Πολυπολιτισμικότητα και ΔημοσιογραφίαΔιαφορετικά Μοντέλα Πολυπολιτισμικότηταςesiapera@jour.auth.gr

Περίληψη

•Ευρωπαϊκά μοντέλα ▫Βρετανία▫Γαλλία▫Γερμανία

•Πολυπολιτισμικότητα σε χώρες μετανάστευσης▫ΗΠΑ και Καναδάς

•Εγγενώς πολυπολιτισμικές χώρες▫Ινδία και Νιγηρία

•Συμπεράσματα

Ευρωπαϊκά Μοντέλα• Βρετανία

▫ Επίσημη έναρξη του πιο πρόσφατου μεταναστευτικού κύματος: 21 Ιουνίου 1948 όταν έφτασε στο Λονδίνο το Empire Windrush από την Καραϊβική.

▫ Μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1960, όλοι οι πολίτες της Κοινοπολιτείας μπορούσαν να εγκατασταθούν στη Βρετανία ως κάτοχοι Βρετανικού διαβατηρίου.

▫ Ο νέος νόμος περί μετανάστευσης το 1971 (Immigration Act 1971) έδινε το δικαίωμα εγκατάστασης μόνο σε όσους είχαν γονέα ή παππού γεννημένο στη Βρετανία, αποκλείοντας έτσι τους περισσότερους μετανάστες από εθνικά διαφορετικό background.

▫ Διαδοχικές νομικές παρεμβάσεις έβαλαν ακόμη περισσότερους περιορισμούς τόσο στην εισροή μεταναστών όσο και στην πολιτογράφησή τους.

Βρετανία• Τα τρία βασικά χαρακτηριστικά της μεταναστευτικής και

πολυπολιτισμικής πολιτικής της Βρετανίας είναι:▫ Αλλαγή προς ένα εθνικό μοντέλο πολιτογράφησης▫ Πολύ αυστηρά μέτρα ελέγχου της μετανάστευσης (zero

immigration assumption)▫ Κοινωνική πολιτική ενσωμάτωσης αυτών που είχαν ήδη

μεταναστεύσει• Joppke (1996): η πολυπολιτισμική πολιτική της Βρετανίας

πρέπει να κατανοηεί μέσα από το πλαίσιο της μετάβασης από μια αυτοκρατορία σε ένα έθνος-κράτος.

• Το αποτέλεσμα όμως ήταν μια Βρετανία διχασμένη εθνικά, με ένα λευκό μητροπολιτικό κέντρο και μια ‘έγχρωμη’ περιφέρεια.

• Από την άλλη, η υιοθεσία πολυπολιτισμικών κοινωνικών πολιτικών ενλισχυσε την ενσωμάτωση – Roy Hattersley (1965) “Without integration, limitation is inexcusable; without limitation, integration is impossible”.

Βρετανία• Πώς ακριβώς ορίστηκε η ενσωμάτωση στη

Βρετανία; • Ενσωμάτωση (integration): ‘not as a flattening

process of assimilation but as equal opportunity, accompanied by cultural diversity, in an atmosphere of mutual tolerance”, Roy Jenkins, Home Secretary, 1966.

• Αποτέλεσμα: η θέσπιση μιας ‘βιομηχανίας εθνοτικών-φυλετικών σχέσεων’ (race relations industry), την οποία στελεχώνουν επαγγελματίες που πληρώνονται με δημόσιο χρήμα. Η δουλειά τους είναι να επιβλέπουν την εφαρμογή της σχετικής νομοθεσίας και να συμβουλεύουν διάφορους οργανισμούς για ίσα δικαιώματα και για πρακτικές κατά των διακρίσεων.

• Η βάση της σχετικής νομοθεσίας είναι ίσες ευκαιρίες για όλους σε ένα πλαίσιο πολιτισμικού πλουραλισμού.

Προβλήματα του βρετανικού μοντέλου• Με την επιμονή του να τονίζει τις πολιτισμικές διαφορές, η

πολιτική αυτή κατέληξε στην υποστασιοποίηση (reification) της διαφοράς και στην επιβολή ορίων μεταξύ διαφορετικών ομάδων.

• Κοινωνικές αναταραχές, από τα riots του Brixton το 1980 μέχρι αυτά στο Oldham και Birmingham το 2000, δείχνουν την αποτυχία αυτής της πολιτικής.

• Οι βομβιστικές επιθέσεις στο Λονδίνο στις 7/7/2005 από Μουσουλμάνους δεύτερης γενιάς σήμαναν για πολλούς το τέλος αυτής της πολιτικής.

• Αλλά ήδη από το 2001, η δημοσίευση της αναφοράς του Cantle συμβούλευε την μεταβολή της πολιτικής από ένα διχαστικό μοντέλο σε ένα με έμφαση στην κοινωνική συνοχή.

• Ήδη το μοντέλο αυτό είχε δεχτεί πολλές κριτικές από μέλη μειονοτήτων γιατί δεν αφήνει περιθώρια να υπάρχουν ως απλώς βρετανοί, και γιατί οι ηγεσίες των εθνοτικών ομάδων δεν είναι δημοκρατικά εκλεγμένες και είναι συντηρητικές. Επίσης κατηγορήθηκε ως δημιουργός μιάς νοοτροπίας θύματος ανάμεσα στις μειονότητες.

• Από τα δεξιά η κριτική αφορά την εξαφάνιση των βρετανικών αξιών τις οποίες οφείλουν να σέβονται και να τηρούν οι μετανάστες...

Γαλλία• Το Γαλλικό μοντέλο βασίζονταν στα ιδεώδη της Γαλλικής

Επανάστασης, ισότητα, ενότητα και αδελφότητα. • Αυτά τα ιδεώδη και η έμφαση στην ισονομία οδήγησαν στην

δημιουργία πολιτικών ενσωμάτωσης τόσο μέσα στη Γαλλία όσο και στις γαλλικές αποικίες.

• Από την άλλη υπληρχαν και ρεαλιστικοί λόγοι για αυτήν την πολιτική: συγκριτικά η Γαλλία είχε το μεγαλύτερο αριθμό μεταναστών τα τελευταία 200 χρόνια, εξαιτίας χαμηλών ποσοστών γεννήσεων, αναγκών για εργατικά χέρια, πολέμων κλπ.

• Η εθνική ιδεολογία της Γαλλίας, εκφρασμένη μέσα από το λόγο του Renan στη Σορβόννη 1882, βασίζεται στην ιδέα ότι το έθνος αποτελεί μια εθελοντική ένωση ανθρώπων που καθημερινά επιβεβαιώνουν τις κοινές τους αξίες και ιδέες.

• Η διασπορά αυτών των ιδεών αποτελούσε την πολιτισμική αποστολή (mission civilisatrice) της Γαλλικής αποικιοκρατίας.

• Στο βαθμό που οι ξένοι δέχονταν τις αξίες αυτές, απολάμβαναν ίσα δικαιώματα με τους Γάλλους πολίτες.

Γαλλία: αξιολόγηση• Το μοντέλο αυτό φαίνεται αρκετά δίκαιο, αφού

τουλάχιστον εξασφαλίζει ισότητα στους μετανάστεςκαι τους αντιμετωπίζει ως άτομα και όχι μέλη μιας κοινότητας.

• Από την άλλη, ο Silverman (1992) τονίζει ότι στην πράξη κρύβει μια ρατσιστική τάση, όπου οι μετανάστες χωρίζονται σε εκείνους που μπορούν να ενσωματωθούν και σε εκείνους που δεν μπορούν να ενσωματωθούν. Οι τελευταίοι είναι αυτοί που το χρώμα τους ή η θρησκεία τους ‘απαγορεύει’ την ενσωμάτωση.

• Οι δηλώσεις του Sarkozy το 2005 στη διάρκεια των αναταραχών στα Παρισινά banlieues ότι αυτοί που συμμετάσχουν στις ταραχές θα απελαύνονται (ενώ στην ουσία πρόκειται για Γάλλους πολίτες) δείχνει ότι η στάση απέναντι στους μετανάστες και στους απογόνους τους στην ουσία καθορίζεται από την εθνική τους καταγωγή.

Γαλλία: αξιολόγηση• Μια από τις πιο αμφιλεγόμενες γαλλικές

πολιτικές είναι αυτή της εκκοσμίκευσης (secularism), που οδηγεί στην απαγόρευση κάθε είδους θρησκευτικού συμβόλου σε δημόσιους χώρους – έτσι απαγορεύεται στις Μουσουλμάνες μαθήτριες και φοιτήτριες να φορούν το hijab ενώ πρόσφατα ψηφίστηκε η απαγόρευση του niqab.

• Ακόμα ένα σημαντικό ζήτημα είναι ότι αυτές οι πολιτικές δεν μπορούν να διαχειριστούν τα προβλήματα και τις ανάγκες αυτών των ομάδων, και κρύβουν τα υψηλά ποσοστά ανεργίας και την έλλειψη ευκαιρών για τα μέλη αυτών των κοινοτήτων. Η Collette (2007) θεωρεί ότι η Γαλλία οφείλει να επανεξετάσει την πολιτική ισότητα μαζί με ζητήματα οικονομικής και υλικής ανισότητας.

Γερμανία• Κυριαρχία της ρομαντικής ιδέας του έθνους ως

Volk, δηλαδή ως κοινότητες συνδεδεμένες οργανικά, μέσω όχι μόνο δεσμών αίματος, αλλά πολιτισμού, γλώσσας και εδαφών.

• Ειρωνικά η ιστορία της μετανάστευσης της Γερμανίας ξεκινά με το μεγάλο μεταναστευτικό ρεύμα το 19ο αι. από τη Γερμανία προς την Αμερική (αλλά και Καναδά και Αυστραλία) κυρίως για οικονομικούς λόγουςαλλά και για λόγους θρησκευτικής ελευθερίας.

• Οι Γερμανοί αποτελούσαν τη δεύτερη μεγαλύτερη ομάδα μεταναστών στις ΗΠΑ μετά τους Άγγλους.

• Γύρω στο 1885,η κατάσταση αντιστράφηκε με τη Γερμανία να δέχεται εργάτες από την Πολωνία, αλλά και Εβραίους, για να στελεχώσει τα εργοστάσιά της.

Γερμανία• Παρόλη τη συμβολή των μεταναστών στην αναγέννηση της

οικονομίας της προπολεμικής Γερμανίας, αντιμετώπιζαν όχι μόνο εχθρότητα αλλά και ένα νομικό καθεστώς που στην ουσία απαγόρευε την πολιτογράφησή τους.

• Σύμφωνα με τον Kivisto (2003) στη Γερμανία η υπηκοότητα (citizenship) και η εθνότητα είναι ενωμένες. Αυτή είναι η αρχή του jus sanguinis – το δικαίωμα του αίματος, σύμφωνα με το οποίο το δικαίωμα να πολιτογραφηθεί κάποιος καθορίζεται από τη γραμμή συγγένειας.

• Αυτή η αρχή είναι η αντίθετη της αρχής του εδάφους – jus soli – το δικαίωμα του εδάφους, σύμφωνα με το οποίο δικαίωμα στην πολιτογράφηση έχει όποιος γεννηθεί στο έδαφος μιας χώρας.

• Την αρχή αυτή εκμεταλλεύτηκαν οι Ναζί και το γεγονός ότι οι Εβραίοι κάτοικοι της Γερμανίας δεν είχαν ουσιαστικά πολιτικά δικαιώματα κι έτσι χαρακτηρίστηκαν ως απάτριδες (stateless) ανοίγοντας το δρόμο για τον εγκλεισμό τους σε στρατόπεδα.

Γερμανία• Υπό το βάρος αυτής της ιστορίας, η Γερμανία δέχτηκε χιλιάδες εργάτες

από χώρες του Ευρωπαϊκού νότου και της Βόρειας Αφρικής. • Οι εργάτες αυτοί, οι γνωστοί Gastarbeiters, θεωρούνταν προσωρινοί

κάτοικοι, οι οποίοι μετά από λίγα χρόνια θα αποχωρούσαν. Έτσι, όταν γύρω στο 1970 διαπιστώθηκε ότι πολλοί από τους εργάτες αυτούς δεν είχαν καμία πρόθεση επιστροφής, η Γερμανία βρέθηκε σε μια περίεργη κατάσταση: η δεύτερη και τρίτη γενιά των μεταναστών ήταν πολιτισμικά Γερμανοί αλλά δεν μπορούσαν να έχουν γερμανική υπηκοότητα.

• Η κατάσταση επίσης περιπλέχτηκε με την ένωση της Γερμανίας και την επιστροφή εκατοντάδων χιλιάδων Aussiedlers, εθνικά Γερμανών κατοίκων χωρών της Αν. Ευρώπης, οι οποίοι αυτόματα πήραν Γερμανική υπηκοότητα.

• Τέλος, και κάτω από την πίεση της αριστεράς, το 1999 η γερμανική βουλή αναγνώρισε τη μονιμότητα του προηγούμενου κύματος μετανάστευσης κι έδωσε στα παιδιά μεταναστών το δικαίωμα να επιλέξουν τη γερμανική υπηκοότητα – η διπλή υπηκοότητα απαγορεύεται μετά τα 23 χρόνια.

Προβλήματα• Στο βαθμό που ο ορισμός της ‘γερμανικότητας’ βασίζεται

σε δεσμούς αίματος, οι γερμανοί πολίτες ξενικής καταγωγής θα διαφέρουν πάντα.

• Από την άλλη, οι πρόσφατες δηλώσεις της Άνγκελα Μέρκελ σχετικά με την αποτυχία των πολιτικών εκείνων που βασίζονται στη διατήρηση της αρχικής κουλτούρας των ‘μετοίκων’ σημαίνει μια στροφή προς πολιτικές αφομοίωσης – κοινή με τη στροφή στις πρακτικές της Βρετανίας και της Γαλλίας.

• Επίσης, θα πρέπει να τονίσουμε ότι, όπως και στις άλλες δυτικο-ευρωπαϊκές χώρες, το ‘πρόβλημα της ενσωμάτωσης’ αφορά κυρίως τις μουσουλμανικές μειονότητες και σε δεύτερο βαθμό τις άλλες μειονότητες.

Συμπεράσματα για τα ευρωπαϊκά μοντέλα

• Οι περισσότερες ευρωπαΙκές χώρες ακολουθούν ένα από αυτά τα τρία μοντέλα – π.χ. Ολλανδία και Σουηδία ακολουθούν ένα μοντέλο που μοιάζει με το βρετανικό, ενώ η Ελλάδα ακολουθεί ένα μοντέλο jus sanguinis ως βάση για την απόδοση υπηκοότητας.

• Οι χώρες της Νότιας Ευρώπης, που άρχισαν να δέχονται μετανάστες μόλις πρόσφατα, εστιάζονται στα μέτρα ελέγχου των συνόρων και δεν ασχολούνται με πολυπολιτισμικές πολιτικές.

• ΄Αρνηση της πραγματικότητας και των συνεχών μεταναστευτικών ροών. Επίσης, ερωτήματα σχετεικά με την μακροπρόθεσμη σοφία του να δημιουργούνται ουσιαστικά δύο ή και τρεις τάξεις κατοίκων (οι ιθαγενείς μεπλήρη δικαιώματα, οι νόμιμοι μετανάστες με κάποια δικαιώματα, και οι παράνομοι με κανένα δικαίωμα).

Κι άλλα συμπεράσματα...• Πιό πρόσφατα, οι σχετικές ευρωπαϊκές πολιτικές είναι

επηρρεασμένες από την ΕΕ και βρίσκονται κάτω από πίεση για εναρμόνιση.

• Ο Joppke (2007) θεωρεί ότι η σύγκλιση των ευρωπαϊκών μοντέλων παίρνει τη μορφή μιας διαδικασίας πολιτικής ενσωμάτωσης, η οποία τονίζει ομοιότητες και κοινά στοιχεία.

• Το Νοέμβριο του 2004, η ΕΕ κατέληξε σε μια σειρά βασικών αρχών, που περιλαμβάνουν Joppke, 2004: 3-5):▫ Η ενσωμάτωση είναι μια αμφίδρομη διαδικασία με

αμοιβαία προσαρμογή▫ Οι μη-ευρωπαίοι μέτοικοι θα πρέπει να σέβονται τις

ευρωπαϊκές πολιτικές αρχές της προσωπικής ελευθερίας, δημοκρατίας, και σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων

▫ Το δικαίωμα στην εργασία είναι σημαντικός παράγοντας για την ενσωμάτωση

▫ Θα πρέπει να οι μέτοικοι να δείχνουν τουλάχιστον μια βασική γνώση της νέας χώρας τους.

▫ Οι μέτοικοι έχουν το δικαίωμα ίσης μεταχείρισης και δικαιωμάτων

Tέλος...• Ο Joppke (2007) παρατηρεί σε όλα αυτά μια στροφή από την

απαίτηση αφομοίωσης στην νέα χώρα προς μια μορφή πολιτικού φιλελευθερισμού σε ένα περιβάλλον σεβασμού της διαφορετικότητας.

• Από τη μία η στάση αυτή μοιάζει με την πρόταση του Habermas περί συνταγματικού πατριωτισμού (constitutional patriotism), αλλά από την άλλη σημαίνει ότι οι χώρες υποδοχής δεν έχουν καμία υποχρέωση να υποστηρίξουν άλλες κουλτούρες.

• Το ‘βάρος’ της ενσωμάτωσης στρέφεται από το κράτος προς τους ίδιους τους νέους πολίτες που είναι πλέον υπέυθυνοι για την εκμάθηση της νέας κουλτούρας, γλώσσας, νόμων, πολιτικών αρχών κλπ ταυτόχρονα με την αναζήτηση εργασίας κλπ. Αυτονομία και αυτάρκεια είναι οι νέοι όροι.

• Το κράτος απ’ την πλευρά του θεσπίζει κάποιες διαδικασίες πολιτικής ενσωμάτωσης, όπως για π.χ. μια σειρά (υποχρεωτικών) μαθημάτων γλώσσας, πολιτισμού και πολιτικής που έχει θεσπίσει η ολλανδική κυβέρνηση.

• Η στροφή αυτή προς μια (νεο)φιλελεύθερη κατεύθυνση έχει και μια καταπιεστική πλευρά, στην οποία οι άνθρωποι οφείλουν να ελέγχουν και να κατευθύνουν τον εαυτό τους...

Χώρες Μετανάστευσης: ΗΠΑ και Καναδάς•Κοινά χαρακτηριστικά:

▫Δημιουργήθηκαν από μετανάστες σε εθελοντική βάση, με βάση ένα συμβόλαιο μεταξύ πολιτών και κράτους, δηλαδή ένα σύνταγμα που κωδικοποιεί δικαιώματα και υποχρεώσεις.

▫Στις χώρες αυτές υπάρχουν ιθαγενείς ομάδες πληθυσμών, των οποίων τα δικαιώματα και οι εδαφικές διεκδικήσεις και αναγνωρίζονται και περιθωριοποιούνται.

▫Γι αυτούς τους λόγους, οι χώρες αυτές έχουν μια μακριά ιστορία πολιτικών διαχείρισης της μετανάστευσης και της πολιτισμικής διαφορετικότητας.

ΗΠΑ• Μεταναστευτική ιστορία των ΗΠΑ:

▫ Στις αρχές του 19ου αι. κυρίως άτομα από τη Βόρεια και Δυτική Ευρώπη.▫ Από το 1880 και μέχρι το 1924 το δεύτερο κύμα από την Νότια και

Ανατολική Ευρώπη.▫ Το τρίτο κύμα ακολούθησε τη σχετική νομοθεσία του 1965, και

αποτελούνταν από μετανάστες από τη Λατινική Αμερική και της Ασία (Castles & Miller, 1993; Joppke, 1996; Kivisto, 2003).

• Για την ενοποίηση του αμερικανικού κράτους χρειαζόταν η δημιουργία μιάς ταυτότητας πέρα από εθνικές ομοιότητες – αυτό έγινε με τη δημιουργία μιας πρωταρχικής αμερικανικής ταυτότητας βασισμένης στην πίστη προς το σύνταγμα.

• Στην πράξη αυτό σήμαινε ότι οι μετανάστες λάμβαναν αμέσως πολιτκά διακιώματα και οι απόγονοί τους γίνονταν αυτομάτως πολίτες εφόσον είχαν γεννηθεί σε αμερικανικό έδαφος.

• Η πολιτική βάση της αμερικανικής ταυτότητας οδήγησε σε μια κάπως παράδοξη κατάσταση, όπου η αμερικανική κοινωνία αποτελέιται από διαφορετικές εθνικές ομάδες που διατηρούν τις ιδιαιτερότητές τους αλλά και που έχουν μια ισχυρή αμερικανική ταυτότητα.

• Ο Joppke (1996) τονίζει ότι η μοναδικότητα αυτή είχε σαν αποτέλεσμα την ενοποίηση της Αμερικής μέσα από την (αυτο)οργάνωση και τον έλεχγο των νεοφερμένων, οι οποίοι είχαν πρόσβαση σε πολιτική αντιπροσώπευση μέσω lobbying και της ‘εθνικής’ ψήφου.

ΗΠΑ• Πάντως η κυρίαρχη μεταφορά για την αμερικανική κοινωνία είναι

αυτή το χωνευτήριο (melting pot), που εννοεί τη δημιουργία μιας νέας κουλτούρας-σύντηξης (fusion) όλων αυτών που έχουν έρθει στην Αμερική.

• Από την άλλη η μεταφορά αυτή χρησιμοποιήθηκε σε διάφορες εκστρατείες ‘αμερικανοποίησης’ όπου οι νεοφερμένοι αφομοιώθηκαν στην κυρίαρχη WASP (White Anglo-Saxon Protestant) κουλτούρα. Ονόματα άλλαζαν, γλώσσες ξεχνιόνταν κλπ.

• Πίσω από τέτοιες πρακτικές κρύβονταν ένας διαχωρισμός μετεαξύ αυτών που μπορούσαν κι αυτών που δεν μπορούσαν να αφομοιωθούν. Οι δύο καθοριστικοί παράγοντες ήταν η θρησκεία και η φυλή.

• Η προτίμηση σ΄αυτούς που ήταν πιο εύκολο να αφομοιωθούν (δηλ λευκούς προτεστάντες) κωδικοποιήθηκε στον σχετικό νόμο του 1924, που εισήγαγε εθνικές ποσοστόσεις – χωρίς να απαγορεύει την μετανάστευση σε νοτιοευρωπαίους, την καθόριζε στα 2% του πληθυσμού που είχε ήδη εγκατασταθεί στην Αμερική.

• Ταυτόχρονα απαγόρευσε την μετανάστευση από την Ασία, στη βάση του ότι οι μη-λευκοί δεν μπορούσαν να πολιτογραφηθούν σύμφωνα με τον σχετικό νόμο του 1790, που όριζε ότι μόνο λευκοί ελεύθεροι άνθρωποι μπορούσαν να γίνουν αμερικανοί πολίτες.

ΗΠΑ• Ουσιαστικά η κατάσταση άλλαξε μόλις το 1965, όταν ο

σχετικός νόμος ακύρωσε τις ρατσιστικές διατάξεις του νόμου του 1924 καθώς και τις εθνικές ποσοστόσεις.

• Ως αποτέλεσμα αυξήθηκε η πολυ-εθνική και πολύ-φυλετική μετανάστευση στις ΗΠΑ μαζί με την ευαισθητοποίηση σε σχέση με την εθνική καταγωγή και πολιτισμό των νέων αυτών κοινοτήτων.

• Αυτή οδήγησε στην αναγέννηση των εθνικών πολιτισμών και στην ταυτόχρονη έκρηξη των κινημάτων περι πολιτικών δικαιώμάτων.

• Ως δείγμα της αποτυχίας της πολιτικής της αμερικανοποίησης η αναζωπύρωση των εθνικών ταυτοτήτων οδήγησε σε ένα είδος πολυπολιτισμικότητας που αφορούσε την αναζήτηση δημόσιας αναγνώρισης και κύρους (π.χ. Black is beautiful)

• Έτσι ενώ από τη μία το αμερικανικό μοντέλο πολιτογράφησης επέτρεπε την ταυτόχρονη ύπαρξη πολλών εθνικών ταυτοτήτων μόνο αν έμεναν ιδιωτικές, η πολυπολιτισμικότητα απαιτεί τη δημόσια αναγνώριση αυτών των ταυτοτήτων υπονομεύοντας την καθολική βάση της πολιτογράφησης.

ΗΠΑ: Ρατσισμός και Θετική Δράση• Η ιστορία των ΗΠΑ είναι μια

παράδοξη ιστορία ρατσισμού και φυλετικού διαχωρισμού στην οποία οι ρατσιστικοί ‘Jim Crow’ νόμοι οδήγησαν σε μαχητικά κινήματα πολιτικών δικαιωμάτων που ζήτησαν όχι μόνο την απόσυρση αυτών των μέτρων αλλά και πολιτικές επανόρθωσης.

• Αυτές είναι οι πολιτικές θετικής δράσης (affirmative action) που βασίζονται στην υπόθεση ότι για να υπάρχει ισότητα και δικαοσύνη οι μειονότητες που υπέφεραν από διακρίσεις χρειάζονται ειδική μεταχείριση στους τομείς της εκπαίδευσης και εργασίας.

ΗΠΑ: Αξιολόγηση• Ενώ η ανάγκη για επανόρθωση είναι κατανοητή, για να

εφαρμόσει και να ρυθμίσει τις πολιτικές θετικής δράσης, το κράτος αναγκάζεται να ενισχύσει τις διακρισεις μεταξύ εθνοτήτων-φυλών ή τουλάχιστον να τεμαχίσει την κοινωνία: έτσι η Αμερική δεν έχει Αμερικανούς πολίτες, αλλά Αφροαμερικανούς, Hispanic-American, Asian-American κλπ.

• Ταυτόχρονα, εξαιτίας των προνομίων των πολιτικών αυτών, διάφορες εθνικές ομάδες κινητοποιούνται στο να σκέφτονται ως μέλη μειονοτήτων για να ωφεληθούν.

• Το συνολικό αποτέλεσμα στις ΗΠΑ είναι μια εκ των άνω ελιτιίστικη κουλτούρα μαζί με μια πολιτική δομή που παρατείνει αυτό το μοντέλο πολυπολιτισμικότητας ως την απαίτηση για ομαδικά δικαιώματα.

• Τέλος μια ματιά στις σχετικές στατιστικές δείχνουν ότι και στην εκπαίδευση και στην εργασία οι φυλετικές διακρίσεις παραμένουν...

ΗΠΑ: το μέλλον της πολυπολιτισμικότητας• Για διάφορους σχολιαστές το μοντέλο αυτό έχει

οδηγήσει σχεδόν στη διάλυση της Αμερικής και ενδεχομένως να οδηγήσει και σε ανοιχτές συγκρούσεις. Ο Arthur Schlesinger (1992) θεωρεί ότι θα πρέπει να επιστρέψει σε ένα μοντέλο τύπου e pluribus unum: από πολλές κουλτούρες μία – με άλλα λόγια στην επιστροφή στο χωνευτήριο αλλά αυτή τη φορά χωρίς το ρατσισμό...

• Οι κριτικές του μοντέλου αυτού παίρνουν ένα πιο οξύ τόνο στη δουλειά του Samuel Huntington’s (Who Are We, 2004), ο οποίος ισχυρίζεται ότι οι αμερικανικές αξίες Αγγλο-σαξονικές αξίες θα πρέπει να ισχυροποιηθούν απέναντι στις Hispanic-καθολικές, Μουσουλμανικές και Ασιατικές κουλτούρες...

Καναδάς• Το χαρακτηριστικό του Καναδά είναι η ταυτόχρονη

ύπαρξη δύο κοινοτήτων που ευημερούν: της αγγλόφωνης και της γαλλόφωνης κοινότητας.

• Εξαιτίας των εντάσεων μεταξύ των δύο κοινοτήτων δεν προέκυψε καμιά ιδέα τύπου melting pot.

• Αναγνώριση της ιδιαιτερότητας της γαλλόφωνης κοινότητας θεσπίστηκε ήδη από το 1774, με ειδική πράξη που κατοχύρωνε τα γλωσσικά και θρησκευτικά της δικαιώματα, ενώ μπορούσε ακόμα και να χρησιμοποιήσει το γαλλικό αστικό κώδικα.

• Μέχρι τα μέσα του 20ου αι. οι τρεις κύριες κοινότητες στον Καναδά ήταν οι αγγλόφωνες και γαλλόφωνες κοινότητες και το Πρώτο Έθνος (First Nation people), το οποίο αποτελεί το 3.7% του πληθυσμού.

• Η αλλαγή στη σύσταση του Καναδά που προήλθε από τη φιλελευθεροποίηση και το άνοιγμα του στη μετανάστευση οδήγησαν και σε αλλαγές στο σύστημά του.

Καναδάς• Έτσι ο Καναδάς έπρεπε να διαμορφώσει την πολιτική του

στη βάση της ύπαρξης της γαλλόφωνης κοινότητας και των αποσχιστικών της τάσεων, των μεταναστευτικών εισροών από όλο τον κόσμο, και της ανόδου των κινημάτων των ιθαγενών που ζητούν επανορθώσεις (Kivisto, 2003).

• Η πολιτική της πολυπολιτισμικότητα, που χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά από τον Καναδό Γερουσιαστή Paul Yuzyk το 1964 και που εφαρμόστηκε το 1971, αντικατέστησε τη δυαδική δομή του Καναδά με μια δομή που αναγνωρίζει ότι ο Καναδάς αποτελείται από πολλές διαφορετικές και ίσες κοινότητες.

• Σε πρακτικό επίπεδο ο Καναδάς ήταν διατεθημένος να υιοθετήσει ασύμμετρες πολιτικές για τη διατηρήση και όχι την αφομοίωση των κοινοτήτων.

• Η διατήρηση του ‘μωσαϊκού’ χαρακτήρα του Καναδά θεωρούνταν ως εγγύηση πίστης στον Καναδά αφού ο σεβασμός που αποδίδει σε όλες τις κοινότητας διασφαλίζει τη σταθερότητα και προωθεί την αμοιβαία ανοχή.

Καναδάς: αξιολόγηση

• Οι ασύμμετρες πολιτικές που ακολούθησε αποδείχτηκαν αμφιλεγόμενες, ειδικά όταν αφορούν πρόσφατους μετανάστες. Παράδειγμα η εφαρμογή του κώδικα της Sharia στους Καναδούς μουσουλμάνους (στο επίπεδο οικογενιεακών ζητημάτων).

• Δύο κύρια προβλήματα: το γεγονός ότι η Sharia αντιμετωπίζει διαφορετικά τους άνδρες από τις γυναίκες και δεύτερον ότι υπονομεύει την ισονομία.

• Γενικά οι κριτικές εστιάζονται στα διασπαστικά αποτελέσματα της διαφορετικής αντιμετώπισης διαφορετικών κοινοτήτων. Ο Καναδάς, λένε οι κριτικοί (βλ. Bissondath, 1994, McRoberts, 1997), θα έπρεπε να σχεδιάσει πολιτικές που ενώνουν τους πολίτες και που στηρίζουν μια κοινή ταυτότητα και όχι πολιτικές που ενθαρρύνουν τους ανθρώπους να σκέφτονται στα πλαίσια των εθνικών τους ταυτοτήτων.

Διαφορετικότητα από την αρχή• Ενώ οι περισσότερες χώρες είναι έτσι κι

αλλοιώς βασισμένες στη διαφορετικότητα, κι ενώ μπορούμε να πούμε ότι η εθνική συνοχή του έθνους κράτους είνια περισσότερο φαντασία, οι χώρες της κατηγορίας αυτής ανοιχτά και σαφώς αναγωρίζουν τη διαφορετικότητα στην καρδιά της ύπαρξής τους.

• Ταυτόχρονα, η διαφορετικότητα είναι πολλαπλή και αφορά διάφορα πεδία: εθνικό, γλωσσικό, πολιτισμικό, θρησκευτικό, ταξικό κ.α.

• Πώς καταφέρνουν να λειτουργούν ενωμένες αυτές οι χώρες;

Ινδία• Στη διάρκεια των εορτασμών της 49ης επετείου της Ινδικής

ανεξαρτησίας (το 2006), ο τότε πρωθυπουργός Deve Gowda απευθύνθηκε στο ινδικό έθνος στη γλώσσα Hindi, την εθνική γλώσσα της Ινδίας. Όμως ο Gowda δε μιλάει λέξη από Hindu, καθώς προέρχεται από τη νότια επαρχία της Karnataka και μιλάει τη γλωσσα Kannada. Πιό πρόσφατα, μια καθολική γυναίκα ιταλικής καταγωγής, η Sonia Gandhi, έδωσε τα σκήπτρα σε έναν Sikh πρωθυπουργό, τον Manmoham Singh, που ορκίστηκε από έναν μουσουλμάνο πρόεδρο, τον Abdul Kalam σε μια χώρα της οποίας το 81% των κατοίκων είναι Hindu (Tharoor, 2007).

• Mε πληθυσμό σχεδόν 1 δισ. η Ινδία είναι η πιό πολύμορφη και πολυπολιτισμική χώρα στον κόσμο. Η Hindu πλειοψηφία, εκτός από τη γλωσσική της πολυμορφία, έχει και εσωτερικές πολιτισμικές και θρησλευτικές διαφορές, καθώς επίσης αποτελείται από διαφορετικές κάστες.

• Οι άλλες κοινότητες στην Ινδία είναι η μουσουλμανική (12%), οι Sikh, οι Βουδιστές, χριστιανοί και οι Jains. Υπάρχουν περίπου 100 γλώσσες και διάλεκτοι, εκ των οποίων 18 είναι επίσημες (Bhattacharyya, 2003).

• Πώς τα καταφέρνουν να συμβιώνουν;

Ινδία• Μετά την ανεξαρτησία και την διάσπαση της Ινδίας και του

Πακιστάν το 1947, το ινδικό κράτος αποφάσισε να στηριχτεί στην πολυπολιτισμικότητα ως βάση για τη νομιμοποίησή του. Η ινδική πολυπολιτισμικότητα βασίστηκε στη διπλή αρχή των ατομικών δικαιωμάτων και της προστασίας των μειονοτήτων σε ένα πλαίσιο όπου δεν υπάρχει κάποια πλειοψηφική θρησκεία. Το ινδικό σύνταγμα κωδικοποίησε τη διπλή αυτή αρχή, θεσπίζοντας την Ινδία ως κοσμικό κράτος, ουδέτερο, αλλά προστατευτικό απέναντι και στα ατομικά και στα κοινοτικά δικαιώματα (Mitra, 2001).

• Oι επιμέρους κοινότητες είναι σε ένα βαθμό αυτο-διοικούμενες, εφαρμόζοντας τα δικά τους θρησκευτικά και πολιτισμικά πλαίσια, και το δικό τους αστικό κώδικα.

• ΄Οταν υπάρξει κάποια σύγκρουση, το θέμα αναφέρεται σε ανώτερα δικαστήρια, αλλά σε γενικά πλαίσια η Ινδία εφαρμόζει ένα είδος νομικού πλουραλισμού και θρησκευτικής ανοχής που έχει προχωρήσει πολύ παραπάνω από οποιοδήποτε δυτικό έθνος.

Ινδία: αξιολόγηση• Η επιτυχία του μοντέλου αυτού οφείλεται για τον Mitra

στο θολό ορισμό τόσο του ινδικού έθνους όσο και της πολυπολιτισμικότητας, που επιτρέπει σε πολύ διαφορετικές κοινότητες να είναι μέλη του ίδιου κράτους. Ο Bhattachanyya (2003) θεωρεί ότι οφείλεται στο ομοσπονδιακό μοντέλο που έχει υιοθετήσει και στην ετοιμότητα με την οποία δέχεται τις αιτήσεις για αναγνώριση και αυτονομία.

• Από την άλλη, πίσω από την επιτυχία αυτή κρύβεται το όραμα της ενδο-κοινοτικής βίας. Για παράδειγμα, η καταστροφή του Babri Mosque στο Uttar Pradesh από Hindu εθνικιστές το 1992, οι αναταραχές στο Mumbai το 1993, και η βία στο Gujarat το 2002.

• Η βία αυτή οφείλεται για πολλούς στην ανικανότητα της Ινδίας να δημιουργήσει έναν κοινό πολιτισμό (π.χ. Salman Rushdie, 1982) – ένα chutney με υλικά που δεν αναμειγνύονται.

• Για τον Chakrabarti (2007), η βία είναι ένδειξη της συνεχιζόμενης δημιουργίας του ινδικού κράτους παρά η απόδειξη της αποτυχίας του.

• Εντέλει, όπως ισχυρίζεται ο Mitra, ίσως είναι ζήτημα πεσσιμισμού ή οπτιμισμού σε σχέση με το μέλλον της Ινδίας ως πολυπολιτισμικό κράτος.

Νιγηρία• Η Νιγηρία είναι ουσιαστικά μια ομοσπονδία 36 κρατών

που ανεξαρτητοποιήθηκε από τη Βρετανία το 1960. • Από το 1960, με εξαίρεση τα χρόνια 1979-1983, η Νιγηρία

διοικούνταν από στρατιωτικές κυβερνήσεις-χούντες. Η εκλογή του Olusegun Obasanjo το 1999 έδωσε τέλος στις απολυταρχικές αυτές κυβερνήσεις.

• Οι μεγαλύτερες εθνικές κοινότητες είναι οι Yoruba, Hausa και Igbo. Η Νιγηρία έχει επίσης το μεγαλύτερο μουσουλμανικό πληθυσμό δυτικά του Περσικού Κόλπου, ενώ συνολικά η χριστιανική και μουσουλμανική θρησκεία έχουν ισάριθμα μέλη (Paden, 2008).

• Εντωμεταξύ, τα αποθέματα πετρελαίου προκαλούν συγκρούσεις ανάμεσα σε εθνικές κοινότητες, την ομοσπονδιακή κυβέρνηση και τις πετρελαϊκές εταιρείες (Obi, 2001).

• H κύρια πρόκληση για τη Νιγηρία είναι να δημιουργήσει ένα πολιτικό σύστημα που να μπορέσει να στεγάσει την εθνική και θρησκευτική της πολυμορφία σε ένα πλαίσιο δημοκρατικών αξιών και ενός κράτους δικαίου και δικαιοσύνης.

Νιγηρία

• Το μοντέλο της Νιγηρίας βασίζεται σε μια πολύμορφη νομολογία και στη μοιρασιά της εξουσίας.

• Το σύνταγμα της Νιγηρίας θέσπισε ένα εθνικό ποινικό και εταιρικό νομικό πλαίσιο, με τον ισλαμικό νόμο (Sharia) και το εθιμικό δίκαιο (customary law) να εφαρμόζονται σε αστικά δικαστήρια. Το 2000 όμως, ο Ahmed Sani, κυβερνήτης του κρατιδίου της Zamfara θέσπισε τη Sharia ως ποινικό νόμο (σε μουσουλμάνους μόνο). Οι ποινές της Sharia μπορούν να ανατραπούν από ανώτερα ομοσπονδιακά δικαστήρια, αλλά γενικότερα η εφαρμογή της θεωρείται αμφιλεγόμενη.

Νιγηρία

• Η εφαρμογή πολλαπλής νομολογίας ενέχει αρκετές εντάσεις:▫ Τη σχέση κράτους και ομοσπονδιακού νόμου: αν το

σύνταγμα υπερβαίνει τους τοπικούς νόμους, τότε σε ποιό βαθμό μπορεί όντως να ισχύσει η Sharia;

▫ Τι γίνεται με τους χριστιανούς που ζουν σε περιοχές που ισχύει η Sharia;

▫ Τι γίνεται με το δικαίωμα εξόδου, δηλαδή το δικαίωμα να αντιμετωπίζεται κάποιος ως άτομο και όχι μέλος μιας ομάδας;

▫ Στον Καναδά και την Ινδία, η εφαρμογή πολλαπλής νομολογίας αφορά αστικά ζητήτατα και λαμβάνει χώρα σε ένα περιβάλλον κοσμικό (secular) – στην Νιγηρία η ευρύτερη εφαρμογή της Sharia δείχνει ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει.

Νιγηρία• Πώς κατανέμεται η εξουσία σε ένα τέτοιο πλαίσιο

πολυπολιτισμικότητας;• Υπάρχει μια άτυπη συμφωνία ότι οι υποψήφιοι για τις

προεδρικές εκλογές θα πρέπει να ‘γυρίζουν’ έτσι ώστε να αντιπροσωπεύουν όλες τις θρησκείες και όλες της εθνότητες.

• Έτσι, όταν έλειξε η θητεία του Olusegun Obasanjo (χριστιανός Yoruba), τα πολιτικά κόμματα έβαλαν μουσουλμάνους υποψήφιους. Τελικά το 2007 εκλέχτηκε ο Umaru Musa Yar’adua (μουσουλμάνος Fulani). Όταν ο Yar’adua πέθανε το 2010, τον διαδέχτηκε ο αντιπρόεδρος Goodluck Jonathan (χριστιανός Ijaw).

• Φαίνεται δίκαιη λύση αλλά:▫ Ζητήματα αξιοκρατίας: μπορεί ένας υποψήφιος να είναι

κατάλληλος εθνικά-θρησκευτικά, αλλά είναι και γενικότερα ο καλύτερος;

▫ Η άτυπη φύση αυτής της συμφωνίας σημαίνει ότι δεν υπάρχει εγγύηση της συνέχισής της.

▫ Τέλος, η συμφωνία αυτή δεν εγγυάται τη δημοκρατία: οι εκλογές τοου 2007 σημαδεύτηκαν από βία αλλά και κατηγορίες για απάτη και νοθεία (McGreal, 2007).

Nιγηρία: αξιολόγηση

• Η συνεχιζόμενη ενδοκοινοτική βία παραπέμπει στην αποτυχία του νιγηριανού μοντέλου.

• Από την άλλη, όπως και με την Ινδία, τα προβλήματα της Νιγηρίας ίσως να μην έχουν να κάνου με την πολυπολιτισμικότητά της αλλά με την κληρονομιά της αποικιοκρατίας, τα χρόνια της δικτατορίας, και επίσης την εκτεταμένη φτώχεια...Οι παράγοντες αυτοί οδηγούν σε περιοδικές εξάρσεις βίας.

• Ο Paden (2008) θεωρεί ότι χωρίς οικονομική ανάπτυξη και δίκαιη αναδιανομή του πλούτου, τα προβλήματα της Νιγηρίας θα παραμείνουν.

Πολυπολιτισμικές ρητορικές και πολιτικές

Χαρακτηριστικά Χώρες εφαρμογής

Εθνικό μοντέλο Jus Sanguinis, εθνική καταγωγή βασική για απόδοση υπηκοότητας

Γερμανία (μέχρι το 1999)

Πλουραλιστικό μοντέλο Δομές ίσων ευκαιριών, πολυπολιτισμικά μοντέλα εκπαίδευσης, υπηκοότητα, έμφαση στην ενσωμάτωση

Βρετανία, Ισπανία

Ρεμπουκλικανικό μοντέλο

Αφομοίωση, υπηκοότητα, όχι ξεχωριστή μεταχείριση για ξένους

Γαλλία

Πολιτική ενσωμάτωση (civic integration)

Εκμάθηση της γλώσσας και πολιτισμού – οι νεοφερμένοι πρέπει να συμμορφωθούν

Ολλανδία αλλά και οι περισσότερες ΕΕ χώρες

Χωνευτήρι (melting pot) – κυρίως ρητορική και αμφιλεγόμενο ιδανικό

Δημιουργία μιας νέας κουλτούρας αλλά με πίστη στο σύνταγμα. Jus Soli.

ΗΠΑ

Θετική δράση (affirmative action, αμφιλεγόμενη πολιτική)

Διακρίσεις υπέρ των μειονοτήτων μέχρι να εξισωθούν

ΗΠΑ

Μωσαϊκό (ρητορική) και ασύμμετρα δικαιώματα (πολιτική)

Ένα σύνθετο πολιτισμών που παραμένουν άθικτοι. Οι πολιτικές διατηρούν τους πολιτισμούς αυτούς.

Καναδάς

Συνταγματική πολυπολιτισμικότητα (constitutional multiculturalism)

Διατήρηση της πολυμορφίας. Αυτονομία και αυτοδιοίκηση. Και ατομικά και ομαδικά δικαιώματα. Αστικό δίκαιο διαφέρει ανάλογα με την κοινότητα

Ινδία

Χωρισμός σε ζώνες και πολλαπλή νομολογία (zoning and multi-jurisprudence)

Εναλλαγή της εξουσίας μεταξύ κοινοτήτων. Διαφορετική νομολογία ανάλογα με την κοινότητα.

Νιγηρία