Ηθικά Νικομάχεια Νέες Ερωτήσεις...

1

Ηθικά Νικομάχεια Νέες Ερωτήσεις Υπουργείου

Ενότητα 1

1 laquoἡ μὲν διανοητικὴ hellip ἐξ ἔθους περιγίνεταιraquo αν αυτός είναι ο χαρακτήρας των διανοητικών και των ηθικών αρετών ποιος έχει την κύρια ευθύνη για τη μετάδοση των πρώτων και ποιος για την απόκτηση των δεύτερων(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 157)

Απάντηση Ο Αριστοτέλης στο κείμενο αυτό μας κάνει λόγο για τις διανοητικές και ηθικές αρετές καθώς και για τον διαφορετικό τρόπο με τον οποίο κατακτάται η καθεμιά Έτσι οι παράγοντες που συμβάλλουν στη γένεση και την επαύξηση των διανοητικών αρετών είναι κατά κύριο λόγο η διδασκαλία η οποία απαιτεί εμπειρία και χρόνο Η φράση laquoτὸ πλεῖονraquo (= κατά κύριο λόγο) υποδηλώνει την ύπαρξη κι άλλων παραγόντων που δεν αναφέρονται στο κείμενο Την κύρια λοιπόν ευθύνη για τη μετάδοσή τους (πέρα από άλλους παράγοντες και το ίδιο το άτομο) την έχει ο δάσκαλος Από την άλλη η κατάκτηση των ηθικών αρετών οφείλεται στον εθισμό (laquoἔθοςraquo) δηλαδή στη συνήθεια που δημιουργείται με την επανάληψη μιας ενέργειας Μάλιστα ο Αριστοτέλης για να στηρίξει αυτή του την άποψη συνδέει ετυμολογικά τη λέξη laquoἠθικήraquo όρο τον οποίο δημιούργησε ο ίδιος με τη λέξη laquoἔθοςraquo Ο ετυμολογικός συσχετισμός των λέξεων laquoἦθοςraquo και laquoἔθοςraquo είναι σωστός καθώς το laquoἦθοςraquo είναι ο εκτεταμένος τύπος του όρου laquoἔθοςraquo (JBHofmann Ετυμολογικόν Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής) Οι δύο όροι συμπίπτουν και σημασιολογικά και μάλιστα με σχέση αιτίου - αποτελέσματος γιατί το laquoἔθοςraquo (= συνήθεια έθιμο) ως αίτιο οδηγεί στο laquoἦθοςraquo (= ο χαρακτήρας) που προκύπτει ως αποτέλεσμα Ο χαρακτήρας του ανθρώπου και τα ποιοτικά γνωρίσματά του διαμορφώνονται με τη συνειδητή επανάληψη των ίδιων ενεργειών με αποτέλεσμα να γίνονται αναπόσπαστο στοιχείο της προσωπικότητάς του Άλλωστε στην αρχαία ελληνική γλώσσα είχε γίνει ήδη η διάκριση των εννοιών laquoἔθοςraquo και laquoἦθοςraquo Κατά λογική συνέπεια και ο φιλοσοφικός όρος laquoἠθικὴraquo παραπέμπει στη μελέτη των ηθών των αντιλήψεων των ατομικών και συλλογικών μορφών συμπεριφοράς και των ατομικών και κοινωνικών στάσεων σε μια συγκεκριμένη κοινωνία στον χρόνο και χώρο Από την άποψη αυτή συνδέονται εννοιολογικά οι όροι laquoἠθικὴraquo και laquoἔθοςraquo Έτσι καταλήγει ο Αριστοτέλης να μας πείσει ότι οι δύο λέξεις δεν συνδέονται μόνο ετυμολογικά αλλά και σημασιολογικά Από τα παραπάνω προκύπτει ότι την ευθύνη για την κατάκτηση των ηθικών αρετών την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος Εξαρτάται μάλιστα σε απόλυτο βαθμό από αυτόν αν θα φτάσει στον στόχο του αν θα αποκτήσει ήθος laquoεὐγενὲς καὶ φιλόκαλονraquo Και για να το κατορθώσει πρέπει να καταβάλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα να εθίσει την ψυχή του σε πράξεις ενάρετες να την καλλιεργήσει laquoδιὰ τοῦ ἔθουςraquo Τέτοιες απόψεις υποστήριζε και ο Πλάτωνας (Νόμοι 792) Σοφός λοιπόν γίνεται κανείς κατά κύριο λόγο με τη βοήθεια του δασκάλου ενώ αγαθός γίνεται με τη θέληση και την επιμονή του στην άσκηση της αρετής Βέβαια για να φτάσει στον στόχο του πρέπει να καταβάλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα 2 laquoὅθεν καὶ τοὔνομα ἔσχηκεraquo πρόσεξε ότι ο Αριστοτέλης κάνει εδώ ετυμολογία της λέξης ἠθικός Κάνε ύστερα από αυτό κάποιες σκέψεις για τον τρόπο με τον οποίο ο Αριστοτέλης οδηγείται στην επισήμανση των (πραγματικών) σημασιών των λέξεων και σχολίασε τη σχέση που έχουν μέσα στη σκέψη του τα πράγματα με τις λέξεις που τα δηλώνουν (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 157)

Απάντηση Συχνά οι αρχαίοι Έλληνες επιχειρούσαν να ετυμολογήσουν τις λέξεις τους να βρουν δηλαδή την αρχική τους σημασία επειδή πίστευαν ότι οι λεκτικές σχέσεις αποδίδουν πραγματικές σχέσεις των σημαινομένων αντίληψη αποδεκτή και από τη σύγχρονη Γλωσσολογία Το ίδιο έγινε πολλές φορές και με τον Αριστοτέλη που έχοντας πάθος με την ανακάλυψη των πραγματικών σημασιών των λέξεων και πιστεύοντας ότι είναι σε θέση να τις ανακαλύψει επιχειρούσε μέσα από την ετυμολογική συγγένεια δύο εννοιών να βρει τη σημασιολογική τους συγγένεια Ο Αριστοτέλης πίστευε στην ταυτότητα laquoλέγεσθαι = εἷναιraquo Αυτό θα πει ότι ο Αριστοτέλης έδινε οντολογικό περιεχόμενο στις λέξεις πίστευε δηλαδή πως ένα πράγμα laquoυπάρχειraquo ή laquoείναι έτσιraquo αφού η γλώσσα το εμφανίζει ως laquoυπάρχονraquo ή ως laquoτέτοιας λογήςraquo Με απλά λόγια τα πράγματα είναι ακριβώς έτσι όπως τα δηλώνουν οι λέξεις

Ο Αριστοτέλης αρχίζει τη διερεύνηση της έννοιας laquoηθικήraquo συνδέοντάς την ετυμολογικά με τη λέξη laquoἔθοςraquo Ο ετυμολογικός συσχετισμός των λέξεων laquoἦθοςraquo και laquoἔθοςraquo είναι σωστός καθώς το laquoἦθοςraquo είναι ο εκτεταμένος τύπος του όρου laquoἔθοςraquo (JBHofmann Ετυμολογικόν Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής) Οι δύο όροι συμπίπτουν και σημασιολογικά και μάλιστα με σχέση αιτίου - αποτελέσματος γιατί το laquoἔθοςraquo (=συνήθεια έθιμο) ως αίτιο οδηγεί στο laquoἦθοςraquo (=ο χαρακτήρας) που προκύπτει ως

2

αποτέλεσμα Ο χαρακτήρας του ανθρώπου και τα ποιοτικά γνωρίσματά του διαμορφώνονται με τη συνειδητή επανάληψη των ίδιων ενεργειών με αποτέλεσμα να γίνονται αναπόσπαστο στοιχείο της προσωπικότητάς του Άλλωστε στην αρχαία ελληνική γλώσσα είχε γίνει ήδη η διάκριση των εννοιών laquoἔθοςraquo και laquoἦθοςraquo Κατά λογική συνέπεια και ο φιλοσοφικός όρος laquoἠθικὴraquo παραπέμπει στη μελέτη των ηθών των αντιλήψεων των ατομικών και συλλογικών μορφών συμπεριφοράς και των ατομικών και κοινωνικών στάσεων σε μια συγκεκριμένη κοινωνία στον χρόνο και χώρο Από την άποψη αυτή συνδέονται εννοιολογικά οι όροι laquoἠθικὴraquo και laquoἔθοςraquo Έτσι καταλήγει ο Αριστοτέλης να μας πείσει ότι οι δύο λέξεις δεν συνδέονται μόνο ετυμολογικά αλλά και σημασιολογικά 3 laquoἐξ οὗ καὶ δῆλον ὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεταιraquo διατύπωσε με δικά σου λόγια τον συλλογισμό με τον οποίο ο Αριστοτέλης οδηγήθηκε σrsquo αυτό το συμπέρασμα (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 157) Απάντηση Ο Αριστοτέλης συνάγει αποφατικό συμπέρασμα από την προηγούμενη ετυμολογική προσέγγιση του όρου laquoηθικήraquo και εισάγει τον όρο laquoφύσειraquo τον οποίο αποκλείει από γενετικό γνώρισμα της ηθικής αρετής Η συλλογιστική πορεία που ακολούθησε ο Αριστοτέλης είναι η εξής

Η λέξη laquoἠθικὴraquo συνδέεται ετυμολογικά και σημασιολογικά με τη λέξη laquoἔθοςraquo

laquoἜθοςraquo είναι ο εθισμός η συνήθεια που προέρχεται από την επανάληψη

Αφού λοιπόν η laquoἠθικὴraquo συνδέεται σημασιολογικά με το laquoἔθοςraquo αυτό σημαίνει ότι η ηθική δηλαδή οι ηθικές αρετές σχετίζονται με τον εθισμό τη συνήθεια που προέρχεται από την επανάληψη μιας ηθικής ενέργειας

Ότι όμως σχετίζεται με τον εθισμό τη συνήθεια και την επανάληψη είναι επίκτητο χαρακτηριστικό

Άρα οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως (αποδεικτέα θέση laquoοὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεταιraquo)

Αντίθεση με την παλιά αριστοκρατική αντίληψη Η θέση του Αριστοτέλη ότι η αρετή δεν είναι έμφυτη αλλά είναι αποτέλεσμα συνήθειας έρχεται

σε αντίθεση με την παλιά αριστοκρατική αντίληψη Σύμφωνα μrsquo αυτή η αρετή είναι δώρο της φύσης ή των θεών το οποίο τελεσίδικα δίνεται ή δεν δίνεται στον άνθρωπο τη στιγμή της γέννησής του και είναι προνόμιο των ευγενών (laquoτῶν ἀρίστωνraquo) Φυσικά κληροδοτείται και στους απογόνους τους αλλά δεν δίνεται στους πολλούς

Την άποψη αυτή τη συναντάμε σε πολλούς ποιητές (στον Όμηρο τον Τυρταίο τον Θέογνη τον Πίνδαρο) Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια της Αντιγόνης προς την Ισμήνη στο έργο Αντιγόνη του Σοφοκλή laquoδείξεις τάχα εἴτε εὐγενὴς πέφυκας εἴτrsquo ἐσθλῶν κακήraquo Επίσης ο Ξενοφώντας στο έργο του Ἀγησίλαος αποδίδει την αρετή του Αγησιλάου στην ευγενική του καταγωγή 4 Ποια είδη αρετών διακρίνει ο Αριστοτέλης σε ποια μέρη της ψυχής εντάσσονται και πώς κατακτάται η καθεμιά

Απάντηση Ο Αριστοτέλης διακρίνει δύο είδη αρετών τις διανοητικές και τις ηθικές Οι διανοητικές αρετές (πχ σοφία φρόνηση σύνεση) σχετίζονται με τη λογική και ανήκουν σύμφωνα με τον χωρισμό του Αριστοτέλη στο καθαρά λογικό μέρος της ψυχής το laquoλόγον ἔχονraquo μέρος Παράγοντες που συμβάλλουν στη γένεση και την ανάπτυξή τους είναι κατά κύριο λόγο η διδασκαλία η οποία απαιτεί εμπειρία και χρόνο Η φράση κατά κύριο λόγο υποδηλώνει την ύπαρξη κι άλλων παραγόντων που δεν αναφέρονται στο κείμενο Την κύρια λοιπόν ευθύνη για τη μετάδοσή τους (πέρα από άλλους παράγοντες και το ίδιο το άτομο) την έχει ο δάσκαλος

Οι ηθικές αρετές (πχ η δικαιοσύνη η σωφροσύνη η ανδρεία) ανήκουν σύμφωνα με τον χωρισμό του Αριστοτέλη στο laquoἐπιθυμητικόνraquo στο μέρος δηλαδή της ψυχής που μετέχει και στο laquoλόγον ἔχονraquo και στο laquoἄλογονraquo μέρος Αυτές περιγράφουν τον χαρακτήρα του ανθρώπου Η κατάκτησή τους οφείλεται στον εθισμό (laquoἔθοςraquo) δηλαδή στη συνήθεια που δημιουργείται με την επανάληψη μιας ενέργειας Μάλιστα ο Αριστοτέλης για να στηρίξει αυτή του την άποψη συνδέει ετυμολογικά τη λέξη laquoἠθικήraquo όρο τον οποίο δημιούργησε ο ίδιος με τη λέξη laquoἔθοςraquo Έτσι καταλήγει να μας πείσει ότι οι δύο λέξεις δεν συνδέονται μόνο ετυμολογικά αλλά και σημασιολογικά Από τα παραπάνω προκύπτει ότι την ευθύνη για την κατάκτηση των ηθικών αρετών την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος Εξαρτάται μάλιστα σε απόλυτο βαθμό από αυτόν αν θα φτάσει στον στόχο του αν θα αποκτήσει ήθος laquoεὐγενὲς καὶ φιλόκαλονraquo Και για να το κατορθώσει πρέπει να καταβάλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα να εθίσει την ψυχή του σε πράξεις ενάρετες να την καλλιεργήσει laquoδιὰ τοῦ ἔθουςraquo Τέτοιες απόψεις υποστήριζε και ο Πλάτωνας (Νόμοι 792) Σοφός λοιπόν γίνεται κανείς κατά κύριο λόγο με τη βοήθεια του δασκάλου ενώ αγαθός γίνεται με τη θέληση και την επιμονή του στην

3

άσκηση της αρετής Βέβαια για να φτάσει στον στόχο του πρέπει να καταβάλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα 5 Τι προσπαθεί να αποδείξει ο Αριστοτέλης στο κείμενο αυτό και με τη χρήση ποιου τρόπου καταφέρνει να ενισχύσει τη θέση του

Απάντηση Προκειμένου να στηρίξει ο Αριστοτέλης τη θέση του ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως (laquoοὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεταιraquo) θα χρησιμοποιήσει δύο γνωστά παραδείγματα παρμένα από τον χώρο της φύσης την πέτρα και τη φωτιά Η πέτρα πάντοτε θα κινείται με πορεία προς τα κάτω διότι υπακούει στον φυσικό νόμο της βαρύτητας που είναι σταθερός και αμετάβλητος Η φωτιά πάντοτε θα έχει πορεία προς τα πάνω λόγω της φυσικής ιδιότητας των θερμών αερίων που επίσης είναι σταθερή και δεν μεταβάλλεται Άρα από τα παραπάνω προκύπτει ότι οι φυσικοί νόμοι δεν μεταβάλλονται όσο κι αν προσπαθήσει κάποιος Επομένως εφόσον οι ηθικές αρετές μεταβάλλονται και δεν μένουν σταθερές όπως τα πράγματα που γεννιούνται με μια ιδιότητα εκ φύσεως αποδεικνύεται ότι δεν είναι έμφυτες Έτσι ο Αριστοτέλης καταφέρνει να αποδείξει τη θέση του μέσα από έναν επαγωγικό συλλογισμό

Και τα δύο παραδείγματα που ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί επαγωγικά για να συναγάγει γενικό και καθολικό συμπέρασμα ανήκουν στα απλά δεδομένα της εμπειρίας Δεν θα ήταν υπερβολή να λέγαμε πως κανένας άλλος φιλόσοφος δεν έκανε τα απλά δεδομένα της εμπειρίας της καθημερινής ζωής αφετηρία για τη σκέψη του στον βαθμό που το έκανε ο Αριστοτέλης Σωστά ειπώθηκε ότι η φιλοσοφία του περί τέλους πχ είναι στην πραγματικότητα laquoθεμελιωμένη πάνω στο εμπειρικό δεδομένο ότι από βελανίδι γεννιέται μια βελανιδιάraquo ή ότι laquoη πολιτική του θεωρία αναπτύχθηκε από τους διαλογισμούς του σχετικά με τη ζωή μέσα στο πλαίσιο ενός νοικοκυριούraquo Πραγματικά laquoσυχνά ένα μόνο εμπειρικό δεδομένο μπορεί να είναι για αυτόν ικανοποιητική βάση για να προχωρήσει σε μια θεωρία με συνέπειες μεγάλης σημασίαςraquo Δεν ήταν στα αλήθεια αυτό το αμείωτο ενδιαφέρον του για τα απλά πράγματα της καθημερινής ζωής που έκανε τον Αριστοτέλη ndash επαναστατικά πρώτον ndash μελετητή του κόσμου των ζώων και των φυτών 6 Ποιο είναι το γενικό συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο Αριστοτέλης σχετικά με τη φύση της ηθικής αρετής

Απάντηση Το κείμενο ολοκληρώνεται με γενικό συμπέρασμα που μοιάζει αλλά δεν είναι αντιφατικό ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως αλλά ούτε και αντίθετα προς αυτή Ο Αριστοτέλης εννοεί ότι οι ηθικές αρετές δεν είναι έμφυτες ούτε όμως και αντίθετες με τη φύση αλλά ο άνθρωπος έχει laquoδυνάμειraquo από τη φύση του (πεφυκόσι) την προδιάθεση να δεχτεί την αρετή ωστόσο γίνεται τέλειος (τελειουμένοις) με τον εθισμό του σε αυτή

Κατά τον φιλόσοφο η άσκηση της αρετής είναι δυνατότητα (πεφυκόσι) και όχι χαρακτηριστικό δοσμένη στον άνθρωπο από τη φύση Επομένως ο ίδιος είναι ο μόνος υπεύθυνος για το αν θα φτάσει στην αρετή βελτιώνοντας αδιάλειπτα τη συμπεριφορά του διαμορφώνοντας τον χαρακτήρα του το ήθος του Η δυνατότητα που του δίνει η φύση μπορεί να γίνει πραγματικότητα μόνο αν ο άνθρωπος το επιλέξει και το επιδιώξει με προσωπικό αγώνα και άσκηση Έτσι ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η κατάκτηση της ηθικής αρετής από τον άνθρωπο εξαρτάται από την προαίρεση την προσωπική επιλογή του Ακόμη με τη λέξη laquoτελειουμένοιςraquo ο Αριστοτέλης μας παραπέμπει σrsquo έναν χαρακτηριστικό όρο της φιλοσοφίας του το laquoτέλοςraquo που σημαίνει την ολοκλήρωση την επίτευξη του ύψιστου σκοπού Θεωρεί δηλαδή τις ηθικές αρετές το μέσο με το οποίο ο άνθρωπος θα φτάσει στην ολοκλήρωσή του στο ξεπέρασμα της ζωώδους φύσης του και στην κατάκτηση της ευδαιμονίας Επιπλέον η παρατακτική αντιθετική σύνδεση των μετοχών laquoπεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquo προετοιμάζει την αναφορά στο χαρακτηριστικό ζεύγος των αριστοτελικών εννοιών laquoδυνάμει και ἐνεργείᾳraquo οι οποίες αναφέρονται στην επόμενη ενότητα (2

η

ενότητα) Ο άνθρωπος έχει τη φυσική προδιάθεση να δεχθεί τις ηθικές αρετές (πεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς = δυνάμει κατάσταση) αλλά η τελειοποίησή του σε αυτές θα γίνει με τον εθισμό (τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθους = ἐνεργείᾳ κατάσταση) και εφόσον βέβαια το έχει επιλέξει 7 Ποιοι όροι της αριστοτελικής φιλοσοφίας εντοπίζονται στο κείμενο Να προσδιορίσετε το περιεχόμενό τους Απάντηση

γένεσις η δημιουργία

αὔξησις η διαμόρφωση και εξέλιξη

ἔθος ο εθισμός η συνήθεια ο τρόπος συμπεριφοράς που καθιερώνεται με την επανάληψη

4

φύσις ο κόσμος και οι νόμοι που τον διέπουν

φύσει ο εκ φύσεως ο έμφυτος τα εγγενή χαρακτηριστικά του ανθρώπου

ἀρετή η διαρκής διάθεση να θέλουμε να επιτελέσουμε ένα ορισμένο είδος ηθικών πράξεων

διανοητικὴ ἀρετή η αρετή που σχετίζεται με το laquoλόγον ἔχονraquo μέρος της ψυχής (πχ η φρόνηση η σοφία η σύνεση)

ἠθική αρετή η αρετή που ανήκει στο laquoἐπιθυμητικὸνraquo μέρος της ψυχής και περιγράφει τον χαρακτήρα του ανθρώπου

τελειουμένοις η τελείωση η ολοκλήρωση η επίτευξη του ύψιστου στόχου της ευδαιμονίας 8 Σχολιάστε το ύφος του Αριστοτέλη και τα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί Απάντηση

αντιθέσεις laquoἡ μὲν διανοητικὴ ne ἡ δrsquo ἠθικήraquo laquoἐξ ἔθους ne φύσειraquo

πολυσύνδετα σχήματα laquoκαὶ τὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησινraquo laquoοὔτrsquo ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσινraquo

συσσώρευση αρνήσεων laquoοὐδεμίαraquo laquoοὐθένraquo laquoοὐκ ἂν ἐθισθείηraquo laquoοὐδrsquo ἂν ἐθίζῃraquo laquoοὐδὲ τὸ πῦρraquo laquoοὐδrsquo ἄλλοraquo laquoοὐδένraquo laquoοὔτrsquo ἄρα hellipraquo laquoοὔτε παρὰ φύσινraquo

Αραιή είναι η χρήση επιθέτων ενώ κυριαρχούν τα ρήματα και τα ουσιαστικά

Ενότητα 2

1 Όσα λέγονται στην ενότητα αυτή αποτελούν ένα δεύτερο αποδεικτικό επιχείρημα του Αριστοτέλη για την άποψή του ότι laquoοὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεταιraquo Πες με δικά σου λόγια το επιχείρημα αυτό (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 159)

Απάντηση Ο Αριστοτέλης στην ενότητα αυτή θα προσπαθήσει και πάλι να αποδείξει ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως Το νέο του επιχείρημα έχει ως εξής σε όσα υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως προηγείται η ύπαρξη και η δυνατότητα μιας ενέργειας και ακολουθεί η ενέργεια η πραγμάτωση της δυνατότητας (δύναμις rarr ἐνέργεια) Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα των αισθήσεων Αντίθετα στις ηθικές αρετές προηγείται η ενέργεια ο εθισμός και η επανάληψη μιας πράξης και ακολουθεί η κατάκτησή τους (πρότερον ενέργειες προς κατάκτηση της ηθικής δύναμης rarr ὕστερον ενέργειες από την κατακτημένη ηθική ιδιότητα) Για την απόδειξη των λεγομένων χρησιμοποιούνται τα παραδείγματα των οικοδόμων και των κιθαριστών Επομένως οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως αφού δεν ακολουθούν την πορεία όσων υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως Αυτό αποδεικνύεται και μέσα από παραδείγματα ηθικών αρετών (της δικαιοσύνης της σωφροσύνης και της ανδρείας) 2 Πρόσεξε ότι ο Αριστοτέλης που έχει οργανώσει εδώ τον λόγο του πάνω στο πρώτο πληθυντικό πρόσωπο (μανθάνομεν) βάζει στη θέση του προσώπου αυτού το τρίτο πληθυντικό πρόσωπο στη φράση laquoοἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονται καὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταίraquo Μη βιαστείς να βγάλεις οποιοδήποτε συμπέρασμα Αν πάντως αρχίζεις να έχεις μέσα σου κάποια υποψία γιrsquo αυτή την αλλαγή περίμενε να δεις πώς θα συμπεριφερθεί ο Αριστοτέλης (από αυτή την άποψη) και στις τρεις επόμενες ενότητες Τότε προσπαθήστε να βρείτε μέσα στην τάξη μια συνολική εξήγηση γιrsquo αυτή την αλλαγή προσώπων στον λόγο (εδώ) του Αριστοτέλη Αποφασίστε επίσης τότε πόσο συνειδητή είναι από τον Αριστοτέλη η συμπεριφορά του αυτή(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 159)

Απάντηση Παρατηρούμε και σrsquo αυτή αλλά και σε επόμενες ενότητες ότι όταν ο Αριστοτέλης αναφέρεται σε ανθρώπους (στους οποίους συμπεριλαμβάνει και τον εαυτό του) χρησιμοποιεί το α΄ πληθυντικό πρόσωπο Συγκεκριμένα στο κείμενο αυτό χρησιμοποιεί οχτώ ρήματα σε αυτό το πρόσωπο laquoκομιζόμεθαraquo laquoἀποδίδομενraquo laquoἐλάβομενraquo laquoἐχρησάμεθαraquo laquoἔσχομενraquo laquoλαμβάνομενraquo laquoμανθάνομενraquo laquoγινόμεθαraquo Όταν πάλι αναφέρεται στους οικοδόμους ή τους κιθαριστές χρησιμοποιεί το γ΄ πληθυντικό πρόσωπο Η αλλαγή αυτή ίσως να οφείλεται στο ότι ο φιλόσοφος δεν είχε προσωπική επαφή με τις τέχνες και τους τεχνίτες και χρησιμοποιεί το γrsquo πληθυντικό πρόσωπο όταν πρόκειται για δεξιότητες που αφορούν τον καταμερισμό της εργασίας και συνεπώς οι δεξιότητες αυτές δεν είναι γνώρισμα όλων των ανθρώπων Αντίθετα χρησιμοποιεί το αrsquo πληθυντικό πρόσωπο όταν αναφέρεται στις ηθικές αρετές και συνεπώς σε γνωρίσματα που αφορούν όλους τους ανθρώπους ανεξαιρέτως

Ωστόσο μας προβληματίζει ότι σε επόμενες ενότητες (πχ 4η και 6

η) εναλλάσσει τα πρόσωπα

(laquoγινόμεθα οἳ μὲν δίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοιraquo laquoοἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονταιraquo) ή χρησιμοποιεί γ΄ πληθυντικό εκεί που θα περιμέναμε α΄ πληθυντικό (laquoἀγαθὸς ἄνθρωπος γίνεταιraquo ενώ θα περιμέναμε laquoἀγαθοὶ ἄνθρωποι γινόμεθαraquo)

5

Από τα παραπάνω λοιπόν μπορούμε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι η χρήση γ΄ προσώπου δεν αποτελεί συνειδητή επιλογή αλλά χρησιμοποιείται μάλλον ασυναίσθητα και προσδίδεται μrsquo αυτόν τον τρόπο ποικιλία στον λόγο Ας μην ξεχνάμε άλλωστε ότι τα κείμενα του Αριστοτέλη προέρχονται από προσωπικές του σημειώσεις που χρησιμοποιούσε στις παραδόσεις των μαθημάτων του Είναι λοιπόν εύλογο σrsquo αυτές τις σημειώσεις να έχουν παρεισφρήσει και στοιχεία του προφορικού λόγου 3 Ποια η λειτουργικότητα της λέξης laquoἔτιraquo στην αρχή του κειμένου

Απάντηση Με τη λέξη ἔτι ο Αριστοτέλης δηλώνει ή ότι εισάγει ένα καινούργιο επιχείρημα (που έρχεται να προστεθεί στα προηγούμενα) ή ότι προχωρεί σε μια βαθύτερη εξέταση του θέματός του Το καινούργιο του λοιπόν επιχείρημα είναι εδώ το ακόλουθο laquoΟρισμένα πράγματα ο άνθρωπος τα έχει εκ φύσεως (την όραση πχ ή την ακοή) στην περίπτωση λοιπόν αυτών των πραγμάτων κάνουμε τη διαπίστωση ότι αυτά στην αρχή υπάρχουν μέσα μας ως δυνατότητες στις σχετικές ενέργειες προχωρούμε αργότερα (επειδή γεννιέμαι με την ικανότητα να βλέπω laquoαρχίζω κάποια στιγμήraquo να βλέπω ή επειδή γεννιέμαι με την ικανότητα να ακούω laquoαρχίζω κάποια στιγμήraquo να ακούω) Δεν συμβαίνει το ίδιο με τις αρετές στη δική τους περίπτωση πρέπει να προηγηθούν οι ενέργειες αν είναι να βρεθώ κάποια στιγμή να έχω πια την κάθε επιμέρους συγκεκριμένη ιδιότητα = δύναμη = ικανότητα να συμπεριφέρομαι έτσι ή έτσι Αν έτσι έχουν τα πράγματα θα πει ότι οι αρετές δεν ανήκουν σrsquo αυτά που ο άνθρωπος τα έχει εκ φύσεωςraquo Το laquoἔτιraquo λοιπόν αποκτά εδώ μεταβατική και προσθετική σημασία 4 Τι προσπαθεί να αποδείξει ο Αριστοτέλης στην ενότητα αυτή Να αναπτύξετε το επιχείρημά του Απάντηση Ο Αριστοτέλης στην ενότητα αυτή θα προσπαθήσει να αποδείξει με ένα νέο επιχείρημα ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως α Όσα έχουμε μέσα μας εκ φύσεως (laquoὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεταιraquo) Ο Αριστοτέλης ξεκινάει τον συλλογισμό του διερευνώντας πρώτα τι συμβαίνει σε όσα χαρακτηριστικά έχουμε μέσα μας εκ φύσεως Αυτά έχουν εκ των προτέρων μέσα τους τη δυνατότητα να πραγματωθούν αλλά η πραγμάτωσή τους έρχεται ύστερα χωρίς να χρειάζεται ο εθισμός η επανάληψη μιας ενέργειας Για να αποδείξει τα λεγόμενά του ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί το παράδειγμα των αισθήσεων την όραση και την ακοή δεν τις αναπτύξαμε μέσα από την εξάσκηση αντιθέτως υπάρχουν ήδη αναπτυγμένες μέσα μας και περνάμε αμέσως στη χρησιμοποίησή τους β Οι ηθικές αρετές (laquoτὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερονraquo) Αντίθετα στις ηθικές αρετές προηγείται η ενέργεια δηλαδή η εξάσκηση η επανάληψη μιας ενέργειας και ακολουθεί η κατάκτηση της ηθικής αρετής Αλλά για να γίνει η αρετή από προδιάθεση αποκτημένη ιδιότητα είναι ανάγκη ο άνθρωπος να ασκηθεί σε αυτή Ο Αριστοτέλης για τον τρόπο άσκησης αναφέρει laquoγιατί όσα πρέπει να κάνουμε αφού τα μάθουμε τα μαθαίνουμε κάνοντάς τα (laquoἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦτα ποιοῦντες μανθάνομενraquo) Δύο παραδείγματα από την καθημερινή ζωή που αφορούν τις πρακτικές τέχνες αποδεικνύουν την αλήθεια της θέσης αυτής για να αποκτήσει δηλαδή κανείς την ικανότητα του οικοδόμου ή του κιθαριστή πρέπει πρώτα να εξασκηθεί στο χτίσιμο ή στο παίξιμο της κιθάρας αντίστοιχα Αναλογικά με τα δύο αυτά παραδείγματα αναφέρονται τρία παραδείγματα από τον χώρο της ηθικής από τα οποία φαίνεται ότι οι δίκαιοι οι σώφρονες και οι ανδρείοι αποκτούν τις συγκεκριμένες ιδιότητες έχοντας ασκηθεί σε αντίστοιχες δίκαιες συνετές και ανδρείες πράξεις Αυτό λοιπόν που συμβαίνει στις πρακτικές τέχνες συμβαίνει και στις ηθικές αρετές (αναλογία με τρία παραδείγματα ηθικών αρετών της δικαιοσύνης της σωφροσύνης και της ανδρείας) με την επανάληψη και τον εθισμό σε ηθικές πράξεις αποκτούμε τις ηθικές αρετές Συμπέρασμα οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως αφού δεν ακολουθούν την πορεία όσων υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως

Συνοπτική νοηματική απόδοση του συλλογισμού

1η προκείμενη σε όσα υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως προηγείται η ύπαρξη και η δυνατότητα μιας

ενέργειας και ακολουθεί η ενέργεια η πραγμάτωση της δυνατότητας (δύναμις rarr ἐνέργεια) 2

η προκείμενη στις ηθικές αρετές προηγείται η ενέργεια ο εθισμός και η επανάληψη μιας πράξης και

ακολουθεί η κατάκτησή τους Πράξεις που προσδίδουν αρετή rarr πράξεις που απορρέουν από την

6

αγαθή φύση Συμπέρασμα οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως αφού δεν ακολουθούν την πορεία όσων υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως

5 Να εντοπίσετε τα χρονικά επιρρήματα που υπάρχουν στο κείμενο και να δείξετε τη λειτουργικότητά τους σε σχέση με την επιχειρηματολογία

Απάντηση Προκειμένου ο Αριστοτέλης να αποδώσει τη χρονική προτεραιότητα των δυνάμεων έναντι των ενεργειών (δύναμις rarr ἐνέργεια) σε όσα χαρακτηριστικά υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως συνδέει τις δυνάμεις με το laquoπρότερονraquo και με απαρέμφατα ή μετοχές αορίστου που δηλώνουν το προτερόχρονο (laquoἰδεῖνraquo laquoἀκοῦσαιraquo laquoχρησάμενοιraquo) Αντίθετα για να αποδώσει την αντίθετη πορεία που ακολουθείται στις ηθικές αρετές (ἐνέργεια -gt δύναμις) συνδέει τη μετοχή laquoἐνεργήσαντεςraquo με το laquoπρότερονraquo για να δηλώσει το προτερόχρονο ή τις μετοχές ενεστώτα laquoποιοῦντεςraquo και laquoπράττοντεςraquo για να δηλώσει το σύγχρονο

Έτσι αν προσπαθήσουμε να συσχετίσουμε τα παραπάνω με τα παραδείγματα που δίνονται στο κείμενο (αισθήσεις ndash τέχνες ndash αρετές) και με τα δύο ζεύγη των αριστοτελικών όρων laquoπρότερον - ὕστερονraquo και laquoδυνάμει - ἐνεργείᾳraquo προκύπτει το εξής διάγραμμα φύσει (αισθήσεις) πρότερον δυνάμει rarr ὕστερον ἐνεργείᾳ ἐξ ἔθους (τέχνες) πρότερον ἐνεργείᾳ ενέργειες προς κατάκτηση της τεχνικής δύναμης rarr ὕστερον ενέργειες από την κατακτημένη τεχνική δεξιότητα ἐξ ἔθους (αρετές) πρότερον ενέργειες προς κατάκτηση της ηθικής δύναμης rarr ὕστερον ενέργειες από την κατακτημένη ηθική δεξιότητα Χαρακτηριστική είναι η χρήση του επιρρήματος laquoπολλάκιςraquo Παρόλο που αναφέρεται σε όσα χαρακτηριστικά έχουμε εκ φύσεως η χρήση του υποδηλώνει ότι για την κατάκτηση των ηθικών αρετών είναι απαραίτητη η άσκηση και η επανάληψη 6 Να εξηγήσετε το περιεχόμενο των όρων laquoδύναμιςraquo και laquoἐνέργειαraquo και να αναφέρετε τα είδη των δυνάμεων που διακρίνει ο Αριστοτέλης

Απάντηση Ο Αριστοτέλης αρχίζει το νέο επιχείρημα με αναφορά σε όσα ο άνθρωπος έχει από τη φύση και όχι από εθισμό Αυτά λοιπόν που δόθηκαν από τη φύση δόθηκαν αρχικά ως δυνατότητες και όταν αναπτύχθηκαν πλήρως τα γνωρίσματά τους έγιναν ικανότητες περιήλθαν δηλαδή στην ἐνεργείᾳ κατάσταση Στην κατηγορία αυτή κατατάσσει τις αισθήσεις οι οποίες δόθηκαν ως a priori στοιχεία της ύπαρξης του ανθρώπου Έτσι ο άνθρωπος διαθέτει εκ των προτέρων τα αισθητήρια όργανα τα οποία του δίνουν τη δυνατότητα να αισθάνεται όταν ολοκληρωθεί η ανάπτυξή τους Για περαιτέρω διευκρίνιση ο Αριστοτέλης αναφέρει την ακοή και την όραση ως παραδείγματα με τα οποία δείχνει ότι ο άνθρωπος διαθέτει πρώτα τη δυνατότητα να ακούει και να βλέπει και στη συνέχεια ακούει και βλέπει

Η διάκριση δύναμης και ενέργειας απασχολεί τον Αριστοτέλη κυρίως στα Μετά τα Φυσικά στο Θ βιβλίο Δύναμις είναι η δυνατότητα ενός όντος να περνά από μια κατάσταση σε μια άλλη ενώ ἐνέργεια είναι η πραγμάτωση αυτής της δυνατότητας Για τον Αριστοτέλη η laquoἐνέργειαraquo έχει μεγαλύτερη σημασία από τη laquoδύναμινraquo αφού η πρώτη εξαρτάται από την προσπάθεια που καταβάλλει κάθε άνθρωπος την προσωπική ευθύνη και προαίρεση ενώ η δεύτερη σχετίζεται με τη φύση και υπάρχει ανεξάρτητα από τον άνθρωπο Στο κείμενο συνδέει laquoτὰς δυνάμειςraquo με το laquoπρότερονraquo και laquoτὰς ἐνεργείαςraquo με το laquoὕστερονraquo εννοώντας ότι οι laquoδυνάμειςraquo έχουν χρονική προτεραιότητα ndash και όχι λογική και οντολογική ndash έναντι των laquoἐνεργειῶνraquo Ο Αριστοτέλης αποδεικνύει τη λογική και οντολογική προτεραιότητα της laquoενέργειαςraquo έναντι της laquoδύναμηςraquo με τρία επιχειρήματα

1 Η laquoενέργειαraquo αποδίδει μια συνθετότερη έννοια από ότι η laquoδύναμηraquo γιατί συνδέεται με την ύπαρξη ενός πράγματος δηλαδή με την πλήρη ανάπτυξη των στοιχείων που το συνιστούν

2 Για να οδηγηθεί το δυνάμει ον στην ενεργεία κατάστασή του χρειάζεται την επίδραση μιας ενέργειας γιατί η δύναμη και προϋποθέτει την ενέργεια και προκύπτει από αυτή Άλλωστε η ενέργεια είναι ο σκοπός (οὗ ἕνεκα) του όντος και όχι η δύναμη Σκοπός τον οποίο εξυπηρετεί η δύναμη είναι η ενέργεια και όχι αντίστροφα Άρα η ενέργεια έχει οντολογική προτεραιότητα έναντι της δύναμης

3 Η δυνατότητα μπορεί να εξελιχθεί σε ον αλλά και σε μη ον Η ενέργεια όμως ταυτίζεται μόνο με την ύπαρξη το ον

7

Στο έργο Μετὰ τὰ Φυσικὰ ο Αριστοτέλης διακρίνει τρία είδη δυνάμεων α) αυτές που υπάρχουν στον άνθρωπο από τη γέννησή του (πχ οι αισθήσεις) και συνδέονται

με το άλογο μέρος της ψυχής β) αυτές που τις αποκτά ο άνθρωπος με την άσκηση τον εθισμό (πχ οι πρακτικές τέχνες το

παίξιμο ενός μουσικού οργάνου) και συνδέονται με το άλογο και το λογικό μέρος της ψυχής και γ) τις δυνάμεις που τις αποκτά ο άνθρωπος με τη μάθηση (πχ οι επιστημονικές γνώσεις) και

συνδέονται και αυτές με το λογικό μέρος της ψυχής 7 Ποια βασικά εκφραστικά μέσα χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης προκειμένου να ενισχύσει το επιχείρημά του Να δώσετε συγκεκριμένα χωρία από το κείμενο Απάντηση Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τα παρακάτω εκφραστικά μέσα προκειμένου να ενισχύσει το επιχείρημά του α) Αντιθέσεις

laquoὅσα μὲν φύσει hellip ne τὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομενraquo

laquoτὰς δυνάμεις τούτων πρότερον κομιζόμεθα ne ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείας ἀποδίδομενraquo

laquoοὐ γὰρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖν hellip ἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθαraquo β) Αναλογίες

laquoτὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον ὥσπερ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶνraquo

laquoἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦτα ποιοῦντες μανθάνομεν hellipοὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαια πράττοντες δίκαιοι γινόμεθα hellipraquo

γ) Παραδείγματα Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δύο ζευγάρια παραδειγμάτων

όραση ndash ακοή

οικοδόμοι ndash κιθαριστές

Ενότητα 3

1 laquoοἱ γὰρ νομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούςraquo όπως σε κάθε λέξη υπάρχει μια συλλαβή που τονίζεται περισσότερο από τις άλλες (= που προφέρεται δυνατότερα από τις άλλες) έτσι και σε κάθε φράση ο τόνος (= το μεγαλύτερο βάρος) πέφτει σε κάποια συγκεκριμένη λέξη (αυτή δηλαδή η λέξη έχει το μεγαλύτερο βάρος για τη διαμόρφωση της συνολικής σημασίας της φράσης) Ποια είναι κατά τη γνώμη σου η λέξη αυτή στην παραπάνω φράση(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 161)

Απάντηση Η λέξη που φέρει όλο το βάρος της φράσης laquoοἱ γὰρ νομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθοὺςraquo είναι η μετοχή laquoἐθίζοντεςraquo Ο Αριστοτέλης φέρνει άλλο ένα επιχείρημα για να καταδείξει τη σχέση μεταξύ ηθικής αρετής και ηθικής πράξης και να αποδείξει ότι για να υπάρξει ηθική αρετή πρέπει να προηγηθεί η επανάληψη ο εθισμός Με τον εθισμό λοιπόν και όχι με άλλο τρόπο θα προσπαθήσουν να κάνουν οι νομοθέτες τους πολίτες καλούς Και ο εθισμός έχει την έννοια της διαπαιδαγώγησης των πολιτών Κατά τον φιλόσοφο με την κατάλληλη αγωγή μέσω της νομοθεσίας θα ασκηθούν οι πολίτες στην επανάληψη ηθικών πράξεων ώστε να επιτύχουν την αρμονική και δίκαιη συμβίωση την ευδαιμονία της πόλης 2 laquoὅσοι δὲ μὴ εὖ αὐτὸ ποιοῦσινraquo όπως ξέρεις από τη γραμματική σου η αντωνυμία αὐτὸς ndash αὐτὴ ndash αὐτὸ είναι επαναληπτική (= αναφέρεται σε κάτι για το οποίο έγινε λόγος προηγουμένως) Σε τι λοιπόν συγκεκριμένο αναφέρεται η λέξη αὐτὸ της παραπάνω φράσης (Προσπάθησε να το πεις σε αρχαίο ελληνικό λόγο) (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 161)

Απάντηση Η αντωνυμία αὐτὸ αναφέρεται στη μετοχή laquoἐθίζοντεςraquo και μπορεί να αποδοθεί στον αρχαίο λόγο ως laquoτὸ ἐθίζεινraquo 3 laquoκαὶ διαφέρει τούτῳ πολιτεία πολιτείαςraquo πρόσεξε ότι υπάρχει κόμμα π ρ ι ν από τον συμπλεκτικό σύνδεσμο καί Κουβεντιάστε μέσα στην τάξη για τις περιπτώσεις που χρειάζεται κόμμα π ρ ι ν από τον σύνδεσμο αυτόν και δοκιμάστε ύστερα από αυτό να μεταφράσετε με τον πιο σωστό πια τρόπο την παραπάνω φράση(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 161) Απάντηση Στη φράση laquoκαὶ διαφέρει τούτῳ πολιτεία πολιτείαςraquo υπάρχει κόμμα πριν από τον συμπλεκτικό σύνδεσμο καὶ για τρεις λόγους

8

ο καὶ δεν έχει συνδετική αλλά συμπερασματική σημασία Γιrsquo αυτό πρέπει να μεταφραστεί με το laquoεπομένωςraquo

τα υποκείμενα των ρημάτων laquoἁμαρτάνουσινraquo και laquoδιαφέρειraquo είναι διαφορετικά

πριν από τον καὶ υπάρχει ένα ζεύγος κύριων προτάσεων που συνδέονται αντιθετικά (laquoτὸ μὲν hellip ἐστίν ὅσοι δὲ hellip ἁμαρτάνουσινraquo) Το κόμμα κλείνει αυτό το ζεύγος και δεν αποφεύγεται ενδεχόμενη σύγχυση του αναγνώστη

4 Ποια αποδεικτικά επιχειρήματα πρόσθεσε στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης για να υποστηρίξει τη βασική του σκέψη ότι laquoοὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεταιraquo(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 161) Απάντηση Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης τη θέση του ότι laquoοὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεταιraquo προσκομίζει τα εξής αποδεικτικά επιχειρήματα

για να φτάσουμε στην κατάκτηση των ηθικών αρετών πρέπει να προηγηθεί ο εθισμός σε ηθικές πράξεις

αν οι ηθικές αρετές ήταν έμφυτες οι ενέργειες των νομοθετών να κάνουν τους πολίτες καλούς μέσω του εθισμού θα ήταν μάταιες

αν οι ηθικές αρετές υπήρχαν μέσα μας εκ φύσεως όλοι θα γεννιόμασταν καλοί ή κακοί και δεν θα χρειαζόταν η συμβολή του δασκάλου

5 Ποιο επιχείρημα αντλεί ο Αριστοτέλης από τον χώρο της πόλης για να αποδείξει ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως

Απάντηση Το επιχείρημα που φέρνει ο Αριστοτέλης ως μαρτυρία (laquoμαρτυρεῖ δὲraquo) για να αποδείξει ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως εισάγεται με τον προσθετικό laquoκαὶraquo (laquoκαὶ τὸ γινόμενονraquo) και αφορά το έργο των νομοθετών Βασικός στόχος και επιδίωξή τους είναι να κάνουν τους πολίτες να αποκτήσουν την ηθική αρετή μέσω του εθισμού σε ανάλογες πράξεις και συμπεριφορές (laquoοἱ γὰρ νομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς hellipraquo) Στο επιχείρημα αυτό εντοπίζεται και η γενικότερη αντίληψη των αρχαίων Ελλήνων ότι το άτομο δεν λειτουργεί αποκλειστικά και μόνο για χάρη του εαυτού του αλλά και για χάρη του κοινού καλού Έτσι και οι νομοθέτες λειτουργούν με βάση τον γνώμονα αυτό Στην ουσία το επιχείρημα αυτό έχει ως εξής αν οι ηθικές αρετές ήταν έμφυτες όλες οι ενέργειες των νομοθετών να κάνουν τους πολίτες καλούς θα ήταν μάταιες αφού όλοι θα γεννιόντουσαν με ή χωρίς αυτές και οποιαδήποτε προσπάθεια δεν θα μπορούσε να μεταβάλει αυτά τα χαρακτηριστικά Έτσι αποδεικνύεται αφενός ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως και αφετέρου ότι αυτές δεν αποκτώνται αλλιώς παρά μόνο με τη διαρκή άσκηση και την επανάληψη ηθικών πράξεων

Ωστόσο ο Αριστοτέλης επισημαίνει ότι κάποιοι νομοθέτες πετυχαίνουν το στόχο τους ενώ κάποιοι άλλοι αποτυγχάνουν να ασκήσουν σωστά τους πολίτες Γιrsquo αυτό άλλωστε και τα πολιτεύματα διακρίνονται σε καλά και λιγότερο καλά 6 Γιατί ο Αριστοτέλης επιλέγει να αντλήσει το νέο του επιχείρημα από τον χώρο της πόλης

Απάντηση Ο Αριστοτέλης παραθέτει ένα επιπλέον επιχείρημα για το συμπέρασμα στο οποίο κατέληξε στην προηγούμενη ενότητα ότι δηλαδή οι δίκαιοι γίνονται δίκαιοι πράττοντας μόνο δίκαιες πράξεις Όμοια και οι σώφρονες και οι ανδρείοι Με άλλα λόγια γίνεται κανείς ηθικός μόνο όταν πράττει ηθικά

Το επιχείρημα το αντλεί από τον χώρο της πόλης καθώς για τον φιλόσοφο υπάρχει στενή σχέση μεταξύ ηθικής και πολιτικής Άλλωστε μόνο αν ένας άνθρωπος διέπεται από ηθικές αρετές μπορεί να λειτουργήσει σωστά μέσα στην πόλη και ως πολίτης και ως πολιτικός 7 Ποιο είναι το κριτήριο διάκρισης των πολιτευμάτων σε καλά και λιγότερο καλά κατά τον Αριστοτέλη

Απάντηση Ο Αριστοτέλης διακρίνει τα πολιτεύματα σε καλά και λιγότερο καλά και όχι σε καλά και κακά Παρατηρείται λοιπόν ότι η λέξη laquoφαύληςraquo (που κανονικά laquoφαῦλοςraquo σημαίνει κακός ευτελής ασήμαντος) χρησιμοποιείται εδώ με διαφορετική σημασία έτσι ώστε να ανταποκρίνεται στις αντιλήψεις του φιλοσόφου Η αναφορά αυτή στη διάκριση των πολιτευμάτων φαίνεται με την πρώτη ματιά να μη σχετίζεται με το θέμα του κειμένου και να αποτελεί μια παρέκβαση Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει καθώς στόχος του φιλοσόφου είναι να συνδέσει την αξία των πολιτευμάτων με την αρετή των πολιτών

9

Συγκεκριμένα ο Αριστοτέλης δεν πιστεύει ότι υπάρχουν κακά πολιτεύματα αφού πρωταρχικός στόχος όλων των νομοθετών και άρα και των πολιτευμάτων μέσα στα οποία δρουν είναι να κάνουν τους πολίτες ενάρετους ασκώντας τους στην ηθική αρετή προκειμένου να φτάσουν στον ύψιστο στόχο την ευδαιμονία Το κριτήριο διάκρισης των πολιτευμάτων σε καλά και λιγότερο καλά αφορά τον βαθμό επιτυχίας του έργου των νομοθετών όσο δηλαδή πιο κοντά στον στόχο τους φτάνουν να οδηγήσουν τους πολίτες στην ηθική αρετή και άρα στην ευδαιμονία τόσο πιο καλό θεωρείται και το πολίτευμα Κύριο έργο των νομοθετών είναι να κάνουν με τους νόμους τους πολίτες ηθικούς ενάρετους να τους σταθεροποιήσουν στον δρόμο της αρετής για να είναι και η πολιτεία αγαθή 8 Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί και στην ενότητα αυτή επιχειρήματα ndash παραδείγματα από την τέχνη για να ενισχύσει τη βασική του θέση Να τα αποδώσετε με δικά σας λόγια επισημαίνοντας τη διαφορά τους από παρόμοια επιχειρήματα της προηγούμενης ενότητας

Απάντηση Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης χρησιμοποιώντας τα παραδείγματα των οικοδόμων και των κιθαριστών είχε υποστηρίξει ότι οι ηθικές αρετές κατακτώνται με τον εθισμό Σrsquo αυτή την ενότητα χρησιμοποιώντας τα ίδια παραδείγματα προσθέτει ένα νέο στοιχείο ndash επιχείρημα τη σημασία της καλής (laquoεὖraquo) και της κακής (laquoκακῶςraquo) άσκησης στην ποιότητα της αποκτημένης επίκτητης ιδιότητας Δεν αρκεί λοιπόν απλώς να εξασκούμαστε σε μια οποιαδήποτε πράξη αλλά να εξασκούμαστε σε καλές και σωστές πράξεις Αυτό το βλέπουμε και στις τέχνες αλλά και στις ηθικές αρετές Θα γίνουμε καλοί οικοδόμοι όχι αν απλώς οικοδομούμε συνεχώς αλλά μόνο αν εξασκηθούμε στο σωστό χτίσιμο και καλοί κιθαριστές όχι αν απλώς παίζουμε συνεχώς κιθάρα αλλά μόνο αν εξασκηθούμε στο σωστό παίξιμο της κιθάρας Με τη χρήση του laquoεπαγωγικού παραδείγματοςraquo Ο Αριστοτέλης δείχνει ότι στην πράξη η ποιότητα της άσκησης και της μαθητείας προσδιορίζει την ποιότητα της επίκτητης ιδιότητας Έτσι φαίνεται να αποδέχεται ότι η ποιότητα άσκησης και η ποιότητα της επίκτητης ιδιότητας συνδέονται με σχέση αιτίου αποτελέσματος Με τη σκέψη αυτή ο Αριστοτέλης επιχειρεί να αποδείξει ότι η ηθική αρετή προϋποθέτει τον εθισμό και η ποιότητα της ηθικής αρετής είναι ανάλογη της ποιότητας του εθισμού Θα γίνουμε λοιπόν ηθικά ενάρετοι μόνο αν εξασκηθούμε σε ηθικά ενάρετες πράξεις σύμφωνα με τους κανόνες της τέλειας αρετής 9 Η άποψη που εκφράζεται στη φράση laquoεἰ γὰρ μὴ οὕτως εἶχε οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντοςraquo συμφωνεί με όσα υποστήριξε ο Αριστοτέλης στην 1η ενότητα σχετικά με τον ρόλο της διδασκαλίας στη γένεση και ανάπτυξη των διανοητικών και ηθικών αρετών

Απάντηση Στην 1η ενότητα ο Αριστοτέλης είχε αναφέρει ότι οι διανοητικές αρετές οφείλουν τη γένεση και την αύξησή τους κατά κύριο λόγο στη διδασκαλία ενώ οι ηθικές αρετές αποκτιούνται μέσω του εθισμού Στην 3η ενότητα μιλά πάλι για τις ηθικές αρετές και τονίζει ότι η διδασκαλία παίζει σημαντικό ρόλο στην άσκηση για την απόκτηση των αρετών Άρα η αντίφαση που φαινομενικά υπάρχει στην πραγματικότητα δεν ισχύει αφού η φράση laquoτὸ πλεῖονraquo που αναφέρεται στη διανοητική αρετή δεν αποκλείει τη διδασκαλία ως μέσο για την κατάκτηση και των ηθικών αρετών Υποστηρίζει ότι στην περίπτωση των ηθικών αρετών ο δάσκαλος δεν θα δώσει θεωρητικές γνώσεις στον ασκούμενο σε αυτή όπως συμβαίνει στις διανοητικές αρετές αλλά θα τον διδάξει τους κανόνες της αρετής τους τρόπους εφαρμογής αυτών και θα εκπαιδεύσει στην ορθή άσκηση Ο δάσκαλος είναι αυτός που θα παρακολουθεί και θα καθοδηγεί τους ανθρώπους στον σωστό εθισμό

Ενότητα 4

1 laquoἐν αὐτοῖςraquo Τίνος γένους λες πως είναι εδώ η επαναληπτική αντωνυμία Με άλλη διατύπωση Σε τι από τα προηγούμενα αναφέρεται η επαναληπτική αντωνυμία αυτής της φράσης (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 163)

Απάντηση Ο Αριστοτέλης με το laquoἐν αὐτοῖςraquo το οποίο είναι ουδετέρου γένους αναφέρεται στους τομείς συμπεριφοράς των ανθρώπων και όχι στους ίδιους τους ανθρώπους Συγκεκριμένα αναφέρεται στο laquoἐν τοῖς συναλλάγμασιraquo στο laquoἐν τοῖς δεινοῖςraquo στο laquoπερὶ τὰς ἐπιθυμίαςraquo και στο laquoπερὶ τὰς ὀργάςraquo 2 laquoἕξειςraquo Κουβεντιάστε μέσα στην τάξη για τον τρόπο με τον οποίο σχηματίστηκε αυτή η λέξη Όταν από τη συζήτησή σας προκύψει η σημασία της αρχαίας ελληνικής αυτής λέξης προχωρήστε πια τότε στη σύγκριση της σημασίας της αρχαίας ελληνικής λέξης με τη σημασία της νεοελληνικής λέξης έξη

10

Κρίνετε ύστερα από όλα αυτά τη σημασία με την οποία σας υποδείχτηκε παραπάνω να καταλάβετε την έκφραση αἱ ἕξεις γίνονται(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 163)

Απάντηση Στην ενότητα αυτή εμφανίζεται μια νέα έννοια η laquoἕξιςraquo Η λέξη αυτή ετυμολογικά παράγεται από το θέμα του μέλλοντα του ρήματος laquoἔχωraquo και συγκεκριμένα από το σεχ- gt hεχ- gt ἑχ + την παραγωγική κατάληξη -σις η οποία δηλώνει ενέργεια

Αρχική σημασία της λέξης είναι το να κατέχει κανείς συνέχεια κάτι που έχει αποκτήσει Για τον Αριστοτέλη η λέξη απέκτησε ηθικό περιεχόμενο είναι τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα

μας που αποκτιούνται με την επίμονη άσκηση και την επανάληψη κάποιων συγκεκριμένων ενεργειών Οι laquoἕξειςraquo είναι ένα από τα laquoγινόμενα ἐν τῇ ψυχῇraquo Τα άλλα δύο είναι τα πάθη και οι δυνάμεις Πάθη (πχ επιθυμία οργή φόβος χαρά φιλία μίσος) είναι όσα έχουν ως αποτέλεσμα την ευχαρίστηση ή τη δυσαρέσκεια Οι δυνάμεις είναι οι δυνατότητες συμμετοχής στα πάθη οι οποίες δεν αρκούν από μόνες τους για να χαρακτηριστεί κανείς καλός ή κακός αλλά πρέπει να γίνουν μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα του Τα μόνιμα αυτά στοιχεία αποκτιούνται με την επανάληψη μιας πράξης που συνιστά την laquoἕξινraquo Ακριβώς ότι η laquoἕξιςraquo απορρέει από εθισμό και δεν είναι κάτι έμφυτο φαίνεται και από τη χρήση του ρήματος laquoγίνονταιraquo το οποίο δείχνει ότι η laquoἕξιςraquo προκύπτει μέσα από μία διαδικασία από ένα βαθμιαίο τρόπο διαμόρφωσής της και κατάκτησής της από τον άνθρωπο

Σήμερα η λέξη έχει αποκτήσει ψυχολογικό περιεχόμενο και είναι η συνήθεια ως αποτέλεσμα επανάληψης μάθησης ή συνεχούς επίδρασης του ίδιου παράγοντα 3 laquoοὐ μικρὸν οὖν διαφέρειraquo γιατί ο Αριστοτέλης επιμένει στο εὐθὺς ἐκ νέων Συμφωνείτε με τη θέση αυτή του φιλοσόφου ιδίως με τη βαρύτητα που προσδίδει στη θέση του αυτή η προσθήκη της φράσης μᾶλλον δὲ τὸ πᾶν(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 163)

Απάντηση Όπως και ο δάσκαλός του ο Πλάτωνας ο Αριστοτέλης τόνισε και ξανατόνισε τη μεγάλη σημασία που έχει η παιδεία και η αγωγή για την ιδιωτική (=προσωπική) και για τη δημόσια (= κοινωνική) ζωή του ατόμου Και όλα αυτά βέβαια γιατί πίστευε πως με την παιδεία και την αγωγή η οποία εθίζει το άτομο σε συγκεκριμένους τρόπους συμπεριφοράς το άτομο βοηθιέται στην απόκτηση της αρετής που είναι προϋπόθεση για την ευδαιμονία του ατόμου και της πόλεως Δύο πράγματα αισθάνθηκε πως έπρεπε να τονίσει με ιδιαίτερη έμφαση α) την πρωτεύουσα σημασία της παιδείας και της αγωγής και β) ότι όσο πιο νωρίς αρχίσει η παιδεία και η αγωγή τόσο πιο πολλές θα είναι οι ελπίδες να αποδειχτούν αυτές αποτελεσματικές και γόνιμες

Ειδικότερα ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι ο εθισμός και η απόκτηση μόνιμων στοιχείων του χαρακτήρα μας έχει πολύ μεγάλη παιδαγωγική αξία Γι΄ αυτό και εισάγει στην ενότητα αυτή το παιδαγωγικό του σχόλιο Θεωρεί λοιπόν ότι ο άνθρωπος πρέπει να συνηθίζει από μικρός σε ηθικές ενέργειες για να φτάσει στην κατάκτηση των ηθικών αρετών Μάλιστα αυτή η διεργασία πρέπει να ξεκινήσει από πολύ μικρή ηλικία γιατί τότε συντελείται η διαμόρφωση της ηθικής του συνείδησης Το φυσικό οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον του παιδιού παίζει καθοριστικό ρόλο στη σωματική συναισθηματική ψυχική και πνευματική ανάπτυξή του Επιπλέον επειδή η διαδικασία αυτή απαιτεί πολύ χρόνο κρίνεται σωστό να ξεκινήσει όσο γίνεται πιο νωρίς Οι παιδαγωγικές αυτές αντιλήψεις του Αριστοτέλη συμφωνούν με τις σύγχρονες και φαίνεται ότι έπαιξαν και παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της σύγχρονης αντίληψης για την αγωγή 4 Ποιος ο ρόλος των laquoοὕτω δὴ καὶraquo στην αρχή της παραγράφου

Απάντηση Ο ρόλος των τριών λέξεων laquoΟὕτω δὴ καὶraquo είναι εισαγωγικός στο νέο επιχείρημα του Αριστοτέλη Συγκεκριμένα το τροπικό επίρρημα laquoοὕτωraquo είναι ομοιωματικό προς τα προηγούμενα και δηλώνει αναλογική θεώρηση του θέματος που ακολουθεί Ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί δηλαδή σrsquo αυτή την ενότητα αναλογικό συλλογισμό όπως για την εκμάθηση των τεχνών είναι απαραίτητος ο εθισμός σε κατάλληλες ενέργειες έτσι και για την κατάκτηση των ηθικών αρετών έχει σημασία η επανάληψη ίδιων πράξεων (laquoὁμοίων ἐνεργειῶνraquo) Με τον συμπερασματικό σύνδεσμο laquoδὴraquo ανακεφαλαιώνονται τα προηγούμενα ενώ ο μεταβατικός σύνδεσμος laquoκαὶraquo εισάγει το νέο επιχείρημα με το οποίο δείχνει ότι και στις αρετές ισχύει το ίδιο που συμβαίνει στις τέχνες Όπως η κατάλληλη ή η ακατάλληλη άσκηση κάνει τον τεχνίτη καλόν ή κακόν αντίστοιχα έτσι και η ποιότητα του εθισμού στον χώρο των αρετών καθορίζει την ποιότητα των αποκτημένων αρετών 5 laquoΚαὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονταιraquo ποια η θέση της πρότασης μέσα στην ενότητα και πώς καταλήγει σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης

11

Απάντηση Η φράση laquoΚαὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονταιraquo αποτελεί την αποδεικτέα θέση ότι δηλαδή τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας είτε αυτά είναι καλά είτε κακά διαμορφώνονται βάσει επαναλαμβανόμενων ενεργειών Γιrsquo αυτό και πρέπει οι ενέργειές μας να έχουν συγκεκριμένη ποιότητα Επομένως καταλαβαίνουμε ότι η στάση η συμπεριφορά μας οι πράξεις μας και γενικότερα οι επιλογές μας καθορίζουν αν θα αποκτήσουμε ή όχι τις ηθικές αρετές Σrsquo αυτό το συμπέρασμα κατέληξε ο Αριστοτέλης με την αναλογική μέθοδο και με μια σειρά παραδειγμάτων από διάφορους τομείς συμπεριφοράς του ανθρώπου Ειδικότερα παρατηρούμε ότι ο φιλόσοφος διακρίνει δύο αντίθετους τρόπους συμπεριφοράς ο ένας οδηγεί στην κατάκτηση των ηθικών αρετών ενώ ο άλλος όχι Τα παραδείγματα αυτά έχουν ως εξής α) Στη συναναστροφή μας με τους άλλους ανθρώπους (laquoτὰ ἐν τοῖς συναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς

ἀνθρώπουςraquo) αν ακολουθήσουμε τον έναν τρόπο συμπεριφοράς γινόμαστε δίκαιοι ενώ αν ακολουθήσουμε τον άλλον γινόμαστε άδικοι (laquoοἳ μὲν δίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοιraquo)

β) Σε όσα προξενούν φόβο (laquoτὰ ἐν τοῖς δεινοῖςraquo) άλλοι συνηθίζοντας να δείχνουν θάρρος γίνονται ανδρείοι ενώ άλλοι συνηθίζοντας να φοβούνται γίνονται δειλοί (laquoἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοίraquo)

γ) Σχετικά με τις επιθυμίες (laquoτὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίαςraquo) άλλοι ακολουθώντας τον έναν τρόπο συμπεριφοράς τις αντιμετωπίζουν με σύνεση και εγκράτεια ενώ άλλοι ακολουθώντας τον άλλο τρόπο συμπεριφοράς ξεφεύγουν από τα όρια του μέτρου και γίνονται ακόλαστοι (laquoοἳ μὲν γὰρ σώφρονες οἳ δὲ ἀκόλαστοιraquo)

δ) Σχετικά με όσα προξενούν οργή (laquoτὰ περὶ τὰς ὀργάςraquo) άλλοι ακολουθώντας τον έναν τρόπο συμπεριφοράς τα αντιμετωπίζουν με πραότητα ενώ άλλοι ακολουθώντας την αντίθετη συμπεριφορά γίνονται οργίλοι και ξεσπούν (laquo(οἳ μὲν) πρᾶοι (οἳ δὲ) ὀργίλοιraquo)

6 Ποιον περιορισμό θέτει στο κείμενο ο φιλόσοφος σχετικά με τις έξεις

Απάντηση Θέτει τον περιορισμό της ποιότητας στις ενέργειές μας laquoΔιὸ δεῖ τὰς ἐνεργείας ποιὰς ἀποδιδόναιraquo

Και σrsquo αυτό το σημείο καθοριστικός είναι ο ρόλος της επανάληψης που πρέπει να γίνεται με ποιότητα ώστε να προσδίδει την ανάλογη ποιότητα και στα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας Επειδή η ἕξις είναι ουδέτερη έννοια μπορεί να είναι καλή αλλά και κακή η ποιότητα του εθισμού που την προκαλεί είναι καθοριστική για τη δική της ποιότητα Γιrsquo αυτό θεωρεί αναγκαίο (δεῖ) ο Αριστοτέλης να φροντίζουμε για την ποιότητα των ενεργειών που οδηγούν στην ἕξιν Ο φιλόσοφος επανέρχεται στην άποψή του ότι ενάρετες πράξεις λέγονται όχι μόνον αυτές που μοιάζουν με τις πράξεις των ενάρετων ανθρώπων αλλά αυτές που γίνονται και με τον τρόπο που τις κάνουν οι ενάρετοι άνθρωποι (Για τους αναγκαίους όρους ώστε να χαρακτηριστεί μία πράξη ενάρετη βλέπε Ενότητα 2

η Ενότητα 6

η

και Ενότητα 10η των Ηθικών Νικομαχείων)

7 Να σχολιάσετε την τελευταία περίοδο του κειμένου ως προς το περιεχόμενο και τη μορφή

Απάντηση Όπως και ο δάσκαλός του ο Πλάτωνας ο Αριστοτέλης τόνισε και ξανατόνισε τη μεγάλη σημασία που έχει η παιδεία και η αγωγή για την ιδιωτική (=προσωπική) και για τη δημόσια (= κοινωνική) ζωή του ατόμου Και όλα αυτά βέβαια γιατί πίστευε πως με την παιδεία και την αγωγή η οποία εθίζει το άτομο σε συγκεκριμένους τρόπους συμπεριφοράς το άτομο βοηθιέται στην απόκτηση της αρετής που είναι προϋπόθεση για την ευδαιμονία του ατόμου και της πόλεως Δύο πράγματα αισθάνθηκε πως έπρεπε να τονίσει με ιδιαίτερη έμφαση α) την πρωτεύουσα σημασία της παιδείας και της αγωγής και β) ότι όσο πιο νωρίς αρχίσει η παιδεία και η αγωγή τόσο πιο πολλές θα είναι οι ελπίδες να αποδειχτούν αυτές αποτελεσματικές και γόνιμες Ειδικότερα ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι ο εθισμός και η απόκτηση μόνιμων στοιχείων του χαρακτήρα μας έχει πολύ μεγάλη παιδαγωγική αξία Γι΄ αυτό και εισάγει στην ενότητα αυτή το παιδαγωγικό του σχόλιο Θεωρεί λοιπόν ότι ο άνθρωπος πρέπει να συνηθίζει από μικρός σε ηθικές ενέργειες για να φτάσει στην κατάκτηση των ηθικών αρετών Μάλιστα αυτή η διεργασία πρέπει να ξεκινήσει από πολύ μικρή ηλικία γιατί τότε συντελείται η διαμόρφωση της ηθικής του συνείδησης Το φυσικό οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον του παιδιού παίζει καθοριστικό ρόλο στη σωματική συναισθηματική ψυχική και πνευματική ανάπτυξή του Επιπλέον επειδή η διαδικασία αυτή απαιτεί πολύ χρόνο κρίνεται σωστό να ξεκινήσει όσο γίνεται πιο νωρίς Οι παιδαγωγικές αυτές αντιλήψεις του Αριστοτέλη συμφωνούν με τις σύγχρονες και φαίνεται ότι έπαιξαν και παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της σύγχρονης αντίληψης για την αγωγή

Παρόλο που ο λόγος του Αριστοτέλη είναι γενικά λιτός στην τελευταία αυτή περίοδο του κειμένου (laquoοὐ μικρὸν οὖν hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo) επιλέγει να συσσωρεύσει μια σειρά εκφραστικών

12

μέσων προκειμένου να καταδείξει την εξαιρετικά μεγάλη σημασία του εθισμού στην ηθική διαπαιδαγώγηση των παιδιών

σχήμα επιδιόρθωσης laquoοὐ μικρὸν οὖν hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo

σχήμα λιτότητας laquoοὐ μικρὸνraquo

σχήμα άρσης - θέσης laquoοὐ μικρὸν hellip ἀλλὰ πάμπολυraquo

υπερβολή laquoτὸ πᾶνraquo

ανιούσα κλιμάκωση laquoοὐ μικρὸν -gt πάμπολυ -gt τὸ πᾶνraquo 8 Να εντοπίσετε τα εκφραστικά μέσα της ενότητας Απάντηση Αναλογίες laquoοὕτω δὴ καὶraquo laquoὁμοίως δὲraquo Αντιθέσεις τονίζουν τους δύο αντίθετους τρόπους συμπεριφοράς laquoφοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖνraquo laquoοἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοὶraquo laquoοἳ μὲν σώφρονες hellip οἳ δrsquo ἀκόλαστοιraquo laquoοἳ μὲν πρᾶοι hellip οἳ δrsquo ὀργίλοιraquo laquoοἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ne οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσὶraquo Χιαστό σχήμα laquoἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοὶraquo Σχήμα από κοινού laquoγινόμεθα οἳ μὲν δίκαιοι hellip οἳ δὲ δειλοὶ (γινόμεθα)raquo laquoοἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται οἳ δrsquo ἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι (γίνονται)raquo laquoοἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖς ἀναστρέφεσθαι οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσὶ (ἀναστρέφεσθαι)raquo Σχήμα υπερβατό laquoὁμοίως δὲ καὶ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχειraquo Παρόλο που ο λόγος του Αριστοτέλη είναι γενικά λιτός στην τελευταία περίοδο του κειμένου (laquoοὐ μικρὸν οὖν hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo) επιλέγει να συσσωρεύσει μια σειρά εκφραστικών μέσων προκειμένου να καταδείξει την εξαιρετικά μεγάλη σημασία του εθισμού στην ηθική διαπαιδαγώγηση των παιδιών



σχήμα άρσης ndash θέσης laquoοὐ μικρὸν hellip ἀλλὰ πάμπολυraquo

υπερβολήlaquoτὸ πᾶνraquo

ανιούσα κλιμάκωση laquoοὐ μικρὸν -gt πάμπολυ -gt τὸ πᾶνraquo

Ενότητα 5

1 laquoΣημεῖον δὲ δεῖ ποιεῖσθαι τῶν ἕξεων τὴν ἐπιγινομένην ἡδονὴν ἢ λύπην τοῖς ἔργοιςraquo κουβεντιάστε μέσα στην τάξη για το κριτήριο που θέτει ο Αριστοτέλης προκειμένου να αποφανθεί κανείς αν έχουν πια οριστικά διαμορφωθεί οι laquoέξειςraquo Κάντε πιο συγκεκριμένη τη συζήτησή σας χρησιμοποιώντας τα παραδείγματα που χρησιμοποιεί και ο Αριστοτέλης Στο τέλος δοκιμάστε να προσθέσετε και άλλα δικά σας παραδείγματα

Απάντηση Για να στηρίξει λογικά ο φιλόσοφος τη θέση ότι τα ευχάριστα ή δυσάρεστα συναισθήματα αποδεικνύουν τη διαμόρφωση έξης χρησιμοποιεί παραδείγματα με τα οποία φτάνει στο σημείο να υποστηρίξει ότι δεν είναι αρκετό να απέχει κανείς από τις σωματικές ηδονές για να δικαιούται τον χαρακτηρισμό του σώφρονα ανθρώπου Τον χαρακτηρισμό αυτό θα τον δικαιούται μόνο αν η αποχή από τις σωματικές ηδονές γίνεται για αυτόν πηγή ευχαρίστησης και χαράς Κάτι παραπάνω αν η αποχή από τις σωματικές ηδονές του προκαλεί λύπη και στενοχώρια τότε ndashκαι παρά την αποχή τουndash θα εξακολουθήσει να λέγεται = να είναι ακόλαστος Το ίδιο στην περίπτωση της ανδρείας ανδρείος είναι αυτός που υπομένει τα δεινά κι αυτό του προκαλεί χαρά ή έστω δεν του

13

προκαλεί λύπη Γιατί αν του προκαλεί λύπη τότε δεν είναι ανδρείος αλλά δειλός ndashκαι ας υπομένει τα δεινά Ότι αυτό ήταν μια βαθιά πίστη του Αριστοτέλη το διαπιστώνουμε και από τη συχνότητα με την οποία την πρόβαλλε (αἱ κατrsquo ἀρετὴν πράξεις εἰσίν ἡδεῖαι) Ας δούμε όμως αναλυτικότερα αυτά τα παραδείγματα 1

ο παράδειγμα (laquoὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος hellip ἀκόλαστοςraquo) αν κανείς κρατιέται μακριά από τις

σωματικές ηδονές και αυτό του προκαλεί ευχάριστα συναισθήματα τότε η αποχή του αυτή συνιστά μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα του και είναι σώφρων ενώ αν η αποχή αυτή του προκαλεί δυσάρεστα συναισθήματα τότε δεν του έχει γίνει μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα του και είναι ακόλαστος Επομένως δεν αρκεί να απέχει κανείς από τις σωματικές ηδονές για να χαρακτηρίζεται σώφρων Τον χαρακτηρισμό αυτό τον δικαιούται μόνο εάν η αποχή αυτή του προκαλεί ευχάριστα συναισθήματα Για να γίνει πιο κατανοητό το παράδειγμα καλό είναι να διευκρινιστούν τα εξής

laquoἡδονήraquo είναι το ευχάριστο συναίσθημα η ηθική ικανοποίηση η ανώτερη ηδονή που ολοκληρώνει τον άνθρωπο και δεν προκαλείται από σωματικό ερέθισμα Για το ευχάριστο συναίσθημα που προκαλείται από σωματικό ερέθισμα ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τον όρο laquoσωματικαὶ ἡδοναίraquo

όταν ο Αριστοτέλης μιλά για αποχή από τις σωματικές ηδονές (laquoἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶνraquo) δεν εννοεί την πλήρη αποχή από αυτές αλλά την αποχή από τις υπερβολικές σωματικές ηδονές την έμμετρη απόλαυσή τους Η πλήρης αποχή είναι κατά τον φιλόσοφο κακία και αναίσθητος αυτός που απέχει πλήρως από αυτές

laquoλύπηraquo είναι το δυσάρεστο συναίσθημα

laquoσώφρωνraquo είναι αυτός που χρησιμοποιεί τη λογική του ώστε να ενεργεί σωστά ο εγκρατής αυτός που τηρεί το μέτρο Η αποχή από τις σωματικές ηδονές τού προκαλεί ευχάριστα συναισθήματα γιατί μπορεί και επιβάλλεται σrsquo αυτές και αποδεικνύει στον εαυτό του την ισχυρή του θέληση

laquoἀκόλαστοςraquo είναι αρχικά αυτός που δίνεται στις σωματικές ηδονές δίχως μέτρο Στην ενότητα που εξετάζουμε ακόλαστος είναι αυτός που απέχει από τις σωματικές ηδονές επιβάλλεται σrsquo αυτές αλλά η αποχή αυτή του προκαλεί δυσάρεστα συναισθήματα Λυπάται όταν δεν μπορεί να ικανοποιήσει τις επιθυμίες του για απόλαυση των σωματικών ηδονών

2ο παράδειγμα (laquoκαὶ ὁ μὲν ὑπομένων hellip δειλόςraquo) αν κάποιος υπομένει τους κινδύνους της μάχης ή

τις αντιξοότητες της ζωής και αυτό του προκαλεί ευχάριστα ή τουλάχιστον όχι δυσάρεστα συναισθήματα τότε αυτό είναι πια μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα του και είναι ανδρείος Αν όμως υπομένει τους κινδύνους με δυσαρέσκεια τότε το να υπομένει τους κινδύνους δεν του έχει γίνει ακόμη μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα του και είναι δειλός Σε τελική ανάλυση αν η πράξη ανδρείας μας ευχαριστεί αυτό δείχνει ότι μέσα μας έχει σχηματιστεί και σταθεροποιηθεί η ἕξις να πράττουμε ανδρεία Αντίθετα αν μας προκαλεί λύπη η πράξη μας η λύπη αυτή δείχνει ότι η πράξη μας δεν είναι εκδήλωση ἕξεως αλλά είναι αντίθετη με αυτή και την φθείρει

Ας διευκρινίσουμε τώρα τους εξής όρους

laquoἀνδρεῖοςraquo αισθάνεται ικανοποίηση χαρά όταν αντιμετωπίζει τα δεινά Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν νιώθει το συναίσθημα του φόβου αλλά μπορεί και επιβάλλεται σrsquo αυτό και το ξεπερνά κι αυτό είναι στοιχείο της αρετής

laquoδειλόςraquo λυπάται όταν βρίσκεται αντιμέτωπος με τις δυσκολίες και νιώθει υπερβολικό φόβο στην αντιμετώπιση των κινδύνων Ο φόβος του υπερβαίνει τα όρια του μέτρου και δεν μπορεί να τον ξεπεράσει Αυτό είναι στοιχείο της κακίας

Άλλα παραδείγματα που θα μπορούσαν να αναφερθούν είναι τα εξής α) όταν κάποιος βιώνει ευχάριστα συναισθήματα κάνοντας μια δίκαιη πράξη τότε είναι δίκαιος

ενώ αν κάνοντας τη δίκαιη πράξη νιώθει δυσαρέσκεια τότε είναι άδικος β) όταν πάλι κάποιος βιώνει ευχάριστα συναισθήματα δείχνοντας εντιμότητα στις συναλλαγές

του με τους ανθρώπους τότε είναι έντιμος ενώ αν νιώθει δυσαρέσκεια είναι ανέντιμος γ) τέλος αν κάποιος βιώνει ευχάριστα συναισθήματα βοηθώντας και προσφέροντας

συμπαράσταση στους συνανθρώπους του τότε είναι φιλάνθρωποςmiddot αν όμως η προσφορά βοήθειας προς τους άλλους του προκαλεί συναισθήματα δυσαρέσκειας τότε είναι ατομιστής

Τα παραδείγματα που αναφέρθηκαν προηγουμένως οδηγούν τον Αριστοτέλη στη διατύπωση του συμπεράσματός του ότι η ηθική αρετή συνδέεται με τα ευχάριστα και τα δυσάρεστα συναισθήματα Δεν αρκεί λοιπόν να κάνει κάποιος ηθικές πράξεις για να θεωρηθεί ότι έχει κατακτήσει τις ηθικές αρετές αλλά και να βιώνει ευχάριστα συναισθήματα μέσα από αυτές Αν οι πράξεις αυτές δεν προκαλούν χαρά αλλά είναι αποτέλεσμα επιβολής και καταναγκασμού και προκαλούν δυσάρεστα συναισθήματα δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ηθικά ενάρετος αυτός που τις πράττει Ο Αριστοτέλης λοιπόν δεν αναφέρεται στον συνεχή εσωτερικό αγώνα που απαιτείται για την κατάκτηση των ηθικών

14

αρετών αλλά τονίζει ότι αυτές δημιουργούν ευχάριστα συναισθήματα στον ηθικό άνθρωπο Η αρετή δηλαδή ρυθμίζει τα συναισθήματα της ηδονής και της λύπης στην ψυχή του ανθρώπου και θέτει μέτρο σε αυτά 2 Θυμηθείτε ότι είχαμε παραπέμψει σrsquo αυτό το σημείο τη συζήτηση για την εναλλαγή πρώτου και τρίτου πληθυντικού προσώπου που είχαμε προσέξει στη δεύτερη ενότητα Συζητήστε λοιπόν στην τάξη για το θέμα αυτό

Απάντηση Παρατηρούμε και σrsquo αυτή αλλά και σε άλλες ενότητες ότι όταν ο Αριστοτέλης αναφέρεται σε ανθρώπους (στους οποίους συμπεριλαμβάνει και τον εαυτό του) χρησιμοποιεί το αrsquo πληθυντικό πρόσωπο Συγκεκριμένα στη 2

η ενότητα χρησιμοποιεί οχτώ ρήματα σε αυτό το

πρόσωπο laquoκομιζόμεθαraquo laquoἀποδίδομενraquo laquoἐλάβομενraquo laquoἐχρησάμεθαraquo laquoἔσχομενraquo laquoλαμβάνομενraquo laquoμανθάνομενraquo laquoγινόμεθαraquo Στην ενότητα πάλι που βρισκόμαστε χρησιμοποιεί σε αrsquo πληθυντικό πρόσωπο τους τύπους laquoπράττομενraquo και laquoἀπεχόμεθαraquo ενώ και σε πολλά απαρέμφατα το εννοούμενο υποκείμενο είναι στο ίδιο πρόσωπο (πχ laquoἦχθαιraquo laquoχαίρεινraquo laquoλυπεῖσθαιraquo) Από την άλλη όταν αναφέρεται στους οικοδόμους ή τους κιθαριστές χρησιμοποιεί το γrsquo πληθυντικό πρόσωπο (πχ 2

η ενότητα laquoοἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονται καὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταὶ

(γίνονται)raquo) Η αλλαγή αυτή ίσως να οφείλεται στο ότι ο φιλόσοφος δεν είχε προσωπική επαφή με τις τέχνες και τους τεχνίτες

Ωστόσο μας προβληματίζει ότι στην 4η και 6

η ενότητα εναλλάσσει τα πρόσωπα (laquoγινόμεθα οἱ

μὲν δίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοιraquo laquoοἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονταιraquo) ή χρησιμοποιεί γrsquo πληθυντικό εκεί που θα περιμέναμε αrsquo πληθυντικό (laquoἀγαθὸς ἄνθρωπος γίνεταιraquo ενώ θα περιμέναμε laquoἀγαθοὶ ἄνθρωποι γινόμεθαraquo)

Από τα παραπάνω λοιπόν μπορούμε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι η χρήση γrsquo προσώπου δεν αποτελεί συνειδητή επιλογή αλλά χρησιμοποιείται μάλλον ασυναίσθητα και προσδίδεται μrsquo αυτό τον τρόπο ποικιλία στον λόγο Ας μην ξεχνάμε άλλωστε ότι τα κείμενα του Αριστοτέλη προέρχονται από προσωπικές του σημειώσεις που χρησιμοποιούσε στις παραδόσεις των μαθημάτων του Είναι λοιπόν εύλογο σrsquo αυτές τις σημειώσεις να έχουν παρεισφρήσει και στοιχεία του προφορικού λόγου

Από την άλλη μπορούμε να υποστηρίξουμε σοβαρά ότι ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το γrsquo πληθυντικό πρόσωπο όταν πρόκειται για δεξιότητες που αφορούν τον καταμερισμό της εργασίας και συνεπώς οι δεξιότητες αυτές δεν είναι γνώρισμα όλων των ανθρώπων Αντίθετα χρησιμοποιεί το αrsquo πληθυντικό πρόσωπο όταν αναφέρεται στις ηθικές αρετές και συνεπώς σε γνωρίσματα που αφορούν όλους τους ανθρώπους ανεξαιρέτως 3 Δύο φορές πιο πάνω η λέξη ἕξις γράφτηκε μέσα σε εισαγωγικά Γιατί

Απάντηση Με τη λέξη laquoἕξιςraquo ο Αριστοτέλης δηλώνει τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα τους σταθερούς τρόπους συμπεριφοράς που μπορεί να είναι καλοί ή κακοί αρετές ή κακίες και που γίνονται κτήμα μέσω της επανάληψης κάποιων ενεργειών Η σημασία της λοιπόν ως αριστοτελικού όρου δεν είναι ίδια στην αρχαία και στη νέα ελληνική Συγκεκριμένα στην αρχαία ελληνική σήμαινε το να κατέχει κανείς συνέχεια κάτι που έχει αποκτήσει Στη νέα ελληνική πάλι η λέξη αποκτά ψυχολογικό περιεχόμενο και είναι η συνήθεια ως αποτέλεσμα επανάληψης μάθησης ή συνεχούς επίδρασης του ίδιου παράγοντα Κλείνεται λοιπόν σε εισαγωγικά για να δηλωθεί από τους συγγραφείς του σχολικού εγχειριδίου ότι χρησιμοποιείται με την αριστοτελική σημασία 4 Γράψε ένα σύντομο δοκίμιο (μιας ή δύο σελίδων) α) για να επεξηγήσεις το περιεχόμενο του πλατωνικού ορισμού της αγωγής β) για να δηλώσεις τη συμφωνία ή τη διαφωνία σου (κάνοντας δηλαδή κάτι σαν αυτό που έκανε και ο Αριστοτέλης)

Απάντηση Η πλατωνική διδασκαλία εκτίθεται στους Νόμους (653b - c) Τη διδασκαλία αυτή θυμήθηκε ο Αριστοτέλης κάτι που δείχνει φυσικά τη μεγάλη τιμή που έτρεφε για αυτόν Δεν δυσκολεύεται καθόλου να πει κανείς πως είναι ίσως ο πιο σημαντικός ορισμός της αγωγής ndashκαι είναι πολλοί ως γνωστόν οι ορισμοί που δοκιμάστηκαν ως σήμερα για την έννοια αυτή laquoΗ πιο σωστή παιδεία η πιο σωστή αγωγή είναι αυτή που μας κάνει ικανούς να χαιρόμαστε με ότι αξίζει και να λυπούμαστε για ότι αξίζειraquondash και φυσικά οι μεγάλες ιδέες βρίσκονται στο στόμα ενός μεγάλου μάστορη του λόγου και την πιο δυνατή την πιο επιγραμματική διατύπωση

Ο Αριστοτέλης συμφωνεί με τον Πλάτωνα (στους Νόμους) και διατυπώνει κι ο ίδιος τη θέση ότι στη διαμόρφωση των μόνιμων στοιχείων του χαρακτήρα μας σημαντικό ρόλο παίζει η ορθή αγωγή και ιδιαίτερα από πολύ μικρή ηλικία Το ανθρώπινο περιβάλλον του παιδιού (γονείς και δάσκαλοι) οφείλει

15

από νωρίς να επεμβαίνει να καθοδηγεί να του υποδεικνύει τις πράξεις για τις οποίες πρέπει να νιώθει ευχάριστα συναισθήματα και να το βοηθήσει να ασκηθεί σrsquo αυτές Με την επιβράβευση των ηθικών πράξεων και την αποδοκιμασία των μη ηθικών πράξεων θα το βοηθήσει να επιδιώκει μόνο τις πρώτες αφού μόνο αυτές θα του προσφέρουν τη χαρά της επιβράβευσης συναίσθημα που προτιμά να αισθάνεται κάθε άνθρωπος Ο φιλόσοφος επισημαίνει τον κεφαλαιώδους σημασίας ρόλο που έχει η παιδεία στη διάπλαση του ήθους του ανθρώπου η οποία πρέπει να παρέχεται από μικρή ηλικία Προσδιορίζει την έναρξη της παιδευτικής αγωγής στην πολύ μικρή ηλικία laquoεὐθὺς ἐκ νέωνraquo δείχνοντας μάλλον τη μεγάλη σημασία που έχει η επίδραση των φορέων αγωγής στον αδιαμόρφωτο ακόμη άνθρωπο Έτσι θα επέλθει ο εθισμός σε ενάρετες - ηθικές πράξεις ο οποίος θα συνεχιστεί και σε μεγαλύτερες ηλικίες μέχρι να διαμορφωθούν τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα Αν τώρα συγκρίναμε τις παιδαγωγικές αντιλήψεις του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη με τη σύγχρονη παιδαγωγική θα παρατηρούσαμε τα εξής

Η σύγχρονη παιδαγωγική αποδέχεται την άποψη ότι ο άνθρωπος πρέπει να διαπαιδαγωγείται από πολύ μικρή ηλικία Επίσης αναγνωρίζει την αξία και τη συμβολή της ηθικής επιβράβευσης

Διάσταση απόψεων μπορούμε να παρατηρήσουμε ως προς τον χαρακτήρα της αγωγής η πλατωνική αγωγή έχει χαρακτήρα περισσότερο αυταρχικό Οι φορείς αγωγής προσπαθούν να επιβάλουν στο παιδί τις δικές τους επιλογές και δεν το αφήνουν να ενεργήσει ελεύθερα Αντίθετα η σύγχρονη παιδαγωγική προωθεί την ελεύθερη και ενεργητική συμμετοχή του παιδιού στη διαδικασία της αγωγής Αυτό πρέπει να αφήνεται να αναπτύξει ελεύθερα την προσωπικότητά του να κάνει τις επιλογές του να αναλαμβάνει την ευθύνη τους και να μαθαίνει μέσα από τα λάθη του Ο ρόλος των φορέων αγωγής είναι να το καθοδηγήσουν και να το προστατέψουν από σημαντικές παρεκτροπές χωρίς να επιβάλουν συμπεριφορές

5 Με βάση ποιο κριτήριο θεωρεί ο Αριστοτέλης ότι διαμορφώνονται τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας Πώς το αποδεικνύει και σε ποιο συμπέρασμα καταλήγει

Απάντηση Η laquoἕξιςraquo είναι το τέλος μιας πορείας εθισμού και σημαίνει ότι ο άνθρωπος έχει αποκτήσει με τον εθισμό μόνιμα γνωρίσματα Κριτήριο ότι συντελέστηκε η πορεία εθισμού και κρυσταλλώθηκε σε έξη είναι τα ευχάριστα ή δυσάρεστα συναισθήματα που προκαλεί η επιτέλεση των πράξεων στον άνθρωπο Χρειάζεται ωστόσο να διευκρινίσουμε προκαταρκτικά το περιεχόμενο με το οποίο χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης τις έννοιες της ηδονής και της λύπης Μπορούμε να πούμε ότι ο φιλόσοφος διακρίνει την ηδονή σε laquoκαλήraquo και laquoκακήraquo ή σε ανώτερη και κατώτερη αντίστοιχα Η laquoκαλή ή ανώτερη ηδονήraquo συνδέεται με την εγκράτεια και την αποχή του ανθρώπου από την laquoκακή ή κατώτερη ηδονήraquo Η λύπη μπορεί να προκύπτει από την αδυναμία ή την απροθυμία του ανθρώπου να αποφύγει την laquoκακή ή κατώτερη ηδονήraquo και να υποβάλει τον εαυτό του στη δοκιμασία της εγκράτειας

Στην προσπάθειά του να γίνει κάτοχος της αρετής ο άνθρωπος έχει συνεχώς ανάγκη από επιβεβαιώσεις για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του Ποιος ή τι θα τον βεβαιώσει ότι πορεύεται στον δρόμο που θα τον οδηγήσει στην αρετή και όχι ενδεχομένως στον δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετό της στην κακία Ο Αριστοτέλης διατυπώνει τη θέση ότι τα ευχάριστα ή δυσάρεστα συναισθήματα που συνοδεύουν τις πράξεις μας αποτελούν το κριτήριο ότι έχουν διαμορφωθεί μέσα μας τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας Για να αποδείξει τη θέση αυτή χρησιμοποιεί τα ακόλουθα παραδείγματα

1ο παράδειγμα (laquoὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος hellip ἀκόλαστοςraquo) αν κανείς κρατιέται μακριά από τις




16










ενώ αν κάνοντας τη δίκαιη πράξη νιώθει δυσαρέσκεια τότε είναι άδικος β) όταν πάλι κάποιος βιώνει ευχάριστα συναισθήματα δείχνοντας εντιμότητα στις συναλλαγές του

με τους ανθρώπους τότε είναι έντιμος ενώ αν νιώθει δυσαρέσκεια είναι ανέντιμος γ) τέλος αν κάποιος βιώνει ευχάριστα συναισθήματα βοηθώντας και προσφέροντας

συμπαράσταση στους συνανθρώπους του τότε είναι φιλάνθρωπος αν όμως η προσφορά βοήθειας προς τους άλλους του προκαλεί συναισθήματα δυσαρέσκειας τότε είναι ατομιστής

Τα παραδείγματα που αναφέρθηκαν προηγουμένως οδηγούν τον Αριστοτέλη στη διατύπωση του συμπεράσματός του ότι η ηθική αρετή συνδέεται με τα ευχάριστα και τα δυσάρεστα συναισθήματα Δεν αρκεί λοιπόν να κάνει κάποιος ηθικές πράξεις για να θεωρηθεί ότι έχει κατακτήσει τις ηθικές αρετές αλλά και να βιώνει ευχάριστα συναισθήματα μέσα από αυτές Αν οι πράξεις αυτές δεν προκαλούν χαρά αλλά είναι αποτέλεσμα επιβολής και καταναγκασμού και προκαλούν δυσάρεστα συναισθήματα δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ηθικά ενάρετος αυτός που τις πράττει Ο Αριστοτέλης λοιπόν δεν αναφέρεται στον συνεχή εσωτερικό αγώνα που απαιτείται για την κατάκτηση των ηθικών αρετών αλλά τονίζει ότι αυτές δημιουργούν ευχάριστα συναισθήματα στον ηθικό άνθρωπο Η αρετή δηλαδή ρυθμίζει τα συναισθήματα της ηδονής και της λύπης στην ψυχή του ανθρώπου και θέτει μέτρο σε αυτά 6 Παρουσιάστε διαγραμματικά την επιτέλεση μιας ηθικής πράξης με τα συναισθήματα που βιώνουν αυτοί που έχουν κατακτήσει ως ἕξιν τις ηθικές αρετές και αυτοί που δεν τις έχουν κατακτήσει ως ἕξιν Απάντηση

Όσοι κατέκτησαν ως ἕξιν τις ηθικές αρετές - βιώνουν ευχάριστα συναισθήματα με την εκτέλεση μιας ηθικής πράξης και γι αυτό τις επιδιώκουν - βιώνουν δυσάρεστα συναισθήματα με την εκτέλεση μιας μη ηθικής πράξης (η άποψη αυτή αφήνεται να εννοηθεί από τα συμφραζόμενα)

Όσοι δεν κατέκτησαν ως ἕξιν τις ηθικές αρετές - βιώνουν δυσάρεστα συναισθήματα με την εκτέλεση μιας ηθικής πράξης και γι αυτό τις αποφεύγουν - βιώνουν ευχάριστα συναισθήματα με την εκτέλεση μιας μη ηθικής πράξης

17

7 Τι χαρακτήρα δίνει στην αρετή ο Αριστοτέλης και πώς αυτός διαφαίνεται μέσα στο κείμενο Απάντηση Για άλλη μια φορά στο κείμενο του Αριστοτέλη διαφαίνεται η κοινωνική διάσταση της αρετής καθώς η πόλη (μέσω των νομοθετών) αλλά και η οικογένεια και το στενό κοινωνικό περιβάλλον είναι αυτοί που έχουν την ευθύνη για την κατάκτηση της ηθικής αρετής από τους ανθρώπους Η αρετή λοιπόν έχει κοινωνικό χαρακτήρα επειδή

οι πράξεις μας συντελούνται μέσα στο κοινωνικό περιβάλλον και έχουν αντίκτυπο στον κοινωνικό περίγυρο

ο κοινωνικός περίγυρος προσδιορίζει το πόσο ηθικές είναι οι πράξεις μας και μας αποδίδει ηθικούς χαρακτηρισμούς σύμφωνα με αυτές

κάθε κοινωνία - πολιτεία αξιολογεί ποιες πράξεις είναι ηθικές και μας υποχρεώνει με την παιδεία και την αγωγή να τις ακολουθήσουμε

8 Ποια παιδεία θεωρεί laquoὀρθὴraquo ο Αριστοτέλης και πώς αυτή συνδέεται με τη διαμόρφωση των μόνιμων στοιχείων του χαρακτήρα μας

Απάντηση Η πλατωνική διδασκαλία εκτίθεται στους Νόμους (653b - c) Τη διδασκαλία αυτή θυμήθηκε ο Αριστοτέλης κάτι που δείχνει φυσικά τη μεγάλη τιμή που έτρεφε για τον Πλάτωνα Δεν δυσκολεύεται καθόλου να πει κανείς πως είναι ίσως ο πιο σημαντικός ορισμός της αγωγής ndashκαι είναι πολλοί ως γνωστόν οι ορισμοί που δοκιμάστηκαν ως σήμερα για την έννοια αυτή laquoΗ πιο σωστή παιδεία η πιο σωστή αγωγή είναι αυτή που μας κάνει ικανούς να χαιρόμαστε με ότι αξίζει και να λυπούμαστε για ότι αξίζειraquondash και φυσικά οι μεγάλες ιδέες βρίσκονται στο στόμα ενός μεγάλου μάστορη του λόγου και την πιο δυνατή την πιο επιγραμματική διατύπωση

Ο Αριστοτέλης συμφωνεί με τον Πλάτωνα (στους Νόμους) και διατυπώνει κι ο ίδιος τη θέση ότι στη διαμόρφωση των μόνιμων στοιχείων του χαρακτήρα μας σημαντικό ρόλο παίζει η ορθή αγωγή και ιδιαίτερα από πολύ μικρή ηλικία Το ανθρώπινο περιβάλλον του παιδιού (γονείς και δάσκαλοι) οφείλει από νωρίς να επεμβαίνει να καθοδηγεί να του υποδεικνύει τις πράξεις για τις οποίες πρέπει να νιώθει ευχάριστα συναισθήματα και να το βοηθήσει να ασκηθεί σrsquo αυτές Με την επιβράβευση των ηθικών πράξεων και την αποδοκιμασία των μη ηθικών πράξεων θα το βοηθήσει να επιδιώκει μόνο τις πρώτες αφού μόνο αυτές θα του προσφέρουν τη χαρά της επιβράβευσης συναίσθημα που προτιμά να αισθάνεται κάθε άνθρωπος Ο φιλόσοφος επισημαίνει τον κεφαλαιώδους σημασίας ρόλο που έχει η παιδεία στη διάπλαση του ήθους του ανθρώπου η οποία πρέπει να παρέχεται από μικρή ηλικία Προσδιορίζει την έναρξη της παιδευτικής αγωγής στην πολύ μικρή ηλικία laquoεὐθὺς ἐκ νέωνraquo δείχνοντας μάλλον τη μεγάλη σημασία που έχει η επίδραση των φορέων αγωγής στον αδιαμόρφωτο ακόμη άνθρωπο Έτσι θα επέλθει ο εθισμός σε ενάρετες - ηθικές πράξεις ο οποίος θα συνεχιστεί και σε μεγαλύτερες ηλικίες μέχρι να διαμορφωθούν τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα

Ενότητα 6

1 Πρόσεξε ότι η λέξη laquoἀρετὴraquo είναι για τον Αριστοτέλη μια λέξη που δεν προορίζεται μόνο για τον άνθρωπο Ταιριάζει ndash είναι σαν να μας λέει ndash και για τα έμψυχα και για τα άψυχα πράγματα (αυτό θα πει ότι μπορεί να χρησιμοποιείται και για τα ζώα) Με αυτό το γενικό νόημα ποιο είναι το περιεχόμενο της λέξης laquoἀρετήraquo (Τόνισε τα δύο κύρια στοιχεία που διακρίνει στην έννοια laquoἀρετὴ κάθε πράγματοςraquo άρα και του ανθρώπου ο Αριστοτέλης)(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 167)

Απάντηση Ο Αριστοτέλης προσδίδει στον όρο laquoἀρετὴraquo ένα ιδιαίτερο περιεχόμενο Δεν της

αποδίδει καθαρά ηθικό περιεχόμενο (όπως ο Πλάτωνας) αλλά της αποδίδει το περιεχόμενο με το οποίο απαντάται και σε παλαιότερα αρχαιοελληνικά κείμενα της οποιασδήποτε θετικής ικανότητας ή ιδιότητας που υπάρχει σε μεγάλο βαθμό Συνώνυμά της μπορούν να θεωρηθούν η υπεροχή η ανωτερότητα το προτέρημα η αξία Έτσι η έννοια αυτή μπορεί να αποδοθεί τόσο στα άψυχα και στα ζώα όσο και στον άνθρωπο Για τον Αριστοτέλη λοιπόν τα γνωρίσματα της αρετής είναι

α) να κάνει τον άνθρωπο ή το ζώο ή το πράγμα που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια κατάστασή του και β) να τοντο βοηθά να εκτελεί με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορισμένοςο από τη φύση

Συνεπώς ο Αριστοτέλης επεκτείνει το περιεχόμενο της αρετής στον κοινωνικό και πολιτικό περισσότερο τομέα

18

2 Πώς συσχετίζονται οι αρετές με τις έξεις και γιατί δεν αρκεί ο χαρακτηρισμός έξεις όταν μιλάμε για τις αρετές

Απάντηση Οι έξεις είναι αποτέλεσμα επαναλαμβανόμενων ενεργειών και η ποιότητά τους εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών μας Άρα δεν αρκεί να χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αφού αυτές διακρίνονται σε καλές και κακές αλλά να βρούμε το ιδιαίτερο εκείνο γνώρισμα την ειδοποιό διαφορά που τις διαφοροποιεί από τις άλλες έξεις

Για τον Αριστοτέλη λοιπόν η ειδοποιός διαφορά που κάνει μια έξη αρετή είναι α) να κάνει τον άνθρωπο ή το ζώο ή το πράγμα που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια

κατάστασή του και β) να τον το βοηθά να εκτελεί με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορισμένος ο

από τη φύση 3 Παρουσιάστε τα παραδείγματα που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης για να κάνει πιο κατανοητά τα γνωρίσματα που διαφοροποιούν την αρετή από τις άλλες έξεις

Απάντηση Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης τη θέση του που αφορά τα γνωρίσματα που

διαφοροποιούν την αρετή από τις άλλες έξεις θα στηριχτεί για άλλη μια φορά στην επαγωγή Έτσι θα χρησιμοποιήσει δύο παραδείγματα˙ το ένα σχετίζεται με τα όργανα του σώματος και το άλλο με τα ζώα 1

ο παράδειγμα η αρετή του ματιού είναι η ιδιότητα που κάνει και το μάτι τέλειο και το βοηθά να

εκτελεί σωστά το έργο για το οποίο είναι προορισμένο από τη φύση δηλαδή να βλέπει καλά 2

ο παράδειγμα η αρετή του αλόγου είναι η ιδιότητα που και το άλογο το κάνει σπουδαίο και το βοηθά

να εκτελεί σωστά το έργο για το οποίο είναι προορισμένο από τη φύση δηλαδή το κάνει ικανό να τρέχει να κουβαλά τον αναβάτη και να αντιμετωπίζει τους εχθρούς

Αφού ο Αριστοτέλης είδε πώς εφαρμόζονται τα γνωρίσματα της αρετής στα άψυχα και στα ζώα οδηγείται τώρα συμπερασματικά (με τη λέξη laquoδὴraquo) και στον άνθρωπο Η αρετή λοιπόν του ανθρώπου κάνει τον άνθρωπο αγαθό και τον βοηθά να επιτελέσει σωστά το έργο για το οποίο είναι προορισμένος από τη φύση Για την περίπτωση του ανθρώπου το επίθετο laquoἀγαθὸςraquo παίρνει τη θέση του laquoσπουδαῖοςraquo γιατί εδώ πια έχουμε να κάνουμε με την ηθική αρετή 4 Ποιο νόημα δίνει ο Αριστοτέλης στον όρο laquoἀρετὴraquo στην 6

η ενότητα


αποδίδει καθαρά ηθικό περιεχόμενο αλλά είναι οποιαδήποτε θετική ικανότητα ή ιδιότητα που υπάρχει σε μεγάλο βαθμό Συνώνυμά της μπορούν να θεωρηθούν η υπεροχή η ανωτερότητα το προτέρημα Έτσι η έννοια αυτή μπορεί να αποδοθεί τόσο στα άψυχα και στα ζώα όσο και στον άνθρωπο 5 Τι γνωρίζετε για τον αριστοτελικό όρο laquoτέλοςraquo και για την laquoτελεολογική αντίληψηraquo

Απάντηση Δύο θεμελιώδεις ιδέες του Αριστοτέλη πρέπει να τις έχει συνεχώς παρούσες στο μυαλό του για να παρακολουθήσει σωστά τον γενικότερο στοχασμό του μεγάλου φιλοσόφου α) Σε διάκριση με τα έργα τέχνης που είναι έργα των ανθρώπων κάθε δημιούργημα της φύσης (πιο συγκεκριμένα κάθε ζωντανό ον) έχει μέσα στον ίδιο του τον εαυτό αυτό που ο Αριστοτέλης ονομάζει αρχήν κινήσεως (= αρχή της αύξησής του) Αυτό θα πει πως από τη στιγμή που θα γεννηθεί κάτι από τη φύση αρχίζει σε αυτό μια ορισμένη διαδικασία που αν δεν εμποδιστεί από έξω θα ακολουθήσει μια από πριν καθορισμένη πορεία Η πορεία αυτή θα το οδηγήσει στο τέλος του (= τελείωσή του) Πολλά βέβαια μπορούν να συμβούν καθrsquo οδόν ώστε το φυσικό αυτό ον να μη φτάσει ποτέ στο τέλος του Αυτό όμως δεν σημαίνει απολύτως τίποτε ως προς το τέλος που έχει οριστεί για αυτό το ον β) Αξεχώριστη με την έννοια του τέλους είναι στον Αριστοτέλη η ιδέα ότι καθετί που δημιουργείται από τη φύση έχει να επιτελέσει ένα συγκεκριμένο ἔργον η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια Βασική αντίληψη του Αριστοτέλη είναι ότι laquoἡ φύσις οὐδὲν ποιεῖ μάτηνraquo (= η φύση τίποτα δεν κάνει μάταια χωρίς λόγο) Αυτό σημαίνει ότι η laquoφύσιςraquo ανέθεσε κατά τον Αριστοτέλη σε καθετί σrsquo αυτό τον κόσμο ένα laquoἔργονraquo έναν συγκεκριμένο προορισμό Όταν επιτελεστεί αυτό το έργο τότε το ον φτάνει στο τέλος στην τελειοποίησή του στην επίτευξη του σκοπού ύπαρξής του (τελεολογική αντίληψη)

Υπάρχει λοιπόν laquoἔργονraquo του οφθαλμού laquoἔργονraquo του ίππου laquoἔργονraquo του ανθρώπου laquoἔργονraquo του χεριού και laquoἔργονraquo του ποδιού Σε άλλο σημείο στα Ἠθικὰ Νικομάχεια ο Αριστοτέλης θα μιλήσει

19

για το laquoἔργονraquo που επιτελεί ο κάθε επιμέρους laquoτεχνίτηςraquo (αθλητής αγαλματοποιός κιθαριστής) παράλληλα με το laquoἔργονraquo του ανθρώπου που είναι laquoψυχῆς ἐνέργεια κατὰ λόγον ἢ μὴ ἄνευ λόγουraquo όπως αναφέρεται και σε σχόλιο του σχολικού μας βιβλίου 6 Τι νόημα δίνει στον λόγο του Αριστοτέλη η χρήση της υποθετικής πρότασης (laquoΕἰ δὴ hellipraquo) και της δυνητικής ευκτικής (laquoἂν εἴηraquo)

Απάντηση Ο Αριστοτέλης επιλέγει να αναφερθεί στην περίπτωση του ανθρώπου κάνοντας χρήση μιας υποθετικής πρότασης (laquoΕἰ δὴ hellipraquo) που έχει ως απόδοση τη δυνητική ευκτική laquoἂν εἴηraquo Τα δύο αυτά στοιχεία προδίδουν μετριοπάθεια διαλλακτικότητα και λόγο επιστημονικό Ο φιλόσοφος δεν έχει διάθεση να επιβάλει τις θέσεις του˙ αντίθετα φαίνεται να είναι πρόθυμος να τις συζητήσει περαιτέρω να τις συμπληρώσει ή ακόμα και να τις αναθεωρήσει

Γίνεται σαφές ότι στην ειδική περίπτωση του ανθρώπου η αρετή αποκτά ηθικό περιεχόμενο και δηλώνει ενδεχομένως (laquoἂν εἴηraquo) την ἕξιν με την οποία ο άνθρωπος γίνεται αγαθός και οδηγείται στην επιτέλεση ηθικών πράξεων Ο Αριστοτέλης καταλήγει μέσω ενός υποθετικού συλλογισμού σε συμπέρασμα αποφεύγοντας τη χρήση συμπερασματικής πρότασης που δηλώνει αποκρυσταλλωμένη άποψη Το γεγονός μάλιστα ότι στην απόδοση του υποθετικού λόγου χρησιμοποιεί δυνητική ευκτική εκφράζει αν μη τι άλλο τουλάχιστον τη διαλεκτικότητά του καθώς αφήνει περιθώρια για διερεύνηση αυτών των θεμάτων χωρίς δηλαδή δογματισμό και αξιωματικό ύφος που δεν προσιδιάζουν στον επιστημονικό λόγο ο οποίος από τη φύση του μακροπρόθεσμα επιδέχεται διάψευση Το ύφος του λοιπόν δεν είναι εγκεφαλικό και αυστηρό σε συνδυασμό με κριτήρια ανιχνευτικά της απολυτότητας των ερευνητικών πορισμάτων διαπιστώνουμε πως διακρίνεται από μια υπόρρητη πρόταση συνδιερεύνησης της προβληματικής συνδυασμένη με τη νοηματκή διαφάνεια την οποία επικουρεί η χρήση πολλών παραδειγμάτων παρμένων από την καθημερινότητα της εποχής του

Ενότητα 7

1 laquoεἰ τὰ δέκα πολλὰ τὰ δὲ δύο ὀλίγα τὰ ἓξ μέσα λαμβάνουσι κατὰ τὸ πρᾶγμαraquo Εξήγησε με ένα σχήμα το αριθμητικό μέσον που περιγράφεται εδώ (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 170)

Απάντηση Το παράδειγμα που αναφέρεται στο αντικειμενικό μέσο είναι αριθμητικό Αν πάρουμε μια σειρά αριθμών από το 2 έως το 10 το δύο είναι το λίγο το 10 είναι το πολύ ενώ μέσο είναι το 6 γιατί σύμφωνα με τις διδασκαλίες της αριθμητικής απέχει ίση απόσταση 4 δηλαδή μονάδες τόσο από το 2 όσο και από το 10 από τα δύο δηλαδή άκρα Σrsquo αυτή δηλαδή την περίπτωση το κριτήριο προσδιορισμού του μέσου είναι ποσοτικό

2 Ο Αριστοτέλης δεν είχε ακόμη στη διάθεσή του τις τόσο σημαντικές για τον δικό μας λόγο λέξεις αντικειμενικός και υποκειμενικός βρέθηκε όμως αυτή τη στιγμή στην ανάγκη να εκφράσει τις δύο αυτές έννοιες Μπροστά σε ανάλογο πρόβλημα ο Αριστοτέλης βρέθηκε πολλές φορές στη διάρκεια των επιστημονικών του ενασχολήσεων εφόσον ήταν ο πρώτος που ασχολήθηκε με κάποιους επιστημονικούς κλάδους ή πρώτος αυτός αντιμετώπισε με έναν καινούριο σε σχέση με τους παλιότερους στοχαστές τρόπο κάποιους τομείς της ανθρώπινης σκέψης και γνώσης Ο κάθε όμως επιστήμονας όταν κατά τη διάρκεια των ερευνών του βρίσκεται στην ανάγκη να εκφράσει με λόγο τις ιδέες του δεν έχει βέβαια πρόχειρες και εύκολες τις λύσεις μερικές μάλιστα φορές χρειάζεται να κάνει και περισσότερες από μία δοκιμές ώσπου να καταλήξει (αν καταλήξει) σε κάτι οριστικό Συνέβη νομίζεις το ίδιο και με τον Αριστοτέλη στην περίπτωση που μας απασχολεί (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 170)

20

Απάντηση Σrsquo αυτό το σημείο αξίζει να επισημάνουμε ότι οι όροι laquoαντικειμενικόςraquo και laquoυποκειμενικόςraquo δεν υπήρχαν την εποχή του Αριστοτέλη και ήταν δικές του επινοήσεις Είναι αλήθεια ότι πολύ συχνά οι επιστήμονες κατά τη διάρκεια της επιστημονικής έρευνας βρίσκονται αντιμέτωποι με την ανάγκη να εκφράσουν με τις κατάλληλες λέξεις τις νέες ιδέες ή επιστημονικές τους συλλήψεις Αυτό αποτελεί μια δύσκολη διαδικασία και οι επιλογές τους είναι δύο ή να επινοήσουν καινούριες λέξεις ή να χρησιμοποιήσουν ήδη υπάρχουσες με διαφορετικό νοηματικό περιεχόμενο Έτσι βλέπουμε ότι και ο Αριστοτέλης για να πλησιάσει στον προσδιορισμό των εννοιών αυτών χρησιμοποίησε τον όρο laquoκατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμαraquo για την έννοια της αντικειμενικότητας και τον όρο laquoπρὸς ἡμᾶςraquo για τον όρο της υποκειμενικότητας 3 Ποια έννοια προσπαθεί να προσδιορίσει ο Αριστοτέλης σrsquo αυτή την ενότητα και με ποια κριτήρια γίνεται αυτό

Απάντηση Στόχος του Αριστοτέλη σrsquo αυτή την ενότητα είναι να αποδείξει ότι η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας Γιrsquo αυτό λοιπόν πρέπει πρώτα να προσδιορίσει την έννοια της μεσότητας για να καταλήξει έπειτα στον συσχετισμό της με την ηθική αρετή

Αν λοιπόν πάρουμε ένα μέγεθος αβ που μπορεί να διαιρείται επrsquo άπειρον μπορούμε όπως διδάσκει ο Αριστοτέλης να χωρίσουμε ένα κομμάτι γβ ένα κομμάτι αγ και ένα κομμάτι αδ Το γβ είναι κομμάτι μεγαλύτερο από το αγ (laquoτὸ μὲν πλεῖονraquo) το αγ είναι μικρότερο από το γβ (laquoτὸ δrsquo ἔλαττονraquo) και το αδ είναι ένα κομμάτι ίσο με το δβ (laquoτὸ δrsquo ἴσονraquo) Μέσον λοιπόν δεν είναι ούτε το μεγαλύτερο ούτε το μικρότερο κομμάτι αλλά το σημείο που χωρίζει δύο ίσα μέρη Σχηματικά το μέσον μπορεί να αποδοθεί ως εξής

Το μέσον σύμφωνα με τον Αριστοτέλη μπορεί να προσδιοριστεί με βάση δύο κριτήρια τα αντικειμενικά και τα υποκειμενικά α) Μέσον με βάση τα αντικειμενικά κριτήρια (laquoκατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμαraquo) το μέσο αυτό σχετίζεται με τα ίδια τα πράγματα Είναι αυτό που ισαπέχει από τα δύο άκρα του πράγματος Θεωρείται αντικειμενικό γιατί απορρέει από παρατηρήσεις και μετρήσεις από επιστημονική δηλαδή γνώση και γιrsquo αυτό είναι ένα και αποδεκτό από όλους β) Μέσον με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια (laquoπρὸς ἡμᾶςraquo) το μέσον αυτό δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο ούτε είναι ένα για όλους Είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ 4 Ποια παραδείγματα χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης προκειμένου να διασαφηνίσει το αντικειμενικό και το υποκειμενικό μέσον

Απάντηση Ο Αριστοτέλης προκειμένου να κάνει κατανοητά τα κριτήρια προσδιορισμού της

έννοιας της μεσότητας θα δώσει δύο παραδείγματα ακολουθώντας επαγωγικό συλλογισμό α) Το παράδειγμα που αναφέρεται στο αντικειμενικό μέσο είναι αριθμητικό Αν πάρουμε μια σειρά αριθμών από το 2 έως το 10 το δύο είναι το λίγο το 10 είναι το πολύ ενώ μέσο είναι το 6 γιατί σύμφωνα με τις διδασκαλίες της αριθμητικής απέχει ίση απόσταση 4 δηλαδή μονάδες τόσο από το 2 όσο και από το 10 από τα δύο δηλαδή άκρα Σrsquo αυτή δηλαδή την περίπτωση το κριτήριο προσδιορισμού του μέσου είναι ποσοτικό

21

β) Το παράδειγμα που αναφέρεται στο υποκειμενικό μέσο αντλείται από τον χώρο του αθλητισμού Αν για κάποιον αθλητή το φαγητό των δύο μνων είναι λίγο και το φαγητό των δέκα μνων είναι πολύ τότε ο προπονητής δεν θα επιλέξει αναγκαστικά το φαγητό των έξι μνων που αντικειμενικά είναι η μεσότητα γιατί γιrsquo αυτόν τον αθλητή μπορεί να θεωρηθεί μεγάλη μερίδα ή μικρή Για τον Μίλωνα που ήταν μεγαλόσωμος και έτρωγε μεγάλες ποσότητες φαγητού είναι λίγο ενώ για κάποιον που τώρα ξεκινάει να γυμνάζεται είναι πολύ Το ίδιο ισχύει και για τους αθλητές του δρόμου που έχουν ανάγκη μικρότερης ποσότητας φαγητού ή της πάλης που χρειάζονται μεγαλύτερες ποσότητες ώστε να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις του αθλήματός τους Παρατηρούμε δηλαδή ότι ο προσδιορισμός του μέσου σχετίζεται με ποιοτικά κριτήρια και μεταβλητούς παράγοντες όπως η σωματική διάπλαση του αθλητή ο χρόνος εκγύμνασης και το είδος του αθλήματος 5 Ποια είναι τα δύο άκρα της μεσότητας Αφού απαντήσετε στο ερώτημα αυτό να παρουσιάσετε διαγραμματικά τις αρετές που αναφέρονται στην 4

η ενότητα με τα δύο άκρα τους

Απάντηση Ο Αριστοτέλης στην προσπάθειά του να προσδιορίσει την έννοια της laquoμεσότηταςraquo

αναφέρεται και στις έννοιες της laquoὑπερβολῆςraquo και της laquoἐλλείψεωςraquo Ήδη στην 4η ενότητα εμμέσως

πλην σαφώς διατύπωσε την άποψη ότι κάθε αρετή είναι laquoμεσότηςraquo που βρίσκεται ανάμεσα στα δύο άκρα την υπερβολή και την έλλειψη Μέσα από τα αντιθετικά ζεύγη που παρέθεσε έγινε κατανοητό ότι η μεσότητα αποτελεί τη σωστή την ενδεδειγμένη συμπεριφορά η οποία επαινείται γιατί οδηγεί στην κατάκτηση των ηθικών αρετών ενώ η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν τη λανθασμένη τη μη ενδεδειγμένη συμπεριφορά η οποία επικρίνεται γιατί μας απομακρύνει από τις ηθικές αρετές Ο συσχετισμός των αρετών που αναφέρθηκαν εκεί με τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης σχηματικά μπορεί να αποδοθεί με τον ακόλουθο πίνακα

ἔλλειψις μέσον ὑπερβολὴ

δειλία ἀνδρεία θρασύτης

ἀναισθησία σωφροσύνη ἀκολασία

ἀοργησία πραότης ὀργιλότης

Ο Αριστοτέλης βέβαια στην 4

η ενότητα δεν αναφέρει καν το άκρο της έλλειψης σχετικά με τις

αρετές αυτές επειδή συναντάται πολύ πιο σπάνια από το άκρο της υπερβολής Να επισημάνουμε επίσης ότι σε άλλα σημεία των Ηθικών Νικομαχείων αναφέρει και πολλά

άλλα παραδείγματα αρετών για να κάνει πλήρως κατανοητές τις παραπάνω έννοιες 6 Ποιες λέξεις και φράσεις του κειμένου αναφέρονται στους όρους laquoμέσον - ἔλλειψις - ὑπερβολήraquo Απάντηση Στον όρο laquoμέσονraquo αναφέρονται τα laquoτὸ ἴσονraquo (συγκεκριμένα μrsquo αυτή τη λέξη δηλώνονται τα δύο ίσα τμήματα που βρίσκονται εκατέρωθεν του μέσου) laquoτοῦ πράγματος μέσονraquo laquoτὸ ἴσον ἀπέχον ἀφrsquo ἑκατέρου τῶν ἄκρωνraquo laquoπρὸς ἡμᾶς (μέσον)raquo laquoμήτε πλεονάζει μήτε ἐλλείπειraquo (τα ρήματα αυτά εκφράζουν την υπερβολή και την έλλειψη αντίστοιχα αλλά στη φράση που βρίσκονται υποδηλώνουν το μέσον)

Στον όρο laquoἔλλειψιςraquo αναφέρονται τα laquoτὸ ἔλαττονraquo laquoὀλίγονraquo laquoὑπερέχεταιraquo laquoἐλλείπειraquo

Στον όρο laquoὑπερβολήraquo αναφέρονται τα laquoτὸ πλεῖονraquo laquoπολὺraquo laquoὑπερέχειraquo laquoπλεονάζειraquo 7 Η αρετή είναι μεσότητα που προσδιορίζεται με βάση ποιο κριτήριο Αιτιολογήστε την απάντησή σας

Απάντηση Με το laquoοὕτω δὴraquo ο Αριστοτέλης καταλήγει στο συμπέρασμα ότι κάθε laquoἐπιστήμωνraquo

ειδικός τεχνίτης ndash δεν εννοεί εδώ ο Αριστοτέλης ειδικούς επιστήμονες όπως στα μαθηματικά γιατί αυτοί ασχολούνται με το αντικειμενικό μέσο και όχι το υποκειμενικό ndash αποφεύγει την υπερβολή και την έλλειψη και επιδιώκει και προτιμά (laquoαἱρεῖταιraquo) το μέσον που προσδιορίζεται με υποκειμενικά και όχι με

22

αντικειμενικά κριτήρια Έτσι ο Αριστοτέλης γενικεύει την πρακτική σημασία της υποκειμενικής μεσότητας και συγχρόνως με το ρήμα laquoαἱρεῖταιraquo θέτει και το ζήτημα της προαιρέσεως σε σχέση με τη μεσότητα Στο συμπέρασμα αυτό καταφεύγοντας και πάλι στην εμπειρία της καθημερινής ζωής αναφέρει την κοινή διαπίστωση ότι οι τεχνίτες επιδιώκουν το υποκειμενικό μέσον αυτό που βρίσκεται σε συμφωνία με τις ανάγκες των ανθρώπων Το μέσον αυτό το επιδιώκουν laquoζητεῖraquo και το επιλέγουν laquoαἱρεῖταιraquo Με το δεύτερο ρήμα στο ζήτημα της μεσότητας εισάγεται η ελευθερία της επιλογής και προστίθεται και η ψυχολογική διάστασή του καθώς συνάγεται ότι η μεσότητα είναι επιλογή που εναπόκειται σε μας να την κάνουμε ή όχι 8 Ποια είναι τα νέα γνωρίσματα της αρετής που προστίθενται σrsquo αυτή την ενότητα και συμπληρώνουν τον ορισμό της

Απάντηση Στις ενότητες που ήδη μελετήσαμε ο Αριστοτέλης έδωσε βασικά γνωρίσματα της ηθικής αρετής όρισε την έννοια γένους και διερευνά την ειδοποιό διαφορά Είδαμε δηλαδή ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως αφού συνδέονται με τον εθισμό σε ηθικές πράξεις Είναι λοιπόν η αρετή laquoἕξιςraquo που αποκτιέται με μακροχρόνια άσκηση σε ηθικές πράξεις και καθοριστικό ρόλο σrsquo αυτό παίζει η διδασκαλία Δεν είναι όμως μια οποιαδήποτε laquoἕξιςraquo αφού μεγάλη σημασία έχει η ποιότητα των έξεών μας Επίσης η αρετή συνδέεται με τα ευχάριστα συναισθήματα που νιώθουμε όταν τηρούμε το μέτρο κατά την εκτέλεση μιας ηθικής πράξης Έτσι ο φιλόσοφος κατέληξε ότι η αρετή είναι laquoἕξιςraquo με την οποία ο άνθρωπος φτάνει στην ολοκλήρωσή του και στην ολοκλήρωση του έργου του Σrsquo αυτή την ενότητα προστίθενται τα εξής νέα γνωρίσματα της αρετής

α) Η αρετή βρίσκεται στο μέσον ανάμεσα δηλαδή στα δύο άκρα την υπερβολή και την έλλειψη β) Η αρετή βρίσκεται στο μέσον που προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά (laquoπρὸς

ἡμᾶςraquo)Εδώ παρατηρούμε ότι ο Αριστοτέλης πλησιάζει τη σχετικοκρατική στάση των σοφιστών απέναντι στα πράγματα η οποία εκφράζεται με τη φράση του Πρωταγόρα laquoΠάντων χρημάτων μέτρον ἐστὶν ἄνθρωπος τῶν μὲν ὄντων ὡς ἔστιν τῶν δὲ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστινraquo (= Μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο άνθρωπος αυτών που υπάρχουν πως υπάρχουν και αυτών που δεν υπάρχουν πως δεν υπάρχουν) Υπάρχει δηλαδή ο κίνδυνος να θεωρηθεί ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει όπως θέλει αυθαίρετα την αρετή Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει όπως θα δούμε παρακάτω γιατί υπεισέρχεται το κριτήριο του laquoὀρθοῦ λόγουraquo της λογικής και μάλιστα της λογικής του φρόνιμου ανθρώπου η οποία διασφαλίζει τη σχετική αντικειμενικότητα στον προσδιορισμό του μέσου Ο Αριστοτέλης με την υποκειμενική μεσότητα σχετικοποιεί το περιεχόμενο των ηθικών αρετών αλλά δεν οδηγείται στον σοφιστικό σχετικισμό και υποκειμενισμό Αποδέχεται μάλλον τη σχετικότητα του ηθικού κώδικα και όχι τον σχετικισμό όπως άλλωστε θα διευκρινίσει παρακάτω στις επόμενες ενότητες Η σχετικότητα του ηθικού κώδικα σημαίνει ότι το περιεχόμενο των ηθικών αρετών εξαρτάται από το περιεχόμενο συγκεκριμένων και αντικειμενικών σταθερών μεταβλητών όπως είναι ο χρόνος ο σκοπός η περίσταση κτλ Αντίθετα με τον σχετικισμό του ηθικού κώδικα εννοείται ότι το περιεχόμενο των ηθικών αρετών ορίζεται από το άτομο όπως νομίζει και το συμφέρει κάθε φορά κυριαρχεί δηλαδή ο υποκειμενισμός

γ) Η αρετή είναι προϊόν ελεύθερης βούλησης του ανθρώπου (laquoτοῦθrsquo αἱρεῖταιraquo) δ) Η αρετή προσδιορίζεται με βάση τη λογική τον laquoὀρθὸν λόγονraquo (η άποψη αυτή θα αναλυθεί

περαιτέρω στις επόμενες ενότητες) Το στοιχείο αυτό προκύπτει από την αναφορά της λέξης laquoἐπιστήμωνraquo ο οποίος επιζητά (laquoζητεῖraquo) και επιλέγει (laquoαἱρεῖταιraquo) τη μεσότητα ακολουθώντας μια λογική διεργασία 9 Με βάση τα στοιχεία αυτής της ενότητας και όσα αναφέρθηκαν στις ενότητες 1 2 και 3 πώς αποδεικνύεται ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως

Απάντηση Αφού η αρετή είναι μεσότητα που προσδιορίζεται με υποκειμενικά κριτήρια

προκύπτει ότι δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως Αν συνέβαινε αυτό δεν θα ίσχυαν όσα αναφέρονται στις ενότητες 1 2 και 3 Αν δηλαδή ήταν έμφυτο χαρακτηριστικό δεν θα μεταβαλλόταν όπως αμετάβλητοι είναι και οι νόμοι της φύσης και επομένως θα προσδιοριζόταν με αντικειμενικά κριτήρια Επίσης δεν θα χρειαζόταν ο εθισμός σε ηθικές πράξεις για την κατάκτησή της και οι προσπάθειες των νομοθετών να κάνουν τους πολίτες καλούς μέσω του εθισμού θα ήταν άσκοπες αφού όλοι θα γεννιόμασταν εκ φύσεως με ή χωρίς την αρετή χωρίς αυτό να μπορεί να μεταβληθεί 10 Να δείξετε ότι απαραίτητη προϋπόθεση για τον προσδιορισμό της αρετής και του μέσου της είναι η σωκρατική προτροπή laquoγνῶθι σαυτόνraquo

23

Απάντηση Είδαμε παραπάνω ότι η αρετή είναι μεσότητα υποκειμενική και προσδιορίζεται από τον ίδιο τον άνθρωπο με μέτρο τον εαυτό του Επομένως απαραίτητη προϋπόθεση για τον προσδιορισμό αυτής της μεσότητας είναι η αυτογνωσία το σωκρατικό δηλαδή laquoγνῶθι σαυτόνraquo Μόνο αν κάποιος γνωρίζει καλά τον εαυτό του και μπορεί να εκτιμήσει τα όριά του τα θετικά και τα αρνητικά χαρακτηριστικά του μπορεί να φτάσει στην αρετή και στον προσδιορισμό του μέσου της Αυτή η διαδικασία βέβαια είναι εξαιρετικά δύσκολη και επίπονη

Ενότητα 8

1 laquoτοῦ μέσου ἂν εἴη στοχαστικήraquo Πρόσεξε ότι ο Αριστοτέλης απέφυγε να πει laquoτοῦ μέσου ἐστὶ στοχαστικήraquo Προσπάθησε να καταλάβεις τη διαφορά των δύο εκφραστικών τρόπων και εξήγησε στη συνέχεια την προτίμηση του Αριστοτέλη για την πρώτη ndash μπορούμε άραγε από την προτίμησή του να βγάλουμε συμπεράσματα και για τον χαρακτήρα του Μην ξεχνάς αυτό που λένε πως laquoτο ύφος είναι ο άνθρωποςraquo Θα βοηθηθείς πάντως στην προσπάθειά σου αν ξαναθυμηθείς από το συντακτικό σου α) τη σημασία του εκφραστικού σχήματος της δυνητικής ευκτικής και β) τη λεγόμενη (=) laquoαπλή σκέψη του λέγοντοςraquo(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 172)

Απάντηση Παρατηρούμε ότι στη φράση laquoτοῦ μέσου ἂν εἴη στοχαστικήraquo ο Αριστοτέλης

χρησιμοποιεί δυνητική ευκτική και όχι οριστική Η δυνητική ευκτική εκφράζει αυτό που είναι δυνατό να γίνει στο παρόν και το μέλλον δηλαδή κάτι πιθανό και ενδεχόμενο ή κάτι που ο συγγραφέας θέλει να παραθέσει ως απλή σκέψη του λέγοντος Έτσι αποφεύγει να είναι κατηγορηματικός και δογματικός Από την άλλη η οριστική δηλώνει το πραγματικό το σίγουρο Αν δεχτούμε την άποψη του Μπυφόν ότι laquoτο ύφος είναι ο άνθρωποςraquo που επαναλαμβάνει και ο Γ Σεφέρης στο κείμενό του για τον Μακρυγιάννη (Δοκιμές Αrsquo τόμος Ίκαρος 1981 σελ 260) καταλαβαίνουμε ότι ο Αριστοτέλης ήταν μετριοπαθής συγκαταβατικός και διαλλακτικός χαρακτήρας Στην άποψη αυτή συνηγορεί και το γεγονός ότι τα Ηθικά Νικομάχεια γράφτηκαν στην ώριμη περίοδο της ζωής του που διακρινόταν από μετριοπάθεια και έλλειψη δογματισμού 2 Πώς ορίζει ο Αριστοτέλης τα laquoολοκληρωμένα έργαraquo

Απάντηση Με τον όρο laquoολοκληρωμένοraquo ο Αριστοτέλης ορίζει αυτό το έργο που βρίσκεται στη μεσότητα που τηρεί το μέτρο και την αρμονία και εξισορροπεί τις αντιθέσεις ανάμεσα στην υπερβολή και στην έλλειψη Γιrsquo αυτό από αυτό δεν μπορούμε ούτε να αφαιρέσουμε κάτι (laquoοὔτrsquo ἀφελεῖνraquo) γιατί δεν έχει κάτι περιττό και με την αφαίρεση θα το οδηγήσουμε στην έλλειψη ούτε να προσθέσουμε κάτι (laquoοὔτε προσθεῖναιraquo) γιατί δεν του λείπει κάτι και με την πρόσθεση θα το οδηγήσουμε στην υπερβολή Επομένως γίνεται κατανοητό ότι η υπερβολή και η έλλειψη διαταράσσουν την ισορροπία και καταστρέφουν την τελειότητά του (laquoφθειρούσηςraquo) ενώ η μεσότητα τη διαφυλάσσει (laquoσῳζούσηςraquo) Συγκεκριμένα ο Αριστοτέλης στην Ποιητική του αναφέρει ότι ένα έργο τέχνης δεν πρέπει να είναι ούτε laquoπαμμέγεθεςraquo ούτε laquoπάμμικρονraquo 3 Ο Αριστοτέλης συγκρίνει τις έννοιες τέχνη - αρετή - φύση Ποιες ομοιότητες και ποιες διαφορές εντοπίζει και με ποια σειρά τις ιεραρχεί

Απάντηση Στο χωρίο laquoἡ δrsquo ἀρετὴ hellip στοχαστικήraquo ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Η διαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά Έτσι λοιπόν

α) η τέχνη μορφοποιεί το υλικό της β) η αρετή δίνει μορφή στην προσωπικότητα του ανθρώπου και γ) η φύση δημιουργεί κι αυτή τις δικές της μορφές

Παράλληλα ο φιλόσοφος επιχειρεί να ιεραρχήσει τις τρεις αυτές έννοιες Έτσι κατrsquo αυτόν η φύση είναι ανώτερη από την τέχνη γιατί κάθε φυσικό ον έχει τάση προς την τελειότητα Από τη στιγμή δηλαδή που γεννιέται και αυξάνεται οδηγείται ανεξάρτητα από τη θέλησή του στο laquoτέλοςraquo στην τελειότερη μορφή του Αντίθετα τα έργα τέχνης είναι σταθερά και αμετάβλητα και δεν τείνουν πουθενά Ο Αριστοτέλης αναφέρει laquoο σκοπός και το ωραίο είναι σε μεγαλύτερο βαθμό παρόντα στη φύση παρά στα έργα της τέχνηςraquo (Περὶ ζώων μορίων 639b 19-21) Εξάλλου όπως διαπιστώνει και ο Ασπάσιος ο σχολιαστής του Αριστοτέλη laquoμιμεῖται γὰρ τέχνη τὴν φύσινraquo (= η τέχνη μιμείται τη φύση) γιrsquo αυτό και είναι κατώτερη αυτής Από την άλλη η αρετή είναι ανώτερη και από τη φύση και από την τέχνη γιατί μορφοποιεί στην ουσία του τον άνθρωπο και αποτελεί ύψιστη έκφανση της μεσότητας Όπως μάλιστα αναφέρει και ο Ασπάσιος η αρετή είναι ανώτερη από την τέχνη γιατί η

24

αρετή είναι laquoτελειότης φύσεως καὶ κατωρθωμένη φύσιςraquo δηλαδή μια φυσική ιδιότητα με επιτυχία οδηγημένη στο σκοπό της Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό ότι για τον Αριστοτέλη ανώτερη όλων είναι η αρετή ακολουθεί η φύση και τελευταία στην ιεράρχηση έρχεται η τέχνη

αρετή gt φύση gt τέχνη 4 Διατυπώστε (με προκείμενες και συμπέρασμα) τον συλλογισμό του Αριστοτέλη που αποδεικνύει ότι η αρετή έχει ως στόχο τη μεσότητα Απάντηση Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης ότι η αρετή έχει ως στόχο της το μέσον διατυπώνει τον εξής υποθετικό συλλογισμό 1

η προκείμενη αν η τέχνη στοχεύει στο μέσον (laquoΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη hellip ἄγουσα τὰ ἔργαraquo) και

2η προκείμενη αν η αρετή είναι ακριβέστερη και ανώτερη από την τέχνη (laquoἡ δrsquo ἀρετὴ πάσης τέχνης

ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνων ἐστὶνraquo) Συμπέρασμα η αρετή έχει ως στόχο της το μέσον (laquoτοῦ μέσου ἂν εἴη στοχαστικήraquo) 5 Αν λάβουμε υπόψη τον υποθετικό συλλογισμό και τη δυνητική ευκτική (laquoἂν εἴηraquo) που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης σε τι συμπεράσματα μπορούμε να καταλήξουμε για το ύφος του Προσιδιάζει στον επιστημονικό λόγο

Απάντηση Η χρήση υποθετικού συλλογισμού ο οποίος βασίζεται σε προκείμενες από τις

οποίες η μία τουλάχιστον είναι υποθετική πρόταση προσιδιάζει στο ύφος του επιστημονικού λόγου γιατί υποδηλώνει μετριοπάθεια διαλλακτικότητα και έλλειψη δογματισμού Άλλωστε μέσα στο πλαίσιο της επιστημονικής έρευνας εντάσσεται και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή διαψεύδονται Τη μετριοπάθεια και τη διαλλακτικότητα υποδηλώνει και η χρήση της δυνητικής ευκτικής στο χωρίο laquoτοῦ μέσου ἂν εἴη στοχαστικήraquo η οποία δηλώνει αυτό που είναι δυνατό να γίνει στο παρόν και το μέλλον δηλαδή το πιθανό και ενδεχόμενο Ας μην ξεχνάμε εξάλλου ότι ο Αριστοτέλης συνέγραψε τα Ηθικά Νικομάχεια (όπως πληροφορούμαστε και από την εισαγωγή του σχολικού εγχειριδίου) σε ώριμη πια ηλικία την οποία χαρακτήριζε η ηρεμία η νηφαλιότητα η ώριμη σκέψη και η έλλειψη δογματισμού 6 Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει στο τέλος της ενότητας ότι όταν αναφέρεται στην αρετή εννοεί την ηθική και όχι τη διανοητική αρετή Πώς εξηγείται η άποψη αυτή

Απάντηση Σrsquo αυτό το σημείο ο Αριστοτέλης συνδέει τη μεσότητα με την ηθική αρετή και σαφώς τη διακρίνει από τις προηγούμενες εφαρμογές της μεσότητας Διαχωρίζει την ηθική αρετή ως προϊόν της έξεως και ως προϋπόθεση πράξεως από τη διανοητική αρετή που σχετίζεται με τον νου και παραπέμπει στη θεωρητική ζωή του ανθρώπου Διευκρινίζει ότι η ηθική αρετή αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις δηλαδή στην εξωτερίκευση του ανθρώπου στη συμπεριφορά του εν γένει Στην αριστοτελική έννοια laquoπάθηraquo αναφερθήκαμε και στην 6

η ενότητα των Ηθικών Νικομαχείων Είδαμε

λοιπόν ότι για τον Αριστοτέλη πάθη είναι η επιθυμία η οργή ο φόβος το θάρρος ο φθόνος η χαρά η φιλία το μίσος ο πόθος η ζήλεια η λύπη δηλαδή αυτά που σήμερα θα λέγαμε συναισθήματα Μάλιστα ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι τα laquoπάθηraquo είναι άλογες παρορμήσεις της ψυχής και βιολογικές ιδιότητες του ανθρώπινου είδους Στις ψυχικές καταστάσεις και στη συμπεριφορά του ανθρώπου βρίσκουν εφαρμογή επίσης οι τρεις ποσοτικές έννοιες (υπερβολή έλλειψη το μέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχο με βάση τις τρεις αυτές ποσοτικές έννοιες - κριτήρια

Από την άλλη γίνεται φανερό ότι η μεσότητα αφορά τις ηθικές και όχι τις διανοητικές αρετές Κι αυτό γιατί οι ηθικές αρετές σχετίζονται με τα συναισθήματα και τις πράξεις και σrsquo αυτά υπάρχει υπερβολή έλλειψη και μεσότητα Αντίθετα οι διανοητικές αρετές δεν είναι μεσότητες Σχετικά με τη διανοητική αρετή της σοφίας ο Ασπάσιος γράφει laquoφανερὸν δὲ ποιεῖ διὰ τούτων ὅτι ἡ διανοητικὴ ἀρετὴ οὐκ ἔστι μεσότης οὐ γὰρ δεῖ μέσως μὲν εἰδέναι ὑπερβαλλόντως δὲ μή ἀλλrsquo ἐφrsquo ὅσον οἷόν τε εἰδέναι ἄριστα ἂν ἔχοιraquo (= με αυτά (ο Αριστοτέλης) κάνει φανερό ότι η διανοητική αρετή δεν είναι μεσότητα γιατί δεν πρέπει να έχει κανείς γνώσεις μεσαίας ποιότητας και όχι υπερβολικά πολλές αλλά θα ήταν άριστο να έχει όσο το δυνατόν πιο πολλές γνώσεις) Δηλαδή στην αρετή της σοφίας θεωρείται πολύ καλό να έχει κανείς πάρα πολλές γνώσεις να βρίσκεται δηλαδή στην υπερβολή

25

Ενότητα 9

1 laquoμᾶλλον καὶ ἧττονraquo Περισσότερο ή λιγότερο από τι Ο Αριστοτέλης όπως βλέπεις δεν το λέει καθαρά ndash στη γλώσσα του συντακτικού θα λέγαμε ο Αριστοτέλης δεν βάζει εδώ δίπλα σrsquo αυτά τα συγκριτικού βαθμού επιρρήματα καμιά γενική συγκριτική Μπορείς με βάση αυτά που ακολουθούν να προσθέσεις εσύ αυτή τη γενική συγκριτική(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 174)

Απάντηση Δίπλα σrsquo αυτά τα επιρρήματα εννοείται η γενική συγκριτική laquoτοῦ δέοντοςraquo Τύποι

του ρήματος laquoδεῖraquo χρησιμοποιούνται ή εννοούνται σκόπιμα και πιο κάτω στο κείμενο (laquoὅτε δεῖraquo laquoὡς δεῖraquo laquoἐφrsquo οἷς (δεῖ)raquo laquoπρὸς οὓς (δεῖ)raquo laquoοὗ ἕνεκα (δεῖ)raquo) για να δώσει ο φιλόσοφος δεοντολογικό περιεχόμενο στο κείμενο Αυτό που προσπαθεί να δείξει είναι ότι η συμπεριφορά μας πρέπει να καθορίζεται από συγκεκριμένους κανόνες που θα μας οδηγήσουν στις ηθικά ορθές πράξεις 2 Αλήθεια τι ακριβώς εννοούμε όταν χρησιμοποιούμε κι εμείς στον λόγο μας ndash τόσο συχνά μάλιστα ndash τη λέξη πρέπει (laquoέτσι πρέπει να κάνειςraquo - laquoδεν πρέπει να κάνεις έτσιraquo) Με άλλα λόγια Ποιο είναι το κριτήριό μας (ή τα κριτήριά μας) για την ορθότητα των πράξεών μας Συζητήστε το μέσα στην τάξη ndash και ύστερα αναρωτηθείτε τι ήταν αλήθεια στην πραγματικότητα αυτό που έδινε στον αρχαίο Έλληνα τη βεβαιότητα πως οι πράξεις του ήταν ορθές (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 174)

Απάντηση Ο Αριστοτέλης σκόπιμα επαναλαμβάνει ή εννοεί τύπους του ρήματος laquoδεῖraquo (laquoκαὶ μᾶλλον καὶ ἧττον (τοῦ δέοντος)raquo laquoὅτε δεῖraquo ἐφrsquo οἷς (δεῖ)raquo laquoπρὸς οὓς (δεῖ)raquo laquoοὗ ἕνεκα (δεῖ)raquo laquoὡς δεῖraquo) για να δώσει δεοντολογικό περιεχόμενο στο κείμενο και να κατευθύνει τους ανθρώπους προς την ηθικά ορθή συμπεριφορά Πώς όμως καθορίζεται η ηθικά ορθή συμπεριφορά Κάθε κοινωνία έχει κάποια κριτήρια ορθής συμπεριφοράς Στην περίπτωση των αρχαίων Ελλήνων τα κριτήρια αυτά εντάσσονται μέσα στο πλαίσιο της πόλης-κράτους γιατί ας μην ξεχνάμε ότι ο αρχαίος Έλληνας λειτουργούσε πάντα ως μέλος του συνόλου και όχι ως άτομο Τα κριτήρια λοιπόν αυτά είναι τα εξής

α οι γραπτοί νόμοι της πόλης-κράτους αυτοί ήταν άλλωστε που καθόρισαν τη στάση του Σωκράτη όπως αυτή παρουσιάζεται στον πλατωνικό διάλογο laquoΚρίτωνraquo όταν του προτάθηκε να δραπετεύσει

β η παράδοση οι άγραφοι νόμοι τα πρότυπα και τα παραδείγματα προς μίμηση ή προς αποφυγή που προβάλλονταν υποδείκνυαν τον ορθό τρόπο συμπεριφοράς

γ η λογική δηλαδή ο ορθός λόγος η λογική και ιδιαίτερα η λογική του φρόνιμου ανθρώπου υποδείκνυε την ενδεδειγμένη συμπεριφορά (η έννοια της λογικής θα αναλυθεί διεξοδικά στη 10η ενότητα)

Παρόμοια με αυτά των αρχαίων Ελλήνων κριτήρια ρυθμίζουν τη συμπεριφορά και των σύγχρονων Ελλήνων Έτσι κι εμείς ρυθμίζουμε τη συμπεριφορά μας ανάλογα με τους γραπτούς νόμους του κράτους και τους άγραφους νόμους που απορρέουν από τις λαϊκές μας παραδόσεις τις ιστορικές μας καταβολές και τη θρησκευτική συνείδηση των ανθρώπων 3 Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης κάνει κάποιες διευκρινίσεις σχετικά με τη θέση που διατύπωσε στο τέλος της προηγούμενης ενότητας ότι η ηθική αρετή σχετίζεται με τα συναισθήματα και τις πράξεις στα οποία υπάρχει και υπερβολή και έλλειψη και το μέσον Ποιες είναι οι διευκρινίσεις αυτές και ποιο τρόπο ανάλυσης χρησιμοποιεί ο φιλόσοφος για να τις δώσει

Απάντηση Στην 8η ενότητα ο Αριστοτέλης είχε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι οι ηθικές αρετές

σχετίζονται με τα συναισθήματα και τις πράξεις γιατί σrsquo αυτά υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και το μέσον Έρχεται λοιπόν στην ενότητα αυτή να αποδείξει την παραπάνω θέση με επαγωγικό τρόπο δίνοντας ενδεικτικά κάποια παραδείγματα συναισθημάτων τα οποία διακρίνονται σε ευχάριστα και δυσάρεστα Τονίζει ότι σrsquo αυτά υπάρχει υπερβολή και έλλειψη καθώς μπορούμε να τα βιώσουμε είτε σε μεγαλύτερο είτε σε μικρότερο βαθμό Αν τα αισθανόμαστε σε μεγαλύτερο βαθμό (laquoμᾶλλονraquo) τότε φτάνουμε στην υπερβολή ενώ αν τα αισθανόμαστε σε μικρότερο βαθμό (laquoἧττονraquo) φτάνουμε στην έλλειψη Όμως ούτε το laquoμᾶλλονraquo ούτε το laquoἧττονraquo είναι καλά (laquoοὐκ εὖraquo) όπως υπογραμμίζει ο φιλόσοφος γιατί έτσι απομακρυνόμαστε από τη μεσότητα 4 Ποιες προϋποθέσεις πρέπει να ισχύουν για να μπορούμε να τηρούμε το μέτρο στα συναισθήματα

Απάντηση Για να μπορέσει να διατηρηθεί η μεσότητα στα συναισθήματα που είναι και το

laquoἄριστονraquo πρέπει να τηρούνται ορισμένες προϋποθέσεις οι οποίες παρουσιάζονται από τον φιλόσοφο με πολυσύνδετο σχήμα που προσδίδει έμφαση Συγκεκριμένα πρόκειται για δεοντολογικούς κανόνες ndashγιrsquo αυτό και επαναλαμβάνεται συνεχώς ή εννοείται το laquoδεῖraquo- που μας

26

κατευθύνουν προς την ηθικά ορθή πράξη Η εφαρμογή τους απαιτεί μόχθο και επίπονη προσπάθεια Αυτοί οι κανόνες είναι

α laquoὅτε δεῖraquo η χρονική στιγμή κατά την οποία πρέπει να νιώθουμε ένα συναίσθημα β laquoἐφrsquo οἷς (δεῖ)raquo τα πράγματα οι συνθήκες σε σχέση με τις οποίες πρέπει να νιώθουμε ένα

συναίσθημα γ laquoπρὸς οὓς (δεῖ)raquo οι άνθρωποι σε σχέση με τους οποίους πρέπει να νιώθουμε ένα

συναίσθημα δ laquoοὗ ἕνεκα (δεῖ)raquo ο λόγος για τον οποίο πρέπει να νιώθουμε ένα συναίσθημα ε laquoὡς δεῖraquo ο τρόπος με τον οποίο πρέπει να εκδηλώνουμε ένα συναίσθημα

5 Ποιος ο ρόλος του ρήματος laquoδεῖraquo στο κείμενο


laquoἄριστονraquo πρέπει να τηρούνται ορισμένες προϋποθέσεις οι οποίες παρουσιάζονται από τον φιλόσοφο με πολυσύνδετο σχήμα που προσδίδει έμφαση Συγκεκριμένα πρόκειται για δεοντολογικούς κανόνες ndash γιrsquo αυτό και επαναλαμβάνεται συνεχώς ή εννοείται το laquoδεῖraquo ndash που μας κατευθύνουν προς την ηθικά ορθή πράξη Η εφαρμογή τους απαιτεί μόχθο και επίπονη προσπάθεια Αυτοί οι κανόνες είναι



συναίσθημα δ laquoοὗ ἕνεκα (δεῖ)raquo ο λόγος για τον οποίο πρέπει να νιώθουμε ένα συναίσθημα ε laquoὡς δεῖraquo ο τρόπος με τον οποίο πρέπει να εκδηλώνουμε ένα συναίσθημα Τύποι του ρήματος laquoδεῖraquo χρησιμοποιούνται ή εννοούνται σκόπιμα στο κείμενο (laquoὅτε δεῖraquo laquoὡς

δεῖraquo laquoἐφrsquo οἷς (δεῖ)raquo laquoπρὸς οὓς (δεῖ)raquo laquoοὗ ἕνεκα (δεῖ)raquo) για να δώσει ο φιλόσοφος δεοντολογικό περιεχόμενο στο κείμενο Αυτό που προσπαθεί να δείξει είναι ότι η συμπεριφορά μας πρέπει να καθορίζεται από συγκεκριμένους κανόνες που θα μας οδηγήσουν στις ηθικά ορθές πράξεις 6 Με ποιον συλλογισμό καταλήγει ο Αριστοτέλης ότι η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας

Απάντηση 1

η προκείμενη το μέσον επαινείται και είναι το σωστό

(laquoτὸ μέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦταιraquo) 2

η προκείμενη ο έπαινος και το σωστό σχετίζονται με την αρετή

(laquoταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆςraquo) Συμπέρασμα επομένως η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας (laquoμεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετήraquo)

Στο συμπέρασμα το οποίο προκύπτει λογικά η αρετή ορίζεται ως laquoκάποιαraquo (τις) μεσότητα διατηρεί δηλαδή την υποκειμενικότητα στον προσδιορισμό του περιεχομένου της Η αρετή είναι απλώς μια μορφή μεσότητας προσδιοριζόμενη από τις πέντε σταθερές μεταβλητές (δεῖ) και όχι συγκεκριμένη αντικειμενικά και απόλυτα καθορισμένη για όλους μεσότητα 7 Πώς φαίνεται μέσα στο κείμενο η κοινωνική διάσταση της αρετής Συμφωνούν οι απόψεις του Αριστοτέλη και του Πλάτωνα ως προς αυτό το σημείο

Απάντηση Η διπλή χρήση των laquoδεῖraquo (laquoὅτε δεῖraquo laquoὡς δεῖraquo) τα τρία laquoδεῖraquo που εννοούνται (laquoἐφrsquo οἷς (δεῖ)raquo laquoπρὸς οὓς (δεῖ)raquo laquoοὗ ἕνεκα (δεῖ)raquo) η εννοούμενη γενική συγκριτική ( laquoκαὶ μᾶλλον καὶ ἧττον (τοῦ δέοντος)raquo) και οι ρηματικοί τύποι laquoψέγεταιraquo και laquoἐπαινεῖταιraquo υποδηλώνουν τον κοινωνικό χαρακτήρα της αρετής η οποία καλλιεργείται ως προορισμός από την laquoπόλινraquo Οι τύποι αυτοί φανερώνουν ότι ο Αριστοτέλης έδινε πολύ μεγάλη σημασία στην άποψη της κοινής γνώμης ως έκφραση των πολιτών της πόλης του υψηλότερου τύπου κοινωνίας που μπορεί να πετύχει την ευδαιμονία Η κοινή γνώμη δηλαδή η κοινωνία είναι αυτή που καθορίζει τι είναι σωστό και τι λάθος ποια συμπεριφορά πρέπει να ακολουθούμε και ποια όχι και αυτή είναι που ψέγει ή επαινεί τα συναισθήματα και τις πράξεις μας Εξάλλου σrsquo αυτό ακριβώς έγκειται και η διαφορά του Αριστοτέλη από τον Πλάτωνα Η αρετή για τον Αριστοτέλη είναι μια ανθρώπινη ιδιότητα η οποία μπορεί να

27

προσεγγιστεί και να κατακτηθεί από τον καθένα που λειτουργεί με βάση τη λογική τον ορθό λόγο και καταβάλλει επίπονη προσπάθεια Αντίθετα η πλατωνική αρετή τοποθετείται σrsquo έναν κόσμο νοητό και μεταφυσικό έξω από τον χώρο της πρακτικής ζωής του ανθρώπου 8 Τι μπορείτε να παρατηρήσετε σχετικά με τη μεθοδικότητα της σκέψης του Αριστοτέλη αν συγκρίνετε την 8

η με την 9

η ενότητα

Απάντηση Στην ενότητα αυτή είναι φανερή η μεθοδικότητα της σκέψης του Αριστοτέλη Στην 8

η

ενότητα διατύπωσε τη θέση του υποθετικά (με δύο υποθετικές προτάσεις laquoεἰ δὲ πᾶσα hellipraquo laquo(εἰ) ἡ δrsquo ἀρετὴ πάσης hellipraquo) και δυνητικά (δυνητική ευκτική laquoἂν εἴηraquo) προσδίδοντας έτσι μετριοπάθεια και διαλλακτικότητα στα λεγόμενά του Στην 9

η ενότητα υποβάλλει τις υποθέσεις και το δυνητικό

συμπέρασμα σε λογικό έλεγχο με τη χρήση παραδειγμάτων και διατυπώνει έναν δεύτερο συλλογισμό Ο λογικός αυτός έλεγχος τον οδήγησε στην οριστικοποίηση του συμπεράσματός του και γιrsquo αυτό χρησιμοποιεί πια οριστική έγκλιση (laquoΜεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετήhellipraquo) που εκφράζει το πραγματικό και τη βεβαιότητα Ο τρόπος αυτός διερεύνησης είναι απόλυτα επιστημονικός καθώς υποδηλώνει ότι ο φιλόσοφος είναι ανοιχτός σε περαιτέρω διερεύνηση δεκτικός και σε άλλες σκέψεις και ιδέες ενώ απέχει από τον δογματισμό Έτσι προάγεται η επιστημονική έρευνα και οι επιστήμες εξελίσσονται

Ενότητα 10

1 laquoὡρισμένῃ λόγῳraquo Όπως θα πρόσεξες στο σημαντικότατο αυτό για τη σύλληψη της αρετής στοιχείο ο Αριστοτέλης αναφέρεται για πρώτη φορά εδώ Τι είναι αυτό που τον έκανε κατά την κρίσιμη στιγμή του ορισμού να αισθανθεί αυτή την ανάγκη Τι το καινούριο πρόσθεσε το νέο αυτό στοιχείο (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 176)

Απάντηση Το μετοχικό αυτό σύνολο συνάπτεται στον όρο laquoἐν μεσότητιraquo και δίνει τα κριτήρια προσδιορισμού της υποκειμενικής μεσότητας με τα οποία περιορίζεται το υποκειμενικό στοιχείο και κερδίζει σε αντικειμενικότητα Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης σπεύδει να διευκρινίσει ότι ο κοινός κανόνας που θα εξασφαλίσει το στοιχείο της αντικειμενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα είναι η ανθρώπινη λογική ο ορθός λόγος Προχωρεί μάλιστα με ακόμη αυστηρότερο τρόπο στον καθορισμό του αντικειμενικού αυτού κριτηρίου δεν μετράει γιrsquo αυτόν τόσο η κοινή ανθρώπινη λογική όσο η λογική του φρόνιμου ανθρώπου του ανθρώπου που laquoβουλεύεται εὖraquo (Ηθικά Νικομάχεια 1141 b 10) 2 Γράψε ένα μικρό δοκίμιο (μιας ή δύο σελίδων) για τις βασικές έννοιες που χρησιμοποίησε ο Αριστοτέλης προκειμένου να διαμορφώσει τον ορισμό του της αρετής (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 176)

Απάντηση Μετά από εννέα ενότητες στις οποίες ο Αριστοτέλης μας παρουσίαζε βήμα-βήμα τα γνωρίσματα της ηθικής αρετής έρχεται στη 10

η ενότητα να μας δώσει ως συμπέρασμα (laquoἄραraquo) τον

πλήρη ορισμό της αρετής Είναι λοιπόν η αρετή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από τον άνθρωπο Βρίσκεται στη μεσότητα που προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια και καθορίζεται από τη λογική και μάλιστα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Πριν δώσουμε αναλυτικά τα γνωρίσματά της ας θυμηθούμε τι περιεχόμενο της δίνει ο φιλόσοφος Η αρετή λοιπόν είναι μια ιδιότητα που αποδίδεται όχι μόνο στον άνθρωπο αλλά και στα ζώα και στα πράγματα Δεν είναι επομένως αποκλειστικά και μόνο μια ηθική ιδιότητα που απορρέει από την επανάληψη ηθικών ενεργειών αλλά επίσης η ικανότητα το προτέρημα των έμψυχων ή των άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και να επιτελούν με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορισμένα από τη φύση

Ας περάσουμε όμως τώρα στην ανάλυση των γνωρισμάτων της αρετής όπως αυτά δίνονται μέσα από τον ορισμό της

28

Οριστέα έννοια Αρετή Έννοια γένους α laquoἕξιςraquo ο όρος προέρχεται από το θέμα του μέλλοντα (laquoἕξωraquo) του ρήματος laquoἔχωraquo Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η laquoἕξιςraquo είναι το προσεχές γένος της αρετής και δίνει στον όρο ηθικό περιεχόμενο είναι το μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που προκύπτει από συνήθεια ή επαναλαμβανόμενη άσκηση Η ποιότητα λοιπόν των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών μας Άρα δεν αρκεί να χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αφού αυτές διακρίνονται σε καλές και κακές αλλά να βρούμε το ιδιαίτερο εκείνο γνώρισμα την ειδοποιό διαφορά που τις διαφοροποιεί από τις άλλες έξεις β laquoπροαιρετικήraquo είναι η ελεύθερη και έλλογη εκλογή και βούληση (Ηθικά Νικομάχεια 1111b-1112a) που αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνει ο άνθρωπος σωστή επιλογή ενεργειών και να κατακτήσει το μέτρο αποφεύγοντας τις ακρότητες δηλαδή την υπερβολή και την έλλειψη Την ευθύνη λοιπόν για την κατάκτηση της ηθικής αρετής την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος Αν ο δρόμος προς την αρετή δεν ήταν αποτέλεσμα ελεύθερης βούλησης αλλά καταναγκασμού τότε η αρετή δεν θα είχε καμία αξία για τον άνθρωπο Η laquoπροαίρεσιςraquo αποτελεί σύμφωνα με τον Αριστοτέλη τον έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής Οι άλλοι δύο όροι είναι

ο άνθρωπος να έχει συνείδηση της πράξης του (laquoεἰδὼςraquo) και

να την πραγματοποιεί με σιγουριά και σταθερότητα (laquoβεβαίως καὶ ἀμετακινήτωςraquo) Συγκεκριμένα οι τρεις παραπάνω προϋποθέσεις για την ύπαρξη της αρετής αναφέρονται από

τον φιλόσοφο ως εξής laquoπρῶτον μὲν ἐὰν εἰδώς ἔπειτrsquo ἐὰν προαιρούμενος καὶ προαιρούμενος διrsquo αὐτά τὸ δὲ τρίτον ἐὰν καὶ βεβαίως καὶ ἀμετακινήτως ἔχων πράττῃraquo (Ηθικά Νικομάχεια 1105 a 30-31) Ειδοποιός διαφορά γ laquoἐν μεσότητι οὖσαraquo η μετοχή συνάπτεται στον όρο laquoἕξιςraquo και προσθέτει την ειδοποιό διαφορά στον ορισμό της αρετής Δεν πρόκειται για οποιαδήποτε έξη αλλά για έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo

Τα υποκειμενικά κριτήρια (laquoπρὸς ἡμᾶςraquo) το μέσον αυτό δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο ούτε είναι ένα για όλους Είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ

δ laquoτῇ πρὸς ἡμᾶςraquo η μεσότητα προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια Αυτό προκύπτει ως εξής αφού η αρετή είναι έξη δεν είναι μια οποιαδήποτε έξη αλλά έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo η οποία σχετίζεται με τον ίδιο τον άνθρωπο και τις επιλογές του οι οποίες ρυθμίζονται από εξωγενείς και μεταβλητούς παράγοντες ε laquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo το μετοχικό αυτό σύνολο συνάπτεται στον όρο laquoἐν μεσότητιraquo και δίνει τα κριτήρια προσδιορισμού της υποκειμενικής μεσότητας με τα οποία περιορίζεται το υποκειμενικό στοιχείο και κερδίζει σε αντικειμενικότητα Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης σπεύδει να διευκρινίσει ότι ο κοινός κανόνας που θα εξασφαλίσει το στοιχείο της αντικειμενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα είναι η ανθρώπινη λογική ο ορθός λόγος Προχωρεί μάλιστα με ακόμη αυστηρότερο τρόπο στον καθορισμό του αντικειμενικού αυτού κριτηρίου δεν μετράει γιrsquo αυτόν τόσο η κοινή ανθρώπινη λογική όσο η λογική του φρόνιμου ανθρώπου του ανθρώπου που laquoβουλεύεται

29

εὖraquo (Ηθικά Νικομάχεια 1141 b 10) Συγκεκριμένα οι έννοιες laquoλόγοςraquo και laquoφρόνιμοςraquo έχουν το εξής περιεχόμενο

laquoλόγοςraquo ο λόγος - φρόνηση αποτελεί ένα από τα στάδια της πορείας προς την αρετή αφού με αυτόν ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει τις καλές από τις κακές πράξεις Το άλλο στάδιο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους ανθρώπους να ενεργούν ενάρετα ως πολίτες Άρα ο λόγος βοηθά τον νόμο να τελειοποιεί το έργο του

laquoφρόνιμοςraquo η φρόνηση συνδέεται με τον λόγο και αν υπάρχει αυτή υπάρχουν συγκεντρωμένες στον άνθρωπο και όλες οι άλλες αρετές Ο φρόνιμος άνθρωπος είναι αυτός που θα καθορίσει με τη λογική του το laquoδέονraquo τις σωστές ενέργειες που πρέπει να ακολουθούνται μέσα στην κοινωνία Το περιεχόμενο όμως της έννοιας laquoφρόνιμοςraquo και laquoδέονraquo δεν μπορεί να καθοριστεί με σαφήνεια Στον αντικειμενικό προσδιορισμό τους παίζει ρόλο τόσο η ανθρώπινη λογική όσο και η εποχή η κοινωνία τα πρότυπα των ανθρώπων στοιχεία τα οποία συνεχώς μεταβάλλονται

3 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο συμπέρασμα καταλήγει

ΑπάντησηΟ Αριστοτέλης αναπτύσσει νέο συλλογισμό με τον οποίο θα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η υπερβολή και η έλλειψη συσχετίζονται με την κακία και τους κακούς ενώ το μέσον με την αρετή και τους καλούς Μέσα από αυτόν προβάλλεται η αντίθεση ανάμεσα στο λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) και το σωστό (laquoκατορθοῦνraquo) που ήδη από την προηγούμενη ενότητα συνέδεσε με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον αντίστοιχα Έτσι λοιπόν διαπιστώνει ότι

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία και γιrsquo αυτό μπορούμε με πολλούς τρόπους (laquoπολλαχῶςraquo laquoπαντοδαπῶςraquo) και εύκολα (laquoῥᾴδιονraquo) να αποτύχουμε στον στόχο μας δηλαδή να κάνουμε το λάθος Επομένως η υπερβολή και η έλλειψη συνδέονται με το λάθος και κατά συνέπεια με την κακία και τους κακούς

Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό μπορούμε με έναν μόνο τρόπο (laquoμοναχῶςraquo laquoἁπλῶςraquo) και δύσκολα (laquoχαλεπὸνraquo) να επιτύχουμε τον στόχο μας δηλαδή να κάνουμε το σωστό Επομένως το μέσον συνδέεται με την αρετή και τους καλούς

4 Ο Αριστοτέλης για να ενισχύσει τη θέση του ότι το λάθος γίνεται με πολλούς τρόπους ενώ το σωστό με έναν αντλεί στοιχεία από τη διδασκαλία των Πυθαγορείων και την ποίηση Πώς αυτά συσχετίζονται μεταξύ τους

ΑπάντησηΟ Αριστοτέλης προκειμένου να ενισχύσει τις θέσεις που διατυπώσαμε

προηγουμένως επικαλείται τη διδασκαλία των Πυθαγορείων σχετικά με τη θεωρία των laquoἐναντίωνraquo Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των όντων είναι δέκα ζεύγη αντιθετικών δυνάμεων

πέρας περιττὸν

ἓν δεξιὸν ἄρρεν

ἠρεμοῦν εὐθὺ φῶς

ἀγαθὸν τετράγωνον

ἄπειρον ἄρτιον πλῆθος

ἀριστερὸν θῆλυ

κινούμενον καμπύλον

σκότος κακὸν

ἑτερόμηκες

Στον κόσμο δηλαδή υπάρχει αρμονία όχι μόνο ανάμεσα στα όμοια αλλά και ανάμεσα στα

αντίθετα Οι αντιθετικές αυτές δυνάμεις δεν αλληλοαναιρούνται αλλά αλληλοσυμπληρώνονται αλληλοκαθορίζονται Αν διαβαστούν οι αρχές αυτές κατά στήλη καθέτως δείχνουν τη σταδιακή μετάβαση προς το laquoἀγαθὸνraquo που εκφράζεται με το laquoτετράγωνοraquo και αντίστοιχα προς το laquoκακὸνraquo που εκφράζεται με το laquoἑτερόμηκεςraquo Επίσης κατά τους Πυθαγόρειους το laquoἀγαθὸνraquo συνάπτεται με το laquoπέραςraquo και το laquoκακὸνraquo με το laquoἄπειρονraquo

Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δύο από αυτά τα ζεύγη το laquoπέρας - ἄπειρονraquo και το laquoἀγαθὸν - κακόνraquo Συνδυάζοντάς τα συμπεραίνει ότι το αγαθό δηλαδή οι καλές πράξεις έχουν καθορισμένα όρια είναι σύμμετρες και τέλειες γιατί αυτό που έχει πέρας θεωρείται τελειότερο από το άπειρο και άμορφο Οι αναφορές στους Πυθαγόρειους και στον παροιμιακό στίχο (laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς

30

παντοδαπῶς δὲ κακοὶraquo) ενδυναμώνουν την πειστικότητα των απόψεων που αναπτύσσονται εμπλουτίζοντας την επιχειρηματολογία κατά βάθος και πλάτος 5 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό (laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

Απάντηση Προκειμένου να τονιστεί η αντίθεση ανάμεσα στην κακία και το λάθος από τη μια και την αρετή και το σωστό από την άλλη ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί πληθώρα αντιθέσεων που συνδέονται με τους αντιθετικούς συνδέσμους laquoμὲν ndash δέraquo Συγκεκριμένα οι έννοιες που αντιτίθενται είναι οι εξής laquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquo laquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquo laquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquo laquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquo laquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquo laquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquo laquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquo laquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquo laquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquo laquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo

Να σημειώσουμε σrsquo αυτό το σημείο ότι οι έννοιες που βρίσκονται στο πρώτο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoτῷ ἐλλείπεινraquo και laquo(τῷ) ὑπερβάλλεινraquo που αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoἁμαρτάνεινraquo Αντίθετα οι έννοιες που βρίσκονται στο δεύτερο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoεὑρίσκεινraquo και laquoαἱρεῖσθαιraquo που επίσης αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoκατορθοῦνraquo 6 Να δώσετε και να αναλύσετε τον ορισμό της αρετής όπως δίνεται από τον Αριστοτέλη Απάντηση Μετά από εννέα ενότητες στις οποίες ο Αριστοτέλης μας παρουσίαζε βήμα-βήμα τα γνωρίσματα της ηθικής αρετής έρχεται στη 10


πλήρη ορισμό της αρετής Είναι λοιπόν η αρετή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από τον άνθρωπο Βρίσκεται στη μεσότητα που προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια και καθορίζεται από τη λογική και μάλιστα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Πριν δώσουμε αναλυτικά τα γνωρίσματά της ας θυμηθούμε τι περιεχόμενο της δίνει ο φιλόσοφος Η αρετή λοιπόν είναι μια ιδιότητα που αποδίδεται όχι μόνο στον άνθρωπο αλλά και στα ζώα και στα πράγματα Δεν είναι επομένως αποκλειστικά και μόνο μια ηθική ιδιότητα που απορρέει από την επανάληψη ηθικών ενεργειών αλλά επίσης η ικανότητα το προτέρημα των έμψυχων ή των άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και να επιτελούν με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορισμένα από τη φύση Ας περάσουμε όμως τώρα στην ανάλυση των γνωρισμάτων της αρετής όπως αυτά δίνονται μέσα από τον ορισμό της

31



να την πραγματοποιεί με σιγουριά και σταθερότητα (laquoβεβαίως καὶ ἀμετακινήτωςraquo) Συγκεκριμένα οι τρεις παραπάνω προϋποθέσεις για την ύπαρξη της αρετής αναφέρονται από τον φιλόσοφο ως εξής laquoπρῶτον μὲν ἐὰν εἰδώς ἔπειτrsquo ἐὰν προαιρούμενος καὶ προαιρούμενος διrsquo αὐτά τὸ δὲ τρίτον ἐὰν καὶ βεβαίως καὶ ἀμετακινήτως ἔχων πράττῃraquo (Ηθικά Νικομάχεια 1105 a 30-31) Ειδοποιός διαφορά γ laquoἐν μεσότητι οὖσαraquo η μετοχή συνάπτεται στον όρο laquoἕξιςraquo και προσθέτει την ειδοποιό διαφορά στον ορισμό της αρετής Δεν πρόκειται για οποιαδήποτε έξη αλλά για έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo


δ laquoτῇ πρὸς ἡμᾶςraquo η μεσότητα προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια Αυτό προκύπτει ως εξής αφού η αρετή είναι έξη δεν είναι μια οποιαδήποτε έξη αλλά έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo η οποία σχετίζεται με τον ίδιο τον άνθρωπο και τις επιλογές του οι οποίες ρυθμίζονται από εξωγενείς και μεταβλητούς παράγοντες ε laquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo το μετοχικό αυτό σύνολο συνάπτεται στον όρο laquoἐν μεσότητιraquo και δίνει τα κριτήρια προσδιορισμού της υποκειμενικής μεσότητας με τα οποία περιορίζεται το υποκειμενικό στοιχείο και κερδίζει σε αντικειμενικότητα Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης σπεύδει να διευκρινίσει ότι ο κοινός κανόνας που θα εξασφαλίσει το στοιχείο της αντικειμενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα είναι η ανθρώπινη λογική ο ορθός λόγος Προχωρεί μάλιστα με ακόμη αυστηρότερο τρόπο στον καθορισμό του αντικειμενικού αυτού κριτηρίου δεν μετράει γιrsquo αυτόν τόσο η κοινή ανθρώπινη λογική όσο η λογική του φρόνιμου ανθρώπου του ανθρώπου που laquoβουλεύεται εὖraquo (Ηθικά Νικομάχεια 1141 b 10) Συγκεκριμένα οι έννοιες laquoλόγοςraquo και laquoφρόνιμοςraquo έχουν το εξής περιεχόμενο



32

7 Ποια είναι η έννοια της laquoπροαιρέσεωςraquo και γιατί είναι τόσο καθοριστική για την κατάκτηση της αρετής

Απάντηση laquoπροαιρετικήraquo είναι η ελεύθερη και έλλογη εκλογή και βούληση (Ηθικά Νικομάχεια 1111 b 4) που αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνει ο άνθρωπος σωστή επιλογή ενεργειών και να φτάσει στο μέτρο αποφεύγοντας τις ακρότητες δηλαδή την υπερβολή και την έλλειψη Την ευθύνη λοιπόν για την κατάκτηση της ηθικής αρετής την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος Αν ο δρόμος προς την αρετή δεν ήταν αποτέλεσμα ελεύθερης βούλησης αλλά καταναγκασμού τότε η αρετή δεν θα είχε καμία αξία για τον άνθρωπο Η laquoπροαίρεσιςraquo αποτελεί σύμφωνα με τον Αριστοτέλη τον έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής Οι άλλοι δύο όροι είναι



τον φιλόσοφο ως εξής laquoπῶς ἔχων πράττῃ πρῶτον μὲν ἐὰν εἰδώς ἔπειτrsquo ἐὰν προαιρούμενος καὶ προαιρούμενος διrsquo αὐτά τὸ δὲ τρίτον ἐὰν καὶ βεβαίως καὶ ἀμετακινήτως ἔχων πράττῃraquo (Ηθικά Νικομάχεια 1105 a 30-31)

2

αποτέλεσμα Ο χαρακτήρας του ανθρώπου και τα ποιοτικά γνωρίσματά του διαμορφώνονται με τη συνειδητή επανάληψη των ίδιων ενεργειών με αποτέλεσμα να γίνονται αναπόσπαστο στοιχείο της προσωπικότητάς του Άλλωστε στην αρχαία ελληνική γλώσσα είχε γίνει ήδη η διάκριση των εννοιών laquoἔθοςraquo και laquoἦθοςraquo Κατά λογική συνέπεια και ο φιλοσοφικός όρος laquoἠθικὴraquo παραπέμπει στη μελέτη των ηθών των αντιλήψεων των ατομικών και συλλογικών μορφών συμπεριφοράς και των ατομικών και κοινωνικών στάσεων σε μια συγκεκριμένη κοινωνία στον χρόνο και χώρο Από την άποψη αυτή συνδέονται εννοιολογικά οι όροι laquoἠθικὴraquo και laquoἔθοςraquo Έτσι καταλήγει ο Αριστοτέλης να μας πείσει ότι οι δύο λέξεις δεν συνδέονται μόνο ετυμολογικά αλλά και σημασιολογικά 3 laquoἐξ οὗ καὶ δῆλον ὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεταιraquo διατύπωσε με δικά σου λόγια τον συλλογισμό με τον οποίο ο Αριστοτέλης οδηγήθηκε σrsquo αυτό το συμπέρασμα (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 157) Απάντηση Ο Αριστοτέλης συνάγει αποφατικό συμπέρασμα από την προηγούμενη ετυμολογική προσέγγιση του όρου laquoηθικήraquo και εισάγει τον όρο laquoφύσειraquo τον οποίο αποκλείει από γενετικό γνώρισμα της ηθικής αρετής Η συλλογιστική πορεία που ακολούθησε ο Αριστοτέλης είναι η εξής

Η λέξη laquoἠθικὴraquo συνδέεται ετυμολογικά και σημασιολογικά με τη λέξη laquoἔθοςraquo

laquoἜθοςraquo είναι ο εθισμός η συνήθεια που προέρχεται από την επανάληψη

Αφού λοιπόν η laquoἠθικὴraquo συνδέεται σημασιολογικά με το laquoἔθοςraquo αυτό σημαίνει ότι η ηθική δηλαδή οι ηθικές αρετές σχετίζονται με τον εθισμό τη συνήθεια που προέρχεται από την επανάληψη μιας ηθικής ενέργειας

Ότι όμως σχετίζεται με τον εθισμό τη συνήθεια και την επανάληψη είναι επίκτητο χαρακτηριστικό

Άρα οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως (αποδεικτέα θέση laquoοὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεταιraquo)

Αντίθεση με την παλιά αριστοκρατική αντίληψη Η θέση του Αριστοτέλη ότι η αρετή δεν είναι έμφυτη αλλά είναι αποτέλεσμα συνήθειας έρχεται

σε αντίθεση με την παλιά αριστοκρατική αντίληψη Σύμφωνα μrsquo αυτή η αρετή είναι δώρο της φύσης ή των θεών το οποίο τελεσίδικα δίνεται ή δεν δίνεται στον άνθρωπο τη στιγμή της γέννησής του και είναι προνόμιο των ευγενών (laquoτῶν ἀρίστωνraquo) Φυσικά κληροδοτείται και στους απογόνους τους αλλά δεν δίνεται στους πολλούς

Την άποψη αυτή τη συναντάμε σε πολλούς ποιητές (στον Όμηρο τον Τυρταίο τον Θέογνη τον Πίνδαρο) Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια της Αντιγόνης προς την Ισμήνη στο έργο Αντιγόνη του Σοφοκλή laquoδείξεις τάχα εἴτε εὐγενὴς πέφυκας εἴτrsquo ἐσθλῶν κακήraquo Επίσης ο Ξενοφώντας στο έργο του Ἀγησίλαος αποδίδει την αρετή του Αγησιλάου στην ευγενική του καταγωγή 4 Ποια είδη αρετών διακρίνει ο Αριστοτέλης σε ποια μέρη της ψυχής εντάσσονται και πώς κατακτάται η καθεμιά

Απάντηση Ο Αριστοτέλης διακρίνει δύο είδη αρετών τις διανοητικές και τις ηθικές Οι διανοητικές αρετές (πχ σοφία φρόνηση σύνεση) σχετίζονται με τη λογική και ανήκουν σύμφωνα με τον χωρισμό του Αριστοτέλη στο καθαρά λογικό μέρος της ψυχής το laquoλόγον ἔχονraquo μέρος Παράγοντες που συμβάλλουν στη γένεση και την ανάπτυξή τους είναι κατά κύριο λόγο η διδασκαλία η οποία απαιτεί εμπειρία και χρόνο Η φράση κατά κύριο λόγο υποδηλώνει την ύπαρξη κι άλλων παραγόντων που δεν αναφέρονται στο κείμενο Την κύρια λοιπόν ευθύνη για τη μετάδοσή τους (πέρα από άλλους παράγοντες και το ίδιο το άτομο) την έχει ο δάσκαλος

Οι ηθικές αρετές (πχ η δικαιοσύνη η σωφροσύνη η ανδρεία) ανήκουν σύμφωνα με τον χωρισμό του Αριστοτέλη στο laquoἐπιθυμητικόνraquo στο μέρος δηλαδή της ψυχής που μετέχει και στο laquoλόγον ἔχονraquo και στο laquoἄλογονraquo μέρος Αυτές περιγράφουν τον χαρακτήρα του ανθρώπου Η κατάκτησή τους οφείλεται στον εθισμό (laquoἔθοςraquo) δηλαδή στη συνήθεια που δημιουργείται με την επανάληψη μιας ενέργειας Μάλιστα ο Αριστοτέλης για να στηρίξει αυτή του την άποψη συνδέει ετυμολογικά τη λέξη laquoἠθικήraquo όρο τον οποίο δημιούργησε ο ίδιος με τη λέξη laquoἔθοςraquo Έτσι καταλήγει να μας πείσει ότι οι δύο λέξεις δεν συνδέονται μόνο ετυμολογικά αλλά και σημασιολογικά Από τα παραπάνω προκύπτει ότι την ευθύνη για την κατάκτηση των ηθικών αρετών την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος Εξαρτάται μάλιστα σε απόλυτο βαθμό από αυτόν αν θα φτάσει στον στόχο του αν θα αποκτήσει ήθος laquoεὐγενὲς καὶ φιλόκαλονraquo Και για να το κατορθώσει πρέπει να καταβάλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα να εθίσει την ψυχή του σε πράξεις ενάρετες να την καλλιεργήσει laquoδιὰ τοῦ ἔθουςraquo Τέτοιες απόψεις υποστήριζε και ο Πλάτωνας (Νόμοι 792) Σοφός λοιπόν γίνεται κανείς κατά κύριο λόγο με τη βοήθεια του δασκάλου ενώ αγαθός γίνεται με τη θέληση και την επιμονή του στην

3






η





4











Ενότητα 2







5








6










7













Ενότητα 3




8














9




Ενότητα 4



10









11









η Ενότητα 6

η





12












Ενότητα 5



13



















14















15











16
















17








Ενότητα 6






18













η ενότητα





19




Ενότητα 7




20







21


















22









23


Ενότητα 8








24












25

Ενότητα 9













26












Απάντηση 1







27


η με την 9

η ενότητα


η




Ενότητα 10







28







29























30






31








32






3






η





4











Ενότητα 2







5








6










7













Ενότητα 3




8














9




Ενότητα 4



10









11









η Ενότητα 6

η





12












Ενότητα 5



13



















14















15











16
















17








Ενότητα 6






18













η ενότητα





19




Ενότητα 7




20







21


















22









23


Ενότητα 8








24












25

Ενότητα 9













26












Απάντηση 1







27


η με την 9

η ενότητα


η




Ενότητα 10







28







29























30






31








32






4











Ενότητα 2







5








6










7













Ενότητα 3




8














9




Ενότητα 4



10









11









η Ενότητα 6

η





12












Ενότητα 5



13



















14















15











16
















17








Ενότητα 6






18













η ενότητα





19




Ενότητα 7




20







21


















22









23


Ενότητα 8








24












25

Ενότητα 9













26












Απάντηση 1







27


η με την 9

η ενότητα


η




Ενότητα 10







28







29























30






31








32






5








6










7













Ενότητα 3




8














9




Ενότητα 4



10









11









η Ενότητα 6

η





12












Ενότητα 5



13



















14















15











16
















17








Ενότητα 6






18













η ενότητα





19




Ενότητα 7




20







21


















22









23


Ενότητα 8








24












25

Ενότητα 9













26












Απάντηση 1







27


η με την 9

η ενότητα


η




Ενότητα 10







28







29























30






31








32






6










7













Ενότητα 3




8














9




Ενότητα 4



10









11









η Ενότητα 6

η





12












Ενότητα 5



13



















14















15











16
















17








Ενότητα 6






18













η ενότητα





19




Ενότητα 7




20







21


















22









23


Ενότητα 8








24












25

Ενότητα 9













26












Απάντηση 1







27


η με την 9

η ενότητα


η




Ενότητα 10







28







29























30






31








32






7













Ενότητα 3




8














9




Ενότητα 4



10









11









η Ενότητα 6

η





12












Ενότητα 5



13



















14















15











16
















17








Ενότητα 6






18













η ενότητα





19




Ενότητα 7




20







21


















22









23


Ενότητα 8








24












25

Ενότητα 9













26












Απάντηση 1







27


η με την 9

η ενότητα


η




Ενότητα 10







28







29























30






31








32






8














9




Ενότητα 4



10









11









η Ενότητα 6

η





12












Ενότητα 5



13



















14















15











16
















17








Ενότητα 6






18













η ενότητα





19




Ενότητα 7




20







21


















22









23


Ενότητα 8








24












25

Ενότητα 9













26












Απάντηση 1







27


η με την 9

η ενότητα


η




Ενότητα 10







28







29























30






31








32






9




Ενότητα 4



10









11









η Ενότητα 6

η





12












Ενότητα 5



13



















14















15











16
















17








Ενότητα 6






18













η ενότητα





19




Ενότητα 7




20







21


















22









23


Ενότητα 8








24












25

Ενότητα 9













26












Απάντηση 1







27


η με την 9

η ενότητα


η




Ενότητα 10







28







29























30






31








32






10









11









η Ενότητα 6

η





12












Ενότητα 5



13



















14















15











16
















17








Ενότητα 6






18













η ενότητα





19




Ενότητα 7




20







21


















22









23


Ενότητα 8








24












25

Ενότητα 9













26












Απάντηση 1







27


η με την 9

η ενότητα


η




Ενότητα 10







28







29























30






31








32






11









η Ενότητα 6

η





12












Ενότητα 5



13



















14















15











16
















17








Ενότητα 6






18













η ενότητα





19




Ενότητα 7




20







21


















22









23


Ενότητα 8








24












25

Ενότητα 9













26












Απάντηση 1







27


η με την 9

η ενότητα


η




Ενότητα 10







28







29























30






31








32






12












Ενότητα 5



13



















14















15











16
















17








Ενότητα 6






18













η ενότητα





19




Ενότητα 7




20







21


















22









23


Ενότητα 8








24












25

Ενότητα 9













26












Απάντηση 1







27


η με την 9

η ενότητα


η




Ενότητα 10







28







29























30






31








32






13



















14















15











16
















17








Ενότητα 6






18













η ενότητα





19




Ενότητα 7




20







21


















22









23


Ενότητα 8








24












25

Ενότητα 9













26












Απάντηση 1







27


η με την 9

η ενότητα


η




Ενότητα 10







28







29























30






31








32






14















15











16
















17








Ενότητα 6






18













η ενότητα





19




Ενότητα 7




20







21


















22









23


Ενότητα 8








24












25

Ενότητα 9













26












Απάντηση 1







27


η με την 9

η ενότητα


η




Ενότητα 10







28







29























30






31








32






15











16
















17








Ενότητα 6






18













η ενότητα





19




Ενότητα 7




20







21


















22









23


Ενότητα 8








24












25

Ενότητα 9













26












Απάντηση 1







27


η με την 9

η ενότητα


η




Ενότητα 10







28







29























30






31








32






16
















17








Ενότητα 6






18













η ενότητα





19




Ενότητα 7




20







21


















22









23


Ενότητα 8








24












25

Ενότητα 9













26












Απάντηση 1







27


η με την 9

η ενότητα


η




Ενότητα 10







28







29























30






31








32






17








Ενότητα 6






18













η ενότητα





19




Ενότητα 7




20







21


















22









23


Ενότητα 8








24












25

Ενότητα 9













26












Απάντηση 1







27


η με την 9

η ενότητα


η




Ενότητα 10







28







29























30






31








32






18













η ενότητα





19




Ενότητα 7




20







21


















22









23


Ενότητα 8








24












25

Ενότητα 9













26












Απάντηση 1







27


η με την 9

η ενότητα


η




Ενότητα 10







28







29























30






31








32






19




Ενότητα 7




20







21


















22









23


Ενότητα 8








24












25

Ενότητα 9













26












Απάντηση 1







27


η με την 9

η ενότητα


η




Ενότητα 10







28







29























30






31








32






20







21


















22









23


Ενότητα 8








24












25

Ενότητα 9













26












Απάντηση 1







27


η με την 9

η ενότητα


η




Ενότητα 10







28







29























30






31








32






21


















22









23


Ενότητα 8








24












25

Ενότητα 9













26












Απάντηση 1







27


η με την 9

η ενότητα


η




Ενότητα 10







28







29























30






31








32






22









23


Ενότητα 8








24












25

Ενότητα 9













26












Απάντηση 1







27


η με την 9

η ενότητα


η




Ενότητα 10







28







29























30






31








32






23


Ενότητα 8








24












25

Ενότητα 9













26












Απάντηση 1







27


η με την 9

η ενότητα


η




Ενότητα 10







28







29























30






31








32






24












25

Ενότητα 9













26












Απάντηση 1







27


η με την 9

η ενότητα


η




Ενότητα 10







28







29























30






31








32






25

Ενότητα 9













26












Απάντηση 1







27


η με την 9

η ενότητα


η




Ενότητα 10







28







29























30






31








32






26












Απάντηση 1







27


η με την 9

η ενότητα


η




Ενότητα 10







28







29























30






31








32






27


η με την 9

η ενότητα


η




Ενότητα 10







28







29























30






31








32






28







29























30






31








32






29























30






31








32






30






31








32






31








32






32






Ηθικά Νικομάχεια Νέες Ερωτήσεις...

Documents

Transcript of Ηθικά Νικομάχεια Νέες Ερωτήσεις...