Κυριακή 4 Φεβρουαρίου 2018

† ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΟΥ ΑΣΩΤΟΥἸσιδώρου Πηλουσιώτου, Ἀβραμίου ἱερομ., Ἰωσήφ Χαλεπλῆ νεομ.

Ἀπολυτίκιον Παναγίας Προυσιωτίσσης

Ἦχος α´

Τῆς Ἑλλάδος ἁπάσης Σύ προΐστασαι πρόμαχοςκαί τερατουργός ἐξαισίων τῇ ἐκ Προύσσης εἰκόνιΣου, Πανάχραντε Παρθένε Μαριάμ καί γάρ φω-τίζεις ἐν τάχει τούς τυφλούς δεινούς τε ἀπελαύ-νεις δαίμονας· καί παραλύτους δέ συσφίγγεις,Ἀγαθή, κρημνῶν τε σῴζεις καί πάσης βλάβηςτούς Σοί προσφεύγοντας. Δόξα τῷ Σῷ ἀσπόρῳ το-κετῷ, δόξα τῷ Σέ θαυμαστώσαντι, δόξα τῷ ἐνερ-γοῦντι διά Σοῦ τοιαῦτα θαύματα.

ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΟ ΚΗΡΥΓΜΑ

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΓΡΑΦΗΣ

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΙΩΒ (1)

1. Ζητῶ συγγνώμη, ἀδελφοί χριστιανοί, πού καί πάλι ἀλλάζω τήν σειρά τῶν Κυρια-κάτικων κηρυγμάτων, ἀλλά, μετά ἀπό σκέψη, κατέληξα στήν ἀπόφαση νά ἐγκαινιάσωμία νέα σειρά, πού εἶναι ἡ πιό ἀναγκαία καί πού περιέχει γενικά ὅλες τίς ἄλλες σειρές.Τό ἀνώτερο ἀπό ὅλα τά βιβλία, ἀδελφοί, πού εἶναι βιβλίο θεόπνευστο, τό ὁποῖο πρέ-πει ὅλοι οἱ χριστιανοί νά τό μελετοῦν καί ὅμως δέν μελετοῦν, εἶναι ἡ ΑΓΙΑ ΓΡΑΦΗ!Ἡ Παλαιά καί ἡ Καινή Διαθήκη! Θά ἀρχίσω, λοιπόν, μέ τήν εὐχή τῆς Παναγίας μας,στήν νέα σειρά τῶν κηρυγμάτων μου νά σᾶς παρουσιάζω ἕνα-ἕνα βιβλίο τῆς Ἁγίας

2

Γραφῆς, μιλώντας γενικά γιά τό περιεχόμενό του καί τά διδάγματά του. Στό σημερινόμας κήρυγμα θά μελετήσουμε τό βιβλίο τοῦ Ἰώβ. Εἶναι ἕνα βιβλίο τῆς Παλαιᾶς Δια-θήκης. Τό βιβλίο αὐτό εἶναι πολύ ἐνδιαφέρον γιατί ἐξετάζει τό θέμα τῆς θεοδικίας.Κατά πόσον δηλαδή ὁ Θεός εἶναι δίκαιος, ἀφοῦ ὑποφέρουν καί πάσχουν οἱ δίκαιοιἄνθρωποι.

2. Ὁ Ἰώβ ἦταν ἕνας πολύ θεοφοβούμενος ἄνθρωπος, πού ζοῦσε στήν παλαιά ἐποχή,τήν ἐποχή τοῦ πατριάρχου Ἀβραάμ. Ζοῦσε στήν Αὐσίτιδα χώρα, πού βρίσκεται πέραμακρυά στήν Ἀραβία, νότια καί δυτικά τῆς Νεκρᾶς θαλάσσης. Πίστευε στόν ἀληθινόΘεό, τόν Γιαχβέ, χωρίς νά εἶναι Ἰσραηλίτης. Αὐτό εἶναι πολύ σημαντικό, γιατί βλέ-πουμε ὅτι ἡ πίστη στόν ἀληθινό Θεό δέν ἦταν μόνο στούς Ἰσραηλῖτες, ἀλλά καί ἀλλοῦ,πέραν ἀπό τήν γῆ τοῦ Ἰσραήλ, ὑπῆρχαν ἄνθρωποι πού λάτρευαν τόν ἀληθινό Θεό. –Ὁ Ἰώβ ἦταν πολύ εὐσεβής πρός τόν Θεό καί πολύ πλούσιος. Ὁ Σατανάς ὅμως, πούθέλει πάντα τό κακό μας, ἀμφισβήτησε στόν Θεό τήν ἀρετή τοῦ Ἰώβ καί ὁ Θεός, γιάνά φανεῖ ἡ ἀρετή τοῦ Ἰώβ, ἐπέτρεψε στόν Σατανά νά τόν πειράξει. Καί ὁ Σατανάς κα-τέρριψε τόν Ἰώβ ἀπό τήν μεγάλη εὐτυχία πού εἶχε σέ βαθειά δυστυχία μέ τό νά χάσειὅλα τά ὑπάρχοντά του καί τά παιδιά του καί τελικά καί αὐτή τήν ὑγεία του. Τρεῖς φίλοι,ὁ Ἐλιφάζ, ὁ Βαλδάδ καί ὁ Σωφάρ, ἔρχονται τώρα στόν Ἰώβ γιά νά τόν παραμυθήσουν,ἀλλά γιά ἑπτά ἡμέρες παραμένουν ἄφωνοι ἀπό τήν θλίψη τους γιά τό θέαμα τοῦ Ἰώβπού βλέπουν (κεφ. 1 καί 2).

3. Τήν σιωπή τῶν ἐπισκεπτῶν του τήν λύει ὁ ἴδιος ὁ Ἰώβ καταρώμενος μέ δυνατόπαράπονο τήν ἡμέρα τῆς γεννήσεώς του γιά τά ἀδικαιολόγητα παθήματά του. Ἔτσιδίνεται ἀφορμή γιά τήν συζήτηση τοῦ θέματος τοῦ βιβλίου, κατά πόσον, δηλαδή, συμ-βιβάζονται τά παθήματα τῶν δικαίων πρός τήν δικαιοσύνη τοῦ Θεοῦ (κεφ. 3).

Καθένας ἀπό τούς τρεῖς φίλους, μέ ἀρχή τόν Ἐλιφάζ, λαμβάνει τόν λόγο γιά συζή-τηση τοῦ θέματος καί ὁ Ἰώβ ἀπαντᾶ στόν καθένα ἀπ᾽ αὐτούς· καί αὐτό συμβαίνει τρεῖςφορές (κεφ. 4-14. 15-21. 22-26). Οἱ τρεῖς φίλοι ξεκινοῦν ἀπό τήν ἀλήθεια ὅτι ὁ Θεόςεἶναι δίκαιος. Ὁμοίως αὐτοί γνωρίζουν καί τήν ἄλλη ἀλήθεια, τήν ὁποία βλέπουμε σέπολλά σημεῖα τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης καί ἰδιαίτερα στό Ψαλτήριο, ὅτι τά δεινοπαθή-ματα ἔρχονται στούς ἀνθρώπους ὡς τιμωρίες τους γιά τά ἁμαρτήματά τους. Καί γι᾽αὐτό συνιστοῦν στόν Ἰώβ μετάνοια, γιατί μπορεῖ νά τιμωρεῖται ἀπό τόν Θεό γιά κάποιοδιαπραχθέν ἁμάρτημά του. Τά λόγια αὐτά τῶν φίλων ἐπισκεπτῶν στενοχώρησαν πολύτόν Ἰώβ, γι᾽ αὐτό καί τούς ἀποκαλεῖ «κακούς παραμυθητές». Τό ὅτι τά παθήματα τῶνἀνθρώπων μπορεῖ νά συμβαίνουν ὡς τιμωρία γιά τά ἁμαρτήματά τους τό γνωρίζει ὁἸώβ. Ἀλλά γνωρίζει καλά τήν ἀθωότητά του καί γι᾽ αὐτό δέν δέχεται τήν ἑρμηνείατῶν φίλων του ὅτι τιμωρεῖται ἀπό τόν Θεό γιά κάποιο ἁμάρτημά του. Στήν συνέχειαὅμως ὁ Ἰώβ παρασύρεται καί ἐκφράζει ἀμφιβολία γιά τήν δικαιοσύνη τοῦ Θεοῦ στόνκόσμο αὐτό καί λέγει ὅτι ὑπάρχουν καί ἄδικα παθήματα καί σ᾽ αὐτά συγκαταλέγει τάδικά του δεινοπαθήματα. Μέ αὐτά πού εἶπε ὁ Ἰώβ σάν νά λύγισε καί νά ἀμφέβαλεστήν δικαιοσύνη τοῦ Θεοῦ καί σάν νά ἤγγισε τά ὅρια τῆς βλασφημίας. Ὁμολογεῖ ὅμωςἀμέσως τήν πίστη του στήν σοφία καί τήν δύναμη τοῦ Θεοῦ καί ἐκφράζει τήν ἐλπίδαὅτι θά δικαιωθεῖ καί θά ἀποκατασταθεῖ (βλ. κ. 19 καί 28).

4. Ἐνῶ οἱ τρεῖς ἐπισκέπτες εἶχαν φιμωθεῖ ἀπό τόν Ἰώβ καί σιώπησαν, ἐμφανίζεταιστήν σκηνή ἄλλο πρόσωπο, ὁ Ἐλιούς, σάν προάγγελος τοῦ Θεοῦ. Αὐτός ἐλέγχει καίτούς τρεῖς φίλους, γιατί σιώπησαν, χωρίς νά ἔχουν τίποτε ἄλλο νά ποῦν, γιά ὑπερά-σπιση τῆς δικαιοσύνης τοῦ Θεοῦ, ἀλλά ἐλέγχει καί τόν Ἰώβ γιά τούς προκλητικούςτου λόγους κατά τοῦ Θεοῦ. Ὁ Ἐλιούς ὑπεραμύνεται τήν δικαιοσύνη τοῦ Θεοῦ καίμάλιστα ὁμιλεῖ γιά τήν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ, ὡς αἰτία τῶν παθημάτων τῶν ἀνθρώπων. Αὐτόπάλι ἀποτελεῖ μιά περισσότερη ἔρευνα στό θέμα, περί τῆς αἰτίας τῶν παθημάτων. Μέτήν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ τά δεινοπαθήματα τῶν ἀνθρώπων σέ ἄλλους μέν γίνονται μέσοἐξιλεωτικό γιά τά ἁμαρτήματά τους· σέ ἄλλους δέ τά παθήματά τους γίνονται μέσοκαθαρτικό καί θεραπευτικό καί μέσο ἀνάδειξης τῆς ἀρετῆς τους. Γιά ὅλους στά χέριατοῦ πανσόφου Θεοῦ τά παθήματα τῶν ἀνθρώπων γίνονται σωτήριο μέσο (κ. 32-37).

3

5. Παρά ταῦτα, καί μέ τά λόγια τοῦ Ἐλιούς, δέν διευκρινίστηκε τελείως ἡ σημασίατῶν παθημάτων στόν ἄνθρωπο. Γι᾽ αὐτό, ἀκούγεται ἐν μέσῳ «λαίλαπος καί νεφῶν»,ὅπως ἁρμόζει σέ θεοφάνεια, ἡ φωνή τοῦ Γιαχβέ, ὁ Ὁποῖος λέγει στόν Ἰώβ ὅτι τάπάντα στόν κόσμο διακηρύττουν τήν παντοδυναμία, τήν πανσοφία, τήν δικαιοσύνηκαί τήν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ· ἀλλά ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἀνίκανος νά ἐξιχνιάσει τίς ἀνεξερεύ-νητες βουλές τοῦ Θεοῦ· καί ἰδιαίτερα ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἀνίκανος νά κρίνει τόν Θεό.Ὁ Ἰώβ μέ βαθειά ταπείνωση δέχεται τούς λόγους τοῦ Θεοῦ πρός αὐτόν καί ἐκδηλώνειεἰλικρινῆ μετάνοια γιά τά ἀμφίβολα λόγια πού εἶπε περί τῆς δικαιοσύνης τοῦ Θεοῦκαί δηλώνει ὑποταγή στίς ἐντολές Του (κ. 38,1-42,6).

6. Στόν ἐπίλογο τοῦ ἔργου ὁ Γιαχβέ ἐλέγχει τούς φίλους τοῦ Ἰώβ, γιατί θέλοντεςνά ὑπερασπίσουν ἐσφαλμένα τήν δικαιοσύνη τοῦ Θεοῦ ἠδίκησαν τόν Ἰώβ· ἀλλά, μέτήν μεσιτεία τοῦ Ἰώβ, τούς συγχωρεῖ. Τέλος, ὁ Θεός ἀποδίδει στόν Ἰώβ τήν ὑγεία τουκαί τήν εὐτυχία του ἀνώτερη ἀπό τήν παλαιά (42,7-17). Ἡ λύση τοῦ δράματος γίνεταιμέ τήν ἀπό τόν Θεό ἐπιβεβαίωση τῆς ἀρετῆς τοῦ Ἰώβ. Ἡ ἐπιβεβαίωση ὅμως αὐτή γί-νεται μέ τήν ταπεινόφρονα ὑποταγή τοῦ Ἰώβ στίς θεῖες βουλές. Αὐτό πάλι γίνεται καίπροϋπόθεση γιά τήν ἀποκατάσταση τῆς εὐτυχίας τοῦ Ἰώβ, σέ πολύ ὑψηλότερο βαθμόἀπό τήν πρώτη εὐτυχία, ὅπως εἴπαμε. Καί αὐτό πάλι συμβολίζει τήν μελλοντική μακα-ριότητα τῶν δικαίων τῆς Καινῆς Διαθήκης, τήν ὁποία θά ἀπολαύσουν μέ τήν στερεήπίστη τους στόν Θεό. «Ὁ δέ δίκαιος ἐκ πίστεως ζήσεται» (Ἀβ. 2,4). Ἄς ἔχουμε ὑπ᾽ὄψιν, χριστιανοί μου, τούς λόγους τοῦ ἀποστόλου Παύλου ὅτι «οὐκ ἄξια τά παθήματατοῦ νῦν καιροῦ πρός τήν μέλλουσαν δόξα ἀποκαλυφθῆναι εἰς ἡμᾶς» (Ρωμ. 8,18)!

Στό ἑπόμενο κήρυγμά μας θά μιλήσουμε γιά τά ἰδιαίτερα θεολογικά σημεῖα πούμᾶς προσ φέρει τό βιβλίο τοῦ Ἰώβ.

Μέ πολλές εὐχές, † Ὁ Μητροπολίτης Γόρτυνος καί Μεγαλοπόλεως Ἰερεμίας

xyyzΑΠΛΗ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ

ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΑΣ ΔΙΑΘΗΚΗΣ(Πανεπιστημιακές παραδόσεις)

(Σέ ἑβδομαδιαῖες συνέχειες)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο ΑΡΧΑΙΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

Ἡ Παλαιά Διαθήκη, ὅπως εἶναι γνωστό, συνδέεται μέ τήν ἱστορία τοῦ Ἑβραϊκοῦἔθνους.

Πρέπει νά ξέρουμε ὅτι τό Ἑβραϊκό ἔθνος δέν εἶναι ἀρκετά ἀρχαῖο ἔθνος. Ἄν συγ-κρίνουμε τήν ἱστορία τοῦ ἔθνους αὐτοῦ μέ τίς ἱστορίες τοῦ Αἰγυπτιακοῦ ἤ τοῦ Βαβυ-

4

λωνιακοῦ ἔθνους, θά βροῦμε ὅτι αὐτή εἶναι σχεδόν νέα. Ἡ ἱστορία τοῦ Ἑβραϊκοῦἔθνους δέν εἶναι ἀρχαιότερη ἀπό τόν 13ο αἰώνα π.Χ. Κανένα αὐθεντικό κείμενο τῆςἱστορίας τοῦ ἔθνους αὐτοῦ δέν εἶναι παλαιότερο ἀπό τόν 9ο αἰώνα π.Χ. Δέν ἔχουμε,λοιπόν, μέ βεβαιότητα καμμία ἀπόδειξη, πού νά ἐγγυᾶται ὅτι τό ἔθνος τῶν Ἑβραίωνἀνήκει στό ἀπώτατο παρελθόν. Τό παλαιότερο μνημεῖο, πού κάνει μνεία γιά τόν Ἰσραη-λιτικό λαό ὡς ἔθνος – αὐτό τό ἔθνος εἶναι τό Ἑβραϊκό ἔθνος – εἶναι ἡ περίφημη στήλητοῦ Φαραώ Merneptah (1223-1215 π.Χ.), ὅπου λέγεται γι᾿ αὐτόν ὅτι ἐκστρατεύονταςστήν Παλαιστίνη ὑπέταξε πολλούς λαούς τῆς Συρίας καί μεταξύ αὐτῶν μνημονεύεικαί τόν Ἰσραήλ. Ὁ καθηγητής Petrie, πού τό 1896 ἀνεκάλυψε τήν στήλη αὐτή, λέγειὅτι «εἶναι ἡ ἀρχαιότερη βέβαιη νύξη γιά τήν ἱστορικότητα τῶν Ἰσραηλιτῶν ἀπό ἐξω-βιβλική μαρτυρία».1

Ἰσραηλιτικές παραδόσεις

Ὅταν οἱ Ἰσραηλῖτες συγκροτήθηκαν σέ ἔθνος βρίσκουμε νά κατέχουν μία σειράἀπό σπουδαῖες παραδόσεις, πού φτάνουν πίσω, μέχρι τήν δημιουργία τοῦ κόσμου.Μεταξύ τῶν ἐτῶν 900 καί 800 π.Χ. πιθανόν νά ὑπῆρχαν σέ γραπτή μορφή ἄλλεςτόσες παραδόσεις, ὅσες ἔχουμε τώρα· καί μποροῦμε μέ βεβαιότητα νά ποῦμε ὅτι οἱπαραδόσεις αὐτές προέρχονται ἀπό σεβαστή ἀρχαιότητα.2

Οἱ παραδόσεις συμφωνοῦν στό ὅτι ἡ ἀρχική κοιτίδα τῆς ἀνθρώπινης φυλῆς ἦταν κάπουκοντά στίς ὄχθες τῶν ποταμῶν Τίγρητος καί Εὐφράτου καί ὅτι οἱ Ἑβραῖοι ἦταν ἕναπαρακλάδι τοῦ ἔθνους πού ἔκανε τήν πρώτη του κατοικία στήν Βαβυλωνία. Σ᾿ αὐτήντήν χώρα, λοιπόν, τοποθετεῖται ἡ σκηνή τῶν πρώτων ἕντεκα κεφαλαίων τῆς Γένεσης.

Τό διπλό ρεῦμα τῆς ἑβραϊκῆς παράδοσης

Τά ἕντεκα πρῶτα κεφάλαια τῆς Γένεσης, πού εἶναι ἡ εἰσαγωγή τοῦ βιβλίου, εἶναιπαλαιά. Παρά ὅμως τήν ἀρχαιότητά τους βρίσκουμε σ᾿ αὐτά καί σχετικῶς νέα στοι-χεῖα. Πῶς ἐξηγεῖται αὐτό; Ἐξηγεῖται μᾶλλον ὡς ἑξῆς: Ὅταν οἱ Ἰουδαῖοι, τό 586π.Χ., ὁδηγήθηκαν αἰχμάλωτοι στήν Βαβυλώνα ἀπό τόν Ναβουχοδονόσορα, ἐπέστρε-ψαν στό λίκνο τῆς φυλῆς τους· ἐκεῖ οἱ λόγιοι ἄνδρες τους ἀναθεώρησαν τίς παραδόσειςτῶν προγόνων τους, πού αὐτοί κατεῖχαν ἀπό τήν παλαιά τους πατρίδα.3

Δέν πρέπει νά λησμονοῦμε ὅτι ὁ πολιτισμός τοῦ Ἰσραήλ καί ὅλης τῆς Παλαιστίνηςἦρθε ἀρχικά ἀπό τήν Βαβυλωνία· καί κατά συνέπεια, οἱ ἀντιλήψεις οἱ σχετικές μέτήν προέλευση τοῦ κόσμου, τίς γεωγραφικές διαιρέσεις καί ἱστορίες τῶν ἐθνῶν προ-έρχονται ἀπ᾿ αὐτή τήν χώρα.4

Τά πρῶτα δύο κεφάλαια τῆς Γένεσης μᾶς δίνουν ἕνα ὡραῖο παράδειγμα τοῦ τρόπουκατά τόν ὁποῖο συνδέθηκαν στήν Βίβλο τά παλαιότερα καί τά νεώτερα στοιχεῖα. Σ᾿

5

αὐτά τά κεφάλαια διακρίνονται καθαρά δύο διηγήσεις γιά τήν δημιουργία, πολύ δια-φορετικές ἡ μία ἀπό τήν ἄλλη στήν γλώσσα καί στήν σκέψη. Οἱ συγγραφεῖς τῶν διη-γήσεων αὐτῶν γράφουν σέ διαφορετικά ἐπίπεδα καί θά μπορούσαμε νά ποῦμε ὅτι, ἐνῶὁ συγγραφέας τοῦ πρώτου κεφαλαίου παρουσιάζει τήν δημιουργία μέ σκέψη ὡρίμουἀνθρώπου, ὁ συγγραφέας τοῦ κεφ. 2,4 ἑξ. παρουσιάζεται νά μιλάει γιά τήν δημιουργίαμέ παιδική ἁπλότητα.

Πρώτη διήγηση τῆς δημιουργίας

Ἡ διήγηση περί τῆς δημιουργίας στήν ἀρχή τοῦ βιβλίου τῆς Γένεσης (1,1-2,3)προστέθηκε σέ μιά μεταγενέστερη σχετικά ἐποχή. Δέν μποροῦμε νά ποῦμε πότεἀκριβῶς ἔλαβε τήν σημερινή της μορφή, πάντως βλέπουμε ὅτι εἶναι ἔργο ἑνός ποιητοῦ,ὁ ὁποῖος ὅμως συνέθεσε τήν διήγηση βάσει μωσαϊκῶν παραδόσεων. Ἡ κατασκευήτοῦ κεφαλαίου εἶναι τέτοια, ὥστε νά ἀναπτύσσει τήν ἰδέα ὅτι ὅλα τά πράγματα ἦρθανσέ ὕπαρξη μέ τό θέλημα τοῦ Θεοῦ. Μέρα μέ τήν ἡμέρα, βῆμα πρός βῆμα προχωράειτό ἔργο τῆς δημιουργίας καί τήν διήγησή του ὁ ποιητής κατακλείει μέ τίς φράσεις:«Τελείωσε, λοιπόν, ἡ δημιουργία τοῦ οὐρανοῦ καί τῆς γῆς καί ὁλόκληρης τῆς στρατιᾶςτους. Τήν ἕβδομη μέρα ὁ Θεός τέλειωσε τό ἔργο του πού ἔκανε· καί ἀναπαύτηκε τήνἕβδομη μέρα ἀπό ὅλα τά ἔργα πού ἔκανε» (Γεν. 2,1-2).5

Εἰδωλολατρικές πλάκες περί τῆς δημιουργίας

Στά νεώτερα σχετικῶς χρόνια ἀνακαλύφθηκε μιά ἔκθεση περί τῆς δημιουργίας ὅμοιαμέ αὐτή τοῦ πρώτου κεφαλαίου τῆς Γένεσης. Τόν 7ο αἰώνα π.Χ. ὁ βασιλιάς τῆς Ἀσσυ-ρίας Ἀσσουρμπανιπάλ (Assur-bani-pal) δημιούργησε στήν Νινευή μία τεράστια βιβλιο-θήκη ἀπό πήλινες πλάκες. Οἱ πλάκες αὐτές ἀνακαλύφθηκαν καίἀποκρυπτογραφήθηκαν, κατέληξαν δέ στό συμπέρασμα καί ἀπό ἄλλες σχετικές ἀνα-καλύψεις ὅτι τά πρωτότυπά τους φτάνουν τοὐλάχιστον περί τό 2200-1800 π.Χ. Οἱπλάκες πού μιλᾶνε γιά τήν δημιουργία εἶναι γεμάτες ἀπό πολυθεϊστικές ἰδέες καί ἀντι-τίθενται σ᾿ αὐτό δυνατά μέ τόν καθαρό μονοθεϊσμό τοῦ κεφ. 1 τῆς Γένεσης. Συμβαίνειὅμως ἡ διήγηση αὐτή τῆς Γένεσης περί τῆς δημιουργίας νά ἔχει μία πολύ μεγάληὁμοιότητα μέ τήν γλώσσα τῶν παραπάνω πινάκων, πού δέν μπορεῖ νά εἶναι τυχαία.6

Δεύτερη, ἡ καί ἀρχαιότερη διήγηση τῆς δημιουργίας

Ἄν ἡ πρώτη διήγηση περί τῆς δημιουργίας στό βιβλίο τῆς Γένεσης εἶναι θαυμαστήγιά τά στοιχεῖα πού μᾶς καταθέτει, τήν τάξη καί τό ὕφος τῆς διήγησης, ἡ δεύτερη

6

διήγηση (πού θεωρεῖται καί ἀρχαιότερη ἀπό τήν πρώτη) δέν εἶναι λιγώτερο ἄξια. Γιάτήν διήγησή μας αὐτή κάνει ἐντύπωση, ὅτι, ἐνῶ σ᾿ αὐτήν ἔχουμε μιά παιδική ἁπλό-τητα τῶν σκέψεων τοῦ συγγραφέως της γύρω ἀπό τήν προέλευση τοῦ κόσμου, ὅμωςἔχουμε συγχρόνως καί σ᾿ αὐτήν καί μιά βαθειά ἰδέα γιά τήν σχέση τοῦ Θεοῦ καί τοῦἀνθρώπου.

Ὁ συγγραφέας τῆς περικοπῆς Γεν. 2,4 ἑξ. περιγράφει τήν γῆ σάν στερεή καί ξηρή,γιατί δέν εἶχε πέσει ἀκόμη καμμιά βροχή καί δέν ὑπῆρχε κανένας νά τήν καλλιεργήσει.Ἔτσι, πρῶτα ἀνέβηκε ἀπό τήν γῆ ἕνας ἀτμός καί τήν πότιζε· ἔπειτα δημιουργήθηκεὁ ἄνθρωπος ἀπό τό χῶμα τῆς γῆς καί φυτεύθηκε ἕνας παράδεισος στήν Ἐδέμ γιάκατοικία του. Ἀπό αὐτό τό γοητευτικό μέρος ἔβγαινε ἕνα μεγάλο ποτάμι, ἀπό τόὁποῖο προέρχονταν τά τέσσερα μεγάλα ποτάμια τοῦ κόσμου. Στόν παράδεισο τῆςἘδέμ βρισκόταν τό δέντρο τῆς γνώσης τοῦ καλοῦ καί τοῦ κακοῦ καί τό δέντρο τῆςζωῆς. Ὁ ἄνθρωπος ἦταν μόνος, γιατί τά ζῶα δέν μποροῦσαν, δέν ἦταν κατάλληλα νάεἶναι βοηθοί του ὅμοιοι μέ αὐτόν. Ἔτσι ὁ Θεός ἐπέβαλε στόν ἄνθρωπο ἕνα βαθύ ὕπνοκαί ἔγινε ἡ γυναίκα ἀπό τό πλευρό του. Τό φίδι, τό πιό πανοῦργο ἀπό ὅλα τά ζῶα,ἔπεισε τήν γυναίκα νά φάει ἀπό τό ἀπαγορευμένο δέντρο τῆς γνώσης τοῦ καλοῦ καίτοῦ κακοῦ. Ἔπειτα αὐτή ἔπεισε καί τόν ἄνδρα της νά φάει καί ἔτσι διώχθηκαν καίοἱ δυό ἀπό τόν παράδεισο τῆς Ἐδέμ, γιά νά καλλιεργοῦν τήν γῆ, ἡ ὁποία γιά τήνπτώση τους ἔλαβε κατάρα. Δέν στερήθηκε ὅμως ὁ ἄνθρωπος κάθε ἐλπίδα σωτηρίας·γιατί τοῦ δόθηκε μία διαβεβαίωση ὅτι τό σπέρμα τῆς γυναίκας θά συντρίψει τό κεφάλιτοῦ φιδιοῦ.

Σέ ὅλη αὐτή τήν διήγηση ὁ Δημιουργός ὅλων καλεῖται «Γιαχβέ-Ἐλωχίμ», ἐνῶστό πρῶτο κεφάλαιο ὁ Θεός καλεῖται μόνο «Ἐλωχίμ». Αὐτό μᾶς βοηθεῖ στό νά δια-κρίνουμε τίς δύο διηγήσεις καί αὐτή πάλι ἡ ἐναλλαγή τῶν θείων ὀνομάτων δίνει ἐπι-χείρημα στήν θεωρία ὅτι τό βιβλίο τῆς Γένεσης εἶναι συνθετικό ἔργο.7

Τό 1882 ἀνακαλύφθηκε ἕνας μικρός πίνακας ἀπό πηλό (terra-cotta) γραμμένος στήνσουμερική γλώσσα, τήν πρώτη γλώσσα τῆς Sumer (Shinar) ἤ τῆς Νότιας Βαβυλωνίας,μέ μιά μετάφραση στήν σημιτική βαβυλωνιακή γλώσσα. Ὁ πίνακας αὐτός περιέχειἕνα μικρό ὕμνο γραμμένο πιθανόν γιά λειτουργική χρήση· οἱ λέξεις τοῦ ὕμνου αὐτοῦμᾶς ὑπενθυμίζουν ἐκφράσεις τῆς δεύτερης βιβλικῆς διήγησης περί τῆς δημιουργίας.8

Σχεδόν ὅλες οἱ παραδόσεις γιά τόν πρωτόγονο κόσμο πού διατηρήθηκαν στούς Ἑβραί-ους ἔχουν τίς ὅμοιές τους στήν ἀρχαία Βαβυλωνία. Ἔτσι ὁ κῆπος τῆς Ἐδέμ παριστά-νεται στούς Σουμερίους μέ τήν λέξη edin, ἡ πεδιάδα. Τό δέντρο τῆς ζωῆς ὑπενθυμίζεταιἀπό τό ἱερό δέντρο κοντά στήν Eridu, τήν πιό ἀρχαία πόλη μέ τόν πιό ἀρχαῖο ναό σ᾿αὐτό τό μέρος τοῦ κόσμου. Τά δέντρα ἀπεικονίζονται νά φρουροῦνται ἀπό πτερωτά ζῶα,ὅπως εἶναι τά Χερουβίμ τῆς Γραφῆς, τά ὁποῖα «φύλατταν τόν δρόμο τοῦ ξύλου τῆςζωῆς» (Γεν. 3,24). Ἔχει ἀνακαλυφθεῖ ἕνας ὕμνος, ὁ ὁποῖος, ἄν μεταφράζεται σωστά,

7

ἀναφέρεται στήν πτώση τοῦ ἀνθρώπου, λόγω τῆς βρώσεως τοῦ ἀπαγορευμένου καρποῦ.Ἐπίσης, μποροῦμε νά διακρίνουμε ὑπαινιγμούς γιά τήν γυναίκα ὅτι ἔγινε ἀπό τήν πλευράτοῦ ἄνδρα. Ἀλλά, καί ἄν θεωρήσουμε ὡς ἀβέβαιες μερικές ὑποτιθέμενες ταυτίσεις, ὑπάρ-χουν ἄλλες πολλές ὁμοιότητες τῶν παραδόσεων τῆς ἀρχαίας Βαβυλωνίας μέ τά γρα-φόμενα στά πρῶτα τρία κεφάλαια τῆς Γένεσης καί δέν μπορεῖ νά εἶναι τυχαῖες οἱταυτίσεις αὐτές.9

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

1. Ἡ στήλη αὐτή τοῦ Merneptah, ἑνός μονάρχου τῆς 19ης αἰγυπτιακῆς δυναστείας, διαδόχου τοῦΡαμσῆ Β΄, μᾶς πληροφορεῖ, ὅτι μεταξύ τῶν ἄλλων λαῶν τῆς Συρίας πού ὑπέταξε αὐτός σέ κάποιαἐκστρατεία του στήν Παλαιστίνη ἦταν καί ὁ Ἰσραήλ, ὁ ὁποῖος φαίνεται ἐγκατεστημένος στήν Παλαι-στίνη. Ἡ ἐκστρατεία τοῦ Merneptah ἔγινε κατά τό 5ο ἔτος τῆς βασιλείας του. Τό σχετικό μέ τόν Ἰσραήλχωρίο ἔχει ὡς ἑξῆς:

Ἡ Χαναάν λεηλατήθηκε κατά τόν χειρότερο τρόπο.Ἡ Ἀσκάλωνα αἰχμαλωτίστηκε, ἡ Γέζερ ἔπεσε, ἡ Γενοάμ ἀφανίστηκε,

ὁ Ἰσραήλ καταστράφηκε· δέν ἔχει πιά κανένα ἀπόγονο.Ἡ Παλαιστίνη κατέστη χήρα...

Ἡ στήλη αὐτή ἀνακαλύφθηκε ἀπό τόν Petrie τό 1896 στίς Αἰγυπτιακές Θῆβες, βρίσκεται δέ στό Μου-σεῖο τοῦ Καΐρου. Βλ. Ball, Light from the East, σ. 130. Β. Βέλλα, Θρησκευτικαί Προσωπικότητες, τόμ Α σ.61.62.

2. Τά πρῶτα ἕντεκα κεφάλαια τῆς Γένεσης εἶναι κυρίως παρμένα ἀπό τήν καλουμένη «Γιαχβική»διήγηση, ἔργο πού, ὅπως εἶναι φανερό, συνετέθη στό νότιο βασίλειο. Ἡ γιαχβική πηγή χρονολογεῖταιμεταξύ τῶν ἐτῶν 850 ἕως 750 π.Χ., ἄν καί μερικοί διαιροῦν τό ἔργο σέ J1 γύρω στά 850 π.Χ. καί J2

γύρω στό 650 π.Χ. Βλ. Driver, Introd. to the Literature of the Old. Test. κεφ. 1 σ. 7. Ἐπίσης βλ. ὑπόμνημάμας στήν Γένεση (ἔκδοση Ἀποστολικῆς Διακονίας, σελ. 344 ἑξ.) καί στούς Ἀριθμούς (ἔκδοση Ἀποστο-λικῆς Διακονίας, σελ. 254-255) καί εἰς τά Freedman D. N., “Pentateuch,” Interpreter’s Dictionary of theBible, ed. G. A. Buttrick (Nashville: Abingdon, 1962) vol. 3, 711-727. North C. R., Pentateuchal Criticism, ed.H. H. Rowley, The Old Testament and Modern Study, Oxford 1951, 48-83. North M., Überlieferungsgeschi-chtliche Studien, vol. I, 1943. Τοῦ ἰδίου, Überlieferungsgeschichte des Pentateuch, 1948. Von Rad G., Dasformgeschichtliche Problem des Hexateuchs (Beiträge zur Wissenschaft vom Alten und Neuen Testament 4.Stuttgart, 1938). Schmid H. H., Der sogenannte Jahwist: Beobachtungen und Fragen zur Pentateuchforsch-ung, Zurich: Theologischer Verlag, 1976. Παρά ταῦτα, ἡ ὕπαρξη παραδόσεων στήν Γένεση δέν ἐπιτρέπεταινά μᾶς κάνει νά μήν βλέπουμε τήν ἐπικρατοῦσα ἑνότητα στό βιβλίο αὐτό.

3. Ἔτσι ἔγινε ὁ «Ἱερατικός Κώδικας» (Ρ) πού συντάχθηκε μετά τήν βαβυλώνια αἰχμαλωσία, γύρωστό 440 π.Χ. Τά τεμάχια πού ἀνήκουν σ᾿ αὐτόν τόν Κώδικα ἐπανεμφανίζονται κατά διαστήματα στήνΠεντάτευχο καί τόν Ἰησοῦ τοῦ Ναυῆ. Ὁ Driver λέει: Ἄν τά τεμάχια αὐτά διαβαστοῦν συνεχῶς, ξέχωραἀπό τό ὑπόλοιπο τῆς διήγησης, θά βροῦμε νά σχηματίζουν σχεδόν ἕνα πλῆρες ὅλον, τό ὁποῖο περιέχειμιά συστηματική ἔκθεση περί τῶν ἀρχῶν τοῦ Ἰσραήλ, πού μιλάει λεπτομερειακά γιά τούς διάφορουςτελετουργικούς θεσμούς τῶν Ἑβραίων (Σάββατο, Περιτομή, Πάσχα, Θυσίες, Ἑορτές, γιά τήν Σκηνήκ.λπ.) καί πού ἐκθέτει ἀκριβῆ χρονολογικά καί στατιστικά στοιχεῖα. Ἐπειδή σ᾿ αὐτά τά τεμάχια δε-σπόζουν τά ἱερατικά ἐνδιαφέροντα, τό σύνολο πού ἀποτελοῦν καλεῖται «Ἱερατική διήγηση» καί σημει-

8

ώνεται σύντομα μέ τό γράμμα «Ρ». (The Book of Genesis, Introd. σ. IV). Περί τῆς «Ἱερατικῆς διήγησης»ἤ «Ἱερατικῆς Πηγῆς» βλ. ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΧΑΣΤΟΥΠΗ, ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΙΣ ΤΗΝ ΠΑΛΑΙΑΝ ΔΙΑ-ΘΗΚΗΝ, σ. 197 ἑξ., ὅπου καί βιβλιογραφία. Ἐπίσης βλ. ὑπόμνημά μας στήν Γένεση (ἔκδοση Ἀπο-στολικῆς Διακονίας, σελ. 347 ἑξ.).

4 Τό ὑπόμνημα The Jerome Biblical Commentary γράφει περί τῶν ἀρχικῶν κεφαλαίων τῆς Γένεσης:Ἐπειδή, λοιπόν, τό ἀφηγηματικό ὑλικό χρονολογεῖται πρίν ἀπό τόν Ἰσραήλ, θά πρέπει νά προέρχεταικαί ἔξω ἀπό τό Ἰσραήλ. Ὁ πιό πιθανός τόπος προελεύσεως μπορεῖ νά εἶναι ἡ βόρειος Μεσοποταμία,ἀπ᾿ ὅπου προῆλθαν οἱ πρόγονοι τοῦ Ἰσραήλ. Ἡ φιλολογική σύγκριση τῶν διηγήσεων τῆς Γένεσης μέπαρόμοιες ἱστορίες τῆς Μεσοποταμίας στερεώνουν αὐτή τήν ὑπόθεση, ἀλλά αὐτό δέν σημαίνει τήνκατ᾿ εὐθεῖαν ἐξάρτηση τοῦ Ἰσραήλ ἀπό τούς εἰδωλολάτρες γείτονες στό περιεχόμενο αὐτῶν τῶν κε-φαλαίων, πού ἔχει ἐπηρεαστεῖ ριζικά ἀπό τήν θεολογία τοῦ Ἰσραήλ. Ἄν καί τό πλαίσιο καί οἱ εἰκόνεςεἶναι κοινά μέ τίς μή ἰσραηλιτικές ἱστορίες, ὅμως εἶναι ἡ θεολογία πού δίνει τό πλῆρες νόημα σ᾿ αὐτέςτίς ἱστορίες, καί ἡ θεολογία εἶναι ἡ μοναδική τοῦ Ἰσραήλ.

5. Μέ πόση τάξη εἶναι γραμμένη ἡ πρώτη διήγηση περί δημιουργίας (Γέν. 1,1–2,3) φαίνεται καίἀπό τήν κατά ζεύγη, ὡς πρός τήν ἔννοια, ἀναφορά τῶν δημιουργικῶν ἡμερῶν:

Τήν 1η καί 2η ἡμέρα ἔχουμε τήν διαίρεση (φωτός ἀπό τό σκότος καί νερῶν ἀπό νερά)Τήν 3η καί 4η ἡμέρα ἔχουμε τήν ἄψυχη φύση (ἡ ξηρά γῆ καί τά φυτά, τά οὐράνια φωτεινά σώματα)Τήν 5η καί 6η ἡμέρα ἔχουμε τήν ἔμψυχη κτίση (πτηνά καί ἰχθύες, ζῶα τῆς ξηρᾶς καί ἄνθρωπος)Ὁ H Woods στό ἄρθρο του Hexateuch στό Hastings᾿ Dict. Bible, τόμ. ΙΙ, σ. 364β φέρει σέ σαφῆ ἀντίθεση

τίς δύο δοηγήσεις περί δημιουργίας καί λέει: «Ἄς παρατηρήσουμε τήν λίαν ἀξιοσημείωτη διαφορά στόνὅλο τόνο καί χαρακτήρα τῶν δύο διηγήσεων τῆς δημιουργίας. Γεν 1,1-2,4α καί 2,4β ἑξ. Ἡ πρώτη περι-γράφει τήν δημιουργία ὅτι ἔγινε κατά μιά συστηματική τάξη, ὅτι ἔφθασε στό ἀποκορύφωμά της μέ τήνδημιουργία τοῦ ἀνθρώπου, πού δημιουργήθηκε ἄρσεν καί θῆλυ, ὅτι ὅλα ἔγιναν ἀπό τό μηδέν μέ τό πρόσταγμα“Γενηθήτω” τοῦ Παντοδυνάμου Θεοῦ. Κατά τήν δεύτερη ὅμως διήγηση, ὅλα τά ἄλλα πράγματα τά ἀνή-κοντα στήν γῆ (τά οὐράνια σώματα δέν μνημονεύονται) ἔγιναν μετά τήν δημιουργία τοῦ πρώτου ἀνθρώπου,γιά νά ἀναπληρώνουν τίς ἐλλείψεις του καί ἡ διήγηση τελειώνει μέ τήν δημιουργία τῆς γυναίκας». Περίἀντιθέσεως τῶν δυό διηγήσεων περί δημιουργίας μιλάει καί ὁ Driver λέγοντας ὅτι ἡ πρώτη διήγηση φέρεισαφῆ σημάδια σπουδῆς καί συστηματοποίησης, ἐνῶ ἡ δεύτερη φαίνεται αὐθόρμητη καί σχετικά ἀρχέγονη(Genesis, σ. 35).

6. Ὁ Ball, στό βιβλίο του Light from the East σ. 2, καθορίζει τήν ἀρχή τῶν πλακῶν περί τῆς δημιουργίαςστήν 3η χιλιετηρίδα π.Χ. Ὁ Sayse ὅμως εἰς Higher Criticism and Monuments σ. 62, νομίζει ὅτι οἱ πλάκεςαὐτές στήν παρούσα τους μορφή ἀνήκουν σέ μιά μετέπειτα ἐποχή. «Τό ἔργο», παρατηρεῖ, «ἀναπνέει τόσοτέλεια τόν ἀέρα μιᾶς μετέπειτα φιλοσοφίας, πού ἔχει περιορίσει τίς θεότητες τῆς ἀρχαιότερης πίστης σέἁπλές ἀφηρημένες ἔννοιες καί φυσικές δυνάμεις, ὥστε πολύ ἀμφιβάλλω ἄν θά πρέπει νά τό προσδιορίσω σέμιά παλαιότερη ἐπόχη ἤ στόν 7ο αἰώνα π.Χ.». Ὁ Gunkel στό ἔργο του Schöpfung und Chaos φρονεῖ ὀρθῶςὅτι οἱ Ἑβραῖοι διηγοῦντο προφορικά τήν διήγηση περί δημιουργίας πολύ προτοῦ καταγραφεῖ στό κεφ. 1τῆς Γένεσης. Στά κύρια σημεῖα ὑπάρχουν συνταυτίσεις μεταξύ τῆς βαβυλωνιακῆς καί ἑβραϊκῆς ἱστορίαςπερί τῆς δημιουργίας: (1) Καί οἱ δυό ἱστορίες τοποθετοῦν νερό καί σκοτάδι μόνο στήν ἀρχή τῶν πραγμάτων.(2) Καί οἱ δυό προσωποποιοῦν τό χάος μέ τό ἴδιο ὄνομα Tehom = Tiamat. (3) Καί στίς δύο ἱστορίες ἡ ἐμφά-νιση τοῦ φωτός εἶναι ἡ ἀρχή μιᾶς νέας τάξης. (4) Καί στίς δύο ἡ δημιουργία τοῦ οὐρανοῦ πραγματοποιεῖταιμέ τήν διαίρεση τῶν ὑδάτων, τοῦ πρωταρχικοῦ κατακλυσμοῦ, στά ὕδατα πού εἶναι ἐπάνω καί στά ὕδαταπού εἶναι κάτω ἀπό τό στερέωμα. (5) Οἱ ἕξι δημιουργικές πράξεις εἶναι ἴδιες καί σχεδόν στήν ἴδια τάξη. ὉDriver, Genesis σ. 27, λέει: «Οἱ ἐπιγραφές πού διατηρήθηκαν σ᾿ αὐτές τίς πλάκες... σχηματίζουν πραγμα-τικά ἕνα εἶδος ἐπικοῦ ποιήματος καί στό ὁποῖο διακηρύσσεται πῶς, μετά ἀπό ἕναν δυνατό ἀγώνα, κατε-βλήθησαν οἱ δυνάμεις τοῦ χάους καί τοῦ σκότους καί δημιουργήθηκε ὁ κόσμος τοῦ φωτός καί τῆς τάξης».

9

Γιά τόν ἀγώνα μεταξύ τοῦ Γιαχβέ καί Tehom, Leviathan καί Rahab, πού προσωποποιοῦν τίς δυνάμειςτοῦ Χάους, βλ. Oesterley, The Evolution of the Messianic Idea καί Zimmern, Babylonian and Hebrew Genesis.Ἐπίσης βλ. G. F. Hasel, “The Significance of the Cosmology in Gen 1 in Relation to Ancient Near EasternParallels,” Andrews University Seminary Studies 10 (1972) 1-20. Τοῦ ἰδίου, “The Polemic Nature of the GenesisCosmology,” Evangelical Quarterly 46 (1974) 81-102. J. O’Brien and W. Major, In the Beginning: CreationMyths from Ancient Mesopotamia, Israel and Greece, Chico: Scholars Press, 1982. Rapaport I., The Babylo-nian Poem “Enuma Elish” and Genesis Chapter One, Melbourne, 1979. Βλ. καί βιβλιογραφία στήν εἰσαγωγήτοῦ ὑπομνήματος στήν Γένεση τοῦ J. G. Wenham, εἰς Word Biblical Commentary.

Ἡ ἀνωτερότητα τῆς ἑβραϊκῆς διήγησης περί δημιουργίας κεῖται (1) στήν ἀπουσία τῶν μυθολογικῶνλεπτομερειῶν· (2) στόν τονισμό ὅτι ὁ Θεός ὑπῆρχε πρίν ἀπό ὅλα τά πράγματα καί δέν ἦρθε σέ ὕπαρξη(ὅπως οἱ θεοί τοῦ βαβυλωνιακοῦ μύθου) γιά νά δώσει τάξη καί ἁρμονία στήν ὕλη καί (3) στήν σαφῆἔννοια ὅτι ὁ Θεός εἶναι πάνω ἀπό ὅλα καί διάφορος ἀπό τά δημιουργηθέντα πράγματα.

7. Ἡ χρήση τῶν θείων ὀνομάτων στήν Γένεση ἔδωσε τήν ἔνδειξη στόν Γάλλο ἰατρό Astruc γιά τήνθεωρία τῶν πηγῶν. Οἱ ἀπόψεις του καταγράφηκαν στήν ἐργασία του, Conjectures sur les memoires ori-ginaux, dont il paroit que Moyse s’ est servi pour composer le livre de la Genése, Brussels, 1753. Bennett,Biblical Introduction, σ. 20.

Ἡ προφορά «Γιεχωβά» (Jehovah) δέν ἐχρησιμοποιεῖτο γιά νά σημάνει τό θεῖο ὄνομα μέχρι τό 1520π.Χ. Πιθανῶς τό ὄνομα προφερόταν «Γιαχβέ» (Jahveh). Τό τετραγράμματο JHVH.

Ἀνακαλύφθηκε ὅτι ἡ χρήση τοῦ ὀνόματος χρονολογεῖται ἀπό τήν περίοδο τοῦ Hammurabi (περίπου2600 π.Χ.). Δέν εἶναι βέβαιο ὅμως ὅτι τό θεῖο ὄνομα ἦταν γνωστό στούς Βαβυλωνίους.

Στήν Γέν. 2,4 ἑξ. βρίσκουμε ἕνα συνδυασμό τῶν δύο ὀνομάτων «Γιαχβέ-Ἐλωχίμ», πού δέν βρίσκεταιἀλλοῦ στήν Πεντάτευχο, παρά μόνο εἰς Ἐξ. 9,30. Ὁ συνδυασμός αὐτός τῶν δύο ὀνομάτων ὀφείλεταιπιθανόν στόν τελευταῖο ἐκδότη.

8. Ὁ πίνακας αὐτός ἀνακαλύφθηκε ἀπό τόν Rassan εἰς Sippara καί ὡς ἐπί τό πλεῖστον ἀναφέρει τήνἀνέγερση τῶν ἱερῶν πόλεων καί τῶν ναῶν τους. Ἡ δεύτερη γραμμή τοῦ πίνακα μᾶς ὑπενθυμίζει τόνστίχ. Γεν. 2,5. «Κανένα καλάμι δέν εἶχε βγεῖ, κανένα δέντρο δέν εἶχε δημιουργηθεῖ». Σέ ἄλλα ἐδάφιατοῦ ὕμνου ὑπάρχει ἠχώ τοῦ κεφ. 1 τῆς Γένεσης. Βλ. Ball, Light from the East, σ. 18.

9. Τά ἱερά δέντρα εἶναι συνήθη στήν βαβυλωνιακή λογοτεχνία. Τό φίδι εἶναι σύμβολο τοῦ κακοῦ. Ἡτρίτη πλάκα γιά τήν δημιουργία περιέχει μιά περικοπή σχετική μέ τήν ἁμαρτία τῆς βρώσεως τοῦ ἀπα-γορευμένου καρποῦ. Ὑπάρχει ἐπίσης ἕνα λόγιο κατά τῶν δαιμόνων, γιά τούς ὁποίους λέγεται ὅτι «πῆραντήν γυναίκα ἀπό τόν μηρό τοῦ ἄνδρα». Αὐτό τό λόγιο ἔχει ἐξηγηθεῖ, ὅτι, «τόση εἶναι ἡ δύναμη τῶν δαι-μόνων, ὥστε αὐτοί μπορεῖ νά δελεάσουν καί νά ἀποσπάσουν τήν γυναίκα ἀπό τήν πλευρά τοῦ συζύγουτης». Ὑπάρχουν μέν συνταυτίσεις τῶν παλαιῶν βαβυλωνιακῶν παραδόσεων μέ τίς διηγήσεις τῆς Βίβλουγιά τόν ἀρχέγονο κόσμο, ἀλλά χρειάζεται προσοχή, γιατί οἱ ἑρμηνεῖες εἶναι διαφορετικές. Βλ. Sayce, Hi-gher Criticism and the Monuments, σ. 101. Hastings’ Dict. of Bible, Arts. Eve and Fall. καί λοιπή βιβλιο-γραφία παραπομπῆς 6.

Σχετικά μέ τίς πολυάριθμες προσπάθειες γιά τήν τοποθέτηση τοῦ Παραδείσου ἤ τίς προσπάθειεςγιά νά δειχθεῖ ὅτι ἡ βιβλική ἰδέα γιά τόν κῆπο τῆς Ἐδέμ καί τήν πτώση προσαρμόζεται μέ τίς βαβυ-λωνιακές διηγήσεις γιά τόν Παράδεισο, ὅπως τό βλέπουμε στήν ἐργασία τοῦ Frederic Delitzsch Wo lagdas Paradies?, ὁ Dillmann (Genesis, σ. 110) παρατηρεῖ: «Κάθε ἀκριβές ἀντίστοιχο πρός τόν βιβλικόπαράδεισο δέν εἶναι, μέχρι αὐτόν τόν χρόνο, ἀποδείξιμο μεταξύ κανενός ἄλλου λαοῦ». Ὡς πρός τήν πο-λυσυζητημένη σφραγίδα – βαβυλωνιακό κύλινδρο, κατά τόν ὁποῖο δυό καλά ἐνδεδυμένες μορφές, ἡ μιάμέ δυό κέρατα στό κεφάλι, ἡ δέ ἄλλη μέ ἕνα φίδι στεκόμενο ἀκριβῶς πίσω ἀπό αὐτή, καθήμενες καί οἱδυό ἔναντι τοῦ δένδρου τῆς ζωῆς, ἐνῶ κάθε μιά ξαπλώνει τό χέρι της σ᾿ αὐτό, φαίνεται νά σχετίζεταιμέ τήν ἱστορία τῆς πτώσης, ἔχει ὅμως καί τήν φαντασία τῶν δημιουργῶν της.