Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 3

Η Α Φ Υ Π Ν ΙΣ Τ ΙΚ Η Ε Μ Π Ε ΙΡ ΙΑ

Εν α ς α πο τ ο τ ς πιο γν ω ς τ ο τ ς λ ο γο τεχν ικ ο ύ ςήρωες είναι ό Έμπενήζερ Σκρούτζ, ό άρπακτικός, άπο-

μονωμένος, κακόβουλος γέρος της Χριστουγεννιάτικης ιστο­ρίας του Τσάρλς Ντίκενς. Κ ι δμως κάτι συμβαίνει σ’ αύτδν τον άνθρωπο στό τέλος της ιστορίας - μιά έντυπωσιακή με­ταμόρφωση. Ή παγερή του δψη λιώνει καί γίνεται ζεστός, γενναιόδωρος καί πρόθυμος να βοηθήσει τούς υπαλλήλους καί τούς συνεργάτες του.

Τ ί συνέβη; Τ ί κινητοποίησε τή μεταμόρφωση του Σκρούτζ; Ό χ ι ή συνείδησή του. Ό χ ι ή ζεστασιά των χριστουγεννιάτι­κων ύμνων. ’Αλλά μιά μορφή θεραπείας υπαρξιακού συγκλο­νισμού ή, δπως θά τήν ονομάζω έδώ, στύ βιβλίο πού έχετε στά χέρια σας, μιά άφυπνιστική εμπειρία. Τύ Φάσμα τού Μέλλοντος ( τύ Φάσμα των Χριστουγέννων πού θά έρθουν) τύν επισκέπτεται καί τού δίνει μιά πολύ ισχυρή δόση θερα­πείας συγκλονισμού, προσφέροντάς του μιά πρόγευση τού μέλλοντος. Ό Σκρούτζ παρατηρεί τύ παραμελημένο του κουφάρι, βλέπει ξένους νά διαμοιράζουν τά υπάρχοντά του ( άκόμα καί τά σεντόνια του καί τύ νυχτικό το υ) καί άκούει συμπολίτες του νά κουβεντιάζουν μέ ελαφρότητα τύν θάνα­τό του καί σέ λίγο ν’ αλλάζουν θέμα. Έ π ειτα τύ Φάσμα τού Μέλλοντος τύν συνοδεύει στύ νεκροταφείο νά δει τύν τάφο του. Ό Σκρούτζ κοιτάζει τήν ταφόπλακά του, αγγίζει μέ τύ δάχτυλο τά γράμματα τού όνόματός του καί τή στιγμή αυτή ύπόκειται σέ μιά μεταμόρφωση. Στήν επόμενη σκηνή είναι ένας καινούργιος, συμπονετικός άνθρωπος.

43

44 Η ΑΦΥΤ1ΝΙΓΠΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

Τά παραδείγματα άφυπνιστικών έμπειριών -μ ια συνάν­τηση μέ τον θάνατο πού εμπλουτίζει τή ζωή- άφθονούν στη μεγάλη λογοτεχνία καί στον κινηματογράφο. Ό Πιέρ, ό πρωταγωνιστής τού έπικοΰ μυθιστορήματος του Τολστόι Πόλεμος και ειρήνη, έρχεται άντιμέτωπος μέ τον θάνατο στο έκτελεστικύ άπόσπασμα, καί άφού δει πολλούς άνθρώπους να σκοτώνονται μπροστά του ώσπου να φτάσει ή σειρά του, έκεΐνος τήν τελευταία στιγμή παίρνει χάρη. Πριν από αύτο το γεγονός ό Πιέρ είναι μια ψυχή χαμένη, έπειτα από αύτό όμως μεταμορφώνεται καί στό υπόλοιπο τού μυθιστορήμα­τος ζε ΐ τή ζωή του μέ ζήλο καί σκοπό. (Ό Ντοστογιέφσκι είχε πάρει κι έκεΐνος τήν τελευταία στιγμή χάρη στήν άλη- θινή ζωή, σέ ήλικία είκοσιενός χρόνων, καί ή ζωή του είχε μέ παρόμοιο τρόπο μεταμορφωθεί.)

Προηγούμενοι στοχαστές, πολύ νωρίτερα απ’ τον Τολ- στόι -ήδη άπό τό ξεκίνημα του γραπτού λόγου- μας έχουν υπενθυμίσει τήν άλληλεξάρτηση ζωής καί θανάτου. Οί Στω ι- κοί ( ό Χρύσιππος, ό Ζήνων, ό Κικέρων καί ό Μάρκος Αύρή- λ ιος) μάς δίδαξαν ότι μαθαίνοντας να ζεΐς καλά μαθαίνεις να πεθαίνεις καλά καί ότι, αντίστροφα, μαθαίνοντας νά πεθαί­νεις καλά μαθαίνεις νά ζεΐς καλά. Ό Κικέρων έλ εγ ε : « Φιλο­σοφώ σημαίνει προετοιμάζομαι γιά τόν θάνατο ». Ό 'Ιερός Αυγουστίνος έγραφε: « Μόνο άντικρίζοντας τόν θάνατο γεν­νιέται ό εαυτός του ανθρώπου ». Τόν Μεσαίωνα πολλοί μο­ναχοί είχαν στό κελί τους ένα ανθρώπινο κρανίο, γιά νά επ ι­κεντρώνουν τις σκέψεις τους στή θνητότητα καί στό μάθημα πού μπορούμε ν’ αποκομίσουμε άπ’ αύτήν γιά τό πώς πρέπει νά ζοΰμε τή ζωή μας. Ό Montaigne συμβούλευε, ή κάμαρα τού συγγραφέα νά έχει μιά καλή θέα στό κοιμητήριο, γιά νά οξύνει τή σκέψη του. Μέ τέτοιους καί μέ πολλούς άλλους τρόπους οί μεγάλοι δάσκαλοι όλων τών εποχών μάς υπενθυ­μίζουν πώς μολονότι ή σωματική διάσταση τον θανάτου μάς καταστρέφει, ή ιδέα τον θανάτου μάς σώζει.

• ΠΩΣ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ. ΚΑΙ - ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΕΙΝΑΙ. 45

Μολονότι η σωματική διάσταση τοϋ θανάτου μάς κατα­στρέφει, ή ιδέα τον θανάτου μάς σώζει. Α ς έξετάσουμε κα­λύτερα αύτή τή σκέψη. Μάς σώζει; ’Από τ ί ; Καί μέ ποιό τρόπο μάς σώζει ή ιδέα του θανάτου;

Η ΔΙΑΦΟΡΑ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟ « ΠΩΣ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ» ΚΑΙ ΣΤΟ «ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΕΙΝΑΙ»

Μια διαλεκτική πρόταση, τήν οποία διατύπωσε ό Heidegger, ό Γερμανός φιλόσοφος του εικοστού αιώνα, διευκρινίζει τό παράδοξο αύτό. Ό Χάιντεγκερ πρότεινε δύο τρόπους ύπαρ­ξης : τόν καθημερινΑ-ΧΡόπο-xqi τόν δντηλονικό τρόπο ( άπό τό όν~καΓτο έπίθεμα -λογία, μελέτη πράγματος). Στόν κα­θημερινό μας τρόπο είμαστε εντελώς άπορροφημένοι άπό τό περιβάλλον μας καί άποροΰμε για τό π ώ ς είναι τά πράγμα­τα στόν κόσμο. Στόν όντολογικό τρόπο άντίθετα εστιάζουμε τήν προσοχή μας καί άξιολογουμε τό θαύμα της « ύπαρξης » αύτό καθεαυτό, καί άποροΰμε πού τά π ρ ά γ μ α τ α ε ίν α ι , πού έ μ ε ΐς ε ίμ α σ τ ε .

'Υπάρχει μιά κρίσιμη διαφορά ανάμεσα στό πώς είναι τά πράγματα καί στό γεγονός 8τι τά πράγματα είναι. Ό ταν μάς άπορροφά ό καθημερινός τρόπος, στρεφόμαστε σέ εφήμερους περισπασμούς, δπως είναι ή έμφάνιση, τό ύφος, τά αγαθά ή ή έπιρροή. Στόν όντολογικό τρόπο, αντίθετα, βχι μόνο έ χ ο υ ^ με μεγαλύτερη επίγνωση της ύπαρξης, της θνητότητας καί των άλλων άπαρασάλευτων χαρακτηριστικών της ζωής άλ- λά καί μεγαλύτερο άγχος καί είμαστε πιο έτοιμοι νά προχω/ ρήσουμε σέ σημαντικές αλλαγές. Παρακινούμαστε νά άναλάΛ βουμε τ^)_θεμελιώδη-άνθρώπί\οο-εύθύνη-μας νά. χατασκευά- σαυμε μιά αύθεντική ζωή μέ. συμμετοχή, μέ.άνθρώπινη δια- j σύνδεση, μέ νόημα καί αυτοπραγμάτωση^ y

Πολλές περιγραφές συγκλονιστικών καί μόνιμων άλλα-

46 Η ΑΦΥΠΝΙΓΠΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

γών, τις όποιες κινητοποίησε μέ καταλυτικό τρόπο μια κα­ταπρόσωπο συνάντηση μέ τον θάνατο, στηρίζουν την άποψη αύτή. Δουλεύοντας εντατικά για μια περίοδο δέκα χρόνων μέ γυναίκες άσθενεις πού αντιμετώπιζαν τήν προοπτική τού θανάτου άπό καρκίνο, διαπίστωσα οτι πολλές άπό αύτές, άντί νά ύποκύψουν σέ μια παραλυτική άπόγνωση, μεταμορ­φώθηκαν θετικά καί δραστικά. Ανακατένειμαν τίς προτε­ραιότητες της ζωής τους παύοντας νά σπουδαιολογούν τά άσήμαντα πράγματα στή ζωή. Βρήκαν τή δύναμη νά έπιλέ- ξουν νά μην κάνουν βσα στήν πραγματικότητα δέν ήθελαν νά κάνουν. Επικοινώνησαν βαθύτερα μέ τούς αγαπημένους τους καί έκτίμησαν περισσότερο τά στοιχειακά δεδομένα τής ζωής - τήν άλλαγή των εποχών, τήν ομορφιά τής φύσης, τά τελευταία Χριστούγεννα ή τήν τελευταία Πρωτοχρονιά.

Πολλές άνέφεραν έλάττωση των φόβων τους γιά τούς άλ­λους ανθρώπους, μεγαλύτερη προθυμία νά πάρουν ρίσκα καί λιγότερη ανησυχία γιά τήν άπόρριψη. Μιά άσθενής μου σχο­λίασε μέ χιούμορ 6τι « Ό καρκίνος θεραπεύει τ ίς ψυχονευ­ρώσεις μ, ενώ μιά άλλη μοΰ ε ίπ ε : <( Κρίμα πού χρειάστηκε νά περιμένω ώς τώρα, πού τό σώμα μου είναι γεμάτο καρ­κίνο, γιά νά μάθω νά ζ ώ ! »

Η ΑΦΥΠΝΙΣΗ ΣΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ:Ο ΙΒΑΝ ΙΛΙΤΣ ΤΟΥ ΤΟΛΣΤΟΪ

Στον Θάνατο τοϋ’Ιβάν'Ίλιτς τού Τολστόι ό πρωταγωνιστής -ένας μεσήλικος, άπορροφημένος στόν έαυτό του άλαζονικός γραφειοκράτης- αναπτύσσει μιά θανατηφόρα κοιλιακή α­σθένεια καί πεθαίνει μέσα σέ ακατάλυτους πόνους. Καθώς πλησιάζει ό θάνατος, ό Ίβάν ’Ίλιτς συνειδητοποιεί πώς 6λη του τή ζωή προστατευόταν άπ’ τήν ιδέα τού θανάτου μέ α­σπίδα τήν άπορρόφησή του στήν απόκτηση έπιρροής, στήν

Η ΑΦΥΜΝΙΣΗ ΣΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΖΩ Η Σ: Ο ΙΒΑΝ ΙΛΙΤΣ 47

έμφάνιση και στο χρήμα. Εξοργίζετα ι μέ δλους δσοι διαιω- νίζουν γύρω του τήν άρνηση καί τδ ψευδός προσφέροντάς του άβάσιμες έλπίδες άνάρρωσης.

Σ τή συνέχεια, έπειτα άπό μιά έντυπωσιακή συνομιλία μέ τό βαθύτερο κομμάτι του έαυτοΰ του, έχει μιά στιγμή με­γάλης διαύγειας, δπου σαν να ξυττνάει καί δπου συνειδητο­ποιεί άτι πεθαίνει τόσο άσχημα επειδή εζησε τόσο άσχημα. Όλόκληρη ή ζωή του ήταν λάθος. Προφυλάσσοντας τον εαυ­τό του άπ’ τον θάνατο, τόν προφύλαξε κι άπ’ τή ζωή. Συγ­κρίνει τή ζωή του μέ κάτι πού είχε νιώσει πολλές φορές σέ σιδηροδρομικές άμαξοστοιχίες, δπου νόμιζε δτι προχωρούσε πρύς τα εμπρός, ένώ στήν πραγματικότητα κυλούσε προς τα πίσω. Μέ λίγα λόγια, άποκτα συναίσθηση τής ύπαρξης.

Όσο γρήγορα κι αν πλησιάζει ό θάνατος για τύν Ίβάν Ί - λιτς, εκείνος άνακαλύπτει πώς ύπάρχει ακόμα καιρός. Κα­ταλαβαίνει πώς δχι μόνο ό ίδιος άλλα καί κάθε ζωντανό πλά­σμα είναι ύποχρεωμένο να πεθάνει. ’Ανακαλύπτει τή συμπό­νια - ένα καινούργιο συναίσθημα μέσα του. Νιώθει τρυφερό­τητα για τούς άλλους: για τόν μικρό του γιό πού τού φιλάει τό χέρι. Γ ιά τόν νεαρό υπηρέτη πού τόν φροντίζει μ ’ έναν πολύ φυσικό, στοργικό τρόπο. ’Ακόμα καί γιά τή νεαρή γυ­ναίκα του, γιά πρώτη φορά. Νιώθει οίκτο γιά κείνους, γιά τόν πόνο πού τούς προκάλεσε, καί τελικά πεθαίνει δχι μέσα στόν πόνο άλλά μέ τή χαρά της άπέραντης συμπόνιας.

Ή ιστορία του Τολστόι δέν είναι μόνο ένα λογοτεχνικό άριστούργημα άλλά κι ένα πολύ ισχυρό μάθημα καί συμπε- ριλαμβάνεται μάλιστα πολύ συχνά στά υποχρεωτικά άνα- γνώσματα δσων εκπαιδεύονται νά προσφέρουν ανακούφιση στούς μελλοθάνατους.

Ά ν μιά τέτοια συναίσθηση της ύπαρξης όδηγεϊ σέ σημαν­τική προσωπική άλλαγή, τότε πώς μπορούμε νά μετακινη­θούμε άπό τόν τρόπο τής καθημερινότητας (ftov τρόπο που όδηγεϊ στήν άλλαγή; ’Ό χι απλώς έπιθυμώντας το ή μέ τό νά

4 8 Η ΑΦΎΠΝΙΣΉΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

σφίγγουμε τά δόντια καί νά βάζουμε τά δυνατά μας. ’Α ντί­θετα, συνήθως χρειάζεται κάποια επείγουσα ή μή αναστρέ­ψιμη έμπειρία, για νά ξυπνήσει έναν άνθρωπο καί νά τον τ ι­νάξει από τον καθημερινό τρόπο στόν όντολογικό. Αύτό ονο­μάζω άφυπνιστική έμπειρία.

Που βρίσκονται όμως στην καθημερινή μας ζωή οί άφυ- πνιστικές εμπειρίες, γιά όσους άπό εμάς δεν βρίσκονται αντιμέτωποι μέ τελικό καρκίνο, μέ τό εκτελεστικό απόσπα­σμα ή μέ μιά επίσκεψη του Φάσματος του Μέλλοντος; ’Από την έμπειρία μου οί μεγαλύτεροι καταλύτες γιά μιά άφυπνι- στική έμπειρία είναι τά έπείγοντα γεγονότα ζωής:

Πένθος γιά την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου’Ασθένεια άπειλητική γιά τή ζωήΔιακοπή μιας πολύ στενής σχέσηςΚάποιο μεΐζον ορόσημο ζωής, όπως ορισμένα μεγάλα γε­

νέθλια (πενήντα, εξήντα, έβδομήντα κ.ο.κ .)Ένα κατακλυσμικό τραύμα, όπως πυρκαγιά, βιασμός ή λη­

στείαΉ αποχώρηση των παιδιών άπό τό σπίτι («άδεια φω­

λιά » )’Απώλεια δουλειάς ή αλλαγή καριέραςΣυνταξιοδότησηΜετακίνηση σέ οίκο εύγηρίαςΤέλος, σάν άφυπνιστικές έμπειρίες μπορούν νά λειτουργή­

σουν τά πολύ έντονα όνειρα πού μεταφέρουν ένα μήνυ­μα απ’ τον βαθύτερο εαυτό μας.

Ή καθεμιά άπ’ τίς ακόλουθες ιστορίες, τίς όποιες αντλώ άπό τήν κλινική μου έμπειρία, είκονογραφεΐ-καί-μίάτδίαφο- ρετική μορφή άφυπνιστικής_έμπειρίας. ''Ολες-οί στρατηγικές που χρησιμοπόϊωΓμέ τούς ασθενείς μου είναι προσβάσιμες άπ’ τόν καθένα: μπορείτε νά τροποποιήσετε όποια θέλετε

ΤΟ ΙΙΕΝΘΟΣ ΩΣ ΑΦΥΠΝΙΠΊΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ 49

και νά τή χρησιμοποιήσετε όχι μόνο στην προσωπική ερευ­νά του εαυτού σας άλλα καί για νά προσφέρετε βοήθεια στους άνθρώπους πού άγαπάτε.

ΤΟ Π Ε ΝΘ Ο Σ ΩΣ Λ Φ Τ Π Ν Ι Σ Τ Ι Κ Η Ε Μ Π Ε Ι Ρ Ι Α

I ό πένθος καί ή άπώλεια μπορούν νά ξυπνήσουν έναν άνθρω­πο και να τον κάνουν ν'άποκτησει συναίσθηση τής .ύπαρξής του - οπο:>ς συνέβη μέ τήν ’Ά λις, μια γυναίκα πού χήρεψε πρόσφατα καί ή όποια είχε νά διαχειριστεί συγχρόνως τό πένθος της καί τήν μετακίνησή της σέ έναν οίκο εύγηρίας- μέ τήν I ζούλια, πού τό πένθος της για τον θάνατο μιας φίλης άποκάλυψε τό δικό της άγχος θανάτου- καί μέ τον Τζέημς, πού για χρόνια κρατούσε θαμμένο τον πόνο του για τον θά­νατο τού άδελφοΰ του.

Π ροσω ρινότητα γ ια πάντα : ’Ά λις

'Υπήρξα θεραπευτής της ’Άλις για πάρα πολλά χρόνια. Πόσα; Κρατηθείτε στις θέσεις σας, όλοι έσεΤς οι νεότεροι άναγνώστες πού είστε συνηθισμένοι στο σύγχρονο μοντέλο τής βραχείας θεραπείας. Τήν έβλεπα περισσότερα άπό τριάντα χρόνια!

Ό χ ι τριάντα χρόνια χωρίς διάλειμμα (μολονότι θέλω νά σημειω θεί ότι πιστεύω πώς μερικοί άνθρωποι πράγματι χρειάζονται αύτή τήν ποσότητα συνεχιζόμενης υποστήρι­ξης ). Ή ’Ά λις -ή οποία μαζί μέ τον άντρα της τόν’Ά λμπερτ είχαν ένα μαγαζί πού πουλούσε μουσικά όργανα- μού τηλε­φώνησε πρώτα στα πενήντα της, επειδή είχε συνεχείς καί κλιμακούμενες συγκρούσεις μέ τον γιό της άλλα καί μέ άρκετούς φίλους καί πελάτες. Τήν είδα σέ άτομική θεραπεία για δύο χρόνια κι έπειτα σέ μια θεραπευτική ομάδα για τρία χρόνια. Παρότι βελτιώθηκε πολύ, τα έπόμενα είκοσιπέντε

5 0 Η ΑΦΥΠΝΙΣ Γ1ΚΗ ΕΜΙΙΕΙΡΙΑ

χρόνια ξαναγύρισε άρκετές φορές στη θεραπεία, για ν'άντι- μετο_>πίσει σημαντικές κρίσεις ζωής. Ή τελευταία μου συν­άντηση μέ την ’Άλις έλαβε χώρα πλάι στο κρεβάτι της λίγο πριν άπ’ τόν θάνατό της στα όγδοντατέσσερά της χρόνια. Ή ’Άλις μου έμαθε πολλά, ίδιους για τά στάδια πού προκαλοΰν μεγάλο στρές στο δεύτερο μισό τής ζωής.

Τό επεισόδιο πού ακολουθεί συνέβη στο τελευταίο διά­στημα τής θεραπείας, τό όποιο ξεκίνησε όταν ήταν έβδομην- ταπέντε χρόνων καί κράτησε τέσσερα χρόνια. Ή ’Άλις μου ζήτησε βοήθεια όταν βρέθηκε οτι ό άντρας της έπασχε άπό τή νόσο του Άλτσχάιμερ. Ε ίχε άνάγκη άπό ύποστήριξη: τό να γίνεσαι μάρτυρας τής προοδευτικής άλλα συνεχούς κα­τάρρευσης τού μυαλού ενός συντρόφου είναι άπό τις πιο έφιαλτικές δοκιμασίες.

Ή ’Ά λις ύπέφερε, καθώς ό άντρας της περνούσε όλα τά αν­απόφευκτα στάδια: πρώτα τη ριζική απώλεια τής πρόσφα­της μνήμης, όπου έχανε κλειδιά καί πορτοφόλια. ’Έ πειτα καθώς ξεχνούσε πού είχε παρκάρει τό αύτοκίνητό του κι ε­κείνη γύριζε όλη τήν πόλη άναζητώντας τό χαμένο όχημα. Σ τη συνέχεια τή φάση_τής περιπλάνησης, όπου χρειαζόταν να τον φέρει στο σπ ίτι ή άστυνομία. ’Έ πειτα τήν έκπτο^ση των προσωπικών του συνηθειών υγιεινής. Καί υστέρα μια πολύ έντονη αύτοαπορρόφηση πού συνοδευόταν άπό μια άδυ- ναμία να συναισθανθεί τον άλλον. Ή μεγαλύτερη φρίκη για τήν’Άλις ήταν, όταν ό άνθρωπος πού υπήρξε για πενηνταπέν- τε χρόνια σύζυγός της, έπαψε πια να τήν άναγνωρίζει.

Μετά τον θάνατο τού ’Ά λμπερτ στρέψαμε τήν προσοχή μας στο πένθος καί ιδίως στην ένταση πού ένιο^θε ή ’Άλις ανάμεσα σε οδύνη καί ανακούφιση — τήν οδύνη της, επειδή εχασε τον Α λμπερτ πού γνώριζε καί αγαπούσε άπό τότε πού ήταν έφηβη, και την ανακούφισή της πού απελευθερώθηκε απ το βαρύ φορτίο τής αδιάλειπτης φροντίδας .γιά τον ά­γνωστο, στον οποίο εκείνος είχε πιά μεταμορφωθεί.

ΤΟ ΠΕΝΘΟΣ ΩΣ ΑΦΥΠΝΙΣΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ 5 >

Αίγες μέρες μετά την κηδεία, όταν πια οί φίλοι κι οί συγ­γενείς της είχαν ξαναγυρίσει στις δικές τους γεμάτες ζωές, καί καθώς ή "Αλις βρισκόταν σ’ ένα άδειο σπίτι, ξύπνησε ένας καινούργιος φόβος: τρομοκρατήθηκε ότι μπορεί νά έμπαινε τή νύχτα κάποιος ξένος εισβολέας. Εξωτερικά τ ί­ποτα δεν είχε άλλάξει: ή μεσοαστική της γειτονιά εξακο­λουθούσε νά είναι σταθερή καί άσφαλής. Φιλικοί καί οικείοι γείτονες, ό ένας μάλιστα άστυνομικός, έμεναν στο ίδιο τε­τράγωνο. "Ισως ή "Αλις νά ένιωθε απροστάτευτη, επειδή έλειπε ό άντρας της. Παρόλο πού ό "Αλμπερτ είχε υπάρξει γιά πολλά χρόνια σωματικά άνάπηρος, ή παρουσία του καί μόνο τής παρείχε ένα αίσθημα άσφάλειας. Τελικά ένα όνει­ρο τής έπέτρεψε νά καταλάβει την πηγή τού τρόμου:

Κάθομαι στο χείλος μιας πισίνας με τα πόδια στο νερό κι αρχίζω νά νιώθω ένα ρίγος, γιατί κάτω cut το νερό με πλη­σιάζουν μεγάλα φύλλα. Τα νιώθω ν'άκονμποϋν τό πόδι μου - ουφ,... ακόμα καί τώρα που τά σκέφτομαι, ανατριχιάζω. Είναι μαύρα καί μεγάλα καί ωοειδή. Προσπαθώ νά κουνή­σω τά πόδια μου, γιά νά προκαλεσω κύματα πού θά σπρώ­ξουν τά φύλλα μακριά, άλλά στά πόδια μου είναι δεμένα σα­κιά με άμμο πού τά κρατάνε κάτω. Μπορεί όμως καί νά είναι σακιά μέ άσβεστη.

« Ε κ είν η τή στιγμή πανικοβλήθηκα », είπε, « καί ξύπνη­σα ούρλιάζοντας. Γιά πολλές ώρες άπέφευγα νά ξανακοι- μηθώ, γιά νά μην ξαναγυρίσω στο όνειρό ».

Ένας άπ τούς συνειρμούς της γιά τό όνειρο φώτισε τό νόημά του.

« Σακιά μέ άσβέστη; Τ ί σημαίνει αύτό γιά σένα; » τή ρώτησα.

« Ταφή)), άπάντησε. « Ασβέστη δέν έριχναν στούς μαζικούς τάφους στο Ί ράκ; Καί στο Λονδίνο παλιά, στήν πανούκλα;))

5 2 Η ΑΦΥΠΝΙΣΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

Ό εισβολέας λοιπόν ήταν 6 θάνατος. Ό δικός της θάνα­τος. Ό θάνατος του συζύγου της τήν είχε άφήσει εκτεθειμέ­νη στον θάνατο.

« Ά ν γίνεται εκείνος να πεθάνει», είπε, « τότε κι έγώ γ ί­νεται. Τότε κι έγώ θά πεθάνω ».

’Αρκετούς μήνες μετά τόν θάνατο τού άντρα της ή Ά λ ις άποφάσισε νά μετακομίσει απ’ τό σπ ίτι, όπου έμενε σαράντα χρόνια, σ’ έναν οίκο εύγηρίας πού θά της πρόσφερε τή φρον­τίδα καί τήν ιατρική υποστήριξη, τήν οποία χρειαζόταν λό­γω της σοβαρής της υπέρτασης καί τής περιορισμένης δρά­σής της από εκφύλιση τής ώχρας κηλίδας.

Τώρα τήν απασχολούσε τό πώς θά διέθετε τά ύπάρχοντά της. Στό μυαλό της δεν υπήρχε χώρος γιά τίποτ’ άλλο. ‘Η μετακίνηση άπό ένα μεγάλο σπ ίτι μέ τέσσερα υπνοδωμάτια γεμάτο έπιπλα, αναμνηστικά καί μιά συλλογή άπό παλιά μουσικά όργανα, σ’ ένα μικρό διαμέρισμα σήμαινε, βέβαια, δτι έπρεπε ν’ άποχωριστεΐ πάρα πολλά άπό τά πράγματά της. Τό μοναδικό της παιδί, ένας περιπατητικός γιός πού έκείνη τήν περίοδο δούλευε στή Δανία καί ζοΰσε σ’ ένα μ ι­κρό διαμέρισμα, δέν είχε χώρο γιά κανένα άπ’ τά δικά της αντικείμενα. Ά π ’ δλες τ ις οδυνηρές αποφάσεις πού έπρεπε νά πάρει ή Ά λ ις , ή πιο δύσκολη ήταν τ ί νά κάνει τά μου­σικά όργανα πού είχε συλλέξει μαζί μέ τόν Ά λμπ ερτ σε ολόκληρη τή διάρκεια τής κοινής τους ζωής. Πολλές φορές μέσα στή σιωπή καί τή μοναξιά τής ζωής της πού συρρι- κνωνόταν νόμιζε πώς άκουγε τόν παππού της ν’ άγγίζει τις χορδές ένός βιολοντσέλου Paolo Testore τού 1751 ή τόν άντρα της νά παίζει τό άγαπημένο του άγγλικό τσέμπαλο τού 1775. ~Ηταν κ ι έκείνη ή έγγλέζικη κονσερτίνα' καί τό φλά­ουτο μέ ράμφος πού τούς είχαν χαρίσει οί γονείς της ώς γα­μήλιο δώρο.

1. Είδος μικρού άκορντεόν, περίπου σάν τό μπαντονεόν. (Σ .τ .μ .)

TO ΠΕΝΘΟΣ ΩΣ ΑΦΥΠΝΙΣ I IiCH ΕΜΠΕΙΡΙΑ 53

Τό κάθε άντικείμενο πού είχε μέσα στο σπίτι της περιέ- κλειε αναμνήσεις, τις όποιες πια μόνο έκείνη υπήρχε για να θυμάται. Μου έλεγε πώς όλα τά κομμάτια θά μοιραστούν σέ ξένους, οί όποιοι δέν θά μάθουν ποτέ την ιστορία τους ούτε θά τ ' αγαπήσουν όπως έκείνη. Καί τελικά ό δικός της θάνα­τος θά σβήσει πιά όλες τις πλούσιες άναμνήσεις πού περιέ- χονταν στο τσέμπαλο, στο τσέλο, στά φλάουτα, στις φλογέ­ρες καί σέ τόσα άλλα. Τό παρελθόν της θά πέθαινε μαζί της.

ΤΙ μέρα τής μετακόμισής της πλησίαζε άπειλητικά. Λ ί­γο λίγο τά έπιπλα καί τά άντικείμενα πού δέν μπορούσε νά κρατήσει εξαφανίζονταν - πουλιούνταν ή δίνονταν σέ φίλους καί ξένους. Καθώς τό σπίτι της άδειαζε, ό πανικός της με­γάλωνε καί μαζί του μιά αίσθηση άποπροσανατολισμοΰ.

Ή τελευταία της μέρα στο σπίτι της ήταν πιο συνταρα­κτική. ’Επειδή οί νέοι ιδιοκτήτες σχέδιαζαν νά κάνουν εκτε­ταμένη άνακαίνιση, έπέμεναν τό σπίτι νά παραδοθεΐ εντελώς άδειο. Έ πρεπε νά βγούν άκόμα καί τά ράφια τής βιβλιοθή­κης. Παρακολουθώντας τό συνεργείο πού τά ξεκολλούσε άπ’ τον τοίχο, ή ’Άλις ξαφνιάστηκε πού άπό κάτω είδε νά βγαίνει μιά λουλακί μπογιά.

Λουλακί! Τό θυμόταν αύτό τό χρώμα. Σαράντα χρόνια πίσω, όταν μετακόμισε στο σπίτι αύτό, οί τοίχοι ήταν βαμ­μένοι σέ τέτοιο χρώμα. Καί γιά πρώτη φορά μέσα σ'όλ'αύ- τά τά χρόνια θυμήθηκε τό ύφος τής γυναίκας πού τής είχε πουλήσει τό σπ ίτι, τή σφιγμένη όψη μιας πικρόχολης χήρας γεμάτης άγωνία πού κι έκείνη, όπως τώρα ή ’Ά λις, δέν ήθε­λε καθόλου ν’ αφήσει τό σπίτι της. Καί νά πού τώρα ήταν κι ή Ά λ ις χήρα, ήταν κι ή Ά λ ις πικρόχολη καί δέν ήθελε καθό­λου ν’ αφήσει τό σπίτι της.

Ή ζωή είναι μιά παρέλαση πού χάνεται, είπε στον έαυτό της. Φυσικά! Πάντα γνώριζε ότι τά πράγματα είναι παρο­δικά. Δέν είχε πάει μιά φορά σ’ ένα έπταήμερο σεμινάριο διαλογισμού, όπου έψαλλαν άτελείωτα τή λέξη anicca, πού

54 Η ΑΦΥΙINILTIKH ΕΜΠΕΙΡΙΑ

στή διάλεκτο Pali σημαίνει παροδικότητα; Και σ’ αύτό δμως τδ θέμα., όπως σέ δλα, υπάρχει τεράστια διαφορά ανάμεσα στο να γνωρίζεις γιά κάτι και στο νά τδ γνωρίζεις μέσα απ’ την προσο^πική σου εμπειρία.

Τοδρα συνειδητοποιούσε πραγματικά πώς ήταν κι ή ’ίδια παροδική, πώς ήταν απλώς περαστική άπ’ αύτό τδ σπίτι, όπως καί δλοι οί προηγούμενοι ένοικοί του. ’Αλλά καί τδ σπί­τ ι ήταν εφήμερο καί κάποια μέρα θά πέθαινε γιά νά δώσει τή θέση του σ’ ένα άλλο σπίτι πού θά χτιζόταν στδ ίδιο οικόπε­δο. Ή διαδικασία της μετακόμισης καί του άποχο^ισμοΰ της άπό τά υπάρχοντά της ήταν μιά άφυπνιστική εμπειρία γιά τήν Ά λις, πού ήταν ώς τότε τυλιγμένη με τή ζεστή, βολική ψευδαίσθηση μιας ζωής πλούσια έπιπλο^μένης καί ταπετσα- ρισμένης. Τούρα μάθαινε δτι ή πολυτέλεια των αγαθών της παρείχε ένα καταφύγιο άπδ τή σκληρότητα τής ύπαρξης.

Στήν έπόμενη συνεδρία μας τής διάβασα ένα σχετικό άπόσπασμα άπό τήν Άννα Καρένινα του Τολστόι, οπού ό σύ­ζυγός της, ό Ά λεξέι Άλεξάντροβιτς, έχει μόλις συνειδητο­ποιήσει ότι ή Άννα θά τον έγκαταλείψει: «Τώ ρα είχε μιά αίσθηση συγγένειας μέ τδν άνθρωπο πού, ενώ διασχίζει ήρε­μος μιά γέφυρα, ανακαλύπτει ξαφνικά οτι ή γέφυρα είναι σπασμένη κι δτι άπδ κάτω του χαίνει τδ κενό. Αύτδ τδ κενό ήταν ή ζωή ή ίδια, κι ή γέφυρα ήταν ή τεχνητή ζωή πού είχε ώς τότε ζήσει ό Α λεξέι Αλεξάντροβιτς ».

Καί ή Ά λις είχε δει γιά λίγο τδν άπογυμνωμένο σκελετό τής ζωής καί τδ τίποτα πού υπήρχε άπδ κάτω. Τδ παράθεμα τού Τολστόι τή βοήθησε, έν μέρει έπειδή ονόμαζε τήν εμπει­ρία της κι έτσι τής έδωσε μιά αίσθηση οικειότητας καί ελέγ­χου, καί έν μέρει λόγω τού τ ί σήμαινε γιά τή δική μας σχέση - δτι δηλαδή εγώ είχα βρει χρόνο καί είχα καταβάλει προσ­πάθεια νά έντοπίσω τδ άπόσπασμα αύτό, δπου περιέχονταν μερικές άπδ τις πιδ άγαπημένες μου φράσεις του Τολστόι.

Ή ιστορία τής Ά λ ις εισάγει διάφορες ιδέες πού θ’ άναδυ-

ΤΟ ΠΕΝΘΟΣ ΩΣ ΑΦΥΠΝΙΣΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ 55

θουν καί σέ άλλα παραδείγματα στό βιβλίο αύτό. Ό θάνατος του συζύγου της είχε σάν άποτέλεσμα να κάνει τήν έμφάνισή του τό δικό της άγχος θανάτου. Αύτό έξωτερικεύτηκε άρχικά καί μεταμορφώθηκε στόν φόβο της δτι κάποιος θά εισβάλει στό σπ ίτι της. Έ π ειτα ήρθε ώς έφιάλτης. Έ π ειτα πιό άνοι- χτά, στήν έπεξεργασία του πένθους, μέ τή συνειδητοποίηση δτι « Ά ν γίνεται να πεθάνει έκεΐνος, τότε κι έγώ θά πεθάνω ». Ό λες αυτές οί εμπειρίες, σύν τήν απώλεια πολλών άγαπημέ- νων πραγμάτων πού της άνήκαν καί ήταν φορτωμένα μέ μνήμες, τή μετατόπισε στόν όντολογικό τρόπο, ό όποιος τε- λ ικά τήν οδήγησε σέ σημαντική προσωπική αλλαγή.

Οί γονείς της Ά λ ις είχαν πεθάνει πριν άπό πολύ καιρό, κι ό θάνατος του συντρόφου ολόκληρης της ζωής της τήν έφε­ρε αντιμέτωπη μέ τό εύθραυστο τής ύπαρξής της. Τώρα κα­νείς δέν στεκόταν άνάμεσα σ’ έκείνη καί στόν τάφο. Τό βίω ­μα αύτό δέν είναι καθόλου άσυνήθιστο. Ό πως θά τονίσω πολλές φορές σ ’ αύτές τις σελίδες, ένα κοινό άλλά συχνά ύποτιμημένο κομμάτι πένθους είναι ή προσωπική άναμέ- τρηση των ζωντανών μέ τόν δικό τους θάνατο.

Μιά άπρόσμενη κατάληξη. Όταν ήρθε ή στιγμή ν’ άφήσει ή Ά λις τό σπίτι της καί νά μεταφερθεΐ στόν οίκο εύγηρίας, έγώ κρατούσα τήν άναπνοή μου: άνησυχοΰσα δτι θά έπεφτε σέ μιά βαθύτερη καί ίσως ανέκκλητη άπόγνωση. Ό μως δυό μέ­ρες μετά τή μετακόμιση μπήκε στό γραφείο μου μ ’ ένα βήμα έλαφρύτερο, σχεδόν χοροπηδηχτό, κάθισε καί μέ αίφνιδίασε.

« Ε ίμα ι πολύ χαρούμενη! » είπε.Ό σα χρόνια τήν έβλεπα, ποτέ δέν είχε ξεκινήσει συνεδρία

μέ τέτοιο τρόπο. Σ έ τ ί οφειλόταν αύτή ή εύφορία; ( Διδάσκω πάντα τούς φοιτητές μου δτι ή κατανόηση των γεγονότων πού κάνουν τούς άσθενεΐς νά νιώθουν καλύτερα είναι εξίσου σημαντική μέ τήν κατανόηση δσων τούς κάνουν νά νιώθουν χειρότερα.)

Ή χαρά της είχε τ ις ρίζες της στό απώτερο παρελθόν. Ε ϊ-

Η ΑΦΥΙ1ΝΙΣ.Τ1ΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

χε μεγαλώσει σε οικοτροφεία, πάντοτε μοιραζόταν δωμάτια μέ άλλα παιδιά, είχε παντρευτεί νέα κι είχε μετακομίσει στο σπ ίτι του συζύγου της κα'ι όλη της τη ζωή λαχταρούσε να έχει ένα δικό της δωμάτιο. Στην έφηβεία της την είχε συγ- κινήσει βαθιά το βιβλίο τής Βιρτζίνια Γούλφ "Ενα δικό σου δωμάτιο. Αύτό πού τούρα λοιπόν την έκανε να χαίρεται, μου είπε, ήταν ότι επιτέλους, στα ογδόντα της χρόνια, σ’ έναν οίκο εύγηρίας, είχε ένα δικό της δο^μάτιο.

’Ό χι μόνο αύτό, αλλά ένιο^θε ότι τής δινόταν καί μιά εύκαιρία νά έπαναλάβει ένα συγκεκριμένο κομμάτι τής πρώι­μης ζοχής της -νά είναι άδέσμευτη, μόνη, ανεξάρτητη- κι αύτή τή φορά νά κάνει τό σωστό: τώρα μπορούσε νά επ ι­τρέψει επιτέλους στον εαυτό της νά είναι ελεύθερη καί αύτό- νομη. Μόνο κάποιος πού συνδεόταν στενά μαζί της καί πού γνώριζε πλήρως καί τό παρελθόν της αλλά καί τό μεγάλο ασυνείδητο σύμπλεγμά της μπορούσε νά καταλάβει αύτή τήν έκβαση, όπου τό προσο^πικό-άσυνείδητο-ίστορικό μπορεί νά κατασιγάσει τις υπαρξιακές ανησυχίες.

Άλλος ένας παράγοντας έπαιζε ρόλο σ’ αύτή τήν αίσθηση τής εύεξίας πού ε ίχ ε: μιά αίσθηση απελευθέρωσης. Τό γε­γονός οτι άποχωρίστηκε τά έπιπλά της ήταν μιά μεγάλη άπώλεια, αλλά καί μιά ανακούφιση. Τά πολλά της ύπάρχον- τα ήταν πολύτιμα, συγχρόνως όμως βάραιναν από τά φορτία τής μνήμης. Έγκαταλείποντάς τα ήταν σάν ν’ άποβάλλει ένα κουκούλι. Τώρα, έλεύθερη άπό τά φαντάσματα καί τά ερεί­πια τού παρελθόντος, είχε ένα καινούργιο δωμάτιο, ένα νέο δέρμα, μιά καινούργια αρχή. Μιά καινούργια ζωή στά ογδόν­τα της χρόνια.

Το άγχος τον θανάτου μετα μφ ιεσμένο : Τζονλια

Ή Τζούλια, μιά Ά γγλίδα ψυχοθεραπεύτρια σαρανταεννέα χρόνων πού τώρα ζεΐ στή Μασαχουσέτη, ζήτησε νά μέ δει

ΤΟ ΠΕΝΘΟΣ ΟΣ ΑΦΥΠΝΙΣΕΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

ΛΗΜ0Σ1Α KENTPIWl &.ΒΜ061-V-

57

για λίγες συνεδρίες στή διάρκεια μιας δεκαπενθήμερης επί­σκεψής της στήν Καλιφόρνια, για νά τή βοηθήσω μ ’ ένα πρό­βλημα πού είχε άντισταθεΐ σέ προηγούμενες ψυχοθεραπείες.

’Έ πειτα απ' τον θάνατο μιας στενής της φίλης πριν από δύο χρόνια, ή Τζούλια όχι μόνο δέν είχε κατορθώσει νά πα- ρηγορηθει για την άπώλεια άλλα είχε άναπτύξει καί μια δέ­σμη συμπτωμάτων πού παρεμπόδιζαν σημαντικά τή ζωή της. Ε ίχε γίνει πολύΑιποχονδριακή-: οποιοσδήποτε ελάχι­στος σωματικός πόνος ή ενόχληση προκαλοΰσε συναγερμό καί την έκανε νά τηλεφωνεί άμέσως στον γιατρό της. Ε π ι­πλέον φοβόταν πολύ νά κάνει πολλές άπό τις προηγούμενές της δραστηριότητες -πατινάζ στον πάγο, σκί, καταδύσεις- καί άλλες άκόμα πού δέν παρουσίαζαν ούτε ίχνος κινδύνου. Ε ίχε άρχίσει νά νιώθει δυσκολία άκόμα καί νά οδηγήσει καί χρειάστηκε νά πάρει ήρεμιστικό γιά ν’ άνέβει στο άεροπλά- νο γιά τήν Καλιφόρνια. Έμοιαζε προφανές ότι 6 θάνατος τής φίλης της είχε ξυπνήσει έναν μεγάλο φόβο θανάτου, ελάχι­στα μόνο μεταμφιεσμένο.

Ξεκινώντας νά πάρω ένα ιστορικό των σκέψεών της γιά τον θάνατο μ'έναν τρόπο καθημερινό καί άπλό, έμαθα ότι, όπως πολλοί άπό μάς, είχε τήν πρώτη της έπαφή μέ τον θάνατο άνα- καλύπτοντας ώς παιδί ψόφια έντομα καί πουλιά καί πηγαίνον­τας στις κηδείες των παππούδων της. Δέν θυμόταν καθόλου πότε συνειδητοποίησε γιά πρώτη φορά τον δικό της άναπό- φευκτο θάνατο, θυμόταν όμως ότι στήν εφηβεία είχε μιά-δυό φορές άφεθεΐ νά τον συλλογιστεί: « Ήταν σάν ν’ άνοιγε άπό κάτω μου μιά καταπακτή καί νά 'πεφτα αιωνίως στο σκοτά­δι. Νομίζω οτι φρόντισα νά μήν τήν ξαναεπισκεφτώ ποτέ ».

« Τζούλια », είπα τότε εγώ, « θά ήθελα νά σου κάνω μιά άπλοϊκή έρώτηση. Γ ια τί είναι τόσο τρομακτικός ό θάνατος; Ποιό συγκεκριμένο χαρακτηριστικό του σέ τρομάζει; »

’Απάντησε άμέσως: « Ό λα τά πράγματα πού δέν θά έχω/κάνει».

6 ο Η ΑΦΥΠΝ1ΣΤΙΚΗ ΕΜΙ1ΕΙΡΙΑ

Καλό καλύτερο αριστο καμιά ανάπαυση ποτέ ωσπον τό καλό νά γίνει καλύτερο και τό καλύτερο αριστο.

Ή Ιστορία της Τζούλια είναι άλλο ένα παράδειγμα του τρόπου μέ τόν όποιο τό άγχος θανάτου μπορεί νά εκδηλωθεί συγκαλυμμένα. Εμφ ανίστηκε για θεραπεία μέ μια σειρά συμπτωμάτων πού άποτελουσαν μιά μεταμφίεση τού άγχους θανάτου λεπτή σάν γάζα. Ε π ιπλέον, όπως στήν περίπτωση της Ά λ ις , τά συμπτώματα ξεκίνησαν έπειτα άπ’ τον θάνατο ένός κοντινού της άνθρώπου, ένα γεγονός πού λειτούργησε σάν άφυπνιστική έμπειρία φέρνοντάς την άντιμέτωπη μέ τόν ’ίδιο της τόν θάνατο. Ή ψυχοθεραπεία προχώρησε ταχύτατα. Μέσα σέ λίγες συνεδρίες τό πένθος της καί ή φοβική της συμ­περιφορά υποχώρησε, κ ι ή Τζούλια καταπιάστηκε άμεσα μέ τόν μη ικανοποιητικό τρόπο πού ζοΰσε τή ζωή της.

« Τ ί άκριβώς φοβάσαι στόν θάνατο;» , μιά έρώτηση πού τήν κάνω συχνά στούς άσθενεις μου, παράγει ποικίλες άπαν- τήσεις, οί όποιες πολλές φορές επιταχύνουν τό έργο της θε­ραπείας. Ή άπάντηση της Τζούλια, « Ό λα τά πράγματα πού δέν θά έχω κά νει» , έπισημαίνει ένα μοτίβο πολύ σημαν­τικό γιά πολλούς άνθρώπους πού άναλογίζονται ή πού άντι- μετωπίζουν τόν θάνατο: τή Θετική συσχέτιση ανάμεσα στόν φόβο τον θανάτου και στήν αίσθηση μιας αβίωτης ζωής.

Μ ’ άλλα λόγια, δσο λιγότερο έχεις ζήσει τή ζωή σου τό­σο μεγαλύτερο είναι τό άγχος θανάτου σου. Ό σο άποτυγχά- νεις νά βιώ σεις ολοκληρωμένα τή ζωή σου τόσο περισσότε­ρο θά φοβάσαι τόν θάνατο. Ό Ν ίτσε έξέφρασε μέ πολύ δυ­νατό τρόπο αύτή τήν ιδέα σέ δύο σύντομα επιγράμματα: « ’Ανάλωσε τή ζωή σου » καί « Πέθανε τή σωστή στιγμή » - δπως έκανε κ ι ό Ζορμπάς προτρέποντας, « Μήν άφήσεις στο θάνατο τ ίπ ο τ’ άλλο άπό ένα καμένο κάστρο», καί ό Σάρτρ

ΤΟ ΠΕΝΘΟΣ ΩΣ ΑΦΥΠΝΙΣΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ 6 ΐ

στήν αύτοβιογραφία του: «Β ά διζα ήσυχα πρός τό τέλος μου... βέβαιος δτι τό τελευταίο ξέσπασμα της καρδιάς μου θά γραφόταν στήν τελευταία σελίδα του έργου μου κι δτι ό θάνατος δεν θά έπαιρνε παρά έναν άνθρωπο νεκρό ».

Ή μεγά λη σκιά ενός νεκρού αδελφού: Τζέημς

Ό Τζέημς, ένας σαρανταεξάχρονος νομικός, μπήκε σέ θερα­πεία γιά διάφορους λόγους: άπεχθανόταν τή δουλειά του, ένιωθε άνήσυχος καί ξεριζωμένος, έκανε ύπερβολική χρήση άλκοόλ καί δεν είχε στενές σχέσεις, άν εξαιρέσουμε μιά τα­ραγμένη σχέση μέ τή γυναίκα του. Σ τις πρώτες μας συνε­δρίες δεν μπόρεσα νά διακρίνω, μέσα στήν πληθώρα των προβλημάτων -διαπροσωπικών, επαγγελματικών, συζυ­γικών καί κατάχρησης άλκοόλ- καμιά έμφανή άνησυχία γιά υπαρξιακά προβλήματα δπως τό έφήμερο της ζωής ή ή θνη- τότητά μας.

Πολύ σύντομα δμως ήρθαν στήν έπιφάνεια κάποια ζητή­ματα άπό βαθύτερα έπίπεδα. Καταρχάς παρατήρησα δτι, δποτε διερευνούσαμε τήν άπομόνωσή του άπό τούς άλλους άνθρώπους, έμοιαζε πάντα νά καταλήγουμε στο ίδιο σημείο: στον θάνατο του μεγαλύτερου άδελφου του, του Έντουάρντο. Ό Έντουάρντο είχε σκοτωθεί σέ ήλικία δεκαοκτώ χρονών σέ τροχαίο δυστύχημα, δταν ό Τζέημς ήταν δεκαέξι. Έ π ειτα άπό δυό χρόνια ό Τζέημς έφυγε άπ’ τό Μεξικό γιά νά πάει σέ κολέγιο στίς Ηνωμένες Πολιτείες κι άπό τότε έβλεπε τήν οίκογένειά του μιά φορά τόν χρόνο: γυρνουσε πάντα στήν Όαχάκα κάθε Νοέμβριο πού γιορτάζεται el dia de los mu- ertos, ή ήμέρα τών νεκρών, στή μνήμη του αδελφού του.

Καί κάτι άλλο άρχισε ν’ αναδύεται σχεδόν σέ κάθε συνε­δρία: τό μοτίβο τής καταγωγής καί του τέλους. Τόν Τζέημς τόν βασάνιζε ή εσχατολογία, τά θέματα πού σχετίζονταν μέ τό τέλος του κόσμου, καί ήξερε σχεδόν άπέξω τήν Άποκά-

5 8 Η ΑΦΥΠΝΙΕΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

« Πώς τό έννοείς; »« Θά πρέπει νά σάς πώ τήν ιστορία μου ώς καλλιτέχνη.

Ή πρώτη μου ταυτότητα ήταν καλλιτέχνης. Καί οί δάσκα­λοί μου καί οί πάντες μου έδιναν νά καταλάβω δτι είχα πολύ ταλέντο. Παρ’ δλη δμως τή μεγάλη έπιδοκιμασία πού είχα συναντήσει στά παιδικά μου καί στά έφηβικά μου χρόνια, μόλις άποφάσισα νά σπουδάσω ψυχολογία, άφησα τήν τέχνη μου στήν άκρη ».

Έ π ειτα διόρθωσε τύν έαυτό της: « Ό χ ι, αύτύ δεν είναι άπόλυτα σωστό. Δέν τήν έχω άφήσει εντελώς στήν άκρη. ’Αρχίζω συχνά σχέδια ή πίνακες, άλλά ποτέ δέν τά τελειώ­νω. ’Αρχίζω κάτι κ ι έπειτα τύ πετάω πάνω στύ γραφείο μου, τύ όποιο, μαζί μέ τήν ντουλάπα μου έκει πού δουλεύω, ξε­χειλ ίζει άπό ατελείωτα έργα )).

« Γ ια τ ί; Ά ν σοϋ άρέσει νά ζωγραφίζεις καί ξεκινάς κά­ποια έργα, τ ί σ’ εμποδίζει νά τά ολοκληρώσεις; »

« Τά χρήματα. Έ χ ω πολλή δουλειά, έχω πάρα πολλά ψυ­χοθεραπευτικά περιστατικά ».

« Πόσα χρήματα βγάζεις; Πόσα χρειάζεσα ι;»« Οί περισσότεροι άνθρωποι θά τά θεωρούσαν πολλά -

βλέπω ασθενείς γ ιά τουλάχιστον σαράντα ώρες τήν έβδομά- δα, συχνά καί περισσότερες. Είναι δμως καί τά υπέρογκα δ ί­δακτρα γιά δυύ παιδιά σέ ιδιωτικό σχολείο ».

« Κ ι ό άντρας σου; Ε ίπες δτι κ ι εκείνος είναι θεραπευτής. Δουλεύει κ ι εκείνος τόσο πολύ καί βγάζει δσα κι έσύ; »

« Βλέπ ει κ ι αύτός τόσους ασθενείς, συχνά περισσότερους, καί βγάζει περισσότερα - σέ πολλά ραντεβού κάνει νευροψυ- χολογικά τέστ, πού σου άποφέρουν περισσότερα χρήματα ».

« Μοιάζει λοιπόν δτι έσύ κι ό άντρας σου μαζί έχετε π ε­ρισσότερα χρήματα απ’ δσα σάς χρειάζονται. Κ ι δμως, μου λές δτι τά χρήματα σέ εμποδίζουν άπόλυτα ν’ ακολουθήσεις τήν τέχνη σου; »

« Ναί, τά χρήματα μέ σταματάνε, άλλά μ ’ έναν περίεργο

ΤΟ ΠΕΝΘΟΣ ΩΣ ΑΦΥΠΝΙΣΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ 59

τρόπο. Ξέρετε, ό άντρας μου κι έγώ ήμασταν πάντα σέ άντα- γωνισμό, ποιος μπορεί να βγάλει περισσότερα. Δέν τό έχου­με παραδεχτεί άνοιχτά, δέν είναι ξεκάθαρος άνταγωνισμός, άλλα τό ξέρω δτι υπάρχει συνεχώς ».

«Τ ό τε θά σου κάνω μια ερώτηση. Α ς υποθέσουμε δτι έρχεται στό γραφείο σου μια πελάτισσα καί σου λέει δτι έχει μεγάλο ταλέντο κι δτι λαχταράει νά έκφραστεΐ καλλιτεχνι­κά, άλλά δέν μπορεί νά τό κάνει, έπειδή άνταγωνίζεται τόν άντρα της στό θέμα των χρημάτων - χρημάτων πού δέν τά έχει ανάγκη. Τ ί θά της έλεγες; »

’Ακόμα έχω στ’ αύτιά μου τήν άμεση άπάντησή της, μέ τήν κοφτή βρετανική προφορά τη ς : « Θά της έλεγα, ζεΐς μια ζωή μέσα στον παραλογισμό ! »

Ή δουλειά λοιπόν της Τζούλια στή θεραπεία συνίστατο στό νά βρει έναν τρόπο νά ζε ΐ λιγότερο μέσα στόν παραλογι- σμό. Διερευνήσαμε τήν άνταγωνιστικότητα στή συζυγική της σχέση άλλά καί τή σημασία των μισοτελειωμένων έργων πάνω στό γραφείο καί μέσα στις ντουλάπες της. Σκεφτήκα- με, γιά παράδειγμα, μήπως ή ιδέα ένός έναλλακτικοΰ πε­πρωμένου δρουσε περίπου σάν άντιπερισπασμός στήν εύθεία γραμμή πού συνδέει τή γέννηση μέ τόν θάνατο. *Η μήπως είχε κάποιο κέρδος μέ τό νά μήν τελειώνει τά έργα της καί επομένως μέ τό νά μή δοκιμάζει τά δρια του ταλέντου τη ς ; ’Ίσως νά ήθελε νά διαιωνίσει τήν πίστη δτι θά είχε κάνει πολύ σπουδαία πράγματα, άν βέβαια τό είχε θελήσει. Ίσως νά υπήρχε κάτι πολύ γοητευτικό στήν ιδέα πώς άν τό είχε θελήσει, θά είχε γ ίνει μιά μεγάλη καλλιτέχνης. Ίσως κανέ­να έργο τέχνης νά μήν μπορούσε ν’ αγγίξει τό έπίπεδο πού άπαιτουσε άπό τόν εαυτό της.

Τήν Τζούλια τή διακίνησε περισσότερο ή τελευταία σκέ­ψη. ΤΗταν αιωνίως άνικανοποίητη άπ’ τόν εαυτό της καί τόν ώθουσε μπροστά μ ’ ένα μότο πού είχε άπομνημονεύσει άπό έναν μαυροπίνακα στό σχολείο, σέ ήλικία οκτώ ετώ ν:

02 Η ΑΦΥΠΝΙΣΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

λυψη. ’Αλλά κα'ι τά θέματα της καταγωγής τον συνάρπαζαν, ιδίως τά άρχαΐα κείμενα των Σουμμερίων, τά όποια κατά τήν άποψή του υπαινίσσονταν μιά έξωγήινη καταγωγή του άνθρώπινου είδους.

Μου ήταν δύσκολο νά χειριστώ αύτά τά μοτίβα. Πρώτα άπ’ δλα τό πένθος του γιά τον άδελφό του δεν ήταν προσβά- σιμο: μιά έντονη αμνησία περιέβαλλε τή συναισθηματική του αντίδραση στον θάνατο του Έντουάρντο. Πώς ήταν ή κηδεία του; Ό Τζέημς μόνο ένα πράγμα θυμόταν: πώς ήταν ό μόνος πού δέν έκλαιγε. Ε ίπ ε δτι άντέδρασε σάν νά είχε δια­βάσει κάτι γιά μιά άλλη οικογένεια στήν έφημερίδα. ’Ακόμα καί στό έτήσιο μνημόσυνο ό Τζέημς ένιωθε δτι τό σώμα του βρισκόταν έκει, δχι δμως ή ψυχή του ούτε ή σκέψη του.

Καί τό άγχος θανάτου; Γ ιά τόν Τζέημς αύτό δέν αποτε­λούσε ζήτημα, καθώς έλεγε δτι ό θάνατος δέν του φαινόταν απειλητικός. Γ ιά τήν άκρίβεια τόν θεωρούσε θετικό γεγονός καί αντιμετώπιζε μέ εύχαρίστηση τό ένδεχόμενο νά ξανα­σμίξει μέ τήν οίκογένειά του.

Διερεύνησα τις παραψυχολογικές πεποιθήσεις του άπό διάφορες κατευθύνσεις, καταβάλλοντας μεγάλη προσπάθεια νά μή δείξω τόν άκραΐο σκεπτικισμό μου καί νά μή δ ιεγεί­ρω τήν άμυντικότητά του. Ή στρατηγική μου ήταν ν’ άπο- φύγω τό περιεχόμενο (δηλαδή τά ύπέρ καί τά κατά τών εξωγήινων έμφανίσεων ή τών διαφόρων υπολειμμάτων ΑΤΙΑ) καί νά έπικεντρωθώ σέ δύο πράγματα: στήν ψυχολο­γ ική σημασία τού ένδιαφέροντός του καί στήν έπιστημολο- γία του - δηλαδή στό πώς γνώριζε δσα γνώριζε ( τ ί πηγές χρη­σιμοποιούσε καί τ ί συνιστοΰσε γιά. κείνον επαρκή ένδειξη).

’Αναρωτήθηκα μεγαλόφωνα γ ια τί, παρά τήν εξαιρετική του έκπαίδευση σ ’ ένα κολέγιο τής Ivy League, αγνοούσε έπί- μονα τήν επιστημονική έρευνα γύρω άπ’ αύτά τά θέματα τής καταγωγής τού άνθρώπινου είδους. Ποιό ήταν τό θετικό, ποιό ήταν τό κέρδος πού άποκόμιζε άσπαζόμενος έσωτερι-

ΤΟ ΠΕΝΘΟΣ ΩΣ ΑΦΥΠΝΙΣΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ 6 3

στικές, υπερφυσικές π ίστεις ; Στα δικά μου μάτια οί πίστεις αύτές ήταν τοξικές για κείνον: μεγάλωναν τήν άπομόνωσή του, γ ια τί δεν τολμούσε να τις μοιραστεί μέ φίλους, μήν τυχόν τον άπορρίψουν ώς εκκεντρικό.

Ό λες μου οί προσπάθειες έπεφταν στο κενό καί πολύ σύν­τομα ή θεραπεία λίμνασε. Ό Τζέημς ήταν άνήσυχος όσο κρατούσαν οί συνεδρίες μας καί είχε μεγάλη άνυπομονησία μέ τή θεραπεία, άρχιζε μάλιστα συνήθως τήν κάθε συνεδρία μέ ερωτήσεις άμφισβήτησης ή σκεπτικισμού, όπως, « Πόσο θά κρατήσει άκόμα ή θεραπεία, γ ια τρέ; » ή « Έ χω σχεδόν θεραπευτεί τώ ρα ;» ή «Θ ά είμαι κι εγώ ένα άπ’ αύτά τά άτελείωτα περιστατικά πού γεμίζουν τό ταμείο ; »

Μιά μέρα όμως σέ μιά συνεδρία έφερε Ινα πολύ έντονο όνειρο πού άλλαξε τά πάντα. Παρόλο πού τό ονειρεύτηκε πολλές μέρες πρίν άπ’ τή συνάντησή μας, είχε μείνει καρφω­μένο στή μνήμη του μέ υπερφυσική καθαρότητα:

Είμαι σε μιά κηδεία. Κάποιος είναι ξαπλωμένος στο τρα­πέζι. Ό παπάς κάνει ένα κήρυγμα γιά τις τεχνικές ταρίχευ­σης. Ό κόσμος περνάει μέ τή σειρά πλάι στον νεκρό. Είμαι κι εγώ στή σειρά, καί ξέρω δτι τό τννώμα είναι ταριχευμέ- νο κι δτι τό έχουν μακιγιάρει πολύ καλά. Κάνω τήν καρδιά μου πέτρα καί προχωρώ μαζί μέ τήν ούρά. Τό βλέμμα μου πέφτει πρώτα στά πέλματα, έπειτα στα πόδια καί συνεχί­ζω νά σηκώνω τά μάτια δλο καί πιό πάνω. Τό δεξί χέρι είναι μπανταρισμένο. Έπειτα κοιτάζω τό κεφάλι καί ξέρω δτι είναι δ αδελφός μου, δ Έντουάρντο. Πνίγομαι κι αρχί­ζω νά κλαίω. Έχω δύο συναισθήματα: πρώτα θλίψη κι έπειτα ανακούφιση, γιατί τό πρόσωπό του είναι άθικτο κι έχει ένα ωραίο μαύρισμα. «ΌΈντουάρντο φαίνεται καλά», λέω στον εαυτό μου. Κ ι δταν φτάνω στο κεφάλι του σκύβω καί τον λέω: «Φαίνεσαι καλά, Έντουάρντο». Έπειτα κάθο­μαι πλάι στήν αδελφή μου καί γυρίζω καί τής λέω: «Φ αί-

6 4 Η ΑΦΥΠΝΙΣΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

νεται καλά!» Στο τέλος τον ονείρου κάθομαι μόνος μου στο δωμάτιο τοϋ Έντονάρντο κι αρχίζω να διαβάζω το βιβλίο τον για την εμφάνιση ΑΤΙΑ στο Ρόονζγονελ.

Μολονότι ό Τζέημς δεν είχε αύθόρμητους συνειρμούς για τό όνειρο, τον προέτρεψα νά κάνει « έλεύθερο συνειρμό » μέ τις εικόνες πού είδε. « Δες τήν εικόνα πού επιμένει μέσα στα μάτια του νου σου » , είπα, « και προσπάθησε νά σκεφτείς με­γαλόφωνα. Περίγραψέ μου απλώς τΙς σκέψεις πού περνούν άπ’ τό μυαλό σου. Προσπάθησε νά μην παραλείψεις καί νά μή λογοκρίνεις καμιά, άκόμα καί πράγματα πού μοιάζουν άνόητα ή άσχετα ».

« Βλέπω έναν θώρακα μέ σωλήνες πού βγάζουν καί βά­ζουν υγρό. Βλέπω ένα σώμα μέσα σέ μιά λίμνη μέ κίτρινο υ­γρό — μάλλον υγρό ταρίχευσης. Δέν μου έρχεται τίποτε άλλο ».

« Ε ίδες στ’ αλήθεια το σώμα του Έντουάρντο στήν κη­δεία ; »

« Δ έ ν θυμάμαι. Νομίζω ότι τό φέρετρο ήταν κλειστό, γ ια τί ό Έντουάρντο ήταν πολύ άσχημα σακατεμένος απ’ τό δυστύχημα ».

« Τζέημς, βλέπω στο πρόσωπό σου τόσο πολλούς μορφα­σμούς, τόσο πολλές διαφορετικές έκφράσεις, καθώς σκέφτε­σαι αύτό τό όνειρο ».

« Είναι περίεργη έμπειρία. Ά π ’ τή μιά μεριά, νιώθω ότι δέν θέλω νά προχωρήσω παρακάτω καί χάνω συνέχεια τή συγκέντρωσή μου. ’Από τήν άλλη όμως τό όνειρο μέ τραβά­ει. Έ χ ε ι δύναμη ».

Ε ίχα τήν αίσθηση ότι τό όνειρο ήταν τόσο σημαντικό, πού έπέμεινα. « Τ ί σκέφτεσαι γιά τά λόγια σου, “ Ό Έ ντου­άρντο φαίνεται καλά” ; Τό έπανέλαβες τρεις φορές».

« Πραγματικά έδειχνε καλά. Μαυρισμένος, υγ ιή ς».« Ό μω ς, Τζέημς, ήταν πεθαμένος. Τ ί σημαίνει όταν ένας

πεθαμένος δείχνει υ γ ιή ς ; »

ΤΟ ΠΕΝΘΟΣ ΩΣ ΑΦΥΠΝΙΣΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ £5

« Δεν ξέρω. Έσύ τί π ιστεύεις; »« Έ γώ πιστεύω », άπάντησα, « δτι τό πόσο καλά έδειχνε

ήταν μια άντανάκλαση τού πόσο πολύ θά ήθελες νά ήταν άκόμα ζωντανός ».

«Τ ό μυαλό μου μου λέει οτι έχεις δίκιο. ’Αλλά τά λόγια είναι μόνο λόγια. Δεν τό νιώθω καθόλου ».

« 'Ένας δεκαεξάχρονος πού χάνει τον άδερφό του μέ τέ­τοιο τρόπο. Σακατεμένο σ’ ένα τροχαίο. Νομίζω πώς αύτό έχει σημαδέψει ολόκληρη τη ζωή σου.’Ίσως είναι πιά καιρός ν’ άρχίσεις νά νιώθεις κάποια συμπόνια γιά κείνο τό δεκαε- ξάχρονο άγόρι».

Ό Τζέημς κούνησε άργά τό κεφάλι συμφωνώντας.« Φαίνεσαι θλιμμένος, Τζέημς. Τ ί σκέφτεσαι; »« Θυμάμαι τό τηλεφώνημα, όταν είπαν στή μητέρα μου

γιά τό δυστύχημα τού Έντουάρντο. ’Ακόυσα γιά λίγο, κατά­λαβα πώς κάτι πολύ κακό συνέβαινε, καί βγήκα καί πήγα στο άλλο δωμάτιο. Νομίζω οτι δεν ήθελα νά τ'άκούσω ».

« Αύτό πού δέν ακόυσες κι αύτό πού δεν πρόσεξες ήταν ό πόνος σου. ’Αλλά ή άρνησή σου, τό ποτό, ή άνυπομονησία σου - τίποτε άπ’ αύτά δέν λειτουργεί πιά. Ό πόνος υπάρχει. Όταν τού κλείνεις τήν πόρτα, σου χτυπάει κάπου άλλου γιά νά μπ ει μέσα - στην προκειμένη περίπτωση μετατρέπεται σέ όνειρο ».

Καθώς ό Τζέημς συνέχισε νά συμφωνεί, πρόσθεσα: « Καί τ ί λες γιά τό τέλος τού ονείρου, γιά τό βιβλίο μέ τά ΑΤΙΑ καί τό Ρόουζγουελ; »

Ό Γζέημς έβγαλε ήχηρά τον άέρα άπό μέσα του καί κοί­ταξε τό ταβάνι. «Τ ό ήξερα. Τό ήξερα οτι θά τό ρωτούσες αύτό!»

« Δικό σου είναι τό όνειρο, Τζέημς. Έσύ τό δημιούργη­σες, έσύ έβαλες μέσα τό Ρόουζγουελ καί τά ΑΤΙΑ. Πώς συν­δέονται μέ τον θάνατο ; Τ ί σοΰ έρχεται στο μυαλό; »

«Ε ίν α ι δύσκολο νά τό ομολογήσω σ ’ εσένα, άλλά πραγ-

66 Η ΑΦΥΤΙΝΙΣΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

ματικά ανακάλυψα αύτό τό βιβλίο στα ράφια του αδελφού μου καί τδ διάβασα μετά την κηδεία. Δεν μπορώ νά το εξη­γήσου, άλλα είναι κάπ ως έτσ ι: άν μπορούσα ν’ ανακαλύψου άκριβοίς από που προερχόμαστε -κ ι ίσο^ς πραγματικά νά ερχόμαστε άπό τά ΑΤΙΑ κι άπό τους έξο^γήινους-, τότε θά ζοΰσα πολύ καλύτερα. Θά ήξερα γιατί έχουμε βρεθεί έδώ

"> 5 \ \σ αυτή τή 1 η ».Είχα την έντύπωση πώς προσπαθούσε νά κρατήσει ζο^ν-

τανό τον άδελφό του κατοικώντας τό σύστημα πεποιθήσεο^ν του άδελφού του, άμφέβαλλα όμως άν μιά τέτοια σκέψη θά τού ήταν χρήσιμη κι έτσι κρατήθηκα σιο^πηλός.

Τό όνειρο καί ή συζήτηση γύρω απ’ αύτό σήμανε μιά άλλαγή στη θεραπεία. Ό Τζέημς άρχισε νά παίρνει τή ζο^ή του, καί τήν ψυχοθεραπεία του, περισσότερο στά σοβαρά, κι ή θεραπευτική μας συμμαχία έγινε πιο δυνατή. Έπαψα ν’ άκούοί καρφιά γιά τό ταμείο μου πού γεμίζει καί ερωτή­σεις γιά τό πόσο θά κρατήσει ή θεραπεία ή γιά τό άν έγινε επιτέλους καλά. Ό Τζέημς ήξερε τώρα ότι ό θάνατος είχε σημαδέψει βαθιά τή νεαρή του ηλικία, ότι τό πένθος του γιά τον άδελφό του είχε επηρεάσει πολλές άπ’ τίς έπιλογές τής ζωής του καί τέλος οτι ό πολύ έντονος πόνος του τον είχε αποθαρρύνει άπ’ τό νά έξετάσει τον εαυτό του καί τή δική του θνητότητα στην πορεία τής ζωής του.

Παρόλο πού δεν έχασε ποτέ τό ενδιαφέρον του γιά τό υπερφυσικό, έκανε μεγάλες καί μακροπρόθεσμες αλλαγές στον εαυτό του: έκοψε τό ποτό μέ τό μαχαίρι (χωρίς στήρι­ξη άπό κανένα πρόγραμμα αποκατάστασης), βελτίωσε σέ μεγάλο βαθμό τή σχέση του μέ τή γυναίκα του, άφησε τή δουλειά του καί ξεκίνησε μιά επιχείρηση εκπαίδευσης σκύ­λων γιά τυφλούς - μιά δουλειά πού τού παρείχε νόημα, κα­θώς πρόσφερε κάτι χρήσιμο στον κόσμο.

μ ια ΣΗΜΑΝΤΙΚΗ ΑΠΟΦΑΣΗ ΩΣ ΑΦΥΠΝΙΣΤ1ΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ 67

ΜΙΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΗ ΑΠΟΦΑΣΗ

ΩΣ Α Φ Υ Π Ν ΙΣ Τ Ι Κ Η Ε ΜΠ ΕΙ Ρ Ι Α

Οί σημαντικές άποφάσεις έχουν συχνά πολύ βαθιές ρίζες. Κάθε επιλογή εμπεριέχει μια παραίτηση άπο κάτι, καί κά­θε παραίτηση μάς κάνει να συνειδητοποιούμε τα δρια καί τήν παροδικότητά μας.

Κολλημένη και προσκολλημένη: Π ά τ

Ή Πάτ, μια χρηματίστρια σαρανταπέντε χρόνων, χωρισμέ­νη έδώ καί τέσσερα χρόνια, άναζήτησε θεραπεία επειδή είχε δυσκολία να κάνει μια καινούργια σχέση. Τήν είχα δει για μερικούς μήνες πριν άπο πέντε χρόνια, όταν αποφάσισε ν’ άφήσει τον άντρα της. Ό λόγος πού ήρθε ξανά σέ έπαφή μαζί μου ήταν δτι είχε γνωρίσει έναν πολύ γοητευτικό άντρα, τον Σάμ, πού τήν ένδιέφερε αλλά είχε κινητοποιήσει έναν κατακλυσμό άγχους.

Ή Πάτ μου είπε δτι ήταν παγιδευμένη σ’ ένα παράδοξο: άγαπουσε τον Σάμ, άλλά βασανιζόταν γιά τό αν έπρεπε νά συνεχίσει νά τον βλέπει. Τό άποφασιστικό χτύπημα πού τήν έκανε νά μου τηλεφωνήσει, ήταν δτι είχε λάβει μιά πρόσ­κληση γιά μιά δεξίωση, στήν οποία θά πήγαιναν πολλοί στε­νοί της φίλοι καί συνεργάτες. ’Έπρεπε ή όχι νά φέρει τον Σά μ; Τό δίλημμα αύτό γινόταν δλο καί πιο έντονο, ώσπου τής έγινε έμμονή.

Γ ια τί τόση άγωνία; Στήν πρώτη μας συνεδρία, έπειτα άπο διάφορες άποτυχημένες προσπάθειες νά τή βοηθήσω νά βρει μιά λογική εξήγηση γιά τό νόημα τής άνησυχίας της, δοκίμασα μιά έμμεση προσέγγιση καί τής πρότεινα νά κάνει μιά φαντασίωση μέ καθοδήγηση.

« Πάτ, γιά δοκίμασε αύτό, νομίζω πώς θά βοηθήσει. Θέ-

6 8 Η ΑΦΎΠΝΙΣΉΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

λω νά κλείσεις τά μάτια κα'ι νά φανταστείς δτι φτάνεις στη δεξίωση μαζί μέ τον Σάμ. Μπαίνεις στον χώρο κρατώντας τον άπ’ τό χέρι. Πολλοί φίλοι σου σέ βλέπουν. Σου κουνάνε τό χέρι κ ι έρχονται προς τό μέρος σου ». "Εκανα μια παύση.« Τό βλέπεις αύτό μέ τά μάτια του νοΰ σου; »

Ή Π άτ κούνησε τό κεφάλι καταφατικά.«Τ ώ ρα συνέχισε νά βλέπεις τή σκηνή αύτή καί άσε νά

μπουν μέσα τά συναισθήματά σου. Έ λεγξε μέσα σου καί πές μου δλα δσα νιώθεις. Προσπάθησε νά είσαι χαλαρή. Πές δ,τι σου έρχεται στόν νοΰ ».

« Οΰφ, δέν μ ’ αρέσει αύτή ή δεξίωση ». Έ κανε μιά γκρι- μάτσα. « ’Αφήνω τό χέρι του Σάμ. Δέν θέλω νά μέ δουν μα­ζί του » .

« Συνέχισε. Γ ια τ ί δ χ ι; »« Δέν ξέρω ! Ε ίνα ι πιό μεγάλος άπό μένα, άλλά μόνο δυό

χρόνια. Κ ι είναι πολύ ωραίος άντρας. Δουλεύει στίς δη­μόσιες σχέσεις καί ξέρει πώς νά φερθεί κοινωνικά. ’Αλλά θά μας θεωρούσαν ζευγάρι. Έ να μεσήλικο ζευγάρι. Αύτό θά μ έ περ ιόρ ιζε. Θά ένιωθα κολλημένη. Θ ά ’πρεπε ν ’ άρνηθώ κάθε άλλον άντρα. “ Προσκολλημένη καί κολλη­μένη ” » —καί ή Π άτ άνοιξε τά μάτια—, « λοιπόν, ποτέ δέν είχα σκεφ τεΐ αύτή τή διπλή σημασία. Ό πω ς στο κολέγιο, δταν φοράς τήν καρφίτσα τής αδελφότητας κάποιου γκό­μενου, έχεις προσκολληθεΐ σ ’ αύτόν, άλλά έχεις κολλήσει κιόλας » .

« Πολύ έπιδέξιος τρόπος ν’ άπεικονίσεις τό δίλημμά σου, Πάτ. "Αλλα συναισθήματα; »

Ή Π άτ έκλεισε πάλι τά μάτια καί βυθίστηκε στή φαν­τασίωσή της. «Μ ου έρχονται διάφορα πράγματα πού έ­χουν σχέση μέ τόν γάμο μου. Νιώθω ενοχές πού τόν κατέ­στρεψα. Ξέρω άπ’ τήν προηγούμενή μας θεραπεία δτι δέν τόν κατέστρεψα εγώ —τήν είχαμε δουλέψει πάρα πολύ αύτή τήν ένοχή εσείς κ ι έγώ - άλλά νά πού παρ’ δλ’ αύτά μου ξα-

ΜΙΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΗ ΑΠΟΦΑΣΗ ΩΣ ΑΦΥΠΝΙΣΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ 69

νάρχεται τώρα αύτή ή σκέψη. Ό αποτυχημένος μου γάμος ήταν ή πρώτη μου πραγματική αποτυχία στή ζωή μου - ώς τότε ολα προχωρούσαν προς τά πάνω. Βέβαια ό γάμος έχει τελειώ σει εδώ καί χρόνια. Άλλα τό να διαλέξω πραγ­ματικά έναν άλλον άντρα κάνει τελικά πραγματικό τό δια­ζύγιο. Σημαίνει οτι δεν μπορώ νά γυρίσω πίσω - ποτέ. Είναι ένα στάδιο τής ζωής μου πού πέρασε. Είναι μή άνα- στρέψ ιμο... χρόνος πού χάθηκε. Ναί, ναί, αύτό τό ήξερα ήδη, άλλά όχι άκριβώς έτσι όπως τό άντιλαμβάνομαι ξαφ­νικά τώρα ».

Ή ιστορία τής 11άτ εικονογραφεί τή σχέση άνάμεσα στήν έλευθερία καί στή θνητότητα. Οί δύσκολες άποφάσεις έχουν συχνά ρίζες πού φτάνουν ώς τά θεμέλια τών υπαρξιακών άνησυχιών καί τής προσωπικής εύθύνης. Ά ς δούμε γιατί ή άπόφαση τής Πάτ τής προκαλοϋσε τόση άγωνία.

Καταρχάς προμήνυε μιά παραίτηση άπό κάτι. Κάθε ναί έμπεριέχει ένα οχι. Μόλις « προσκολληθεΐ» στον Σάμ, δια­γράφει τις άλλες δυνατότητες - άλλους άντρες, νεότερους καί ίσως καλύτερους άπό κείνον. Μέ τά δικά της λόγια, δεν θά ήταν μόνο « προσκολλημένη » άλλά καί « κολλημένη ». Θά άπέκοπτε τις άλλες δυνατότητες. Αύτός ό περιορισμός τών δυνατοτήτων έχει μιά σκοτεινή πλευρά. Όσο περισσότερες δυνατότητες άποκλείεις τόσο μικρότερη, συντομότερη καί λιγότερο ζωντανή φαίνεται ή ζωή σου.

Ό Χάιντεγκερ όρισε κάποτε τον θάνατο ώς τή « μή δυνα­τότητα περαιτέρω δυνατότητας ». Έ τσ ι τό άγχος τής Πάτ -πού φαινομενικά σχετιζόταν μέ κάτι έπιφανειακό, μέ τήν άπόφαση νά πάρει μαζί της έναν άντρα σέ μιά δεξίωση- άν- τλούσε τή δύναμή του άπ’ τό άπύθμενο ..πηγάδί-τοΰ άγχους της γ ιά τον θάνατο. Λειτουργούσε σάν μιά^.άφυπνιστική .εμ­πειρία : ό έστιασμός τής προσοχής μας στο βαθύτερο νόημα τής απόφασής της ένίσχυσε κατακόρυφα τήν άποτελεσματι- κότητα τής δουλειάς μας.

7 0 Η ΑΦΥΠΝΙΙΊΊΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

Ή άνάλυση πού κάναμε για το θέμα της εύθύνης τήν οδή­γησε σέ μια μεγαλύτερη συνειδητοποίηση τής αδυναμίας να ξαναγυρίσουμε στα νιάτα. Ή Πάτ άνέφερε επίσης ότι μέχρι το διαζύγιο ή ζωή της έμοιαζε να κινείται άνοδικά καί δτι τώρα μόλις συνειδητοποιούσε πώς τό διαζύγιο ήταν πραγ­ματικά μή άναστρέψιμο. Στο τέλος άποκολλήθηκε άπ’ αύτό, άποδέχτηκε τα πράγματα άπ’ τα όποια έπρεπε να παραιτη­θεί, στράφηκε στο μέλλον καί μπόρεσε να δεσμευτεί μέ τονΣάμ.

Ή ψευδαίσθηση τής Πάτ πο,ις άναπτυσσόμαστε άενάως, άενάως προοδεύουμε καί ανεβαίνουμε είναι πολύ συνηθισμέ­νη. ’Έ χει ένισχυθεΐ σέ πολύ μεγάλο βαθμό άπό τήν ιδέα πού έχει ό δυτικός πολιτισμός για τήν πρόοδο, πού χρονολο­γείτα ι άπό τήν έποχή τού Διαφο^τισμού, καί άπό τήν άμερι- κανική επιταγή για συνεχή ανοδική κίνηση. Βέβαια ή πρόο­δος δεν είναι παρά μια κατασκευή. 'Υπάρχουν κι άλλοι τρό­ποι ν’ άντιληφθεΐ κανείς τήν 'Ιστορία. Οί αρχαίοι Έλληνες δεν προσυπέγραφαν τήν ιδέα τής προόδου: αντίθετα, κοι­τούσαν προς τά πίσω, προς έναν χρυσό αιώνα πού έλαμπε όλο καί πιο φωτεινός όσο περνούσαν οί αιώνες. Ή ξαφνική συνειδητοποίηση οτι ή πρόοδος προς τά έπάνο^ δεν είναι πα­ρά ένας μύθος, μπορεί νά κινητοποιήσει τον άνθρωπο, όπως συνέβη μέ τήν Πάτ, καί συνεπάγεται σημαντική μετατόπι­ση των ιδεών καί τών πεποιθήσεών μας.

ΤΑ Ο ΡΟ Σ Η Μ Α Τ Η Σ Ζ ΩΗΣ

ΩΣ Α Φ Τ Γ Ι Ν Ι Σ Τ Ι Κ Ε Σ Ε Μ Π Ε Ι Ρ Ι Ε Σ

’Άλλα παραδείγματα αφύπνισης -π ιο συνηθισμένα αλλά καί πιο έμμεσα- συνδέονται μέ ορόσημα τής ζωής μας, όπως είναι οί συναντήσεις μέ παλιούς συμμαθητές ή συμφοιτητές, τά γενέθλια καί οί έπέτειοι, ό σχεδιασμός τής διανομής τής

ΤΛ ΟΡΟΣΗΜΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΩΣ ΑΦΥΠΝΙΣΤΙΚΕΣ ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ 7 ΐ

περιουσίας καί ή σύνταξη διαθήκης, καθώς καί ορισμένα προχωρημένα γενέθλια, όπως τά πεντηκοστά ή τά εξηκο­στά.

Συναντήσεις μ ε παλιούς συμμαθητές

Οι συναντήσεις με παλιούς συμμαθητές, ιδίως έ'πειτα άπό είκοσιπέντε χρόνια, μπορεί νά είναι πολύ πλούσιες έμπει- ρίες. Τίποτα δεν κάνει πιο χειροπιαστό τον κύκλο τής ζωής άπ'τό νά βλέπεις τούς φίλους σου άπ'τό σχολείο νά έχουν πλήρως ένηλικιωθεΐ καί μάλιστα γεράσει. Καί βέβαια μιά άκόμα πιο ισχυρή άφύπνιση πού σέ συνεφέρει είναι ό κατά­λογος των ονομάτων των συμμαθητών πού έχουν πεθάνει. Μερικές συγκεντρώσεις σου δίνουν νά καρφιτσώσεις στο πέ­το τη φωτογραφία σου άπό τότε πού ήσουνα νέος, κι ό κό­σμος περιφέρεται μέσα στήν αίθουσα συγκρίνοντας φωτο­γραφίες καί πρόσωπα, προσπαθώντας ν’ άνακαλύψει τά νε­αρά καί άθώα μάτια στις ρυτιδιασμένες μάσκες πού έχει μπροστά του. Καί ποιος μπορεί ν’ άντισταθεΐ στη σκέψη: (( Γέρασαν όλοι τόσο πολύ, τόσο πολύ. Τ ί γυρεύω έγώ εδώ μέσα; Πώς θά τούς φαίνομαι έγώ; »

Γιά μένα ή συγκέντρωση μιας παλιάς τάξης είναι σάν τήν κατακλείδα κάποιων ιστοριών πού είχα ξεκινήσει νά τις δια­βάζω πριν άπό τριάντα, σαράντα, άκόμα καί πενήντα χρόνια. Οί συμμαθητές έχουν μιά κοινή ιστορία, μιά αίσθηση βαθιάς οικειότητας ό ένας μέ τον άλλον. Σέ γνώριζαν όταν ήσουνα νέος καί φρέσκος καί πριν άναπτύξεις μιά ενήλικη περσόνα. ’Ίσως αυτός νά είναι ό λόγος πού άπ’ τίς συγκεντρώσεις αύτές προκύπτει ένας έντυπωσιακός άριθμός νέων γάμων. Οί παλιοί συμμαθητές δίνουν τήν αίσθηση ότι μπορείς νά τούς εμπιστευτείς, οί παλιές άγάπες άναζωπυρώνονται, όλοι είναι μέλη ένός δράματος πού ξεκίνησε νά παίζεται πριν άπό πολύ καιρό μπροστά σ ’ ένα φόντο άπεριόριστης έλπίδας.

7 2 Η ΑΦΥΠΝΙΓΠΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

Ενθαρρύνω τούς ασθενείς μου να πηγαίνουν στις συγκεν­τρώσεις των παλιών τους συμμαθητών, κι όταν το κάνουν, νά κρατούν ημερολόγιο τών άντιδράσεοόν τους.

Διανομή της περιουσίας

Ή διανομή τής περιουσίας αύξάνει αναπόφευκτα την υπαρ­ξιακή έπίγνωση, καθώς συζητάς τον θάνατό σου καί τούς κληρονόμους σου καί σκέφτεσαι πώς θά διαθέσεις τα χρή­ματα καί τά άγαθά πού έχεις συσσωρεύσει στή διάρκεια τής ζωής σου. Αύτή ή διαδικασία συνόψισης τής ζωής μας εγεί­ρει πολλά ερωτήματα: Ποιόν αγαπώ ; Ποιόν δεν άγαπώ; Σέ ποιόν θά λε ίψ ω ; Σ έ ποιόν πρέπει νά είμαι γενναιόδωρος; Αύτή τή στιγμή άπολογισμοϋ τής ζωής μας πρέπει νά λά­βουμε πρακτικά μέτρα γιά ν’ άντιμετωπίσουμε τό τέλος της, νά ρυθμίσουμε ζητήματα ταφής, νά όλοκληρούσουμε καί νά έπιλύσουμε δουλειές πού έχουν μείνει στή μέση.

'Ένας άσθενής μου μέ θανατηφόρα άσθένεια, ό όποιος ξε­κίνησε τή διαδικασία νά ρυθμίσει τις υποθέσεις του, πέρασε πολλές μέρες ξεκαθαρίζοντας τό ήλεκτρονικό του ταχυδρο­μείο, γιά νά σβήσει όλα τά μηνύματα πού θά μπορούσαν νά προκαλέσουν δυσάρεστα συναισθήματα στήν οίκογένειά του. Καθώς έσβηνε μηνύματα άπό παλιές έρο^μένες, κατακλύ- στηκε άπό συγκίνηση. Ή τελική έξάλειψη κάθε φωτογρα­φίας καί αναμνηστικού άπό εμπειρίες μεγάλου πάθους ξυ­πνάει πάντοτε τό υπαρξιακό άγχος.

Γενέθλια και επέτειοι

Τά σημαντικά γενέθλια καί οί σημαντικές έπέτειοι μπορούν επίσης νά είναι δυνάμει άφυπνιστικές έμπειρίες. Παρότι συν­ήθως γιορτάζουμε τά γενέθλια μέ δώρα, τούρτες, κάρτες καί χαρούμενα πάρτυ, τ ί γιορτάζουμε στήν πραγματικότητα;

ΤΑ ΟΡΟΣΗΜΑ Ι'ΗΣ ΖΩΗΣ ΩΣ ΑΦΥΓΙΝΙΣΤΙΚΕΣ ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ 73

’Ίσως είναι μια προσπάθεια ν άποδιώζουμε κάθε θλιβερή υπόμνηση τής άνέκκλητης ροής του χρόνου. Οί θεραπευτές οφείλουν να σημειώνουν τά γενέθλια των θεραπευόμενων -ίδιους τά σημαντικά, τά γενέθλια των μεγάλων δεκαετιών- καί νά άνιχνεύουν τά συναισθήματα πού ξυπνούν.

ΤΑ ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΑ ΓΕΝΕΘΛΙΑ: ΟΤΙΑ Ό κάθε θεραπευτής πού έχει άποκτήσει μιά εύαισθησία γιά τά ζητήματα θνητότητας θά έντυπωσιαστεΐ άπο τό πόσο καθολικά είναι. Πολλές φορές ενώ ξεκινούσα νά γράφω ένα κομμάτι αυτού τού β ι­βλίου συνέβη τήν ’ίδια εκείνη ήμέρα ένας θεραπευόμενος νά ρίξει στήν ποδιά μου ένα σχετικό κλινικό παράδειγμα, χωρίς έγώ νά το έχω ζητήσει συνειδητά. Δ είτε τήν παρακάτω θε­ραπευτική συνεδρία, ή οποία έλαβε χώρα καθώς έγραφα αύτό τό κεφάλαιο γιά τις άφυπνιστικές έμπειρίες.

Ήταν ή τέταρτη συνάντησή μου μέ τον Ούίλ, έναν ύπερ­βολικά εγκεφαλικό δικηγόρο σαρανταεννέα χρόνων, ό όποιος άναζήτησε θεραπεία, επειδή είχε χάσει τό πάθος του γιά τή δουλειά του κι επειδή ένιωθε καταπτοημένος πού δέν είχε χρησιμοποιήσει μέ τον καλύτερο δυνατό τρόπο τά σημαντικά πνευματικά χαρίσματα πού διέθετε. ( Ε ίχε άπο- φοιτήσει μετά πολλών έπαίνων άπό ένα έξαιρετικό πανεπι­στήμιο. )

Ό Ούίλ ξεκίνησε τή συνεδρία σχολιάζοντας ότι κάποιοι απ’ τούς συναδέλφους του τον κατέκριναν ανοιχτά πού πρόσ- φερε ύπερβολικά πολλές ώρες άμισθί καί πού είχε αντίθετα πολύ λίγες χρεώσιμες ώρες. ’Αφού περιέγραψε γιά ένα τέ­ταρτο τής ώρας τήν κατάσταση στή δουλειά του, συζήτησε μακροσκελώς τό ιστορικό του, ότι σέ όλους τούς οργανι­σμούς πού είχε βρεθεί είχε άποτελέσει περιθωριακό στοι­χείο. ’Έμοιαζε νά είναι μιά σημαντική πληροφορία γιά τήν προϊστορία του, καί τήν άπορρόφησα πλήρως, άλλά σ’ αύτό τό κομμάτι τής συνεδρίας παρέμεινα περισσότερο σιωπηλός

74 Η ΑΦΥΠΝ1ΕΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

— άν έξαιρέσουμε τό σχόλιο πού έκανα για τή συμπόνια, τήν όποια έδειχνε για τις υποθέσεις πού αναλάμβανε αμισθί.

Έ π ειτα άπό μια σύντομη σιωπή ε ίπ ε : « Παρεμπιπτόν­τως, σήμερα είναι τα γενέθλιά μου, γίνομαι πενήντα χρό­νων ».

« Κ α ί; Πώς νιώθεις γ ι ’ αύτό; »« Ή γυναίκα μου θά τό κάνει μεγάλο θέμα. ’Έ χει καλέσει

μερικούς φίλους στό σπίτι να φάμε μαζί καί να τό γιορτά­σουμε. Έ γώ βέβαια δέν τό σκεφτόμουνα έτσι. Δεν μ ’ άρέσει. Δεν μ ’ άρέσει ν’ άσχολουνται πολύ μαζί μου ».

« Πώς έτσ ι; Τ ί είναι αύτό πού δέν σ’ άρέσει στό ν’ άσχο- λοΰνται οί άλλοι μαζί σου; »

« Νιώθω άβολα μέ κάθε είδους κομπλιμέντο. Καί κάπως τό "ακυρώνω μέ τήν έσώτερίκή'μού φωνή πού λέει":'“ 'Δέν μέ ξέρουν πραγματικά ” ή “ Ά ν ήξεραν όμως ” ».

« Ά ν σέ γνώριζαν πραγματικά » , ρώτησα,« τότε θά έβλε­παν. . . τ ί θά έβλεπαν; »

« Δέν ξέρω ούτε κ ι έγώ ό ίδιος. Καί δέν είναι μόνο τό νά δέχομαι κομπλιμέντα πού μέ κάνουν νά νιώθω άσχημα, άλλά καί τό νά κάνω έγώ στούς άλλους. Δέν τό καταλαβαίνω καί δέν ξέρω πώς νά τό έξηγήσω, έκτός άν πούμε 6τι κάτω άπ’ αύτό υπάρχει ένα ολόκληρο σκοτεινό πράγμα. Δέν έχω πρόσβαση σ’ αύτό ».

« Αντιλαμβάνεσαι ποτέ, Ούίλ, νά ξεπηδούν κάποια πράγ­ματα άπ’ αύτό τό έπ ίπεδο ; »

((Ναί, υπάρχει κάτι. Ό θάνατος. Ό ποτε διαβάζω ένα β ι­βλίο γιά τόν θάνατο, ιδίως γιά τον θάνατο ενός παιδιού, νιώ­θω νά π ν ίγομα ι».

« Ξεπήδησε ποτέ κάτι άπ’ αύτό τό σκοτεινό έπίπεδο έδώ μαζί μου; »

« Δέν νομίζω. Γ ια τ ί ; ’Έ χετε κάτι στόν νοΰ σας; »« Σκέφτομαι μιά στιγμή στήν πρώτη μας ή στή δεύτερη

συνεδρία, δταν ξαφνικά ξέσπασε μιά πολύ έντονη συγκίνηση

75

καί σου ήρθαν δάκρυα στα μάτια. 1 ότε σχολίασες ότι πολύ σπάνια δακρύζεις. Δεν θυμάμαι πολύ καλα τι λεγαμε εκείνη τή στιγμή. Μήπως εσύ θυμάσαι; »

<( Δεν μου έρχεται τίποτα. Γιά τήν άκρίβεια, δεν θυμάμαι καν τό επεισόδιο ».

(( Νομίζω ότι είχε κάποια σχέση μέ τον πατέρα σου. Μισό λεπτό, περίμενε να τό κοιτάξω ». Σηκώθηκα καί πήγα στον ύπολογιστή μου, έψαξα τή λέξη « δάκρυα » στον φάκελό του, κι έπειτα άπό λίγο ξανακάθισα. « Ναί, για τον πατέρα σου μιλούσαμε. ’Έλεγες μέ θλίψη οτι λυπόσουν πού δεν είχες ποτέ κουβεντιάσει μαζί του σέ προσωπικό επίπεδο καί ξαφ­νικά .γέμισες δάκρυα ».

« *Α ναί, τό θυμάμαι κ α ί... ώ, θεέ μου, μόλις θυμήθηκα οτι χθές τή νύχτα είδα ένα όνειρο μέ τον πατέρα μου! Δέν είχα καμιά άνάμνηση τού ονείρου ώς αύτή τή στιγμή ΓΑν μέ είχατε ρωτήσει στήν άρχή της ώρας, αν χθές τή νύχτα είδα κανένα όνειρο, θά σάς έλεγα όχι. Λοιπόν, στο όνειρο αύτό μ ι­λούσα μέ τον πατέρα μου καί μέ τον θείο μου. Ό πατέρας μου πέθανε πριν άπό δώδεκα περίπου χρόνια κι ό θειος μου δυό-τρία χρόνια νωρίτερα. Ένώ οί τρεις μας κάναμε μιά εύ- χάριστη κουβέντα γιά κάτι, άκουγα τον εαυτό μου νά λέει: “ ’Έχουν πεθάνει, έχουν πεθάνει, άλλά μήν άνησυχεΐς, είναι λογικό, μέσα στο όνειρο είναι κάτι φυσικό’ ».

«Τ ό σπηκάζ άπό κάτω φαίνεται νά χρησιμεύει γιά νά διατηρήσει τό όνειρο ελαφρύ, γιά νά σέ κρατήσει κοιμισμέ­νο. ’Ονειρεύεσαι συχνά τον πατέρα σου; »

« Ποτέ ώς τώρα. Τουλάχιστον δέν τό θυμάμαι».« ’Έ χει σχεδόν τελειώσει ό χρόνος μας, Ούίλ, άλλά θέλω

νά σου κάνω μιά ερώτηση γιά κάτι πού κουβεντιάσαμε νω­ρίτερα - γιά τό νά δέχεσαι καί νά κάνεις κομπλιμέντα. Συμ­βαίνει αύτό ποτέ μέσα σ ετούτο τό δωμάτιο; Ανάμεσα σ ’ έσένα καί σ ’ εμένα; Νωρίτερα, όταν περιέγραφες έκείνη τήν υπόθεση πού άνέλαβες χωρίς χρήματα, σχολίασα πόσο

ΤΑ ΟΡΟΣΗΜΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΩΣ ΑΦΥΙΙΝΊΣΤΙΚΕΣ ΕΜ1ΙΕ1Ρ1ΕΣ

7 6 Η ΑΦΥΠΝΙΣΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

συμπονετικός είσαι. Δέν μου απάντησες. Αναρωτιέμαι πώς ένιωσες πού σου είπα κάτι θετικό. Επομένως θά δυσκολευ­τείς να πεις κ ι έσύ κάποτε σ ’ έμένα κάποια θετικά πράγμα­τ α ; » ( Σπάνια άφήνω να περάσει μιά ώρα χωρίς νά κάνω μια διερεύνηση του έδώ-καί-τώρα όπως αύτή.

« Δέν είμαι σίγουρος. Θά πρέπει νά τό σκεφτώ » είπε κι ετοιμάστηκε νά σηκωθεί.

Πρόσθεσα: «Κ ά τ ι τελευταίο, Ούίλ. Πές μου, ποιά άλλα συναισθήματα ξύπνησαν για τή συνεδρία μας καί για μένα σήμερα; »

« ΤΗταν μιά καλή συνεδρία » άπάντησε. « Μ ’ έντυπωσία- σε πού θυμόσασταν τα δάκρυά μου άπ’ τήν πρώτη φορά πού συναντηθήκαμε. ’Αλλά πρέπει νά ομολογήσω 8τι άρχισα νά αισθάνομαι πολύ άβολα τώρα στό τέλος πού μέ ρωτήσατε πώς ένιωσα πού μου είπατε κάτι καλό καί τό άντίστροφο ».

« Ε ίμ α ι βέβαιος πώς αύτή ή δυσάρεστη αίσθηση θά μας οδηγήσει σέ πιό:πολλά υποσχόμενες κατευθύνσεις στή δου­λειά μας ».

Σημειώ στε 8τι σ ’ αύτή τή θεραπευτική ώρα μέ τόν Ουίλ τό μοτίβο του θανάτου προέκυψε άπρόσμενα καί αύθόρμητα, όταν τόν ρώτησα γιά τό « σκοτεινό του έπ ίπ εδο». Είναι πολύ σπάνιο νά σηκωθώ καί νά πάω ώς τόν υπολογιστή μου, γ ιά νά συμβουλευτώ τις σημειώσεις μου στή μέση της συνε­δρίας, άλλά ό Ούίλ ήταν τόσο εγκεφαλικός, πού ήθελα ν α­κολουθήσω τόν μίτο της μοναδικής εκδήλωσης συγκίνησης πού είχε δείξει στίς συναντήσεις μας.

Ά ς δούμε 8λα τά υπαρξιακά ζητήματα, στά όποια θά μπορούσα νά είχα στραφεί. Πρώτα ήταν ή έπέτειος των πεντηκοστών του γενεθλίων. Κ ά τι τέτοια σημαντικά γενέ­θλια έχουν συνήθως^πολλές ψυχικές διακλαδώσεις. όταν τον ρώτησα γ ιά τό κρυμμένο του έπίπεδο, εκείνος απάντησε, πρός μεγάλη μου έκπληξη καί χωρίς νά τού δώ­σω ατακα, πώς νιώθει νά πνίγετα ι όποτε διαβάζει κάτι γιά

ΤΑ ΟΝΕΙΡΑ ΠΣ ΑΦΥΠΝΙΣΤΗΚΕΣ ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ 77

τον θάνατο, ιδίως για τον θάνατο ένός παιδιού. Κ ι έπειτα ή ξαφνική άνάμνηση, πάλι εντελώς άπροσδόκητα, του ονείρου στο όποιο μιλάει μέ τον νεκρό πατέρα καί τον νεκρό θειο του.

Όταν άσχολήθηκα μέ τ ' όνειρό του στις έπόμενες συνε­δρίες, ό Ούίλ συνειδητοποίησε τον κρυφό του φόβο καί τή θλίψη του για τον θάνατο — για τον θάνατο του πατέρα του, για τον θάνατο των μικρών παιδιών καί, κάτω απ' αύτά, για τον δικό του θάνατο. Καταλήξαμε οτι κρατούσε τον εαυτό του μακριά άπ’ τά συναισθήματα πού άφοροϋσαν τον θάνα­το, γιατί ένιωθε τήν άνάγκη να τά εμποδίσει νά τον καταλά­βουν ολοκληρωτικά. Στις συναντήσεις μας ξεσποϋσε ξανά καί ξανά σε κλάμα, καί τον βοήθησα νά μιλήσει άνοιχτά γιά τή σκοτεινή του περιοχή καί γιά τούς ώς τώρα άφατους φό­βους του.

ΤΑ ΟΝΕΙΡΑ ΩΣ Α Φ Τ Π Ν Ι Σ Τ Ι Κ Ε Σ Ε Μ Π Ε Ι Ρ Ι Ε Σ

"Αν άκούσουμε τά μηνύματα πού μάς μεταδίδουν τά έντονα όνειρα, μπορεί νά άφυπνιστοϋμε. Δ είτε τό παρακάτω όνειρο πού δεν ξεχνιέται, τό όποιο μου είπε μιά νεαρή χήρα, βου­τηγμένη στο πένθος. Είναι ένα πολύ ξακάθαρο παράδειγμα του πώς ή άπώλεια ένός άγαπημένου μπορεί νά φέρει τον πενθούντα αντιμέτωπο μέ τή δική του θνητότητα:

Είμαι στην κλειστή μπροστινή βεράντα ενός ετοιμόρροπου εξοχικού σπιτιού και βλέπω ένα μεγάλο απειλητικό τέρας μέ τεράστιο στόμα νά περιμένει λίγα μέτρα πέρα όιπ’τήν είσοδο. Είμαι τρομοκρατημένη. ’Ανησυχώ ότι θά πάθει κά­τι η κόρη μου. Αποφασίζω νά δοκιμάσω νά ικανοποιήσω τό Θηρίο μέ μιά θυσία καί πετάω έξω άσι την πόρτα ένα κόκ­κινο καρώ πάνινο ζωάκι. Τό ζώο καταβροχθίζει τό δόλωμα

78 Η ΑΦΥΠΝΙΣΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

άλλά μένει εκεί. Τά μάτια του καίνε. Είναι καρφωμένα πά­

νω μου. ’Ε γ ώ είμαι ή λεία του.

Αύτή ή νεαρή χήρα κατάλαβε πολύ καθαρά τύ όνειρό της. Στην αρχή σκέφτηκε οτι 6 θάνατος ( τό άπειλητικό θηρίο), πού είχε ήδη πάρει τον άντρα της, ερχόταν τώρα για τήν κό­ρη της. Άλλα σχεδόν άμέσως συνειδητοποίησε πώς ή ίδια βρισκόταν σέ κίνδυνο. Ε κ ε ίν η ήταν ή έπόμενη στή σειρά, και τό θηρίο είχε έρθει για κείνην. Προσπάθησε να τό έξευμενί- σει καί να του άποσπάσει τήν προσοχή μέ μια θυσία, ένα κόκκινο καρώ πάνινο ζωάκι .Τό μήνυμα αύτοΰ του συμβόλου της ήταν σαφές — δεν χρειάστηκε καν να τό ρωτήσω: ό άν­τρας της είχε πεθάνει φορώντας κόκκινες καρώ πιτζάμες. Άλλα τό θηρίο δέν εξευμενιζόταν: ή ίδια ήταν ή λεία του. Ή έντυπωσιακή καθαρότητα αύτού του ονείρου είσήγαγε μια μεγάλη μετατόπιση στή θεραπεία μα ς: ή θεραπευόμενη με­τατοπίστηκε άπό τήν καταστροφική της απώλεια προς έναν μεγαλύτερο συλλογισμό της δικής της πεπερασμένης ύπαρ­ξης καί του πώς θά έπρεπε νά ζήσει.

Ή άφυπνιστική έμπειρ ία δέν είναι καθόλου παράξενη καί σπάνια ιδέα. Α ντίθετα, είναι άπό τά καθημερινά έργαλεΐα της κλινικής δουλειάς. Γ ιά τόν λόγο αύτό ξοδεύω πολύ χρό­νο διδάσκοντας τούς θεραπευτές πώς ν’ άναγνωρίζουν καί νά τιθασεύουν τ ις άφυπνιστικές έμπειρ ίες πρός θεραπευτική χρήση - όπως στήν ιστορία του Μάρκ, δπου ένα όνειρο άνοι­ξε μιά πόρτα πού οδήγησε στήν άφύπνισή του.

"Ενα δνειρο πένθους ώς άφυπνιστική έμπειρία: Μάρκ

Ό Μάρκ, ένας σαραντάχρονος ψυχοθεραπευτής, ήρθε σ’ εμέ­να γιά θεραπεία, επειδή είχε χρόνιο άγχος καί περιοδικές κρίσεις πανικού δτι πέθαινε. Είδα πόσο ανήσυχος καί τα­ραγμένος ήταν στήν πρώτη μας συνεδρία. ΤΗταν άπορροφη-

ΤΑ ΟΝΕΙΡΑ ΩΣ ΑΦΥΠΝΙΣΤΙΚΕΣ ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ 79

μένος στον —όνο του για τον θάνατο της μεγαλύτερης αδελ­φής του, της Τζάνετ, — ρίν από έξι χρόνια. 'Η Τζάνετ είχε λειτουργήσει σαν αναπληρωματική μητέρα στα παιδικά του χρόνια, καθώς ή μητέρα του εμφάνισε καρκίνο στα οστά, όταν εκείνος ήταν πέντε χρόνων, καί πέθανε δέκα χρόνια άρ- γότερα, έπειτα άπό πολλές υποτροπές καί πολλές παραμορ­φωτικές χειρουργικές επεμβάσεις.

Γύρω στα είκοσι της χρόνια ή Τζάνετ έγινε χρόνια αλκο­ολική καί πέθανε τελικά άπό ήπατική ανεπάρκεια. Παρά τήν άδελφική του άφοσίωση σ έκείνην -είχε κάνει άπειρα ταξί­δια άπό τή μιά μεριά τής χώρας στήν άλλη, γιά νά τής προσ­φέρει βοήθεια, όταν εκείνη άρρώσταινε- τού ήταν άδύνατο ν’ άποτινάξει τήν πεποίθηση οτι δέν είχε κάνει αρκετά, οτι ήταν ένοχος καί μέ κάποιο τρόπο υπεύθυνος γιά τον θάνατό της. Ή ένοχή του ήταν πολύ άνθεκτική, καί στή θεραπευτι­κή μας δουλειά συνάντησα μεγάλη δυσκολία νά τον ξεκουνή- σο.> άπ’ αύτό τό σημείο.

Όπως είπα, μιά δυνητική άφυπνιστική εμπειρία ένυπάρ- χει σχεδόν σέ κάθε πορεία πένθους καί συχνά κάνει τήν πρώ­τη της έμφάνιση σ ’ ένα όνειρο. Σ 'ένα ν άπ'τούς συχνούς εφιάλτες του, ό Μάρκ μου περιέγραψε μιά εικόνα, οπού άπ’ τό χέρι τής άδελφής του άνάβλυζε αίμα - μιά εικόνα πού ανακάλεσε μιά πολύ παλιά άνάμνηση. Όταν ήταν γύρω στά πέντε, ή αδελφή του είχε πάει στο σπίτι των γειτόνων κι είχε χοόσει τον άντίχειρά της σ'έναν ήλεκτρικό άνεμιστήρα. Θυμήθηκε ότι τήν είχε δει νά τρέχει στο δρόμο ούρλιάζον- τας. Υ πήρχε αίμα, πάρα πολύ κατακόκκινο αίμα, καί πολύ μεγάλος τρόμος, καί δικός της καί δικός του.

Θυμήθηκε τή σκέψη πού έκανε ( ή πού πρέπει νά έκανε) ώς παιδί: αν ή προστάτης του, ή Τζάνετ -τόσο μεγάλη, τό­σο ικανή, τόσο δυνατή- ήταν στήν πραγματικότητα ευάλω­τη καί τόσο εύκολα μπορούσε νά διαλυθεί, τότε έκεΐνος έπρε- πε στ’ άλήθεια νά φοβάται. Πώς μπορούσε νά τον προστα-

8ο Η ΑΦΥΠΝΙΣΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

τέψει ή αδελφή του, άν δέν μπορούσε νά προστατέψει, τον έαυτό τ η ς ; Κ ι αφού ίσχυε αύτό, τότε στο ασυνείδητό του θά πρέπει νά κρυβόταν ή εξίσωση: *Αν πρέπει νά πεθάνει ή άδελφή μου, τότε πρέπει νά πεθάνο) κι εγώ.

Καθους συζητήσαμε πιο ανοιχτά τούς φόβους του γιά τον θάνατο, ταράχτηκε άκόμα περισσότερο. Συχνά, ένώ μιλού­σαμε, βημάτιζε πάνο^-χάτω στο γραφείο μου. Σ τη ζωή του ήταν πάντα έν κινήσει, σχεδίαζε τό ένα ταξίδι μετά τό άλλο καί μέ κάθε δυνατή εύκαιρία πήγαινε σε καινούργια μέρη. Τού είχε περάσει πολλές φορές άπ’ τον νού ότι, άν ρίζωνε κάπου μόνιμα, αύτό θά σήμαινε πέος θά γινόταν λεία τού Χάρου: ένιωθε ότι ή ζωή του, γιά τήν άκρίβεια κάθε ζωή, δέν ήταν παρά ένα μοτίβο άναβολής έν άναμονή τού θανά­του.

Σ ιγά σιγά, έπειτα άπό έναν χρόνο σκληρής δουλειάς στή θεραπεία, ό Μάρκ είδε τό έξης διαφωτιστικό όνειρο, πού είσήγαγε τήν άποκόλλησή του άπό τήν ένοχή του γιά τον θά­νατο τής άδελφής του:

'Ο ηλικιωμένος θείος μου κι η θεία μου πρόκειται νά έπι- σκεφτοϋν τήν Τζάνετ, που βρίσκεται επτά τετράγωνα πιο πέρα [ στο σημείο αυτό ό Μάρκ μου ζήτησε χαρτί καί σχέ­διασε ένα διάγραμμα επτά επί επτά τετραγώνων πού ήταν ή γεωγραφία τοϋ ονείρου]. Θά διασχίσουν τό ποτάμι, γιά νά φτάσουν ως εκείνη. ’Εγώ ήξερα ότι θά ’πρεπε κι εγώ νά τήν έπισκεφτώ, αλλά είχα πολλά πράγματα νά κάνω κι αποφάσισα προς τό παρόν νά μείνω στο σπίτι. Καθώς οι θείοι μου ετοιμάζονται νά φύγουν, σκέφτομαι νά τούς δώ­σω ένα δωράκι νά τό πάνε στήν Τζάνετ. Έπειτα, καθώς τό αυτοκίνητό τους απομακρύνεται, θυμάμαι ότι έχω ξεχάσει νά βάλω μιά κάρτα στο δώρο καί τρέχω άπό πίσω τους. Θυμάμαι πώς ήταν ή κάρτα -κάπως επίσημη καί απόμα­κρη- κι έλεγε «στήν Τζάνετ, άπό τον αδελφό σου». Μέ κά-

ΤΑ ΟΝΕΙΡΑ ΟΣ ΑΦΥΠΝΙΣΤΗΚΕΣ ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ S

ποιον περίεργο τρόπο, βλέπω την Τζάνετ νά στέκεται στο διάγραμμα στην άλλη μεριά τον ποταμού, ίσιος γνέφοντας. ’Αλλά δεν ένιωσα έντονο συναίσθημα.

Ή είκονοποιία στο όνειρό αύτό είναι εξαιρετικά διάφανη. Οί ήλικιωμένοι συγγενείς πεθαίνουν (δηλαδή διασχίζουν τό ποτάμι) καί πηγαίνουν νά έπισκεφτοΰν την Τζάνετ έπτά τε- τράγοΣνα πιο πέρα. ( Σ ’ αύτό τό σημείο τής θεραπείας του Μάρκ είχαν περάσει έπτά χρόνια άπ'τόν θάνατο τής άδελ- φής το υ .) Ό Μάρκ αποφάσισε νά μείνει σπίτι, παρόλο πού ήξερε οτι άργότερα θά ήταν υποχρεωμένος νά διασχίσει τό ποτάμι. Ε ίχε πράγματα νά κάνει κι ήξερε πώς, γιά νά πα- ραμείνει στή ζωή, θά 'πρεπε ν’ άποκολληθεΐ άπ’ τήν άδελφή του ( όπως δείχνει ή τυπικότητα τής κάρτας πού συνοδεύει τό δώρο καί τό γεγονός οτι δέν ένιωσε θλίψη πού τήν είδε νά τού γνέφει άπό τήν άπέναντι μεριά ).

Τό όνειρο ήταν προάγγελος μιας αλλαγής: ή έμμονή τού Μάρκ μέ τό παρελθόν ξεθώριασε καί προοδευτικά έμαθε νά ζεΐ τή ζωή του πιο πλούσια στο παρόν.

Τά όνειρα άνοιξαν πόρτες καί γιά πολλούς άλλους άσθε- νεϊς μου, όπως ό Ρέυ, ένας χειρουργός πού βρισκόταν στή φάση τής συνταξιοδότησης, καί ό Κέβαν, πού είχε φτάσει στο σημείο όπου ή δουλειά μας είχε τελειώσει καί έφευγε άπό τή θεραπεία.

Ό χειρουργός που έβγαινε στή σύνταξη

Ό Ρέυ, ένας χειρουργός έξηνταοκτώ χρόνων, άναζήτησε θε­ραπεία επειδή είχε ένα επίμονο άγχος γιά τήν επικείμενη συνταξιοδότησή του. Στή δεύτερη συνεδρία τής θεραπείας του, έφερε αύτό τό σύντομο άπόσπασμα ονείρου:

Πηγαίνω σέ μιά συνάντηση τής τάξης μου άπ'τδ σχολείο,

82 Η ΛΦΥΠΝΙΧΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

ίσως τής έκτης τάξης. Μπαίνω στο κτίριο και βλέπω τή φοηογραψία τής τάξης άναρτημένη στην είσοδο. Την κοι­τάζω προσεκτικά για πολλή ώρα καί βλέπω δλα τά πρό­σωπα των συμμαθητών μου, άλλα εγώ λείπω. Δεν μπόρε­σα να βρω τον εαυτό μου.

« Ποιό ήταν τό συναίσθημα μέσα στο όνειρο;» ρούτησα.( Είναι πάντα ή πριν τη μου έρώτηση, καθώς είναι πολύ χρή­σιμο ν’ ανακαλύψει κάνεις τά συναισθήματα πού συνδέονται είτε με ολόκληρο τό όνειρο εϊτε μέ κάποια μέρη του.)

« Δύσκολο να πώ » άπάντησε εκείνος. « Τό όνειρο ήταν βαρύ ή πολύ σοβαρό - σίγουρα πάντως όχι χαρούμενο ».

« Μίλησέ μου για τούς συνειρμούς πού κάνεις για τό όνει­ρο. Εξακολουθείς νά βλέπεις τό όνειρο μέ τά μάτια τού μυα­λού σου; » (Όσο πιο φρέσκο τό όνειρο, τόσο πιο πιθανό είναι ν’ άποφέρουν χρήσιμες πληροφορίες οί συνειρμοί τού θερα­πευόμενου. )

Κούνησε καταφατικά τό κεφάλι. « Λοιπόν, τό κεντρικό σημείο είναι ή φωτογραφία. Τή βλέπο.) πολύ καθαρά - πολ­λά πρόσωπα δέν μπορώ νά τά διακρίνω καλά, άλλά κάπως ξέρω ότι εγώ δέν είμαι μέσα. Δέν βρίσκω τον έαυτό μου ».

« Καί τ ί σκέφτεσαι γ ι ’ αυτό ; »« Δέν είμαι σίγουρος - δύο πιθανότητες υπάρχουν. Πρώ­

τα είναι αύτή ή αίσθησή μου ότι δέν άποτελούσα ποτέ μέρος έκείνης τής τάξης - ούτε καί καμιάς άλλης. Δέν ήμουνα ποτέ δημοφιλής. ’Ήμουνα πάντα ό απ’ έξω. Ά ν εξαιρέσουμε τό χειρουργείο ». Σταμάτησε.

« Καί ή δεύτερη πιθανότητα; » τον προέτρεψα.« Έ , ή προφανής » είπε μέ σιγανή φωνή. « Ή τάξη είναι

στή φωτογραφία άλλά εγώ λείπω - πιθανότατα υπαινίσσε­ται ή προβλέπει τον θάνατό μου ».

’Έ τσι, μέσα απ’ τό όνειρο, άναδύθηκε πολύ πλούσιο υλικό καί μάς άνοιξε διάφορες δυνατές κατευθύνσεις. Γιά παρά-

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΩΣ ΛΦΥΠΝΙΣΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ S3

δείγμα, Οά μπορούσα να διερευνήσω τήν αίσθηση του Ρέυ οτι δεν ανήκει, τήν έλλειψη φίλων, τήν αίσθηση οτι πουθενά δεν βρισκόταν στο σπ ίτι του, έκτος άπ’ τό χειρουργείο. "Ή θά μπορούσα νά έπικεντρωθώ στή φράση του « Δεν βρίσκω τον εαυτό μου » καί νά εστιάσω τήν προσοχή μας στήν αίσθησή του ότι δεν είχε έπαφή μέ τον πυρήνα του. Τό όνειρο μάς κα­θοδήγησε νά σχεδιάσουμε τήν άτζέντα της μιας χρονιάς πού κράτησε ή ψυχοθεραπεία μας, στή διάρκεια τής οποίας δου­λέψαμε αύτά τά ζητήματα.

Περισσότερο άπ’ ολα όμως ή προσοχή μου προσηλώθηκεσ ένα πράγμα: στήν άπουσία του ά π 'τή φωτογραφία τής τάξης του. Τό πιο καίριο ζήτημα έμοιαζε νά είναι τό σχόλιο πού έκανε γιά τον θάνατό του. ’'Αλλωστε ήταν ένας άντρας έξηνταοκτώ χρόνων πού τον είχε φέρει στή θεραπεία ή επ ι­κείμενη συνταξιοδότησή του. Ό λο ι οί άνθρωποι πού σκέ­φτονται νά βγουν στή σύνταξη έχουν ύφέρπουσες άνησυχίες γιά τον θάνατο, καί πολύ συχνά οί άνησυχίες αύτές κάνουν τήν εμφάνισή τους μέ όχημα ένα όνειρο.

ΤΟ Τ Ε Λ Ο Σ Τ Η Σ Θ Ε Ρ Α Π Ε Ι Α Σ

ΩΣ Α Φ Υ Π Ν Ι Σ Τ Ι Κ Η Ε Μ Π Ε Ι Ρ Ι Α

'Ένα όνειρο για τό τέλος τής θεραπείας: Κέβαν

Στήν τελευταία του συνεδρία ό Κέβαν, ένας σαραντάχρονος μηχανικός πού οί περιοδικοί πανικοί του σε σχέση μέ τον θάνατο εξαφανίστηκαν σχεδόν ολοκληρωτικά μέσα στούς δε­κατέσσερις μήνες τής θεραπείας, είδε τό εξής όνειρο:

Με κυνηγάνε σ' εν α μακρύ κτίριο. Λεν ξέρω ποιος. Φοβάμαι και κατεβαίνω τρέχοντας τις σκάλες σέ κάτι που μοιάζει μέ υπόγεια περιοχή. Σ 'ένα σημείο βλέπω νά πέφτει απ’ τό

8ο Η ΑΦΥΠΝΙΠΊΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

τέψ ει ή αδελφή του, άν δεν μπορούσε νά προστατέψει τον έαυτό τ η ς ; Κ ι αφού ϊσχυε αύτό, τότε στο ασυνείδητό του Οά πρέπει νά κρυβόταν ή έξίσο^ση: *Αν πρέπει νά πεθάνει ή αδελφή μου, τότε πρέπει νά πεθάνω κι έγώ.

Καθό^ς συζητήσαμε πιο άνοιχτά τούς φόβους του γιά τον θάνατο, ταράχτηκε άκόμα περισσότερο. Συχνά, ενώ μιλού­σαμε, βημάτιζε πάνω-κάτω στο γραφείο μου. Σ τή ζωή του ήταν πάντα έν κινήσει, σχεδίαζε τό ένα ταξίδι μετά τό άλλο καί με κάθε δυνατή εύκαιρία πήγαινε σε καινούργια μέρη. Του είχε περάσει πολλές φορές άπ’ τόν νου οτι, άν ρίζωνε κάπου μόνιμα, αύτό θά σήμαινε πώς θά γινόταν λεία του Χάρου: ένιο^θε οτι ή ζο^ή του, γιά τήν ακρίβεια κάθε ζωή, δέν ήταν παρά ένα μοτίβο αναβολής έν άναμονή του θανά­του.

Σ ιγά σιγά, έπειτα από έναν χρόνο σκληρής δουλειάς στή θεραπεία, ό Μάρκ είδε τό έξής διαφωτιστικό όνειρο, πού είσήγαγε τήν αποκόλλησή του άπό τήν ένοχή του γιά τον θά­νατο τής αδελφής το υ :

Ό ηλικιωμένος θείος μου κι η θεία μου πρόκειται νά έπι- σκεφτοϋν την Τζάνετ, πού βρίσκεται επτά τετράγωνα πιο πέρα [στο σημείο αυτό ό Μάρκ μοϋ ζήτησε χαρτί καί σχέ­διασε ένα διάγραμμα επτά επί επτά τετραγώνων πού ήταν ή γεοιγραφία τον ονείρου ]. Θά διασχίσουν τό ποτάμι, γιά νά φτάσουν ώς εκείνη. Έγύ) ήξερα οτι θά ’πρεπε κι εγώ νά τήν έπισκεφτώ, αλλά είχα πολλά πράγματα νά κάνω κι αποφάσισα προς τό παρόν νά μείνω στο σπίτι. Καθώς οι θείοι μου ετοιμάζονται νά φύγουν, σκέφτομαι νά τούς δώ­σω ένα δωράκι νά τό πάνε στην Τζάνετ. ’Έπειτα, καθώς τό αυτοκίνητό τους απομακρύνεται, θυμάμαι ότι έχω ξεχάσει νά βάλω μιά κάρτα στο δώρο καί τρέχω άπό πίσω τους. Θυμάμαι πώς ήταν ή κάρτα —κάπως επίσημη καί απόμα­κρη— κι έλεγε «στην Τζάνετ, άπό τον άδελφό σου». Με κά-

ΤΑ ΟΝΕΙΡΑ ΠΕ ΛΦΥΠΝΙΣΤΙΚΕΕ ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ 8 ΐ

ποιον περίεργο τρόπο, βλέπω την Τζάνετ νά στέκεται στο διάγραμμα στην άλλη μεριά τον ποταμού, ίσως γνέφοντας. Αλλά δεν ένιωσα έντονο συναίσθημα.

'Η είκονοποιία στο όνειρό αύτό είναι εξαιρετικά διάφανη. Οί ήλικιωμένοι συγγενείς πεθαίνουν ( δηλαδή διασχίζουν τό ποτάμι) καί πηγαίνουν νά έπισκεφτοΰν την Τζάνετ έπτά τε­τράγωνα πιο πέρα. (Σ 'α ύτό τό σημείο τής θεραπείας τού Μάρκ είχαν περάσει έπτά χρόνια άπ'τόν θάνατο τής άδελ- φής του. ) Ό Μάρκ άποφάσισε νά μείνει σπίτι, παρόλο πού ήξερε ότι άργότερα θά ήταν υποχρεωμένος νά διασχίσει τό ποτάμι. Ε ίχε πράγματα νά κάνει κι ήξερε πώς, γιά νά πα- ραμείνει στή ζωή, θά 'πρεπε ν'άποκολληθεΐ άπ'τήν άδελφή του ( οποος δείχνει ή τυπικότητα τής κάρτας πού συνοδεύει τό δώρο καί τό γεγονός οτι δεν ένιωσε θλίψη πού τήν είδε νά του γνέφει άπό τήν άπέναντι μεριά ).

Τό όνειρο ήταν προάγγελος μιας αλλαγής: ή έμμονή τού Μάρκ με τό παρελθόν ξεθώριασε καί προοδευτικά έμαθε νά ζεΐ τή ζωή του πιο πλούσια στο παρόν.

Τά όνειρα άνοιξαν πόρτες καί γιά πολλούς άλλους ασθε­νείς μου, όπως ό Ρέυ, ένας χειρουργός πού βρισκόταν στή φάση τής συνταξιοδότησης, καί ό Κέβαν, πού είχε φτάσει στο σημείο οπού ή δουλειά μας είχε τελειώσει καί έφευγε άπό τή θεραπεία.

Ο χειρουργός που έβγαινε στή σύνταξη

Ό Ρέυ, ένας χειρουργός έξηνταοκτώ χρόνων, αναζήτησε θε­ραπεία επειδή είχε ένα επίμονο άγχος γιά τήν επικείμενη συνταξιοδότησή του. Σ τή δεύτερη συνεδρία τής θεραπείας του, έφερε αύτό τό σύντομο άπόσπασμα ονείρου:

Πηγαίνω σέ μιά συνάντηση τής τάξης μου απ' το σχολείο,

8 4 Η ΑΦΥΠΝ1ΠΊΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

ταβάνι άμμος, κόκκος κόκκος, όπως στις κλεψύδρες. Είναι σκοτεινά. Προχωρώ παρακάτω καί δεν μπορώ νά βοώ τρό­πο να βγώ, άλλα ξαφνικά στο τέρμα ενός διαδρόμου βλεπιο στο υπόγειο κάτι τεράστιες πόρτες αποθήκης νά είναι ελά­χιστα ανοιχτές. Παρόλο που φοβάμαι, περνάω μέσα απ' τις πόρτες.

Ποιά ήταν τα συναισθήματα σ'αύτό το σκοτεινό όνειρο; « Φόβος και μια βαριά αίσθηση » απάντησε ό Κέβαν. Τον ρώτησα άν έκανε κάποιους συνειρμούς, άλλα δεν τού ήρθαν πολλοί. Το όνειρο τού φαινόταν άκατανόητο. ’Από τή δική μου υπαρξιακή προοπτική, ενιο^θα ότι τό γεγονός πώς όλο- κλήρο^νε τή θεραπεία καί μοΰ έλεγε άντίο θά μπορούσε νά είχε άνασύρει μέσα του τή θύμηση άλλων άπωλειών καί τού θανάτου. Δύο εικόνες μέσα στο όνειρο προσέλκυσαν κυρίως τήν προσοχή μο υ : ή άμμος πού έπεφτε σάν σε κλεψύδρα κι οί πόρτες τής άποθήκης. ’Αντί όμως νά έκφράσο^ τις σκέψεις μου, παρακίνησα τον Κέβαν νά κάνει συνειρμούς γ ι ’ αύτές τις εικόνες.

« Τ ί σού φέρνει στον νοΰ ή κλεψύδρα; »« Σκέψ εις σε σχέση με τον χρόνο. Ό τ ι ό χρόνος τελειώ ­

νει. Ή μισή μου ζωή έχει τελειοόσει ».« Κ ι ή άποθήκη; »« Άποθηκευμένα πτώματα. Νεκροτομείο ».« Ε ίναι ή τελευταία μας συνεδρία, Κέβαν. Ό χρόνος μας

εδώ τελειώ νει ».« Ναί, μόλις τό σκεφτόμουνα κι εγώ ».<( Νεκροτομείο καί άποθηκευμένα πτώματα. Είναι κάμ-

ποσες εβδομάδες πού δεν έχεις μιλήσει γιά θάνατο. Ήταν όμως αύτό γιά τό όποιο ήρθες νά με δεις άρχικά. Μοιάζει σάν τό τέλος τής θεραπείας μας νά σού ξυπνάει παλιά θέματα ».

« ’Έ τσ ι νομίζω — κι αναρωτιέμαι τώρα πραγματικά άν ε ί­μαστε έτο ιμο ι νά σταματήσουμε ».

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΩΣ ΛΦΥΠΝΙΣΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ »5

Οί έμπειροι θεραπευτές ξέρουν νά μην παίρνουν μια τέ­τοια άμφιβολία τόσο στα σοβαρά, ώστε νά προεκτείνουν τή θεραπεία. Οί ασθενείς πού έχουν κάνει μια ούσιαστική θε­ραπεία, πλησιάζουν συνήθως στον τερματισμό της μέ πολ­λή άμφιθυμία καί συχνά βιώνουν μιά υποτροπή των αρχι­κών τους συμπτωμάτων. Κάποιος κάποτε χαρακτήρισε την ψυχοθεραπεία « κυκλοθεραπεία » : ό άνθρωπος άσχολεΐται μέ τά ίδια ζητήματα ξανά καί ξανά, άσφαλίζοντας όμως κάθε φορά πιο σφιχτά την προσωπική του άλλαγή. Έ γώ πρότεινα στον Κέβαν νά τερματίσουμε τή δουλειά μας, όπως τό είχαμε σχεδιάσει, άλλά νά κάνουμε μιά συνάντηση σέ δύο μήνες. Σ ’ εκείνη τή συνάντηση ό Κέβαν ήταν πολύ καλά καί βρισκόταν καταμεσής στή διαδικασία νά μεταφέ­ρει τά όσα είχε κερδίσει μέ τήν ψυχοθεραπεία στή ζωή του) / γ · 5 9 5 /εςω απ αυτήν.

Οί άφυπνιστικές εμπειρίες λοιπόν ποικίλλουν, από τήν έμ- πειρία τού Ίβά ν’Ίλιτς στο κρεβάτι τού θανάτου ώς τις προ- θανάτιες εμπειρίες πολλών καρκινοπαθών άλλά καί ώς τις πιο υπόγειες άντιπαραθέσεις μέ τον θάνατο στήν καθημερινή ζωή ( όπως είναι τά γενέθλια, τό πένθος, οί συναντήσεις πα­λιών συμμαθητών, τά όνειρα, ή άδεια φωλιά), οπού ό άν­θρωπος ώθεΐται νά έξετάσει τά ύπαρξιακά ζητήματα. Ή ά- φυπνιστική συνειδητότητα μπορεί συχνά νά διευκολυνθεί μέ τή βοήθεια κάποιου άλλου - ένός φίλου ή θεραπευτή — πού διαθέτει μεγαλύτερη εύαισθησία γιά τά ζητήματα αύτά (τήν οποία θά έχει ένδεχομένως αποκτήσει, όπως έλπίζω, άπό τις σελίδες αύτές).

Μήν ξεχνάτε τον στόχο αύτών τών έπιδρομών: μιά αντι­παράθεση με τον θάνατο γεννάει άγχος, εχει όμως καί τή δυ­νατότητα νά εμπλουτίσει σε πολύ μεγάλο βαθμό τή ζωή. Οί

8 6 Η ΑΦΥΠΝΙΓΓΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

άφυπνιστικές έμπειρίες μπορεί νά είναι πολύ ισχυρές άλλα είναι εφήμερες. Στα επόμενα κεφάλαια θά μας άπασχολήσει τό πώς μπορούμε νά κάνουμε τήν έμπειρία αύτή νά εχει διάρκεια.

Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ

ΟΙ ΙΔΕΕΣ ΕΧΟΥΝ ΔΥΝΑΜΗ. Ο ί ενοράσεις πολλών μεγά ­λων στοχαστών και συγγραφέων άνά τούς αιώνες μάς

βοηθούν να κατασιγάσουμε πολλές άφόρητες σκέψεις γύρω α π ’ τον θάνατο και ν'άνακαλύψουμε μονοπάτια ούσίας, για να ζήσουμε τη ζωή μας. Στο κεφάλαιο αύτο συζητώ τις ιδέες πού άποδείχτηκαν πιο χρήσιμες στην ψυχοθεραπεία ασθε­νών μου πού τούς κατέτρυχε το άγχος τού θανάτου.

Ο Ε Π Ι Κ Ο Υ Ρ Ο Σ Κ Α Ι Η Α Χ Ρ Ο Ν Η Σ Ο Φ Ι Α Τ Ο Υ

Ό Ε π ίκ ο υ ρ ο ς π ίστευε ότι ή άποστολή τής φιλοσοφίας είναι ν ’ ανακουφίσει την άνθρώπινη δυστυχία. Π οιά α ιτία όμως βρ ίσκετα ι στη ρίζα της άνθρώπινης δυστυχίας; Ό ’Ε π ίκου­ρος δεν ε ίχ ε καμιά αμφ ιβολία ώς προς την απάντηση στο ερώ τημα α ύ τό : ό πανταχού παρών φόβος μας γ ια τον θάνα­το.

Ή τρομα κτική σκέψη τού αναπόφευκτου θανάτου, έπέμε- νε ό Ε π ίκ ο υ ρ ο ς, μάς εμπ ο δ ίζει ν ’ άπολαύσουμε τή ζωή μας καί δεν άφήνει καμιά ήδονή άδιατάρακτη. ’Ε π ε ιδ ή καμιά δραστηριότητα δέν μπ ορεί νά ικανοποιήσει τή λαχτάρα μας γ ιά αιώνια ζω ή, όποιαδήποτε δραστηριότητα είναι έγγενώς μ η ικανοποιητική. Ό ’Επίκουρος έγραψε οτι πολλοί άνθρω­ποι αναπτύσσουν ένα μίσος γ ιά τή ζωή — σέ σημείο νά φτά­νουν, κατά έναν ειρω νικό τρόπο, άκόμα καί στην αύτοκτονία. Ά λ λ ο ι άφοσιώνονται στη φ ρενιτιώ δη καί άσκοπη δράστη-

8 6 Η ΑΦΥΠΝΙΣΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

άφυπνιστικές εμπειρίες μπορεί νά είναι πολύ ισχυρές άλλα είναι εφήμερες. Στα έπόμενα κεφάλαια θά μάς άπασχολήσει το πώς μπορούμε νά κάνουμε τήν εμπειρία αύτή νά έχει διάρκεια.

ΚΕ ΦΑΛΑΙ Ο 4

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ

ΟΙ ΙΔΕΕΣ ΕΧΟΤΝ ΔΤΝΑΜΗ. Οί ένοράσεις πολλών μεγά­λων στοχαστών καί συγγραφέων άνά τούς αιώνες μας

βοηθούν να κατασιγάσουμε πολλές άφόρητες σκέψεις γύρω άπ’ τον θάνατο καί ν'άνακαλύψουμε μονοπάτια ούσίας, για να ζήσουμε τή ζωή μας. Στο κεφάλαιο αύτο συζητώ τις ιδέες πού άποδείχτηκαν πιο χρήσιμες στήν ψυχοθεραπεία άσθε- νών μου πού τούς κατέτρυχε το άγχος τού θανάτου.

Ο Ε Π Ι Κ Ο Υ Ρ Ο Σ ΚΑΙ Η ΑΧΡΟΝΗ ΣΟΦΙΑ ΤΟΥ

Ό ’Επίκουρος πίστευε ότι ή άποστολή τής φιλοσοφίας είναι ν’ άνακουφίσει τήν άνθρώπινη δυστυχία. Ποιά αιτία όμως βρίσκεται στή ρίζα τής άνθρώπινης δυστυχίας; Ό Ε π ίκου­ρος δέν είχε καμιά άμφιβολία ώς προς τήν άπάντηση στο έρώτημα αύτό: ό πανταχοΰ παρών φόβος μας για τον θάνα­το.

Ή τρομακτική σκέψη τού άναπόφευκτου θανάτου, έπέμε- νε ό Επίκουρος, μάς έμποδίζει ν’ άπολαύσουμε τή ζωή μας καί δέν άφήνει καμιά ήδονή άδιατάρακτη. Ε π ε ιδ ή καμιά δραστηριότητα δέν μπορεί νά ικανοποιήσει τή λαχτάρα μας γιά αιώνια ζωή, όποιαδήποτε δραστηριότητα είναι έγγενώς μή ικανοποιητική. Ό Επίκουρος έ'γραψε ότι πολλοί άνθρω­ποι αναπτύσσουν ένα μίσος γιά τή ζωή — σέ σημείο νά φτά­νουν, κατά έναν ειρωνικό τρόπο, άκόμα καί στήν αύτοκτονία. Ά λλοι άφοσιώνονται στή φρενιτιώδη καί άσκοπη δραστη-

«7

86 Η ΑΦΥΠΝΙΙΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

άφυπνιστικές εμπειρίες μπορεί νά είναι πολύ ισχυρές άλλα είναι εφήμερες. Στα έπόμενα κεφάλαια θά μας άπασχολήσει το πώς μπορούμε νά κάνουμε τήν εμπειρία αύτή νά έχει διάρκεια.