ΟΔΥΣΣΕΙΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 4Η

α 174-361

ΤΗΛΕΜΑΧΟΣ

Στα πρώτα του λόγια διακρίνουμε προοικονομία της μνηστηροφονίας:

Tο μέλημά τους, ξένε, είναι αυτά που βλέπεις: κιθάρα και τραγούδι,εύκολο μέλημα, αφού ατιμώρητοι ρημάζουν ξένα αγαθά·(177-178)

Προοικονομία του νόστου του Οδυσσέα και της μνηστηροφονίας υπάρχει και στους επόμενους στίχους:

Aν όμως στην Iθάκη γύριζε εκείνος, αν μπρος στα μάτια τους τον έβλεπαν·όλοι τους λέω πως θα ύψωναν ευχή, πόδια να είχαν ελαφρότερα,παρά να τους βαραίνει ο πλούτος με μαλάματα και ρούχα (181-183)

ΤΗΛΕΜΑΧΟΣ-ΑΠΟΨΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΑΤΕΡΑ ΤΟΥ Αρχική: Ο Οδυσσέας έχει πεθάνει και δεν

πρόκειται να γυρίσει πίσω: ενός που τα λευκά του οστά, κάπου αφημένα στη στεριά, τα σάπισε η νεροποντή, ή και το κύμα τα παρασύρει του πελάγου.(179-180)

και: Mα τώρα αυτός αφανισμένος, όπως αφανίστηκε, με θάνατο άσχημο, δεν άφησε σ' εμάς καμιά παρηγοριά κι ελπίδα, αν κάποιος από τουςθνητούς στη γη που κατοικούμε ισχυριστεί πως θα γυρίσει·του γυρισμού του η μέρα χάθηκε και πάει.(184-187)

Στη συνέχεια: Ο Οδυσσέας εξαφανίστηκε

γιατί έτσι το θέλησαν κάποιοι θεοί, χωρίς να

μάθει κανείς πού και πώς: Aλλά βουλήθηκαν αλλιώς κάποιοι θεοί, βάζοντας το κακό στον νου τους, και τώρα εκείνον άφαντον τον έκαναν,

παρά κανέναν άλλον.(260-261)

και: Mα να που τώρα ανήκουστον τον έχουν αναρπάξει οι Άρπυιες,κι εξαφανίστηκε, χωρίς κανείς να μάθει πού και πώς,αφήνοντας σ' εμένα οδυρμούς κι οδύνες.(267-269)

ΑΘΗΝΑ/ΜΕΝΤΗΣ-ΑΠΟΨΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΟΔΥΣΣΕΑ Αρχικά: ο Οδυσσέας είναι ζωντανός και θα βρει τρόπο να γυρίσει μια και είναι πολυμήχανος: Ωστόσο ο θείος Oδυσσέας δεν πέθανε, και δεν τον σκέπασε της γης το χώμα· είναι, πιστεύω, ζωντανός, κι ας εμποδίζεται

στη μέση του ανοιχτού πελάγους [...]. (217-8) Άκουσε όμως τώρα τη μαντεία μου, όπως μέσα στον νου μουτην ξυπνούν οι αθάνατοι κι όπως νομίζω πως θα γίνει –δεν ισχυρίζομαι πως είμαι μάντης, μήτε και καλοξέρω να εξηγήσω τα σημάδια των πουλιών, κι όμως:πολύν καιρό ακόμη δεν θα μείνει εκείνος μακριά από την πατρίδα του·έστω κι αν τον κρατούν στα σίδερα,θα βρει τον τρόπο να γυρίσει, αυτός που είναι πολυμήχανος. (222-228)

Στους παραπάνω στίχους εντοπίζεται βέβαια προοικονομία του νόστου του Οδυσσέα.

ΑΘΗΝΑ/ΜΕΝΤΗΣ-ΑΠΟΨΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΟΔΥΣΣΕΑ Στη συνέχεια: οι θεοί θα

αποφασίσουν αν θα γυρίσει ο Οδυσσέας στο σπίτι του:

Όμως αυτά, όπως και να 'ναι, οι θεοί τ'

αποφασίζουν,αν πίσω εκείνος θα γυρίσει εκδικητής, ή μήπως κι όχι,στο παλάτι του.(296-298)

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ:

Οι απόψεις του Τηλέμαχου και της Αθηνάς για την τύχη του Οδυσσέα αρχικά ήταν αντίθετες ενώ στη συνέχεια συγκλίνουν:

η μοίρα του εξαρτάται από τους θεούς

ΤΥΠΙΚΟ ΦΙΛΟΞΕΝΙΑΣ Ο Τηλέμαχος απευθύνει στον ξένο τις

συνηθισμένες ερωτήσεις (3ο στάδιο του τυπικού της φιλοξενίας)Όμως εσύ αποκρίσου σ' ό,τι κι αν σε ρωτήσω, καθαρά και ξάστερα: ποιος είσαι κι από πού; [...] / με ποιο καράβι εδώ μας ήλθες; [...] (188-190)[...] έρχεσαι πρώτη φορά στα μέρη μας, / ή μήπως είσαι φίλος πατρικός.(193-194)

ΤΥΠΙΚΟ ΦΙΛΟΞΕΝΙΑΣ Το 4ο στάδιο του τυπικού της φιλοξενίας

(λουτρό, ανταλλαγή δώρων) παρουσιάζεται μόνοως πρόταση, καθώς η Αθηνά αρνείται και φεύγει:

Aλλά παρακαλώ σε τώρα, λίγο καθυστέρησε, κι ας είναι βιαστικόςο δρόμος σου· για να λουστείς, κι ύστερα ευφρόσυνοςμε δώρο στο καράβι να κατέβεις, που να το χαίρεται η ψυχή σου,πάγκαλο και πολύτιμο, για να σου μείνει από μένα θυμητάρι σταθερό,καθώς οι ξένοι που γνωρίζονται με φίλους ανταλλάσσουν.»         Aμέσως η θεά Aθηνά, τα μάτια λάμποντας, του απάντησε:«Mην προσπαθείς να με κρατήσεις κι άλλο, τώρα που ο δρόμος με καλεί· το δώρο σου όμως, όποιο η καρδιά σουεπιθυμεί να μου χαρίσεις, μου το προσφέρεις την επόμενη φοράπου θ' ανεβώ στο σπίτι σου – διάλεξε να 'ναι το καλύτερο,έτσι κι εσύ θα πάρεις άξιο αντιχάρισμα.» (343-353)

ΑΘΗΝΑ-ΜΕΝΤΗΣ Η Αθηνά παρουσιάζεται ως Μέντης,

άρχοντας των Ταφίων, που ασχολείται με το εμπόριο: πολιτισμικό στοιχείο το εμπόριο και μάλιστα το ανταλλακτικό εμπόριο (οικονομικός θεσμός) αναχρονισμός η αναφορά στον σίδηρο (ανήκει στην

εποχή του Ομήρου-γεωμετρική, κι όχι στα μυκηναϊκά χρόνια)

Η Αθηνά-Μέντης παρουσιάζεται ως φίλος πατρικός του Οδυσσέα (πολιτισμικό στοιχείο η αναφορά στο θεσμό της φιλοξενίας) και επικαλείται τη μαρτυρία του Λαέρτη, για να γίνει πιστευτή.

Η εμφάνιση της αυτή ως φίλου πατρικού δημιουργεί κλίμα οικειότητας κι εμπιστοσύνης.

ΑΝΘΡΩΠΟΚΕΝΤΡΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΟΔΥΣΣΕΙΑΣ

ανθρωποκεντρικός: χαρακτηρίζεται ένας πολιτισμός, ένα έργο κτλ. που έχει κέντρο του τον άνθρωπο· δίνει δηλαδή έμφαση στις σωματικές και πνευματικές ικανότητές του και καταφάσκει/επιδοκιμάζει την ανθρώπινη ζωή.

θα βρει τον τρόπο να γυρίσει, αυτός που είναι πολυμήχανος. (228): εδώ υπογραμμίζεται ο ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας της Οδύσσειας (προβάλλονται οι πνευματικές ικανότητες του ήρωα)

ΕΥΤΥΧΙΣΜΕΝΗ ΖΩΗ ΩΣ ΤΑ ΓΗΡΑΤΕΙΑ Ή ΤΙΜΗΜΕΝΟΣ ΘΑΝΑΤΟΣ;

το ιδανικό της ευτυχισμένης ζωής ως τα γηρατειά· προβάλλει στους στίχους 241-242:Άμποτε να 'μουν ενός άλλου ο γιος, καλόμοιρου,που τα γεράματα τον βρίσκουν μέσα στ' αγαθά του·

Στους στίχους όμως 263-266 προβάλλει το ηρωικό ιδανικό του τιμημένου θανάτου του ήρωα, που αφήνει δόξα και στον γιο του:αν είχε σκοτωθεί στην Tροία εκεί, με τους συντρόφους του στο πλάι,ή, με το τέλος του πολέμου, ξεψυχούσε στων δικών τα χέρια· τότε οι Παναχαιοί θα τον τιμούσαν τύμβο υψώνοντας,και για κληρονομιά στον γιο του θ' άφηνε μεγάλη δόξα.

Oι αξίες αυτές της ζωής (πολιτισμικά στοιχεία) εναλλάσσονται κατά τη μετατρωική εποχή, ανάλογα με τις συνθήκες της στιγμής.

Η ΑΘΗΝΑ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙ ΝΑ ΑΦΥΠΝΙΣΕΙ ΤΟΝ ΤΗΛΕΜΑΧΟ

Στους στίχους 249-255 ελέγχει έμμεσα τον Τηλέμαχο που ανέχεται τα αίσχη των μνηστήρων:

τι γλέντι είναι αυτό; τι σόι συνάθροιση; ποια η δική σουυποχρέωση; καμιά γιορτή; ή μήπως γάμος; Πάντως δεν πρόκειται για γεύμα εταιρικό· γιατί πολύ ξεδιάντροποι μου φαίνονται και ξιπασμένοι,έτσι που τρων αυτοί και πίνουν στο παλάτι· θα αγανακτούσε ασφαλώς,τα τόσα αίσχη βλέποντας, αν κάποιος κατά τύχη ερχόταν, φτάνει να ήταν συνετός.

ΤΗΛΕΜΑΧΟΣΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΕΙ

Ο πατέρας έχει εξαφανιστεί: Mα να που τώρα ανήκουστον τον έχουν αναρπάξει οι Άρπυιες,κι εξαφανίστηκε, χωρίς κανείς να μάθει πού και πώς,αφήνοντας σ' εμένα οδυρμούς κι οδύνες.(267-269)

Τα αρχοντόπουλα της Ιθάκης και των γύρω περιοχών ζητούν τη μητέρα του σε γάμο (μνηστήρες) και, όσο αυτή δε βρίσκει τη δύναμη να δώσει ένα τέρμα σε αυτήν την κατάσταση, εκείνοι ρημάζουν την περιουσία του: όσοι τριγύρω στα νησιά αρχηγεύουν, οι πρώτοιστο Δουλίχιο, στη Σάμη και στη δασωμένη

Zάκυνθο,κι άλλοι, ρηγόπουλα στον βράχο της Iθάκης,

όλοι τους έγιναν της μάνας μου μνηστήρες

και μας μαδούν το σπιτικό΄ εκείνη μήτε τον

φριχτό τους γάμο αρνείται, μήτε και βρίσκει δύναμηνα δώσει τέλος στην υπόθεση· στο μεταξύ οι μνηστήρεςαρπάζουν και ρημάζουν τα αγαθά μου (272-278)

Πιστεύει πώς κινδυνεύει και ο ίδιος: σε λίγοθα κατασπαράξουνε κι εμένα.(279) (προοικονομούνται εδώ τα σχέδια των μνηστήρων εναντίον του)

ΟΔΥΣΣΕΑΣ - ΤΙΜΩΡΟΣ Που θα μπορούσε, τιμωρός, το χέρι

να σηκώσει στους αναίσχυντους μνηστήρες. Γιατί, αν τώρα ερχόταν και στην εξώθυρα του παλατιού στεκόταν, με περικεφαλαία, την ασπίδα και τα δυο του δόρατα,ίδιος στην όψη, σαν την πρώτη εκείνη μέρα που τον είδα εγώστο σπίτι μας, να πίνει και να ευφραίνεται. [...] Aν με την ίδια όψη ο Oδυσσέας έπεφτε στους μνηστήρες, ο θάνατός τους λέω δεν θ' αργούσε, πικρός ο γάμος θα τους έβγαινε.(282-295)

Στους παραπάνω στίχους προοικονομείται ο νόστος του Οδυσσέα και η μνηστηροφονία.

ΣΥΜΒΟΥΛΕΣ ΑΘΗΝΑΣ ΠΡΟΣ ΤΗΛΕΜΑΧΟ

1η: να συγκαλέσει σε συνέλευση του κατοίκους της Ιθάκης κι εκεί να ζητήσει από τους μνηστήρες να φύγουν από το παλάτι.(301-304)

2η: αν θέλει η μητέρα του να παντρευτεί να τη στείλει στον πατέρα της, για να την παντρέψουνε εκεί (304-308)

3η: να αναζητήσει τον πατέρα του στην Πύλο και τη Σπάρτη (309-318)

Η ΕΛΕΝΗ ΑΝΑΓΝΩΡΙΖΕΙ ΤΟΝ ΤΗΛΕΜΑΧΟ, JEAN-JACQUES LAGRENEE, 1795, ΑΓ.

ΠΕΤΡΟΥΠΟΛΗ, ΕΡΜΙΤΑΖ

Ο ΠΕΙΣΙΣΤΡΑΤΟΣ ΚΑΙ Ο ΤΗΛΕΜΑΧΟΣ ΑΝΑΧΩΡΟΥΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΠΑΡΤΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΥΛΟ. ΤΟΥΣ

ΚΑΤΕΥΟΔΩΝΟΥΝ Ο ΜΕΝΕΛΑΟΣ ΚΑΙ Η ΕΛΕΝΗ.JELGERSMA, TAKO HAJO, ΠΕΡΙΠΟΥ 1717-1795,

ΣΧΕΔΙΟ. ΛΟΝΔΙΝΟ, ΒΡΕΤΑΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ

ΣΥΜΒΟΥΛΕΣ ΑΘΗΝΑΣ ΠΡΟΣ ΤΗΛΕΜΑΧΟ

4η: αν μάθει ότι ο πατέρας του είναι ζωντανός, να κάνει υπομονή μέχρι να γυρίσει. (319-320)

4η: αν μάθει ότι ο πατέρας του πέθανε, να γυρίσει πίσω και να τον τιμήσει με τύμβο και κτερίσματα (321-324)

5η: στην περίπτωση αυτή να παντρέψει τη μητέρα του με άλλον άντρα (324-325)

6η: να σκοτώσει τους μνηστήρες (326-329)

ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

συνέλευση /ἀγορὰν των πολιτών: προβάλλει εδώ ένας πολιτικός θεσμός (301)

Γάμος -προίκα: κοινωνικός θεσμός (307-308) Έθιμα ταφής: τύμβος, κτερίσματα (323)

κτερίσματα μυκηναϊκού

τάφου

ΥΒΡΙΣ-ΤΙΣΙΣΑΥΤΟΔΙΚΙΑ

Οι μνηστήρες πρέπει να τιμωρηθούν (τίσις) για την αισχρή συμπεριφορά τους (ύβρις), για να σωθεί η τιμή του οίκου. Ο Τηλέμαχος πρέπει να βρει μόνος του το δίκιο του [αυτοδικία: κερδίζει και την θεϊκή επιδοκιμασία (βλ. σχόλιο 23 του βιβλίου)]

Η Αθηνά προβάλλει στο Τηλέμαχο ως παράδειγμα προς μίμηση τον Ορέστη.Ή μήπως και δεν άκουσες πόσο μεγάλη δόξα, πανανθρώπινη,κατέκτησε ο θείος Oρέστης, αφότου σκότωσε τον πατροκτόνο του, τον δόλιο Aίγισθο, εκείνον τον φονιά του ξακουστού πατέρα του. (331-333) Bernardino Mei, 1654

Η Αθηνά, προσπαθεί να φιλοτιμήσει τον Τηλέμαχο επικαλούμενη και την αξία της υστεροφημίας.δεν πρέπει αλήθεια σαν μωρό παιδί να φέρεσαι, αφού δεν είσαι πια κανένα παιδαρέλι.(329-330)Έτσι, καλέ μου,σε βλέπω ωραίο κι αψηλό· δείξου κι εσύ πως είσαι παλικάρι, να σε δοξάσουν οι μελλούμενες γενιές.(334-335)

ΞΑΦΝΙΚΗ ΚΑΙ ΘΑΥΜΑΣΤΗ ΑΝΑΧΩΡΗΣΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

 Mίλησε, κι όπως τέλειωσε η θεά Aθηνά, τα μάτια λάμποντας, εχάθη: σαν το πουλί πετώντας, ξέφυγε από το άνοιγμα της στέγης·

Δίνει θεϊκή εγκυρότητα στα λόγια της.

Ο Τηλέμαχος αντιλήφθηκε τη θεϊκή υπόσταση του επισκέπτη του και πήρε θάρρος:εκείνου όμως την ψυχή την ενδυνάμωσε με θάρρος, ενίσχυσε και στέριωσετη μνήμη του πατέρα του, για να τον έχει συνεχώς στον νου του.Aυτός καταλαβαίνοντας, έλαμψε ο νους του, τον συνεπήρε θάμβος, ένιωσε πως θεός ήταν ο ξένος, κι αυτόματα κινήθηκε προς τους μνηστήρες, ισόθεος άντρας.

ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΕΙΡΩΝΕΙΑ Ο Τηλέμαχος αγνοεί (ενώ το γνωρίζει ο ακροατής-

αναγνώστης του έργου) ότι ο πατέρας του είναι ζωντανός και θα γυρίσει (γιατί το έχουν ήδη αποφασίσει οι θεοί) και ότι συνομιλεί με την Αθηνά (μόνο στο τέλος της ενότητας αντιλαμβάνεται τη θεϊκή υπόσταση του επισκέπτη του).

Τα ίδια φυσικά αγνοούν και οι μνηστήρες(οι οποίοι μάλιστα γλεντούν, ενώ δίπλα τους «ο ξένος» παροτρύνει τον Τηλέμαχο να οργανώσει την εξόντωσή τους!)

ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ

Φυσικά κυριαρχεί ο διάλογος Τηλέμαχου – Μέντη (πρωτοπρόσωπη αφήγηση),

ενώ στους υπόλοιπους στίχους έχουμε τριτοπρόσωπη αφήγηση.