Το Γράμμα στον Ορέστη του Ιάκωβου Καμπανέλλη

ως ανατρεπτικό παράδειγμα έμφυλου θεατρικού λόγου

Μια διπλή πρόταση για τη Λογοτεχνία της Α΄ Λυκείου:

Βασιλική Μόσχου, ΓΕΛ Σχηματαρίου

Ιάκωβος Καμπανέλλης, Γράμμα στον Ορέστη (1993)

μια ανατρεπτική δραματουργική πρόταση πρόσληψης του αρχαίου μύθου

Κλυταιμνήστρα: η γυναίκα ως θύμα

οικεία η ανατροπή του μυθολογικού παραδείγματος

διδακτική αξιοποίηση:1. «Τα φύλα στη λογοτεχνία»

2. «Θέατρο»

1. Τα φύλα στη λογοτεχνία

Σκεπτικό και στόχοι

Γνώσεις για τον κόσμο, αξίες, πεποιθήσεις, πρότυπα, στάσεις ζωής

Με τη διδασκαλία του σεναρίου επιδιώκουμε οι μαθητές και οι μαθήτριες:

να διακρίνουν τα κοινωνικά στερεότυπα και τους πολλαπλούς ρόλους των φύλων

να κατανοήσουν την ιστορικότητα των κοινωνικών στερεοτύπων, δηλαδή να συνειδητοποιήσουν ότι οι ρόλοι των φύλων καθορίζονται από το ιστορικό, πολιτικό, πολιτισμικό και κοινωνικό πλαίσιο κάθε εποχής

να εξετάσουν την πολυεπίπεδη σχέση έμφυλου ατόμου και κοινωνίας (με έμφαση στις ασφυκτικές προσδοκίες της κοινωνίας οι οποίες συχνά εμποδίζουν το άτομο από την αυτοπραγμάτωση)

Γνώσεις για τη γλώσσα/λογοτεχνίαΜε τη διδασκαλία του σεναρίου επιδιώκουμε οι μαθητές και οι μαθήτριες:-στα πλαίσια του γλωσσικού/λογοτεχνικού γραμματισμού Να συγκρίνουν τα κοινωνικά στερεότυπα των δύο φύλων με τις λογοτεχνικές

εικόνες τους και να δουν κατά πόσον η λογοτεχνία αναπαράγει ή αλλάζει ή ανατρέπει αυτά τα κοινωνικά στερεότυπα μέσα από τη διαγραφή ανάλογων λογοτεχνικών χαρακτήρων-τύπων (η μητρική και πατρική φιγούρα, ο τύραννος και ο επαναστάτης, ο βίαιος και ο τρυφερός σύζυγος)

Να εντοπίσουν τους αφηγηματικούς τρόπους και τεχνικές κατασκευής των λογοτεχνικών εικόνων των φύλων

Να ασκηθούν στη δημιουργία διαφορετικών κειμενικών ειδών (επίσημη ομιλία, επιστολή, ημερολόγιο, θέατρο), επιλέγοντας το κατάλληλο ύφος και επικοινωνιακό πλαίσιο

-στα πλαίσια του κριτικού γραμματισμού Να διακρίνουν το ιδεολογικό υπόβαθρο του κειμένου, δηλαδή να αναπτύξουν

την ικανότητα κριτικής συνειδητοποίησης ότι τα λογοτεχνικά κείμενα (όπως και όλες οι χρήσεις της γλώσσας) διαμορφώνονται μέσα από ιδεολογικές θέσεις

Να κατανοήσουν τη σχετικότητα εννοιών όπως η ενοχή, η πίστη, η προδοσία

1. Τα φύλα στη λογοτεχνία (σκεπτικό-στόχοι)

Ψηφιακός-νέος γραμματισμός

η έννοια της πολυτροπικότητας

κατανόηση και ερμηνεία πολυτροπικών κειμένων

δημιουργία πολυτροπικών κειμένων

στοχευμένη διαδικτυακή αναζήτηση

κειμενογράφος

λογισμικό παρουσίασης

συμπλήρωση ψηφιακού εννοιολογικού χάρτη

δημιουργία διαδραστικής αφίσας

1. Τα φύλα στη λογοτεχνία (σκεπτικό-στόχοι)

1. Τα φύλα στη λογοτεχνία (θεωρητικό υπόβαθρο, διδακτικές στρατηγικές και πρακτικές)

διερευνητική-ανακαλυπτική μάθηση

η μάθηση είναι κοινωνική διαδικασία

αξιοποίηση της συνεργατικής δυναμικής της ομάδας

Α΄ φάση: πριν από την ανάγνωση(2 διδακτικές ώρες, εργαστήριο πληροφορικής)

Αφόρμηση-συζήτηση περιστατικού στην ολομέλεια

Κοινή δραστηριότητα:Να επισκεφθείτε την Πύλη για την ελληνική γλώσσα (http://www.greek-language.gr ) και να πλοηγηθείτε

διαδοχικά Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα Μορφές και Θέματα της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας. Κάντε αναζήτηση με τη λέξη «Κλυταιμνήστρα» και διαβάστε το κείμενο της Δήμητρας Μήττα

Υπόθεση εργασίας: διεξαγωγή μιας σύγχρονης δίκης της Κλυταιμνήστρας

Χωρισμός σε ομάδες με διαφορετικούς ρόλους και φύλλα εργασίας

1. Τα φύλα στη λογοτεχνία

ΟΜΑΔΕΣ προαναγνωστικής φάσης

Συνήγοροι (κορίτσια)

Κατήγοροι (αγόρια)

Δικαστές (μεικτή ομάδα)

Δημοσιογράφοι (μεικτή ομάδα)

1. Τα φύλα στη λογοτεχνία

ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 1 (Τα φύλα στη λογοτεχνία)Τάξη: Ομάδα: ΣΥΝΗΓΟΡΟΙΜάθημα: Ονοματεπώνυμα μελών της ομάδας:Διδακτική ενότητα: Ημερομηνία:

α) Να παρακολουθήσετε το απόσπασμα 10’ από την κινηματογραφική μεταφορά της τραγωδίας του Ευριπίδη Ιφιγένεια εν Αυλίδι σε σκηνοθεσία Μιχάλη Κακογιάννη (1977) http://www.youtube.com/watch?v=aDU0pKOGzQ8

β) Να διαβάσετε το κείμενο της Marguerite Yourcenar, Κλυταιμνήστρα ή Το έγκλημα στη διεύθυνσηhttp://www.greek-language.gr/Resources/ancient_greek/anthology/mythology/browse.html?text_id=4

Υποθέστε ότι είστε συνήγοροι της Κλυταιμνήστρας σε μια σύγχρονη δίκη

Ποια θα ήταν η γραμμή υπεράσπισης που θα ακολουθούσατε; Κρατήστε σημειώσεις συμπληρώνοντας τον ακόλουθο εννοιολογικό χάρτη:

Υποθέστε ότι αγορεύετε στην αίθουσα του δικαστηρίου ως συνήγοροι της Κλυταιμνήστρας! Χρησιμοποιώντας το κειμενογράφο, να συντάξετε το κείμενο της αγόρευσής σας. Θυμηθείτε όσα έχουμε πει στην Έκφραση-Έκθεση για τις διαφορές προφορικού-γραπτού και προσχεδιασμένου-απροσχεδίαστου λόγου!

ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 2 (Τα φύλα στη λογοτεχνία)Τάξη: Ομάδα: ΚΑΤΗΓΟΡΟΙΜάθημα: Ονοματεπώνυμα μελών της ομάδας:Διδακτική ενότητα: Ημερομηνία:

Υποθέστε ότι είστε κατήγοροι της Κλυταιμνήστρας σε μια σύγχρονη δίκη

α) Να παρακολουθήσετε το απόσπασμα 10’ από την κινηματογραφική μεταφορά της τραγωδίας του Ευριπίδη Ηλέκτρα, σε σκηνοθεσία Μιχάλη Κακογιάννη (1962) http://www.youtube.com/watch?v=wWLpclJ3xfk

β) Να παρακολουθήσετε το βίντεο «Ορέστεια ή η ευθύνη της Κλυταιμνήστρας» στην ιστοσελίδα της Εκπαιδευτικής Τηλεόρασης http://www.edutv.gr/component/k2/oresteia-i-efthyni-tis-klytaimnistras Ποια θα ήταν η βασική επιχειρηματολογία σας; Κρατήστε

σημειώσεις συμπληρώνοντας τον ακόλουθο εννοιολογικό χάρτη:

Υποθέστε ότι αγορεύετε στην αίθουσα του δικαστηρίου ως κατήγοροι της Κλυταιμνήστρας! Χρησιμοποιώντας το κειμενογράφο, να συντάξετε το κείμενο της αγόρευσής σας. Θυμηθείτε όσα έχουμε πει στην Έκφραση-Έκθεση για τις διαφορές προφορικού-γραπτού και προσχεδιασμένου-απροσχεδίαστου λόγου!

ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 3 (Τα φύλα στη λογοτεχνία)Τάξη: Ομάδα: ΔΙΚΑΣΤΕΣΜάθημα: Ονοματεπώνυμα μελών της ομάδας:Διδακτική ενότητα: Ημερομηνία:

Υποθέστε ότι είστε δικαστές σε μια σύγχρονη δίκη της Κλυταιμνήστρας.

α) Να παρακολουθήσετε το απόσπασμα 10’ από την κινηματογραφική μεταφορά της τραγωδίας του Ευριπίδη Ιφιγένεια εν Αυλίδι σε σκηνοθεσία Μιχάλη Κακογιάννη (1977) http://www.youtube.com/watch?v=aDU0pKOGzQ8

β) Να διαβάσετε το κείμενο της Marguerite Yourcenar, Κλυταιμνήστρα ή Το έγκλημα στη διεύθυνσηhttp://www.greek-language.gr/Resources/ancient_greek/anthology/mythology/browse.html?text_id=4

Ποια στοιχεία θεωρείτε ελαφρυντικά ή επιβαρυντικά της θέσης της κατηγορουμένης; Κρατήστε σημειώσεις συμπληρώνοντας τον ακόλουθο εννοιολογικό χάρτη.

Να γράψετε στον κειμενογράφο με τη μορφή εσωτερικού μονολόγου τις σκέψεις και τα συναισθήματά σας για το ήθος και τις πράξεις της κατηγορουμένης.

Υποθέστε ότι είστε δημοσιογράφοι σε μια σύγχρονη δίκη της Κλυταιμνήστρας

α) Να παρακολουθήσετε το απόσπασμα 10’ από την κινηματογραφική μεταφορά της τραγωδίας του Ευριπίδη Ιφιγένεια εν Αυλίδι σε σκηνοθεσία Μιχάλη Κακογιάννη (1977) http://www.youtube.com/watch?v=aDU0pKOGzQ8

β) Να παρακολουθήσετε το απόσπασμα 10’ από την κινηματογραφική μεταφορά της τραγωδίας του Ευριπίδη Ηλέκτρα, σε σκηνοθεσία Μιχάλη Κακογιάννη (1962)http://www.youtube.com/watch?v=wWLpclJ3xfk

Πώς θα σκιαγραφούσατε το χαρακτήρα και τα κίνητρα της κατηγορουμένης; Κρατήστε σημειώσεις συμπληρώνοντας τον ακόλουθο εννοιολογικό χάρτη:

ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 4 (Τα φύλα στη λογοτεχνία)Τάξη: Ομάδα: ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΟΙΜάθημα: Ονοματεπώνυμα μελών της ομάδας:Διδακτική ενότητα: Ημερομηνία:

Να γράψετε στον κειμενογράφο ένα σχετικό άρθρο για την εφημερίδα σας.

Β΄ φάση: κατά την ανάγνωση(2 διδακτικές ώρες)

1η ώρα: Δίδεται το κείμενο και ξεκινά η ανάγνωση (σχολική τάξη)

2η ώρα: Ακολουθεί εργασία κατά ομάδες με αντίστοιχα φύλλα εργασίας (εργαστήριο πληροφορικής)

1. Τα φύλα στη λογοτεχνία

Συγκεντρωτικός πίνακας φύλλων εργασίας β΄ φάσης

Ποιος είναι ο κοινωνικός ρόλος της γυναίκας σύμφωνα με το κείμενο;

Πώς παρουσιάζεται ο χαρακτήρας της Κλυταιμνήστρας; Σε ποιες από τις ιδιότητές της επιμένει να αναφέρεται και γιατί;

Ποιος είναι ο κοινωνικός ρόλος του άνδρα σύμφωνα με το κείμενο;

Να συγκρίνετε την παρουσίαση του Αγαμέμνονα και του Αίγισθου ως χαρακτήρων, χωρίς να ξεχνάτε ότι η αυτή γίνεται μόνο εμμέσως, μέσα από το λόγο και από την οπτική γωνία της Κλυταιμνήστρας.

1. Τα φύλα στη λογοτεχνία

Να προσέξετε ότι ο λόγος του κειμένου ποικίλλει: η Κλυταιμνήστρα πότε διαβάζει αυτά που έχει ήδη γράψει (γραπτός λόγος), πότε γράφει ενώ παράλληλα επαναλαμβάνει φωναχτά τα γραφόμενα και πότε μονολογεί (προφορικός λόγος). Ποιες διαφορές εντοπίζετε στο πέρασμα από τη μια γλωσσική μορφή στην άλλη; Για την απάντησή σας θα μπορούσατε να αντλήσετε υλικό από την ενότητα της Έκφρασης-Έκθεσης Α΄ Λυκείου για τις διαφορές προφορικού και γραπτού λόγου.

Να σχολιάσετε τις γλωσσικές επιλογές της Κλυταιμνήστρας (λεξιλόγιο, ύφος): η γλώσσα που χρησιμοποιεί ταιριάζει με τη λογοτεχνική εικόνα του φύλου της (το πώς παρουσιάζεται ως γυναίκα μέσα στο κείμενο); Για την απάντησή σας θα μπορούσατε να βοηθηθείτε από το υλικό που σας είχε δοθεί στα πλαίσια της ενότητας της Έκφρασης-Έκθεσης για τις κοινωνικές ποικιλίες της γλώσσας (και συγκεκριμένα για την υποενότητα: «Γλώσσα και φύλλο»).

Γράψτε την πιθανή συνέχεια του κειμένου:

ας υποθέσουμε ότι ο Ορέστης, αμέσως μετά από τη διάπραξη της δολοφονίας, διαβάζει το γράμμα της Κλυταιμνήστρας. Χρησιμοποιώντας τον κειμενογράφο, να γράψετε:

α) ένα σύντομο θεατρικό μονόλογο με πρωταγωνιστή τον Ορέστη

β) μια επιστολή της Ηλέκτρας προς τον αυτοεξόριστο μητροκτόνο αδελφό της

Ζωντανέψτε το κείμενο ντύνοντας το εικαστικά και μουσικά!

Επιλέξτε τρία χωρία (3-5 γραμμές το καθένα), αντιγράψτε τα στο κειμενογράφο και προσθέστε υπερσυνδέσμους οι οποίοι θα οδηγούν σε εικόνες και μουσικά κομμάτια που εσείς θεωρείτε κατάλληλα.

Σκεπτικό και στόχοι(μόνο τα σχετικά με τη συγκεκριμένη ενότητα)Με τη διδασκαλία του σεναρίου επιδιώκουμε οι μαθητές και οι μαθήτριες:

Να γνωρίσουν το έργο του Ιάκωβου Καμπανέλλη, του κορυφαίου του μεταπολεμικού θεάτρου μας

Να αντιληφθούν τη σχέση ανάμεσα στο θεατρικό κείμενο και στο πολιτισμικό περιβάλλον μέσα στο οποίο παράγεται

Να συνειδητοποιήσουν ότι η θεατρική παράσταση αποτελεί σύνθετο καλλιτεχνικό προϊόν στο οποίο συμβάλλουν πολλές τέχνες

2. Θέατρο

Να κατανοήσουν κομβικά δραματουργικά στοιχεία (χαρακτήρες, χώρος, χρόνος)

Να κατανοήσουν τη λειτουργία θεατρικών συμβάσεων (όπως είναι η συμβολή των σκηνικών οδηγιών στη σκηνοθετική προσέγγιση του έργου αλλά στην έμμεση ψυχογράφηση των χαρακτήρων)

2. Θέατρο (σκεπτικό και στόχοι)

Να διερευνήσουν τη σχέση των κειμενικών ειδών μέσω της σύγκρισης αφηγηματικού (συγκεκριμένα: επιστολικού) πεζού κειμένου και θεατρικού λόγου, ώστε να εντοπιστούν τα στοιχεία αυτά που μετατρέπουν ένα αφηγηματικό κείμενο σε θεατρικό και συνιστούν τις εστίες θεατρικότητάς του.

Το κείμενο ενδείκνυται προς αυτή την κατεύθυνση, διότι ο λόγος της Κλυταιμνήστρας εναλλάσσει αφηγηματικά εργαλεία (η συγγραφή της επιστολής συχνά διακόπτεται από δραματικό μονόλογο, καταδεικνύοντας ακριβώς το πέρασμα από τον πεζό στο θεατρικό λόγο, με τις ανάλογες γλωσσικές επιλογές).

Να δοκιμάσουν να συγγράψουν ένα δικό τους θεατρικό κείμενο

Να προτείνουν δικές τους εναλλακτικές σκηνοθετικές προσεγγίσεις

2. Θέατρο (σκεπτικό και στόχοι)

Στο «Σημείωμα του συγγραφέα» που προτάσσεται στο πρόγραμμα της παράστασης του 1993, http://www.nt-archive.gr/viewfiles1.aspx?playID=303&programID=153&programFileDisk=Y1993PL08PR1PG007_sc.jpg

ο Καμπανέλλης αναφέρει χαρακτηριστικά: «η αφορμή [ενν. της συγγραφής του Γράμματος] ήταν το ότι κάθε φορά που έβλεπα παραστάσεις της Ορέστειας, της Ηλέκτρας, ήμουνα πάντα με το μέρος της Κλυταιμνήστρας. Αυτήν κατανοούσα, αυτήν εδικαίωνα, την ένιωθα σαν τη μεγάλη αδικημένη, έγινε ένα απ’ τα πιο αγαπημένα μου και κοντινά “θεατρικά” πρόσωπα».

Πώς δικαιώνεται η ηρωίδα στο Γράμμα στον Ορέστη;

ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ (Θέατρο)Τάξη: Ομάδα: Μάθημα: Ονοματεπώνυμα μελών της ομάδας:Διδακτική ενότητα: Ημερομηνία:

α) Να αναζητήσετε τη λέξη «Κλυταιμνήστρα» στο Σώμα Νέων Ελληνικών Κειμένων του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας στη διαδικτυακή Πύλη για την ελληνική γλώσσα http://www.greek-language.gr/greekLang/modern_greek/tools/corpora/corpora/search.html

β) Να επισκεφθείτε τον ιστότοπο του ψηφιοποιημένου αρχείου του Εθνικού Θεάτρου www.nt-archive.gr και στο υπομενού «Παραστάσεις» να αναζητήσετε την παράσταση: Γράμμα στον Ορέστη (1993)

-Να διαβάσετε τις θεατρικές κριτικές που θα βρείτε, προσέχοντας το ύφος του κειμένου και τα στοιχεία στα οποία εστιάζει μία κριτική. Να παρουσιάσετε τις παρατηρήσεις σας στην τάξη χρησιμοποιώντας λογισμικό παρουσίασης (2-3 διαφάνειες).

-Ποια απήχηση πιστεύετε ότι είχε η παράσταση το 1993;

-Ποια κριτική της παράστασης πιστεύετε ότι ήταν πιο αντικειμενική;

-Να συντάξετε το κείμενο μιας δικής σας, φανταστικής θεατρικής κριτικής για την παράσταση του Γράμματος.

ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ (Θέατρο)Τάξη: Ομάδα: Μάθημα: Ονοματεπώνυμα μελών της ομάδας:Διδακτική ενότητα: Ημερομηνία:

Να επισκεφθείτε τις διαδικτυακές διευθύνσειςα) http://photodentro.edu.gr/v/item/video/297 (Φωτόδεντρο--> «Σύγχρονο ελληνικό θέατρο και Καμπανέλλης»)και β) http://www.kambanellis.gr/?page_id=653 (ιστότοπο αφιερωμένο στον Καμπανέλλη).Να συλλέξετε πληροφορίες σχετικά με τη ζωή και το έργο του μεγάλου μας θεατρικού συγγραφέα και να τις παρουσιάσετε στην τάξη χρησιμοποιώντας λογισμικό παρουσίασης (5-6 διαφάνειες)

Να μετατρέψετε το μονόλογο σε διάλογο!Αφού επιλέξετε και αντιγράψετε στον κειμενογράφο τρία καίρια (κατά τη γνώμη σας) σημεία του μονολόγου της Κλυταιμνήστρας, να παρεμβάλετε τις πιθανές απαντήσεις της Ηλέκτρας (ΟΜΑΔΑ 1) και του Ορέστη (ΟΜΑΔΑ 2) στα λεγόμενα της πρωταγωνίστριάς μας, έτσι ώστε να δημιουργείται δραματική σύγκρουση. Μην ξεχάσετε να προσθέσετε σκηνικές οδηγίες!

ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ (Θέατρο)Τάξη: Ομάδα: Μάθημα: Ονοματεπώνυμα μελών της ομάδας:Διδακτική ενότητα: Ημερομηνία:

Να μελετήσετε τις σκηνικές οδηγίες του κειμένου. Ποιες ενδείξεις δίνουν για:

α) το σκηνικό χώρο;

β) το σκηνικό χρόνο;

γ) τη δομή του κειμένου

δ) τη συναισθηματική κατάσταση της ηρωίδας; [ένα σκέλος για κάθε ομάδα]

Αφού μελετήσετε τα προγράμματα των παραστάσεων Ηλέκτρα (του 1996 και του 1998) και Γράμμα στον Ορέστη (1993) στον ιστότοπο του ψηφιοποιημένου αρχείου του Εθνικού Θεάτρου www.nt-archive.gr , να χρησιμοποιήσετε λογισμικό παρουσίασης ή τον κειμενογράφο για να δημιουργήσετε το πρόγραμμα της παράστασης του Γράμματος που θα ανεβάσει η τάξη σας!

Με τη χρήση λογισμικού παρουσίασης ή κειμενογράφου ή του διαδικτυακού εργαλείου Glogster EDU (www.glogster.com), να δημιουργήσετε μια αφίσα για την παράσταση της τάξης σας!

ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ (Θέατρο)Τάξη: Ομάδα: Μάθημα: Ονοματεπώνυμα μελών της ομάδας:Διδακτική ενότητα: Ημερομηνία:

Να επισκεφθείτε τον ιστότοπο του ψηφιοποιημένου αρχείου του Εθνικού Θεάτρου www.nt-archive.gr όπου θα κάνετε αναζήτηση της λέξης «Κλυταιμνήστρα» στο υπομενού «Ρόλοι». Να αναζητήσετε φωτογραφίες των παραστάσεων Ηλέκτρα (του 1996 και του 1998) και Γράμμα στον Ορέστη (1993) στις οποίες απεικονίζεται η Κλυταιμνήστρα.

Ποιες διαφορές εντοπίζετε:α) στα κοστούμια;

β) στο σκηνικό;

Πώς συνδέονται αυτές οι διαφορές με το περιεχόμενο του κειμένου μας;

Βιβλιογραφία

Πρόγραμμα Σπουδών για τα μαθήματα Αρχαία Ελληνική Γλώσσα και Γραμματεία, Νέα Ελληνική Γλώσσα και Νέα Ελληνική Λογοτεχνία της Α΄ τάξης Γενικού Λυκείου, 2011, (ΦΕΚ 1562/2011 - Αριθμ.70001/Γ2). http://digitalschool.minedu.gov.gr/modules/document/file.php/DSGL-A110/%CE%94%CE%95%CE%A0%CE%A0%CE%A3-%CE%91%CE%A0%CE%A3/programma_spoudon_ne_glossa_new.pdf

Μ. Κελεπούρη και Ε. Χοντολίδου, Μελέτη για τα εκπαιδευτικά σενάρια στη διδασκαλία της λογοτεχνίας στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, Θεσσαλονίκη 2012. http://www.greeklanguage.gr/sites/default/files/digital_school/3.1.3_melete_senarion_logotekhnias_2.pdf

Δ. Κουτσογιάννης, Εφηβικές πρακτικές ψηφιακού γραμματισμού και ταυτότητες,  Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας , Θεσσαλονίκη 2011.

Ευχαριστώ για την υπομονή σας!