Γ. ΒΑΛΕΤΑΣ

ΤΟΠΡΟΔΟΜΕΝΟ Ε I Κ Ο Σ I Ε Ν A

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΟΡΥΔΑΛΟΥ

Γ. Β Α Λ Ε Τ Α

TO ΠΡΟΔΟΜΕΝΟ ΕΙΚΟΣΙΕΝΑΗ ΠΝΙΓΜΕΝΗ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ — Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ

“Επρεπε νά γεννηθονν χοί ποιηταί xal ποιήματα άξια τής μεγάλης αύτής έποχήζ...

(1825) Γ. ΨΥΛΛΑΣ

ΑΘΗΝΑ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ "ΚΟΡΥΔΑΛΟΥ,

1946

ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ ΓΙΑ ΕΚΔΟΣΗ

ΣΤΗΝ ΙΔΙΑ ΣΕΙΡΑ

1. Ή λογοτεχνία τής 'Αντίστασης (1940— 1946).

2. Χρονικό τής Πνευματικής Αντίστασης (1941— 1946).

3. Πνευματικοί άγωνιστές τού Είκοσι ένα.

4. Ο Ι "Αγγλοι στό ΕΙκοσιένα.

5. 'Ανθολογία τοΟ ΕΙκοσιένα (Τά τραγούδια— ΟΙ θούριο ι— Τά Χαϊκά κεί*

μενα— ’Εκλογές).

ΣΤΗΝ ΗΡΩΙΚΗ ΜΝΗΜΗ

ΤΩΝ ΛΑΪΚΩΝ ΑΓΩΝΙΣΤΩΝ ΤΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ

Άντροϋτσο, στό Μ ικρό Χωριό Ιλαμφε τη? Γραβιάς τό Χάνι, τόν Ά ρ η έχεις στό πλευρό, στ’ άλλο τό Μακρυγιάννη

Γ. ΒΑΛΕΤΑΣ

ΠΡΟΛΟΓΙΣΜΑ

Γιά νά φωτίαω Ιστορικά μερικά βασικά προβλήματα τής ’Αντίστα- βης και τής πνευματικής δημιουργίας που πάει νά ξεπηδήσει άπ’ τά δυναμογόνα σπλάχνα της, μελέτησα ξανά τό ΕΙκοσιένα άπό τη σκοπιά τοϋ λαϊκοϋ άναγεννητικοϋ κινήματος. Συγκέντρωσα και ταχτοποίησα τά λαϊκά κείμενα καϊ την έπαναστατική λογοτεχνία. ’Αναζήτησα τά χαμένα και σκόρπια σημάδια τοϋ λαϊκού κινήματος μέσα στην έ&νικοαπελευ- ΰερωτική γιγαντομαχία. ’Από τό υλικό που μαζεύτηκε είδα, πώς τό ΕΙ- κοαιένα τόσο άπ' την πλευρά τον λαϊκοϋ κινήματος, οοο κι άπό την πνευματική, και περισσότερέ άπ’ αντήν, δεν ίχει μελετηρή. Δέν Ιγινε συνείδηση, δέν Εκλαϊκεύτηκε τό δράμα τής πνιγμένης ιωνικής μας Ανα­γέννησης .

Ή προδοσία τοϋ ΕΙκοσιένα κι δ σφετερισμός του ξαπ/Μϋηκε καί ατόν πνευματικό τομέα κι έδώ £γινε ή μεγαλείτερη χαλάστρα. Ό λο- γιωτατισμός δδήγησε τό ’Έθνος στη χειρότερη σκλαβιά, εννούχησε μ ί τά ψαντάσματά τον τους λαϊκούς πολιτικούς άγώνες κι έμπόδισε κάθε Αντανακλαστική άνορθωτική έπίδραοι; άπ’ τό Εποικοδόμημα. ’Α π ’ αυτή τή βάση ξεκίνησα κι αντή τή Μση θέλησα νά φωτίαω μέ τη μελέτη μου αυτή.

Ξεκίνησα άπ’ την Ιδέα !>u μιά και στό ΕΙκοσιένα {θυσιάστηκαν ιιπροστά στό Ιδανικό τής άπελευ&έρωσης δλοι οί άλλοι άναγεννητικοι σκοποί τής Επανάστασης, τά έκατό χρόνια που πέρασαν ίπρεπε νά πρα­γματοποιήσουν τους σκοπούς αυτούς, νά μάς δώσουν δηλαδή την άνα- γέννηση. Αυτό δμως δεν εγινε, γιατί &ν δημιουργήθηκε κάποια λογο­τεχνία και δουλεύτηκε κάπως ή γλώσσα τοϋ λαοϋ, &ν φάνηκαν μερικοί άνθρωποι και μερικά Ιργα και σημειώθηκε κάποια προκοπή, στό λα· δεν πέρασε τίποτα και μπορούμε νά πούμε πώς γ ι ’ αυτόν δαα πανεπι­στήμια και «καλλιμάρμαρα» Ιδρύματα κι δν χτίστηκαν, δαα βιβλία και αν τυπώθηκαν, συνεχίστηκε ή τουρκοκρατία.

Στην τρομαχτική αντή καθνστέρηση, πού ϊκανε νά πάει χαμένο τό

β

ΕΙκοσιένα, ol άρχές καί τά αίτια περιπλέχτηκαν μ ϊ τ ’ Αποτελέσματα, και σέ μια τεράστια κλίμακα άλληλεπίδραοης και Αλληλεξάρτησης, Ανοί­χτηκε δ φαύλος κύκλος τής Εκμετάλλεψης και τής δονλείας. Μ ' Εφτά­διπλα τά δεαμά τον δ Ελληνικός λαός δέν μπόρεσε νά συνεχίσει καί νά όλοκληρώσει ίνα αΙώνα την ’Επανάστασή του, αυτός που μόνος του Ιβγαλε πέρα ίνα Αγώνα γιγάντιο, πού νίκησε δχι μόνο την Τουρκιά μά πολιτικά κι όλάκερη την Ίεροσυμμαχίτικη Ευρώπη, δ τιτάνας αυτός τοϋ ΕΙκοσιένα, πρωτοπόρος τής λαϊκής Απελευθέρωσης ah πανευρω­παϊκή κλίμακα, δδηγήθηκε Απ' τούς καλαμαράδες σε τέτιο καί τόσο χάος, ώστε νά χάσει Απ' τό δρόμο του τό φώς τοϋ ίδιου τον 'Αγώνα, νά θαμπωθή, και νά θαλασσοδέρνεται σκλάβος ατά δίχτυα τής προδοσίας, ξεμαυλισμένος Απ’ τή φανταχτερή ψευτιά τοϋ λογιωτατισμον και μεγα­λοϊδεατισμού, πού Εκμεταλλεύτηκαν Εγκληματικά τούς πιο δημιουργικούς Εθνικούς πόθους τον, τά πιό ώραια Απολυτρωτικά ιδανικά του.

Στεριά ζητούσε δ λαός και ol καλαμαράδες τοϋ δείχναν σύννεφα- Αύτο'ι λοιπόν είναι οί προδότες τοϋ ΕΙκοσιένα. ΑντοΙ έπνιξαν στην τέ­χνη, στην σκέψη, στη γλώσσα, στην παιδεία, στον τύπο, στό βήμα, στην Επιστήμη, στην Ιστορία, τό φώς τοϋ ΕΙκοσιένα, κράτησαν ατό σκοτάδι, στη νάρκη και στό ξεγέλασμα τό λαό, γιά νά τον έχουν ύποταχτικό τους σάν Ανδράποδο. Κι ΰ,τι μάς Αφησε τό ΕΙκοσιένα αυτοί τό παράδωσαν στη λησμονιά καί στ' Ανάθεμα. Ό κατατρεγμός τοϋ Σολωμοϋ καί τής λαϊκής γλώσσας φτάνει νά μάς δείξει, ώς ποϋ Ιφτασε τό λυσασμένο κυ­νήγημα καί θάψιμο τον ΕΙκοσιένα σ' δλα τ' Αναγεννητικά τον αΐτή- ματα, σ’ δλη τή δημιουργική του κληρονομιά. Τεράστιο Εθνικό κεφά­λαιο, πού χάθηκε γιά τό λαό πού τό δημιούργησε.

Σήμερα μ ί τήν προδοσία τής 'Αντίστασης πέφτει πάνω ατό ΕΙκο- οιένα ίνα νέο φά>ς, ή σημερινή δοκιμασία συναντιέται με τήν παλιά, τό παρόν ένώνεται με τό παρελθόν, τό δράμα πού ζοϋμε τό βλέπουμε νά εχει παιχτή πολλές φορές στην Ιστορία μας καί νά είναι μιά αυτούσια Επανάληψη τοϋ ΕΙκοσιένα. 'Α π ' αντες τις Ιστορικές Αναλογίες κινήθηκα, γι' αύτό καί τό πρώτο μέρος τής μελέτης μου ϊχει εισαγωγική γενική μορφή καί εϊναι μιά προσπάθεια ζωντανής Εσωτερικής προβολής στόν κόσμο τοϋ ΕΙκοσιένα. Φώς Απ' τό φώς του.

Στό δεύτερο μέρος φωτίζω τις λαϊκές βάσεις τοϋ ΕΙκοσιένα, πα­ρακολουθώ τήν Ανάπτυξη τοϋ λαϊκοϋ κινήματος, τόν κατατρεγμό του, ιόν προδοτικό Εξοντωμό του, μέσ’ Απ’ τις τνφλες, μέα' Απ’ τις πνιγμέ­

7

νες φωνές τον λαοϋ, των λαϊκών Αγωνιστών, τής λαϊκής άναγέννησης. Δέν χάνω ϊατορία κι αντό πρέπει νά τό σημειώσει καλά δ άναγνώστης. Κάνω μιά λαϊκή κριτική ίνδοσκόπηση τον ΕΙκοσιένα, Αποζητώ τ ’ Αχνά- fta τον λαϊκοϋ όναγεννητικοϋ προτσές, τις Αρχές, τ ’ άνέβασμα, τ ’ Απο­κορύφωμα και τό δραματικό πέσιμό τον στην πλεχτάνη τής ντόπιας φαν- λοκρατίας άπ’ τή μιά καί τής ξενοκρατίας απ’ τήν άλλη. Δυο βδέλλες οτήν ϊδια πληγή.

Στό τρίτο μέρος δίνω μιά εΙκόνα τής πνενματικής λαϊκής έπανά- στασης που γέννησε κι εθρεψε παντοδύναμο στό λαϊκισμό τον τό ΕΙκο- σιένα και παρακολουθώ τους δρόμονς καί τίς τύχες της μέσα καί περ' απ' τό ΕΙκοσιένα. Τί δυνάμεις ίφερε προετοιμασμένες καί τί δυνάμεις ξύπνησε τό ΕΙκοσιένα στην πνευματική περιοχή. Πώς άντιχτύπησε στό νοϋ καί στην ψυχή των ποιητών. Πώς τραγονδήθηκε, πώς δικαιώθηκε κι άκόμα πώς παραδόθηκε στα Ιστορικά καί ατά χρονικά του. Μ ' άλλα λόγια έξετάζω τήν Επαναστατική λογοτεχνία, τό γνήσιο δημιουρ­γικό άνάδομα τοϋ ΕΙκοσιένα. Τήν ίχταση της, τά θέματα, τίς μορφές της, καί προπάντων τίς καταλυτικές αντιλαϊκές δυνάμεις που δούλε­ψαν άπόξω κι άπό μέσα, άπ’ τήν παράδοση κι άπ' τήν «περιρρέονσα Ατμόσφαιρα» γιά νά τήν πνίξουν ή νά τήν εννονχήσονν. Πον δδηγοϋσαν την πνενματική Αναγέννηση τά μεγάλα επαναστατικά χρόνια καί πον τήν κατάντησαν ol καλαμαράδες!

Ά π ’ τό έξέιασμα αυτό βγαίνουν πολύτιμα συμπεράσματα, που φω­τίζουν καί τή σημετινή πνευματική μας ζωή καί γίνονται διδάγματα στην πορεία καί στους προσανατολισμούς της. Καί ισα-ΐσα άπ’ τή ση­μερινή πραγματικότητα ξεκίνΐ]σα καί ή μελέτη μον αυτή θ ’ όποτελέσει τήν Ιστορική είσαγωγή τής άλλης μελέτης, που τή γέννησε, τής μελέτης μον γιά τό λαϊκό ίθνικοαπελευθερωτικό άγώνα καί τή λογοτεχνία τής ’Αντίστασης. Γ ι ' αυτό προτίμησα νά δώσω τό βιβλίο αυτό με τή λεύ­τερη συνθετική μορφή τής έπισκόπησης, χωρίς νά τό παραφορτώσω άπό σημειώσεις καί παραπομπές, δν καί είναι βγαλμένο άπ’ τίς πηγές κι Από μεγάλη βιβλιογραφία. Κείνο πον χρειάζεται σήμερα είναι ν’ Ανοί­ξουμε τους φραγμένους δρόμους τής λαϊκής παράδοσης, νά βροϋμε καί νά ίπισημάνονμε τίς χαμένες πηγές της. Νά όδηγήσονμε στην άξιολό- γηοη, με τή βεβαιότητα πώς αΐπή θά δημιουργήσει τά εργα καί τίς ίξαντλητικες μελέτες.

Στό Ίδιο κεφάλαιο έξετάζω τό λαϊκό πνευματικό ΕΙκοσιένα. Τά

ήρωϊκά λαϊκά κείμενα. Τά δημοτικά τραγούδια. Τον άρματωμένο λόγο ατά γράμματα, στους λόγους, στίς προκηρύξεις, στ' Απομνημονεύματα των Αγωνιστών. Τόν καταστροφικό ρόλο τοϋ λογιωτατισμον στη δη­μιουργία κι Απομνημόνευση τον ΕΙκοσιένα. Τους λαϊκούς πνευματι­κούς Αγωνιστές. Τή ψυχολογία και τή στάση τους μέσα στον Εμφύλιο πόλεμο. Τους Επαναστάτες και Αναγεννητές στον τύπο, στό λόγο, στο σκολειό. Τις μορφές καί Ιδέες τής Επαναστατικής πρωτοπορίας, ώς ποϋ εφτασε και πον σταμάτησε.

01 γενικές ματιές πού ρίχνω μέσ' Απ' τό ΕΙκοσιένα στα πριν καί ατά μετά Απ' αυτό χρόνια, όρίζοντας Αφετηρίες και Εξελίξεις, είναι γιά νά δώσουν τό προτσές τής γραμματολογικής λαϊκής μας δημιουργίας, που Αποτελει τό μοναδικό κεφάλαιο μέσα στό νεοελληνικό μεααίωνα των πέντε τελευταίων αΙώνων, δπου δ λαός Από σκλαβιά σέ σκλαβιά δέν επαψε νά ζή, νά Αγωνίζεται και νά δημιουργεί κι Εδώ Ακριβώς βρίσκε­ται τό κεντρικό ψυχολογικό κύτταρο τής μελέτης αυτής. Τί &ά γινόταν δηλαδή Αν δ Ακατάβλητος αυτός λαός ενρισκε τους Ανθρώπονς του, δν ό λογιωτατιαμός και δ παπαδισμός δέν τοϋ προμήθευε Αντί συμμάχους καί δδηγούς, λαοφάγους Εχθρούς και δυνάστες, δν εΰρισκε λίγο φώς μπροστά του ή, &ς Ελειπε τό φερτικό φώς, δν τόν Αφηναν νά κινηθή καί νά δημιουργήσει μέ τό δικό τούτο φώς, δν δέν τοΰπνιγαν αύτό τό φώς ol «φωτοκτόνοι»* πνευματικοί καί πολιτικοί Αφεντάδες του, τή στιγμή πον και χωρίς αυτά τά «δν», δημιούργησε τόσα και τόσα & μαρτυρικός αυ­τός λαός, πού καί στίς μεγαλείτερες δοκιμασίες του δέν Ελειψε τό τρα­γούδι Απ’ τό στόμα του.

Δημιούργησε δ λαός τό ΕΙκοσιένα γιά νά λευτερωθή καί δμως Επεσε αέ νέα σκλαβιά δεινότερη. Τό ΕΙκοσιένα Αντί νά διώξει άνοιξε τήν πόρτα στους κα)αμαράδες και χύθηκαν αυτοί νά καταπιούνε τό λαό και τά δημιουργήματά του. Ή Ακρίδα Ετούτη Επνιξε· τήν Εθνική Αναγέννηση. “Ο,τι σώθηκε είναι φωνή ναυαγού, που ξαπολύθηκε γιά νά δείξει τόν Εθνικό αύτό Αφανισμό παντοϋ και περισσότερο στον πνευματικό τομέα. Κάτι τέτια ξεχασμένα ή θαμμένα πράμματα Εχει σκοπό νά φέρει στό φώς και στή ζωή ή μελέτη αυτή. Τό προδομένο ΕΙκοιιένα είναι γεμάτο καταστροφές, δράματα, ναυάγια.

* Κιόλας <Lto τό 1830 είχε ξεπηδήξει οιά γραφιά τοΰ Ίω . Φιλήμονα, roB ιστοριχοΰ ιών Φιλιχων, η λέξη «φωίοχτονια».

ΜΕΡΟΣ A '

ΑΠΟ ΤΗ ΣΚΟΠΙΑ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΕΙΚΟΣΙΕΝΑ

Ebat τό σάλπισμα τον σημερινού Ρήγα Φεραίου, τής τωρινής Φιλικής ’Εταιρείας...

Δ. ΓΛΗΝΟΣ

Καραϊσχάκη, ίνπνησε νά δεις τούς όντρειωμένονς πώς πολεμάν τούς Γερμανούς στής Ρούμελης τις ράχες

ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΤΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ

Α ' ΟΙ ΧΑΜΕΝΟΙ ΔΡΟΜΟΙ

Ή τετράχρονη πάλη τοΰ λαοϋ μας σΰς γραμμές τοΰ Έθνικοαπε- λευθερωτικοϋ Μετώπου «ποτελεϊ στο σύνολό τη; ενα Νέο ΕΙκοσιένα.

'Γό επος τής ’Αλβανία; στεφανωμένο απ’ τα δ- Τ* Νέο ΕΙκοσιένα λοκαυιτώματα τής Ε θνική ; ’Αντίστασης, ό άν-

ταρτοπόλεμος, οί αγώνες αμάχων, οί Ουσίες, ή ενεργητική καί παθητική αντίσταση, ή συνοχή, ή πίστη, τό δράμα και οί ήρωϊσμοί. των λεύτερων πολιορκημένων στα χωριά, στις πόλεις και τούς συνοικισμούς, ή ’Αθήνα πού εγινε έ'να δεύτερο Μεσολόγγι— ολο αυτό το επο;, καθώς γράφτηκε με αίμα ανάμεσα σέ μαρτυρία, Θυ­σίες καί ολοκαυτώματα, παρουσιάζει τό δοξασμένο άποκορύφωμα τοΰ νέου πατριωτισμού, πού πραγματοποίησε μέσα σ’ εΰρΰτατα εθνικά και κοινωνικά πλαίσια ό ελληνικός λαός.

"Οταν μπροστά στή γιγαντομαχία αυτή τοΰ λαοΰ, δσο κοντά μα; κι «ν είναι, παίρνουμε στάση δισταχτική, χάνουμε τό Ιστορικό νόημα τής Ιποχής μας και βλέπουμε νά κλείνουν οί πόρτες τής ιστορίας και νά μάς άφίνουν άπ’ εξω. Τά Μεσολόγγια του ό λαός δεν τάκανε γιά τούς μικρόψυχους σχολαστικούς τής κριτικής και τής ιστορίας· Καί ή ίστο-

10

ρία υπάρχει μόνο για κείνους πού ζοΰν καί κατανοούν και μπαίνουν βαθιά στο νόημα τής έποχής τους.

“Οταν κρίνοντας τήν τετράχρονη Ιθνικοαπελευθερωτική πάλη τοϋ λαοΰ μας, μιλάμε για Νέο Είκοσιένα, δεν τό κάνουμε για ν’ αντλή­σουμε δύναμη καί αίγλη άπ’ τά παλιά, οΰτε για νά μεγαλοποιήσουμε γεγονότα πού είναι άνυπέρβλητα στο ηθικό καί Ιστορικό μεγαλείο τους, που το ύψος τους είναι τέτιο, ώστε νά μήν μπορεΐ νά τά φτάσουν και τά μεγαλείτερα λόγια.

Μιλάμε για τό Νέο Είκοσιένα, γιατί μέσα σ’ αυτό ζοϋμε καί τό Παλιό Είκοσιένα, άφοΰ μιά φορά με τό νέο Είκοσιένα ξανανιώνει στην πιο καθάρια λαϊκή μορφή του και τό παλιό. *0 ίδιος δρόμος τοϋ λαοΰ μας στα διάφορα στάδιά του· «Ή κοινωνική Ιπανάσταση τοϋ 19ου αί- ώνα δεν μπορεΐ ν’ Αντλήσει τήν ποιητική πνοή της από τό παρελθόν, μά μόνο άπ’ τό μέλλον· Δεν μπορεΐ ν* αρχίσει ή ίδια πριν έξαλείψει τελειωτικά κάθε πρόλη\[ιη σχετική μέ τό παρελθόν. Οί προηγούμενες επαναστάσεις είχαν ανάγκη άπό ιστορικές άναμνήσεις γιά νά κρύψουνε στον ίδιο τον Ιαυτό τους τό ίδιο τους περιεχόμενο. Ή έπανάσταση τοΰ 19ου αιώνα πρέπει ν’ άφήσει τούς νεκρούς νά θάψουνε τούς νεκρούς τους γιά νά πραγματοποιήσει τό δικό της σκοπό. · . Μ’ αυτά τά βα­θυστόχαστα λόγια τοΰ Μάρξ μπαίνει γιά τό λαϊκό άγώνα τό πρωταρ­χικό αίτημα νά φωτίσει μέ τό δικό του φώς τήν παράδοση καί νά λυ- τρωΟή άπ’ τά σκοτάδια και τις προλήψεις της.

'Ο λαός πού δημιουργεί, ό λαός πού άγωνίζεται δεν έχει ανάγκη απ’ τή βοήθεια τής ϊστορίας. Ό ίδιος μέ τό σπαθί του γράφει τήν ι­στορία και άνακεφαλαιώνει σε κάθε άγώνα του δλη τήν Ιστορική πα­ράδοση μέ τις τιμιώτερες ήρωϊκες παραδόσεις της, πού είναι κι’ αύτές δικά του δημιουργήματα. Μόνο οί πατριδοκάπηλοι τοΰ σωβινισμού καταφεύγουν στήν ιστορία γιά νά ξεγελάσουν τούς λαούς, άφιονίζοντάς τους μέ εκκλήσεις, γεμάτες από μεγάλα όνόματα, άπό ηχηρά λόγια γιά «πατριωτισμούς, ήρωϊσμούς, ένδοξους προγόνους, μεγάλες ιδέες» κλπ. Κι ολα αυτά γιά νά τούς φανατίσουν καί νά τούς όδηγήσουν στούς κατα­χτητικούς πολέμους τους σά σφαχτάρια στό μακελιό. Τό ίδιο έκαναν Ικατό ολάκερα χρόνια καί μέ τό Είκοσιένα· Τό θεοποίησαν γιά νά τό κάνουν ταμπούρι τής τυχοδιωκτικής άντιλαϊκής πολιτικής τους. «Γιά νά κρύψουν στον ϊδιο τον Ιαυτό τους, τό ίδιο τους περιεχόμενο», τήν άντι- λαϊκή, αντεθνική τους πολιτική·

11

Ό καλλίτερος τίτλος τής ’Αντίστασης, αυτός πού Επιβεβαιώνει μέ τόν καλλίτερο τρόπο, τόσο τό λαογέννητο χαραχτήρα της, δσο και τό

μαζικό δυναμισμό της είναι τό πώς άπό μέσα Αγωνιστική Ιστό- Γης βρήκε τη δύναμη κι ένιωσε τήν ανάγκη νά ρική Ανάπλαση συνδεθή άπό τήν πρώτη στιγμή μέ τό Είκοσι-

ένα, ν’ άνακαλύψει τό προδομένο έθνικολαϊκό του περιεχόμενο, ν’ άκούσει τις πνιγμένες φωνές και τά σβησμένα ά- χνάρια της δημοκρατικής παράδοσης, νά φωτίσει καί νά συνειδητοποι­ήσει τις ιστορικές άναλογίες άνάμεσα στους δυο ξεσηκωμούς καί μέ τό δίδαγμα σπ'< χέρια της νά προχωρήσει στό δρόμο τών νέων αγώνων γιά τή δικαίωση καί την δλοκλήρωση τοΰ ΕΙκοσιένα. Μέ τή νέα συνείδηση, τη μαχητική, τήν αγωνιστική, μέ τή συνείδηση τοϋ συνεχιστή καί τοϋ εθνικού δημοκρατικού οικοδόμου, φωτίστηκε ό δρόμος τοΰ ΕΙκοσιένα ξεσκεπάστηκε τό αληθινό δράμα του. Τό λαϊκό ΕΙκοσιένα, τό πνιγμένο, τό προδομένο, έκλαϊκευτηκε. Κι αυτό εγινε μέσα στον αγώνα και άπό τόν αγώνα καί κάτω άπ’ τόν προβολέα τοΰ άγώνα. "Ολες ol ήρωϊ- κές παραδόσεις, δλοι ol άγώνες τοΰ λαού έγιναν τωρινοί. Ή ’Αντίσταση ξαναζωντάνεψε τήν Ιστορία της καί συνδέθηκε άπ’ τήν πρώτη στιγμή μέ τις Ιστορικές της πηγές. Γιατί σέ κάθε καινοχ'ργια εξόρμησή του τό λαϊκό κίνημα παίρνει τή φόρα του άπ’ τίς πιο μάκρυνες του άφετηρίες, ξανακάνει άπ’ τήν άρχή τό δρόμο του, άνακεφαλαιώνοντας καί άξιο- ποιώντας μέσα στην άγωνιστική πράξη δλες τίς καταχτήσεις, δλα τά λάθη, τά παθήματα καί τά μαθήματα, τήν άποχτημένη πείρα τής δια­δρομής του· Αυτή ή Αναπλαστική δύναμη ξεχωρίζει τά μαζικά λαϊκά κινήματα άπό τούς σκηνοθέτη μένους καταχτητικούς πολέμους· Αυτή δημιουργεί καί τρέφει τούς θρύλους, τίς ήρωϊκές μορφές, τά λαϊκά τρα­γούδια, τή ζωντανή δημοτική παράδοση, πού ζή στην ψυχή τοΰ λαοΰ χαί πλάθεται μέ τά κοινωνικά ιδεώδη άπό γενιά σέ γενιά, άλλάζοντας κάθε φορά καί περιεχόμενο. 'Η άνάσταση τών νεκρών—μέσα στή ζων­τανή Ιπαναστατική Ιστορική ανάπλαση—χρησίμεψε, λέγει ό Μάρξ, γιά νά λαμπρύνει τούς καινούργιους άγώνες κι δχι γιά νά παρωδήσει τούς παλιούς, γιά νά τρανέψει σηη φαντασία τό καθήκον πού επρεπε νά Ικ- χληρωθή, κι δχι γιά ν’ «πο φύγει τή λύση του καταφεύγοντας στήν πραγματικότητα, γιά νά ξαναβρεΐ τό επαναστατικό πνεΰμα κι δχι γιά νά έπικαλεστή τό φάντασμά του·» 01 άντιλαϊκοί μεγαλοϊδεάτες ήγέτες τοϋ Ιλληνισμοϋ έκατό χρόνια τώρα, δέν έκαναν άλλο άπό τό νά παρω-

δοΰν αποθεωτικά τά Είκοσιένα, γιά νά πνίξουν τό πραγματικό του νό­ημα καί νά τό κρύψουν άπ’ τη μάζα. Αυτό τό νόημα τό Ανακάλυψε ό έλληνικός λαός μέσα στήν τετράχρονη έθνικοαπελευθερωτική πάλη του, δταν Αγωνιζόταν γιά τά ίδια λαοδημοκρατικά—άναγεννητικά αιτήματα, πού κίνησαν τό Είκοσιένα· Ή ’Αντίσταση είναι ή προέχταση καί τό ιδεολογικό Αποκορύφωμα τοΰ Είκοσιένα—τό Νέο Είκοσιένα. Έ πρεπε τό Είκοσιένα νά βρή τούς συνεχιστές του γιά νά ζωντανέψει στο πραγματικό λαϊκό του περιεχόμενο. Έ πρεπε ή Επανάσταση νά ξανα- γίνει γιά νά βρή καί νά δείξει τον έαυτό της ολοκάθαρο.

Μέσα στήν ψυχή τοΰ Ιλληνικοΰ λαοΰ ποτέ δεν έσβησε ή φωτιά τοΰ Είκοσιένα. ‘Εκατό χρόνια τώρα Αγωνίζονται οί Έλληνες νά όλοκ?„η-

ρώσουν τήν Ατέλιωτη αίματοποτισμένη τους Έπανά- Ί σ τ ο ρ ικ ίς στάση. Μόλις σημανε ή ώρα, ό λαόςξαναπήρε πάλι τά άναλογΙκς γνώριμα εκείνα κι ανοιχτά μέχρι σήμερα ήρωϊκά μονο­

πάτια τοΰ Είκοσιένα. Άφοΰ πάλαιψε μ’ ?να παλλαϊκό συναγερμό εξη μήνες γιά ν’ άποκροΰσει μιά τεράστια πάνοπλη αυτο­κρατορία, άφοΰ εγραψε τις ήρωϊκώτερες σελίδες τής Ιστορίας του στα βουνά τής ’Αλβανίας κι εδωσε τά πρώτα θανάσιμα χτυπήματα στο πο- λεμόχαρο καί λαοφάγο φασιστικό θεριό, τό τρικέφαλο, προδομένος και πάλι απ’ τήν ήγεσία του, παρατημένος στήν τυχη του άπ’ τούς διχτα- τορικούς φυγάδες τής Μέσης ’Ανατολής, επεσε ό Αδάμαστος λαός μας οτά βρόχια τής ναζιφασιστικής δουλείας καί ξανάζησε τις φριχτές ήμερες τής πρώτης Τουρκοκρατίας. Ά πό δω κι έμπρός ένας ήταν ό δρόμος. 'Ο δρόμος τοΰ Είκοσιένα.

Ό αγώνας, και τότε, καί τώρα ενάντια στήν Απολυταρχία, τή σουλ- τανική βία, τό δεσποτισμό, τό φασισμό. Ό Αγώνας, και τότε καί τώρα,

γιά τήν Απελευθέρωση τής χώρας Απ’ τό βάρβαρο κα- ΚαΙ τότ* ταχτητή. Ό Αγώνας, και τότε καί τώρα Από μέρος κα ί τώ ρα τοΰ λαοΰ γιά τό λαό,—γιά τή ζωή, γιά τό ψωμί, γιά

τήν ήίΚκή καί έθ-νική τιμή, γιά τή φυλετική έπιβί- ωση, γιά τις δημοκρατικές ελευθερίες, γιά τήν Ελλάδα. Ό Αγώνας, καί τότε καί τώρα, Απ’ τούς Κλέφτες καί τούς ’Αντάρτες, από τήν έπανα- στατημένη και φευγάτη στά βουνά ένοπλη Αγροτιά, πού τήν πολεμού­σαν καί τήν πρόδιναν μαζί μέ τούς καταχτητές καί οί συνεργάτες τους "Ελληνες—προεστοί, μεγαλοχτηματίες, γενίτσαροι καί κεφαλαιούχοι.

13

Οί ίδιοι τύραννοι μέ διαφορετικά ονόματα- "Ολοι οί προδότες, οί άλ- λαξόπιστοι κι οί προσκυνημένοι.

Καί τότε κα'ι τώρα λαϊκοί ήγέτες. άπ’ τούς πρωτοπόρους τής δημο­κρατικής Ιδέας, γνήσια παιδιά τότε τής Γαλλικής Επανάστασης, και τώρα τής Αντιφασιστικής Πάλης, σύστησαν τή Φιλική ‘Εταιρία και τό Εθνικό ’Απελευθερωτικό Μέτωπο, πού αγωνίστηκαν για τό διαφωτι­σμό τοΰ Γένους και τον ξεσηκωμό του. Κα'ι τότε και τώρα ή Επανά­σταση δεν είχε μόνο νά παλαίψει μέ τον καταχτητή, άλλά είχε ν ’ Αντι­μετωπίσει τή θανάσιμη αντίδραση άπ’ εξω τής άντιδημοκρατικής απο­λυταρχίας (‘Ιερής Συμμαχίας—“Άξονα, Μέτερνιχ— Χίτλερ) κα'ι άπό μέσα τον προδοτικό άντεπαναστατικό συνασπισμό άπό τούς κοτζαμπάσηδες— μεγαλοκαρχαρίες τοΰ χρηματιστικοΰ κεφαλαίου, πού πλούτιζαν άπ* τό αίμα τοΰ λαοΰ. Και τότε και τώρα οί κουΐσλιγκς, οί προδότες, πού ξευ- πουλοΰσαν για τά άτομικά τους συμφέροντα τήν πατρίδα καί τήν λευ­τεριά τής πατρίδας. Οί γερμανόφιλοι καί οί τουρκολάτρες. Οί Απολυ­ταρχικοί λακέδες τοΰ Σουλτάνου καί τοΰ Βασιλιά. Οί Ιχθροί καί άσπονδοι διώχτες τής ’Επανάστασης, τής Φιλικής Εταιρίας, τοΰ ΕΑΜ καί τοΰ ΕΛΑΣ. Καί τότε και τώρα οί γενίτσαροι καί οί ταγματασφα­λίτες. Οί Νενέκοι καί οί Ράλληδες.

Καί τότε καί τώρα ό κατατρεγμός καί ή καχύποπτη εχθρική στάση των ’Εγγλέζων Ινάντια στο λαϊκό κίνημα. Στην αρχή βοηθούσαν τούς

Τούρκους για νά πνίξουν τήν Επανάσταση, ύστερα Ξ«νοκρατΙα καί πήγαν μέ τό μέρος τής αντεπανάστασης καί πολύ φιλελληνισμός γρήγορα μ’ ?να δάνειο κάθισαν στο σβέρκο τοΰ

Ιλληνικοΰ λαοΰ, τον βύζαξαν σά βδέλλες έκατό χρό­νια, τον κατάντησαν πάλι ραγιά Αποικιακό, τον ερριξαν σέ διχασμούς, σέ πολεμικές περιπέτειες, τον δδήγησαν άπό καταστροφή σέ καταστροφή στη μεγάλη Καταστροφή τοΰ 22. Καί τέλος, δταν δ μάρτυρας λαός μας ξεσηκώθηκε για νά διώξει μαζί μέ τούς Γερμανούς κι αυτούς τούς πει­ρατικούς άσπονδους φίλους του, Θυμήθηκαν τις παλιές τους μεθοδες, ξαναδίχασαν τό λαό μας στήν Κατοχή, δημιούργησαν άντιελασίτικα σώ­ματα, πού τά ένίσχυσαν τόσο αυτοί δσο κι οί Γερμανοί, ώσπού μάς ερριξαν, δπως οί Γάλλοι στην πολύνεκρη σφαγή τοΰ "Αργους, στή Δε­κεμβριανή σύρραξη, γιά νά βροΰν πρόφαση νά ξαρματώσουν τό λαό καί νά πνίξουν τό λαϊκό δημοκρατικό κίνημα τής χώρας μας. Καί τότε καί τώρα οί Τόρρηδες εγιναν οί μαΰροι νεκροθάφτες τής δημοκρατικής

14

Ιδέας, ώσπου κατάφεραν νά παραδώσουν τή χώρα στή διχτατορία τοΰ Καποδίστρια καί ν’ Ανοίξουν τό δρόμο τής Βαυαροκρατίας καί τής ξε­νικής κατοχής.

Και τότε καί τώρα ό δημοκρατικός φιλελληνισμός σ’ δλο τόν κόσμο κερδίζει τούς κορυφαίους τή; πολιτικής, τής Επιστήμης, τής λογοτεχνίας, τής διανόησης—τό Μπάϊρον καί τό Γκαίτε, δπως τό Σόου καί τόν Ά ρα- γκόν. Καί τότε καί τώρα ή Άντιβασιλεία ή ξενόδουλη διαδέχεται μιά πολύνεκρη Εθνολυτρωτική Επανάσταση. Καί τότε καί το>ρα δ Μεταδε- κέμβρης, ή τρομοκρατία, ή προγραφή καί τό κυνήγημα καί ή Εξουθέ­νωση τών λαϊκών Αγωνιστών, τά ψεύτικα εντάλματα, ol σκηνοθετη- μένες δίκες τών Πλαπούτηδων καί Κολοκοτρωναίων, ό Εκπατρισμός τών Ανταρτών, οί φυλακές, τά κάτεργα, τά στρατόπεδα, ή προγραφή τών Απελευθερωτών, ή υποστήριξη τών προδοτών, ή αθλιότητα, ή Αναρ- χία, τό χάος.

Τί νά πρωτοθυμηθή δ ιστορικός ; Σαλεύει δ νονς τοΰ Ανθρώπου πόσο ή μιά έποχή £χει Αντιγράψει τήν Αλλη καί εγιναν ή μιά τής Αλλης πανομοιότυπο. Οί αναλογίες είναι καταπληχτικές. Ό Αγωνιστής τοΰ Μεταεικοσιένα ζή με τήν ψυχολογία τοΰ τωρινοΰ Μεταδεκεμβριανοΰ "Ελληνα. Ό λαός Αντιμετωπίζει τά Τδια Αγωνιώδη προβλήματα— τής ζωής, τής Ανοικοδόμησης, τής Επιβίωσης, τής Ισοπολιτείας, τής Ανε­ξαρτησίας. Καί τότε καί τώρα τό πρόβλημα τοϋ ξενικοΰ κατοχικού στρατοΰ, τών Βαυαρών καί τών "Αγγλων, πού Απομυζοΰσαν τόν Αναι­μικό προϋπολογισμό τής σακατεμένης χώρας. Καί τότε καί τώρα ή προδοσία τών καλαμαράδων. Ή βασιλεία τών προδοτών. Ή Αναβίωση τοΰ λογιωτατισμοΰ καί τής ξενοδουλείας —πνευματικής καί πολιτικής. Καί τότε καί τώρα οί ’Αγγλόδουλοι καί οί Βαυαρόδουλοι· Οί Αγύρτες. Οί πουλημένοι. Οί σαγανογλΰφτες. Καί τότε καί τώρα ή Εγκατάλειψη τής Ερειπωμένης χίόρας στό ελεος τοΰ θεοΰ. Ή προδοσία τής Ανοικο­δόμησης. Τό ξεπούλημα τοΰ λαοΰ στα δάνεια καί σιίς Εταιρίες. Γ ι’ αυτό μιλάμε γιά Νέο ΕΙκοσιένα καί αντιμετωπίζουμε μέσα στίς νέες πάντα συνθήκες τής ιστορικής Εξέλιξης ενα νέο Άντιεικοσιένα.

”Αν καί πέρασαν εκατό τόσα χρόνια ή ιστορική σκηνογραφία δέν Αλλαξε. Τά προβλήματα τά ζωτικά τοΰ λαοΰ μετατοπίστηκαν, ευνουχή- θηκαν, Αλλά δε λύθηκαν. Τό Εθνικό, τό Αγροτικό, τό εκπαιδευτικό, τό γλωσσικό πρόβλημα περιμένουν Ακόμα τή λύση τους. Τό σταμάιημα Ετοϋτο μόνο στούς Αποικιακούς λαούς τό βρίσκουμε.

15

Τό ’Εθνικό ’Απελευθερωτικό Μέτωπο, ή νέο Φιλική Εταιρία, πού μέ τήν Ιθνεγερτική πρωτοβουλία και καθοδήγηση του δημιούργησε τό

επος τής ’Εθνικής 'Αντίστασης είναι ό γνησιώτερος ΟΙ σιιν·χιστ*ς κληρονόμος τοϋ Είκοσιένα· 'Ο Ιστορικός συνεχιστής τοΟ ΕΙκοσιΑνα του. Κιόλας, μέσα στα χρόνια τής σκλαβιάς στα

βουνά τής Λεύτερης Ελλάδας, κατ’ άπ* τήν προστα­σία τοΰ ΕΛΑΣ. μπήκαν τά θεμέλια τής νεοελληνικής ’Αναγέννησης. Θέσπισε και εφάρμοσε στήν πράξη τούς πρώτους γνήσιους δημοκρατι­κούς θεσμούς, σαν τήν αυτοδιοίκηση και τή λαϊκή δικαιοσύνη. ’Οργά­νωσε τή νεολαία (ΕΠΟΝ) καί τήν εβαλε στήν πρωτοπορία τής Αναγέν­νησης καί τοΰ νεοελληνικοΰ λαϊκοΰ έκπολιτισμοΰ- Καθιέρωσε σαν έπί- σημη καί μοναδική γλώσσα τή δημοτική. Θέσπισε τήν Ισοτιμία άνδρών καί γυναικών. Μάς εδωσε τις βάσεις τής δημοκρατικής Ισοπολιτείας. "Εβγαλε τά πρώτα λαϊκά Αναγνωστικά καί δημιούργησε τό συγχρονι­σμένο λαϊκό σκολειό. Παράλληλα μέ τήν Εθνική ’Αλληλεγγύη Αντιμε­τώπισε τό πρόβλημα τής λαϊκής υγείας, περίθαλψης καί δημιουργικής Απόδοσης τοΰ λαοΰ σε πλατύτερη κλίμακα. Συγκρότησε τό ’Εθνικό Συμ­βούλιο πού θυμίζει τις έπαναστατικές έθνοσυνελευσεις τοΰ 21 καί στέ­κεται στο ΰψος τους·

’Αλλ“ αν Ανάμεσα στους δυο ξεσηκωμούς υπάρχουν Αμέτρητες Ανα­λογίες, εσωτερικές καί έξωτερικές, τυπικές καί ουσιαστικές, υπάρχουν πα­

ράλληλα καί διαφορές, διαφορές Ιστορικά καθο- ΟΙ ν έ ·ς Βυνάμιις ρισμένες. πού άποτελοΰν τις βάσεις καί τά φωτεινά

σημεία τής αυριανής δημοκρατικής άναδημιουρ- γίας. Ά ν καί ή φετεινή έπέτειος τοΰ Είκοσιένα βρίσκει τή χώρα μας, δπως πέρυσι σε μιά τραγική καί κρίσιμη καμπή, τό λαό μας γονατι- σμένο άπ’ τά δεινά τής κατοχής νά βασανίζεται καί πάλι, δπως στά 1833, Απ’ τή ξενοκίνητη Αντεπανάσταση τοϋ παλαιοκομματισμοΰ, δν καί ή ’Αντίσταση προδόθηκε δπως στο Είκοσιένα, ωστόσο άλλοι είναι οί δρό­μοι πού Ανοίγονται μπροστά στο λαϊκό κίνημα καί πολύ διαφορετικός παρουσιάζεται ό συσχετισμός Ανάμεσα στις σύγχρονες δημοκρατικές δυ­νάμεις. Καί πρώτα-πρώτα εχουμε τήν υπερώριμη διαμόρφωση τοΰ λαϊ- κοΰ δημοκρατικοΰ κινήματος, τό Ιστορικό του φούντωμα· Έ πειτα ή ευρωπαϊκή καί ή παγκόσμια πολιτικοκοινωνική Ατμόσφαιρα δεν είναι ή ίδια μέ κείνην τοΰ Είκοσιένα. Τότε δλη ή Απολυταρχική Ευρώπη ζη-

1(3

τοΰσε νά πνίξει τήν Έπανά<τταση. Ή Ελλάδα ήταν μια νησίδα δημο­κρατική μέσα στον ωκεανό τής Αντιεπαναστατική; απολυταρχίας. Γι αυτό συγκέντρωσε δλες τις δημοκρατικές δυνα'μεις τής Εύριοπης εϊτε σαν αγωνιστές πού ήρθαν ν’ αγωνιστούν για τά φιλελεύθερα Ιδεώδη, είτε σά φιλέλληνες υπερασπιστές και Απολογητές τοΰ Αγώνα της, πού τονέ βοήθησαν και υλικά καί ηθικά. Σήμερα ή Ελλάδα είναι μια νησίδα φα­σιστική, ή μόνη χώρα δπου αν καί πρωτοποριακά χτυπημένος, ξανάζησε μέ τήν ξενική Ιπέμβαση δ φασισμός, μια νησίδα φασιστική μέσα στον ωκεανό τής δημοκρατικής Ευρώπης.

"Επειτα ή Ασωτερική δύναμη τοΰ λαϊκού κινήματος στήν Ελλάδα είναι σήμερα συγκροτημένη, δχυρωμένη, δπλισμένη Από κοινωνική Ανά­πτυξη, ωριμότητα μαχητική, πολιτική συνείδηση και τεράστια μαζική δύναμη. Οί δργανωμένες αυτές δυνάμεις, γεμάτες Από τήν ήίΚκή ακτι­νοβολία της Αντίστασης, είναι Αποφασισμένες νά παλαίψουν πρός δλες τις μεριές και μέ δλα τά μέσα σ ενα πανδημοκρατικό μέτωπο, πού δέν μπορούσε νά πραγματωθή στο Είκοσιένα, ν’ Αγωνιστούν γιά ν5 Αντι­μετωπίσουν κάθε Ιπίθεση πού θά εθετε σέ κίνδυνο τήν τύχη τής λαϊ­κής κυριαρχίας καί τής δμαλής δημοκρατικής Ιξέλιξης στή χώρα μας.

°Η δύναμη τοΰ σημερινού λαϊκού Αναγεννητικοΰ κινήματος φάνηκε σ’ δλη της τήν Ακμή καί τό μεγαλείο μέσα στο Μεταδεκέμβρη. Παρ’ δλες τις διώξεις καί προγραφές τής ξενόδουλης όλιγαρχίας, πού κήρυξε έξοντωτικό πόλεμο γιά νά Ιξαφανίσει τούς Αγωνιστές καί νά πνίξει τό λαϊκό κίνημα, δ λαός, δπως στήν Κατοχή μέ τήν αυτοάμυνα, τις μαζι­κές κινητοποιήσεις, τά συλλαλητήρια, τι; διαδηλώσεις, τις παναθηναϊ­κές πομπές, τη δημοκρατική του Αντίσταση εδειξε πώς είναι Αποφασι­σμένος νά Αντισταθή ώς τό τέλος, γιά νά σώσει τά κυριαρχικά του δι­καιώματα Στήν περίπτωση αυτή ένας τωρινός λαϊκός Αγωνιστής θά μπορούσε νά έπαναλάβει τά Αθάνατα λόγια πρός τον Κωλέτη τοΰ στρα­τηγού Μακρυγιάννη. πού μπορεϊ νά θεωρηθή σάν ?νας Απ’ τούς Ιαμί- τες τοΰ Είκοσιένα : 4Κύριε Κωλέτη··· Τά κεφάλια μας δέν τά δίνομε νά τά φάνε άπλώς κι ετυχε· Μάθαμε νά πεβαίνομε!» Μέσ’ Απ’ τό Νέο Είκοσιένα δείχνει τή φυσιογνωμία της ή νέα δημοκρατική, Ανεξάρτητη ξαναχτισμένη Ελλάδα. Ή προδοσία τής εστησε καί πάλι παγίδες γιά νά τήν Αλυσσοδέσει, δπως στο Είκοσιένα. ‘Ωστόσο ή ιστορία δέν ξανα­γίνεται κι δς λένε οί Ακαδημαϊκοί Είναι τόση ή πείρα πού τό ξεγέ- λεσμα δέν πιάνει τόπο καί ξυπνάει νέες δυνάμεις.

17

Μέσ’ άπό τις παραπόνου προοπτικές οί άγώνες πού εχει άκόμα μπροστά του τό λαϊκό κίνημα πρέπει νά είναι φωτισμένοι Ιστορικά,

γιατί, δπως είπε ό Λένιν, τό πιο σπουδαίο στον άγώ- Φώς άηό τό να είναι νά μή ξεχνάμε τά Ιστορικά του, τή γέννηση,

ΕΙκοσιένα την άνάπτυξη. τούς σταθμούς του. 'Αν υπάρχουν τό­σες καί. τόσες αναλογίες άνάμεσα στους δυο μεγάλους

έθνικοαπελευθερωτικούς ξεσηκωμούς, αύτό συμβαίνει γιατί τό ΕΙκοσιένα σάν κίνημα άντιφεουδαρχικό δέν δί^οκληρώθηκε. Καί ό λαός υποχρεώ­θηκε γιά άλλα έκατό χρόνια νά ζήσει τή νέα μισοφεουδαρχική τουρκο­κρατία του, νά ύποταχτή ξανά στους άστοποιημένους κοτζαμπάσηδες, πού διαδέχτηκαν τούς Τούρκους.

Β ' Η ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΤΟΥ ΛΑΪΚΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ

”Ετσι τό ΕΙκοσιένα δέν είναι Ινα τέρμα, άλλα ενας σταθμός, ό πιο μεγάλος καί φωτεινός, έ'νας σταθμός καί μιά αφετηρία στήν Ιστορία τοΰ νεοελληνικού λαϊκοϋ κινήματος. Στήν Ελλάδα κανένα κίνημα δέν δχει καθαρά αστικό χαραχτήρα. "Ολα τά κινήματα μας είναι στήν ουσία τους άγροτικά, γιατί ό τόπος εμεινε ‘καθυστερημένος βιομηχανικά, έρ- γατιά προλεταριακή δέ δημιουργήθηκε παρά τά τελευταία τριάντα χρό­νια, ή υποδούλωση στό ξένο κεφάλαιο δημιούργησε κατάσταση μισοα- ποικιακή καί σταμάτησε τήν εθνική άστοδημοκρατική άναγέννηση. “Εφραξαν τό δρόμο της οί πολιτισμένοι κεφαλαιούχοι τών ξένων χο>- ρών καί ξεχωριστά οί "Αγγλοι· Ή αστική τάξη στήν Ελλάδα ώς τά προχτές ήταν άσήμαντη. Καί αυτός είν’ ό λόγος πού οί δημοκρατικές επιδιώξεις τής καθυστερημένης χώρας, δπως ή κατάργηση της μοναρ­χίας καί της μισοδουλοπαροικίας τών χ<ορικών δέν μπόρεσαν νά πραγ­ματοποιηθούν ούτε στά 1909 ούτε στά 1922.

"Ολα τά νεοελληνικά κινήματα άπό τήν άνταρσία τοΰ Σκυλόσοφου καί τό Ρεμπελιό τών Ποπολάρων ώς τούς έθνικοαπελευΟεοωτικούς ξε­σηκωμούς καί τό Γουδί δέν έχουν αστική προέλευση καί καθοδήγηση. Παρουσιάζεται ό έμπορος, αλλά σάν μεταπράτης. Λείπει ό άστός, ό κα­πιταλιστής. Καί οί έμποροι μεσίτες δέν είναι ποτέ επαναστάτες. Είναι στοιχεία παρασιτικά, συμβιβαστικά. «’Ελεεινολογούσα, γράφει ό λαϊκός αγωνιστής Μακρυγιάννης, ελεεινολογούσα τήν πατρίδα, δτι ό Θεός δέν είπε νά τή λευτερώσει ακόμα στ’ αληθινά καί κρίμα στους κόπους μας. Έβιαστήκαμε καί τήν πήραμε στό λαιμό μας...»

2

18

Έ τσι τό Ιπαναστατικό κίνημα στήν Ελλάδα εχει καθαρά λαϊκό άγροτικό έθνικοαπελευθερωτικό χαραχτήρα. Είναι Αγώνας τοΰ λαοΰ

ένάντια στήν τουρκική και ντόπια φεουδαρχία. Και Φ«οιι5αρχική Ιπειδή στο Είκοσιένα ή επανάσταση δεν πραγματο- παλινόρθωση ποιήθηκε σέ έθνική λαϊκή κλίμακα, τά αιτήματα τοΰ

Είκοσιένα δεν επαψαν νάναι ζωντανά στήν ψυχή τής αγροτιάς καί νά ξαναγυρίζουν κάθε τόσο μέ διάφορες μορφές, μέ τό ίδιο δμως πάντα περιεχόμενο. ’Ακόμα καί ύστερ’ άπ’ τό Είκοσιένα τό έμπόριο εμεινε τοκογλυφικό, γι’ αυτό καί δεν εγινε κινητήριο μέσο της παραγωγικές Ανάπτυξης καί Εκπολιτισμού τοΰ τόπου- Στο Είκοσιένα ή φεουδαρχία δεν έπεσε, γιατί δέν εγινε μοίρασμα της γης τών τούρ- κων καί χριστιανών τσιφλικάδων. Τά τσιφλίκια τά ίδια δέν καταργή- θηκαν. ’Απεναντίας μέ τήν ’Επανάσταση μεγάλωσαν. Πάνω σ’ αυτά βρήκε στήριγμα ή φεουδαρχία καί παλινορθώθηκε, Εγκαθιδρύοντας τήν πιο Εξελιγμένη πολίτικη τη; Εξουσία, τήν Απολυταρχική βασιλεία, πού παρ’ δλα τά συντάγματα καί τά κινήματα, εμεινε τέτια ως τό 1922. Τό Είκοσιένα κοινωνικά μ’ δλες τις Ιστορικές Αναλογίες είναι μιά Εξέ­γερση χωρικών μέ πλατιά συμμετοχή τών Αστών καί διανοουμένων ενάντια στους φεουδάρχες, δπως οί Εξεγέρσεις τών χωρικών στο 16ο αί. Τότε τό λαϊκό κίνημα πήρε χαραχτήρα θρησκευτικού πολέμου. Στο Ε ί­κοσιένα Εθνικοαπελευθερωτικοΰ.

Μελετώντας κοινωνικά τό Είκοσιένα δέν πρέπει νά ξεχνάμε τή Γαλ­λική ’Επανάσταση, πού είναι ό πιο καθαρός καί πλέριος τύπος Αστικής επανάστασης- Τό ριζικώτερο Αποτέλεσμα τής πρώτης Γαλλικής ’Επανά­στασης ήταν τό κομμάτιασμα τής ίδιοχτησίας, τό μοίρασμα τής γης. “Ενα τέτιο Αποτέλεσμα δέν είχε ή επανάσταση τού Είκοσιένα, αν καί ήταν έ'να Απ’ τά πρωταρχικά αιτήματα καί κίνητρά του—τό πρώτο καί σημαντικώτερο. Καί δέν είχε ?να τέτιο Αποτέλεσμα, γιατί ελείπε ή συγ­κροτημένη ντόπια Αστική τάξη, κι αυτή πού ύπήρχε ή ήταν σκορπι­σμένη στις παροικίες ή προσκολλημένη στο ξένο κεφάλαιο. "Αν ύπήρχε ήγετική ντόπια Επαναστατική Αστική τάξη στο Είκοσιένα, πέρ’ Απ’ τούς καραβοκυρέους καί τούς πραμματευτάδες, θά χτυπούσε τή φεουδαρ­χία, θά καταργούσε τά τσιφλίκια, #ά μοίραζε τή γή στους Αγρότες, δχι μόνο Εκείνην πού Αφησαν οί Τούρκοι φεύγοντας μά κι’ εκείνην πού κρατούσαν οί κοτζαμπάσηδες τσιφλικάδες.

Διαφωτιστικαίτατος Απ’ αυτή τήν πλευρά είναι ό στοχασμός τοϋ

19

Μάρξ: «οί ρίζες πο\> ή κομματιασμένη Ιδιοχτησία Απλωσε μέσα στή γαλλική γή, Αφαιρέσανε κάθε τροφή άπό τό φεουδαλισμό· Οί φραγμοί της Αποτελέσανε τό φυσικό προπύργιο τής μπουρζουαζίας, ένάντια στήν επιστροφή των παλιών φεουδαρχών». Τέτιοι φραγμο'ι δέν υψώθηκαν στήν Ελλάδα τοΰ Είκοσιένα. Οι Αστοί και οί καπετανέοι φεουδαρχο- ποιήθηκαν περισσότερο άπό δσο άστικοποιήθηκαν οί φεουδάρχες κάτ’ απ’ τήν δθωνική δυναστεία. νΕτσι ή φεουδαρχία παλινορθώθηκε. Και ό λαός πού πολέμησε ξαναγυρισε σακάτης στήν πρωτινή κατάσταση τοΰ ραγιά και τού δουλοπάροικου. Τό προδομένο Είκοσιένα ξαναγυρισε άπό τότες πολλές φορές μέ τή μορφή τών άπολυτρωτικών πολέμων (Κρήτη, Θεσσαλία, Μακεδονία κλπ.).

"Ολες αυτές οί Ιξορμήσεις τοΰ ελληνικού λαοΰ γιά νά λευτερώσει τά σκλαβωμένα άδέρφια του κοντά στον Ιθνικοαπελευθερωτικό είχαν Ινα βαθύτερο κοινωνικό περιεχόμενο, πού μάς τό δίνει ό Μακρυγιάννης έπιγραμματικώτατα «Ενεργούσαμε, λέει, με τήν Ιδέα ίσως κινηθούμε διά τά εξω και λευτερωθούμε κι εμείς Ιδώ μέσα». 'Η λευτεριά θά ε βγαίνε μόνο άπ’ τό χτύπημα και τή διάλυση τής φεουδαρχίας.Έπρεπε νά περάσουν εκατό χρόνια, νά ξαναπέσει ή χώρα στή ξενική δουλεία, νά ξανακάνει δ λαός τό νέο Είκοσιένα του, πού Ινα αίωνα τό Ιτοίμαζε μέσα στα κοινωνικοπολιτικά δεσμά του· Ή Απολυτρωτική Ιδέα ήταν πάντα πιο έμμονη κα'ι πιο έντονη στού; λεύτερους "Ελληνες παρά στους σκλαβωμένους. Ό μεγαλοϊδεατισμός εκμεταλλευόταν για τούς σκοπούς του αυτή τήν όρμή τοΰ λαοΰ, αλλά και τή φοβόταν στο βάθος· γι“ αυτό πέρ’ άπ’ τα λόγια δέν εκανε τίποτα γιά τήν έθνική ολοκλήρωση. Ή λαϊκή βάση τής Μεγάλης ’Ιδέας ήταν άλλη·

Τήν άπολυτρωτική ανοδική πορεία τοΰ λαοΰ μας πού κορυφώνεται μέ τό Είκοσιένα, κι Από κεϊ συνεχίζεται μέ νέες μορφές πάλης ώς τά

σήμερα, πρέπει νά τή δούμε συνολικά και νά Καταγωγή καί no- χήγ Αφομοιώσουμε δημιουργικά σ’ δλα τά ση- p c la τοΟ Είκοσιένα μΡχα x.a'L τ0{,ς σταθμούς της, νά συλλάβονμε τό

βαθύτερο περιεχόμενό της, ν’ άξιοποιήσουμε κα'ι νά εκλαϊκεύσουμε τις πρωτοποριακές μορφές της κ ι'ι τις πνευματικές δη­μιουργίες της, Ιδιαίτερα ΙκεΤνες πού σχετίζονται άμεσα και βγαίνουν απ’ τούς Αγώνες τοΰ λαού· Σ ’ αυτή τήν έρευνητική συγκεντρωτική κρι­τική και αξιολογική Ιξόρμηση μας μέσα στή νεοελληνική παράδοση, ξε­

20

χωριστή θέση πρέπει νά πάρει τό Είκοσιένα σαν άκραΐος βασικός στα­θμός τής άπελευΟερωτικής ιδέας, πού συγκεντρώνει σά φακός δλες τις φωτεινές αχτίνες τής σκλαβωμένης και σκορπισμένης εθνότητας καί τις ρίχνει πρός τά μπρος γιά να φωτίσει τούς μελλοντικούς δρόμους.

Τό Είκοσιένα είναι δ υπερώριμος επαναστατικός καρπός τετρακό- σιων χρόνων εθνικής Αντίστασης, καρπός πού δέν τρυγήθηκε άπ’ τό λαό καί άπό τήν πρώτη στιγμή χρειάστηκε νά ξαναγίνει· Ή λαϊκή Επα­νάσταση, καθώς είπε δ Μάρξ, φτάνει ώς τό βάθος τών πραγμάτων. Διεξάγει μεθοδικά τή δουλειά της. ’Ανεβαίνει άπό σκαλί σέ σκαλί. Τε­λειοποιεί μιά μορφή γιά νά μπορέσει άργότερα νά τήν ανατρέψει. "Αμα, μιά φορά, φτάσει σ’ αύτό τό σκοπό, τελειοποιεί άλλη μορφή, τήν πε­ριορίζει στήν άπλούστερή της έκφραση, τήν απομονώνει γιά νά μπο­ρέσει νά συγκεντρώσει πάνω της δλες τις καταστροφικές τη: δυνάμεις. Σ ’ δλη Ετούτη τή διαδρομή ή Επανάσταση κάνει τις καταχτήσεις της καί προχωρεί στους βαθύτερους σκοπούς της.

Ή ’Αντίσταση τής Τουρκοκρατίας μέ τά κινήματα καί τήν Κλε- φτουριά δημιούργησε τον ’Αρματωλισμό, κι αυτός τό στρατιωτικό «κρά­

τος Εν κρά'τει» τοΰ ’Αλή Πασά, τοΰ γενικού αυτού Τό σ κ ο λ« 6 τοΟ ντερβέναγα της χέρσας Ελλάδας. Ή Εγκληματική

ΕΙκοσιίνα διχτατορία τοϋ ’Αλή γέννησε τήν Επαναστατική συ­νείδηση, ξύπνησε τό νεοελληνικό Γταπηωιισμό—έ

θνικισμό, πριν πέσει ή φεουδαρχία. Ό ’Αλής τσάκισε τού; Κλεφταρμα- τωλούς. ’Από τά 180.‘t πού άρχισε ό κατατρεγμό; τής Κλεφτουριάς στή Δυτική Ελλάδα ώς τά 1808 έχουμε μιά άληθινή ’Επανάσταση πού τήν πνίγει δ Άλής στο αίμα. Ή Επανάσταση αυτή είναι ακαθοδήγητο καθαρά λαϊκό κίνημα τής Κλεφτουριάς, πού εδειξε τόσο δυναμισμό, ώστε νά κερδίσει ξανά τήν εΰνοια τής Ρωσσίας καί ν’ άρχίσει μέ τις Ενέργειες τοΰ δεσπότη “Αρτας’Ιγνάτιου ή συνωμοσία γιά τό ξαπλωμά της.

Τά Εφτάνησα δπου μαζεύτηκαν χιλιάδες κλεφταρματωλοί, γίνον­ται τό δρμητηριο καί τό κέντρο τής ’ Επανάστασης. Οί Σονλκότικοι αγώνες, οί αποστασίες καί τά κινήματα τών χρόνων 1803— 1808, ή Εκ­στρατεία τοΰ Νικοτσάρα δείχνουν πόσο είχε προχωρήσει καί ωριμάσει άπ’ δλες τις πλευρές ύ Εθνικοαπελευθερωτικός ξεσηκωμός.

Ό Άλής εγινε ή μαμή του. Χτυπώντας τόν αρματωλισμό καί στή­νοντας τήν νερώνική απολυταρχία του δημιούργησε αφόρητες συνθήκες γιά τήν αγροτιά. Άργότερα μέ τήν αποστασία του, βοήθησε νά δοθεί

21

και τό σύνθημα τοΰ ξεσηκωμού· Ή σουλτανική απολυταρχία είχε ξα- πολύσει Ενάντια της τις ίδιες της καταστροφικές δυνάμεις, πού δημιούρ­γησε γιά νά πνίξει τό λαϊκό Αντάρτικο κίνημα. Ή κλεφτουριά, οί Αρ­ματολοί πού τή χτυποΰσαν, ό Άλής πού ζητούσε νά φάγει και τούς δυό. ήρθε στιγμή πού εγιναν μιά δύναμη, πού Ετοίμασε και χρησιμο­ποίησε ή ’Επανάσταση γιά τούς σκοπούς της. "Ολη ή εικοσαετία τοΰ Άλή στάθηκε σκολειό στρατιωτικό, Ιδεολογικό, επαναστατικό γιά τό Εϊ- κοσιένα· Τά καλλίτερα στελέχη τής Επανάστασης ό'χι μόνο τά στρατιω­τικά, άλλα καί τά πνευματικά άπό κεϊ βγήκαν. Και δίπλα στό στρατιω­τικό ξεσηκωμό εθρεψαν καί τίς δυνάμεις τής πνευματικής Αναγέννησης. Ό Βηλαρας καί ό Ψαλίδαο οί δυό μεγάλοι ήγέτες τής λαϊκής πνευμα­τικής καί γλωσσικής Αναγέννησης, μέσα σ’ αυτό τό παράξενο σκολειό, πού Ετοίμασε γιά τούς βαθύτερους σκοπούς της ή λαϊκή επανάσταση, αναπτύχτηκαν. Τό σχετικό δημοτικό τραγούδι γιά τούς Άρματωλούς εί­ναι πολύ χαραχτηριστικό Απ’ αυτή την πλευρά :

Βρε Τούρκοι κάνετε καλά γιατί αας καίμε τά χωριά γρήγορα τ ’ άρματολίκι γιατ έρχόμαοτε σά λύκοι·

'Η ίδια Αντίσταση (στό θρησκευτικό πεδίο κλπ·) κίνησε τό ενδια- φέρο τής Ρωσσίας γιά τήν τύχη τοΰ Ραγιά. ΙΙαράλληλα εχουμε τήν ανάπτυξη τοΰ παροικιακοΰ έλληνισμ>ηι Απ’ τη μιά καί τοΰ φαναριωτι- ομοΰ στίς ήγεμονίες Απ’ τήν Αλ?̂ η, πού εγιναν τά φυτώρια τής Απε­λευθερωτικής Ιδέας. Ή Ανάπτυξη τοΰ Ελληνικού μεταπρατισμοΰ καί μερ­καντιλισμού τσάκισε τή φεουδαρχικη νοοτροπία στον πνευματικό τομέα καί άνοιξε τό δρόμο στις Επαναστατικές Αστικές Ιδέες, πού ξαπόλυσε σ° ευρωπαϊκή καί παγκόσμια κλίμακα ή Γαλλική Επανάσταση· Α π ’ τά Γαλλικά Εφτάνησα πήρε πολλά συνθήματα δλη ή στεριανή Ελλάδα κι Αναταράχτηκε.

Σ ’ δλο αύτό τό διάστημα χτυπηθηκε θανάσιμα δ φεουδαρχισμός καί δ πατριαοχισμός, κλονίστηκε ή τούρκικη Εξουσία, Αναπτύχτηκε δ νεοελληνικός ίθνικισμός, πού συμβολίζει τό στάδιο τής μετάβασης άπό τή φεουδαρχία στήν Αστική νοοτροπία. Ή μεταβολή αυτή γίνεται στό Εξωτερικό, στις παροικίες κι Από κεϊ Αντανακλά σέ μερικά προκομένα κ-ίπως κέντρα τής Ελλάδας, (Γιάννενα, Πήλιο. Γαλαξείδι, Κυδωνίβς),

22

σποραδικά δμως κι έπιφανειακά, γιατί ό τρόπος τής ζωής, τά παραγω­γικά μέσα καί οί παραγωγικές σχέσεις δέν Αλλαξαν στήν Ελλάδα, δπον βασίλευε Ακόμη ή χειροτεχνία κι ή Αγροτοποιμενική δμάδα.

Τά κινήματα τοΰ Ρήγα καί τοΰ Ύψηλάντη γεννιούνται στο Εξωτε­ρικό, δε στηρίζονται στήν πλατιά μάζα, δέν είναι έντοπισμένα· Γραμ­ματισμένοι, έμποροι, πραμματευτάδες, έμποροϋπάλληλοι, δάσκαλοι, δια­νοούμενοι καί προ παντός νέοι, φοιτητές καί μαθητές, είναι οί φορείς τους- Γι’ αυτό καί πνίγονται πριν καλά νά εκδηλωθούν. Γ ι’ αύτό καί ή πνευματική Επανάσταση, πού Ανοιξε τό δρόμο τοΰ Είκοσιένα, ή γλωσσική, εκπαιδευτική, έπιστημονική αναγέννηση, δέν μπόρεσε νά ξε­καθαρίσει το έδαφος εξω άπ’ τήν Ελλάδα άπ’ τον καλογερισμό καί τύ λογιωτατισμό, δέν μπόρεσε νά κλονίσει τό παλιό εποικοδόμημα. Ένώ μέσα στήν 'Ελλάδα τό κίνημα επιασε καί φούντωσε, γιατί στηρίχτηκε στις ένοπλες λαϊκές κλεφυαρματολικές δυνάμεις τη; ’Αντίστασης καί στο θαλασσινό προλεταριάτο. Τό Είκοσιένα, αν καί στρεφόταν ένάντια στή φεουδαρχία, μέ τό διώξιμο τοΰ καταχτητή άνοιξε τό δρόμο της κυ­ριαρχίας της γιά νά τήν προωθήσει στην άπλούστερη μορφή τή; Απο­λυταρχικής συγκεντρωτικής έξουσίας καί νά τήν Ανατρέψει είικολώτερα. Αύτό τό νόημα έχουν οί Αντιδυναστικοί συνταγματικοί αγώνες τή; πρώτης μετεπαναστατικής περιόδου, ώσπου μέ τό Γουδί καί μέ τήν “Αμυνα χοεωκόπησε δλότελα δ θεσμός, τής βασιλείας καί μαζί της καί δ κοινοβουλευτισμός.

Μέ τήν καταστροφή τοΰ 1922 τό λαϊκό κίνημα Αντιμετώπισε τον Αντίπαλό του στο πιο ευπρόσβλητο προγεφύρωμα τής Αστικής δημο­κρατίας καί μέσα σέ μια δεκαετία κατάφερε νά τή ξεγυμνώσει καί νά τήν κάνει νά πετάξει τή δημοκρατική μάσκα καί νά δείξει τό Αληθινό διχτατορικό—δυναστικό του πρόσωπο· Μέσα στήν Κατοχή τον Απομό­νωσε Ακόμα περισσότερο καί τόν εκαμε υστέρα απ’ τή δημοκρατική νά βγάλει καί τήν πατριωτική μάσκα του καί νά καθίσει στο σκαμνί τοΰ δοσίλογου, τοΰ προδότη καί έχ&ροΰ τής Απελευθέρωσης. Μέ τόν εθνικοαπελευθερωτικό Αγώνα τό λαϊκό κίνημα πήρε στά χέρια του δλες τί; έθνικές καί ηθικές Αξίες, εκανε δική του δλη τήν παράδοση, δλη τή λαϊκή ιστορική δημιουργία, εγινε δ μοναδικός φορέας τοΰ νεοελληνικού πολιτισμού, δ Ιγγυητής τής αναγέννησης. "Ετσι ξαναγυρισε στή λαϊκή του βάση τό Είκοσιένα καί ξανάρχισε τό δρόμο του μέ τό λαό καί γιά τό λαό· Δημιουργήθηκε ή σκοπιά, πού Από τό ύψος τη; μπορούμε

23

ν’ άντικρύσουμε και ν’ άξιοποιήσουμε δλη μας τήν παράδοση γιά νά τή συνδέσουμε μέ τις νέες καταχτήσεις, μέ τις λαοκρατικές δημιουργίες-

Στο απέραντο αυτό Ιστορικό πλαίσιο πού άρχίζει άπ’ τήν "Αλωση καί τελιωνει στήν πρόσφατη κατοχή, στο Δεκέμβρη, στη Βάρκιζα, στο

Στάδιο και στον Παναθηναϊκό, ένας είναι ό έ- Πιντακόσια χρά- θνικός δρόμος, ό ματωμένος δρόμος τοΰ λαοΰ- νια 'Αντίστασης Στη λεωφόρο αυτή κινήθηκαν δλοι οί μεγάλοι

πρωτοπόροι καί άναγεννητές. Ό Σοφιανός, ό Λάσκαρις, δ Αίτωλός, ό Ρήγας, ό Κοραής, δ Σολωμός, ό Ψυχάρης, ό ΙΙαλαμας. Καί μ’ αυτό το πρίσμα πρέπει ν ’ άντικρύσουμε τή νεοελλη­νική Ιστορία. Νά τη δοΰμε σάν ιστορία έθνικής άντίστασης καί νά τή συνδέσουμε μέ τήν πρόσφατη έποποιΐα τής έθνικής άντίστασης- Νά τή δούμε σάν Ιστορία άγώνων τοϋ λαοΰ γιά τήν επιβίωση καί τή λευτε­ριά. Σάν Ιστορία λαϊκών ήγετών καί λαϊκής πρωτοπορίας.

Κι’ αλήθεια, ό ελληνικός λαός πεντακόσια χρόνια οΰτε μιά στιγμή δέν έβαλε τό άντάρτικο τουφέκι κάτω, οΰτε μιά στιγμή δέν άπόστασε άπ’ τον άγώνα γιά τήν προκοπή καί τή λευτεριά του. Πέντε αΙώνες στά βουνά κλέφτης, άντάρτη; Αγωνιστής. διδαχτής, πέντε αιώνες στο ιιέτωπο τής θρησκευτικής, έθνικής, πνευματικής, κοινωνικής ανταρσίας. ’Αλλά τό Είκοσιένα δέν έφερε τήν άπελευθέρωση. Τή λυτρωμένη λω­ρίδα γής τήν πάτησαν νέοι καταχτητές—οί Βαυαροί, οί “Αγγλοι, οί ξέ­νοι. Οί Τοΰρκοι άφησαν τούς άντικαταστάτες τους- Καί ήταν αυτοί πιο τυραννικοί, πιο άρπαχτικοί, πιο άντιλαϊκοί- Τό ξένο κεφάλαιο έ­κανε νά συνεχιστή ή καθυστέρηση τής Τουρκοκρατίας- Ή μετεπανεστα- τική Ελλάδα οΰτε τό εμπόριο καλά-καλά δέν άνάπτυξε. Τά αιτήματα λοιπόν τής άντίστασης καί τής εθνικής Απελευθέρωσης εξακολούθη­σαν νά είναι ζωντανά στή συνείδηση τοΰ λαοΰ. Καί ΐσα-ΐσα ΰστερ’ άπ’ τό Είκοσιένα ή πάλη του γιά τήν ανεξαρτησία γίνεται δραματικώτερη- Ό μισός έλληνισμός στενάζει άκόμα κατ’ άπ’ τή σκλαβιά, ό άλλος σπα­ράζει κατ’ άπ’ τήν τυραννία, τή φτώχια, τήν έκμετάλλεψη. τή ξενο­κρατία. τό ξεπούλημα- Δημιουργήθηκαν νέα κέντρα, νέες μορφές λαϊκής άντίστασης. Ό άντιβαυαρισμός. Ό άντιφαναριωτισμός- Ό άντιβασι- λισμός. Ό αυτοχθονισμός. Ό άλυτρωτισμός. "Ολα αυτά αντιπροσωπεύ­ουν τό άλυτο πρόβλημα τής έθνικής άποκατάστασης. Τήν πνιγμένη φωνή τής άναγέννησης. Κρατήθηκε ό λαός μαχητικός, άντάρτικος. ά-

24

δούλωτος, έτοιμος σέκάθε στιγμή νά δώσει τόν έαυτό του γιά τήν υπό­θεση τής λευτεριάς και νά δείξει τήν άνεξάντλητη ζωτικότητά του, τις μοναδικές άρετές του. Έ κεΐ πού θέλησαν νά τον δδηγήσουν οί προδο­τικοί ήγέτες του, δέν επεσε. Ή άμορφωσιά, ή έκμετάλλεψη, ή σκλαβιά δέν τονέ λύγισε. Τόσοι άγώνες, τόσα δλοκαυτώματα, αν και πήγαν χα­μένα γιά τό λαό, τόν κράτησαν σέ ψυχική έπιφυλακή, ακόνισαν τήν πολι­τική εγρήγορση και γύμνασαν τις ψυχοκινητικές του ικανότητες.

Ά πό τό 1920 αρχίζει νά δίνει τά στελέχη του κα'ι νά οπλίζει τις δυνάμεις τής πρωτοπορίας. Τό προλεταριάτο δλο και δυναμώνει. Τό παγκόσμιο οργανωτικό κίνημα και ή ρούσικη επανάσταση έχουν βαθιά απήχηση καί στήν Ελλάδα και παρουσιάζεται στό προσκήνιο τό κόμμα τής έργατιάς.

Μέσα στους άγώνες τής τελευταίας εικοσαετίας τό λαϊκό κίνημα δο­κιμάζει τή μεγαλείτερη καταδρομή, τά ξερονήσια, οί φυλακές, τά μπουν­τρούμια γεμίζουν άπό λαϊκούς άγωνιστές. ώσπου έρχεται ή διχτατορία γιά νά στενέψει και ν’ άπομονώσει στό τελευταίο της προπύργιο τήν ’Αντίδραση καί νά τήν δδηγησει στήν αύτοχτονία. Τό λαϊκό κίνημα άνοιξε τόν κύκλο τής επιρροής του, τράβηξε στίς γραμμές του δλα τά Αντιφασιστικά στοιχεία, ώσπου μέ τόν Έθνικοαπελευθερωτικό Α γώνα Απογύμνωσε τήν άντίδραση άπό κάθε έθνικό έρεισμα· [Κι εδώ άκριβώς βρίσκεται ή συγγένεια ανάμεσα στους δυό ξεσηκωμούς. Ή ξένη κατά­χτηση βοήθησε, δπως στό ΕΙκοσιένα, νά φανή ή άντιλαϊκή προδοσία τής άρχουσας τάξης, νά χάσουν οί Ιχθροι τοϋ λαοΰ κάθε προπέτασμα εθνικό—ηθικό—πατριωτικό και στή συνείδηση τοΰ λαοΰ νά συνταυ- στοΰν άπόλυτα μέ τούς ξένους καταχτητές. Ή έννοια τής πατρίδας πήρε τό πιο πλατύ, τό πιο άληθινό της περιεχόμενο. Και τότε και τώρα τό ζήτημα εμπαινε άπόλυτα γιά κάθε "Ελληνα: "Η μέ τό λαό στήν Ε ­πανάσταση ή Ινάντια στό λαό μέ τήν ’Αντεπανάσταση· Ή άντίδραση κάτ’ άπ’ τήν προσταγή τής ’Αντίστασης είχε καί τότε καί τώρα αλλάξει έθνικότητα. Πολύ γρήγορα αναγκάστηκε ν’ αλλάξει και υπηκοότητα. Ή Επανάσταση άπό σκαλί σέ σκαλί έξαντλεϊ δλη της τήν πορεία, ώσ­που νά δδηγησει τόν άντίπαλό της ώς τίς εσχατες συνέπειες τοΰ ξεπε- σμοΰ, ώσπου νά πάρει μέ τό μέρος της δλες τίς εθνικές αξίες. Καί μόνο άφοΰ τόν βάλει ν ’ άνοίξει μέ τά ίδια του τά χέρια τό λάκκο του, τότε φανερώνεται γιά νά τόν αναγκάσει νά κατεβή μέσα καί νά θαφτή κάτ’ άπ’ τό ίδιο του άνάθεμα, άπό τό ίδιο του φάντασμα.

25

Στήν 6η ‘Ολομέλεια τοΰ Κομμουνιστικού Κόμματος, τό Γενάρη τοΰ 1934, θ ’ αναγνωρίζει ή νεοελληνική ίστορία ενα σταθμό και μιάν άφε-

τηρία τεράστιας σημασίας, πού σημαδεύει την : τοΟ νέου ανάσταση τοΰ νέου έλληνικοΰ πατριωτισμού,πατριωτισμού πο{, θαμποχάραξε στο Είκοσιένα και θάφτηκε

μαζί του. Τότε εγινε ή διάγνωση τής νεοελλη­νικής αρρώστιας, γεννήθηκε ή συνείδηση τής γης, ανακαλύφτηκαν οί πραγματικοί παράγοντες τής καθυστέρησης καί τή: μιζέριας, μπήκαν ιιέ ρεαλιστική φωτεινή κριτική οί βάσεις τής λαϊκής έθνικής άνόρθωσης και τοΰ άστικοδημοκρατικοΰ μετασχηματισμού τής χώρας. Ό μετασχη­ματισμός αυτός είχε άρχίσει μέ τήν αγροτική μεταρρύθμιση και τήν έγκαθίδρυση τής δημοκρατίας, γεγονότα μεγάλα πού βγήκαν μέσ’ άπ’ τόν άναβρασμό τής βιομηχανικής άνάπτυξης και τής μικροαστικής κα­ταστροφής. Ή προσφυγιά εγινε ή μαχητικώτερη πρωτοπορία τής άγρο- τιάς κι εδωσε νέο αίμα στήν Ι.ργατιά.

Οί γραμμές πού χαράχτηκαν στήν 6η Όλοιιέλεια είναι ιστορικές, γιατί βοήθησαν τό "Εθνος νά βρή τούς αληθινούς εθνικούς προσανατολισμούς του. Απάνω σ’ αυτούς στηρίχτηκε ή ’Εθνική ’Αντίσταση και ή Ιδέα τής πανδημοκρατικής ενότητας καί συνεργασίας γιά τό χτύπημα της φαυλοκρατίας, τοΰ άστοφεουδαρχικοΰ άντιλαϊκοΰ παλαιοκομματισμοΰ. 'Ιστορικά τό Μανιφέστο τοΰ Γενάρη 1934 είναι κάτι ανάλογο μέ τούς Θούριους και τό Πολίτευμα τοΰ Ρήγα. 'Οδηγοΰν καί τά δυο στή μα­ζική κινητοποίηση γιά τή λαϊ·<ή δημοκρατική ίσοπολιτεία, γιά τήν επι­στροφή στήν 'Ελλάδα. ’Απ’ τό ενα βγήκε ή Φιλική Έται^ία. Ά π ’ τό άλλο ξεπετάχτηκε τό ΕΑΜ. Καί τά δυο οδήγησαν σιή λαϊκή ένοπλη Επανάσταση, στο Είκοσιένα και στήν Αντίσταση.

’Ανάμεσα στά δυο Ιτοΰτα γεγονότα, πού είναι τά μεγαλύτερα καί κεντρικώτερα μέσα στήν ίστορία μας, παρ’ δλη τή χρονική άπόσταση καί τις διάφορες τής εξέλιξης, δπως είδαμε, υπάρχει απόλυτη ταυτόιητα, γι’ αύτό ή μελέτη, ή ερευνά, ή κριτική, ή αξιοσκόπηση τοΰ Είκοσιένα φωτίζει καί τό σημερινό μας άγώνα, μάς οπλίζει μέ ίστορική συνείδη­ση, μέ ψυχοκινητική δύναμη, μέ έί)νικά προσανατολισμένες προοπτικές, γιατί τήν ίστορία δσο κι δν τή δημιουργούν οί άνθρωποι, ή δράση τους μέσα σ’ αυτή δέν είναι καί δέν μπορεί ποτές νά είναι αυθαίρετη, παρά γίνεται κάτω άπό συνθήκες πού άμεσα μάς κληροδοτεί τό χτές.

Μέσ’ άπ’ αυτές ανοίγεται και φωτίζεται ό δρόμος για τό αΰριο· Ή έθνικοαπελευθερωτική λαϊκή 'Αντίσταση άρχισε πριν άπό πεντακόσια χρόνια κι’ άκόμα δέν τέλιωσε. Ό έλληνικός λαός δέν κέρδισε ακόμα τή λευτεριά και τήν άνεξαρτησία του. Δέν εγινε νοικοκύρης στη γή του. Δεν εδιωξε τήν ξένη άκρίδα άπό πάνω του. Ή ’Αντίσταση δέν συμ­πλήρωσε τό εργο της. Μέσα στήν ιστορική της διαδρομή ανάμεσα σέ θυσίες, αίματα, ξεσηκωμούς, δλοκαυτώματα, ή ατσαλένια θέληση τοΰ λαοΰ πού θέλει νά σπάσει τά κάθε λογής δεσμά του και νά προκόψει, άφοΰ άντιμετρήθηκε μέ τό δυνάστη της, σάν παλαιστής, απ’ ολες τις πλευρές, σ’ δλα τά επίπεδα, τώρα, αφοπλισμένο κι έτοιμο νά πέσει, τόν εχει Απομονώσει στό πιο κρίσιμο προπύργιο κα'ι τοΰ βάζει τΰ δί­λημμα : ή με τήν Ελλάδα ή μέ τούς ξένους, βέβαιη πώς και στις δυό περιπτώσεις ή καταστροφή του είναι προδικασμένη καί δέν υπάρχει κανείς δρόμος σωτηρίας. Ή νέα Ελλάδα πάει νά δλοκληρώσει τό έί)νι- κοαπελευθερωτικό της στάδιο — ενα στάδιο μακρόχρονο, κοπιαστικό, σισύφιο, τινανικό— γιά νά μπή στό στάδιο της δημοκρατικής πολιτι­στικής ανοικοδόμησης. Τό ΕΙκοσιένα θά φωτίζει τούς νέους δρόμους μέ τό δικό του φώς.

ΜΕΡΟΣ Β'

ΤΟ ΠΡΟΔΟΜΕΝΟ Λ Α Ϊ ΚΟ ΕΙΚΟΣΙΕΝΑ

Τόσον δάκρυ, τόσον αίμα, νίκαι τόααι, μόχθοι τόσοι Τό παν ίμελλε είς μίαν φυλαχήν νά τελειώσει.

ΛΛ. ΣΟΥΤΣΟΣ

Α'- ΛΑΪΚΕΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΛΑΪΚΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ

Τό πραγματικό Είκοσιένα είναι παραχωμένο στις λαϊκές πηγές του, πού δέν μάς παραδότΉικαν. Ώ ς Ιμάς εφτασαν μόνο σκόρπιες φωνές,

δπως τοΰ ναυαγού πού πνίγεται· Ή Ιστορία τοϋ ΟΙ σφ ιτιρ ισ τές άταχτου λαογέννητου στρατού, πού στάθηκε ό κι­

νητήριος μοχλός τής Έπανοίστασης καί ό συνεπέ­στερος φορέας της, είναι ή ιστορία τοΰ λαϊκού Είκοσιένα. "Ολο αυτό τό υλικό πρέπει νά συμμαζωχτή και νά γίνει ή βάση τής νέας Επιστη­μονικής λαϊκής Ιστορίας τοΰ Είκοσιένα. Πρέπει νά ξεκαθαρίσουμε τή φυσιογνωμία τοΰ καταπληχτικοϋ αύτοΰ Άγώνα άπ’ τις προλήψεις πού τοΰ φόρτωσε ή παράδοση τοΰ μεγαλοϊδεατισμού. Οί σφετεριστές τοϋ Είκοσιένα κοτζαμπάσηδες και μεγαλέμποροι, άφοΰ τό κυνήγησαν, μπή­καν τέλος στις γραμμές του, γιά νά καταπνίξουν τή λαϊκή βάση του και νά τό παρουσιάσουν δικό τους· Είναι πλάνη ν’ άποδίνουμε τόσο τήν αίτια, τις άρχές, δσο και τή διεξαγωγή τής Επανάστασης σέ μερικούς γραμματισμένους εμπόρους τοΰ εξωτερικού, στις άφηρημένες Ιδέες ή σέ μερικούς ξεχωριστούς στρατιωτικούς. Ό άληθινός ήρωας καί πρωτα­γωνιστής κάθε Επανάστασης, καί μάλιστα έθνικοαπελευθερωτικής, στά­θηκε ανέκαθεν ό λαός, μέ τήν προϋπόθεση δτι τό λαό πρέπει νά τονέ δούμε δχι σάν άσυνταχτο μπουλούκι, μά σά συγκρότημα άπό όργανω- μένες ομάδες, πού έχουν προπαρασκευαστή ίδεολογικά καί διαθέτουν κάποια πείρα μαχητική καί κάποια συνείδηση αγωνιστική.

28

Καμμιά άλλη Επανάσταση δέν είναι τόσο Ιθνικολαϊκά θρεμμένη και τόσο λαογέννητη και λαοστήριχηι, δπως ή Ιλληνική. Βγαίνει σάν ώρι­μο; καρπό; άπό πολύχρονη παράδοση και είδαμε τί δυνάμεις σέ μα­χητές καί σέ στελέχη Αναπτύχθηκαν μέσ’ άπ’ τά κινήματα καί τήν εθνική αντίσταση τής Τουρκοκρατίας. Ή ελληνική έπανάσταση γεννή- θηκε στά βουνά άπό τήν άγροτιά. Σ Γ αυτήν ανατρέχουν τά γενεαλο­γικά κάθε δργανωτική; Ιπαναστατικής προσπάθειας είτε άπ’ έξω είτε άπό μέσα — τοΰ δούκα Νεβέρ, τοΰ Κλαδά, τοϋ Κατσώνη, τοϋ Ρήγα. τοΰ ’Ιγνάτιου Ούγγρο βλαχίας, τοΰ Νικοτσάρα, τής Φιλικής. Αύτό τόν άστα- μάτητο Ανταρτοπόλεμο τοΰ λαοΰ στά βουνά ζητοϋν νά οργανώσουν καί νά χρησιμοποιήσουν σά στρατιωτική βάση δλα τά κινήματα.

Τό ΕΙκοσιένα είναι δημιούργημα τοϋ λαοΰ. Καί λαός μέ τή δια- λεχτική αντίληψη ήτ«ν οί αγρότες, ol ναϋτες, οί βιοτέχνες, οί μικρέμ­ποροι. οί μικροδιανοοΰμενοι μαζί με τούς δημοκρατικούς μεγαλέμπο- ρους — εφοπλιστές (καπετάνιους) καί ή συμμαχία δλων αύτών ένάντια στον Τούρκο καί στον Κοτζάμπαση γιά τήν πραγμάτωση τής Επανά­στασης, γιά τό διώξιμο τοϋ καταχτητή, γιά τό μοίρασμα τών τσιφλί­κι ών, γιά τήν άστικοδημοκρατική Αναγέννηση.

Πρωτοπορία τοΰ ΕΙκοσιένα καί κινητήριος μοχλός του είναι ή Κλεφτουριά· *Η Φιλική Εταιρία είναι γέννημα τών άγώνων τής

Κλεφτουριας καί τής Επανάστασης τοΰ 1803 - 1808. ΟΙ Φιλικοί Στήν άρχή ήταν Ιδεολογικό κίνημα· Μέ τό κίνημα τσΰ

Ύι]>ηλαντη καί τήν Αποτυχία του έδειξε τήν έπαναστα- τική δργανωτική της άνεπάρκεια καί τήν πολιτική της Ανωριμότητα. Ή Φιλική Εταιρία δέν είχε έμπιστοσύνη στό λαϊκό κίνημα. ’Ανέκαθεν δούλεψε Από τά πάνω. *Η κυριώτερη προσφορά της είναι τό πώς κα- τάφερε, νά τραβήξει στήν ίδέα τής Επανάστασης πολλούς κορυφαίους τοΰ κλήρου, τοΰ φαναριωτισμοΰ, τών γραμμάτων, τοϋ έμπορίου. 'Η υπερώριμη κατάσταση στήν δποία βρήκε τό λαϊκό κίνημα ή Φιλική Εταιρία κάτ’ Απ’ τή διχτατορία τοΰ Άλή Πασά καί οί συνθήκες πού αυτή δημιούργησε στό συσχετισμό τών Αντάρτικων δμάδο>ν, έδωσαν τεράστια μαζική Ανάπτυξη στό εργο τής Φιλικής, σέ σημείο πού να προχωρεί τό ί'ργο καί νά φουντώνει ή επαναστατική φωτιά χωρίς άμεση οργανωτική δράση. Οί Φιλικοί στηρίχτηκαν στον Απόλεμο Ιμπορικό καί μορφωμένο κόσμο τών 'Ηγεμονιών καί Ιδωσαν υπερβολική πίστη

29

στους Φαναριώτες καί στους Ρουμάνους άγρότες. Τό άποτέλεσμα ήταν συντριπτικό καί δν μπόρεσε νά πιάσει στην Ελλάδα ή επανάσταση αυτό μόνο οί καθαρά τοπικές συνθήκες τό καθορίσανε.

Η αποστασία τοΰ ’Αλή βοήθησε πολύ σαν Εξωτερικός παράγον­τας. Τό ίδιο καί ή καπατσοσυνη τοΰ Παπαφλέσα, πού ανάγκασε τούς δισιαχτικούς τοΰ Μόρια νά μποΰν θέλοντας και μή στήν Επανάσταση. Ό Παπαφλέσσας με τήν περικεφαλαία στο κεφάλι και τό σταυρό μπρο­στά ξεσήκωσε ιόν κόσμο κι εκανε τήν επαναστατική του προέλαση. « Ό κόσμος έγένετο τοίχος και εκαμναν τό σταυρό τους καθώς έπέρνα ό κα­λόγερος μέ τό σταυρό». (Φωτάκος Άπομν. 23). 01 όπλαρχηγοϊ τής Ρού­μελης, Άντροΰτσος, Καραϊσκάκης, Τσόγκας, Βαρνακιώτης. Μακρής, Πα­νουργίας, Μήτσας, Κατσικογιάννης κλπ. μαζεύτηκαν στή Λευκάδα και αποφάσισαν μέ δρκους καί χορούς τό ξεσηκωμό· "Οταν ήρθε δμως ή στιγμή έδειξαν δισταγμό, γιατί ήταν άνοργάνωτοι καί δέν είχαν εμπι­στοσύνη στους Φιλικούς. Γιά νά μεταχειριστώ μιά εικόνα, ή Φιλική Εταιρία έβαλε φωτιά στο καψούλι, χωρίς νά ξέρει καλά-καλά δν θά θ ’ ανάψει καί μέ ποιά αποτελέσματα· Τό έθνεγερτικό έργο της ωστόσο εί­ναι τεράστιο. Μόνο πού δέν πρέπει νά κρίνεται εξω άπό τό λαϊκό κί­νημα τής χέρσας Ελλάδας.

Ή Φιλική Εταιρία μόνο σά δημιούργημα καί όργανωτικό αποκο­ρύφωμα τής ’Αντίστασης καί τής άδιάκοπης ’Ανταρσίας τοΰ λαοΰ μας μπορει νά κατανοηθή· Λαϊκή βάση, λαϊκή άνάπτυξη, λαϊκή προοπτική, πλατιές φόρμουλες κινητοποίησης, πανελλαδικής καί παμβαλκανικής. Καί πρέπει νά μή ξεχνιέται πώς γ ιΓ αυτό τό λαϊκό δημοκρατικό της χαραχτήρα, τή φοβήθηκαν καί τήν κυνήγησαν —καί μέσα και έξω άπ’ τήν 'Ελλάδα, καί μέσα καί εξω άπ τούς κΰκλους της δλοι οί άντιδρα- στικοί· Οί Φιλικοί στήν πρώτη τους λαοσημάδευτη περίοδο καί οι “Αταχτοι—άποτελοΰν τούς δυο πόλους τοΰ λαϊκοΰ Είκοσιένα. Ά π ’ τή στάση απέναντι τους μπορει νά κριθή καί σωστά νά εχτιμηθή ή λαϊκή ή αντιλαϊκή (=έθνική ή άντεθνική), άπεπελευθερωτική ή ταξική θέση τών ήγετών καί πολιτικών τοΰ Είκοσιένα. Αύτοΰ βρίσκεται ή λυδία λίθος γιά νά δοκιμάσουμε μέ βεβαιότητα τί αντιπροσωπεύει κάθε πρό­σωπο ή περιστατικό μέσα στήν ’Επανάσταση.

Μέ τό πρώτο ξέσπασμα τοΰ ’Αγώνα στις ήγεμονίες εγινε ό διαχω­ρισμός, ή ταξική διάσπαση στούς κύκλους τών μεγαλουσιάνων Φιλικών. Οί περισσότεροι θεωρούσανε τήν ’Επανάσταση πρόωρη (Κοραής, Ίγνά-

30

τιος Ούγγροβλαχίας, Μαυροκορδάτος κλπ.)> Αλλοι τήν καταδικάσανε Αμέσως. Και μόνο δταν επιβλήθηκε ή ’Επανάσταση μέ τις Τδιες δυνά­μεις της, οί φιλελεύθεροι αστοί και διανοούμενοι στις παροικίες, στα νησιά καί στα 'Εφτάνησα, Αναγκασμένοι νά δργανώσουν τή δράση τους πάνου στή διαμορφωμένη πραγματικότημα, Αρχισαν νά συνθηκο­λογούν, νά υποχωρούν, νά συμβιβάζονται μέ τήν επανάσταση κα'ι νά μπαίνουν στήν υπηρεσία της. «Αυτό τό έκαναν δχι γιατί ήταν Επανα­στάτες, μά αν καί δέν ήταν Επαναστάτες. Οί Εκ γενετής έμποροι Απε- χθάνονται τήν πάλη και τήν ανταρσία, μά οί περιστάσεις τούς Αναγ­κάζουν νά σταθούν στο πεδίο τής Επανάστασης, γιατί δέν έχουν Αλλη βάση κάτου Από τά πόδια» (Λένιν). Δέν είχαν βάση ηθική, Ιδεολο­γική. Οΰτε τή δύναμη νά σταματήσουν τά ξεσηκωμό. Κι? αυτό δείχνει τον τεράστιο δυναμισμό τής ’Επανάστασης σέ λαϊκή κλίμακα.

Και δχι μόνο οί έμποροι, μά κι οί κοτζαμπάσηδες, τά μεγάλα τζά­κια, τραβήχτηκαν στον Άγώνα. Γιά νά σώσουν και νά σωθούν. Ό δεσποτισμός είχε κλονιστή. “Εχασαν τή δύναμη Απ’ τά χέρια- Φοβή- •θηκαν τή λαϊκή δργή, τό συμπυκνωμένο μίσος τής Αγροτικής μάζας, πού τήν καταδυνάστευαν, μαζί κα'ι περισσότερ’ Απ’ τους Τούρκους, χρόνια και χρόνια· "Ολα αυτά τά στοιχεία μέ τον καιρό Αφού έφυγαν οί Τούρκοι και τό κίνημα πήρε τό δρόμο του πέρασαν στήν αντεπα­νάσταση και εγιναν ήγέτες της. Ά π ’ αυτούς βγήκε τό Ά ντι - ΕΙκοσι- ένα, πού Αντλούσε τή σημαντικώτερη δύναμή του Απ’ τό ευροιπαϊκό μέτωπο τής Απολυταρχίας, τήν Ιερή Συμμαχία, κάτι παρόμοιο μέ τό ναζιστικό Άξονα·

Ανάμεσα στο λαϊκό Είκοσιένα και τό φεουδαρχικό Ά ντι - ΕΙκο- σιένα, γίνεται μιά τεράστια πάλη σ’ δλη τή διαδρομή της Επανάστασης,

μιά πάλη πού δείχνει τήν Απεριόριστη δύναμη Τό Άντι - ΕΙκοσιΑνα τοΰ λαϊκού στοιχείου· “Ελειπε δμως ή πολι­

τική καθοδήγηση· 'Ο λαϊκός Αρχηγός. 'Η Α­χίλλεια φτέρνα τής Επανάστασης ήταν πώς οί δπλαρχηγοί, οί περισσό­τεροι λαϊκοί, δέν είχαν πολιτική συνείδηση. Μέ τήν πρώτη εξόρμηση της’Επανάστασης οί Φιλικοί έχασαν τον έλεγχο Απ’ τά χέρια τους. Κα­τέβηκαν οί καλαμαράδες, οί Φαναριώτες, βρήκαν τό διχασμό. Ενίσχυσαν τήν Αντεπανάσταση, βοήθησαν τή φεουδαρχία τοϋ Μόρια, δργάνωσαν δλες τις Αντιλαϊκές δυνάμεις. Κα'ι πρώτα-πρώτα χτύπησαν τούς Φι­λικούς.

31

Διαπιστώνουμε μια άγρια προγραφή ένάντια σέ κάθε τι πού θύ­μιζε και τήν ύπαρξη άκόμα τής Φιλικής Εταιρίας—τά πρόσωπα, τά χρώ­

ματα, τά όνόματα. ’Εκμεταλλεύτηκαν σ’ αυτό τό σημείο ΆντιφιλικοΙ τή στάση τής 'Ιερής Συμμαχίας, πού πολεμούσε άγρια

κάθε λαϊκό κίνημα καί ενα χρόνο πριν είχε πνίξει στο αίμα τις λαϊκές εξεγέρσεις τής ’Ιταλίας, στή Νεάπολη, Σικελία καί Πεδε- μόντιο, δπου δ λαός ξεσηκώθηκε ενάντια σιή μοναρχία καί τούς αυ­στριακούς καταχτητές, ζητώντας τήν εθνική ένωση τής ’Ιταλίας. Θέλουν λοιπόν νά παρουσιάσουν τούς Φιλικούς, πω: τάχα είχαν δεσμούς μέ τούς καρμπονάρους τής “Ιταλίας «καί μέ άλλας Ιταιρίας τής Ευρώπης, α! δποΐαι προσπαθούν μυστικά ν’ άνατρέψωσι καί μέ μίαν νέαν Ιπα- νάστασιν νά δώσωσι νέαν μορφήν εις τήν Ευρώπην». (Ιγνάτιος Ούγ- γροβλαχίας).

Με τό σκιάχτρο τής 'Ιερής Συμμαχίας στά χέρια, φρουροί τάχα τής ’Επανάστασης, θέλουν ν’ άπογυμνώσουν τό κίνημα άπό τό λαϊκό τον περιεχόμενο, νά ευνουχίσουν τόν έπαναστατισμό του καί νά τό πάρουν στά χέρια τους γιά νά τό στρέψουν υστέρα ενάντια στο λαό, πού τό εκανε· Οί παρείσαχτοι εγιναν νοικοκνραΐοι σέ ξένο σπίτι καί παρου­σιαζόταν σάν επαναστάτες μέ τό καθωρισμίνο σκοπό νά πνίξουν την έπαναναστατικότητα τής Επανάστασης, πού δέν εξυπηρετούσε τά ταξικά τους συμφέροντα καί στρεφόταν ενάντια τους—αυτοί πού" οταν άρχισε ή επανάσταση τοΰ λαοΰ έτριβαν τά μάτια τους· «"Οτι τό κίνημα, γρά­φει ό φιλικός ’Ιγνάτιος Ούγγροβλαχίας, δέν ήτο έθνικόν, τοΰτο δέν έμ- βαίνει είς άμφιβολίαν, διότι δχι μόνον τό Γένος δέν τό ήξευρε καί δέν είχε περί τούτου διόλου προϋπάρχουσαν εΐδησιν, άλλά καί πολλοί όμογενεϊς, δντες μέλη τής Εταιρίας, δέν είχαν εΐδησιν, άλλά τό έμαθαν καί αυτοί ως ήμεΐς οί άλλοι άπό τάς προκηρύξεις τοΰ Ύψηλάντου....»

Οί Ομολογίες αυτές στέκουν μέσα στήν άλήθεια. "Ολοι οί άντιφι- λικοί ήταν στο βάθος άντεπαναστάτες. Μισούν τούς Φιλικούς γιατί τούς έβαλαν στά αίματα καί δέν τούς άφηναν νά βασιλευουν ήσυχα μέ τά φέουδα καί τιμάρια τους στο σβέρκο τού λαοΰ μαζί με τούς Τούρκους. Τούς ξορκίζουν, τούς συκοφαντούν, τούς κατατρέχουν γιά νά κάνουν δική τους τήν επανάσταση μιά καί μπήκαν στο χορό καί νά σωθοΰν μαζί της άπ’ τόν κίνδυνο τής 'Ιερής Συμμαχίας· Νομίζανε πώς μέ τά λόγια στεριώνουν οί επαναστάσεις. Νά πώς έκφράζεται στά 1823 ?νας έμπορο;, πού προεπαναστατικά ήταν μέλος τής Φιλικής.

«Και &ν ήξευρα δτι ό Γιαννικέσης είναι εκείνος, όπού σπείρει ζιζάνια καί διχόνοιες, σάς βεβαιώ οτι μόνοο μον ήθελα τόν φονεΰσει. Ά λλά. κύριε, είναι

άλλα όπου ταράττουν τήν Ε λ λά δ α — είναι οί πλάνοι Πανικός έμηόρου too Ξάνθου καί τών οπαδών του, όπου ζητοϋν νά τήν

άναποδογυρίσουν. "Ομως ή θεία Π ρόνοια ελπίζω νά μήν άφήσει τούς κακούς. Στοχάζομαι ότι ή ζήτησίς μας είς Βερώναν νά άπό· δείξε αρκετά δτι ημείς δέν εΐμεθα τής φατρίας τών κάρβουνων [καρβουνάροι τής Ιτα λ ία ς , δημοκρατικοί λαϊκοί επαναστάτες]. Αί Ουσίαι μας, αί άνδραγαθίαι μας άπόδειξαν σαφώς, δτι αύτό τό ταλαίπωρον έθνος, ζη τε ί νά συναριΟμηθή είς τά πολιτικά εθνη καί δχι νά ομοιάσει τούς αχρείους, όπού διά τά μερικά τους [ατομικά] πάθη συγχίζουν τούς ηγεμόνας [άπολυταρχισμός) καί ταράττουν τήν ησυχίαν τής Ευρώπης. Τό έθνος μας Ιχει ανάγκην άπό μίαν αρχήν. Δημο­κρατία καί αριστοκρατία δέν ύποφέρεται, διότι τά πάθη τους είναι μεγάλα. Κ αυχώμαι δτι ήμην μέλος αύτής τής ύποΟέσεως [= έτα ιρ ία ς)... άλλά έγώ δέν μετέχω καί φατριαστής δέν είμαι, επειδή μέ φθάνει ή κοινή. Ζητώ συγγνοίμην άν έλευθέρως σάς έγραψα. Λέν εννοώ δμως νά σά; σκοτίσω, άλλά μάλλον νά σάς δείξω τήν άθωότητά μου [άπό κάθε ανάμιξη στή Φιλική Έ ια ιρ ία ] καί δτι τά φρονήματά μου είναι φιλο.τάτριδα. Καί σάς περικαλώ νά μήν έλαττωθή ή πρός έμέ αγάπη σας».

Ό καλός έμπορος, ’Ιωάννης Δ. Μελάς, προσπαθεί να πειάξει από πάνω του τή ρετσινιά τοΰ Φιλικού. Στο τέλος άναγγέλνει ατάραχος και μέ κάποια ικανοποίηση, δτι οί "Αγγλοι πασκίζουν να «κάμουν την Γροικίαν τριμπουτάρια [φόρου υποτελή] είς τήν Πόρτα, νά διοικεΐται δμως μέ τούς νόμους της και νά άναγνωρισίΗί ώς έθνος»· Μπροστά στή δημοκρατία πού «δέν υποφέρειαι», ό γυρισμός στους Τούρκους τοΰ ήταν πιο υποφερτός. Είχε δίκιο ό Anlard, δίαν έγραφε δτι τούς έμπορους τούς αγνοεί δλότελα ή ιστορία, γιατί μπρο­στά στή δουλίτσα τους, ζώντας μέ τό συμφέρο καί τή σιωπή, αποφεύ­γουν κάθε τί πού δημιουργεί ιστορία. "Αν μπορούσαν θά σταματούσαν τήν ιστορία, γιά νά γυρίζει μπροστά της απείραχτος ό οικονομικός τους πλανήτης. Μέ τέτιους έμπορους άγουροξύπνητους έπρεπε νά κινηθή ή Ιπανάσταση.

Γρήγορα λοιπόν οι έμποροι ξεπούλησαν τήν ’Επανάσταση στούς Φαναριώτες, πού ήταν ικανοί μέ τις μηχανορραφίες τους καί δολοπλο-

Φαναριώτκς T0V? Υ<* ^ σουν Χε90π°δαρα δλους τούς διαβό­λους τοΰ κόσμου, πού τάραζαν τά όνειρα τών εμπό­

ρων. Ό Μαυροκορδάτος καί δ Νέγρης, άφοΰ έφαγαν πολιτικά τόν Ύ- ψηλάντη, έβαλαν στο σακί τους δλα τά δυναμικά απομεινάρια τής Φι­

λικής. Μέ ψήφισμα τής ’Εθνοσυνέλευσης τής ’Επίδαυρου κατάργησε άκόμα καί τά σύμβολά της —το Φοίνικα, τό κόκκινο χρώμα στη σημαία και τό μαΰρο, πού συμβολίζανε Επαναστατικές ιδέες, γιά νά ήσνχάσει Ιπι τέλους ή Ευρωπαϊκή διπλωματία άπ’ τους "Ελληνες καρβονάρους και νά πιστέψει πώς ή ελληνική Επανάσταση στους σκοπούς της ήταν άπολυταρχικώτερη άπ’ τό Μέτερνιχ καί σουλτανικώτερη άπ’ τό Σουλ­τάνο. 01 Φιλικοί προδόθηκαν καί παραδόθηκαν στό ανάθεμα.

"Επρεπε νά βγή άπ’ τή μέση ό νεαρός Ύψηλάντης. Νά μείνει ά- κέφαλο τό λαϊκό στοιχείο τής Επανάστασης. Νά μποϋν σέ τάξη οί ά­ταχτοι. Τό μαΰρο μέτωπο τής εποχής φοβόταν τή Φιλική σάν αόρατη δαιμονική δργανωτική άρχή. πού είχε πλατιά δίχτυα μ^τα στον αγώνα. 'Ωστόσο οί Φιλικοί είχαν χάσει τά νερά τους. Σκορπίστηκαν. Πήρε δ καθένας κι άπό ένα δρόμο. Βάρεσαν διάλυση χωρίς καλά-καλά νά αν­τιστοιχούν κάπως, «γιά τήν τιμή τών οπλών» νά πούμε, έκεΐ πού χρει­αζόταν σιδερένια δργάνωση γιά μιά πανδημοκρατική αντίσταση μπρο­στά στους νεκροθάφτες τής εθνικής αναγέννησης. "Αφησαν μόνο του τό Δημήτρη Ύψηλάντη, έ'να ανώριμο νέο, πού δσο κι αν στάθηκε τί­μιος καί θαρρετός αγωνιστής, δέν είχε τά προσόντα τοΰ πολίτικου ή- γέτη κι άφηνε τήν κατάσταση νά ξεφεύγει άπ’ τά χέρια του, ώσπου άπομονώθηκε δλότελα καί βαριεστημένος κατάφυγε στή διαιτησία τής Εθνοσυνέλευσης, δηλ. τών κοτζαμπάσηδων καί τοΰ Μαυροκορδάτου· Μέ τήν ένέργειά του αυτή δ Ύψηλάντης ήταν σά νά έβαζε τό λύκο μέσα στή στάνη γιά νά φυλάξει τά πρόβατα. Καί πραγματικά, τόν εστειλε μέ συστατικά γιά νά γίνει ντερβέναγας τής Ρούμελης. Ά πό τότε ό συ­νασπισμός κοτζαμπάσηδων, φαναριωτών, μεγαλοναυτικών δυναμώνει, τό λαϊκό κίνημα κυκλώνεται άπ δλες τίς μεριές· Άφοΰ έφαγαν τούς Φιλικούς, τώρα επρεπε νά έξοντώσουν, δν δέν τούς έκαναν ΰποταχτι- κούς τους, τούς στρατιωτικούς. Οί μαχητικώτεροι άπ’ αυτούς καί οί λαϊ- κώτεροι ήταν στή Ρούμελη—δ Άντροΰτσος, δ Καραϊσκάκης, ό Γκού- ρας, ό Πανουργίας. Οί κοτζαμπάσηδες τοΰ Μόριά είχαν δώσει τή γραμμή. «Τί είναι δ Κολοκοτρώνης, Ισκέφθησαν καί αυτοί, τί είναι άνευ στρατιωτών καί άνευ πολεμοφοδίων; "Εν μηδενικόν I Άλλ’ ήμι-Ις δέν ένοοΰμεν τοΰ λοιποΰ νά τοΰ δίδωμεν τούς φόρους καί τούς λαούς τών επαρχιών ιιας, αΐτινες είναι κτήμα μας, διά νά δοξασθή μέν εξ αυτών καί μεγαλυνθή εκείνος, καταντήσωμεν δε ήμεΐς άντ’ αύτοΰ μηδενικά». Ά πό τότε έξορμοΰν οί άπόλεμοι προεστοί, οί καλαμαράδες γιά νά εχτο-

34

πίσουν τούς στρατηγούς, αυτοί που δέν επιασαν ντουφέκι σιή ζωή τους. Καί πρώτος δ Μαυροκορδάτος γίνεται άρχιστράτηγος γιά νά υπο­σκελίσει τούς Ρουμελιώτες καπετάνιους. Ή καταστροφή στο Πέτα τοΰ εδωσε ?να καλό μάθημα. Κατάλαβε πώς δ πόλεμο; δέν είναι αντικά­μαρα διπλωματική. 'Ο Μαυροκορδατο; χρησιμοποίησε τά πιο σατανικά μέτρα. Μέ τις δολοπλοκίες του κίνησε τόν ενα ενάντια στον άλλο. Σκόρ­πισε τό διχασμό. Οί δπλαρχηγοί ξεσηκώθηκαν γιά νά τόν διώξουν. Μέ τις αναφορές δμως, δχι μέ τά δπλα· Καί οί πανταχούσες δέν συγκινοΰ- σαν τούς κοτζαμπάσηδες, πού κρατούσαν στά χέρια τους τήν κεντρική εξουσία. Είναι πολύ χαραχτηριστική ή διαμαρτυρία τών οπλαρχηγών. Τήν ύπογράφου* είκοσιέξη καπετάνιοι απ’ τούς σημαντικώτερου; : δ Καραϊσκάκης, ό Τζαβέλλα;, ό Γκουρα;, ό Μακρυγιάννης, ό Κριεζώτης, δ Δνοβουνιώτης, δ Πανουργία;, δ Σκαλτσά; κλπ. Μιλάνε καθαρά καί σταράτα γιά τό ολέθριο <ϊν Γεπαναστατικό εργο τοΰ κοτζαμπασιδοφανα- ριωτισμοΰ. Θέλουν νά υπερασπίσουν τήν ενότητα καί τή συνεργασία τών άρμάτων γιά τό καλό τοΰ ’Αγώνα: Μιλάει γιά τούς Τούρκους, γιά νά τούς συνταυτίσει μέ τούς διαδόχους τους κοτζαμπάσηδες. Είναι έγ­γραφο μέ βαρύτατο Ιθνικό-ίστορικό περιεχόμενο. Έ δώ οί λαϊκοί ά- γωνιστές, άγαναχτισμένοι, βάζουν τό ζήτημα δρθά-κοφτά: "Η ό Μαυ- ροκορδάτος ή έιιεΐςί (Νά ένεργοΰμε[=νά υπηρετούμε] τήν πατρίδα καί αυτός καί ημείς είναι άδύνατο).

«Ή μ εΐς, σεβαστή Διοίκηαις, έν καιρψ Τουρκίας εΙρήνην δέν εΐχαμεν, διατί οί διδάσκαλοί μας Τούρκοι μ α ; έδιΑταζαν τή διχόνοια. Ή Αγάπη δέν ή-

τον γνωστή είς ή μά;, μήτε ώς καινούργια μήτε ώς Μαυροκορδ&τος παλιά έντολή. Διότι οί Τούρκοι πάντα τό μ ΐσο; μάς καί 6πλαρχηγθΙ έδίδασκον ώ ; καινούργιο πράγμα. Ά φ οΰ ό θεό ς Α-

πεφάσισε νά έλευθερωθοΰμε άπό τάς χεΐρας τοιούτων Αντιθέων διδασκάλων, τών Τούρκων, εϋθΰς τόν πρώτο

χρόνο κι έμεϊ; ot καπετανέοι είχαμε βίρήνη αναμεταξύ μας καί αγαπούσε ό έ­νας τόν άλλο ε ί; τοιοΰτο τρόπο, ώατε εβανε τή ζωή του καθένας διά τό σύν­τροφό του. Τ ά εργα τών χειρών μας ήτον ευτυχισμένα. 'Ο υπέρ τής Πίστεως καί Π ατρίδος Αγώνα; μα; έ.τροχώρει Οαυμασίω; καί τό τουφέκι μας τό τρό­μαζαν οί άπιστοι Τούρκοι.

Μόλις ό Μ αυροκορδάω; έμβήκε είς τά πράγματα τής Ε λ λά δος καί I- σχισε τή Ρούιιελη είς δυό γενιχά κομμάτια καί Ακολούθως τό δυτικό αυτής μέρος είς τόσα, δ ια ήτον τής ψυχής του τά Αντικοινωνικά [=ΑντιλαΧκά] πάθη, καί Α ρότου ί) σεβιστή Διοίκησις έστειλε αύτόν Ατόλυτο πληρεξούσιο καί δ ιευ­θυντή είς Ρούμελη, ή ειρήνη ελειψε έκεΐθεν καθόλου. Έ μβήκε Αντ’ αΰτής ή δ ι­χόνοια Αναμεταξύ μας. *11 Αγάπη Ανεχώρησε Από ή μας κα ί βασιλεύει τό μίσος

35

ώ ; τώρα. Ή Διοίκησις έρευνοϋσα τάς πράξεις αύτοΰ, δπου καί άν έστάθη, γνω ­ρίζει τά πάντα [= 8 έν εχει παρά ν’ ανατρέξει στήν ώς τώρα πολιτεία του γιά νά κρίνει τόν κακοποιό άνδρα],

"Οθεν, έπ.ειδή >'| διχόνοια καί τό μίσος έπροχώρησε τόσο πολύ αναμεταξύ μας καί έγνωρίσαμε οτι προέρχεται άπό τόν κ. Μαυροκορδάτο, παρακαλοΰμ* μέ σέβας, μέ θερμότητα κα ι μ’ έπιμονή δ ια νά μείνη εξ μήνας χω ρίς υ π ού ρ ­γημα πολιτικό ή πολεμικό είς τήν 'Ε λλάδα αυτός ό ά νθρ ω πος. Καί άν Ιδωμεν ότι τά τοιαΰτα εις ημάς σκάνδαλα δέν έπροήρχοντο άπό τήν Ευγενία του, τότε &ς άνακατωθή πάλι είς τάς υποθέσεις τής πατρίδος.

ΆναιταρακαλοΟμε τή σεβαστή Διοίκηση νά άκούσει τάς δεήσεις μας. ΕΙδέ καί τοϋτο δέν κριΟή εύλογο, έμείς θ ά μείνωμε όλοι ψ υχραμένοι μη δυνάμε- νο ι νά ένωθοΰμε. Καί διότι, νά ενεργούμε είς τήν πατρίδα καί αυτός καί ήμεΐς είναι άδύνατο. Ζητούμε περί τούιου μέ σέβα; απόκριση μέ τούς Ιδιους πληρε­ξουσίους μας, όπου αύτοΰ πέμπομεν, τούς αδελφούς στρατηγούς Δήμο Σκαλ- τσα καί ’Ιωάννη Γ κουρά. Μένομε μέ δλο τό χρεωστούμενο σέβας. Tjj 6 Φεβρου­άριου 1825. ’Αρκαδία».

Ά πό τό Ιστορικό αύτό γράμμα, πού είναι ή γυμνή κραυγή τής <χγωνιζόμενης πατρίδας, λείπουν δυό μεγάλα όνόματα. Τοϋ Άντρούτσου και τοΰ Κολοκοτρώνη. Καί τούς δυό τούς είχε φάγει ή Άντίδραση. Τόν πρώτο ό Μαυροκορδάτος. Τόν άλλο οί κοτζαμπάσηδες τοΰ Μόριά. Ενάντια στον Όδυσσέα εστειλαν τόν Γκοΰρα. Τόν έδεσαν στήν Ακρό­πολη σάν κακοΰργο μέ τό στίγμα τής προδοσίας και μια νύχτα τόν γκρέμισαν άπ’ τό κάστρο.

Τόν Κολοκοτρώνη τονέ χτύπησαν μέ τά ρουμελιώτικα στρατεύματα —οί οπλαρχηγοί πού υπογράφουν τή διαμαρτυρία, γι’ αύτό βρίσκονται στήν Αρκαδία— και υστέρα άπό πολύνεκρες μάχες, δπου σκοτώθηκε δ γυιός τοϋ Κολοκοτρώνη, δ Πάνος, δ Γέρο;, πιάστηκε αιχμάλωτος καί συνοδεία μαζί μέ τούς προδότες τοΰ λαοΰ, τούς κοτζαμπάσηδες τοϋ Μό­ριά, πού τόν πήραν στό λαιμό τους, δεμένο, μέσα σέ κακουχίες κι Ιξευ- τελισμούς τών φανατισμένων φρουρών, τόν εστειλαν στή Γαστούνη κι άπό κεϊ στά κάτεργα. Τό γράμμα πού παραθέσαμε παραπάνω φανε­ρώνει τήν ψυχολογική κατάσταση τών άγωνιστών γιά τίς παγίδες τοϋ ξο?ιθθρεμοΰ, πού τούς έστηναν οί προδοτικοί κοτζαμπάσηδες μέ τούς φαναριώτες. Μ’ αυτούς ουσιαστικά συνεργάζονται καί οί νησιώτες, πού αντιπροσωπεύουν τό κέντρο, γι’ αύτό δταν πήραν τήν αρχή συμβιβά­στηκαν γιά νά φάνε τά λάφυρα, τά τσιφλίκια καί τά δάνεια· Οί έμπο­ροι μέ κανένα τρόπο δέν ήθελαν νά βγοΰν ζημιωμένοι από τόν αγώνα Καί τά θυσίαζαν δλα μπροστά στό μικροσυμφέρο τους.

36

Β' Ο ΚΑΤΑΤΡΕΓΜΟΣ ΤΟΥ ΛΑΪΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ

Στήν Επανάσταση βρίσκουμε πολλά κόμματα, πολλές κατευθύνσεις καί τάσεις —δσα περίπου καί οί αρχηγοί. Κι’ αυτοί πάλι αλλάζουν

κάθε τόσο. "Ολοι τους δμως κινούνται άπό διάφορες Αντιλαϊκό πλευρές μέσα στο ίδιο πολυμέτωπο αντιλαϊκό μέτωπο,

μέτωπο πού πολεμάει μόνο γιά τό μπεζαχτα : νά σώσει τά προνόμια και τά τσιφλίκια* νά εξασφαλίσει τήν πα­

λιά φεουδαρχία κα'ι νά καρπωθή δλα τά οφέλη τής ’Επανάστασης.“Ασχημο αντιλαϊκό ρόλο ί’παιξε μέ τοί’ς συμβιβασμούς του ό Κο-

λοκοτροίνης. Ά ν συνεργαζόταν μέ τούς Ρουμελιώτες οπλαρχηγούς και τούς καλοΰσε κοντά του, θά μπορούσε νά κάνει στρατιωτική Επαναστα­τική κυβέρνηση, πού θά χτυπούσε δλα τά τζάκια και θά εβαζε πάνου άπ’ δλα τήν υπόθεση τής πατρίδας και τής έθνικής άπελευθέρωσης. Ί Ι φαυλοκρατία είχε θεριέψει.Ή επανάσταση κινδύνευε νά πνίγη. Ή ρθε 6 Ίμπραήμ. ’Έπεσε τό Μεσολόγγι. Ό Κολοκοτρώνης βγήκε άπ’ τή φυ­λακή γιά νά σώσει τό Μόρια. Μπροστά στον κίνδυνο οί κοτζαμπά­σηδες άρχισαν νά προσκυνοϋνοτόν τΰρκο και νά παραδίνουνται.

Μπροστά σ’ αυτό τό κακό, πού τό εζησε και τό αντιμετώπισε ήρωϊκά ό πολυθρύλητος Γέρος, δέν μπόρεσε νά γλυτώσει άπ’ τήν αντι­λαϊκή Επιρροή τών κοτζαμπάσηδων. Συνωμοτεί καί πάλι μαζί τους. ’Ανάμεσά τους κι ό Νοταράς —τυραννίσκος ντερβέναγας τής Επαρχίας Κόρινθου, πού δ Κωλέτης τόν είπε: «κληρονόμον τοΰ Κιαμήλ Μπέη, άγριώτερον καί σκληρότερον και άναιδέστερον». Είναι τό συγκρότημα Ζαΐμη, Λόντου, Κ. Δελη/ιάννη κλπ.—τά μεγάλα δτζα'κια τοΰ Μόρια.

*0 Κολοκοτρώνης βάζει τό λαϊκό Απελευθερωτικό στρατό στήν υπη­ρεσία τοΰ κοτζαμπασισμοΰ, πού καταφέρνεΐι μόλις επεσε τό Μεσολόγγι νά ρίξει τήν Κυβέρνηση καί νά γίνει καί πάλι απόλυτος κυρίαρχος τής κατάστασης. Μέ τή δίβουλη στάση τοΰ Κολοκοτρώνη, ή κοινοβουλευ­τική δμάδα τών στρατιωτικών, χάνει πολύ νωρίς τή συνοχή της καί μέσα στό ψυχολογικό πανικό περνάει —ουρά καί δπλο— στις διάφορες φαυ- λοκρατικές παρατάξεις. Μένουν σάν καθαρά λαϊκή παράταξη δ Παπα- φλέσας, ό Περαιβός, ό Άναγνωσταρά:. Μέ τόν Κολοκοτρώνη ήταν στενά συνασπισμένος δ λαϊκώτατος ’Αντροΰτσος. "Υστερ’ άπ’ τό θάνατό του. τό σκοτωμό τοΰ Παπαφλέσα καί τή σύλληψη τοΰ Κολοκοτρώνη, οί στρα­τιωτικοί έχασαν κάθε κοινοβουλευτική δύναμη, δλο καί απομονώνονται.

37

ώσπου παραδίνονται στους ξένου; διοργανωτές τοΰ ταχτικού στρατοΰ. Ό Κολοκοτρώνης άπό τή σύλληψή του κα'ι πέρα είναι συνασπισμένος μέ ιούς προυχόντους τοΰ Μόρια. Άποτελεϊ ουσιαστικά τή μετέωρη στρα­τιωτική τους βάση. Στο μεταξύ παρασυρανε, άναδείξανε κα'ι κάνανε δι­κούς τους διάφορους μικροκαπετάνιους, πού τούς χρησιμοποιούν σά μισθοφορικά όργανα τής άντιλαϊκής τους πολιτικής (6 Γκούρας μέ τόν όποιο χτύπησαν τόν Άντρούτσο, ό Τσόγκας μέ τόν όποιο χτύπησαν τόν Καραϊσκάκη κλπ.). Εκμεταλλεύτηκαν σατανικά τις άντιζηλίες και τις φιλοδοξίες τών λαϊκών καπετάνιων. Τοΰ; προσεταιρίστηκαν καί τούς γύρισαν Ινάντια στούς πρωτολάτες. Ό Γκούρας, ί'να κοπέλι τοΰ Ά ν- τρούτσου, έφαγε τό μεγαλείτερο άνδρα τής Επανάστασης. Τόν πιο συνειδητό οπλαρχηγό τή; Επανάστασης. Ά πό δώ κι’ όμπρός ή κυριαρ­χία τής Αντεπανάστασης στεριώνει. Καί ή Ιπιρροή της δλο καί μεγαλώνει-

Τό λαϊκό κίνημα πνίγεται. Σχηματίζεται ταχτικός στρατός γιά νά χτυπήσει τούς άταχτους. Σ ’ αυτόν άπόβλεπε σά σέ αστέρι σωτηρίας ή

’Αντίδραση, γιατί οί άταχτοι τής χαλούσαν τις Ο Ιάταχτοφάγοι δουλιές. Ζητώντας δικαιώματα, χτήματα, Αποζη­

μιώσεις, — μοίρα στον ήλιο. Οί άταχτοι ήταν ό λαός πού έχυσε τό αίμα του γιά νά έπιβάλει τήν ’Επανάσταση. «Τό έθνος [= ό λαός] εμελλε νά παραγκωνισΟή, εν όνόματι δ ’ αύτοΰ έμελ- λον οί κοτζαμπάσηδε; καί οί φαναριώται νά καθιερώσωσιν δχι αρχήν, δχι τάξιν, άλλά τήν αναρχίαν, τήν αταξίαν, τόν εμφύλιον πόλεμον...» (Βερναρδάκη;), γιά νά ψαρέψουν στά θολά, ν’ άλυσσοδέσουν ξανά τόν ξεσηκωμένο λαό, νά μεγαλώσουν και νά κατοχυρώσουν τά δεσποτικά φεουδαρχικά του; προνόμια.

Βάζουν τό Φαβιέοο γιά νά οργανώσει τόν ταχτικό στρατό· Οί κα- πετανέοι αντιδρούν· *Τό τακτικόν, γράφει ό Μαυροκορδάτος, είναι ίκεΐνο δπου θέλει μα; προάξει, αυτό θέλει μάς σώσει. "Οσοι τό κατα­τρέχουν διά τά ίδια τέλη (σκοπού;) καταγίνονται νά σπείρουν υποψίας εις τόν νοΰν εκείνων, οί όποιοι ήμποροΰν νά συντελέσουν εΐς τήν αυ- ίησιν καί πρόοδον τού τακτικού...»·

’Αργότερα έφεραν άρχιστράτηγο καί άρχιναΰαρχο ξένους, τούς "Άγ­γλους Κόχραν και Τσούρτ;. Καί υποχρέωσαν τιμημένους στρατηλάτες σάν τόν Καραϊσκάκη και τόν Κολοκοτρώνη νά γίνουν ύποταχτικοί τους.

Δραματική είναι ή σκηνή πού υποχρεώνεται ό Καραϊσκάκης ν’ ακο­λουθήσει στή μάχη τής ’Αθήνας σχέδιο, πού δέν τό εβρισκε κατάλληλο,

38

καί νά παρατήσει to δικό του· Στήν πρώτη αντιλογία του, τό ξένο Αφεντικό τόν προσκάλεσε μ’ αυθάδεια σέ υποταγή. Καί τότε δ Καραϊ- σκάκης τοΰ είπε τό Αμίμητο : «Έγώ σέβομαι και Ακούγω τις διαταγές, Αλλά τό συμφέρο τής Ελλάδας δέν τό προδίνω». Μ’ αύτό τόν καημό ρίχτηκε τό παλικάρι στή μάχη κι επεσε ήρωϊκά, ίχτελώντας τό πεισμα­τάρικο κι Αμελέτητο πρόσταγμα ενός ξένου, πού ποιος ξέρει τί διατα­γές καί δδηγίες είχε, αν δ Καραϊσκάκης έδειχνε σημεία Απειθαρχίας. Καλλίτερα δμως και πέΟανε, γιατί ποιος ξέρει αύτό θα ήταν τό τέλος του Αργότερα μέ τόν Καποδίστρια και τούς Βαυαρούς.

Ό Κολοκοτρώνης, πού ήξερε νά συμβιβάζεται καί νά φυλάγεται Απ’ τίς κακοτοπιές, ρίχτηκε Αργότερα στά μπουντρούμια καί δικάστηκε Από τούς Βαυαρούς γιά Ισχάτη προδοσία. Ά πό δίκη ταπεινωτική είχε περάσει στά 1824 κι’ δ Μαυροκορδάτος τόν Καραϊσκάκη στό Μεσο­λόγγι. Τήν περιγράφει δ Κασομοΰλης καί είναι κάτι σπαραχτικό. Τόν κατηγορούσαν γιά κρυφή συνεννόηση μέ τούς Τούρκους καί προδοσία. Καί τόνε δίκασαν. Καί τόν πετάξανε στήν Ακρη, ντροπιασμένο καί τα­πεινωμένο.

Μέ τά μέτρα αύτά ήθελαν νά συκοφαντήσουν, νά εξευτελίσουν τό λαϊκό Απελευθερωτικό στρατό, νά χτυπήσουν, γιά νά κάνουν πάλι κο- πέλια τους τά ήρωϊκά πρωτοπαλίκαρα, πού λευτέρωσαν μέ τόν Αγώνα τους τήν Ελλάδα, πού τήν ήθελαν Αμπελώνα τους ξέφραγο οί καλαμα­ράδες κι οί προεστοί.

Είναι βέβαιο, γράφει στό 1822 ένας φιλικός, ό Άντώνης Κομιζό- πουλος, δτι «οί Έλληνες ατό τούς Φαναριώτας ποτέ καλόν δέν είδαν

καί μωρία ήτο νά ελπίζουν τώρα καί νά τούς έμπιστευ- Προγραφ4ς θοΰν τή γενική διοίκηση τοΰ "Έθνους. Αυτοί, Αντί νά

φροντίσουν διά τήν κοινή ευδαιμονία, έξαγρίωσαν το μερικά [=άτομικά] πάθη τών προυχόντων, νά ωφελήσουν τόν εαυτό τους. Έλάμπρυναν τά όνόματάτους μέ αυτοκλήτους τίτλους πριγ- κήπα>ν *. Ηυραν καί ανδράποδα νά τούς κηρύττουν εις τάς έφημερί-

* ’Εννοεί τό Μαυροκορδάτο, πού σφετερίστηκε τον τίτλο τοΰ Π ρίγκηπα για νά προσιέσει αίγλη σ ι ' όνομά του καί νά μπορέσει νά έπιβληθή κ ι ά π ’ αύτή τήν πλευρά στήν κοινή συνείδηση, σάν αντίπαλος τού πρίγκηπα Δημήτρη Ύ ψηλάντη (= τώ ν Φιλικών—Στρατιωτικών).

39

δας... Έστάθησαν τόσον κακότροποι [ώστε νά φτάσουν στο σημείο] νά κπιβουλευθοΰν και τή ζωή τών ήρώων τής πατρίδος μας, όπού μέ τάς ανδραγαθίας των, έτίμησαν τό έλληνικόν δνομα κα'ι τό έκατάστησαν τόσο τρομερό εις τούς Εχθρούς. Έπήραν είς τό λαιμό τους τούς αδίκους φό­νους τοΰ Αλεξίου Νοΰτσου και τοΰ Παλάσκα, τούς οποίους εύκολα Ιγέ- λασεν ή φαναριώτικη πονηρία νά υπάγουν εΐς τόν Όδυσσέα νά τοΰ σηκώσουν τό καπετανλίκι, άλλ’ αυώς τούς έθανάτωσε καί τούς δυο. "Οθεν καί Ικήρυξαν βραβείο πέντε χιλιάδες γ<>όσια, δποιος σκοτώσει τόν Όδυσσέα. Τόν Κολοκοτρώνη ήθελαν νά δολοφονήσουν. Αλλ’ 6 Κολοκοτρώνης επιασεν έν καιρψ [εγκαίρως] τό γράμμα των καί έπήρε τά μέτρα του καί ήναγκάσθη ν ’ αφήσει τήν πολιορκία [τής ΙΙάτρας] καί ν ' άπεράσει είς τήν Τριπολιτσά». Ό λαός ζητάει Αρχηγούς του τούς καπετανέους, πού πολεμοΰν γιά τή λευτεριά του. Οί κοτζαμπάσηδες μέ τούς Φαναριώτες δδηγούς καί συνεργάτες ζητοΰν νά τούς φάν. Αυτή είναι ή πνιγμένη φωνή τοΰ Είκοσιένα. Τό δράμα Ινός λαοΰ πού στον υπέρτατο άγώνα, πολεμούν νά τόν χωρίσουν καί νά τόν άλληλοσπαρά- ξουν οί έχθροί του.

Ή δλιγαρχία στά δολοφονικά σχέδιά της βρίσκει αποκούμπι στούς "Αγγλους, πού άπ’ τά Εφτάνησα προσπαθούν νά πνίξουν τήν Ε πανά­

σταση. Τή στάση τών Άγγλων, πού βοηθοΰσαν τούς Καταγγελία Τούρκους καί χτυπούσαν κάθε πατριώτη αγωνιστή, έμ- τοΟ Ξάνθου πόδιζαν κάθε βοήθεια, θά τή δοΰμε παρά κάτω. Γιά

τήν ώρα δς άκουσουμε άλλη αποκαλυπτική φωνή άπ’ τό κατατρεγμένο Είκοσιένα, άπό Φιλικό κι αυτή. τό Μανώλη Ξάνθο. Εξιστορεί κι αυτός κριτικώτατα τις προγραφές γιά τόν ευνουχισμό τοΰ λαϊκοΰ κινήματος, πού τό αντιπροσωπεύουν, δπως είπαμε, οί Άταχτοι. Οί διαδόσεις έπαιρναν κι έδιναν. Παρουσιαζόταν γιά δολοφονημένος κιό Ύψηλάντης. «Είναι υποψία, γράφει άπό τά 1822 κιόλας, κα'ι υποψία πιθανή, δτι καί τόν πτωχό πρίγκηπα Δημήτριο Ύψηλάντη οί φανα- οιωτοκαλόγεροι τόν ^δολοφόνησαν ή έβαλαν νά τόν δολοφονήσουν. Αιότι ή οργή τοΰ Όδυσσέως καί εκείνη τοΰ Κολοκοτρώνη εκ ταυτης τής αίτιας επήγασαν. Καί ούτως έδωσαν τό έθνος εΐς τήν άπώλειαν καί τήν Ιξόντωσιν. Πριν ή συμβοΰν δλοι αύτο'ι οί άφανισμοί, τά μέλη τής Έθνικής Βουλής ήτον είς μεγάλη άσυμφωνία· Έ ν α μεγάλο μέρος αυ­τών καί δ δισπεράτος Νέγρης, ή ρίζα δλων τών κακών καί τό δργανο καί ζιζάνιο τοΰ παντός, Ιπραγματευετο μυστικά μέ τούς Άγγλους καί

40

εΐχον άνταποκρίσει; διά νά τούς προσκαλέσουν in debita forma νά λά­βουν τήν κυριότητα τής Πελοποννήσου· Καί μάλιστα έξεσκέπασα κατά περίσταση, ποιον ό Νέγρης είχε στείλει είς Ζάκυνθο μέ γράμματα Είς αυτή τή συνωμοσία ήτον και ό Μανιάτμπεης Μαυρομιχάλης».

Ό κατατρεγμό; τών λαϊκών αγωνιστών άρχισε άπό πολύ νωρίς. "Αν ελειπε ή σκιά τής Ρωσίας, ή Επανάσταση θά πήγαινε χαμένη. Μόνο

μπροστά σ’ αυτήν και μπροστά στην πίστη κα'ι τήν Λαϊκός άντοχή τοΰ λαϊκοϋ αγώνα, οί Εγγλέζοι άλλαξαν πολι- στρατός τική κι’ άπό τουρκόφιλοι άντεπαναστάτες εγιναν προσ­

τάτες του. Οί κοτζαμπάσηδες ήταν έτοιμοι, κι δπως καταγγέλλει 6 Ξάνθος, ένεργοΰσαν νά ξεπουλήσουν άπ’ τά 1822 τό Μό­ρια και νά σωθοΰν κάτ’ άπ’ τήν αγγλική προστασία. ’Αφού έχασαν τούς Τούρκους, ζητούσαν άλλα αφεντικά γιά νά βασιλέψουν δίπλα τους.

Αυτά τά σχέδια οί λαϊκοί καπετάνιοι κι αγωνιστές τά πολεμούσαν. Οί άταχτοι είχαν ανακαλύψει τούς πραγματικούς εχθρούς τής πατρίδας και τοϋ λαοΰ. ΤΗταν εμπνευσμένοι άπ’ τό νέο Επαναστατικό πατριωτι­σμό. "Εβλεπαν τούς κοτζαμπάσηδες καί τού; καλαμαράδες μέ μάτι πε­ριφρονητικό, εχθρικό. Τούς ζητούσαν ταγίνια και δοσίματα. Τά μεγάλα τζάκια, μαθημένα άπ’ τούς Κόπους, τού; ήθελαν ύποταχτικού; τους. Μέ δυσκολία τροφοδοτούσαν τόν άπελευ&ερωτικό στρατό- ΙΙολλέ; φορές άρνιόταν τήν οικονομική συνεισφορά τους στον αγώνα.

Οί άταχτοι πεινασμένοι, κατατρεγμένοι· άπλήρωτοι ριχνόταν στήν αρπαγή. Οί νοικοκυρέοι καί περισσότερο οί κοτζαμπάσηδες μισοϋσαν τα λαϊκά στρατεύματα. Οί καπετανέοι τραβούσαν τό διάβολό τους γιά νά τά συγκρατήσουν άπ’ τίς λογιών-λογιών προκλήσεις τών προεστών. Οί άταχτοι δμως είχαν πατριωτισμό καί πειθαρχία· Άκουγαν τούς αρχηγούς του;· “Ήξεραν γιατί πολεμοΰν. Οί άταχτοι τοΰ ΕΙκοσιένα στάθηκαν ό πιο πολιτισμένο; καί πειί)αρχημένο; Ιπαναστατικός στρα­τός, πού γνώρισε ή ιστορία. Ά ν έκαναν βιαιοπραγίες καί αρπαγές, τδκα- ναν στήν ανάγκη καί ΰστερ’ από πρόκληση. Πολλές φορές πολεμοΰσαν νηστικοί, ξυπόλητοι κι απλήρωτοι. Έ τσ ι βγήκε πέρα ό άγώνας.

Οί λουφέδε; καί τά ταγίνια, άρματα, ολ« έβγαιναν άπ’ τό λαό, άπ’ τά λάφυρα· «Σείς δε ά^ελφοί στρατιώται, υποφέρετε άκόμη έ'να μήνα καί εχετε τόν Αδελφόν σας Καραϊσκάκην, δπού καί οί μισθοί σα; θέ­λουν πληροιθή εως άσπρο καί ή υπόληψή σας δέν θέλει χαθή. Ένώ, μάλιστα, καί ολα τά έκλεκτότερα εχ&ρικά στρατεύματα έπεσωρευθησαν

41

εδώ, τώρα, Αδελφοί, νά στεναχωρεΐσθε; “Οχι, διά τήν άγάπην τής πα- τρίδος, υποφέρετε καί τό πολλά δλίγο, ΙκεΙ όπου ύποφέρατε y.al τό πολύ, καί θέλουν μείνουν και τά ονόματα σας άθάνατα διά πάντα καί οϊ μισθοί σας θέλουν πληρωΟή έ'ω; άσπρο». "Ετσι πολεμούσαν οί άτα­χτοι.

Διηγιέται ό Περαιβός πώς πολεμούσαν νηστικοί καί χύθηκαν στά ι’χθρικά λημέρια νά φάνε σταφύλια τή νύχτα καί θερίστηκαν. Πλήρωσαν

μέ τή ζωή τους τήν πείνα. Αυτά τά παλικάρια τά Βρίζουν τούς εΧεγαν οί δχτροί τού λαοΰ καί τή; έ.τανάσταση; ληστές, ίλ ιυ Θ ιρ Μ τές μπουλούκια, κλέφτες, κιοτήδες, κακούργους, χαραμο*

φάδες. «Οί νόμοι καί ή διοίκησίς μας εκινδύνευσανκαί εφέτος άπό τού; άντάρτε; τοσοΰτον..... KafT δσον ήδυνήθην νάγνωρίσω τόν σκοπόν τών άχρείων καπετάνιων κα'ι στρατιωτών τοΰ Ό ­λυμπου, δέν μοΰ έδωσαν νά καταλάβω άλλο, παρά τό δτι αυτοί εΐς τό νά κτυπήσουν Τούρκον είναι δειλότατοι καί άσυμφωνότατοι καί είς τό νά γίνουν λησταί, νά λαραφυραγωγήσουν, δπου δέν είναι Τούρκοι καί νά Ιγδύσουν καί ξεγυμνώσουν τού; χριστιανού; είναι εμπειρότατοι καί άξιώτατοι· "Εως τώρα δέν είδα στράτευμα μήτε άσυμφωνότατον μήτε «ναξιώτατον μήτε αίσχροκερδέστατον, μητε άδικώτατον καί άρπακτικώ- τατον... Τό νΕθνος δέν έλπίζω ποτέ νά ίδή καμμίαν ωφέλειαν άπό αυ­τούς..·®. Αυτά γράφει ενας άπό τούς πολιτικού; ’Αρχηγούς τής Ε π α ­νάστασης κι δχι νά πει; απολυταρχικός ή άντιδημοκρατικός, ό Τ Κω- λέτης.

Οί καλαμαράδες εβλεπαν τόν πολεμιστή τοΰ Είκοσιένα σάν άλήτη. άπό τό ύψος τή; Αρχοντική; αντιλαϊκή; νοοτροπίας—αγράμματους, βάρ­βαρους, χτηνώδικους. "Ας έχυναν αυτοί τό αίμα τους γιά τήν Ελλάδα, γιά ν’ άναπνέουν οί καλαμαράδες λεύτερο αγέρα καί νά παίρνουν όφ- φίκια. Μόνο δταν τάβρισκαν σκοΰρα κι οί Τούρκοι πλησίαζαν νά πλα­κώσουν στά βουλευτικά τους, τότε θυμόνταν τούς «ληστές καί τούς αντάρτες» καί τούς θεοποιούσαν μέ δεκάρικους προτρεπτικούς λόγους καί προκηρύξεις. Τά ίδια δ ίδιος Κωλέτης, γιατρός τοΰ ’Αλή Πασά, παραφουσκωμένος άπό ψευτοδημοκρατισμό μέ άγάδικη νοοτροπία, γράφει σ’ Ιπίσημες, πάλι έκθέσεις του γιά τούς ναυτικούς : «δλοι είναι δοσμένοι είς αρπαγήν, δλοι δέν ονειρεύονται παρά λάφυρα». ’Ενώ εμείς είδαμε πώς οΐ Αγωνιστές πεινούσαν. Κι ωστόσο πείραζε τόν Κω­λέτη πού περνούσαν στά χέρια του; τά λα'φυρα.

42

Κωλέτης κα'ι Μαυροκορδάτος είναι τά δυο πολίτικα καλπάκια τής Επανάστασης, πού έπνιξαν μέσα στο διχασμό κα'ι στο αίμα τόν ήρωϊ-

κό αντάρτικο στρατό, που είχε προετοιμάσει γιά τόν ξε- Μαυροκορ- σηχωμό κα'ι τή λευτεριά τοϋ "Εθνους ή αίματοποτι- 96το ς σμένη μακρόχρονη άντίσταση τής Τουρκοκρατίας. Στρα­

τός πού κίνησε τό θαυμασμό ολου τοΰ κόσμου καί δη­μιούργησε δική του πολεμική τέχνη, εμελλε στά καλλίτερα χρόνια τής ε­ξόρμησης του νά συναντήσει τή χυδαία κι εγκληματική καταδίωξη, νά χτυπηθή, νά διαλυθή, νά χάσει τό ηθικό του, από τούς ανθρώπους πού σ’ αυτόν χρωστούσαν τήν πολιτική τους υπόσταση και τήν παρου­σία τους σέ λεύτερη πατρίδα. «Τί νά κάμει, αδελφοί, τινάς, δταν εχωμε νά κάμομε μέ συμβουλευτάς τών όποιων τό πλεΐστον μέρος είναι κνώ­δαλα και ούδεμιάς πείρας, μέ αρχηγούς τών αρμάτων κλέπτας και ανδρά­ποδα...». Τά άμολυμένα ανδράποδα λοιπόν έπρεπε νά ξαναδεθοϋν. Νά ξαναζευχτοΰν. Ύστερ" άπ’ τόν Τοΰρκο επρεπε νά βασιλέψει ό Κοτζα­μπάσης μέ τό Φαναριώτη.

Τό Μαυροκορδατο ό συγγενής κα'ι συμπατριώτης του, ποιητής Ά λ· Σοϋτσος, τόν παρομοιάζει σέ μιά σάτυρά του μέ πόντικα πού τρώει τό φυτίλι και σβυνει τό φώς τοΰ καντηλιού, άφηνοντας ετσι νά βασιλέ­ψει ξανά τό σκοτάδι. ’Ακριβώς αυτός ήταν ό ρόλος τοΰ φαναριώ:η Μαυροκορδάτου στο Είκοσιένα. Ό Μαυροκορδάτος κι ό Κωλέτη: δέν ϊ’καναν μόνο τόν πολιτικό, ξενόδουλοι και οί δυό, ό ένας μέ τούς "Αγ­γλους, ό άλλος μέ τούς Γάλλους, άντίμαχοι κι αύτο'ι δπως τ’ αφεντικά τους τής έθνικής άπολευθέρωσης, λοιπόν δέν ήταν μόνο καλαμαράδες, παρά είχαν κα'ι φιλοδοξίες στρατιωτικές, γι’ αυτό ποτέ δέν άφησαν τούς καπετάνιους ήσυχους.

’Ακολουθώντας τή φεουδαρχική Αντεπανάσταση, πάνω στή γραμμή τών κοτζαμπάσηδων και τών "Αγγλων, ζητοΰσαν νά κάμουν τήν /Ε λ ­λάδα χωριστά πα σ αλ ίκ ια κα'ι ναναι αύτο'ι γενικοί ντερβεναγάδες, στρατιωτικοί καί πολιτικοί τυραννίσκοι. Άφοϋ λοιπόν έδιωξαν τόν Ύ - ψηλάντη χώρισαν τήν Ελλάδα σέ τρία πασαλίκια—τοΰ Μόρια, τής Δυ­τικής, τής ’Ανατολικής Ελλάδας.

Είδαμε παραπάνω πώ: τά κατάφερε δ Μαυροκορδάτος—νομοθέτης, πρωθυπουργός, αρχιστράτηγος τής Δυτικής Ελλάδας, μέ μοναδικό σκοπό νά φάγει τόν Καραϊσκάκη, νά βάλει στο τσουβάλι του κι αυτόν και τά άδοΰλωτα παλικάρια του· Ά φοΰ εσπειρε τό διχασμό και μέ

43

συκοφαντίες και άτιμες, παράνομες δίκες πέταξε τόν ήρωα στήν άκρη, μέ τή στολή τοΰ ’Αρχιστράτηγου πήγε νά δρέψει δάφνες πολεμικές στό Πέτα, δπου οί λογιώτατοι καί οί φιλέλληνες πού έσερνε ξοπίσω έπαθαν πανωλεθρία, μοναδική στά χρονικά τοΰ ’Αγώνα, κι ό καλαμαράς αρχι­στράτηγος έσπασε τά μοΰιρα του στίς δονκιχωτικές εξορμήσεις του, παίρνοντας καί τούς ήρωϊκούς Σουλιώτες, στό λαιμό του. Κι ωστόσο, δν κι έγινε και αγέλαστος στούς στρατιωτικούς, κατάφερε νά παρουσιαστή καί σάν ήρωας καί μέσα κι έξω στήν Ελλάδα. Καί νά σκεφτή κανείς πώς αύτή ή ντροπιασμένη καταστροφή μπορούσε νά γίνει στά χέρια τοΰ διωγμένου Καραϊσκάκη νίκη καί σταθμός μεγάλος τοΰ ’Αγώνα.

Ό Μαυροκορδάιος ξεπούλησε τήν Ελλάδα στούς Εγγλέζους, καί Λν καί λαομίσητος, (είδαμε την άγανάχτηση τών οπλαρχηγών), στηριγ­μένος στίς δυνατές πλάτες τών ξένων καί ξενόδουλων ντόπιων προεστών, κραιήθηκε μέ τις μηχανορραφίες του στήν αρχή, άρεστός καί στούς Νη­σιώτες καί στούς Μοραΐιες κι έκανε τή μεγαλείτερη ζημιά τόσο στην Επανάσταση, δσο καί στή νεοελληνική αναγέννηση. «Ταραχοποιός, διά νά κερδίση τό σκοπό του θέλει νά παίξη τό Γένος εις τήν πασέτα, καί δν κερδίση καλώς. Είδ’ άλλως, ας χαθή τό Γένος. Καί μάλιστα δχι μαζί του, επειδή αυτός έπιστρέφει είς τήν Ευρώπην...» (Πάνος Κολο- κοτρώνης). Ή καταδρομή τοΰ λαϊκοϋ στρατοΰ μέ τά πιο δαιμονισμένα μέσα στοίχισε πολύ στό Έ θνος, στρατιωτικά, πολιτικά, πολιτιστικά, έθνικά. “Εβλαψε τόν ’Αγώνα. Έπνιξε τή λαϊκή αναγέννηση. Τό θεμέ- λιωμα τής νέας ζωής. Στό Μαυροκορδάτο σάν τυπο καλαμαρά, πού κόλ­λησε σάν παράσιτο σιόν άγωνιζόμενο τόπο, τό ΕΙκοσιένα βλέπει τό με- γαλείτερο προδότη καί Ιχθρό του. Σάν πολιτισμένος άνθρωπος μπο- ροΰσε νά κάνει τό μεγαλείτερο καλό κι αυτός ερριξε φωτιά κι εγινε μέ τού: ψευτονεωιερισμοΰς του ή ψυχή τής 'Αντεπανάστασης. ’Αλλά ό Μαυροκορδάιος δέν εΤναι πρόσωπο. Είναι δλόκληρος κόσμος. ’Αντιπρο­σωπεύει τήν άστοποιημένη φεουδαρχία.

Μένει νά ποΰμε λίγα λόγια γιά τόν Κωλέτη, πού είναι τό ταίρι τοΰ Μαυροκορδάτου. φαναριώτης κι αυτός άπ’ τό Φανάρι τοΰ ’Αλή, καλα­

μαράς μέ δλα του, άσταθος καί ταραχοποιός, πού έκανε τόν Κ»λ£της Γαλλόφρονα, γινόταν δμως «τά πάντα τοίς πάσι». Αυτός,

μάς λέει ό Φίνλαϋ, «φαγωνόταν γιά στρατιωτική δόξα». Κα­τάφερε τήν Κυβέρνηση κι έγινε στρατάρχης στην Εύβοια. Φορούσε φουστανέλλα. “Εκανε τόν ήρωϊκό αγωνιστή. Μόλις πάτησαν οί Τούρκοι

44

στήν Εύβοια, ό Κωλέτης τ* άφησε δλα στή μέση κι δπου φύγει-φΰγει. Καλά πού ετρεξε δ Όδυσσέας και χτύπησε τούς Τούρκους Άνταρτο- φάγος κι άταχτομάχος, δπως ό Μαυρακορδάτος, δργανο τής πολιτικής τοΰ Ά ν τ ι- Είκοσιένα, είδαμε πώς έκφράζεται—μέ πόσα υπερθετικά I— ένάντια στο λαϊκό στρατό· *0 Κωλέτη: έφαγε τόν Άντροϋτσο, τό Νοΰ- τσο, τόν Παλάσκα, πολλούς άγωνιστές. ’'Εσπειρε διχασμό. “Εβαλε πολ- λέ.; φωτιές στήν Ψωροκώσταινα. Ά ν καί χτύπησε τούς κοτζαμπάσηδες κι αγωνίστηκα γιά τό Σύνταγμα, ποτέ δέν λευτερώθηκε απ’ τή νοο­τροπία τοΰ αύλικοΰ στο χαρέμι τοΰ Άλή Πασά, ποτέ δέν ξεκόλλησε απ’ τούς εχθρούς τοΰ λαοΰ καί τοΰ Είκοσιένα·

Τό χτύπημα πού έκανε στο λαϊκό κίνημα μέ τόν κατατρεγμό τοΰ ’Αντρουτσου καί τόσων άλλων άγων ιστών, τόν παρουσιάζει σάν άν­θρωπο τής καμόρας καί τής άληπασάδικης πολιτικής· Νά πώς μιλάει γιά τά κατορθώματα τον σ’ ενα γράμμα του, γραμμένο σέ «υφος λίαν δονκιχωτικόν» : «Οί νόμοι καί ή διοίκησίς μας ίκινδύνευσαν καί έφέτος άπό τούς άντάρτας τοσοντον, ώστε εβιάσθην ό ίδιος είς τήν πρώτην τοΰ άπελι'>όντος μηνός νά έκστρατεύσο) έπί κεφαλής ικανών στρατευμά­των έναντίον τών ανταρτών, τούς δποίους μόλις έβγήκα άπό τό Ναύ- πλιον έτρόμαξα καί προχωρών εις Κόρινθον, Βοστίτζαν καί Καλάβρυτα κατετρόπωσα, διεσκόρπισα καί έπελάγωσα...». Κάτι πού θυμίζει τόν Καίσαρα (veni, vidi, vici). “Ετσι δέ θά μιλοΰσε οΰτε δ Ναπολέοντας γιά τήν προέλασή του στή Γερμανία.

Καί νά σκεφτής πώς δ στρατός πού «έτρόμαξε, κατετρόπωσε, διε- σκόρπισε καί έπελάγωσε···» δ σοφολογιώτατος - ιΕοχώτατος γιατρός, πού

εσκνφτε πενήντα φορές τή μέρα γιά νά προσκυ- Τδ κατηγορώ τοΟ νήσει τόν τύραννο καί μέ τήν ’Επανάσταση ξύ-

Μακρυγιάννη πνησε πολιτικάρχης καί στρατηλάτης, ό στρατός αυτός ήταν οί μπαρουτοκαπνισμένοι ήρωες πού

πολεμώντας γιά τά υψηλότερα ιδανικά γυμνοί, ξυπόλυτοι, νηστικοί λευ­τέρωσαν τόν τόπο, καί δέ ζητοΰσαν άλλο παρά νά ζήσουν σάν άνθρω­ποι, νά παψουν νδναι κοπέλια. Τώρα έγιναν Ιχτροί, γιά νά «δρέπει» ό Κ(»λέτης καί οί όμοιοι του δονκιχωτικές δάφνες. «Αύνές οί συμφο­ρές. άφεντικό μου, είναι τά κέρδητα τής Ιπποσύνης!..», θάλεγε δν ζοΰσε ό Σάντσο Πάνσα; στον Κωλέτη. Ντροπές μεγαλείτερες δέ γνώρισε ή ίστορία μας.

Άλλά τόν Κωλέτη - Μαυροκορδατο μέ τήν κοτζαμπάσικη κλίκα

4ό

τους μας τούς ζωγραφίζει μέ τό σπαθί τής λαϊκής αγωνιστικής κοφτε­ρής κρίσης του, λαϊκός δ ίδιος Αγωνιστή;, πού εζησε τό δράμα τοΰ δι­χασμοί, τοΰ Αλλελοεξοντωμοΰ, τοΰ κατατρεγμού τών Αγωνιστών Απ’ τούς πολιτικάντηδες, τούς φαναριώτες, τούς καλαμαράδες και τούς αγι­ογδύτες τής Αντίδρασης. Αυτό δείχνει πόσο βαθιά συνείδηση τοΰ Άγώνα υπάρχει στους λαϊκούς αγωνιστές· Στήν είκόνα του δ Μακρυγιάννης συνοψίζει δλη τήν Αντεθνική αποσυνθετική δράση τοΰ Αντεπαναστατικοΰ Αντιλαϊκού συνασπισμού- Ό Μακρυγιάννη; μιλάει σέ πρώτο πρόσωπο. ’Αποτείνεται στούς ίδιους, σά νά τούς εχει μπρο­στά του· Σά νά τούς ζητάει τό λόγο, ΰστερ’ Απ’ τήν καταστροφή, υστερ’ Ατ’ τή θεομηνία. Είναι ή φωνή τοΰ Είκοσιένα Απ’ τή λαϊκή του σκοπιά. 'Ο λαϊκός Απολογισμός του. Τό κατηγορητήριο τής Ιστο­ρίας. Τοποθετεί τόν καθένα στή θέση του· "Η μέ τό λαό καί τήν Ε π α ­νάσταση· "Η ένάντια στο λαό μέ τήν Αντεπανάσταση. Θαυμάσια τοπο­θετεί τόν Κολοκοτρώνη. Θαυμάσια έπίσης και καθαρά βρίσκει τό βα­θύτερο γνώρισμα τή; φαυλοκρατίας καί σ’ αυτό βάζει δλους τούς κα­λαμαράδες, τούς Εχθρούς καί καταφρονητές τοϋ λαοΰ, τούς διώχτες τών αγωνιστών Ανεξάρτητα Απ’ τις είδικές διαφορές τους. Έ τσ ι μιλά:

«“Ηρθετε σείς οί μεγάλοι μας πολιτικοί νά μάς λευτεροίσετε, δταν σηκώσαμε τήν Επανάσταση μόνοι μας κι Αγωνιζόμαστε τις πρώτες χρο­νιές μέ τούς σημαντικούς τής πατρίδας μα; πολιτικούς — φαίνεται ό Αγώνας Εκείνος κι δ πατριωτισμός και ή Αδερφοσύνη όποΰχαμε Αναμε­ταξύ μας. "Οταν κοπιάσατε Εσείς, μάς γυμνάσετε στή διχόνοια, μάς φέ­ρατε τΙς φατρίες καί τ’ άλλα τ’ Αγαθά. Και κακοβάλετε τό δυστυχι­σμένο Αθώο έθνος. Πρωτόηφερες τή διχόνοια Εσύ, Κύριε Μαυρυκορ- <̂ άτε. κι από αυτό άλλοι καπετανέοι πήγαν όπίσω είς τούς Τούρκους, (Εννοεί τό Βαρνακιώτη. “Ισκο κλπ·). “Αλλους ήθελε; μέ τούς νόμους σου νά τούς σκοτώσεις. Θά σκότωνες τόν Καραϊσκάκη. Ποΰ θά τόν ευ- ρισκε, ή πατρίδα, δταν ξαναγιόμωσε ή Τουρκιά;

Δεύτερος ερχεσαι Εσύ. κύριε Κωλέτη. θ ά σκότωνες τό Δυσσέα—καί υστέρα δέ γλύτωσε Από σένα. Πού iVt τόν εΰρίσκαμε. μ’ ενα τεσκερέ νά διώξει δώδεκα χιλιάδες Τούρκους, όποΰταν περισσότεροι, άλλοι στο Γριπονήσι και Ρωπό κι άλλοΰ, και πρόσμεναν κι αΰτηνη τή δύναμη ν’ Αφανίσουν δλη τήν Ελλάδα, κι αύτό τούς νέκρωσε δλα τους τά σχέδια;

Ά ν ήταν κακοί στρατιωτικοί Εκείνοι κ’ Εσείς καλοί πολιτικοί, τούς κάνετε κι αυτούς κι δλο τό στρατιωτικό καλό καί μέ πειθαρχία. "Αν ήσουνε Εσύ, κύριε Μεταξά, καλός, εκανες'τόν Κολοκοτρώνη πλέον καλλί­τερο. Ή ταν καλό; πατριώτης, άλλά οί δικές σου συμβουλές σέ Εμφύ­λιου; πολέμους τόν κινούσανε καί σέ μεγάλη διχόνοια μέ τούς πατριώ­

46

τες του- Καί κάποτε τόν γύριζες μέ τό ενα κόμμα καί κάποτε μέ τό άλλο. Καί χύνονταν τόσα αθώα αίματα.

"Οταν ήρθε δ βασιλέας, ποιος τούς ’ρέθιζε τούς άγωνιστάς; ‘II αφεντιά σας οί μεγάλοι πολιτικοί. Καί πήγαν είς τήν Τουρκία καί χά­

θηκαν οί περισσότεροι. Καί τόσοι άλλοι χάθηκαν είς Ζιζάνια καί Χήν Πελοπόννησο, όπου σκοτώθη δ Κρίτζαλης κι άλ

|ΐπ ·ρμπάντ«ς λοι, καί είς τήν Σπάρτη κι άλλον. Καί τόσοι εις τά τριάντα εξη. δπου έχάΗη τό άνθος τοΰ "Εθνους. Καί

τόσους όπου εκοψε ή τζελατίνα καί τόσοι δπου πέθαναν εις τίς φυλα­κές. Καί τόσοι εις τίς διάφορες εκλογές έσάς τών ’Εκλαμπρότατων πο­λιτικών μας.

Σάς ερωτώ, έσάς τούς ’Εκλαμπρότατους καί μεγαλόγνωσους πολίτι­κους, τής ‘Ελλάδος αρχή καί τέλος: Ά ν ήρθετε άπό καλοσύνη σας νά μάς φωτίσετε, νά μάς λευτερώσετε, διατί νά χυθούν αυτά τά αίματα οποί' χύθηκαν. Καί ή πατρίδά νά είναι είς τήν κατάσταση δπού είναι <ος τήν σήμερο, καί να γένει αύτηνη ή δυστυχία γενικώς είς τί­μιους ανθρώπους; Καί νά Θέλουν οί ’Άγγλοι, ol Γάλλοι, ot Ροΰ- <τοι, οί Αυστριακοί η άλλο κράτος νά μάς κυβερνήσουν με τό μέσον τό δικό σα ς;

Ή αφεντιά σας, οί ξενοφερμένοι παιριώτες, είστε καί οί πρώτοι πολιτικοί καί οί δεύτεροι καί οί τρίτοι καί οί τέταρτοι καί οί πέφτοι καί οί έ'χτοι κι ακόμα είς δλα τά πράματα τής πατρίδας". Ά ν εΐχετε άρετή κι ομόνοια, γένονταν αυτά ; Διατιμιέταν τό δυστυχισμένο, τό ά&ώο “Εθνος ; Μπαίναν δλοι οί μπερμπάντες παντοΰ; Πότε συμβουλέψετε τό στρατιωτικό πατριωτικώς, κι αύτό έβγήκε άπό τά καθήκοντά του καί ί>έν σάς αχούσε ; Μεγαλείτερο είχαμε εις τήν Πελοπόννησο τόν Κολο­κοτρώνη. “Οπως τοΰ λέγετε ετϊά εκανε : «πολέμα υπέρ τής πατρίδος», πολέμαγε" «κάνε Ιμφύλιους πολέμους», εκανε-

Ή ταν δ Δυσσέας είς τήν ’Ανατολική Ελλάδα. Ά πό τίνος συ- βουλή επέταξε τό ντουφέκι κι’ εβαλε τό καλαμάρι κι’ εγινε πολιτικός καί φατριαστής ό στρατιωτικό: ; Ά πό δική σας ‘Εστειλε δ κύριος Κο>- λέτης είς τόν Δυσσέα τόν Άλέξη Νοΰτζο καί τόν σκότωσε αύτόν καί τόν τίμιο Παλάσκα. Ό Δυσσέας τούς σκότωσϊ, άλλά δ Κωλέτη; καί ή συντροφιά του τού: εστειλε — ή εκείνοι σκότωναν τόν Δι·σσέα, η δ Δυσσέας αυτούς, δφελος τοϋ Κο)λέτη καί τής συντροφιάς του ηταν. "Υστερα σκότωσε καί τον Δυσσέα.

Είπα τά πατρικά σα; αίστήματα καί τόν πατριωτισμό δπου δείξετε ύ'λοι σας, δπού κοπιάσετε νά μάς λευτερώσετε. Αύτοίνοι είναι οί άγώ­νες σας. Είχαμε τόσα σπίτια σημαντικά καί είς τή Ρούμελη καί είς τήν Πελοπόννησο καί νησιά, δπου ποαγματικώς θυσίασαν διά τήν πα­τρίδα- Πού είναι τώρα ; Χάθηκαν τά περισσότερα. Τά παιδιά τους καί πολλ,οί δπού ζοϋνε άπό αυτούς στραβώνουν μυΐγες μέσα εις τοΰ; δρό­μους τή; ματοκυλισμένης πατρίδας τους. Θυσιάστηκαν άπόξω ορθόδοξοι

47

χριστιανοί και σκοτώθηκαν τόσοι σημαντικοί άοχηγοί, τόσοι νοικοκυ- ρέοι — τα παιδιά τοιις κι δσοι ζοΰνε λένε «ψωμάκι» οί περισσότεροι, καί πουν’ το ;

’Εσάς, σάς τιμήσαμε, σά; δοξάσαμε, σάς κάμαμε ’Εκλαμπρότα­του;. αντιπροσώπου; ει; τά δυνατά έθνη. Καί πληρώνεστε χοντροί^ μι­στού;· "Οτι σά; κάμαμε σημαντικού; καί βέβαια θέλετε καί καλού; μιστούς νά ζήσετε. ’Ενώ Εμείς καί πρώτα καί τώρα ζοΰμε δπω; μπο­ρέσουμε — δμως οί Έκλαμπρότητέ; σας δέν θέλομε νά κακοπορέψετε. Κι δν σάς ϊδοΰμε δυστυχεί; λυπόμαστε κι ευτύς θ ’ άναπάψομε τά δεινά σας· Κι ώ; τίμιοι άνθρωποι αυτό πρέπει νά κάμομε διά ν ’ άνα- «-ττήσομε εΐς τήν πατρίδα μας άπό ανθρώπους άξιους νά τήν βοηθούν, καθώς κάνουν δλα τά έθνη. Έ μεΐ; αυτό αρχή καί τέλος τό άκολου- θοΰιιε εις τήν 'Εκλαμπρότητα σας· 'Η Έκλαμπρότη σας τί κάματε σ’ εμάς ;

Άλλά δ Μακρυγιάννης προχωρεί ώς τό βάθος τής διαλεχτικής λαϊ­κής του κριτικής, καί τό εργο του συνολικά θά μένει δ καλλίτερος άπό-

λογος τοϋ Είκοσιένα. Βγάζει τ’ άπλυτα δλης τής φα- ΕΘνοκάπηλοι τρία;. Ξεσκίζει τή μάσκα τής αντεπανάστασης, που

εφτασε στο σημείο δχι μόνο νά κατατρέχει τό λαϊκό στρατό άλλά νά χτυπά τήν ίδια τήν επανάσταση- Είναι κάτι Αφάντα­στα καταπληχτικό. "Ομως σωστό. Δίνει τήν ψυχολογία τοΰ τουρκόδου- λου άντιπατριώτη. «Αυτούς τούς αγωνιστές, κατατρέχουν... Ποιος σάς είπε τούς λένε νά σηκώσετε άρματα; Νά δυστυχήσετε

“Ετσι έλεγαν — μάς τό παραδίνει δ Σολωμός—καί οί κοντέσσες τής Ζάκυθο; στις αγωνίστριες προσφυγίνες τοΰ Μεσολογγιοΰ I «Σάς είπα Ιγώ ίσως νά χτυπήσετε τόν Τούρκο, πού έρχόστενε τώρα σέ μέ, νά μοΰ γυρέψετε καί νά μέ βρίσετε; Ναίσκε! Έβγήκετε εξω νά κάμετε παλι- καρίες. Οί γυναίκες έπολεμούσατε (δμορφο πράμα πού ήθελ’ ήσθενε μέ ντουφέκι καί μέ βελέσι ή έβάνετε καί βρακί;) Καί τί σάς ελειπε; Καί τί κακό εΐδετε άπό τόνΤοΰρκο;». Μέ τόν Τοΰρκο οί προύχοντες περ­νούσαν τόσο καλά ! Δέν τούς ένιαζε τί τραβούσε ό λαός κι άπ’ αυτούς κι άπό κείνους.

Ό Μακρυγιάννης, μέ σολωμική πραγματικά διείσδυση στις ουσίες τών πραγμάτων, βάζει στή θέση τους καί μά; τούς παραδίνει μέ τά όνόματά τους, δλους του; σφετεριστές τοΰ ίεροΰ ’Αγώνα. «Έχουν δί­καιο !.. "Οτι δ Ζαίμη; χρώσταγε τών Τούρκων έ'να μιλιοΰνι γρόσια καί οί Ντεληγιανναΐοι καί οί Λονταϊγοι καί οί άλλοι [προύχοντες τοΰ Μό­ριά, πού μέ τήν Επανάσταση γλύτωσαν τά βαριά χρέη τους στούς

48

Τούρκους κι εγιναν πλούσιοι, σώζοντας τις μεγάλες Αποθηκεμένες περι­ουσίες τους]· Κι δ Μεταξύ:, κόντες τής πιάτσας, χωρΐ; παρά. Κι δ Κωλέτης, ένας γιατρός. Ό Μαυροκορδάτος, τσιράκι τής Κωνσταντι­νουπόλεως· Τούς φκιάσαν αΰτο'ι οί διακοναραίγοι, οί Αγωνισταί Εκ­λαμπρότατους, τούς λευτέρωσαν άπ’ τούς Τούρκους κι άπό τά χρέη, δπού χρώσταγαν τών Τούρκων κι εγιναν τώρα μεγάλοι και τρανοί. Γύμνωσαν καί τούς Τούρκου:, παίρνοντας και τό βιό τους και τό έθνος τό γύμνωσαν καί τό αφάνισαν. Γιόμισαν φατρίες καί κακίες τούς αν­θρώπους τοΰ Άγώνος. Τούς καταδιαιροΰν, - γιομίζουν αυτοί αγαθά!..». Τόση ζημιά! Τόσος χαλασμός!

Καί γιά νά βάλουν στά χέρια τουςτά λαϊκά άρματα, έκαναν σάν τόν εαυτό τους καί μερικούς καπετάνιους, δσοι επεσαν στις πλεχτάνες τους κι εγιναν όργανά τους· Τούς μαστιγώνει δλους δ λαϊκό: Μακρυγιάννης με τό άλύ.τητο βούνευρο τής κριτικής του : «"Οταν δ Κολοκοτρώνης καί οί σύντροφοί του ήρθαν άπό τή Ζάκυθο, δέν είχαν οΰτε πιθαμή γής. Τώοα φαίνεται τι έχουν. Το ίδιο καί στή Ρούμελη. Γκούρας καί Μαμούρης, Κριτζώτης, Γριβαΐγοι, Στάϊκος καί άλλοι, Τζαβελαϊγοι και άλλοι πολλοί···1*. Αυτά τά «καί άλλοι, καί άλλοι·.·» δείχνουν ώσπου είχε προχωρήσει ή διαφθορά, δ νέος στρατιωτικός τιμαριωτισμός, πού έγκαθιδρύσανε γιά τό σωμό τους οί προυχόντοι.

Γ' ΕΘΝΙΚΟ ΛΑΪΚΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟ ΜΕΤΩΠΟ

Καί τί εκανε δ λαός, θά ρωτήσει μέ τό δίκιο του δ αναγνώστης, σ’ αυτό τόν κατατρεγμό τής Έπανα'στασης; Δέ βρέθηκαν λοιπόν οί δυ­

νάμεις, δέν βρέθηκε Ινας άνθρωπο; ν’ άντιταχτήι Τά Βυό μέτωπα νά δργανώσει τό λαό καί νά τσακίσει τήν Αντεπα­

νάσταση ; Πολλοί πολλές φορές μέ πολλές δυνάμεις παρουσιάστηκαν. Μά δ φεουδαρχισμός, βοηθημένος άπ’ εξω κι Από μέσα, κράτησε τό πόστο του ϋστερ’ άπό λίγους κλονισμούς καί στάθηκε Αξερίζωτος, Ακατανίκητος. Είχε βαθιές ρίζες. Βρήκε χώμα παχύ, ξανα­φούντωσε. Τονέ χτυπούσαν άπ’ τή μια οί Ιπαναστατικές δυνάμεις, ξα- ναφύτρωνε Απ’ τήν άλλη· Τόν τροφοδοτούσαν τά Ιγγλέζικα Αρχον­τικά Εφτάνησα· Τονέ δυνάμωνε ή Ιερή Συμμαχία· Τόν υπηρετούσαν γιά τούς σκοτεινούς σκοπούς τους οί φαναριώτες κι οί καλαμαράδες. Καί πάν’ άπ’ δλα τόν Ιξόπλιζε άπ’ δλες τις μεριές ή Απειλή τών Τούρ­

41)

κων, ό μεγάλος σκοπός τής άπελευθέρωσης, πού στήν ψυχή τής μάζας ήταν πόθος αψηλός, Ιδανικό άνυπέρβλητο, Ινώ στούς κοτζαμπάσηδες εγινε μετερίζι—τό πρόχωμα γιά τή παλινόρθωση τους. Έκεΐ πού ό λαός στά πρόσω άγωνιζόταν γιά λευτεριά ή θάνατο, οί κοτζαμπάσηδες στά μετόπισθεν μέ συνεργούς τούς καλαμαράδες τοϋ Ιτοίμαζαν τά νέα δεσμό του· Θαυμάσια εικόνα και τών δυό μάς δίνει στις έπαναστατικες σάτυρές του ό ’Αλέξανδρος Σοΰτσος.

'Η έθνοκαπηλεία αυτή ήταν απ' τήν αρχή πολύ αισθητή~στή μάζα. Και κίνησε τήν εθνική της αντίσταση. Τά πεπρωμένα δμως τοΰ ’Αγώνα ήταν δλλα. *Η άνισότητα στό συσχετισμό τών δυνάμεων ανάμεσα στά δυό μέτωπα και πάν’ άπ δλα ή άνοργανωσιά έπαιξαν ένα ρόλο άφάν- ταστα άποσυνθετικό κα'ι έδωσαν τή νίκη στούς νικημένους. Γιατί ή Επανάσταση σάν εξέγερση σημείωσε τή θανάσιμη ήττα τοϋ φεοΐ'δαρ- χισμοΰ καί τόν άνάγκασε νά τήν αναγνωρίσει και νά μπεί στήν υπη­ρεσία της.

Ή ’Αντεπανάσταση τοΰ κοτζαμπασισμοΰ στάθηκε πολύμορφη κι άδιάκοπη σ’ δλη τή διαδρομή τοΰ ΕΙκοσιένα, ώσπου κυριάρχησε μέ τήν Ιπέμβαση τών Άγγλων και ολοκληρώθηκε μέ τόν Καποδίστρια καί τόν “Οθωνα- Ό Ασταμάτητος έμφΰλιος πόλεμος μέσα σ' δλο τόν Αγώνα δείχνει τό δυναμισμό τοΰ λαύοΰ κινήματος και άποτελεί τή ματωμένη Ιστορία του. Ή ταξική πάλη μέσα στήν Επανάσταση, δπως καί σέ κάθε Επανάσταση, ιδίως στήν αρχή, παρουσιάζεται πολύ χωρι­σμένη, πολύ διαφορισμενη. Ά π ’ τή μιά δ λαός, φορέας τής Επανά­στασης. Ά π ’ τήν άλλη οί δυνάστες, πού είτε αντιδρούν είτε μετέχουν στήν Επανάσταση, είναι ουσιαστικά άντεπαναστάτες, θέλουν νά πνί­ξουν τό μήνυμα τής έπανάστασης, νά κρΰψουν τόν άληθινό σκοπό της και στον εαυτό τους ακόμα-

Ή άστική τάξη, εμπορομεσιτική καί ξενόσπαρτη, δπως τή γνωρί­σαμε παρά πάνω. στηριγμένη στούς καλαμαράδες και καραβοκυρέους,

πήγε άπ5 τήν άρχή μέ τήν Αντεπανάσταση · Γ ι’ ΟΙ λμπορομ·σ(τ«ς αύτό ακολουθεί δλες τις διακυμάνσεις τής αγ­

γλικής διπλωματίας ώς πρός το ελληνικό ζή­τημα. Και μόνο σάν είδε πώς ή φεουδαρχική άντεπάνάσταση κινδυνεΰει, παρουσιάστηκε σάν τρίτη κατάσταση γιά νά τή σώσει, δπως κι εγινε- Πήρε τό αγγλικό δάνειο, φίμωσε τό λαϊκό στρατό και υστέρα συμμά­χησε μέ τούς κοτζαμπάσηδες γιά νά μοιράσει μαζί τους τά δφέλη. Ενί-

50

σχυσε και ΰπόθαλψε δλα τά κινήματα τής φεουδαρχίας. Εύνόησε τούς προεστούς κινηματίες τοΰ Μόριά- Συνταύτισε μαζί τους τά συμφέροντα τους. *”Αν ή διοίκησις, γράφει δ ίδιος νησιώτης Όρλάνδος άπ’ τή Λόντρα, ίνίκησε τούς σπαθάτους αυτούς (μοραΐτες), ώς άκούομεν καί δη> τού; εκρινε (αποφάσισε) νά τούς θανατώσει, διά νά παστρεύσει τήν 'Ελλάδα Από τέτιες βρώμες, άλλά τούς έσυγχώρη τε ώς άλλοτε, τότε δλη ή Ευρώπη θέλει στοχασθή, δτι ή Ελληνική Διοίκησις δέν είναι διοίκησις, άλλά σκιά κα'ι ούτε δύναται νά στεριωθή ποτέ... Ό λη ή Ευ­ρώπη λέγει δτι ιιεταξύ τών τεσσάρων κλάσεων, όπού εδρίσκονται σή- μεοον είς τήν 'Ελλάδα, δηλ. καπετάνιων, κοτζαμπάσηδων, φαναριωτών και νησιωτών, ή τετάρτη είναι ή αξιωτέρα νά διοικήσει, δντες οί νη­σιώτες τίμιοι, Αξιοι καί πλέον πολιτισμένοι. ’ Εκ τούτων δλων στοχα- σΛήτε βαθιά καί μην άφήσετε τά πράγματα γιά τό Θεό άπό τάς χεΐρας σας, όπού είναι ή κοίσις τής Ελλάδος. Είς τό χέρι του είναι τοΰ κύρ-Γεώογη νά βοηθήσει δν θελήσει, με τά τόσα χρηματικά ποσά πού εχει τώρα.··»· Τό Εμπορομεσιτικό κεφάλαιο εκανε τήν Εξόρ­μηση του μέ τό σκοπό νά ναυλώσει ολάκερη τήν Ελλάδα σάν Εμπό­ρευμα στού; ξένους, δπως κι εκανε. Ή ταν δμως άδύνατο νά κυριαρχή­σει μόνο του- Πρώτο, γιατί εποεπε νά χτυπήσει τούς φεουδάρχες ( τζά­κια) μοιράζοντας τή γή. Άλλά αυτή ήταν ή μοναδική βάση, πού Εξυ- πηρετοΰσε τά συμφέροντα τών Εμπόρων στήν Ελλάδα, άπ’ αυτήν θά εϊσπράττανε τις Αποζημιώσεις τους, γιά τά έξοδά τους στον ^όλεμο καί πάνω σ’ αυτή πήραν δάνεια· Δεύτερο, γιατί οί κοτζαμπάσηδες, Εκτός πού ήταν Ακατανίκητοι, υποστηριζόταν άπ’ τόν ευρωπαϊκό άπολυταρ- χισμό και έκαναν παραχωρήσεις στούς Εμπόρους*. Τρίτο, γιατί είχαν τή στρατιωτική δύναμη μέ τό μέρος τους—τόν Κολοκοτρώνη, τόν

* 01 "Αγγλοι τούς υποστηρίζανε φανατικά κι ήθελαν νά μήν κλονιστή στήν Ε λ λά δ α ή φεουδαρχία, γιατί τότε θά γίνονταν ανάστατα τά Εφτάνησα, δπου οί νόμ.τιλοι είχαν τά φέουδα καί τά τιμάρια του; καί άποτελοδσαν τούς στύλους τής αγγλικής κατοχής στά Ε φτάνησα. Αύτοί κοντά στ’ άλλα είναι οΐ έμπνευστές τής άντεπαναστατικής στάσης τών Ά γγλ ω ν στό Είκοσιένα γενικώ- τερα και τής φιλοκοτζαμπασικής είδικώτερα. Έ π ε ιτ α οί ’Α γγλοι θεωρούσαν τήν έθνική γή σάν έγγύηση τοΰ δανείου. Καί ή πολιτική τους στό άνανολικό ζ ή ­τημα μόνο μ’ ενα συντηρητικό καθεστώς θά στηριζόταν. Πώς ot Φιλικοί καί οί ’Αγωνιστές μισούσαν θανάσιμα τούς Ά γγλους, φαίνεται ά π ’ τό παρακάτω γράμμα τοΰ Ύ ψηλάντη.

51

Γκουρα. δλους τούς δπλαρχηγούς. ΰστερ’ άπό τό διχασμό τής ήγεσίας τοϋ λαϊκού στρατοϋ. Γι’ αυτό ΰστερ’ άπ’ τό πέσιμο τοΰ Μεσολογγίου παράδωσαν τήν κυβέρνηση στους κοτζαμπάσηδες κι ένώθηκαν μαζί τους σέ κοινό Αντιλαϊκό μέτωπο, που είχε δεθή και με τό άρμα τή; Αγγλίας.

Μοναδικός σκοπός τους να βάλουν φίμωτρο στους άταχτους, νά ξεφύγουν τις Απαιτήσεις γιά χτήματα κι αποζημιώσεις, νά Αποφύγουν κάθε Εξέγερση, πού θά εΰαζε σέ κίνδυνο τή ζωή και τά συμφέροντά τους· Οί άγωνιστές. δλος δ λαός πού με τά παιδιά και τις γυναίκες του πολέμησε γιά νά λευτερώσει την πατρίδα, ζητοΰσε «σύστημα» δηλ-, νόμους δημοκρατικού;, λαϊκούς, και γή. Αποκατάσταση. «Χύσαμε τό αίμα μας, φωνάζανε, δι’ αυτήν η τήν πατρίδα κα'ι τίποτας δέν κερδέ- σαμε- Τί λευτεριά ’νεργάτε νά μάς κάμετε, τή βλέπομε· Τή γης όπού λευτερώσαμε μέ τούς Αγώνες κι αίματά μας τη δίνετε κα'ι τήν Αγορά­ζουν οί σύντροφοι σας, έκεΐνοι όπού μάς κάναν σίγρι, δταν σκοτωνό­μαστε· Αύτοΐνοι τά χαίρονται· Αύτοΐνοι Αγοράζουν ?να γρόσι τό στρέμμα τή γης, άγρια και ήμερη, τήν Αγοράζουν κι δσ’ είναι κολάκοικαΐ σπιγοΰνοι σας. Εμάς γυρεύετε νά μά; παλουκώσετε...» (Μακρυγιάννης).

Ή συμμαχία Αστών και κοτζαμπάσηδων κάτ’ Απ’ τή σκέπη τής ’Αγγλίας στάθηκε και ή κυριώτερη αιτία, πού ευνουχήθηκε στά άνα-

γεννητικά λαϊκά της αιτήματα ή ’Επανάσταση- Οί Ξ«ηούλημα νησιώτες μή μπορώντας νά χτυπήσουν τά τζάκια,

ατούς ξένους βρήκαν διέξοδο στο ξεπούλημα τή; χώρας στούς ξέ­νους, γιά νά γίνουν μεσίτες και προμηθευτές τους.

«Τό έθνος μας εΐς τήν παροΰσαν δεινοτατην περίστασιν είς τήν δποίαν κατήντησεν, Εξ αίτιας τήο κακοηθείας τοΰ μοραΐτικου και Εκ τής κακίας τών προ\»χόντων Μοραϊτών, οΐτινες, διά τούς ϊδιοτελεΐς σκοπούς των και διά τά Ιδιαίτερα πάθη των, καί ιιάλλον διά τήν μεγάλην Απαρα- δειγμάτιστον αισχροκέρδειαν, εφθειρε τά η9η τοΰ πλέον εύαγώγου και καλοϋ λαοΰ, οπου νά είναι εΐ; τόν κόσμον κα'ι τόν έκατάντησε μέ τάς συχνάς ανταρσίας του είς Αναρχίαν, δέν ήμποροϋσε νά Ενεργήσει καί νά πράξει ώφελιμώτερο πράγμα Από τοϋτο όπού εκαμε...'>· Καί είναι αυτό πού έκαμαν οί Νησιώτες Αστοί μέ τήν ’Επιτροπή Ζακύνθου,*

* Ή Ε π ιτρ οπή Ζακύνθου, δπως φαίνεται άπό τά έγγραφα, ήταν κ ά ι’ ά π ’

52

δπως τό λέει ό ίδιος ό Τουρτούρης (Άρχ· Ρώμα, Α ' 724) : «Τό έλλη- νικόν Ιθνος αφιερώνει τήν ϊεράν παρακαταθήκην τής ελευθερίας του, τής ανεξαρτησίας του και τής έΟνικής του ΰπάρξεως είς τήν απόλυτον ύπεράσπισιν τής Μεγάλης Βρεττανίας»·

Τί σήμαινε αυτή ή «αφιέρωση» τό ήξεραν καλά οί λαϊκοί αγωνι­στές καί οί καθοδηγητές τους, δσοι εμειναν ά.τ’ τόν κατατρεγμό κα'ιτήν

αύιοδιάλυση· <Το')ρα νά σάς εϊπώ, γράφει ό Ύψηλάν- Άντιξβνικό της, προσπαθώντας νά ξυπνήσει τή λαϊκή συνείδηση κήρυγμα χ0ΰ πουλημένου στούς κυβερνητικούς πανίσχυρου Γκούρα_

δτι οί Ά γγλοι σά μάς βάλουν είς τό χέρι τους, έχουν πρώτα δλους τούς σημαντικούς μας, αν δέν τούς φαρμακώσουν, καθώς έκαμαν είς τάς ’Ινδίας, δλους τούς μεγάλους (δπλαρχηγούς), τ’ όλιγώ- τερο, νά τούς έξαρματώσουν διά νά μήν έχουν άπό αυτούς και νά φέ­ρουν έδικά τους άρματα είς τόν τόπο μας, υστέρα διά νά ήμποροΰν νά κρατούν τό λαό είς τήν εξουσία τους και νά τόν κοίμουν δ,τι ίΐέλουν, θά τοΰ σηκώσουν δλα τά μέσα τοΰ πλουτισμοΰ καί ώς πραμματευται ίντερεσσάτοι Θά έξοδευσουν τίς πραμμάτιες των είς τόν τόπον μας, ώς είς τόν καιρό τής Τουρκίας, καί ώς νοικοκυρέοι (απόλυτοι κυρίαρχοι) ΰά παίρνουν αυτοί τίς Ιδικές μας... Τί λοιπόν δείχνει ή προσπάθεια τών άντιπατριωιών νά μάς δώσουν είς τούς Άγγλους, παρά τήν έλ- πίδα νά αΰθεντεύουν αΰτοι έφ’ δρον ζωής είς τήν πατρίδα μας ; Άφοΰ τόσον τυφλά ένεργοΰν, τάχα διά τό καλό μας, είς ή μάς λοιπόν μένει νά ένωθώμεν δσοι άληθώς άγαπώμεν την πατρίδα καί νά έναντιωθώμεν είς τούς τοιοΰτους, διά νά μήν τήν άφήσωμεν νά σκλαβωθή χειρότερα. "Εχομεν παραπολύ ακριβά αγορασμένη τήν έλευθερία μας, ώστε νά τή χαρίσομε τόσο φθηνά στον τυχόντα».

Καί -παραπάνω Ιξηγεΐ πιο καθαρά καί πατριωτικά ό Ύψηλάντης τά βαθύτερα κίνητρα τοΰ έθνικοΰ ξεπουλημοΰ. «...Οί ολίγοι κακοί πα- τριώται, βλέποντες δτι είς τήν κατάστασιν δπου κατάντησαν έξ αιτίας

τήν άμεση επιρροή τής ’Αγγλίας, ενα ένεργούμενό της. Συγκέντρωσε δλα τά συντηρητικά στοιχεία, πού φοβόταν τήν ’Επανάσταση. Μέσ’ άπ’ αύτήν διοχέ- τεψε τή σατανική της πολιτική ή ’Αγγλία. (Βλ. Π . Κοντογιάννη, Ά νεκδ. Έ γ ­γραφα τής Έ λλ . Έ παναστ., δπου δλη ή αρχειακή βιβλιογραφία γιά τήν ’Ε πι­τροπή Ζακύνθου).

53

των τά πράγματα, αυτοί δέν θά ή μπορέσουν νά βασταχθοΰν εΐς τά πό­στα των, άπόφασιν έκαμαν νά παραδώσουν την πατρίδα εΐς τά χέρια τών "Αγγλων, κάμνοντάς τους τελείως νοικοκυρέους εΐς δλα μας. Διότι αυτό σημαίνει ή απόλυτος ΰπεράσπισις, όπού ζητούν άπό τούς Άγγλους. Πολλά δλίγον τούς μέλλει, δτι σκλαβώνουν τήν πατρίδα χει­ρότερα, παρά όπού ήτον άποκάτω άπό τόν Τούρκο [οί άστοκοτζαμπά- σηδες]. Αυτοί, στοχάζονται δτι οί "Αγγλοι αυτούς θά τούς τιμήσουν μέ αξίες και θά τούς κυβερνήσουν, διατί τους εδωκαν αύτοί την Ελλάδα- "Οθεν άλλο δέν κάνουν παρά νά τάζουν μεγάλα καλά στον ενα καί στον άλλο, διά νά τούς κάμουν νά υπογράψουν την πώλησιν καί νά τήν κά­μουν ώς άπό μέρους δλων τών Ελλήνων». (Ά θ. Αρχείο A ',471).

Στις Ινέργειες καί στις καταγγελίες αυτές τοΰ Ύψηλάντη οί νησιώ­τες (Κουντουριώτης, Τζαμαδός κλπ.) προσπαθούν νά παρουσιάσουν τό

έθνικό ξεπούλημα στούς Άγγλους σάν πατριωτική Td μέτωπο τής xai σωτήρια λύση : «...δέν πρόκειται, γράφουν στο

προΒοσΙας Γκουρα γιά νά τόν κερδίσουν μέ τό μέρος τους, νά πουληθή ή Ελλάς... άλλά μάλιστα ή έλευθερία της,

ή Ιθνική της άνεξαρτησία καί ή πολιτική της ΰπαρξις θά φυλαχθη καί θά στερεωθή μέ τήν ΰπεράσπισιν τής ’Αγγλίας! I». Η μείς, συνεχίζει, 'πού έξωδεύσαμε δλο τό έδικόν μας [= ιή ν περιουσία μας] καί κξοδεύομε καθ’ έκάστην, έκινδυνεύσαμε, χύσαμε αϊματα, πολεμήσαμε, έβαστάξαμε τόν έχθρό... νά καταδεχθώμεν ποτέ νά πωλήσωμε τήν πατρίδα;» I "Υ­στερα ρίχνεται ένάντια στούς «άπάτοιδες» δηλ· τούς λαϊκούς ήγέτες, πού μέ τις φωνές τους, δπως ό Υψηλάντης, ήθελαν νά σώσουν τή χώρα άπό τό ξεπούλημα στον ξένο ιμπεριαλισμό.

Ά π ’ τήν περικοπή αυτή φαίνεται ή άντιδραστική νοοτροπία τού συνασπισμένου άστοκοτζαμπασισμοΰ — νησιωτοιιοραϊτισμού, δσο και ή βαθειά του ιδεολογική συνεπαφή. «Καί ποιοι είναι αυτοί οί άνθρωποι; [πού φωνάζουν γιά πατρίδα;] "Ανθρωποι οί όποιοι δέν είχαν ποτέ τί­ποτα διά νά έξοδευσουν. Οί άνθρωποι οί όποιοι δέν είχαν οΰτε γυναί­κας, οΰτε παιδιά οΰτε κτήματα ή άλλην καμμίαν κατάστάσιν έχουν νά κινδυνεύσουν. Άνθρωποι, οί όποιοι έζήτησαν νά κάμουν τήν τυχη των άπό τήν Έπανάστασιν τής Ελλάδος καί δλίγον τούς μέλλει δν χαθή ή πατρίς, Ιπειδή έσυνήθισαν νά έχουν πατρίδα δλον τόν κόσμο...». Ά π ’ τις περικοπές αυτές φαίνεται καθαρά ό ιδεολογικός προσανατολισμός τού άντιλαϊκού μετώπου: Ή ’Επανάσταση άνήκει στούς πλουσίους πον

54

ξόδεψαν και πρέπει νά είσπράξουν, ν’ άποχτησουν κα'ι νά μεγαλώσουν, ρίχνοντας δλα τά σπασμένα στήν πλάτη τοΰ λαοΰ, τις περιουσίες τους. Αυτός είναι ό σφετερισμός και ή προδοσία τοΰ Είκοσιένα. Αυτή τήν έκταση κα'ι τό δραματισμό παρουσιάζει.

"Οπως τό πρόβλεψε ό Ύψηλάντης. ετσι κι εγινε. Ή χώρα παρα­δόθηκε στους ξένους, πού γίνονται κα'ι οί ρυθμιστές τοΰ συσχετισμοΰ τών δυνάμεων μέσα στήν Έπανάσταπη. Τόν Αύγουστο τοΰ 1825 πού γίνονται οί μάχες αυτές γύρω στούς “Αγγλους, ή Επανάσταση τελιώνει δριστικά τό δεύτερο λαϊκό της στάδιο· Περνάει όριστικά στά χέρια τών έμποροκοτζαμπάσηδων, που γίνονται όργανα τοΰ εγγλέζικου ιμπεριαλι­σμού- Τό πρώτο στάδιο τελιώνει στό "Αστρος (29 Μάη 1823) μέ τή δραπέτευση τοΰ Ύψηλάντη άπ’ τήν ήγεσία τοΰ λαϊκοΰ κινήματος- Τό δεύτερο τόν Όχτώβρη τοΰ 1825 μέ τήν εξέγερση ενάντια στον αγγλικό ιμπεριαλισμό- Τό τρίτο μέ τό θάψιμο τής Επανάστασης στήν Τροιζήνα (Γενάρης 1827).

Τό πρώτο στάδιο χαραχτηοίίεται γιά τήν ορμητική έθνικοαπελευ- θι:ρωτική του εξόρμηση καί γιά τόν έντονο λαοκρατικό του χαραχτήρα-

,Τ ό λαϊκό κίνημα μέ τήν ήγεσία τών Φιλικών (Ύψη- ΤΛ στά β ια τή ς λάντης, Παπαφλέσας, Άναγνωστόπουλος, Άναγνω. ΕπανΑστααης σταράς) και μέ Ινωμένους δλους τούς στρατιωτι­

κούς, μαζί καί τόν Ιίολοκοτρώνη, πάει νά κυριαρ­χήσει, νά συγκροτηθή σέ Ιθνικό μέτωπο, άπομονώνοντας ή τραβώντας μαζί του καί τούς κοτζαμπάσηδες. Οί δημοκρατικές δμως ριζοσπαστι­κές άκρότητες τοΰ Ύψηλάντη, πού θίγανε και τούς στρατιωτικούς καί τούς δεσποτάδες, όδήγησαν στό περίφημο αντισχέδιο (τροποποιημένο σύνταγμα πού Ιξασφάλιζε τά προνόμια τών πανικόβλητων κοτζαμπά­σηδων τοΰ Μόρια, συνασπισμένων τώρα μέ τους στρατιωτικούς (με- γαλοκαπετανέους καί δεσποτάδες).

Άπό δω καί πέρα δ προυχοντισμός πέρασε στήν άντεπανάσταση. Προοίμιό της τό άντεπαναστατικό πραξικόπημα τών προκρίτων τής "Υδρας, πού καταλύσανε τή λαϊκή έξουσία τοΰ Άντώνη Οικονόμου και τόν έστειλαν στούς Μοραΐτες νά τόν φυλακώσουν και πολύ γρήγορα νά τλν δολοφονήσουν. Μπροστά στον ξεσηκωμό τών προυχόντων δ Ύψη­λάντης χωρίς πολιτικότητα, χωρίς καμμιά αντίσταση, παράτησε τό πό' στο του κι εγινε απλός Ιδιώτης.

55

Κι εχουμε τό -θαυμαστό φαινόμενο λαοΰ συνειδητοποιημένου, πού χάνει τόν όδηγητή του και τόν καλεΐ νά γυρίσει στό πόστο του. Ά φοΰ ξεσηκώθηκε στά Βέρβενα, στις Καλτεζές κλπ.. άφοΰ εδωσε τή μάχη μόνος του, πάει νά τραβήξει στον * Αγώνα τον άποστάτη άρχηγό του. Είναι χαραχτηριστικό τό ψήφισμα πού στέλνουν οί χωριάτες (Θείσοα): «... ’Αποφασίσαμε κοινή γνώμη νά προστρέξουμε κατά τό Λεοντάρι είς τόν άφέντη μας (Ύψηλάντη), νά μάθουμε τις αιτίες [πού τδκοψε λά­σπη] και νά τόν δυσωπήσομε δλοι μικροί και μεγάλοι, άντρες και γε- ρόντοι, ιερείς καί λαϊκοί... Ό Πρίντσιπας Ύψηλάντης δέ δουλεύει τό Έτ^νος γιά νά πληρωθή, ουτε μέ κανέναν άλλο σκοπό. 01 τύραννοι όμως τής πατρίδας μας τους ξέρουμε πώς μάς διοικάνε.··χαι είχαν γνώμη νά μάς κάνουν δλους μας σκλάβους. ’Επρόβαλαν (καταγγείλανε οί κοτζαμπάσηδες) είς τό λαό, πώς εχει σκοπό (ό Πρίν- τσιπας) νά τούς κάνει σκλάβους. Εμείς πρέπει νά κινη\*)ώμε δν δχι δΓ άλλο, καν διά νά μάθουν καί νά δείξομε δτι Ιξυπνήσαμε καί δέν κοι- μώμεθα πλέον». Ξύπνησε ό λαός, μά δέ βρήκε άρχηγούς καί τούς ζη- νοΰσε. Τό ψήφισμα αύτό τής χωριατιάς δείχνει τήν ωριμότητα τοΰ λαϊ­κού άστικοδημοκρατικοΰ άγροτικοΰ κινήματος καί χαρακτηρίζει τήν πρώτη περίοδο τής Επανάστασης.

Στή δεύτερη περίοδο ή αντεπανάσταση τραβάει στίς γραμμές της τούς οπλαρχηγούς μέ τά σατανικά μέσα πού είδαμε—τρώει τόν’Αν- Δ ε ι ϊ τ · ο στΛΒιο τρο^τσο’ πο^ βγήκε αυτοκέφαλος ήγέτης τοΰ λαϊκοϋ

κινήματος στό πόδι τοΰ Ύψηλάντη, τόν "Ισκο, τό Βαρνακιώτη, τόν Καραϊσκάκη. Κερδίζει τόν Γκούρα, τόν Κολοκοτρώνη, κι αύτό επαιξε αποφασιστικό ρόλο στον ευνουχισμό τοΰ λαϊκοϋ κινήμα­τος. Τί σημασία εχει αύτό μας τό δείχνει ή φανατισμένη στάση τών στρα­τιωτικών Ινάντια στούς προυχόντους σ’ δλη τή διάρκεια τής πρώτης πε­ριόδου- Μάς τό δείχνει ή στάση τους στό "Αστρος· 'Α ν καί μειονοψη- φοϋσαν, ενωμένοι δμως, δημιούργησαν τά Καλύβια, δηλ. κάτι άνά- λογο μέ τήν "Αμυνα τοΰ Βενιζέλου. 'Ο παραπόταμος Τάνος, στήν πραγ­ματικότητα σωστή άβυσσο, χώριζε τάς δυό παρατάξεις—τούς αντιπρο­σώπους τοΰ λαϊκοϋ στρατοΰ άπ’ τούς κοτζαμπάσηδες. Μέσα στή συνέ­λευση κορυφώθηκε τό πάθος, ό Κολοκοτρώνης, δ φημισμένος γιά τή συμβιβαστικότητα του, μόλις άκουσε τό δεσπότη "Αρτας νά Ιπαινεϊ τό Μαυροκορδάτο, τράβηξε τό σπαθί του. Καί μάς δείχνει άκόμα τή θανά­

56

σιμη συνειδητή Αντίθεση των στρατιωτικών (δπλαρχηγών) μέ τούς κο- τζαμάσηδες ή πολιτεία και γραφτή παράδοση δλων τους, μά περισσό­τερο τοΰ Άντρουτσου, τοΰ Καραϊσκάκη και τοΰ Μακρυγιάννη.

Τί συνέβηκε ώστε νά μή μπορέσει νά κρατηθή αδιάσπαστο αυτό τό δυναμικό Λαϊκό μέτωπο ; Τό είδαμε. Ό ΰπερδημοκρατισμός τοΰ Ύψηλάντη- 'Η όργανωτική του ανεπάρκεια. Οί «κενές προοπτι­κές. Ό Ύψηλάντης ήταν νέος, άβγαλτος, άπειρο;. Είχε διόραση κα'ι κα­θαρό μυαλό. Χτύπησε τά δάνεια, τήν ξενοδουλεία, όντιτάχθηκε στούς καλαμαράδες, ένίσχυσε τούς δπλαρχηγούς. Φοβήθηκε δμως κα'ι παρα­σύρθηκε. "Εδωσε υπερβολική πίστη στό Μαυροκορδάτο καί στούς κο­τζαμπάσηδες. Δέν ήταν πολιτικός. νΑν καί πατριώτης κι άγωνιστής, είχε πριγκηπικό συντηρητικό αίμα. ’Αργότερα εγινε φαλαγγάρχης τοΰ Καποδίστρια καί πέθανε στό 1832, τό χρόνο τής ντροπής καί τής Ατι­μίας, πού διαλύθηκαν οί άταχτοι καί παραδώσανε τά τιμημένα δπλα τους στούς Βαυαρούς καί στούς προδότες. ’Εκείνο πού ανάτρεψε ή ’Ε ­πανάσταση, δέν ήταν πιά καθόλου ή φεουδαρχία, μά οι φιλελευτερες παραχωρήσεις πού επρεπε νά κερδίσει γιά τό λαό ΰστερ’ άπό ένα δχτά- χρονο αιματηρό άγώνα. "Ετσι ή ’Επανάσταση ξαναγύρισε στήν αφετη­ρία τη:. Νέα τυραννία, νέα ξενοκρατία-μέσα στά αίματα, στούς καπνούς καί τά έρείπια. "Εφτασαν στό σημείο πολλοί άπ’ τό λαό νά νοσταλ­γούν σιή δυστυχία τους τά τουρκικά μπερεκέπα. Πολλοί περνοΰσαν τά σύνορα γιά νά βροΰν τήν παλιά ήσυχία κατ’ άπ’ τούς Τούρκους. Δυνα- μωμένη πιά ή ’Αντεπανάσταση δοκιμάζει μέ δυο πραξικοπήματα νά πάρει τήν Ιξουσία. Χτυπάει τούς νησιώτες, πού εκμεταλλεύτηκαν τήν κατάσταση καί μέ τή συνεργασία τών Φιλικών πήραν τήν Αρχή, άλλά πολύ γρήγορα συμμαχεί μαζί τους καί πουλοΰν καί τή χώρα καί τήν ’Επανάσταση στούς ξένους.

Ή τρίτη περίοδο χαρακτηρίζεται άπ’ τό δυνάμωμα τής κεντρικής έξουσίας, τήν εισβολή της ξενοκρατίας στό στρατό καί στή διοίκηση, καί

στήν καθυπόταξη τών άταχτων· Σά συνέπεια ερχεται Τρίτο στάΒιο τό χαλάρωμα καί κατρακΰλισμα τοΰ Άγώνα, ή προ­

δοσία τής Τροιζήνας καί ή διχτατορία τοΰ Καποδί- στρια. Οί ήγέτες τοΰ λαϊκοΰ κινήματος φιλικοί, πολιτικοί, στρατιωτικοί δέν έδειξαν αγωνιστική άντοχή καί οΰτε είχαν πολιτική ωριμότητα· Γ ι’ αύτό καί χαντάκωσαν τόν υπερώριμο δημοκρατικό άγώνα τοΰ λαοΰ.

57

’Άρχισαν σάν Ανεδαφικοί Ιδεολόγοι άπ’ τις Ακρότητες και μέσα σ’ Αδιά­κοπες παρεκκλίσεις νικήθηκαν κα'ι διαλύθηκαν. Ά πό τότε ή σκιά τους μονάχα παρακολουθεί τόν Άγώνα. Άκούγεται ποΰ καί ποΰ ή φωνή τους, ή παρουσία τους, δπως τοΰ Ύψηλάντη στήν περίπτωση ιοΰ ξεπου­λήματος τής χώρας, τοϋ Παπαφλέσα κλπ.

Ουσιαστικά ή ’Επανάσταση στον έσωτερικό ταξικό της συσχετισμό νχει δυο στάδια, χωρισμένα άπό τό Εγγλέζικο δάνειο (1824). Τό δάνειο επεσε σά λάδι σέ φωτιά Αναμμένη κα'ι ό Ανταγωνισμός Ανάμεσα λαοΰ - •ολιγαρχίας κορυφώθηκε και δ ξενικός παράγοντας επαιξε Αποφασιστικό ρόλο στο πνίξιμο τοΰ λαϊκοΰ κινήματος. Τό λέει καθαρά δ Άντροΰτσος. «Οί κυβερνήται μας, άφοΰ εγιναν κύριοι τοΰ δανείου, δέν συλλογίζον­ται άλλο παρά νά δολοφονήσουν δλους Εκείνους, οί δποίοι δμιλοϋν διά τά δικαιώματα τοϋ ταλαιπώρου λαοϋ της 'Ελλάδος, διά νά Απαλλαχθοΰν *ις τό έξης άπό δλους, δσους φοβοΰνται, ϊνα τυραννώσιν έπειτα με πλήρη Ελευθερίαν». Οί ’Εγγλέζοι ήθελαν νά Εξασφαλίσουν τό δάνειο πάνου στά τσιφλίκια και δέν άφησαν νά μοιραστή γή στο λαό- Πα­ράλληλα τό δάνειο τδφαγαν οί νησιώτες κι ετσι Ανοίγεται πλατύς ό ίραΰλος κύκλος, δυναμώνοντας τό τρικέφαλο Αντιλαϊκό μέτωπο νησιω­τών - κοτζαμπάσηδων - ξένων.

Ά πό την Τροιζήνα καί πέρα, άλλά καί πολύ πρωτύτερα δέν μπο­ρεΐ νά γίνει λόγος γιά αυτόβουλη πολιτική πράΗη στήν Ελλάδα. “Ολα τά πρόσωπα καί τά πράγματα πρέπει νά κρίνουνται στή σχέση, τή ·θέση καί τό βαθμό Εξάρτησής τους Απ’ τους ξένους (πρβλ· καί τά κόμματα* πού Απ’ αυτούς πήραν τήν δνομασία). Ή Τροιζήνα στάθηκε ό τάφο; τής ’Επανάστασης, φορτωμένο; δάφνες δημοκρατικές πού έκρυβαν τόν τύραννο πού Ερχόταν. Ή 18η Μπρυμαίρ τοΰ Καποδίστρια. “Ολοι οί -φεουδάρχες, ολοι οί δημοκρατικοί βρήκαν ato πρόσωπο τοϋ Κυβερ­νήτη τόν άγιο τους- Μπροστά στήν Αναρχία προτίμησαν τό δεσποτι- τισμό, προστάτη τής σωτηρίας τους. Ξέχασαν ομω; τό λύκο πού έβαλαν <ττή μάντρα τους· Τό ξένο κεφάλαιο πού τούς έδεσε μέ τούς φόρους χε­ροπόδαρα. Καί μαζί τους καί τήν Ελλάδα, πού εμεινε μισοαποικιακή χώρα ώς τά σήμερα.

Ό ,τ ι κερδήθηκε μέ τούς ξένους, γύρισε πάλι στούς ξένους. Καί οί εμπορομεσίτες έμειναν ώ; τά σήμερα τά Ατροφικά παιδιά τής στερλί­νας. Ό Υψηλάντης τά είδε αΰτά Αχ* τήν πρώτη στιγμή. Οί ’Ινδίες τοΰ στάθηκαν ϊνα ζωντανό παράδειγμα γιά τήν Ελλάδα, δταν έπεφτε

58

στά νύχια τοΰ Εγγλέζικου Ιμπεριαλισμού-πού ώς τά σήμερα-καί μέ κα­τοχικό στρατό μάλιστα-πίνει τό αίμα τοΰ λαοΰ καί ευνουχίζει τή νεοελ­ληνική Αναγέννηση σ’ δλους τούς τομείς.

Σήμερα μποροΰμε νά γράψουμε στό λάβαρό μας τά παλιά λόγια τοΰ Ύψηλάντη: *“Εχομε πάρα πολύ Ακριβά αγορασμένη τήν Ελευθε­ρία μας, ώστε νά μήν τήν άφησομε νά σκλαβωθή χειρότερα». Κάθε αγώνας πρός τήν κατεύθυνση αυτή είναι Αγώνας γιά τήν Ελλάδα, γιά τήν άναγέννηση, γιά τήν δλοκλήρωση τοΰ προδομένου ΕΙκοσιένα.

Ά πό τόν Αΰγουστο τοΰ 1825 καί πέρα τό λαϊκό κίνημα χάνει τή συνοχή και τούς προσανατολισμούς του· Μποροΰμε νά τό παρακολου­

θήσουμε πνιγμένο και προδομένο, άκέφαλο Ή n o p l ia Ανός λαοΟ κα\ διασπασμένο στή βάση του—στούς μι-

κροκαπειάνιους. στους Αγωνιστές—στού: άταχτους. Κατακραυγή, δυσαρέσκεια, μικροεξεγέρσεις. ταραχές, α ν α β ρ α ­σμός, διαμορφωμένη επαναστατική μάζα πού εχει χάσει τούς Αρχηγού; της και τραβιέται κα'ι μέ τό καλό, μέ τά ψευτοσυντάγματα, τις ΰποσχέσεις, τ'ις παραπλανήσεις γιά μοιράσματα κι Αποκατάσταση, Ιλευθερίες καί δι­καιώματα, σέρνεται στή νέα σκλαβιά, άπ’τήν Ιμπεριαλιστική διπλωματία πού βυσσοδομεϊ καί όργανώνει σατανικά τό πνίξιμο τοΰ λαϊκοϋ κινή­ματος. "Οσο πλαταίνουν στά χαρτιά οί ’Εθνοσυνελεύσεις τή δημοκρα­τία. τόσο στενεύουν στήν πράξη οί λαϊκές βάσεις τής Επανάστασης· Ξένοι στρατηγοί, ξένοι στρατοί, ξένα δργανα, ξένοι συμβουλάτορες. Ή εξόντωση τής στρατιωτικής μερίδας ’Αντρούτσον-Ύψηλάντη, πού μέ τόν Κολοκοτρώνη στήν άρχή, τόν Παπαφλέσα, τόν ’Αναγνωσταρά, Νικηταρα κλπ. Αποτελοΰν τή λαϊκή ήγεσία. είναι σατανικό εργο τής Αγγλικής διπλωματίας, πού τό δρόμο της άνοιξε δ Μαυροκορδάτος.

Καί τώρα εχουμε τήν Απάνιηση στό ερώτημα πού θέσαμε παρα­πάνω- Δέν ευτύχησε ή Επανάσταση νά βγάλει μέσ’ Απ’ τά σπλάχνα τη;. . . . . ?ναν αρχηγό δυναμικό, λαογέννητο. “Ολοι ερχονΛαϊκοί * γ » ν ισ τές , , , .ται Απ’ εξω κι Απ τ απανω. hlvai φαναριωτες,μεγαλουσιάνοι, καλαμαράδες. Δέν βγαίνουν ουτε κι έχουν σύνδεσμο κι εμπιστοσύνη σιή μάζα) στό λαϊκό στρατό· Δέ στηρίζονται σ’ αυτόν. Κοιτάνε δλο εξω. πώς νά δεθοΰν σέ ξένο άρμα. Νά κάνουν τήν Ιπανά- σιαση καί νά τή σώσουν μέ ξένα χέρια. Ινώ καθώς θά δοΰμε παρα­κάτω καί φαίνεται καί μόνο του Απ’ τήν ίστορία, ή Επανάσταση μπο­

59

ρούσε νά χά βγάλει πέρα μόνη της, δπως τάβγαλε κα'ι πάλι μόνη της, χωρίς οΰτε τό παραμικρό νά τή βοηθήσουν οί ξένες προστασίες. Αυτές κακό έφεραν καί κακό μεγάλο. Καλό κανένα- Τσάκισαν τους κινητή­ριους μοχλούς τής Επανάστασης. Και τήν όδήγησαν απ' τό λαϊκό της ούρανοδρόμισμα στή καταστροφή και στο χάος. Στραγγάλισαν τόν Επα­ναστατικό δυναμισμό της- Τή φέρανε μέ τ’ Αλληλοφάγωμα στον γκρεμνό, για νά τή δέσουν τσακισμένη στο ά'ρμα τους οί ξένοι. Δημιούργησαν τό Ναυαρΐνο. τή στιγμή ακριβώς πού με μιά νέα φόρα έδειχνε τήν Ανε­ξάντλητη λαϊκή της Ανυοχή. ή ίδια μέ τις ίδιες λαογέννητες δυνάμεις της Αντιμετωπίζοντας τόν τούρκικο κατακλυσμό Από δυο μεριές. Κα- ραϊσκάκης και Κολοκοτρώνης πάλι μέ τούς πειναλέους άταχτους συγ- κράτησαν με παλλαϊκό συναγερμό τό νέο στρατιωτικό πατριωτικό μέ­τωπο, κι ωστόσο ή μάχη ήταν δοσμένη πολιτικά, ή Επανάσταση στα χέρια τών ξένων, πολιτικό Εθνικό μέτωπο ήταν δύσκολο νά συγ- κροτηθή πια και δέν υπήρχαν ήγετικές δυνάμεις.

Ή συνείδηση πώς δ άγώνας μόνο στα δικά του χέρια μπορούσε νά Ελπίζει ήταν βαθιά χαραγμένη στήν ψυχή τών Αγωνιστών καί τών λαϊ­κών πρωτοπόρων, Αντίθετα μέ τούς πολιτικούς καί τούς καλαμαράδες πού Εξαρτούσανε τά πάντα Απ’ τούς ξένους. «νΟχι, Αδελφοί, φώναζε ό Γ. Ψυλλας Ακριβώς τό μοιραίο Αύγουστο τοΰ 1825· "Οχι ετσι· Μέ τό έ'να χέρι πρέπει νά βαστούμε τ’ άρματα καί νά χτυπούμε δσο ήμπο- ροΰμε τόν Εχθρό καί μέ τό άλλο ξαπλωμένο εΐς τούς Χριστιανούς βασι­λείς, πρέπει νά ζητούμε τή βοήθεια- Τότε μόνο μάς ευσπλαχνίζονται!...»

Ό λογιωτατισμός είχε υψώσει Αξεπέραστους τοίχους Ανάμεσα στο λαό καί στήν πολιτική. Ό τσαγκάρης Μποταΐτης, πού δργάνωσε συνω­μοτική μικροεξέγερση Ενάντια στον Αποστάτη Κολοκοτρώνη, αν καί είχε σπουδαία δργανωτικά ήγετικά προσόντα, δέν κινιέται πρός τήν πο­λιτική, τή θειορεΐ ξένο εργο, δφφίκιο τών καλαμαράδων. Καί ήταν ή στιγμή πού τό λαϊκό κίνημα προδομένο βρισκόταν στή βρα'ση του- Ζητούσε τούς ήγέτες του. Οί Ακατάπαυστες Εξεγέρσεις έδειξαν τή ζων­τάνια του, δταν οί Κωλέτηδες καί οί Μαυροκορδάτοι ξεπουλούσαν τή χώρα. 'Αν ζοΰσε κι Αναπτυσσόταν πολιτικά δ Άντρούτσυς κι δ Οικο­νόμου, τό λαϊκό στρατιωτικό Επαναστατικό μέτωπο θά δημιουργούσε τήν πολιτική βάση του. Γιά τόν Ύψηλάντη είπαμε Αρκετά παραπάνου, πώς άρχισε καί ώς πού εφτασε. Ό Υψηλάντης θά Εξελισσόταν δυνα­μικά σέ πρώτης γραμμής ήγέτη. Ό Παπαφλέσας θάβρισκε τό άγω-

60

νιστικό κλίμα του, οί πολιτικέ; ίου Ικανότητες θά διοχετευόταν στό κα­νάλι τή; λαϊκής Αντίστασης ένάντια σέ ξένους και ντόπιους· Μά δ Πα- παφλέσας επεσε στό Μανιάκι.

Ό Ύψηλάντης ΰστερ’ απ’ τή συνέλευση στό "Αστρος (1823), χτυ­πημένος πολύπλευρα άπ’ τούς κοτζαμπάσηδες, Απομονωμένος μέσα στή

φουρτούνα, Αναγκάστηκε δπως είδαμε, πανικόβλητος,Υφηλ&ντης νατά βάλει κάτω και νά Ιδιωτέψει στήν Τρίπολη· Ξα-

ναγύρισε, μά δ ρόλος του άπό δώ καίπέρα ήταν περιο­ρισμένος και μπορει νά πεΤ κανείς καθαρά στρατιωτικός. Γιά τήν άν- τιαγγλική στάση του και γιά τό φόβο μήπως συγκροτήσει μέτωπο έθνι- κής Αμυνας, καταδιώχτηκε Αλύπητα Απ’ τούς κυβερνητικούς στήν Ε π ί­δαυρο- Τόν εξευτελίσανε, παρατώντας τον σάν Ιθνοπροδότη Από κάθε Αξίωμα. Θά τόν δολοφονούσαν ή θά τόν έδιωχναν Απ’ τήν Ελλάδα, «ν δέν τόν προστάτευε δ Κολοκοτρώνης- Κι ωστόσο γιά τή λαϊκή του πολιτική, πού πάντα στάθηκε δίπλα στούς Αγωνιστές και πολέμησε δσο κανείς φερτικό; σέ πολλές μάχε; Απ’ τό Ναύπλιο ώς τήν Πέτρα, τόν είχαν στιγματισμένο οί κοτζαμπάσηδες σάν τόν μεγαλείτερο έχθρό τους- ’Ανώριμος νέος, δπως είδαμε, κα'ι μήν έχοντας παραστάτες, λύγισε πολύ γρήγορα κα'ι πέρασε στό περιθώριο, ένώ μπορούσε νά γίνει σημαντικός παράγοντας γιά τό λαϊκό κίνημα·

Ύστερ’ Απ’ τόν Οικονόμου, τόν Παπαφλέσα και τόν Ύψηλάντη μένει νά ποΰμε λίγα λόγια γιά τόν Όδυσσέα Άντροΰτσο σά λαϊκό

ήγετικό Αγωνιστή. Ό Άντροΰτσο; είχε αναπτυγμένη Ό ΌΟυσσΑας πολιτικοκοινωνική συνείδηση, μαχητικότητα, δνομα,

έπιρροή, δύναμη, μυαλό, λόγο, λαϊκή ταξική τοποθέ­τηση, προσόντα μεγάλα, σωματικά, πνευματικά, στρατιωτικά. Παλικα- ριά καί μυαλό, δύναμη καί πάθο;, σβελτοσύνη καί καπατσοσύνη απα- ράμιαστη. “Αφησε τό δνομα τοΰ «πανούργου» κι ωστόσο τοΰ ταίριαζε δ τίτλος τοΰ μεγάλου καί τοΰ πρωτοπόρου- Στό πρόσωπό του —στρατιωτικού καί πολιτικοΰ μαζί— πήγαινε νά διαμορφώσει ή ’Ε­πανάσταση τό λαϊκό ήγέτη τη;. Γι’ αύτό κίνησε ενάντια του τήν δμο- βροντική σταυροφορία τοΰ κοτζαμπασισμοΰ καί τής Ιγγλέζικης σπι- γουνιάς. Τρεις δολοφονικές Απόπειρες τοΰ εγιναν στό Ναύπλιο καί στην ’Επίδαυρο* —κι ύστερα άρχισε νά ρίχνει τά συνωμοτικά πλο­

* Ό ίδιος γράφει σιόν άγγλο συνταγματάρχη Στάνχωχ '■ «Σάς αναφέρω δέ

61

κάμια της ή σατανική καμάρα τοΰ φαναριωτοκοτζαμπασισμού γιά νά εξοντώσει τόν ήρωα τής Γραβιάς-

'Ο Όδυσσέας ήταν τό πιο μαχητικό, τό πιο δυναμικό στοιχείο τής Επανάστασης. Ά πό τή στιγμή πού άρχισε τόν πολιτικό Αγώνα και παρουσιάστηκε Αδιάλλαχτος αντίπαλος και στηλιτευτή: τών εχθρών τής Επανάστασης, τό λαϊκό κίνημα ξετινάχτηκε παντοδύναμο γιά να βρή τό Ιδεολογικό περιεχόμενό του. τήν οργανωτική του μορφή και τή γνήσια λαϊκή Ι9νικοαπελευθερωτική του έκφραση.

Ό ήρωας τής Γραβιάς είχε άποχτήσει Απεριόριστη δημοτικότητα, ήλέχτριζε τις Αγωνιζόμενες μάζες, συγκέντρωνε γύρω του δλες τις γνή­σιες Επαναστατικές δυνάμεις. Ή ταν ό μόνος Αγωνιζόμενος στρατιωτικός πού μέσα στήν Επανάσταση διαμόρφωσε πολιτική συνείδηση κι εγινε δ κυριώτερος φορέας τοΰ λαϊκοΰ δυναμισμού της. Στις Επιστολές του πρός τόν Κοραή, τόν Γκουρα, τόν ‘Υψηλάντη, τούς Σπετσιώτες, τούς Γαλαξειδιώτες, και Ιδίως σ’ Εκείνην πρός τόν Λόντο ό Όδυσσέας γίνε­ται δ γνησιώτερος Απολογητής τοΰ λαϊκοΰ κινήματος, βάζει τις γραμμές τοϋ ΕθνικοαπελευΟερωτικοΟ Αγώνα, δείχνει τις θέσεις κα'ι τά κεντρικά σημεία πάλης. Τά γραφτά του είν’ έ'να πολύτιμο κεφάλαιο γιά τήν πο­λιτική λαϊκή τοποθέτηση τοϋ Είκοσιένα·

τούτο, διότι τρεις μέ έπυροβόλησαν. Τήν πρώτην φοράν εΐς Ναύπλιο ν. Κ αθ’ όλος αύτάς τάς περιπτώσεις συνε'λαβα τούς ένοχους καί τούς παρουσίασα πρ ο ­σω πικά; είς τήν Κοβέρνησιν. ΕΙς τήν πρώτην περίστασιν ή Κυβέρνησις είπεν ίία θά διχασθοΰν τήν έπομένην. Ά λλά τήν νύχτα οΐ δολοφόνοι άπελύθησαν. Τό πρ(ύΐ, ένώ έχαθήμην είς τό παράΟυρονκαί έπερίμενα τήν δίκην, έχ δευτέρου μ ' έπυροβόλησαν. ’Αμέσως Ιτρεξα καί συνέλαβα τοΰ ; κακούργους καί τούς πα­ρουσίασα πάλι εΐς τήν Κυβέρνησιν, μέ Απεκρίθησαν δέ δτι τήν έπιοΰσαν θέλουν διχασθή. Έπερίμενα. Ά λ λά τήν έπομένην είδα αίφνιδίως τούς αυτούς νά μέ πυροβολήσωσι δ ιά τρίτην φοράν. Πάλιν τούς συνέλαβα καί τούς παρέδωκα έκ νέου ε ί; χεΐρας τ ή ; Κυβερνήσεως καί εκτοτε Ανεχώρησα διά τόν στρατόν. Μόλις δέ είχα αναχωρήσει καί είς τόν δρόμον λαμβάνω γράμμα άπό τόν Σκώ τον λο­χαγόν Φίνλαιΐν, δ όποιος μέ παρεχάλει νά ταχύνω πρός αυτόν, έπειδή ή ζωή μου καί ή (δική του εΰρίσχοντο εΐς κίνδυνον, Αφοΰ δέ ένταμώίίημεν, έπληρο- φορήθην, δ η ή Κυβέρνησις έστειλεν Ινα άνθρωπον, ό όποιο; τοΰ έπρόσφερε δέκα χιλιάδες τάλληρα, διά νά παραδώσει τήν οΙκίαν μου είς αυτόν τόν Απε­σταλμένο... Είκοσι εως τριάκοντα άνθρωποι πληρωμένοι άπό τούς αισχρούς κυ- βερνήτα; μας, παραφυλάττονσι νά εΰρουν ευκαιρία νά μέ δολοφονήσουν...». Είχε ένταΟή ή καταδίωξη τοΰ Ά ντροΰτσου γιά νά έξοσφαλισθή τό δάνειο άπό κάθε λαϊκή Απαίτηση.

Ό Όδυσσέας μπήκε στό πνεΰμα τής ’Επανάστασης καί τήν είδε σάν αγώνα για τήν έθνική απελευθέρωση καί τή λαϊκή άναγέννηση, σάν αύτοδημοκρατική πάλη γιά τό ρίξιμο και τό ξερίζωμα της φεουδαρ­χίας. Μπήκε βαθιά στη ψυχολογία τών φαναριωτών - καλαμαράδων - κο­τζαμπάσηδων και είδε σ’ αυτούς τις καταλυτικές δυνάμεις τής Επανά­στασης. Ό Μακρυγιάννης έχει τή γνώμη πώς ό Όδυσσέας δέν επρεπε ν’ Ανακατευτή μέ τήν πολιτική, γιατί δέν ήταν ή δουλιά του κι αυτή τόν £φαγε· Τόν ήθελε δπλαρχηγό, καπετάνιο, προσηλωμένο Αποκλει­στικά στά στρατιωτικά καθήκοντα· ’Αλλά δ ’Αγώνας ζητούσε τούς Αρ­χηγούς του, κι αυτοί δέν μπορούσαν νδναι καλαμαράδες, πού ήταν όρ­γανα τών κοτζαμπάσηδων κι ήθελαν νά ευνουχίσουν τό λαϊκό στρατό και νά γίνουν αυτοί καπετάνιοι

Ό γενικός κατατρεγμός Ιφερε τόν ϊνα καπετάνιο κοντά στον Αλλο και μόνος του, άπ’ τήν ανάγκη τών πραγμάτων, δημιουργήθηκε δ λαϊ­

κός στρατιωτικός συνασπισμός, πού είναι έ'να Λ αϊκός στρατιω τι- κεφάλαιο τής ιστορίας τοΰ ΕΙκοσιένα Από τά κ ό ς συνασπισμός σημαντικώτερα, δημιούργημα καταπληχτικό τοΰ

διορατικού ήγετικοΰ πολιτικού νοΰ τοΰ Όδυσ- σέα. Τοΰ συνασπισμοΰ αύτοΰ δ Όδυσσέας εγινε δ κυριώτερος μοχλός και κατάφερε αυτός νά ενώσει δλους τούς δπλαρχηγούς σ’ έ'να κομιτάτο ΙΘνικής σωτηρίας καί λαϊκής Αντίστασης Ινάντια στις σκοτεινές δυνά­μεις. πού άπό μέσα κι Απ’ εξω Απειλούσαν τήν Επανάσταση.

Τή στιγμή πού ή φεουδαρχική Αντεπανάσταση κινοΰσε τόν ?να δπλαρχηγό γιά τόν έξοντωμό τοΰ άλλου, κι δλους μαζί ενάντια στον Όδυσσέα, τή στιγμή πού μέ τό κατέβασμα τοΰ Δράμαλη κινδύνευε ή Ε π α ­νάσταση, εργο τών Αγωνιστών, υψώθηκε ή Αποκαλυπτική φωνή τοΰ ’ΑντρουΓσου στούς συναγωνιστές του δπλαρχηγούς, τό κήρυγμά του γιά Ινωση, γιά δημιουργία πατριωτικού μετώπου : «'Αν είστε φίλοι μου και φίλοι τής πατρίδας, έλάιε νά φιληθούμε καί νά γενοΰμε Αδέρφια, ν’ αγωνιστούμε γιά τήν πατρίδα μας, δτι κιντυνεύει...»

Τό κάλεσμα αύτό. που ήταν ή ίδια ή φωνή τής αγωνιζόμενης Έλ- τάδας, τό άκουσαν δλοι οί καπετάνιοι, παιδιά τοΰ λαού καί τοΰ Αγώνα του. Ό Ύψηλάντης, ό Νικηταράς, δ Άντροΰτσος στήν αρχή: «φιλήθηκαν κι ορκίστηκαν \'ά είναι αχώριστοι διά τό καλό καί τή στερέωση τής πα- τρίδος. Ν’ΰγωνιστοΰνε δι’ αύτηνη καί νά ένιοΟοΰν καί ιιέ τούς άλλους». Καί παράγγειλαν δλων τών οπλαρχηγών ν’ ανταμωθούν σ’ έ'να μέρος,

νά μιλήσουνε καί νά ενωθούνε, κα'ι νά κινηθούν Ιναντίον τών Τούρ- κ'»ν...» (Μακρυγιάννης).

Στό Τουρκοχώρι εγινε ή πρώτη μεγάλη σύναξη τών οπλαρχηγών γιά τό πατριωτικό μέτωπο. Κι άρχισε αμέσως ή πολεμική δράση. Χτύ­

πησαν τό Δράμαλη οί ενωμένοι όπλαρχηγο'ι άποφα- ΠροΒοσΙα τοΟ σισπκά. Ό "Αρειος Πάγος, γιά νά στερήσει τον ’Αν- Apciou Πάγου χροΰτσο απ’ τή δάφνη μιας νίκης κα'ι όντας πανικό­

βλητος μπροστά στό ενωμένο μέτωπο τών οπλαρχη­γών, κατάφυγε στην προδοσία. Οί πολεμιστές ζητούσαν ενίσχυση. Οί Άρειοπαγίτες κοίταζαν πώς νά γλυτώσουν δχι απ’ τό Δράμαλη, μά πώς νά φάνε τόν Όδυσσέα. «Κιότεψαν, λέγει ό Μακρυγιάννης, δτι δέν θά υπάρξομε μέ τό φτάσιμο τού Δράμαλη (δηλ· τό είχαν σίγουρο πώς ό Δράμαλης θά επνιγε τήν Ιπανάσταοη) καί θάκαναν δούλεψη τών Τούρκων ν’ άφήσουνε νά σκοτωθούνε οί κεφαλές και νά χαθή τό στρά- τεμα έκεινο—καί θά ήταν σίγουροι αύτοΐνοι κι ασφαλισμένοι, σάν αφεντάδες πού ήταν, κοντά είς τούς Τούρκους».

Μπροστά στον κίνδυνο δ Όδυσσέας μπαρκαρίζει τό στρατό καί τονέ σώζει, ένώ οί Άρειοπαγίτες τόν καλούσαν στό καράβι κι είχαν έ'τοιμο τό στρατηγό Ζορμπά γιά νά τόν δολοφονήσουν. Ό Όδυσσέας τά μυ­ρίστηκε καί δέν πήγε- "Εστειλε τήν παραίτησή του «...νά ιιήν κιντυνεύει ή πατρίς διά μένα καί κάθε δλίγο κιντυνειίουν νά χαθούν και οί άγω- νισταί»· "Ο.τιΐσα-ΐσα ήθελαν οί Άραιοπαγίτες. «Κόπιασε, τοΰ έγραψαν, στή δουλιά σου καί στέλνομε καί κυβερνούμε τούς ανθρώπους [ = τό στρατό]». Οί ένωμένοι δπλαρχηγοί έπιμένουν νά πείσουν τόν Όδυσσέα νά μή φύγει. Τόν καταφέρνουν, άλλά τότε νέα πάλι συνωμοσία ένάντια του. "Ολης αυτής τής πλεχιάνης άρχηγός ήταν δ Κωλέτης.

Γράφουν στό Νικηταοά νά ξεπαστρέψει τόν Όδυσσέα. Ό γραμμα­τικός πού πήγε τό γράμμα βρήκε στό πρόσωπο τοΰ Νικηταρά δ,τι δέν περίμενε. "Εξαρση, πατριωτισμό, πίστη. «Κάτι θά σού ξηγηθώ. είπε τοΰ Νικήτα, καί νά μή μέ προδώσεις' τού λέγει: εμένα μδλεγαν δτι κσεϊς δλοι είστε θερία καί πίστευα τά λόγια αύτοινών. ’Εσείς κι δντως ί)ά σώσετε τήν πατρίδα. Αύτοινών τά σκέδια είναι... νά βαίνουν εναν τόν άλλον νά σκοτώνει καί νά σάς σκοτώσουνε δ/,ους καί τότε νά βάλουν δικούς τους ανθρώπους· Καί δέ θ ’ άφήσουνε, αν μπορέσουνε, κανέναν από σάς» (Μακρυγιάννης)· Τόιε εϊδοποιήΟηκε κι δ Κολοκοτρώνης και πήρε μέτρα· Εϊδοποιήθηκαν δλοι· Κι άντιμετωπίζοντας ήρωϊκά τό Δρά-

64

μαλη φυλαγόταν μήν τούς έρθει καμμιά πισινή άπ’ τούς άφεντάδες— τό Μαυροκορδάτο, τόν Κωλέτη, δλο τό προδοτικό συγκρότημα, πού μέ τή φατριαστική στάση του; ανοιγαν τις πΰλες τής Ελλάδας στις στρα­τιές τοΰ Δράμαλη.

Πανικόβλητοι δλοι τους, αντί να οργανώσουν τήν αντίσταση, ενα μόνο σκεφτόταν, πώς νά σώσουν τα τομάρια και τά προνόμιά τους κατ’ άπ τούς Τούρκους, πού ξαναγυριζαν. Κι αύτοι Ολιγόπιστοι προετοίμα­ζαν τό γυρισμό τους. Τό λέει καθαρά ό Μακρυγιάννης, πού έζησε κα'ι σά λαϊκός άγωνιστής βαθιά κατανόησε τήν ψυχονοοτροπία και τις άπώτε- τερες βλέψεις τών καλαμαράδων τοΰ Άρείου Πάγου, πού είχαν φύγει στά καράβια και βυσοδομοΰσαν ενάντια στούς μαχητές τής λευτεριάς. «Οί άφεντάδες κάθονταν εις τά καράβια κι έτρωγαν κι έπιναν, κι εκεί­νους όπού κιντύνευαν διά τήν πατρίδα τούς προμήθευαν διχόνοια καί διαίρεση αναμεταξύ τους», χωρίς νά τούς στέλνουν καμμιά βοήθεια. «Παιδιά τών Τούρκων, προσθέτει δ άν<·χτίμητος Μακρυγιάννης, παιδιά τών Τούρκων έχομεν δπού μά; κΐ’βερνοΰν καί δυΛυχία καί τής πατρί- δος καί έμάς. Κι άλλοι είναι παιδιά τών Τούρκων, άλλοι παιδιά άλλου- νών χερότερων άπό τούς Τούρκους...».

Αυτούς είχε ν’ άντιιιετωπίσει τό πατριωτικό μέτωπο τών άγωνι- στών μέ κεφαλή τόν Όδυσσέα· "Αρχισε άπό νωρίς νά ξαπλώνεται καί νά όργανώνεται καί τράβηξε στις γραμμές του τούς περισσότερους καί μεγαλείτερους δπλαρχηγούς, γιά τήν άντίσταση σέ κάθε άπόπειρα διχα­σμού τών έπαναστατικών δυνάμεων, γιά τή σωτηρία τής Επανάστασης άπ“ τούς Εσωτερικούς Ιχθρούς της.

Ύστερ’ άπ’ τις προδοσίες τοΰ Ά γώνα καί τις προγραφές τών στρα­τιωτικών άρχηγών του. πανίσχυρο τό στρατιωτικό μέτωπο είχε αποφα­

σίσει ν° άντισταθή μέ κάθε τρόπο στούς κο- ΓχΑΒιο έξοντΜμοΟ τών τζαμπάσηδες καί φαναριώτες. Γιά μιά στι-

Τ ουρκογ·ρόντω ν γμή είχε σχεδιάσει νά ξεπαστρέψει τούς λι­γοστούς στυλοβάτες τής ’Αντεπανάστασης

καί νά κατοχυρώσει τήν Ινότητα άνάμεσα στήν κυβέρνηση καί τό στρατό. Είναι χαραχτηριστικά αυτά πού εκμυστηρεύτηκε στό Σπηλιάδη δ Ά να- γνωσταρά;, ένας άπ’ τούς πιο συνεπείς λαϊκούς αγωνιστές: «... δέν ωφε­λεί δ ορθός λόγος καί τό δίκιο. Ά ν οί Τουρκογέροντες δέν λείψουν άπό τή μέση, ή πατρίδα θά χαθή· Είπα στό Θεοδωράκη [Κολοκοτρώνη] νά στείλει μπιστικούς νά τούς ξεκάμουν καί δταν θά μαθαίνουμε τά μαν­

τάτα νά λέμε : ώ ! κρίμα στον άνθρωπο ! καί νά πικραινόμαστε τάχα γιά τό χαμό τοϋ Ζαΐμη και ιών άλλων (Λονταίων, Νοταράδων κλπ.). Μά ό θεοδωράκης δέ μ’ δκουσε!»

Σύνθημα τοΰ Άντρούτσου ήταν «νά λείψουν οί κακοδιοικητα'ι εκεί­νοι, δπού τρυπώνουν καί μιλοϋν κρυφά κα'ι κινούν φατρίας διά νά λά­βουν όφφίκια... Νάχωρισθή ό λαός άπό αυτούς, πού είναι σάν πανού­κλα είς τήν Ελλάδα, διά νά μή μολυνθοΓμε δλοι μας καί χαθούμε..» Ή λέξη «λαός» στο στόμα τού Άντρούτσου σήμαινε τήν ίερή Επανα­στατική συμμαχία τής αγροτιάς μέ τούς Αγωνιστές της και δλα τά μι­κροαστικά στοιχεία ενάντια στούς τσιφλικάδες, σήμαινε τό πανεθνικό λαϊκό μέτωπο γιά τό λυτρωμό καί τήν αναγέννηση τής Ελλάδας. Ή λέξη «λαός» ποτέ δέν πήρε πιο πλέριο, πιο πλατύ, περιεχόμενο σιά χρό- νιατής Επανάστασης. Ό Άντροΰτσος συνταύτισε τό λαό μέ τά υψηλό­τερα : τήν πατρίδα, τήν λευτεριά, τήν Επανάσταση, τή λαϊκή δημοκρα­τική αναγέννηση Τόν είδε σά φορέα τών νέων άξιων, πού δημιούργησε ό Αγώνας. Ό ,τι βοηθούσε τήν Επανάσταση και σύμφερνε στο λαό ήταν στήν Αντίληψη τοΰ αγωνιστή Άντρούτσου Εθνικό. “Ο,τι εμπόδιζε τόν Άγώνα, δ,τι Αντιστρατευόταν στούς σκοπούς τής Επανάστασης ήταν Αντεθνικό. Φέρνει τήν εικόνα τήν «πανούκλας» γιά νά δείξει πόσο με­γάλος ήταν ό κίνδυνος! πόσο καταστροφικές οί δυνάμεις, πού είχε ξαπο- λύσει ό κοτζαμπασισμός γιά νά σφετεριστή τήν Επανάσταση σύμφωνα μέ τά συμφέροντα του ή. δν δέν μπορέσει, νά τήν παραδώσει προδο­τικά στοι'ι; Τούρκους γιά νά τήν κερδίσει μαζί τους· Γ ι’ αυτό φωνάζει ό Άντροΰτσος: χωρισμό τοϋ λαού απ’ τούς Εχθρούς του, έ'νωση, κουν- τουμάτσια (δηλ. αντίσταση καί κάθαρση).

Ή πανούκλα τής Αντίδρασης μόνο μέ τή βία μπορούσε νά χτυ- πηθή. Αυτό τό πίστευε ό Άντροΰτσος και πολλές φορές τό σκέφτηκε και πήγε νά τό πραγματοποιήσει. “Υστερ’ άπ’ τήν προδοσία πού τοϋ έκανε ο "Αρειος Πα'γος, δ Άντροΰτσος και τ’ Αποφάσισε γιά μιά στι­γμή. Νά κινηθή μέ τόν προδομένο στρατό καί νά ξεπαστρέψει τούς ποοδόιες. «"Οσες Αντενέργειες, τούς μήνυσε, μοΰ κάμετε καί σκέδια ενάν­τιο μου, διά νά χαθώ κι Εγώ, νά χαθή κι δλο τό στράτειια Εξαιτίας μου, μοΰ είναι γνωστά δλα αυτά. Σάς είχα εΐς τό χέρι καί σάς εχω· να σάς χάμω δ,τι Θέλω. Δέν καταδέχομαι* δτ’ είστε κυβερνήται τής πατρίδος μου». Ή πατρίδα, τά βαθύτερα δηλαδη συμφέροντα τής Επανάστασης, τόν σαγκρατήσαν. Καί προτίμησε νά φύγει άπ’ τή μέση

γιά νά δείξει καλλίτερα πώς αιτία τοΰ διχασμοΰ δέν είναι αυτός προ­σωπικά, πώ: στό πρόσωπό του οί «τουρκογέροντες» ήθελαν νά χτυπή­σουν τό λαϊκό κίνημα· Οί Τούρκοι πού κατέβαιναν έσωσαν την άντί­δραση, σταμάτησαν τήν εξόρμηση τοΰ Άντρούτσου καί τήν κυριαρχία τοΰ πατριωτικοΰ μετώπου·

Τί εγινε δμως τό πατριωτικό μέτωπο τών αγωνιστών; Μέσ’ άπό χτυπήματα σατανικά, μέσ άπό πολλέ; διαρροές, κρατήθηκε άκλόνητο και κατάφερε νά έπιβάλει τήν έπανάσταση ηθικά» πολιτικά, στρατιω­τικά. Νά φέρει ώ; τά τέλος τήν πρώτη θυελλώδικη περίοδό της. Νίκησε ό λαός τούς εξωτερικούς έχθρούς. Έδωσε δμως καιρό νά δυ­ναμώσει ή άντίδραση, νά παλινορθωθή ή φεουδαρχία καί χρησιμο­ποιώντας δλα τά μέσα νά περάσει σιήν άντε.τανάσταση. ν’ άλυσσο- δέσει τό λαϊκό στρατό καί νά τόν κάνει όργανό της. Ή πανούκλα ξα­πλώθηκε καί στεριώθηκε. Ό έξοντωμός τοΰ Άντρούτσου αυτή τή ση­μασία Εχει· Ή άντίδραση κατάφερε νά κερδίσει δχι μόνο στρατιωτικοί, μά καί πολιτικά - ηθικά δπλα ά.τ’ τόν έξοντωμό ταΰ Άντρούτσου. Αυτά της χρειαζόταν γιά τούς σκοπούς της, καί τά ζήτησε, έξωθώντας τόν Άντροΰτσο στή λιποταξία. Ά πό τή στιγμή αυτή δλος ό λαϊκός στρα­τός παρουσιάστηκε σάν Ιπικίνδυνος, προδοτικός. "Ολοι οι πατριώτες πού κίνησαν τήν έπανάσταση συκοφαντήθηκαν σάν έχθροί της. Οί ήρωϊκοί καπετάνιοι μ’ αύτό τό πρόσχημα επρεπε νά Εξοντωθούν, ν’ απομονωθούν. Ν’ άντικαταστασταθοΰν μέ τά όργανα τής άντιλαϊκής φατρίας. «Γυμνώσατε τόν άχάριστον (Όδυσσέα) άπό τό λαμπρόν έν­δυμα τής δόξης...» θριαμβολογούσε ή άντίδραση. Ή θηλιά είχε μπή στό λαιμό τοϋ λαϊκοϋ στρατού.

Ό Όδυσσέας εφερε ώς πέρα τό μαρτυρικό δρόμο τόσων καί τόσων άγωνιστών, στούς δποίους ή Έπανάσταση χρωστοΰσε τά πάντα. "Αν

δέν εφευγε στούς Τούρκους, θά σκοτωνόταν - χι- Ή & πολογΙατοΟ λιάδες δολοφονικές άπόπειρε; εγιναν ένάνηα στον κατατρ«γμ£νοιι ^οωα Γραβιάς. Θά σκοτωνόταν δπως δ Ά ν-

τώνη; Οίκονόμου, δ Μελέτης καί τόσοι άλλοι. Καί τότε ποιος θά ήταν προδότης! Ό ήρωαςτής Γραβιά;, δ πρωτολάτης τής Έ.τανάστατης, ή οί άπαίσιοι δολοφόνοι του πού στό πρόσωπό του θά χτυποΰσαν τήν ίδια τήν Έπανάσταση, τήν Πατρίδα, τήν έθνικοαπε- λευθερωτική ’Ιδέα ; Ποιος θά ήταν καί είναι προδότης, δ άγωνιστής πού χτυπούσε τό Δράμαλη, ή Ικεϊνοι πού τοΰ άνοιγαν τήν πόρτα

07

'Η άντίδραση, γιά νά πνίξει τήν Ιπανάσταση, Ιπιδίωξε συστημα­τικά νά τή στρέψει ενάντια στον έαυτό της. Ή περίπτωση όμως τοΰ Άντρουτσου κδειςε πώς οί λαϊκοί αγωνιστές και ιδίως δσοι προϋπηρέ­τησαν ώς άρματωλοί, δέ ξεχώριζαν στή συνείδησή τους τούς Τούρκους an τούς Κοτζαμπα'σηδες. Ή Τουρκοκρατία δούλεψε χρόνια γιά νά τούς συνταυτίσει στή συνείδηση τοΰ λαοΰ κι εσπρωξε στήν Απλο­ποίηση κάτ’ άπό κοινό παρονομαστή τής ντόπιας κα'ι τουρκικής φεου­δαρχίας, γιά νά χτυπήσει εύκολώτερα κα'ι τις δυό. Στον Άντροΰτσο αυτή ή συνείδηση] ήταν πολύ αναπτυγμένη- Τό γράμμα του πρός τό Αόντο κα'ι προ παντός εκείνο πρός τό Βεζύρη Μεχμέτ Χαζιρετλερή δείχνουν πόσο υπερεθνικά και ύπερφυλετικά εβλεπε τήν τυραννία, πόσο συνταυτισμένη εβλεπε τήν τΰχη τοΰ σκλάβου λαοΰ. δποια έθνικότητα κι δν είχε- «Αυτά, λέει, τά τυραννικά καμώματα άλλου δέ γίνονται, παρά μόνο είς τούς υπηκόους τής βασιλείας (τοΰ Σουλτα'νου), Τοΰρκους, Ρω­μαίους καί λοιπούς». "Ετσι εβλεπε τήν ένότητα τοΰ λαοΰ, σέ ύπερε­θνική παμβαλκανική κλίμακα, ΰπως ό Ρήγας- Κι ό Άντροΰτσος μπορει νά Θεωρηθή σάν έ'νας άπ’ τού; καλλίτερους λαϊκούς κοινωνικούς συνε­χιστές τοΰ Ρήγα, ενας διαφοηισμένος λαϊκός ριζοσπάστης- Τόσο είχε ωριμάσει τό άστοδημοκρατικό κίνημα στήν Ελλάδα, ώστε νά γέννα μέσα άπ’ τά σπλάχνα του τήν Ιδεολογία του- Οί άνράμματοι λαϊκοί αγωνιστές, σάν τόν Άντροΰτσο, τό Μακρυγιάννη κλπ. έχουν καθαρή λαϊκή αγωνιστική συνείδηση. Βλέπουν τά πάντα απ’ τή λαϊκή σκοπιά, ώστε νά φτάνουν καί σέ κοσμοπολίτικες αντιλήψεις.

Ό Όδυσσέας ωστόσο, μονολιθικός, πεισματάρης, ευέξαπτος, εκδι­κητικός, τΉ'σίασε στον παλιό άρματωλό τό λαϊκό ι'γέτη τής Επανά­στασης, τόν αρχηγό τοΰ πατριωτικοί} μετώπου. ‘Η τραγική πτώση του* συμβολίζει τήν προδοσία τή; Επανάστασης άπ’ τούς καλαμαράδες, τής ’Επανάστασης πού στάθηκε τό γνησιώτερο παιδί της. Ή ταν πολιτικό μυαλό, άλλά τοΰ ελειπε ή στρατηγική. Μέ τι; άκρότητές του, δπως ό Ύψηλάντης, τρόμαξε τούς αντιπάλους του καί τούς εκανε νά συνασπι-

* Νά μιά περικοπή άπό τό γράμμα τοΰ Ά ντρούισου πρός τό Στάνχωπ στά 1824 : «Σάς λέγο> δέ δτι πρός άσφάλειαν τής ζωής μας, ώς τελευταΐον καταφύ­γιο ν, δέν εχομεν άλλο μεσο, παρά νά προσπέσομε είς τό ελεος τών Τούρκων, τόοον ήμεΐς δσον καί δ ατυχέστατος λαός τής Ε λλά δος, δστις φεύγων άπό τόν ένα ζυγόν καί βλέπων δ η Θά πέσει είς χειρότερο, προτιμά ίύν πρώτο άπ’ τό δεύτερο».

στοΰν καί νά κερδίσουν δλα τά Αστικά προοδευτικά στοιχεία και πολλά στρατιωτικά — και τόν ίδιο τόν Κολοκοτρώνη.

Καί πάλι δμως, θά μπορούσε νά σκεφθή κανείς, πώς δν ό Ό δυσ­σέας. δπως κα'ι πολλοί συναγωνιστές του, κράτησαν τόν παλιό άρμα- τωλό μέσα τους χωρίς νά τόν εξελίξουν σ' εθνική επαναστατική κλί­μακα, αυτό καί πάλι είναι καταχθόνιο εργο τής αντίδρασης, πού ποτέ δέν νιάστηκε γιά τήν οργάνωση κι έξΰψωση τοΰ λαϊκού στρατού, πού εκανε τήν έπανάσταση. Τό στρατό αυτό τόν άφησαν τέσσερα χρόνια νά πολεμάει μέ τις δικές του λαογέννητες δυνάμεις κατ’ απ’ τό παλιό σύ­στημα γιά νά έχουν αλληλέγγυους τούς καπετάνιους. Αυτού σιήριξαν τόν εμφύλιο πόλεμο — στις αντιζηλίες καί στά προνόμια τών όπλαρ- χηγών. “Οσους δέν κατάφεραν νά νικήσουν, τούς Ιξόντωσαν.

Έ τσ ι μπορούμε νά φωτίσουμε καλλίτερα τό πρόβλημα τής λαϊκής ήγεσίας στον άγώνα. Ή Επανάσταση, καθαρά αγροτικό έθνικοαπελευ-

θερωτικό κίνημα έβγαλε πέρα μόνο τόν Ή ύποχώρηση τού Λαΐ- πρώτο Απελευθερωτικό σκοπό της, γιά νά κοΟ μπροστά στά ά π ·- ξαναγυρίσει στήν Αφετηρία της ώς πρός λ·υθ·ρ«*τικ6 ΕΙκοσιίνα τό δεύτερο· Μπροστά στον πρώτο σκοπό

θυσίασε γιά μιά στιγμή τά λαϊ·<ά τη; αΐ- τηματα—καί τού; λαϊκούς τη; ήγέτες. Ό 'Αντροΰτσος είχε στο χέρι του, δπως είδαμε, τούς φεουδάρχες? Από πάνω δμως παραφύλαγαν οΐ Τούρ­κοι· Καί μπροστά σ’ αυτού; άφησε τούς φεουδάρχες «νά καυλώσουν» * στά τζάκια τους, ώστου ή εξέλιξη—Ισωτερική κι εξωτερική—τούς άνα- στύλωσε καί τούς εδωσε τήν κυριαρχία· Τό Είκοσιένα, πριν τελειώσει, ξανάρχισε γιά νά λύσει τά Αστοδημοκρατικά του προβλήματα, νά φέρει την ’Επανάσταση στο τέλο; τη;·

> Στον πρόσφατο έθνικοαπελευθερωτικό άγώνα, τά δημοκρατικά λαϊκά αυτά προβλήματα πέρασαν στο κέντρο τού Άγώνα καί πήραν πρωταρχική σημασία, πράιια πού δέν μπορούσε νά γίνει στο Είκο- σιένα, γιατί τότε ή Απελευθέρωση δέν ήταν παγκόσμιο αίτημα καί είχε τό μεγαλείτερο εχθρό τη; στήν ευρωπαϊκή Απολυταρχία. “Ετσι φωτίζε­ται στο β ιθυτερο ίστορικό τη; περιεχόμενο ή γνώμη τοΰ Μακρυγιάννη : «Δέν άφησαν οί καλοί πατριώτες (οί κοτζαμπάσηδες) νάβγει ή πατρίς

Ή λέξη είναι τοΰ Μακρυγιάννη.

Από ιόν κίνδυνο και υστέρα ας βάλουν σ’ ενέργεια νά σκοτώσουν δλους!» (δηλ. τούς Αγωνιστές τοΰ λαοΰ). Αυτό πού δέν μπορούσαν νά κάνουν οί κακο'ι πατριώτες, τό έκαναν γιά τό συμφέρο τής ’Επανάστασης, δηλ· τοΰ λαοΰ, οί καλοί πατριώτες, οί λαϊκοί Αγωνιστές, γιατί μέ τήν απελευθέρωση ή Έπανάσταση πραγματοποιούσε τό πρώτο της στάδιο, κι Ανοιξε τό δρόμο της για τό δεύτερο.

Τό λαϊκό κίνημα έχοντας Απεριόριστη εμπιστοσύνη στις δυνάμεις του εδωσε στήν ελληνική φεουδαρχία τήν ευκαιρία ν ’ Αντλήσει απ’ τήν έπανάσταση νέες δυνάμεις καί νά παλινορθωθή. γιά νά μπορέσει υστέρα νά τή χτυπήσει άποτελεσματικώτερα· Κατά τήν εικόνα τοΰ Μάρξ γιά τό λαϊκό κίνημα, ή Έπανάσταση «ξάπλωσε τόν Αντίπαλό της χάμω, μόνο καί μόνο γιά νά δώσει τήν ευκαιρία ν ’ Αντλήσει καινούριες δυνάμεις Απ’ τή γή καί νά ξανασηκωθή πάλι τρομερός Απέναντι της, όπισθοχώ- ρησε μπρος στήν Απεριόριστη Απεραντοσύνη τών σκοπών της»· Οί λαϊ­κοί Αγωνιστές έσωσαν τό ΕΙκοσιένα, πού ήταν δικό τους έργο. Ή φεου­δαρχία δέν μποροΰσε ούτε νά τό κάνει, ούτε νά τό σώσει, γ ι’ αύτό καί στό τέλος, δπως είδαμε, τό ξεπούλησε στούς ξένους. Κατάφερε νά τό κά­νει άπό τάφο της ταμπούρι.

Τό ξεπούλημα δμα>ς στούς ξένους σταμάτησε τήν έπανάσταση στό δρόμο πού Ανοιξε τό ΕΙκοσιένα, Τήν Αργοπόρησε εκατό χρόνια· Αυτή είναι ή προδοσία. Φώναξε δ Ύψηλάντης, Αλλά έλειπαν οί δυνάμεις. ‘Ο ’Αντροΰτσος είχε φαγωθή. Οί μεγαλοκαπετάνιοι, δσοι δέν συνθηκολο­γήσανε μέ τήν άντίδραση, Απομονώθηκαν ή εξοντώθηκαν. Τό πατριω­τικό μέτωπο είχε διαλυθή.

Γίνεται μιά νέα προσπάθεια, στά 1826 τό Φλεβάρη, γιά Ανασυγκρό­τηση τοΰ πατριωτικοΰ στρατιωτικού μετώπου σ’ ευρύτερες λαϊκές βά-

σει:, κι’ αύτο δείχνει τήν Ανεξάντλητη Αντίσταση Τό (α νά ρ χ ισ μ α t(7)V μικροκαπετάνιων, άταχτων καί λαϊκών, μικροα- τοΟ Είκοσιίνα στών, μικροδιανοουμένων κλπ. ΰστερ’ Απ’ τήν προ­

δοσία τών νησιωτών καί τό ξεπούλημα τής Ελλά­δας. Κολοβάτος, Λάμπρος, Γερακάρης, Ψύλλας, Στάμος κλπ. * Προσέτι ώμίλησαν μετά τοΰ Έπαρχου οί τρεις: δτι γίνεται εδώ μιά Εταιρία μυ­στική, συγκείμενη Από χα μηλά κα ί μ ικρά υ ποκείμ ενα σκοπόν έχον- τες νά κατατρέξουν ή θανατώσουν τούς Αρχοντες καί μεγάλου^ καπε­τάνιους... Δεδομένα έχομε πολλά· Μάλιστα ό Μακρυγιάννης είπε τοΰ Κο- λοβάτου νά τόν βάλει καί αυτόν στήν Ιταιρία, λέγοντάς του «δτι είναι

70

πράγμα καλό καί διά τήν πατρίδα ωφέλιμο...» (Ήμερ- Χρηστίδη)· Ή ταν δμως μπλοκαρισμένοι άπ’ τήν αντίδραση, τό άστυνομικό κράτος είχε έπιβληθή πιά, ωστόσο δέ σταμάτησε Ιδώ ή συνωμοτική προσπάθεια. Ή παράδοση τοΰ Άντρουτσου ήταν δυναμική· 'Η μυστική αυτή Ε τα ι­ρία άνασυστήθηκε έπί Καποδίστρια και προετοίμασε τό 43—τήν 3η Σεπτεμβρίου. Πληροφορίες σημαντικώτατες μας δίνει ό Μακρυγιάννης, πού πρωτοστατούσε-

Μέ τήν Εταιρία αυτή τό Είκοσιένα ξανάρχιζε γιά τόν προδομένο ελ­ληνικό λαό· Συνεχίστηκε και συνεχίζεται ώ; τά σήμερα μέ διάφορες μορ­φές. Ή επανάσταση εκατό χρόνια εκανε τόν κύκλο της. Εξάντλησε δλα της τά στάδια, παραμέρισε δλα τά έμπόδια, γιά νά φτάσέι υστερ’ άπό τόσους γύρους στό βαθύτερο σκοπό της, αύτον πού άφησε απραγματο­ποίητο στο Είκοσιένα·

Σήμερα βρίσκεται στήν παλιά εκείνη παρατημένη άφετηρία της— τήν άγροτική άστοδημοκρατική άναγέννηση- Kui είναι επίσης σήμερα πολύ αισθητές οί ιστορικές αναλογίες, πού είδαμε στό πρώτο μέρος τής μελέτης αυτής.

Τό ξεπούλημα στον ξένο Ιμπεριαλισμό και ή υποδούλωση τής χώρας έχει τήν ίδια Ιστορική εθνική σημασία, και τότε και τώρα. Είναι κα'ι πάλι ζήτημα ζωής ή θανάτου γιά τό λαό, πώς θά καταφέρει νά βγει άπ’ τη ιιισοαποικιακή κατάσταση· Καί τή διακήρυξη τοΰ Ύψηλάνιη, πού είδαμε παραπάνω, θά τήν υπόγραφε σήμερα χωρίς καμμιά άλλαγή ό πολιτικός συνασπισμός τών κομμάτων τοΰ ΕΑΜ· Ή υποδούλωσή μας στούς ξένους στάθηκε μιά νέα τουρκοκρατία- Και μέ τή γερμανική κατοχή τό Είκοσιένα ξαναγύρισε ακέριο γιά νά κάνει τις νέες του Εξορ­μήσεις, πάνοπλο άπό πείρα καί ωριμότητα. Στά κατοπινά κεφάλαια θά φανή ή προδοσία αυτή καί από άλλες πλευρές—τήν πνευματική, τή γλωσσική, τήν εκπαιδευτική, τήν πολιτιστική, τή λογοτεχνική, τήν έθνική.

ΜΕΡΟΣ Γ'

Η ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΚΑΙ Η ΛΑΪ ΚΗ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ

Καί νά είμαι σχλόβο; τών Τουρχών, χοπέλι στούς γερόντους/...

ΚΛΕΦΤΙΚΟ

Α ' ΑΝ ΑΜ Ο ΡΦ Ω Τ ΙΚΑ Κ ΙΝ Η Μ Α Τ Α ΣΤ ΙΣ Π ΑΡ Ο ΙΚ ΙΕΣ

Ά π ’ τις λαϊκές πηγές τοΰ Είκοσιένα ξεπετάχτηκε και ή λαϊκή Ιδεο­λογία του, πού είναι ή μοναδική βάση γιά νά έχτιμήσουμε τά κ.-ίμενα,

την πνευματική δημιουργία του, τήν κληρο- Η λα ϊκή δημιουργία νομιά του γενικώτερα. Στο πνευματικό πεδίο

έχουμε τή λαϊκή θρησκεία· Στο επαναστατικό τό λαϊκό πατριωτισμό. Στο πολιτικό τό λαϊκό δημοκρατισμό. Στο πο­λιτιστικό τήν καλλιτεχνική δημιουργία, τά φανερώματα καί τις εξορμή­σεις γιά ενα λαϊκό εξνψωμό, γιΰ μιά πραγματικά λαϊκή αναγέννηση. Γιά τή διαμόρφωση τής πολυεδρικής αυτής λαϊκής δημιουργίας, για τό χτί­σιμο τοϋ λαϊκοΰ πολιτισμού του δούλεψε ό λαός στά τετρακόσια χρόνια τής σκλαβιάς του σάν αληθινός 'Ηρακλής, ακαταπόνητος, παντοδύναμος, ήρωϊκός, γιά ν ’ ανεβάσει τό γιγαντόλιθο τής άντίστασης του ώς τις πιό ψηλές κορφές κι άπό σκαλί σέ σκαλί νά τονέ φέρει ώς τό όλοκαύιωμα τοΰ Είκοσιένα·

Τό πολιτιστικό οικοδόμημα τής σκλαβωμένης Ιλληνικής αγροτιάς ειν’ ξνα δημιούργημα τεράστιο, πού αν καί πέρασαν τόσα χρόνια, άκόμα περιμένει τήν αξιοποίησή του. Τό γιατί τό είπαμε παραπάνου. Ή τουρ-

72

κομάχα άντίσταση ξαναγύρισε στίς άφετηρίες της, ή Επαναστατική συνεί­δηση τοΰ Έθνους προδομένη κα'ι κατατρεγμένη άπό παντού πήρb τό δρόμο τοΰ βουνοΰ, γιά νά συνεχίσει μέ τούς πολύμορφους σχηματισμούς της τό έργο τής άπελευθέρωσης κα'ι νά τό ολοκληρώσει. Καί μιά κα'ι δέν τδφερε ώ; τό τέλος και δέν κατάφερε νά τό παραδώσει μέ τήν τελική μορφή του, ουτε άξιοσκόπηση, πολύ περισσότερο αξιοποίηση τής κληρο­νομιάς τοΰ ΕΙκοσιένα μπορούσε νά γίνει. Γιατί χωρίς βιίση αξιοποίησης, άξιοσκόπηση, δηλ. βαθύτερη μελέτη καί κατανόηση, δέν μπορεΐ νά γί­νει. "Οταν αΰριο τελειώσει ό μάστορας λαός τό παλάτι του κι άνοίξει τήν πόρτα του, τότε θά φανοΰν οί θησαυροί του, τότε καί μόνο τότε ή κληρονομιά του θά λάμψει σέ πανεθνική κλίμακα καί θά γίνει αφετη­ρία καί βάση νέας άναγεννητικής δημιουργίας.

Τό λαϊκό οικοδόμημα, άπ’ δπου σάν άπό Λούρειο ίππο, ξεπετάχτηκε άρματωμένο τό ΕΙκοσιένα, δέν εχει καμμιά σχέση μέ τούς χάρτινους φαν-

ταχτερούς πύργους, πού έστησαν πάνω του ο! λο- Ή λα ϊκή η ν ·υμ α - γάδες καί οί καλαμαράδες, γιά νά τό θάψουν τική Επανάσταση κατ’ άπό ψεύτικη φερτική λάμψη. Ό λοι αυτοί οί

έξαλλοι ίδεολόγοι σώριασαν τ ’ άνεμομαζώματά τους στήν πλάτη τοΰ λαοΰ καί τόν πρόσταξιν νά σκύψει γιά νά ξαναγίνει άνδράποδο* Αυτοί δέν είχαν καμμιά πέραση μέσα στό ΕΙκοσιένα, δπως καί σ’ δλη τήν Τουρκοκρατία, ήταν μισητοί στό λαό, κι δν βασίλεψαν τό χρωστοΰν στήν άνάγκη πού είχε ό λαός νά διώξει τούς Τούρκους άπ’ τόν τόπο τον·

Σέ πλάνη άσυγχώρετη βρίσκουνται δσοι πιστεύουν καί κάνουν μέ τά γραφτά τους νά πιστέψουν καί άλλοι, πώς τό ΕΙκοσιένα έγινε χωρίς πνευματική Επανάσταση, χωρίς ξεκαθάρισμα τοϋ δασκαλισμοΰ. Αυτοί δέν έχουν κατανοήσει τό οικοδόμημα τής Τουρ/.οκρατίας, τήν άνεχτί- μητη πολιτιστική αντιστασιακή της δημιουργία. Καί κοντά στό Είκο- σιένα παραγνωρίζουν ακόμα καί τό Επαναστατικό λαϊκό περιεχόμενο, πού εχει να δείξει ή ’Αντίσταση τής Τουρκοκρατίας. Μά τί έννοΰμε λέ­γοντας πνευματική έπανάσταση; Καί πώς καί ποΰ πρέπει νά τήν τοπο­θετήσουμε ; Τί Ιδιομορφίες παρουσιάζει συγκριτικά μέ άλλες πνευματι­κές επαναστάσεις; Στά ερωτήματα αύτά πρέπει νά σταθούμε γιά νά μπο­ρέσουμε νά δώσουμε μιά Επιστημονική άπάντηση στό ζήτημα τής πνευ­ματικής Επανάστασης.

Ή πνευαατική επανάσταση προπορεύεται κι άνοίγει τό δρόμο στήν κοινωνική. Ή τάξη πού άνεβαίνει παίρνει στά χέρια της τήν πνευμα­

τική πρωτοπορία, σπάει τις παλιές μορφές άνα- Χ α ρ α χτή ρ α ς τή ς τρέπει τήν αυθεντία κα'ι τό δογματισμό ιής κυ-

πνκυματικής ρίαρχης τάξης, υπονομεύει σ’ δλα τά Επίπεδα τ'ις Ε π ανά στασης βάοεις τής κυριαρχίας της. Οί πρωτοπόρες Ιδεο­

λογίες εξυπηρετούν τά συμφέροντα τών επανα­στατικών δυνάμεων τής κοινωνίας, ένώ οί άντιδραστικές δλο καί χά­νουν έδαφος και Επιρροή και περνούν στήν άρνηση κοΰ Ιαυτού τους. μπλεγμένες μέσα στις ίδιες άντιφάσεις τους. "Οσο διαφοροποιείται ή βάση, τόσο πλαταίνει και ή πνευματική επιρροή τής άνερχόμενης τάξης· Ή πνευματική επανάσταση έπιδρώντας μέ τή σειρά της, σύμφωνα με τό νόμο τής άλληλεπίδρασης άνάμεσα στά κοινωνικά φαινόμενα κάνει, -νά ωριμάσουν κα'ι ν’ αναπτυχτούν οί οοοι τής κοινωνικής Επανάστασης. "Η πνευματική επανάσταση καλά - καλά δεν είναι παρά ϊνα στάδιο τής κοινωνικής Ιπανάστασης. τό φώς πού ρίχνει αυτή προχωρώντας στό σκοπό της.

Ή Άναγέννηση, γιά νά περιοριστούμε σ’ ενα παράδειγμα, ό δια­φωτισμός, οί Εγκυκλοπαιδιστές άνοίγουν τό δρόμο τής Γαλλικής Ε π α ­νάσταση:. Ή φιλοσοφία υποστηοίζει τά δίκια τής νέας κοινωνικής τάξης, πού όλοένα δυναμώνει, δργανώνεται και προετοιμάζεται γιά τήν κατάχτηση τής Εξουσίας. Ή λογοτεχνία Εμπνέεται άπ’ τά νέα Ιδανικά και μέ τή σειρά της τά Εμπνέει και τά δυναμώνει. “Οπως ή άνοιξη άρ- χίζει άπ’ τά σπλάχνα τοΰ χειμώνα και μέ τή φουσκοδεντριά δίνει τή γενική εξόρμηση τής άνθησης, ίτσι και στήν κοινωνία ή επανάσταση αρχίζει ν ’ ανεβαίνει άπ’ τά μακρυνά βάθη τής πρώτης σύγκρουσης άνάμεσα στις παραγωγικές δυνάμεις και σιις παραγωγικές σχέσεις και προχωρώντας από κατάχτηση σέ κατάχτηση, πού ή καθεμιά αντιπρο­σωπεύει άνάλογα στάδια υλικής - οίκονομικής και τεχνικής Εξέλιξης, <ρτάνει σιό ψηλότερο δημιουργικό της στάδιο, στή ί)υελλώδικη εποχή της, πού είναι γεμάτη άπό εργα καί πραγματώσεις σ’ δλα τά επίπεδα. Γό Επαναστατικό πνεύμα βρίσκει τότε τήν Ισορροπία του άνάμεσα στή μορφή καί στό περιεχόμενο — παρουσιάζει τούς κλασσικούς του.

Ή πνευματική επανάσταση κυριαρχεί τότε άπόλυτα, δημιουργεί τήν κοινα'νική διαπίδηση, δηλ. τό τράβηγμα τών ζωτικών στοιχείων και μορφών τής παλιάς κοινωνίας με τό μέρος της, τήν άφομοίωση

74

τους, και Ανοίγει τήν πόρτα στήν κοινωνική Επανάσταση, στο τελικό αλμα, πού Αποτελεΐ Αποφασιστική στροφή τής έξέλιξης. Μπροστά του ή πνευματική έπανάσταση κολώνει καί διαφοροποιείται. Οί προοδευ­τικοί περνούν στήν Αντίδραση, οί πρωτοπόροι γίνονται Αναθεωρητές, καί τούτο γιατί οί περισσότεροι προέρχονται Από συντηρητικά στρώματα καί φοβούνται τό άνέβασμα τής μάζας, πού πάει νά πάρει στά χέρια της τήν έπανάσταση. Καί μόνο οί έπαναστάτες τραβούν μπροστά.

Πρέπει Απ’ αυτή τήν πλευρά στήν έξέταση τής Επανάστασης νά ξε­χωρίσουμε τις Αστικές επαναστάσεις γιά τόν Ιδιόμορφο ρυθμό τους.

Φουντώνουν, δρμούν, Ανάβουν σάν πυροτεχνήματα Ά σ τ ικ ίς έπα - θαυμαστά καί γρήγορα σβήνουν σά φρύγανα, χωρίς

να σ τά σ β ις ν ” Αφήσουν πίσω τους οΰτε στάχτη. Μόλις κυριαρ­χήσουν φοβούνται τόν ίδιο τόν εαυτό τους, τόνε βλέ­

πουν σάν Αντίπαλο μπροστά τους καί δπισθοχωρονν στήν Αναστήλωση τών ίδιων τους χαλασμάτων. 'Γούτο γιατί δ λαός, Από σύμμαχος καί συναγωνιστής, μπροστά ατό Αποτέλεσμα πάει νά γίνει Αντίδικός τους. Ό λαός προπορεύεται μέσα στήν έπανάσταση καί κυριαρχεί Απόλυτα στο πρώτο της στάδιο. Ύστερα υποχωρεί καί ή έπανάσταση γυρίζει στις Αφετηρίες της, παίρνει μορφή Αντεπανάστασης, γιά νά εξασφαλίσει τό Αντιλαϊκό της περιεχόμενο. Ά πό τή θνελλώδικη έποχή της δέν κρατα παρά μόνο δρισμένες καταχτήσεις, πού τής είναι Απόλυτα χρήσιμες στήν κυριαρχία της.

Στις έπαναστάσεις αυτές κείνος πού μένει είω Απ’ τήν πόρτα είναι πάντα δ λαός. Τά παλιά Αφεντικά συμφιλιώνονται με τούς Ιααναοτά- τες, Αλληλοαφομοιώνονται. Ά πό τήν πρώτη στιγμή τή: κυριαρχίας της ή Αστική έπανάσταση παίρνει τήν κάτω βόλτα της. Τό έπαναστατικό πνεύμα δλο καί δυναμώνει, οί κύκλοι τής πολιτικής δράσης δλο καί στενεύουν. Τά τρία στάδια τής κεφαλαιοκρατικής οικονομίας, τό έιιπο- ρικό, τό βιομηχανικό, τό ιμπεριαλιστικό. Αντιπροσωπεύουν ανάλογες ιδεολογίες παλινδρόμησης καί Αποκορυφώνονται στον Αστικό Απολυταρ- χισμό, πού παρουσιάζεται μέ τή φόρμουλα τής αντεπανάστασης γιά ν’ Ανοίξει τό δρόμο καί νά κάνει Αναπόφευκτη τή σοσιαλιστική έπανάσταση. Ή σοσιαλιστική έπανάσταση στις καθυστερημένες χώοες γίνεται ή μο­ναδική διέξοδος Αναγέννησης, γιατί δ Αποικιακός ιμπεριαλισμός εχει κλείσει δλες τούς δρόμους Ανάπτυξης. Μόνο μέ τό σοσιαλισμό μπο­ρούν νά λυθούν τά Αστοδημοκρατικά προβλήματα τους.

75

Έ ξω άπ τή σοσιαλιστική έπανάσταση κάθε αλλη έπανάσταση στό γενικό της άντίκρυσμα είναι μιά μεταμόρφωση στον τρόπο κα'ι στις

μορφές κυριαρχίας γιά τήν άποδοτικώτερη έκ- *** Τ* λα ό *νάν- μετάλλευση τής εργασίας, γιά τό καλλίτερο δέ-

τια στό λα ό σΐμ0 T0{j χαοϋ, γι’ αυτό και οί Ιδεολογίες δέν κατάφεραν ποτέ νά δημοκρατικοποιήσουν τό πε­

ριεχόμενό τους κι έμειναν -πάντα αντιλαϊκές, άριστοκρατικές στή βάση τους. Μόνο ή σοσιαλιστική Επανάσταση έχει τό χαραχτήρα ριζικής άνα- τροπής· Ό πνευιιατικός προοδευτισμός, μέσα στήν Ιστορία. ό Επανα- στατισμός γενικώτερα, δέν είναι παρά ή αντανάκλαση τοϋ ανυψωτικού δυναμισμού τής μάζας. Κάθε αλλαγή στά μέσα παραγωγής, κάθε σύγ­κρουση τους μέ τις παραγωγικές σχέσεις δημιουργεί σάλο στά σπλάχνα τής κοινωνίας, ανεβάζει νέα προβλήματα, δημιουργεί νέα συνείδηση, οδηγίϊ τό Εποικοδόμημα σέ νέο\>ς προσανατολισμούς. Κείνο πού κυ­ριαρχεί σ δλο τό πνευματικό Εποικοδόμημα είναι ό πόθος τής άλλαγής κι αυτόν Εκφράζει ή πνευματική Επανάσταση· Ενάντιά της ξεσηκώνον­ται οί παλιές μορφές κα'ι ή κοινωνική πάλη μεταφέρεται στό πνευμα­τικό πεδίο· Τό Εποικοδόμημα παίζει τεράστιο ρόλο στήν κίνηση τών ιδεών και στήν κοινωνική πρόοδο· ‘Η δύναμη τοΰ νέου. άσκεΐ μεγάλη ψυχοκινητική Επίδραση.

Οί θίωρίες καί τά Ανατρεπτικά κηρύγματα είναι ή προβολή τών λαϊκών προβλημάτων ώς τις άκρες ουτοπικές συνέπειές του::. Ό βαθύ­τερος δμως σκοπός τους είναι νά κέρδηθή δρισμένο άποτέλ^σμα, μέ δσο τό δυνατό μικρότερες παραχωρήσεις σέ βάρος τοΰ λαοΰ. Γ ι’ αυτό of πνευιιατικο'ι Επαναστάτες, μόλις κερδηθή αύτό τό άποτέλεσμα, αλλά­ζουν γρήγορα σκοπό. Γίνονται αγνώριστοι. Ξκγράφουν τόν καλλίτερο έαυτό τους. Ό Πούσκιν, μόλις άνακάλυψε τό λαϊκό περιεχόμενο τοΰ Εί- κοσιένα» ά.ιό υμνητής του εγινε υβριστής κα'ι διώχτη; του. Ό Χριστό- πουλος άπό Επαναστάτης κι άναμορφωτής φοβήθηκε τήν Έπανάσταση μόλις Εέσπασε καί ποτέ δέν κατάφερε νά συμβιβαστεί μαζί της. "Ο,τι αφήνει ωστόσο ή πνευματική έπανάσταση είναι μιά λαϊκή κατάχτηση, κι άπ’ αυτή την πλευρά ποέπει νά ποΰμε πώς ή προσφορά της στό λαϊκό κίνημα είναι σημαντική. Γι* αυτό ή πνευματική Επανάσταση άκολουθεΐ τά στάδια τής οίκονομικής Εξέλιξης, άλλα μέσα στίς Εποχές τής κοινω- νικοπολιτικής μετεπαναστατικής παλινδρόδησης συμβιβάζεται καί γίνρ- ja i ιδεολογικό στήριγμα τής αντεπανάστασης.

76

Γιά νά καθορίσουμε χή νεοελληνική πνευματική Επανάσταση πρέ­πει νά τήν τοποθετήσουμε μέσα στή συνάρτησή της άπ ' τήν ευρωπαϊκή,

οχι μονάχα γιά τις γενικώτερες Επιδράσεις» άλλά Ιτά Β ια τή ς ά σ τι- γ1('Χ τ6ν κυριώτερο λόγο, δτι ή νεοελληνική πνευ- κής πνκυματικής ματική Επανάσταση αναπτύχτηκε μέσα στά σπλά-

ίπ α ν ά σ τα σ η ς χνα ευρωπαϊκής άπ’ τους μετανάστες τής Τουρ­κοκρατίας. Ή ευρωπαϊκή πνευματική Επανάσταση

αρχίζει άπ’ τις Σταυροφορίες και τελιώνει στή Γαλλική Επανάσταση, πού σημειώνει τήν πολιτική κυριαρχία τής άστικής τάξης. Πέντε περί­που αιώνες ανεβαίνει τό άναγεννητικό κϋμα γιά νά σπάσει νικηφόρο στήν κορυφή τοΰ βράχου τής φεουδαρχίας κα'ι άφοΰ τόσα χρόνια τοΰ- σκαφτε τά θεμέλια κατάφερε νά τονέ ρίξει κάιω και νά κυριαρχήσει.

Αυτό πού λέμε ’Αναγέννηση, δέν είνε τίποτ’ άλλο παρά τό πνευμα­τικό άνέβασμα τής άστικής τάξης- Γ ι αυτό τό λόγο, ουσιαστικά» δέν περιορίζεται σ’ έ'ναν αιώνα ούτε σέ μιά χώρα, παρά είναι φαινόμενο πανευρωπαϊκό και ξαπλώνεται σ’ δλο τό διάστημα πού βρίζεται άπ’ τήν πρώτη Εξόρμηση τής άστικής τάξης. Δημιουργειται ή Εθνική συνείδηση, αρχίζουν οί Εθνικές φιλολογίες, καθιερώνονται οί Εθνικές γλώσσες. Ή ανάπτυξη τής άπόλυτης μοναρχίας άποσπα άπ’ τούς φεουδάρχες τήν πολιτική και στρατιωτική δύναμη.'

Δεύτερο στάδιο άπό τά τέλη τοΰ 17ου αιώνα είναι τό διαφωτιστικό, ή ανάπτυξη τών Επιστημών, ή δημιουργία τής φιλοσοφίας καί κοινω- νιολογίας. Τό στάδιο αύτό άντιστοιχεΐ στις πρώτες καταχτήσεις τοΰ βιο­μηχανικού καπιταλισμού, στήν Εξαφάνιση τής χειροτεχνίας και βαστά ως τά τέλη τοΰ 18ου αίώνα·

Τό τρίτο στάδιο τής 'Αναγέννησης είναι ό θετικισμός, ό Εγκυ­κλοπαιδισμός, πού χαραχτηρίζεται άπ’ τό διαφωτισμό καί τό φιλελευθε­ρισμό του, τήν άρνηση, τήν όρμητικότητα, την έπαναστατικότητα.

Μέσα σ’ αυτή τήν Επαναστατική πνευματική διαδρομή ποιά θέση κατέχει ή'Ελλάδα; Ποώτα-πρώτα πρέπει νά τή χωρίσουμε σέ δυό: τήν

ξενιτεμένη καί τήν υπόδουλη, τήν παροικιακή καί Η ΈΧλάΒα στήν ^ μηχροπολιτική. Ό ξενιτεμένος Ελληνισμός εχει ώ:

Α ναγέννηση τή γαλλική επανάσταση τό σημαντικώτερο κέντρο του στή Βενετιά. Παίρνει τά συνθήματα τής ’Ανα­

γέννησης σ’ δλα της τά στάδια, μά δέν καταφέρνει νά τά μεταφυτέψει στήν Ελλάδα· Τό Πατριαρχείο, παντοδύναμο κάτ’ άπ’ τόν καταχτητή*

77

αντιδρά σέ κάθε νεωτερισμό. Γιά νά χτυπήσει κάθε ευρωπαϊκή έπί­δρυση δημιουργεί τήν Ιδεολογία τοϋ άντιλατινισμοϋ, πού αποτελεΐ τό λίκνο τής Μεγάλη: Ιδέα ; στήν τουρκοκρατική της περίοδο.

"Ολη ή πνευματική δραστηριόιητα τοϋ Πατριαρχείου και τών κο­ρυφαίων λογίων τή; Τουρκοκρατία;, δ,τι γράφτηκε, δ,τι εγινε, δ,τι τυ­

πώθηκε μέσα στά τετρακόσια χρόνια τής σκλαβιά;, Η πολιτική τοΟ γραμμένο πάντα στήν αρχαία γλώσσα ή στή λατι-

ΆντιλατινισμοΟ νική, έχει θέμα του τόν άντιπαπισμό, τήν υπερά­σπιση τή; ορθόδοξης εκκλησίας, τή σωτηρία της

άπό Ανύπαρχτο κίνδυνο. Λυτό ήταν έ'να πρόχωμα ψεύτικο, πού ύψωσε ό παπαδισμός γιά νά κρατήσει του; ραγιάδες στο σκοτάδι, ν’ άποκλείσει κάθε αναμορφωτική Ιδέα άπ’ τήν Ευρώπη.

Τό κήρυγμα τοΰ άντιλατινισμοϋ, πολύ παλιό, κορυφώθηκε στά χρό­νια τής τουρκοκρατίας. Μέ δλα τά μέσα βάλθηκαν οί παπάδες νά κά­νουν τό λαό νά φοβηθεί και νά μισήσει τήν Ευρώπη, νά πιστέψει δτι κάθε ευρωπαϊκό ήταν Επικίνδυνο στή θρησκεία, στο έθνος, στή φυλε­τική του υπόσταση. Ό λοι οί 'Ελληνες Αναμορφωτές—ό Σοφιανός, ό Καρτάνος, ό Λούκαρις, ό Κορυδαλέας — συκοφαντήθηκαν γιά καθολι­κοί, αίρετικοί, Αποστάτες. Κα'ι μέ τό πρόσχημα αυτό καταδιώχτηκαν άγρια. Οί δυο μεγάλες άναγεννητικές Εξορμήσεις τοΰ Σοφιανοΰ και τοϋ Λούκαρι μένουν χωρ'ις κανένα Αποτέλεσμα γιά τό έθνος.

Ό Σοφιανός έρχόταν άπ’ τόν Ανθρωπισμό, άπ’ τούς "Ελληνες !μ- πόρους τής Βενετία;. Ό Λούκαρις Απ’ τή μεταρρύθμιση (Λούθηρο),

Απ’ τό Αγροτικό κίνημα, πού είχε ξαπλωθή καί στήν Σ οφ ιανός κα ί 'Ελλάδα μέ τό Σκυλόσοφο κα'ι τού; ποπολάρους. Και

Λ ούκαρις 0ί δυο έρχονται μέ σκοπούς ευρύτατα Ιθνικοαναμορ- φωτικούς. Φέρνουν τό λαϊκό σκολειό, τή λαϊκή γλώσσα^

τή μετάφραση τών Αρχαίων, τών Γραφών, τήν αΰτοδιδαχτική λαϊκή μέ­θοδο σά μοναδικό μέσο αφύπνισης τοΰ έθνους Απ’ τή μεσαιωνική κα­θυστέρηση. Τό Πατριαρχείο τούς τσακίζει. Ξαπλώνει τά πλοκάμια του στή Βενετία. Βάζει λογοκρισία στά βιβλία. Παίρνει τή μητρόπολη τής Βενετία; στά χέρια του. Βάζει τού; ξενιτεμένου; νά τρώγονται, χωρισμέ­νοι σέ ένωτικούς και άντικαθολικούς. Διορίζει δικούς του έπισκόπους. Ρί­χνει μέ πλεχιάνες δσους δέν έξυπηρετοΰν τούς Αντιλαϊκού; σκοπούς το«.

Ά πό τά 1577, πού πρωτοδιορίζεται δ πατριαρχικός Μάξιμος Σε- βήρος, τό Πατριαρχείο, βοηθημένο άπ’ έξω κι Από μέσα, κρατάει στά

78

χέρια του τή Βενετία και δέν αφήνει ν’ Αναπτνχτή, νά Ελληνοποιηθή καί νά μεταδοθή δποιαδήποτε Εξωθρησκευτική Ιδέα. "Ο,τι Ερχεται Απ’ τή Βενετία είναι Εκκλησιαστικές εκδόσεις. Τά λαϊκά κείμενα τά κυνηγά. "Ολα νά βλέπει μέ ύποπτο μάτι- Εμποδίζει τις μεταφράσεις.

Έ τσ ι Αναπτύσσεται τό διδαχτικό κίνημα, γεννημένο στη Βενετία και ξαπλωμένο σ’ δλη την Ελλάδα. Οί διδαχτάδες, δν καί συναντούν

παντοΰ τήν άντίδραση, δμως μέ τό ράσο τους κα- ΑιΟαχτικό κίνημα τορθώνουν νά διεισδύσουν στήν υπόδουλη Ε λ ­

λάδα και νά πλησιάσουν τό λαό μέ τό λαϊκό τους κήρυγμα. Διδαχτικά κέντρα εχουμε στη Βενετία, στή Ζάκυθο, στήν Κρήτηι στην "Ηπειρο·

Έκεΐ δμως πού λαϊκοποιήθηκε απόλυτα τό διδαχτικό κήρυγμα εί­ναι ή Ρούμελη, δπου άπό τό 1600 κα'ι πέρα Αναπτύσσεται ή Άγρα- φκότικτι Σχολή μέ τόν Ευγένιο Γιαννούλη και τόν ’Αναστάσιο Γόρδιο. Στή Ρούμελη δίδαξε ό πρώτος αναμορφωτής πού ήρθε στήν Ελλάδα, ό Ίοιαννίκιος Καρτάνος, μεταφραστής των Γραφών στή λαϊκή γλώσσα, έκλαϊκευτής μεγάλος, πού τό ΠατριαρχιΙο τόν κατάτρεξε και τόν Αφώ- ρισε (γύρω στά 1550). δπως Επνιξε καί τό Λούκαρι Αργότερα. Στή Ρού­μελη πιάνει γρήγορα τά διδαχτικό κίνημα, γιατί υπάρχει κλεφτοι ριά, με­γάλο λαϊκό κίνημα. Τό ίδιο καί στή Ζάκυθο. 01 ποπολάροι βρίσκον­ται πάντα στό πόδι Ενάντια στήν Αριστοκρατία.

Κι Εδώ βρίσκεται ό λόγος πού σ’ αύτά τά κέντρα ριζώνει δ δημο­τικισμός κι αναπτύσσεται δ πνευματικός λαϊκισμός. Παρουσιάζονται πολ­

λοί άνθρωποι τοΰ λαοΰ. Αγράμματοι, ") μισοαγράμιια- Π νκυματικός TCU) πο{, γράφουν Εργα, χωρίς νά φοβούνται τή γλώσ-

λα ΐκ ισμός σα τους- ’Απεναντίας την πιστεύουν καί τήν Αξιοποιοΰν.Δυό τέτιοι λαϊκοί συγγραφείς, Ανάμεσα σέ πολλούς άλ­

λους, σήμερα μποροΰν νά πάρουν μιά ξεχωριστή θέση στή γραιιματο- λογία μας. Είναι δ ’Αθανάσιος Βαρούχας καί ό Ευθύμιος Πεντα- γΐώτης. Στή Ζάκυθο ό ενας, στή Ρούμελη ό άλλος. Αυτοί Αντιπροσω­πεύουν τό δυναμισμό τοΰ Αγροτικού αντιστασιακού κινήματος καί τόν εκφράζουν μέ γνήσιους λαϊκούς τρόπους· Φτασμένοι γύρω στά 1700, εποχή τή; ανάπτυξης τή; κλεφτουριας. τοΰ κλέφτικου τραγουδιού καί τής έθνικοαπελευθερωτικής, εντοπισμένη; λαϊκά, Ιδέας, αποτελοΰν έ'να σταθμό στήν πορεία τής λαϊκής πνευματικής Επανάστασης.

79

Λέγω λαϊκή πνευματική έπανάστσση τό καταπληχτικό φαινό­μενο ένός λαοΰ Απομονωμένου, μέ τις άλυσσίδες τής σκλαβιάς στά χέ­

ρια, πού υστερ’ απ’ τή μακρόχρονη προπαιδεία Λ αϊκή πνβυματική του σι:ού; καταχτητικούς ή Αμυντικούς πολέ··

έπα νά σ τα σ η μ0υς τής Βενετίας εξω καί μέσα στήν 'Ελλάδα, παίρνει συνείδηση τής σκλαβιάς του καί ξεση­

κώνεται χωρίς νά Ιλπίζει (into πουθενά, στήνει πάνου στις κορφές ελεύ­θερη πατρίδα κα'ι «οχίζει νά πλάθει θεσμούς καί λαϊκό πολιτισμό-

Ή Αντίστασή του στον καταχτητή, ό έθνικοαπελευθερωτικός τοτ/ αγώνας δημιουργεί μιάν αληθινή πνευματική Ιπανάσταση, πού είναι καθαρό λαϊκό δημιούργημα, απομονωμένο δλότελα άπ τήν Ευρώπη. Αύτό τό «όλότελα» πού λέγω πρέπει νά νοηθή μέσα στό συσχετισμό του μέ τις λαϊκές δυνάμεις πού παίρναν τήν Ανάπτυξή τους στή θά­λασσα (γαλαξειδιώτικα καράβια) καί στά καραβάνια. 01 ταξιδεμένοι, καθώς καί οί ξενιτεμένοι τής Αγροτιάς, Αφομοίωναν λαϊκά, έλληνοποιού- σαν τήν ευρωπαϊκή κίνηση.

’Αργότερα πέφτει ή Βενετιά, Αναπτύσσονται οί 'Ηγεμονίες της Βλαχιά;. ’Αλλά κι εδώ τό Πατριαρχείο μέ τούς Φζναριώτες ερριξε

βαρύ τόν ίσκιο του κι επνιξε η ευνούχισε δλα τ’ άναγεν- Άναγβννπτικ& νητικά κινήματα —τοΰ Κανταρτζή (γλωσσικό), τοΰ

κινήματα Μοισιόδακα (έκπαιδευτικό), τοΰ Ρήγα (διαφωτιστικό- έθνεγερτικό’1· "Ολοι αυτοί, δσες επιρροές κι δν παίρ­

νουν άπ’ εξω, μόνο μέτή δύναμη τοΰ λαϊκού κινήματος τις Αφομοιώνουν, μόνο μέ τό ανπχτύπημά του έξορμοΰν, κι αύτό πρέπει νά κατανοηθή σ' δλη τή σημασία του. "Αν δηλ. έλειπε τό λαϊκό Αντιστασιακό κίνημα τήςκλεφτουριάς στήν Ελλάδα, οί πρωτοπόροι έιοϋτοι δέ θά παρουσια­ζόταν. Καί παρουσιάστηκαν Ακριβώς στήν ώρα πού τό κίνημα αύτό είχε φουντώσει καί τρομοκρατήσει τό Σουλτάνο και τό Πατριαρχείο. Ό δυναμισμός (ή; βάση; δημιουργεί τούς πρωτοπόρους στό Εποικοδό­μημα, ώσπού ν'Α>χίσει κι αυτό, μέ τή σειρά του, νά επιδρά στή βάση. “Ό Ρήγας, δν δέν εφευγε στή Βλαχιά, θά γινόταν κλέφτης. Άλλά καί πάλι κλέφτη: εμεινε και στούς κλέφτες στηρίχτηκε·

Τό συμπέρασμά μου είναι πώς στήν Ελλάδα τό κίνημα τής Τουρ­κοκρατίας δημιούργησε καί τή λαϊκή πνευματική του επανάσταση, πώς αν καί ή έτανάσταση αυτή είχε τήν αντανάκλαση της στις παροι­κίες, ή έπίδραση άπ’ αυτές στό λαό στάθηκε εξωτερική ή Ασήμαντη.

80

Δεν είναι μόνο πού πνίχτηκαν στις ποώτες Αφετηρίες του; δλα τα Ανα­μορφωτικά κινήματα στή Βενετία και στο Βουκουοέστι (Βιέννη) κλπ- Είναι και το αλΛο · πως τα κινήματα αυτα δε έκλαίκευτηκαν, δεν ενο­φθαλμίστηκαν στον κορμό τοΰ ντόπιου κινήματος.

Σας παροικίες Από νωρίς Αρχίζει ό πνευιιατικος διαφορισμός. Ό λογιωτατισμός βρίσκει αποκούμπι στο φαναριωτισιιό. Ό δημοτικισμός,

αν και επιβάλλεται μέ τόν Κανταρτζή και τό Χρι- Α ντβπανάστασπ σιόπουλο, δν καί καθιερώνεται στην ποίηση, στό

Κοραή θέατρο (Άχιλλέα; τοΰ Χριστό,τουλου), στίς επιστή­μες (Κωσταντάς-Φιλιππίδης), δν και πέρνα Ακόμα

και στή νομοθεσία, δμως ό δασκαλισμός μέ τη γλωσσική αντεπανά­σταση τοΰ Κοραή δυναμώνει καί συαβιβ'ίζεται μέ τή ι-ικση λύση Οί Αντιδραστικοί Φαναριώτες (Κοδρικα:, Νερουλό:) χτύπησαν τόν Κοραή γιά τόν Ιδεολογικό νεωτερισμό του. τόν Αντιφαναριωτισμό του. τις νέες του μέθοδες κτλ. Οΰσικστικκς γλωσσικές διαφορές δέν είχαν. 'Επίσης τονέ χτύπησαν καί οί Αρχαϊστέ; (.Δούκας). Αυτοί Arfo τέλεια Αντίθεση μαζί του. Καί οί δυο δίχως μέ τις επιθέσεις τους ενίσχυσαν τή θεση τοΰ Κοραή, πού κατάφεοε νά τραβήξει κοντά του δλα τά προοδευτικά στοιχεία τής διανόησης (Βενιαμίν Λέσβιο, Φαρμακίδη, Κοκκινάκη, Βάμβα, Κονμα κλπ ). Έ τσι ό Κοραής εγινε ό πνευματικός Αρχηγός τή; έμπορικής τάξης στις παροικίες, πού ζητούσε μιάν απλή γλώσσα γιά τή δουλιά της, χωρίς νά ένδιαφέρεται για τή μορφή της. Όλες αυτές οί ζυμώσεις στις παροικίες δέν πέρασαν στό λαό. ’Απεναντίας, δπως θά δούμε παρακάτω, ή λαϊκή Αναγέννηση στήν Ελλάδα κέρδισε δικούς της ήγέτες (Ψαλίδα, Βηλαρά)· ΙΥ αυτό δ,τι εγινε σιΐς παροικίες πρέπει χωριστά νά τό έξετάζουμε καί ν ’ Αναζη­τούμε πόση καί ποια Απήχηση είχε στό σκλαβωμένο έλληνικό λαό. Τό Είκοσιένα Ιχει νά δείξει τή δική του πνευματική έπανάσταση. Τή λαϊκή, τή ντόπια. Αυτή τό προετοίμασε, αυτή με τις λαογέννητες δυνάμεις της κατάφερε νά τό έπι βάλει πνευματικά, ιδεολογικά, ηθικά, έθνικά. Ποΰ βρίσκεται δμως ή έπανάσταση αΰιή; Ποιες οί πηγές, οί μορφές, οί καταχτήσεις, ό Αναγεννητικός τη: χαραχτήρας;

Πηγή τής πνευματικής λαϊκής επανάστασης στάθηκε ή Αγροτιά καί τό έθνικοαπελευθερωτικό Αντιστασιακό της κίνημα. Ά πό τις πρώ­τες του κιόλας ίξορμήσεις δημιονργήθηκε ή λαϊκή Ιπαναστατική Ιδεο­λογία, πού ερριξε τά κλαδιά της σ’ Ιθνική κλίμακα καί παρουσίασε ενα

HI

θαυμαστό, καθό λαογέννητο, Εποικοδόμημα. Τά κυριώτερα γνωρί­σματα του : δ Επαναστατικός δυναμισμός, ό Απόλυτος λαϊκισμός, ή συνο­χή, δ πόθος τοΰ εξυψωμοΰ.

Β ' Λ Α ΪΚ Η ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ Π Ο Λ ΙΤ ΙΣΜ Ο Σ

Καί πρώτα εχουμε τή λαϊκή θρησκεία, πού εγινε τό κέντρο και τό Ιδεολογικό κίνητρο τοΰ αγώνα. Επαναστατική σιή βάση τη:, γρήγορα

ξεχώρισε άπ’ τό φεουδαρχικό μοναστηριακό καί Λ αϊκή ΘρησκκΙα πατριαρχικό παπαδισμό. Στάθηκε Αντιμέτο>πή του

στό πλαϊ τοΰ λαοΰ και κατάφερε νά τοΰ Εξασφαλί­σει πλέριαν ένότητα, Ιθνική, κοσμοθεωρητική, ιδεολογική. Μέ τή δύ­ναμή της δ ραγιάς Αντιμετώπισε τήν τουρκική δεσποτεία, στάθηκε Ασάλευτος στό πόστο του τετρακό πα χρόνια, μέ τό λάβαρό της Ανέβηκε σιά βουνά Αντάρτης καί τυραννοφάγος και στ’ ovoua της κήρυξε τήν έπανάσταση του· Ά ν {)ελήσουμε ν’ Αναζητήσουμε μορφές πνευμαιικής Αντίστασης στά χρόνια τής τουρκοκρατίας, αυτές Οά τις βρούμε στους «διδαχτάδες». δηλαδή στούς δαδούχους τής λαϊκής θρησκείας, πού έβγαιναν άπ’ τό λαό και πολεμούσαν μαζί του στά κέντρα τής έθνικής Αντίστασης. Ή ίδια Ιθνική Αντίσταση είχε μορφή θρησκευτική.

’Εθναπόστολοι, δμολογητές. Ατρόμητοι μαχητές τοΰ πνεύματος, γύ­ριζαν μέ τή λαϊκή τους κατήχηση Ανάμεσα στήν Αγροτιά, τήν παρηγο­

ρούν, τή δυναμώνουν, τήν Εξυψώνουν, τήν προετοιμά- Δ ιΒ αχτάΟ ις ζουν γ,,'χ xqV άγώνα. Πολλοί Απ’ αυτούς γίνονται κλέ­

φτες. Χτυπούν τόν πατριαρ/ισμό, Ακονίζουν τό μίσος πρός τούς καταχτητές, ποτίζουν μέ τό αίμα τους τόν έθνικοαπελευθε- ρωτικό Αγώνα τοΰ λαοΰ. "Ολος δ δρόμος τής σκλαβιάς είναι ποτισμέ­νος μέ αίματα νεομαρτυρων—λαϊκοί άνθρωποι of πιότεροι, ψαράδες, Αγωγιάτες, τσομπάνηδες, Αγρότες μαρτυροΰν ήρωϊκά, Αδούλωτοι μπρο­στά στό μαρτύριο. Αυτοί έσωσαν τό λαό άπ’ τούς Εκτονρκισμονς καί t ic άθρόες εξωμοσίες. Τό λαό αύτό τόν είχε παρατηιιένο στήν τύχη του τό Πατριαρχείο, κι δσα λέν of ιστορικοί γιά τήν Εθνική δράση του εί­ναι γιά νά σκεπάσουν τήν Αλήθεια.

’Αμέτρητοι είναι οί έπαναστάτες κληρικοί, πού σήκωσαν σημαία λευτεριάς καί πολέμησαν μαζί μέ τό λαό· Ό Διονύσιος Σκυλόσοφης— αυτός δ μεγάλος λαϊκός πρωτοπόρος—,δ Φιλόθεος Χαριτόπουλος, δ Βλα-

6

82

χάβας κι Αμέτρητοι άλλοι. Ά π ’ τήν ήρωϊκή παράδοση μά; ερχεται 6 Σαιιουήλ, 6 ήρωας τοϋ Κουγκιοΰ, δ Παπαφλέιας, πού ξεσήκωσε τό Μό­ρια κι’ εσωσε ιήν Επανάσταση, καί τόσοι άλλοι.

Ή λκϊκή θρησκεία Αφομοίωσε δλες τής ίθνικέ; αξίες και τις βοή­θησε ν’ αναπτυχτούν σέ δημιουργική κλίμακα. Ά π ’ αυτήν ξεκίνησε ή

λαϊκή πεζογραφία—διδαχές, συναξάρια, χρονικά, ’Ο ρ6Χος τής λ α ΐ- θυμήιιατα Ό λογιωτατισμός χαντάκωσε αυτά

κής ΘρπνκβΙας τά κείμενα, δπως και καθετί πού έρχόταν άπ’ τό λαό. Σ ιό περιεχόμενό της πάλι ή λαϊκή θρη­

σκεία κράτησε τό λαϊκισμό της. τόν παγανισιιό. άξιοποίησε τήν ήρωΐ- κή παράδοση τοΰ χρισιΐ'ΛΊσιιοΰ κι άπ’ αυτήν ξεπετάχτηκε ή μεταβυζαν­τινή ζωγραφική, ιιέ τις Ιπιβλητικές μτρφέ; τη;, πού στόλιζαν τις έ-οιλη- σίες και γειιίζανε τό λαό ά.τό έθνική εγκαρτέρηση, πίστη, αίσιοδοξία καί αντοχή Οί λαϊκοί ζωγράφοι παράσταιναν τούς αγίους μέ έκφραση δυ­ναμική, άντιστασιακή, έπαναστατική.

Ή λαϊ<ή θρησκεία εί>ρεψε τή σύναξη, έ.ταιξ? δργανωτικό ρόλο σέ διάφορες κοινωνικές μορφές, τό πανηγύρι, τήν κοινότητα, τό λαϊκό σκο­λειό, τό συνεταιρισμό, τόνωσε τό δμαδικό πνεΰμα, τήν Ιθνική Αλληλεγ­γύη καί άδελφοοΰνη. Αυτό πού λέμε «κρυφό σκολειό» δημιουργήΛηκ* γρρω στήν έκκλησία. ‘Η φιλανθρωπική δράση τη; είν’ έ'να τεράστιο έιωνικό κεφάλαιο στήν τουρκοκρατία. Καί πάρα πέρα ή λαϊκή θρησκεία ήταν έκείνη πού εδωσε τό συνεχτικό δεσμό ανάμεσα στό χωριό καί τούς ξενιτεμένου;· Ή λαϊκή θρησκεία εθρεψε τις ρίζες τοΰ Είκοσιένα καί μέσα στον άγώνα ε.ταιξε πρωταρχικό ψυχοκινητικό ρόλο. Παρα­βλάσταρα' τη; ή άοετή, ή παλικαριά καί ή τιμή. Δηαιουργημά της 6 νέο; πατριωτισμός, πού σηιιειώνει τό ξύπνημα της αγροτιάς, τήν άντι- φεουδαρχική π«λη τη:. Νά τί θέση εχει στήν ψυχή ένός λαϊκοΰ άγωνι- σιή, δτως ό Μα<ζ>υγιάννη;, ή θρησκεία, «πράμα τζιβαϊρικό πολυτί­μητο» δπω; άμίαητα τή χαρακτηρίζει 6 βάρδο;:

Καί ποιοι είναι αύτο’ι ό.τοΰ σκοτώνονται καί είναι χαψ ω μ ένοι; Ό λ ο ι οΐ Αγωνισιές! 'Ο λο Ατό κείνο·ι; πού βιίσιηξαν τή θρησκεία τους τόσους αΙώνες μέ τούς Τούρκου;— καί ιο ύ ; κάναν cooa μαρτύρια καί τή βάατη~αν. Καί λευτέρω­σαν κα ί τήν πατρ ίδα το υ ; α ΰ t οίνοι μέ τή θρησκεία τους, όπού ήταν πεντακό­σιοι Τι»"’ρ<οι ε ί: τόν Αριθμό κι aucoivoi ενας καί χωρίς τ ’ αναγκαία τοΰ πολέ­μου καί τή μά Ιη·τΐ| οί περισσό ιεροί. Καί τ' Αρματά του; δεμένα μέ σκοινιά. Καί ή πίσ^η ε ΐ; τόν θ ε ό —λευτέρωσαν τήν πατρίδα... Χωρίς Αρετή καί θρη­σκεία δέ σχηματίζεται κοινωνία ο ί ce βασίλειο. Καί πράμα τξιβσϊρικό πολυτί­

83

μητο, όπού τό βασιήξαμβ είς τήν τυραγνία τοΰ Τούρκου, δέν τό δίνο |ΐε τώρα, οΰτε τό καταφρονούμε ot Έ λλη νες

“Αλλες μορφές τής πνευματικής Ιπανάστασης είναι ή ποιητική δη­μοτική δημιουργία και ή λαϊκή πεζογραφία- Γιά τή δεύτερη είδαμε

πώς είναι δημιούργημα τοΰ λαϊκοΰ διδαχτικοΰ Λ αϊκή πβζογραφ Ια κινήματος, πού άποιελεΐ έ'να είδος άντιπατριαρ-

χικής διαμαρτύρησης, καί δ Λούκαρις μέ τόσους προδρόμους (Καρτάνο;. Ραρτοΰρος, Μαργούνιος. ΙΤηγάς) καί Αμέτρητους Ιπιγόνους (Βαρονχας, ’Αγάπιος. Κνριακόπουλος, Νικόδημος Καλλιπολί- της, Σεραφείμ Μυιιληναΐος, Φρ- Σκούφος, Ηλ. Μηνιάτης, Κοσμάς At- τωλός) είναι δ μαρτυρικός Λούθηρος τής νέας 'Ελλάδας- Τόν έπνιξαν, αλλά τό κίνημά του ριζοβόλησε κι εθρεψε τι: γενεές τής σκλαβιάς Αυτό είναι πού Ιγκαινίασε τή νεοελληνική δημοτική πεζογραφία μέ έργα κλασσικά, δπως οί «'Ομιλίες» τοΰ Μαργούνιου. Λούκαρι, Σκούφου, Μηνιάτη, οί μεταφράσεις τοΰ Γόρδιου καί τοΰ Βκροΰχα, οί χρονογρα­φίες, ή Θυσία τοΰ ’Αβραάμ, οί θρησκευτικές ριμάδες καί τόσα άλλα κείμενα.

Πώς ή πνευματική αύιή δημιουργία, πολύτιμη άπό κάθε πλευρά, είναι μιά κατάχιηση τοΰ λαϊκού επαναστατικού πνεύματος, (ό Σκοΰφος, ό Μηνιάτης άπό τα 1790 μιλάν γιά ξεσκλαβωμό). τό δείχνει δχι μόνο ή καταγωγή καί ή άκρα αντίθεσή της μέ τόν τουρκόδουλο πατριαρχι- ομό, μά καί τό ίδιο περιεχόμενό τη:, θρησκευτικό άλλά λαϊκό - άνα- μορφωτικό, μέ αιτήματα γλωσσικά, παιδευτικά, Ισοπολιτικά καί έθνι- κοαπελευθερωτικά. Γ ι’ αυτό τό λόγο δ πατριαρχισμός πολεμά τά κεί­μενα αυτά καί ζητά νά πνίξει τό διδαχτικό κίνηιια, γιά νά βάλει στή θέση του ιό σκοτάδι καί τό τίποτα. Τό ΠατοιπρχεΤο πολέμησε τή γλώσσα τοΰ λαοΰ, τήν Ικλαίκευση, τό φωτισμό, τήν παιδεία. Πολεμούσε μέ τις Άκαδημίες νά σπάσει τήν αναμόρφωση καί νά σώσκι τή νάρκη τής -φεουδαρχίας, ξένης καί δικής μας.

Σιήν ποίηση έχουμε τήν πιο π?.έρια έκφραση τής πνευματικής επα­νάστασης. 'Η καταφρονεμένη λαϊκή γλώσσα άξιοποιήϋηκε καί πήρε τή

δουλεμένη Ισόρροπη κλασσική της μορφή. *Η Ποιητική δημιουργία ΙΟνικηαπελευΟερωτική ιδέα, τό μίσος ενάν­

τια σιήν τυραννία, ή αγάπη τής λευτεριάς, δ πόθος τής ζωής, τά ζωντανά αΐσιήματα τοΰ έρωτα. τής φυσιολα- τρείας, δ πόνος τοΰ χωρισμού, τα βάσανα τής σκλαβιάς, τής ξενιτιά:, ή

84

βαθύτερη διάθεση γιά ίνα έξνψωτικό άγκάλιασιια τής ζωής, βρίσκουν στά δημοτικά τραγούδια τήν πιο καθαρή κλασσική τους διατυπωοη, πού στέκεται στήν πλέρια Ισορροπία άνάμεσα στή μορφή και τό περιεχό­μενο. Τά τραγούδια τοΰ χωρισμού καί τής ξενιτιάς είναι τραγούδια τής άντίστασης, γιατί ή ξενιτιά είναι γιά τό ραγια μορφή σκλαβιάς, Εξορίας, φυλακής *. Φεύγει στά ξένα δπως καί στά βουνά, κυνηγημέ­νος, κατατρεγμένος, βαριεστητμένος άπ’ τά βάσανα καί τήν αβάσταχτη ζωή τής σκλαβιάς. Τά τραγούδια τοΰ Χάρου είναι κι αυτά επαναστα­τικά, γιατί έκφράζουν τήν έγνοια γιά τόν κόσμο, τό βαθύ Αγκάλιασμα τής ζωής· πού χαραχτηρίζει μεγάλες δημιουργικές εποχές. Καί τό α ί­σθημα αυτό το εκφράζουν πάλι μέσ1 άπ’ τή ζωή, δίχως κλάματα καί φωνές, μέ συγκροτημένη κλασσική τελειότητα, δπως στις άρχαΐες στήλες.

Τά κλέφτικα τραγούδια είναι γεμάτα άπό αγωνιστική διάθεση, τό ήρωϊκό στοιχείο, τή λεβεντιά, τή νέα παλικαριά, τό Ιδανικό τής λεύτερης

ζωής, πού δημιούργησε ή άντίσταση στά Τό Κ λέφτικο τρ α γ ο ύδ ι βουνά. Ή ζωή τοΰ κλέφτη, δ θάνατός του,

οί χαρές, τά βάσανα, οί στερήσεις, οί κα- χουχίες, οί κίντυνοι, οί άγώνες, είναι συνταιριασμένα μέ τά βουνά, μέ τήν άνοιξη, μέ τήν Ιλληνική φύση. "Ολα δημιουργοΰν έ'να κύκλο, δπου λάμπει ή αξία καί ή αρετή τοΰ νέου κόσμου, πού ξεπετάχτηκε α.τ’ τήν Ανταρσία καί τήν άντίσταση.

Ή πνευματική έπανάσταση βρίσκει τήν Εκφρασή της καί στή μορφή του. Δέν είναι μόνο τ’ άνέβασμα τής γλώσσας καί ή δημιουργία ορι­στικών τρόπων, ξεχωριστών λαογέννητων τρόπων, ρυθμών, μορφών ποίη­σης. είναι περισσότερ’ απ’ δλα ή κλασσική τελειότητα πού παρουσιάζει to δημοτικό τραγούδι. Αύτό δείχνει πώς προηγήθηκε μεγάλη καλλιέρ­γεια, άναχώνεμα καί ζύμωμα άπό παλιά τραγούδια, άκριτικά κλπ., δη­μιουργική άνάπλαση καί αξιοποίηση δλης τής λαϊκής ποιητικής κλη­ρονομιάς. Κι αύτοΰ τοΰ είδους ή άνάπλαση παρουσιάζεται μόνο σέ ί,ταναστατιχές Ιποχές.

* Ά κοιβώ ς μιά άπ’ τίς πληγές πού κεντρώνει ό Ρήγας για νά ξεσηκώσει τούς ραγιάδες είναι ή ξενιτιά ,ή φυγή, δ έκπατρισμδς. Τά ίδια γράφει στά γρα · φ τά του κι δ Κοραης, «φυγάς» δ ίδιος καί αύτοεξόριστος. «ΈξωρίσΛην έκού- σ ιο;, γράφει δ Κοραής, άπό τού; κόλπους σου, μήν ΰποφέρων νά σέ βλέπω κα- Θημέραν σπαρασσομένην άπό τάς ανομίας τών βαρβάρων».

Γιά νά βγή Ινα τέτιο Αποτέλεσμα σημαίνει πώς ή έπανάσταση πέ- ρασε τήν πρώτη της περίοδο, εγινε κατάσταση, έπιβλήθηκε στήν ψυχή

τοΰ λαοΰ, εγινε αξία πού τραγουδιέται και περνάει Λαϊκό κοινωνικό στό θρΰλο κ«ί στήν άπομνημόνευοη. Καί τό τρα-

συμβόλαιο γ015δι πού δημιουργήθηκε βρήκε άπό σκαλί σέ σκαλί τόν ώριμο τυπο του, τήν αίσΟητική προβολή

του στήν πιο Ισόρροπη μορφή· 'II θυελλώδικη εποχή τής κλεφτουριάς, γύρω στά 1750, εχει να δείξει ολόκληρη δημιουργία στον καλλιτε­χνικό τομέα— χορό;, μουσική, τραγούδι, τό η0ος καί τό ΰφος καί τό ύψος τής νέας παλικαριά;, τή λεβεντιά, τή χάρη, τήν ψυχική έξαρση, τό ρωμαλέο τόνο τοΰ άδούλωτου. "Ενα άφταστο μεγαλείο, πού υψώ­νεται βουνό μπροστά μα; και μάς γεμίζει άπό ουσία.

Έ ν α τραγούδι θά παραθέσω, δχι μόνο γιατί είναι τό κλασικώτερο, άλλά γιατί έκφράζει τήν ιδεολογία ιής έπανάσταση;.

Είναι γνωστό, άλλά έδώ παίρνει τήν καθαυτό δική του ι)έση.

Βασίλη κάτσε φρόνιμα νά γέϊεις νοικοκύρης γιά ν’ άποχτήσεις πρόβατα, ζευγάρια κι άγελάδες, χωριά κι άμπελοχώραφα, κοπέλια νά δουλεύουν.

— Μάνα μου, έγώ δέν κά&ουμαι νά γίνω νοικοκύρηςνά κάμω άμπελοχώραφα, κοπέλια νά δουλεύουνκαί νά είμαι σκλάβοςτών Τούρκων, κοπέλι στους γερόντους.Φέρε μου τ ’ άλαφριό σπα&Ι καί τό βαρώ ντουφέκι νά πειαχτώ σάν τό πουλί γηλά στά κορφοβούνια, νά πάρω δίπλα τά βουνά, νά περπατήσω λόγγους, νά βρώ λημέρια τών κλεφτών, γιατάκια καπετάνων και νά σουρίζω κλέφτικα, νά σμίξω τους συντρόφους, που πολεμούν μέ την Τουρκιά καί μέ τους ’Αρβανίτες.

Πουρνό φιλεϊ τη μάνα του, πουρνό ξεπροβοδιέται.— Γειά σας βουνά μέ τους γκρεμούς, λιβάδια μέ τΙς πάχνες !— Καλό σ' το τ ' δ,ξιο τό παιδί καί τ ’ άξιο παλικάρι.

Στό τραγούδι αυτό οί κόσμοι είναι χωρισμένοι· Ή άντίσταση εχει δημιουργήσει τό δικό τη: κόσμο μέσα στά σπλάχνα τής ελληνικής φύσης. “Εγινε έ'να μέ τήν πατρίδα. Οί γερόντοι έχουν συνταυτιστή μέ τούς Τούρκου;. (Άλλοΰ του; βρήκαμε «τουρκογέροντες»). 'Ο 6ος, 10ος καί 15ος στίχο; είναι κατάβαροι άπό κοινωνικό επαναστατικό περιεχό­μενο- Στον 6ο έχουμε τήν καθαρή άντίληψη τής κοινωνικής σκλαβιάς·

Ή Ιθνική σκλαβιά Ιγινε υπάλληλη έννοια· Στό 10ο εχουμε τη νέα ιδεολογία, τή συντροφική συναγωνιστική ζωή, τό ρυθμό της, τά σφυ­ρίγματα, τά συνθήματα της· Στον τελευταίο, τό νέο πατριωτικό Απελευ­θερωτικό Ιδανικό γίνεται τό κριτήριο για κάθε Αξία, γιά κάθε Ανθρωπο και καταξιώνει δλα τά φανερώματα και τις πράξεις, δλους δσοι τό υπη­ρετούν. 'Η βαθύτερη ουσία τοΰ τραγουδιού, πού δύσκολο νά εβγαινε Ακόμα κι άπό μεγάλο ποιητή, στέκεται στήν έξαρση τοΰ νέου πατριω­τισμού παν’ Απ’ δλες τις αξίες και τά αίσίΙήματα— τή μάνα, τ’ Αγαθά, τήν ίδια τή ζωή. Αυτή είναι ή επαναστατική ιδεολογία. Τά κλέφτικα τραγούδια είναι ό κώδικάς της. Τό ελληνικό λαϊκό κοινοινικό συμβό­λαιο· “Ολοι οί εγκυκλοπαιδιστές και οί Αναμορφωτές— γλωσσικοί· πνευματικοί, φιλοσοφικοί — Ιδώ βρίσκονται συνοψισμένοι.

Δέ θά σταθώ στή λαϊκή τέχνη, στή λαϊκή μουσική, στή λαϊκή Αρ- χιτεχτονική, στούς χορούς και στις Αλλες λαϊκές δημιουργίες. "Ολες δεί­

χνουν τή δημιουργική πνοή, πού χαραχτηρίζει τούς λεύ- Πομπή Κβ* τερους ανθρώποις. Λίγα λόγια χρειάζεται νά πούμε γιά πανηγύρι τό πανηγύρι και τή θρησκευτική πομπή, πού έχουν κα­

θαρό κοινωνικό χαραχτήρα. Και τό ενα και τό αλλο έκ- φράζουν τή βαθύτερη δημιουργικότητα τοΰ λαοΰ μας στά έπαναστατη- μένα του χρόνια. Είναι γεμάτα άπό ομαδικό πνεύμα, Από τήν Ανάγκη τής έκφρασης και τής παράστασης. Λυτός ό σκλαβωμένος κόσμος, τό βλέπουμε, πολεμούσε μ’ δλα τά μέσα. Παρατημένος καί προδομένος Απ’ τούς ήγέτες του, άντλησε δύναμη Απ’ τόν εαυτό του, καί κατάφερε νά δημιουργήσει λαϊκό πολιτισμό και νά τόν Ιπιβάλει στούς δυνάστες του. Μορφές, παραδόσεις, ήθη και έθιμα» Ακόμα και οί άγιοι καί πολ­λές θρησκευτικές μορφές — πεποιθήσεις, πέρασαν στούς Τούρκους· Ή αφομοιωτική αυτή δύναμη δείχνει τό δυναμισμό τής μάζας και τήν έξυ- ψοηική της βούληση. Στά πανηγύρια εχουμε τις πιο συνθετικές δμα- δικές εκδηλώσεις — γλέντι, χορός, τραγούδι, κέφι. χαροκόπι, κουρμπάνια· μουσική, Ινδυμασίες· πομπές, λαϊκή Θρησκεία, λεβεντιά, ψυχικός συνα­γερμός ηθικός έξυψωμός.

Τό ίδιο και στις θρησκευτικές πομπές — περιφορές είκόνων, Ιπι- τάφιοι, Αναστάσιμες πομπές, λιτανείες κλπ. "Ολα αυτά έχουν £να βαθύ­τατο Αντιστασιακό πατριωτικό περιεχόμενο και μοιάζουν μέ σημερινές διαδηλώσεις, πού ή φωνή τους και τά συνθήματα άκούγονται στό

87

βάθος καί γίνονται κοινή συνείδηση. Γ Γ αυτό καί τις Ιμπόδιζε ό κα­ταχτητής. άλλα δέν μπόρεσε ποτές νά τίς σταματήσει.

Γιά τό λαϊκό πάλι θέατρο τής σκλαβιά; τί νά πει κανείς! Πήραν τόν Έρωτόκριτο καί τονέ σκηνοθέτησαν. Ζωντάνεψαν τό ήρωϊκό του

στοιχείο· 'Η αφομοιωτική αυτή δύναμη δείχνει, σύμ- Λαΐκό Θ ία τρο φωνα πάλι μέ τό νόμο τής δημιουργική; Ανάπλασης,

τόν έπαναστατισμό τοΰ λαοΰ. Γ ι’ αυτό καί στά Ε φ τά ­νησα τό λαϊκό θέατρο παρουσιάζεται πιο προοδευμένο, δχι μόνο γιατί έκεΤ δέν ήταν Τοΰρκοι, αλλά κυρίως γιατί έκεΐ τό λαϊκό κίνημα ήταν πιο Αναπτυγμένο. Τό ρεμπελιό τών ποπολάρων δέ σταμάτησε ποτές. ’ Α.λλά ό λαός Αφομοίωσε κι άξιοποίησε δχι μόνο τόν Έρωτόκριτο, Αλλά καί τή «Θυσία τοΰ ’Αβραάμ» κι δλα τά λαϊχά κείμενα—τή Ριμάδα τοΰ Μεγ’ Άλέξαντρου, τό Χρυσογράφο τοΰ Δωρόθεου, πού τόν είχε σάν ανάγνωσμα σχολικό, τά Συναξάρια, τό Φυσιολόγο τοΰ Στουδίτη, τά θρησκευτικά καί Ιρωτικά ποιήματα κλπ. ’Απ’ αύτοΰ Αντλούσε δικό του παιδευτικό περιεχόμενο.

Γ* Κ Α Τ Α Χ Τ Η Σ Ε ΙΣ Τ Η Σ Λ Α ΪΚ Η Σ Π Ν Ε Υ Μ Α Τ ΙΚ Η Σ Ε Π Α Ν Α ΣΤ Α ΣΗ Σ

Ή επαναστατική Ιδεολογία σέ μορφή καί σέ περιεχόμενο παρου­σιάζεται τόσο στό «Χρονικό τοΰ Γαλαξειδιοΰ», δσο καί στό «Κατάγραμ- μο» τοΰ Δημήτρη Χαριτόπουλου. Καί τά δυό γύρω στά 1700. Αύιά τά κείμενα δείχνουν τό τελειωτικό νικημό, τό ξεπάστρεμα τοΰ δασκαλισμού απ’ τή λαϊκή δημιουργία. Ή φράση ξεχειλίζει Από περιεχόμενο. Ό λό­γος λάμπει Απ’ τά νέα ιδανικά, τήν πατρίδα, τή λευτεριά, τήν Ιδέα τής εθνικής Αποκατάστασης, τό μίσος ενάντια στήν τυραννία καί τή βαρβα­ρότητα- Ά πό τά κείμενα αύτά ώς τό έθνεγερτικό γράμμα τοΰ Όδυσοέα Άντρούτσου πέρασαν έκατόν εΐκοσιένα χρόνια, δμως οί γραμμέ: καί τά αιτήματα μενουν τά ίδια. Ή Ιπαναστατική Ιδεολογία πού φορέας της είναι ό λαός βρίσκει στό λαό τήν έκφρασή τη; στά σουλιώτικα γράμ­ματα, στά λαϊκά τραγούδια, στό θούριο τοΰ Ρήγα, πού εγινε λαϊκό Ιμ- βαχήριο τή; κλεφτουριάς. Παραθέτω τό γράμμα τοΰ Όδυσσέα Άντρού­τσου πρός τούς Γαλαξιδιώτες· Έ νας Αγρότης ξεσηκώνει τούς ίμπόρους —μοναδικό πράμα. Σ ’ 2να σημείο τούς λέγει πώς σάν ταξιδεμένοι μπο­ρούν νά καταλάβουν καλλίτερα τή σημασία τοΰ Αγώνα·

«τ’Η γατημένοι Γ α λα ξ ιδ ιώ τε;: 'H eave βέβαια άπό τό θ ε ό γραμμένο ν’ άδρά- ξουμβ τ’ α ίμ α τα μιά ημέρα καί νά χυθούμε καταπάνου στους τυράννους μας,

πού τόσα χρόνια άνελεήμονα μας τυραγνεύουν. Τ ί τή Λ αϊκή Βίακήρυξη θέλουμε, βρέ αδέρφια, αυτή τήν πολυπικραμένη ζωή, τώ ν Οΐκαΐ»μάτ«*ν νά ζοΰμε άποκάτου στή σκλαβιά καί τό σπαθί τώ ν

TOG p a y i f t Τούρκων ν ’ άκονιέται στά κεφάλια μ α ς : Δέν τηράτεπού τίποτε δέν μας άπόμεινε ;

01 έκκλησίες μας γενήκανβ τζαμιά καί αχούρια τών Τούρκων. Κανένας δέν μτορεΐ νά πε ί πώ ς τάχα έχει τίποτα έδικό του, γιατί τό ταχιά βρίσκεται φτω χό; σά διακονιάρης στή στράτα. 01 φαμελιές μας καί τά παιδιά μας είναι στά χέρια καί στή διάκριση τών Τουρχών. Τίποτα, αδέρφια, δέ μά ; εμεινε. Δέν είναι πρέποντος νά σταυρώσουμε τά χέρια καί νά τηράμε τόν ουρανό. Ό θ ε ό ς μάς Εδωσε χέρια. "Ας ρωτήσομε τήν καρδιά μας καί δ ,τι μας άπαντυχαίνει Ας τό β ίλομε γλήγορα σέ πράξη καί ά ; εΐμεθα, αδέρφια, βέβαιοι τό πώς ό Χριστός μας ό πολυαγαπημένος θά βάλει τό χέρι Απάνου μας.

Ό ,τ ι θά κάμομε, πρέποντα; είναι νά τό κάμομε μιά ώρα άρ/ήτερα, γιατί υστέρα θά χτυια μ ε τά κεφάλια μας. Τ ώ ρα ή Τουρκιά είναι μπερδεμένη σέ πο ­λέμους καί δέν ίχε ι ασκέρια νά στείλει καταπάνου μας. "Ας ωφεληθούμε άπό τήν περίσταση, όπού ό θεό ς άκούοντας τά δίκαια παράπονά μας, μά ; εστειλε δ ιά έλόγου μας. Μιά ώρα πρέποντος είναι νά ξεσπάσει αύτό τό ιιαράζι, όπού μας καίει τήν καρδιά.

Σ τά άρματα, αδέρφια! Ή νά ξεσκλαβωθούμε όλοι ή νά πεθάνουμε* Καί βέβαια καλλίτερο θάνατο δέν μπορει νά προτιμήσει κάθε Χ ριστιανός καί Έ λληνας.».

Καί συνεχίζει δ Όδυσσέα; στό δεύτερο μέρος τη; προκήρυξη; του μέ τά ίδια αιτήματα για τήν άνάγκη τοΰ ξεσηκωμοΰ, γιά τή λευτεριά* γιά τήν πατρίδα. "Οταν διαβάσει κανείς αύτότό λαϊκό κείμενο» Αναρωτιέ­ται ποιος Βηλαράς ήταν εκείνος πού τδγραψε. Ποιος Ρήγας τό ύπαγό- ρεψε ; Κάνεις ομω; δέν ί)ά μποροΰσε νά τό φτάσει στήν κλασσική λιτό­τητα τοΰ λόγου, στό βαθύ άνατάραγμα τής ψυχής. Σάν κολοίνα πελε- χημένη από μεγάλο τεχνίτη υψώνεται μπροστά αύτό τό λαϊκό μνημείο τοΰ λόγου· Είναι ή λαϊκή διακήρυξη τών δικαιωμάτων τοΰ ραγιά, θρέμμα μακρόχρονης Εξέλιξης και δημιουργίας στά σπλάχνα τοΰ λαοΰ, άπ’ δπου ξεπετάχτηκε άγλαόμορφο και αρρενωπό, γεμάτο δύναμη καί σιένος. Αύτά τά «πρέποντος», πού λέει καί ξαναλέει, είναι ή λαϊκή επα­ναστατική δεοντολογία, ή βαθιά συνείδηση τοΰ λυτρο)μοϋ, πού πανώ­ριμη πιά, περίμενε την ωρα νά ξεσπάσει. "Η ξεσκλαβωμό; ή θάναιος. ’Αγώνας μέχρι; εσχάτων. Τέτοια δέ στάθηκε καί ή ’Επανάσταση; Τήν πορεία τη; τήν καθορίσανε οί λαϊκοί Αγωνιστές μέ τέτιες υπέροχες δια­κηρύξεις.

Τό ΕΙκοσιένα ξεκίνησε βασισμένο σΰς δικές του λαογέννητες δυνά­μεις, στη δική του λαϊκή πνευματική έπανάσταση. Ή επανάσταση αύτή

κατάφερε νά Ιπιβληθή και νά κυριαρχήσει Ξ ·π ά σ τρ * μ α ά π ’ τό δα - ,'ίχα τά επίπεδα. Τσάκισε τον παπαδι-

σ κα λισμό-πα πα δισμό σμό, ξεπάστρεψε τό δασκαλισμό· Καί τόν ένα καί τόν άλλο τούς άπομόνωσε άπ’ τό

λαό, άπόκλεισε κάθε έπιρροή τους σ’ έθνική λαϊκή κλίμακα. Στή θέση της έχτισε τό δικό του παιδευτικό εκπολιτιστικό οίκοδόμημα μέ δασκά­λους τή ζωή καί τόν αγώνα. Ό ά σ π ο ύ δ α χ τ ο ς τής σκλαβιάς έπαιρνε ά π’ τό λαϊκό πολιτισμό μόρφωση, έπλαθε ψυχή.

Τά σκολειά τή; τουρκοκρατίας μόρφωναν δούλους- Σκότωναν τόν άν­θρωπο καί τόν "Ελληνα μέσα στό παιδί καί στή θέση του έβαζαν τό σχολαστικό έθελόδουλο ραγιά, πού γινόταν δργανο τής τυραννίας τής συνασπισμένης μέ τό κληρικάτο καί τόν κοτζαμπασισμό. Γι* αύτό ό λαός μίσησε τό δασκαλισμό καί τόν παπαδισμό καί δέ ζήτησε ποτέ τά φώτα τους. Αύτό δυνάμωσε κι έθρεψε τίς λαογέννητες αρετές· Μάς τό δείχνει ή έπαναστατική πράξη καί ή έκφρασή της στό δημοτικό τρα­γούδι- Μακρυά άπ’ τούς καλαμαράδες, μέσα στή φύση. στή βιοπάλη, στά δεινά τής σκλαβιά;, στον άγώνα γιά ζωή καί γιά λευτεριά, ό άσπούδαχτο; ραγιά; σφυρηλατούσε τό ηθικό του, άισάλωνε τήν ψυχή του. κρατούσε ά5ούλωτες τίς Αρετές τον, άτείραχτο τό δυναμισμό του γιά αυτοανάπτυξη, καί δλα τά φανερώματα at' άρματα, στούς θεσμούς, στή λαϊκή τέχνη κλπ. έχουν τή σφραγίδα τή; αυτενέργειας, δείχνουν αυτοκαλλιέργεια, τάση γιά αΰτοεξύψοση κι αυτοδηαιουογία.

Αυτά κατάφερε ή λαϊκή πνευματική επανάσταση. “Εσωσε τό ραγιά <ϊπ τον πνευματικό έκτουρκισμό, γιατί τό σχολαστικό σύστημα μόνο τούς Τούρκους καί τούς άφεντάδε; υπηρετούσε, τό λαό τόν έριχνε σέ διπλή σκλαβιά. ’Απ’ αυτή δέ ζήτησαν νά τονέ βγάλουν οί δεσποτάδες. Η Αντιλαϊκή στάση τους έθρεψε τή λαϊκή πνευματική έπανάσταση.

'Αφήνοντας τούς λογιωτάτους στό θώκο του;, παίρνει στά χέρια της τήν πρωτοβουλία καί κατεβαίνει στά πιο γνήσια νταμάρια τής εθνικό­τητας, τής λαϊκόιητας, σ’ 3,τι άποτελεΐ τήν ψυχή, τή θέληση καί τό συμ- <ρέρο τού έθνους.

Λαϊκοί συγγράφει: σάν τόν ΓΙενταγιώτη έλυσαν μέ τό ψυχόρμητό τους πνευματικά ποοβλήματα πού χρόνια δέν μπόρεσε μιά δμαδική πνευματική ήγεσία μέ μεγάλα όνόματα σάν τού Βούλγαρι, τού Κοραή,

90

τοΰ Οίκονόμου, νά συμφωνήσει καί νά τους δώσει μιά τελική και ριζική λύση. “Εβγαλα τό «Χρονικό τοΰ Γαλαξ:ΐδιοΰ», κείμενο τής άντίστασης παραπεταμένο ά τ’ τό λογιωτατισμό. τό συνόδεψα μέ πλατιά σχόλια, μόνο καί μόνο γιά νά δείξω ώσπού εφτασε ό λαϊκός δημιουργός καί ποΰ σταμάτησαν τό Έ θνος οί διαφωτιστές του·

Άλλη κατάχτηση τής λαϊκής πνευματική; Επανάστασης είναι τό πώς δημιούργησε ήγεσία ριζοσπαστική μέσα στήν περιοχή της. Τό μή­

νυμα τοϋ Κανταρτζή νωρίς μεταφυτεύεται στά Γιάν- ΠνηιματικοΙ νενα κι εκεί απλώνει τις ρίζες του καί ρίχνει τά δυνα-

ήγ*τβς μογόνα λαογέννητα κλαδιά του, θρεμμένο άπ’ τούς χυ­μού: καί τό φώς τής λαϊκής Ιπαναστατικής Ιδεολογία.-.

Ό Βηλαράς κι ό Ψα/.ίδας άντλοϋν τό ριζοσπαστισμό τους άπ’ τά λαϊκά κέντρα τής επανάστασης καί γίνονται οί γνηαιώτεηοι νομοθετεί κι ερμηνευτές της σιόν πνευματικό τομέα. Αυτοί χτύπησαν αλύπητα, άπό λαϊκή σκοπιάι τόν κοραϊσμό καί τό λογιωτατισμό κι εδειξαν δρό­μους Εθνικούς. Δέν ξεχωρίζουν τό έθνος σέ σπουδαίους καί σέ χυδαίους, δπως δ Κοραής, β/.έπουν Ενότητα, Εθνικό σνμφέρο, καθολικό, βασι­σμένο στό λαό. Αυτοί είδαν τό «φωτισμό τοϋ γένους» στις λαϊκές βάσει: του - δρθογραφική, γλωσσική, Εχπαιδευιική, πνευματική μεταρρύθμιση, λαϊκή νεομάθεια στή θέση τής στείρας άρχαιομάί)ειας, μεταφραστική λαϊκή εξόρμηση πρός τόν άρχαΐο καί ξένο πολιτισμό, δημιουργική αφο­μοίωσή του.

Τό εργο τους τό συμπληρώνει δ Σολωμός, γέννημα καί θρέμμα του:. Ή πρωτοποριακή δημιουργία τοΰ Χριστόπουλου άπ’ τό φαναρι- ώτικο περίγυρο, οί καταχτήσεις τοΰ Βηλαρα, τό πνεΰμα τής έθνικής Ανταρσίας Ενωμένο μέ τ'ις Απηχήσεις τής Γαλλική; ’Επανάστασης μεταφυτεύονται σ' Ελληνικό χώμκ» έλληνοποιοϋνται, εθνικοποιούν­ται, μεταβάλλονται άπό άπλή ποσόιητα σέ Εθνική Επαναστατική πνευ­ματική ποιότητα μέσα οτό ε(γο τον Σολοψον. Οί ποπολάροι τής Zu- κι θο:, πού τόσα πρόσφεραν στήν ’Επανάσταση, ξυπνοΰν τή συνείδηση τοΰ Σολίομοΰ μέ τόν άγώνα τους. Τόν παίρνουν στις γραμμές τους. Μπροστά σ’ αυτέ; τις δηιιιουργίε; τί είχε νά δείξει δ δασκαλισμός τε­τρακόσια χρόνια τουρκοκρατίας;Τό οίκοδόμημά του. Αποξενωμένο δλό- τελα άπ’ τή ζωή καί τό λαό, είναι τό τρίτο πάιωμα τοΰ μεσαίωνα, μόνο μεγάλα όνόματα καί λόγια. Ουσία χαμμιά. Τό ράσο επνίξε δλα τά ζωτικά φαναριώτικα στοιχεία.

91

Τρίτη κατάχτηση τή; λαϊκής πνευματικής έπανάσταση; είναι ή ήθική έπιβολή της τόσο στούς ξένους δσο καί στούς έ'λληνες αρνητές

τη;. Οί περιηγητές πού έρχονται στην Έλλά- Π αγκόσμια άκτινο- δα βρίσκονται μπροστά σ’ έ'να λαό ξύπνιο, βολία τής ηνβυμα- δημιουργικό. Τήν απελευθέρωση του τή θε­τικής Απαν&στασης ωρούν σά μιάν άνάγκη. Τά δημιουργήματα

του τά προσέχουν, τά μελετούν, τά μαζεύουν, τά τυπώνουν. Διαλαλοΰν μέ βιβλία καί μέ Ικδόσεις, μέ μεταφράσεις, τήν Αξία τους. Ό λα αυτά πριν άπ’ τό Είκοσιένα. Στά 1814 0 γερμα- νός φιλέλληνα; Χαξτάουζεν φροντίζει γιά τή συγκέντρωση τους μέ τή βοήθεια έλλήνων σπουδαστών καί ξεχωριστά τοΰ θ . Μανούση. Ή ίδια συλλογή περνάει καί στά χέρια τοΰ Κοραή, πού βλέποντας τό ένδιαφερο τών ξένων γιά τις λαϊκές μας δηιιιουργίες, άρχισε κι αυτός νά προσανατολίζεται πρός τις νεοελληνικές αξίες, έπιφανειακά δμως καί μέ πνεύμα ξηρά γλωσσολογικό. Στά 1802 ό Κοραής θέλοντας νά δείξει στούς ξένους τήν προκοπή τής Ελλάδας δέ βρήκε λέξη νά πει γιά τό λαϊκό πολιτισμό της, παρά μόνο γιά τούς δασκάλους καιιχήθηκε, μίλη­σε μέ δισταγμό, γιά τή λαϊκή γλώσσα,* ένίσχυσε τόν καθαρευου­σιάνικο κατήφορο πού τραβοΰσαν οί μεταφραστές, καί είπε καί τό περιβόητο: δτι οί δάσκαλοι αυτοί, δν πρόκειται νά «περιπέση αΰΟις ή Ευρώπη είς τήν βαρβαρότητα», είναι ίκανοί, «άφοΰ προβιβάσωσιν είς τήν Ακμήν τά γράμματα έν τή ϊδίςι πατρίδι, νά έλΦωσιν εΐς την Ευρώπην και διενεργήσωσι τήν ένθάδε κατά τό δεύτερον άναγέννησίν αυτών»· Τόση πεποίθηση είχε ό Κο­ραής στό δασκαλισμό καί τόσο τόν ένίσχυσε ! ’Αργότερα δμως έμαθε

* «01 τοΰ έθνους λόγιοι, οί τέως άμελήσαντες καί μέχρι τινός καταφρονή- σαντες αΰτοΰ (ιοΰ νέου γλωσσικού Ιδιώ μαιος, έννοεΐ τή μιχτή) έξ ανάγκης τανΰν χρώμενοι αΰτφ, όπως γνω σιά ποιώσι τφ εθνει τά συγγράμματα τών άλλοδαπών, έρευνώσι καί οΟς δΰναται αΰτό έξ εαυτού νά παράσχπ πόρους και τινας άλλους, δ ι’ ών Οά έιλουτίζετο». (Ύ τόμ νημ α περί τής παρούοης κατα- στάσεω; τού πολιτισμού έν ‘ Ελλάδι, θερ ιανού Γ ' οε'). Φταιχιά θεωρούσε τή γλώσσα τού λαοΰ κα ί χαλούσε ά π’ τά 1802 τούς δασκάλους νά τήν τελειοποιήσουν καί νά τήν πλουτίσουν. Π αραγνω ρίζει δλη τή λαϊκή πεζογρα­φία τής τουρκοκρατίας καί δείχνει πόσο λίγη επαφή είχε μέ τό νεοελληνικό λαϊ­κό πολιτισμό, πόσο ξένη τοΰ η ruv ή λαϊκή γλώσσα, τά δημοτικά τραγούδια, πού ντρεπόταν τό λαϊκισμό τους (χυδαϊσμό) καί τά παράδωσε στό Φωριέλ π α ­ραλλαγμένα στή γλωσσική μορφή.

πώ; ο τήν Ελλάδα δχι ό δασκαλισμός άλλα ό μαχό μένος λαός γέννησε νέους Όμηρους κα'ι σύστησε νά μαζεύουν τά λαϊκά μνημεία, τόνισε τήν ανάγκη νά γίνει λεξικό τής δημοτικής κι άρχισε κι ό ίδιος να μαζεύει και νά σπουδάζει έπιστημονικά τή λαϊκή γλώσσα. Τόση ήταν ή άχτινοβολία τής λαϊκής δημιουργίας.

Ά πό τά 1315 ό Γκαίτε κήρυξε πώ; «τά δημοτικά τραγούδια τοΰ ελληνικού λαοΰ είναι τά καλλίτερα άπ’ δσα γνωρίζουμε άπό τήν άποψη

τής λυρικής, δραματικής καί έπικής ποίησης. Καί Ο θαυμα σμός δμως είναι δημοτικά τραγούδια!».Οί ποιητικές δη-

τοΟ ΓκαΙτ· μιουργίες τής κλεφτουριάς. οί εΙκόνες άπ’ τούς άγώ­νες τη:, δπως ό «Αητός πού μιλά μέ τό κομένο κε­

φάλι τοΰ κλέφτη» κλπ. αφήνουν ζωηρή Ιντύπωση στήν ψυχή τοΰ μεγά­λου ποιητή καί τονέ συνεπαίρνουν ολόψυχα. Διαμαρτύρεται γιά τήν κα­θυστέρηση τή: έκδοση; τής συλλογής δημοτικών μας τραγουδιών τοΰ H axthausen, προσφέρεται νά γράψει αυτός τόν πρόλογο, ζητάει τά δη­μοτικά τραγούδια άπό παντοΰ. στά 1822 μεταφράζει εφτά. προκήρυξε διαγωνισμό ζωγραφικής μέ θέμα τό τραγούδι τοΰ Χάρου, βραβεύει τό καλλίτερο εργο (τοΰ Leybold). Ή Νέα Ελλάδα, ή κλέφτικη, ή άγωνι- στική, εκανε με τήν πνευματική λαϊκή δημιουργία της τεράστιες καταχτή­σεις. «Κάθε φορά, δμολογεΐ δ ίδιος δ Γκαίτε, πού διάβαζα τό ποίημα (τοΰ Χάρου)... δλες οί ψυχικές, πνευματικές καί ηθικές δυνάμεις καί δια­θέσεις ξυανοΰσαν μέσα μου, ξεχωριστά ή φαντασία». Στό «’Ελεγείο του γιά τήν εύγενικια γυναίκα τοΰ Άσαν ’Αγά» δ Γκαίτε μιμήθηκε τήν τεχνοτροπία τής λαϊκής μας παραλογής, λαός "Ενας σκλάβος, κατα- φοονεμένος άπ’ τούς δικούς του άνθρώπους. εδινε πρότυπα στό ιιεγα- λείτεοο ποιητή τής Ευρώπης- Κι άλλος ποιητής Γερμανός, δ W ilhelm Muller Αμπνεύσιηκε άπ’ τά δημοτικά τραγούδια.

Στά 1825 δ λαϊκός μας πνευματικός πολιτισμός δοξάζεται κι Αστρά­φτει μ’ ΰλο τό μεγαλείο του στήν Ευρώπη μέ τήν έκδοση τοΰ Φωριέλ.

‘Ο Φωριέλ μάζεψε καί μετάφρασε καί τύπωσε σέ Φ α ρ ιίλ ,ό λ α ϊκ ό ς frVQ τόμους μέ θαυμάσια ποολεγόμενα τά δημο-

μ α ς Αγωνιστής Τικά τραγούδια, συνοδευμένα άπ’ τόν ΰμνο τον Σολωμοΰ καί τό θούριο τοΰ Ρήγα. Οικοδόμημα

λαμπρό τοΰ λαϊκοϋ μας πολιτισμού παρουσιάστηκε στά μάτια τής Ευ­ρώπης κι εκανε δλο τόν πνευματικό κόσμο της νά σκύψει καί νά τό

ysj

προσκυνήσει. Ή συλλογή τοΰ Φωριέλ τυπώθηκε στα ρούσικα και στα γερμανικά και στ’ Αγγλικά, εκανε τό γύρο όλης τής Ευρώπης. Μέσα στά είκοσι επαναστατικά χρόνια μόνο στή Γερμανία τυπώθηκαν έ'ντε/.α συλλογές δημοτικών τραγουδιών, μεταφρασμένες, σχολιασμένες σαν κλα­σικά κείμενα. Οί σχολαστικοί τή; Ελλάδας έτριβαν τά μάτια τους μπρο­στά σ’ αύτό τό παράξενο φαινόμενο· Νά βλέπεις τά χυδαία συνονθυ­λεύματα τοΰ άγ ο οίκου δχλου, νά γίνονται Αντικείμενο θαυμασμού καί μελέτη:· ΟΙ Ευρωπαίοι δέν ήξεραν τί κάνουν !

Μέ τή συλλογή τοΰ Φωριέλ, ό λαός μέ τήν Επαναστατική πνευμα­τική δημιουργία του συνοδευμένη άπό τούς δυο μεγάλους πρωτοπό­ρους του, τό Ρήγα τής πολιτικής καί τό Σολωμό τής πνευματικής του αναγέννησης, εδειξε στούς ξένους μέσα στον πιο κρίσιμο χρόνο τής Επα­νάσταση:, δταν δλοι ζητούσαν νά τήν πνίξουν, εδειξε πώς δέν είναι μόνο Απόγονος τών αρχαίων, άλλά καί δημιουργός νέου πολιτισμοΰ- Ό Φωριέλ μέ τά σοφά, τά βαθυστόχαστα καί λαϊκώτατα προλεγόαενά του, μέ τό κΰροςτής είδικότητάς του,μέ τήν καλλιτεχνική του διαίσθηση, τή δημοκρατική φιλελληνική του διάθεση, κατάφερε νά παρουσιάσει καί ν’ Αξιοποιήσει σ' ευρωπαϊκή κλίμακα τό λαμπρότερο μνημείο τής Γίνευματικής ’Επανάστασης τοΰ Ελληνικού λαοΰ, κωδικοποιημένο, φω­τισμένο, στεφανωμένο.

Ό Γάλλος αΰιός είναι ό μεγαλείτερος φιλέλληνας, ό κορυφαίος άνά­μεσα στούς ξένους πνευματικούς πολεμιστές τοΰ 21. Έδειχνε τήν Επα­νάσταση άπό τό Αναπήδημά της ώς τό άκρότατο Αποκορύφωμά της— τό κλέφτικο τραγούδι καί τό σολωμικό ΰμνο, τ’ Αντάρτικο ?πος καί τό Εγερτήριο τοΰ Ρήγα. Ή άν[ανάκληση τής δημιουργίας αυτής έφτανε γιά νά φοηίσει δλη τήν Ελλάδα, νά κατατροπώσει τό δασκαλισμό καί νά βάλει τις βάσεις τής Εθνικής Αναγέννησης, ήταν ή ίδια μιά τερά­στια Αναγέννηση, πού μόνο οί Αρχαιολάτρες σάν τόν Κοραή,*οί σχολα-

»s

Καΐ βέβαια 6 Κοραής δέν μποροΰσε νά τό δή, τή στιγμή πού φιλόλογο; αύτός καί κριτικός πανευρωπαϊκής φήιιης, κράτησε δέκα χρόνια ανέκδοτο καί στό τέλος παράχωσε τό θησαυρό τοΰ έθνους του στά χέρια ένός ξένου πού δέν ήξερε τή γλώσσα μας καί τόν έβαλε νά δώσει τήν πνευματική μάχη τοΰ λαοΰ μας κ ι αΰιός στεκόταν θεατής χωρίς νά λογαριάσει ouce τή σημασία της ούτε τ· άποτελέσματάτηςνά σκεφτή. Καί πάλι, δταν βγήκε δ θησαυρός μέτόση αξιοσύνη, πού χάθηκε ό Κ οραή; νά πή δοό λόγια γ ιά τού; δασκάλους; Νά τού; κάνει νά

94

-σηκοί καί οί καλαμαράδες δέν μπορούσαν νά τή δούν καί νά τήν προ­σκυνήσουν. Μιά τέτια δημιουργία, πού έδινε τή μεγαλύτερη μάχη τού ίλληνικοΰ επαναστατικού πνεύματος στά τετραπέρατα τής Ευρώπης, * ό λογιωτατισμό; δέ δίσταζε νά τήν ποδοπατήσει, γιά νά σώσει τό τυ­ραννικό κράτος του- Θά δούμε παρακάτω πώς εγινε ή προδοσία Ιτούτη. Γιά τήν ώρα πρέπει νά σημειώσουμε πώ; ό λαϊκός αγωνιστής Φωριέλ μάς εδωσε τό Legrand, πού στάθηκε ό δάσκαλος καί παρορμη- τής τοΰ Ψυχάρη, έ'νας αξιοποιητής τής νέας Ελλάδας.

Άλλη κατάχτηση, άπ’ τις σπουδαιότερες, τή; πνευματικής εξανά­στασης είναι ή εμπέδωση τής δημοκρατικής συνείδησης σέ λαϊκή κλί­

μακα. Οί {)εσμοί τής Τουρκοκρατίας εθρεψαν Δημοκρατική, λ α - το συντροφικό πνεύμα, ή άντίσταση δηαιούρ-

ϊκή παρΑΒοσΐ) γησε χόντρα δμαδικής ένέργειας. Ή σύναξη, ή συντεχνία, ή αυτοδιοίκηση, ό συνεταιρισμός το­

νώνουν τήν Ιδέα τής ισότητας, τής δημοκρατικής έΟνικής άλληλεγγύης, πού βάση τη; στέκεται ή λαϊκή θρησκεία. "Οταν ό Ρηγαΰ άντλοΰσε -άπ’ τά γαλλικά συντάγματα τις δημοκρατικές αρχές του, δέν Ινεργοΰσε άνεδαφικά, είχε βάση καί πυξίδα του τή λαϊκή δημοκρατική παράδοση τής σκλαβιάς. Αυτή γεννήθησε μέσ’ άπ’ τήν κοινωνικοπολιτική κατά­σταση τού ραγιά- Στήν άρ/.ή σάν άρνηση, υστέρα σά Αέση. “Αρνηση τή; δουλείας, τή; άτολυταρχίας, τή; βίας, τοΰ δίκαιου τοΰ Ισχυροτέρου- Άντισουλτανισμός, άντιτουρκισαός, άντικοτσαμπασισμός, άντιπαπαδι- σμός,. Ανθρωπισμός, κοινωνικό; -χριστιανισμό;, λευτεριά, Ισότητα, Ισο­νομία, ίσοπολιτεία, κοινωνική συνεργασία.

Αυτά τά θέτουν καί τά Ιρμηνευουν καλά, πολλά λαϊκά κείμενα,

νιώσουν τήν άξια τοΰ λαϊκοϋ πολιτισμού καί νά γίνουν έργάτες του; Ά λλάΟ ά πής έκεΐνο; τόν ενιωΟε ; Καί τολμούσε νά συναντηθή μέ τοΰ; «χυδαίους», νά κάνει κορώνα του τή γλώσσα του;, τή δηιιιουργία του;, τό τρ ιγούδι του;: Αύτός που τόσα πρόιιρερε στήν έ χ ιν ά ιια σ η . σιόν πνευματικό τομέα επαιξε άπ’ τήν άλλη μεριά τό ρ ίλ ο toO iv c tx a \,n<Jciicr\.''E.txvz πλάτη oco λογιωεατισμό Χιύ.τησε τοΰ ; λαϊκού; πρωτοπόρου;. Μίλησε γιά τά δικαιώματα τής δημοΐΐκής, μά τήν εβσλε ύ τοταχτική τοΰ δασκαλισμοί. Κακό έ'.ανε στήν πνευματική μας ζωή κ α ί’ κακό μεγάλο, όπως ot Νησιώτες στήν αναγέννηση.

* Ό Γκαίτε τό λέει καθαρά: ή έκδοση τοΰ Φωριέλ ξύπνησε τόν ίδιο Ενθουσιασμό, τό ίδιο ένδιαφέρο, πού ξύπνησε τό ΕΙκοσιένα. «δύπκολο νά χο>- ριστοϋν τά δυό αύ ιά α1στήματα»-ή μάχη τού πνεύματος καί ή μάχη τών α ρ ­μάτων.

95

περισσότερ’ δμως Απ' δλα ιό γράμμα τοΰ Άντρούτσου πρός τόν Μεχ- μέτ πασά Χαζιρετλεοή: «Χρέος απαραίτητον, τονίζει, είς δλους τού: Αν­θρώπους νά φυλάττουν τας έντολάς τοΰ Θεοΰ και νά υπερασπίζονται την Ανθρωπότητα, διότι είναι τό πλέον ώραιότερον πλάσμα τοΰ Θεοΰ (ό Ανθρωπος τό πολυτιμότερο κεφάλαιο, δπως θαλεγε ό Στάλιν...) ε- πρεπε νά εχομεν φιλανθρωπίαν κα'ι ούχ'ι νά γενώμεθα τύραννοι τής Αν- θρωπότητος... διά νά λείψουν αυτά τά τυραννικά καμώματα καί νά ζή- σουν ύπό νόμους βασιλικούς, καθώς ζοΰν τά λοιπά εθνη, δχι νά ερχε- ται τό κέφι ένος νά fβγάζει τήν πιστόλα χωρίς αΙτίαν.. Αλλος νά στέλ- λεται εΐς μίαν δουλείαν καί νά γίνεται ίνας τύραννος καί νά στέκκ είς τό κέφι του τό παν, καί ό νόμος, τό σεραέτι νά μήν άκοιίεται· Αυτά Αλλοΰ δέν γίνονται παρά μόνον εις τούς υπηκόους τής Βασιλείας, τούς Τούρκους, Ρωμαίους καί λοιπούς. Τώρα λοιπόν δλα αυτά εφεραν καί τόν κόσμο εΐς τελείαν Απόφασιν, όπού η ν’ Αποθάνουν μέ τ’ Αρματα είς τάς χεΐρας Ιντίμως υπέρ τής νομίμου Ιλευθερίας τών Ανθρωπίνων δικαιωμάτων...», Ό Άντροΰτσος υψώνει τόν πατριωτισμό σέ παναν­θρώπινες βάζεις: «Τό ν’ Αγαπάς τήν πατρίδα σου, κατά τό λέγειν τοΰ Μπελίνσκι, σημαίνει τή φλογερή έπιθυιιία νά βλέπεις σ’ αυτήν τήν πραγματοποίηση τών πανανθρώπινων Ιδανικών......

Καί ό Μακρυγιάννης, δίαν βλέιει νά δέρνει ό καπετάνιος ?ναν Αγω­νιστή, βρίσκει ευκαιρία νά μά: δείξει τή δημοκρατικότητα καί τόν Αν­θρωπισμό τής λαϊκής ψυχής. Αυτή τή λευτεριά ζητοΰσαν οσοι έφευγαν στά βουνά ή σιά ξένα. Ό Θούριος τοΰ Ρήγα τά έκφράζει δλα αυτά, είναι Απήχηση τοΰ λαϊκοΰ αίσθήματο;. γ ι’ αύιό εγινε τόσο δημοτικός. Ή μεγάλη υπηρεσία τής Γαλλικής Επανάστασης στέκεται Ακριβώς σέ τοΰτο: δτι συνειδητοποίησε στήν ψυχή τοϋ λαοΰ τις Αρχές, πού χρόνια αυτός καλλιεργούσε μέσα του μέ Αγώνες καί θεσμούς.

Πόσο βαθιά ήταν ριζωμένη ή πνευματική έπανάσταση φαίνεται κι απ’ τό όργανωτικό της Ιποικοδόμηιια. Ή σκλαβωμένη 'Ελλάδα ήοθε

καιρός πού εγινε σέ πολλές περιφέρειες λευιερο κρά- Ο ργανωτικό τ0ς τή- κλεφτουριά;, δπου οί καιζαμπάσηδες—τοΰρ-

4πικοΒόμημα κ0ι καί ρωιιιοί— χτυπήθηκαν Ανρια, δπου ό καταχτη­τής δέν μπόρεσε νά έ.ιιβληθή κι Αναγκάστηκε νά δη­

μιουργήσει τόν Αρματωλισμό, να δώπει δ.τλα καί προνόμια στοί'ς ρα­γιάδες καί μ" αύτό τόν τρόπο νά σκάψει τό λάκο του. “Αρματα καί πολεμική Ασκηση, στρατιοηικές δυνάμεις, αΐσιημα ριψοκίνδυνο ανε-

96

ξαοΓησίας έδωσαν στό Είκοσιένα στελέχη καί βάση στρατιωτική, μέ δι­κή τη; δργάνωση, μέ δικού; τη; «ΐγραφους νόμου; λαϊκής προστασίας, Ιπαναστατικής ταχτικής, πολεμικής τέχνης. "Ενα σύστημα πού ένίσχυσε τήν αυτοδιοίκηση σέ πολλές περιφέρειες κι’ εβαλε τις βάσεις της Ασφά­λεια; κα'ι τής κοινωνική; δικαιοσύνη;.

«Τους ανθρώπους τούτους (έννοεϊ τούς κλέφτεε) δέν ΙΟεώρησαν ώς κλέπτας αληθινούς, Αλλ’ ώ; αξί'οιιατικού; τοΰ εί)νου; των. Ώ ; τοι- ούτους καί τού; Ιτίιιησαν» γράφει δ Φιλήμονα:. «Έκτοτε παρετηρήΟη. προσθέτει δ ίδιο;, δτι ή to Αδύνατον να συζώσιν ° Ελλη ν και Τοΰρκος. Έφερον ουτοι τάς σημαία; τοΰ σταυρού... ήσαν ή Ιθνική φρουρά τής ‘Ελλάδος. Κοιτάζοντες διά τών προσβολών τόν δεσποτισμόν τών Τούρ­κων είς μέν τό ε&νο; Ιδιδον ψυχήν καί Ιλπίδας, εις τούτους δέ διέσπει- ρον τήν παραλυσίαν και τήν ατιμίαν». Τό τυραννομάχο κράτος τής Κλεφτουριάς είναι τό λίκνο τή: δημοκρατικής ιδέα;, τό δρμητήριο τοΰ Είκοσιένα. Ζωή όργανωμένη, ή κλέφτικη, βασισμένη οέ αοχέ; λαο- γέννητε;, έ'να έθιμοτυπικό δίκαιο μέ πλατιά ?.αϊχή β ίση, οργάνωση τε­ράστια, προγραμματισμένη, δείχνει τό δυναμισμό τής λαϊκή; πνευματι­κής Ιπανάστασης. Τό Είκοσιένα μας παρουσιάζει Ινα δργανωμένο λαό, γυμνασμένο, Ασκημένο, ψημένο στούς Αγώνες, δχι Ινα μπουλούκι. Στίς δυνάμεις αΰτέ; στηρίχτηκε τό Είκοσιένα. Αυτές εΤχαν γενή φόβος και τρόμος τής Τουρκίας.

"Ετσι Αναβαίνει τό Είκοσιένα μέ τά αΐτηματά του, μ! τήν έπανα- στατική του δημιουργία. ’Απ’ εξω στίς παροικίες, γίνονταν πολλά και

βέβαια δέν εμκναν χωρίς Απήχηση. Ή λαϊκή Ή φ «ιιτοαναγέννησπ δμως βάση Αναπτύσσεται αύτοδύναμα Απ’

τοϋ ΑξΜΤίρικοΟ Χά κάτω καί δημιουργεί τόσα πράματα. Τό χάσμα Ανάμεσα στούς καλαμαράδες καί στό

λαό βρίσκεται στήν Αντίθεση καί στή σύγκρουση τή; λαϊκής πνευματικής Ιπανάστασης με τή δήί)εν «Αναγέννηση» στίς παροικίες. ‘Η τελευταία δέν είναι λαϊκό πνευματικά Ιποικοδόμημα. Ουσιαστικά εχει τό χαρα­κτήρα λαϊκής Αντεπανάστασης. Έ χει πολλά Αντιλαϊκά φαναριώτικα στοιχεία, αυτά πού θ’ αναπτυχτούν μέσα στο Είκοσιένα και θά τά τι- νάξονν.

"Ολα τά γνήσια λαϊκά στοιχεία (Ρήγας, Βη/.αράς, Ψαλίδας, Φιλιππί­δης, Χριστόπουλος) Αφομοιώθηκαν Απ τή λαϊκή πνευματική Ιπανά- σταση. Ε γινα ν έκφρασή της. Μοιάζουν σά νά βγήκαν άπό μέσα τη;.

Ο! καλαμαράδες (Φαναριώτες, Κοραϊκοί δμως) έρχονται απ’ έξω κι άπ’ τά πάνω. Λαϊκή β ίση δέν έχουν. Δέν μπ.ιροΰν νά καταλάβουν τά βα­θύτερα αΐτήιιατα τής άναγέννησης σέ λαϊκή εθνική κλίμακα. "Εχουν μιά σχέση άντιδικίας μέ τό λαό. Of δημοκρατικές τους Ιδέες, κι αυτή άκόμα ή έπαναστατικότητά τους, είναι φερτές και ξώπετσες, δέν είναι ζυμωμένες στό καμίνι τοΰ άγώνα κα'ι τής νεοελληνικής πραγματικότη­τας. Μισούν, άποστρέφονται τό λαό. Θέλουν νά τόν έξευγενίσουν. Χ ά­σμα άμέιρητο τονς χωρίζει άπ’ τή λαϊκή άναγέννηση.

Τύπωναν βιβλία οί καλαμαράδες στις παροικίες, συσταιναν «άκα- δημίες» κα'ι «πανδιδακτήρια», χανόταν στά μεγάλυ λόγια, φώνυζαν πώς

θ ’ άναστησουν τήν άρχαία 'Ελλάδα, άγνοοϋσαν κα'ι ΟΙ λ ο γ ά Β ·ς περιφρονοΰσαν τή νέα, Ινώ δ λαός Ανεβαίνοντας τήν

πυραμίδα πεντακόσιων χρόνων δουλείας θεμελίωνε δημιουργούσε, πολεμούσε. Τή στιγμή πού άρχισε τήν Έπανάσταση του είχε άνυψώσει θαυμασιό, τετράψηλο τό οϊκοδόμηιια τοΰ έθνικού του πολιτισμού και λευτέρωνε τή γή του γιά νά τό σιήσει καί νά τό κάνεΐι κέντρο έθνικής δημιουργίας. Κι άνοιξε τήν πόρτα γιάνά μποΰν οί μα- στόροι πού θά τό στόλιζαν και θά τό λάμπρυναν μέ τά φώτα τους. Δέν υποπτεύτηκε πώς έβαζε θηρία στό σπίτι του.

Οί λογάδες βρήκαν μέ τήν ’Επανάσταση καλή ευκαιρία νά ξαπλώ­σουν τό κράτος τους στήν Ελλάδα κα'ι γκρεμίζοντας δ,τι εχτισε ό λαός νά βασιλέψουν πάνου στά έοείπια. Σ ’ αυτό δμως δέ φ ιαΐν αυτοί. "Ενα λαό πού πολεμούσε και νικούσε αυτοκρατορίες δέν μπορούσαν, με κανένα τοόπο μόνοι τους, οί ξεπαρμένοι καλαμαράδες νά τονέ βάλουν κάτου και νά καθίσουν γιά ένα άκόμα αιώνα πάνου οτό οβέρκο του.

97

Τ

ΜΕΡΟΣ Δ'

Η ΠΝΙΓΜΕΝΗ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ

"Εποβλϊ vd γεννηβοϋν xal ποιηταί χαΙ ποιήματα <5ί«α τή; μζγίΧη; αύτή; έποχή;...

1825) Γ. ΨΥΛΛΑΣ

α ' ΤΟ Π Ν Ε Υ Μ Α Τ ΙΚ Ο Ε ΙΚ Ο Σ ΙΕ Ν Α

Τό Είκοσιένα σάν ’Επανάσταση παρουσιάζει Ιντονα τά χαρακτη­ριστικά τών μεγάλων λαϊκών κινημάτων. Βαθύτατα λαϊκό στήν κατα­

γωγή του καί στην δργάνωσή του, στήν εξόρμησή Μ αζική πάλη του, προπορεύτηκε άπ’ τήν πολιτική ήγεσία του κι ώ ς τ * « σ χα τα | π,βλήθηκε μέ τό πρωτόφαντο σιήν ίσιορία λαϊκό

του δλοκαυτωμα. Ό λαός Αποφασισμένος, μέ τό σύν­θημα «λευτεριά ή θάνατος», ρίχτηκε μαζικά στον άγώνα καί τόν Απο­θέωσε μέσα σέ μιά τραγικώταια Ιπική Ατμόσφαιρα, πού κίνησε κατά- βαθα τό θαυμασμό και τό ξάφνιασμα δλης τής Ευρώπη- «Οί περισσό­τεροι άπ’ αυτούς [στήν άρχή τή; Επανάσταση:] ήταν χωρίς άρματα και ά/,λοι είχαν μαχαίρας. άλλοι σουγλιά και αί σημαΐαι τών περισσοτέρων ήταν τσεμπέρες τών γυναικών των. ’Ερωτοΰσαν οί άπλοι "Ελληνες τότε δ ένας τόν άλλο τί έμαζώχθηιιεν Ιδώ και τί θά κάμομε. Οί δέ κα- πετανέοι τούς ελεγαν οτι έμαζώχΒημεν νά σκοτώσαμε τού; Τούρκους διά νά έλευθερ'οθώμεν. Έδώ έβλέπαμε τήν μεγαλειτέραν προθυμίαν τοΰ λαοΰ. Και αί γυναΐκε; αί ϊδιαι ήρχοντο φορτωμένες και έφερναν και τά ζώα των φορτωμένα κρέατα, κρασιά, 'ψωμιά καί άλλε; τροφ-ς διά νά φάγουν οί άνδρες των καί οί λοιποί στρατιώται. Τό δέ στρατόπεδο

όμοίαζε εις αυτή την περίσταση χωρικό πανηγύρι "Ελειπεν δμως άπό τό στρατόπεδο αυτό ή πειθαρχία, διότι ολοι οί χωρικοί, δσοι έμαζώ- χθησαν δέν είχαν πλέον τόν Τοΰρκο άφέντη εις τό κεφάλι τους. Ή εξα- φνη αυτή μεταβολή εκαμε τούς άνθρώπους τούς απλούς περισσότερο μωροθάμαχτους, τούς έφαίνετο δτι ήτο παράξενο και Απίστευτο νά πά_ ρουν άπό τούς άφεντάδες το>ν τά άρματα και τή δόξα. Οί δέ καπετα- νέοι είς τήν άρχή, έματαχειρίζοντο τούς στρατιώτας ώς άδελφούς των, Ιπειδή έπροσπάθουν νά τούς μάθουν τί Οά είπεΐ έπανάστασις και •άκόμη ουδέ εγνωρίζοντο ποιοι ήσαν οί άνώτεροι (Φωτακος, Άπομν. 29).

Τά Κούγκια, τά Ψαρά, τά Μεσολόγγια, δλα τά δλοκαυτώματα, οί ■αφάνταστοι ήρωϊσμοί, βγήκαν άπ’ τόν βαθύτατο αγωνιστικό συνεπαρμό τής μάζας, άναστήλωσαν δλες τίς γκρεμισμένες ηθικές καί Ιθ»ικές άξιες και στό σύνολό τους πήραν έ'να άφταστο πνευματικό περιεχόμενο. Δέν είναι άνάγκη ν’ άναφέρω παραδείγματα. "Ολοι Θυμούνται τις σκηνές τής αυτοθυσίας, τής αυταπάρνησης, τοϋ ήρωϊσμοΰ, τής καρτεροψυχίας <ί)ς τά έσχατα—νά πολεμούν ξυπόλυτοι, γυμνοί, σκελετωμένοι, γέροι, παιδιά, γυναίκες, κοπέλλες, άρρωστοι, σακάτηδες, στά γιουρούσια, στ' άνατινάγματα. Αυτή τήν τεράστια ψυχοκινητική δύναμη, πού άναπτΰ- χτηκε στίς γραμμές τής μάζας καί πού τήν εκλεισε σ’ έ'να στίχο του δ Σολωμός, μεστό σέ περιεχόμενο σάν το ΕΙκοσιένα: «Δέν τούς βαραίν’ δ πόλεμος, άλλ’ εγινε πνοή του;», αύτό τό γενικό καταρράχτη ποιος τονέ γέννησε; Ποιος τόν ξαπόλυσε; Τετρακόσια χρόνια σκλαβιάς ξέσπασαν σάν ήφαίστειο κι έξακόντισαν σέ παγκόσμια κλίμακα τή συμπυκνωμένη λάβα τής ’Επανάστασης. Τό εθνικοαπελευθεραηικό Ιδανικό, ώριμο πιά κι άτσαλωμένο άπό μακρόχρονη άνειρήνευτη πάλη, πήρε τεράστια ψυ­χοκινητική δύναμη κι άγκάλιασε πλατύτατες μάζες και λαμπάδιασε στις ψυχές τους. Ό λα μπήκαν στήν πλάστιγγα τοΰ ’Αγώνα.

'Η αποφασιστικότητα, ή άντοχή ώς τό {θάνατο, ή ήφαιστειακή Ικ- ρηκτικότητα, ή δρμητικότητα, δ άφταστος ήρωϊσμός. δ μαζικός συνα­

γερμός πού παρουσίασε τό ΕΙκοσιένα, είναι Η κρίση τή ς ήγκσΙας δυνάμεις πού άναπτύσσονται μόνο μέσα στον

όργανο)μένο λαό κι άπ’ αυτή τήν πλευρά τό ΕΙκοσιένα, ΐδίω; στήν πρώτη του θυελλώδικη περίοδο (1821 —1825), είναι ή πιο λαϊκή έθνικοαπελευθερωτική πάλη, πού εχει νά παρουσιά- •σει στό προ καί στό μετά της ή ιστορία μας. Καί ακριβώς ή δυναμική

100

αυτή λαϊκότητα είναι ή αίτια πού τό Είκοσιένα δέ μπόρεσε ευθύς άπ’ τήν άρχή νά σκεπάσει η νά παραμερίσει τήν ταξική σύγκρουση κι άκόμα τήν άντίθεσή του μέ τήν πολιτική ήγεσία. Αυτή, πάντα ρυμουλ- κήθηκε άπ’ τις λαϊκές δυνάμει:, ποτέ δέν άσκησε ήγετικό δργανωτικό ρόλο, κρατήθηκε στή στάση άντιδικίας μέ τό λαό, γιατί δέν είχε έμ- πιστοσΰνη στον άγώνα, τονέ φοβόταν κιόλυς, δέν πίστευε ποτές πώς τά Είκοσιένα θά βγει πέρα και θά έπιβληθή μέ τις δικές του δυνά­μεις, 'Ωστόσο «φόρος αίματος εγινεν άπό δλα τά μέρη τής Ελλάδος καί έσχηματίσθη τό ποσόν τής άγοράς» γιά νά πληοωθή ή λευτεριά (Τερτσέτης). Οί Ήπειρώτες, οί Θεσσαλοί, οί Μακεδόνες, οί Κρητικοί βρουχιόταν σά λιοντάρια, ζητούσαν δργάνωση, βοήθεια, καθοδήγηση( ή Κυβέρνηση αδρανούσε, φοβόταν τό ξάπλωμα, τής έφτανε ό Μοριάς ̂γιά νά στήσει τό πασαλίκι της- "Ο.τι έγραφαν οί πολιορκημένοι Σου­λιώτες στούς προκομένους Κυβερνήτες στά 1824, θά μπορούσαν νά τό Ιπαναλάβουν δλοι οί άγωνιστές,δλος ό λαός:

«Πολλές φορές σάς έγράψαμε καί καμμιά ένέργεια δέν Εγινε εΐς τά γράμματά μας. Τό αίτιο τό άγνοοΰμε- Φαίνεται ή Ισχυρογνωμονεϊτε η αγνοείτε τό άληθινό συμφέρο τοΰ “Έ θνους.. διατί νά χάσκομε, προσμέ- νοντας βοήθεια από τά βόρεια κα'ι δυτικά μέρη, ένώ μόνοι μας. δταν θέλομε, δυνάμεθα νά τελειώσομε τόν προκείμενο Ιδρό άγώνα; Σά; λέγουεν, δτι, ή μάς βοηθήσετε ή δέν μας βοηθήσετε εΐς δσα σάς γράφομε, ήμείς άποφασίσαμε ν’ άφήσομε τά κόκκαλά μας έδώ μετά τών πατέρων μας καί αδελφών, κα'ι δχι πλέον νά κάμομε συιιβιβασμό μέ τούς Τούρκους. ’Αλλά τί τό δφελος, όπού θά μάς εΰρουν οί έχθροι χωρισμένους καί θά μά; άφανίσουν μέ ευκολία II.*.

Ό λαό; έδινε τήν κατεύθυνση στούς ανάξιους ξενοπαρμένους ήγέ- τες του. "Εδινε δ άγρότης τό χρήμα του (νέο χαράτσι). Τό αίτημα τής έθνικής Ινότητας, τό αίτημα τή; απόλυτης εμπιστοσύνης στις δυνάμεις τοΰ άγώνα ήταν λαϊκά αίτήματα, που τά πρόδωσαν οί καλαμαράδες- Ωστόσο ή Έπανάσταση νίκησε μέ τις δικές της δυνάμεις, μέ τήν πίστη στον έαυτό τη;, μέ τή λαΐ-ιή δημοκρατική τη; έμτνοή, μέ τις μακρό­χρονες παραδόσεις καί δημιουργίες της. Τό δλοκαύτωμ.ι τοΰ Είκοσιένα σι έκταση, σέ διάρκεια, σέ άχτινοβολία, σέ λαϊκό μεγαλείο υψώθηκε σάν έξαίοετος φραγμός στούς έχθοους τής Επανάστασης, φιλότουρκους κζί 'Ιεροσυμμιχίτε;, —ντόπιους καί ξένου;—καί τούς άνάγκασε νά τήν άναγνωρίσουν κι άπό έχτροί νά γίνουν ύποστηριχτές της.

101

Β ' Π Α ΓΚ Ο ΣΜ ΙΑ ΑΚΤ ΙΝΟ ΒΟ Λ ΙΑ ΤΟΥ Ε ΙΚΟ Σ ΙΕΝ Α

Σύμβολο εγινε ή ‘Ελλάδα ! Τό μα'π τής Ιστορίας δέν τήν είδε λαμ­πρότερη. Ή δημοκρατική Ευρώπη μέσα στήν Αποπνιχτική Ατμόσφαιρα

τής παλινορθωμένης Απολυταρχίας, μέσα στό σιδε- Τό Είκοσιένα 4- ρενιο πλοίο τής ‘Ιερής Συμμαχίας εκανε τήν ψυ- ηοχή τών λαώ ν χΐκή προβολή της, εβλεπε στό Είκοσιένα τήν Αρχή

μιας νέα; δημοκρατικής εξόρμησης- Ή Ίουλιανή Επανάσταση στή Γαλλία βγήκε μέσ’ Απ’ τή ν αναταραχή τοΰ Είκοσιένα. ’Αντίχτυπος του καί ή Πολωνική ’Επανάσταση, αργότερα ή ’Ιταλική κα'ι τόσα Αλλα Ιθνικοαπελευθ ερωτικά κινήματα. ’Απ’ αυτή την πλευρά πολύ σωστά ό Τρικούπης είπε τήν Επανάσταση μας «εποχή τών λαών».

Δέ γίνεται τρόπος ν’ Αναφέρουμε έδώ τήν εχταση και τις μορφές τοΰ ευρωπαϊκού φιλελληνισμού. Οί συνήγοροι τοΰ Άγώνα στάθηκαν Αμέτρητοι καί βοήθησαν πολύ. ’Αμέτρητοι είναι -/ι εκείνοι πού κατέβη­καν νά χύσουν τό αίμα τους γιά τή λευτεριά. "Ακρα δέ βρίσκεις μ’ αύτό τό συναγερμό. Οί περισσότεροι ίίμως ήρθαν νά πολεμήσουν γιά τή δη- μσκρατική Ιδέα. Ό Γκαίτε είπε τό Είκοσιένα : «σταυροφορία κατά τής όσμανιχής Απολυταρχίας»· Στή σταυροφορία αυτή πήραν μέ­ρος δλοι οί λαοί· Γ ι’ αύτό δ Σανταρόζα λίγο πριν πέσει στή Σφαχτη- ρία έδωσε τό βαθύτερο νόημα ιοΰ Είκοσιένα, σάν προανάκρουσμα τής μάχης τών λαών: «Ημείς Θά πέσουμε, μά οΐ λαοί ·θά νικήσουν!».Ακόμα καί δυο Τούρκοι πολέμησαν y ιά τήν Ελλάδα. Σπούδαζαν στό Πα­

ρίσι, υπότροφοι τοΰ Άλή Πασά. Πέρασαν στή Λευκάδα, ζήτησαν δπλα καί πήγαν στό Μεσολόγγι. Ό ενας έπεσε έκεΐ πολεμώντας. «Αΐωνία του ή μνήμη, λέει ό Ζαμπέλιος, πού τονέ γνώρισε. Τίς οίδεν όποίαν ποίησιν ένέκλειεν ή ζωή του καί τό νέον του στήθος!..». Οί στρατιωτι­κοί φιλέλληνες Αγωνιστές είναι Αμέτρητοι· Λίγα λόγια χρειάζεται νά ποΰμε γιά τούς πνευματικούς.

Δέν αξιωθήκαμε Ακόμα νά κάνουμε μιά Ανθολογία τών ξένων ποιη­τών, πού ύμνησαν τό Είκοσιένα· Στάθηκαν οί καλλίτεροι Αγωνιστές. Ή

δικαίωση τής τέχνης είναι τό υψηλότερο καταξίωμα ένός Μ πάΐρον Αγώνα· Σύμβολο θά στέκεται τό κατέβασμα καί ό θάνατος

τοΰ Βύρωνα στό Μεσολόγγι. Ό Αγώνας του. Ή πνευματική αίγλη του- Ό Αντίχτυπος πού είχε παντοΰ ή πράξη, τό τέλος του. Τά τραγούδια του· Ό τελευταίο; πολύστιχος παιάνας του γιά τό Μεσολόγγι.

102

«Νησί» τόν περιγράφει. Δοξολογεί τήν άντίσταση τών πολιορκημένων. Ό ήρωάς του, ένας θαλασσινος'φωνάζει: «"Ισαμε τις μέρες αυτές (άπό τόν καιρό πού δστραψε στίς Θερμοπύλες) ή Ελλάδα πάλι, μεταμορφώ­νοντας σέ σπαθί τό μέταλλο τών άλυσσίδων της, ή Ελλάδα πεθαίνει πολεμώντας, γιά ν’ άναστηθή στη δόξα της».

Στή Γαλλία, στήν ’Ιταλία, στήν ’Αμερική, στή Γερμανία, σ’ δλες τις χώρες, είχε δυνατή άπήχηση ό Ιλληνικός αγώνα;. Οί μεγαλείτεροι

ποιητές τόν εξυμνήσανε. (Ό Γκαίτε, ό Πούσκιν, δ Σελ- Π αγκόσμιο λεϋ κ. &■). Καμμιά συκοφαντία δέν μπόρεσε νά πιάσει

προσκύνημα στις ψυχές τών πολιτισμένων κα'ι φιλελεύθερων άνθρώ- πων δλου τοΰ κόσμου· Ό κόσμος έβλεπε μέ τήν έπανά­

σταση ν’ άνασταίνεται ή αρχαία δημοκρατία στήν πατρίδα της. 'Η Αρ­χαία Ελλάδα μιλούσε σ’ ολων τις ψυχκς καί φώτιζε τό δρόμο τής νέας. Ή Απολυταρχική Εύρώπη ήταν έτοιμη νά πνίξει τήν ’Επανάσταση, δν, παράλληλα μέ δλλα αϊτια, δέν παρουσιαζόταν αυτό τό τεράστιο φιλελ- ληνικό ρεύμα, πού μέ τά κομιτάτα, τις συνηγορίες, τ'ις γιορτές, τίς έκδό- σεις, τίς συνδρομές κλπ. Ινίσχυσε πολιτικά, ήΟικά καί υλικά τήν ΈλΧάδα· Παγκόσμιο προσκύνημα τής Ιδέας, δηλ. τής δημοκρατίας, τής λευτε­ριάς τής θυσίας. Έ τσ ι εβλεπαν τήν Ελλάδα οί ξένοι. Ό άγώνας της τήν άνέβασε στά ύψος τή; Αρχαίας. Τό Μεσολόγγι άνάστησε τίς Θερ­μοπύλες. Οί παλιοί ξαναζωντάνεψαν μέσα στά έργα τών νέων. Μέ τέ- τιο Α<τινοβόλημα δναψε φλόγες παντοΰ τό ΕΙκοσιένα. κίνησε υψηλά αι­σθήματα, μεγάλες Ιδέες, συγκλόνισε τις ψυχές κορυφαίων τοΰ πνεύματος, τή; τέχνης, τή; έπιστήμης, κι ωστόσο στήν Ελλάδα οί άνθρωποι πού έκαναν αυτά τά θαύματα, αντί νά τιμηθούν καί νά ένισχυθοΰν. ζοΰσαν τό μαρτύριο τοΰ κατατρεγμού καί τής καταλαλιάς.

Ό πρωταρχικός ρόλος τών πνευματικών άνθρώπων στή μεγάλη έκείνη στιγμή, πού τήν περίμενε καί τήν προετοίμαζε τετρακόσια χρόνια δ λαός, δέν ήταν τόσο άπλός, νά πάρουν δηλαδή τό δπλο — δσοι τό πήραν — κι άπόλεμοι αυτοί νά μπαίνουν στά πόδια τών Αγωνιστών καί νά φιλοδοξοΰν πολεμικές δάφνε;, ό πραγματικός ρόλος τους ήταν πνευματικός, νά πολεμήσουν μέ τά δικά τους Ιδιόμορφα δπλα, τά πνευ­ματικά, γιά νά ξαπλώσουν τήν έπανάσταση στό δικό τους τομέα, τόν παιδευτικό, τό γλωσσικό, τό πνευματικό, τό λογοτεχνικό, νά γίνουν άναγεννηιές.

loa

Γ* 01 Δ ΙΑΝΟ Ο Υ Μ ΕΝ Ο Ι ΣΤΟ Ν ΑΓΩΝ Α

"Επρεπε νά μιμηθοϋν τό παράδειγμα τοϋ λαϊκοΰ έκείνου δασκάλου, Νϊκος Νικητόπλος τ’ δνομά του, πόύ μόνος του, σάν άληθινός πνευ­

ματικός οικοδόμος, μεταστοιχείωσε Ικπαιδευτικά Έ ν α ς ο ίκοδδμος τά λαϊκά αΐιήματα τής Επανάστασης και θεμε­

λίωσε πάνου στις λαϊκές βάσεις λαϊκό σκολειό στήν Αθήνα, μέσα στον Παρθενώνα : «Τό Αλληλοδιδακτικό Σχολείο τοΰ Παρθενώνος» (1825). «Οί παρθένες, γράφει, αί όποΐαι τώρα σπουδά­ζουν είναι πενηνταδύο και άλλα τόσα μικρά παιδιά. Τό πρωΐ σπουδά­ζουν τό γράψιμο καλλιγραφικώς, επειτα τήν άνάγνωση. “Ολα τά μαθή­ματα των τά έσύνθεσα εΐς τήν όμιλουμένην γλώσσαν μας...» (Έφημ. ’Αθηνών). Τή στιγμή πού ούρλιαζε ό ’Αγώνας, ό πατριώτης Νικητό- πλος εδινε κι αυτός στά μετόπισθεν τήν πνευματική του μάχη, εκανε κι αυτός Έπανάσταση στον τομέα του. Νά τί επρεπε νά κάνουν οί Σχόλαρχοι κι οί Σοφοί ποΰ κατέβηκαν στον ’Αγώνα· Νά δώσουν τό δι­κό τους φώς· Τις δικές τους δυνάμεις στό λαό και γιά τό λαό· Άντίς γι“ αυτό τί έκαναν ;

Άλλοι δέν κατέβηκαν στήν άγωνιζόμενη πατρίδα καθόλου, άπό πνεΰμα άντεπαναστατικό. Δέν είχαν εμπιστοσύνη στήν έπανάσταση, δέν

τήν ήθελαν. Στέκονταν άπό μακρυά Θεατές. Άλλοι κα-ΛαΐκοΙ τέβηκαν γιά νά πάρουν θέσεις κι άξιώματα. Άλλοι,

&ναγκννΐ)Τ&ς είτε εξω είτε μέσα, δούλεψαν άναγεννηιικά, άναδεί- χτηκαν πραγματικοί πνευματικοί άγωνιστές. Κύριο,

πρωταρχικό κριτήριο γιά τό χωρισμό καί τήν άποτίμηοη τών λογίων τοΰ Άγώνα, ή γλώσσα, τό επαναστατικό πνεύμα. Σκοπός τής έπανά­σταση; ήταν ή άναγέννηαη — εθνική και πνευματική. Γή καί γλώσσα ζητοΰσε ό λαός. Μοίρασμα τών τσιφλικιών, ρίξιμο τής φεουδαρχίας, άστικολαϊκό μετασχηματισμό άπ’ τή μιά. Καθιέρωση τής λαϊκής γλώσ­σας, ξερίζωμα τοΰ λογιωτατισμοϋ. φωτισμό καί πνευματική ανόρθωση άπ’ τήν άλλη. Αυτά ζητούσε καί γι’ αυτά πολεμούσε ό λαός· Γ ι’ αυτά εκανε τήν 'Επανάσταση. "Οσοι στάθηκαν στό πλευρό τοΰ λαού γιά νά τοΰ δώσουν άναγέννηση. Έ νας Σολωμός στήν ποίηση, Ινας Ψύλλος στή δημοσιογραφία, §:νας Τερτσέτης στήν πεζογραφία, ϊ\ας Τρικούπης στό λόγο, ?νας Κοκώνης η Κλεόβουλος σιήν παιδεία. Αυτοί είναι οί λαϊκοί πνευματικοί άναγεννητές* οί πρωτοπόροι άγωνιστές κι έπαναστάτες.

104

Αντίθετα, δσοι μέ τις παραφου σκο)μένες Ιδέες τους δέν μπόρεσαν νά μποϋν στό πνεΰμα τής έθνική; εκείνης κοσμογονίας, δσοι είδαν τό

λαό άπό ψηλα', και συνειδητά η αθέλητα, πε- Χ αλασοχώ ρΐ)9«ς καί ριπλέχτηκαν στούς κύκλους τής Αντιλαϊκής —

μ α σ τρ ο χα λα σ τές άντιαναγεννητικής νοοτροπίας και βοήθησαν στ’ δνομα μιας ψευτοαναγέννησης τό λογιω-

τατισμό νά πνίξει τήν άληθινή λαϊκή άναγέννηση, βάζοντας οί ίδιοι τά θεμέλια τής παλινόρθωσης του δασκαλισμού, αυτοί δέν έχουν θέση στήν Επανάσταση,— είναι πατριώτες, άγωνιστές, πρόσφεραν πολλές υπη­ρεσίες στον άγώνα, οίκοδόμοι δμως πνευματικοί δέ στάθηκαν. K<xi τέ- τιους τούς ήθελε ό λαός. "Οπως πολεμούσε τούς κοτζαμπάσηδες πού τού έπαιρναν τή γή, ετσι σιχαινόταν καί τούς δασκάλους, πού τοΰ σήκω­ναν τή γλώσσα.Τούς πρώτους έλεγε: χαλασοχώοηδες —ήθελαν νά κα­ταβροχθίσουν τή Νέα Ελλάδα, νά τήν κάνουν πασαλίκι καί φέουδό τους. Τούς λογιώτατους πάλι τούς έλεγε: μαστροχαλαστάδες — θέλοντας νά δείξει πώς πάσκιζ'ΐν νά τοΰ περάσουν τά γιαλιά ενώ τονέ στράβωναν, κα'ι μην έχοντας άλλο έφόδιο στό μυαλό τους έχτός άπό νεκρές ψέξεις, είχαν τήν αφάνταστη πλάνη νά πιστεύουν πώς είναι άναμορφωτές, πώς μαστόρευαν κα'τι καλλίτερο, ένώ στήν πραγματικότητα χαλούσαν-άπό θεμελίου τό λαϊκό οίκοδόμημα, φέρνοντας αφάνταστη έθνική ζημιά στήν προκοπή τοΰ λαού- Αυτοί ήταν Εχθροί, τοΰ λαοΰ καί δ Σολωμός, μέ τό δίκιο του, δέν τούς ξεχωρίζει άπ* τούς Τούρκους, γιατί ήθελαν νά τοΰ σηκώσουν τόν πνευματικό λυτρωμό του. Φυλαχθήτε άπό τούς λογιωτάτους I, γράφει στούς Νησιώτες δ διαφωτισμένος άστός στό Λονδίνο, έμτοροκεφαλαιοΰχο; Ίω . Όολάνδο; (Άρχ. Κουντουρ. Β' 160). Δέ μάς λέει δμως ποιούς θά έβαζαν στή {>έση τους. Τούς άρχαϊ- στές, τονς φαναριώτε;, τούς καλαμαράδες τούς χτυπούσαν οί προοδευ­τικοί αστοί, πού άκολουθοΰσαν τόν Κοραή σέ δλα του. Στή θέση του; δμως τί έβαζαν ; Τό φάντασμα τοΰ ?>ογιωταπσμοΰ, τήν παρο)δία Λυ· Αυτοί, δλοι τους ίδια φάρα, καιέϋηκαν μουσαφίρηδες στήν 'Ελλάδα, όχι γιά νά δουλέψουν πνευματικά δίπλα στον άγωνιζόμενο λαό, μά γιά νά γίνουν γραμματικοί, βουλευτές, πολιτικάντηδες, καπετάνιοι, πολέ­μαρχοι. Γιά δόξες καί βραβεία και παράσημα καί θέσεις διψοΰσαν, δχι πώς ήρθαν γιά καλό. Κολλοΰσαν κοντά στούς πολέμαρχους γιά γραμ­ματικοί. τά γράμματα ήταν άκριβα', δπως μάς λέπι δ Φωτάκο;, και μέ τις σπιγουνιές καί τις κολακείες τους, τούς παραφούσκωναν καί χαλοΰ-

105

σαν, τη γλώσσα τοΰ λαοΰ στις Γραμματαλλαγές, πού σήμερα δπως θά δούμε παρακάτου, θά ήταν ιά καλλίτερα μνημεία τοΰ Άγώνα.

Κι δταν πιά σιγοΰρεψαν τή δουλιά τους μέ τό διχασμό, σκέφτη- καν νά κάνουν Ακαδημία (η Πρυτανεΐον ή Διατακτηριον), γιά νά

Ιπιβάλλουν, δίπλα στον νεκραναστημένο κοτζαμπασισμό, Π ροσκλητή- και τό λογιωτατισμό, κι ετσι νά δέσουν χέρια-πόδια τό ρ ιο λογΙ»ν νά τοΰ βουλώσουν και τό στόμα. “Ενα καταστατικό

πού σώθηκε, δημοσιευμένο άπ τόν Κουγέα, είναι σπουδαίο ντοκουμέντο. Πρώτα-πρώτα εχει τά δνόματα τών Αναμορ­φωτών, πού δνειρεύτηκαν νά γίνουν και άκαδηιιαϊκοι τής Ψωροκώ­σταινας, και νά τή στολίσουν μέ Πρυτανεία. “Επειτα μαθαίνουμε και τι ζητοΰσαν. Βρισκόμαστε στον ’Απρίλη τοΰ 1824. Μαζεύτηκαν τριάντα λόγιοι, στό "Αργος. Ό Α. Σκυλίτση; Όμηρίδης, Μαρίνος Κλάδος, Ού- «λέριος Στάης, Ά νθιμος Γαζής, Ίω . Κωλέτης, Ν. Μηλιάνης, Γεώργ. Καλαρδς, Βενιαμίν δ Αέσβιος, ’Ιωάννης Θεοτόκης, ’Ιωάννης Κοντου- μάς, Γεώργιος Αίνιάν, ’Αναστ. Αόντος, Γεώργιος Γλαράκης, Ίω . Δ. Μαυροκορδάτος, Δημ. Γουζέλης, Δημ· Παρδαλάκης, Γρηγόριος Κων- σταντάς, Γεώργιος Γλαράκης, Ίω . Κλάδος. Ίω . Μικέλητ, Νεόφ. Βάμ- βας, Ίω . Καραντίνας, Κωνστ. Ζωγράφος, Γεώργιος Γενάδιος, Α. Πο- λυζωίδης, Γ. ΠραΐΛη:, Γεώργ. Κλεόβουλος, Δρόσος Μανσόλας, Κυρί- τσης Μαργαρίτης. ’Ονόματα μεγάλα. Σχόλαρχοι, γιατροί, νομικοί, μα­θηματικοί, ποιητές—αντιπροσωπεύονται δλοι οΐ κλάδοι. ’Ανάμεσα τους οί κορυφαίοι, πασίγνωστοι γιά την πνευματική δράοη τους στά γράμ­ματα κα'ι στήν παιδεία και διακεκριμένοι Φιλικοί: ό Γαζής, ό Βενιαμίν Αέσβιος, ό Κωνσταντας, 6 Βάμβα:, ό Γενάδιος. “Ολοι τους κοραϊστές, φιλελεύθεροι, προοδευτικοί, πατριώτες. Τόν Κοραή θά τόν έβαζαν Επί­τιμο πρόεδρο τής ’Ακαδημίας τους άπ’ τό Παρίσι.

Ό Κοραής δέν κατέβηκε στήν Ελλάδα. «Εΐκοσιν ετη ήλικίας δλι- γώτερα δν είχα, οΰτε δ Θεός οΰτε δ δαίμονα; ήθελαν μ’ έμποδίσει...»

έγραφε μόλις εμαθε τόν ξεσηκωμό. Λείπουν δμως άλλοι Ο· ά η ό ν τ ·ς νεώτεροι άπ’ τόν Κοραή, πού μπορούσαν νά είχαν κα-

τεβή γιά νά βοηθήσουν τόν Ά γώ να : δ Νεόφυτος Δού­κας, δ Παναγιωτάκης Κοδοικας, δ Χριστόφορος Φιληιάς, δ Κωνσταντί­νος Κούμας, δ Ιάκωβος Ρίζος Νερουλός, δ Άνδρέας Μουστοξυδης, δ Ιγνάτιος Οΰγγροβλαχίας, δ Κανδιάνος Ρώμας, δ Κωνστ. Νικολόπου- λος. δ Κωνσταντίνος Οικονόμου δ έξ ΟΙκονόμων, δ Ά θ. Ψαλίδας, δ

106

Ίω . Ζαμπέλιος, δ Κ. Πίκκολος, δ Μιχ. Περδικάρης. Λείπουν δυό πον πέθαναν μέσα στον αγώνα: δ Αξιομακάριστος Στέφ. Κανέλος τό 1823 στήν Κρήτη κι δ Γιάννης Βηλαράς τόν ίδιο χρόνο στό Τσεπέλοβο. Ό Σολωμός κι δ Κάλβος δέν είχαν γίνει γνωστοί ακόμα. Κι δ Τερτσέτης είχε ερθει, άλλα κι αυτός είναι άγνωστος άκόμα στά γράμματα. Ή ταν κι άλλοι λόγιοι στήν Ελλάδα, δπως δ Γιώργης Ψΰλλας, άλλοι έχουν φύγει στήν Κέρκυρα, δπως δ Σπ. Τρικουπης κι δ Θεόκλητος Φαρμακίδης.

Ό Γιώργης Ψύλλας τραβιέται γρήγορα στην ’Αθήνα καί βγάζει τήν « Εφημερίδα τών ’Αθηνών», δργανο προοδευτικό στήν άπλή γλώσσαΓ

μέ σημαία άνοιχτά δημοκρατική. Χτυπάει τό δα- ΛαΤκό ά ν α γ ·ν · σκαλισμό μέ φανατισμό, υποστηρίζει κάθε μορφή νητικό μέτωπο Αναγέννησης στον πνευματικό τομέα. Στήν επιρροή

του εχει καί τό δάσκαλο Νικολόπονλο, πού είδαμε παραπάνου, δλους τούς’Αθηναίους. Ή ’Αθήνα, κάτ’Απ’ τήν Ιπιρροή τοϋ ’Αντροΰτσου, Αρχίζει Από νωρίς νά γίνεται τό κέντρο τής Ιπαναστατη- μένης Ελλάδας— πολιτικό καί πνευματικό—, ή Ακρόπολη τής ρουμελιώ­τικης λαϊκής κουλτούρας, πού μέ τόν πολιτικό διχασμό άρχισε νά παίρ­νει τοπικιστική συνείδηση, νά συνερίζεται κα'ι ν’ άντιφέρνεται πρός τό Μοριδ, δπου δ κοτζαμπασισμός θεριεμένος δέν άφηνε ν’ άνθίσεικαμ- μιά προκοπή. Ό Μοριάς γίνεται τό κέντρο τής Αντίδρασης, τής Αντε­πανάστασης. Ό λοι οί καλαμαράδες στ’ Άνάπλι καί στ’ Ά ργος είναι μαζεμένοι.

Ό Σπ. Τρικουπης, πού σάν ξέσπασε ή Έπανάσταση, σπουδαστής δντας στή Ρώμη, άφησε τά θρανία κι’ ίίτρεξε στον Αγώνα, στά 1824 είναι φευγάτος στήν Κέρκυρα, δπου φυσούσε άλλος Αγέρας. Ή ταν βέβαια οί Ά γγλοι καί τρομοκρατία βασίλευε, άγριο κυνήγημα καθενός πού υποστήριζε ή βοηθούσε ή μιλούσε γιά τόν Αγώνα. Ωστόσο είχε κατεβή δ Γκίλφορδ, προστάτης τοΰ Τρικούπη, σύστησε τήν Ακαδη­μία. βοήθησε ν’ Αναπτνχτή κάποια κίνηση, δν καί τό Αποτέλεσμα ήταν πολύ διαφορετικό Από κείνο πού θά περίμενε κανείς. Ή Ακαδημία αυτή επνιξε, καθώς θά δούμε τήν έφτανησιώτικη λαϊκή καλλιέργεια, δπως Αργότερα τό πανεπιστήμιο στήν ’Αθήνα. Ό Τρικουπης λοιπόν εφυγε Απ’ τό κέντρο τοΰ σχολαστικισμού καί μέ τήν πρόφαση τοΰ Γκίλφορδ τραβηγμένος στήν Κέρκυρα Αγωνιζόταν νά ρίξει τό κάστρο τοΰ σχολαστικισμού, νά ξαπλώσει τό δημοτικισμό καί τή νέα καλλιέρ­γεια. Στή Ζάκυνθο είχε γνωριστή μέ τό νεαρό Σολωμό, πού, γυ­

LOT

ρισμένος άπ’ την ‘Ιταλία, βρισκόταν άκόμα Απροσανατόλιστος. Ό Τρικούπης τοΰ άνοιξε τους δρόιιους του πρός τή λαϊκή γλώσσα, τήν έθνική ποίηση, τό νεοελληνικό πολιτισμό και στον Τρικούπη χρωστού­με τό Σολωμό κατά Ινα μεγάλο μέρος. Λέγω μεγάλο μέρος, γιατί πιστεύω, πώς πνεύματα σάν τό Σολωμό, φτασμένα σέ μεγάλες εποχές, και μόνα τους βρίσκουν τό δρόμο τους, εστω κι δν χαθούν στήν άρχή σέ περιπλανήσεις. Ό Τρικουπη-, αύτοεξόριστος άπ* τούς κύκλους τοΰ λογιωτατισμοΰ στήν Κέρκυρα, βρήκε έκεϊ τόν Ψαλίδα και άλλους πολλούς νέους δημοτικιστές. “Ετσι σχηματίστηκε στήν Κέρκυρα τό πρώτο επαναστατικό επιτελείο τοΰ λαϊκοΰ άναγεννητικού δημοτικισμού, πού εχει επαφή κι ανταπόκριση μέ τήν ’Αθήνα, τήν «Εφημερίδα τών ’Αθηνών», τό Γιώργη Ψυλλα. Οί κύκλοι κι έκεΐ πλαταίνουν. Ό απλός κόσμος δέχεται τή γλώσσα του σάν ευλογία Θεοΰ. Ό Ψαλλίδας, γράφοντας στό Μαυροκορδατο, τόν πληροφορεί δτι «ό κοινός φίλος μας Τρικούπης, όπού είναι είς τόν κόμη τα Γκίλφορδ ...τρώγεται άκατάπαυστα μέ μερικούς ψωρολογιωτάτυυ;»· Ο άγώνας δμως δέν περιορίζεται μόνο σέ φαγώματα και σέ συζητή­

σεις. Έχουμε μιά γενική οργανωμένη έξόρμηση τοΰ δημοτικιστικυΰ άναγεννητικού μετώπου μέσα στήν έπαναστατημένη Ελλάδα. Νέοι δλοι τους κρατούν τήν πεμπτουσία τοΰ νέου πατριωτισμού, υψώνουν τήν κιβωτό τών έθνικών αξιών.

Στά 1820 εχουμε τήν έκδοση τοΰ "Υμνου στή Λευτεριά τού Σο- λωμοΰ, άμέσως υστέρα τό Διάλογο. “Εχουμε τις κριτικές τοΰ Ψιίλλα και τού Τρικούπη. Μιά άλλη Ιπίθεση τού Τρικουπη, γνωστή μόνο άπό Ινα της άπόσπασμα : «"Αν δέν έλευθερωθή τό έθνος άπό τις μωρολογίες τής σοφολογιωτάτικης γλώσσας, είναι τών αδυνάτων νά προκόψει...». Τό ίδιο άπόσπασμα τό βάζει δ Ψύλλας στό έξώ- φυλλο τή; έκδοσης τών «Λυρικών» τοΰ Χριστόπουλου. Έκδοση μαχη­τική μέσα στό πρόγραμμα τής γενικής έξόρμηση; τοΰ δημοτικισμοΰ μέ εργα, μέ δημιουργίες, μέ νέες δυνάμεις γιά τό ξεκαθάρισμα τοΰ σχολα­στικισμού. Τή στιγμή Ακριβώς πού δ πολιτικός άγώνας μέ τόν κατα­τρεγμό τών λαϊκών Αγωνιστών είχε φτα'σει στό όξύτερο σημείο του, παρουσιάζεται καί στον πνευματικό τομέα ή Αναταραχή, πού δέν είναι παρά ή άγωνιώδικη φωνή τής άναγέννησης, πού απειλούσε νά τήν καταπιή δ ξενοφερμένος Μινώιαυρος τοΰ δασκαλισμού. Γή φωνάζαν οί άγωνιστές, αναγνώριση, αποκατάσταση, ηθική και υλική. Γλώσσα

108

φώναζαν ot πνευματικοί Αγωνιστές, κατανόηση, Ανοικοδόμηση καί δημιουργία νεοελληνικού πολιτισμού.

Τώρα μποροΰμε ν<« δούμε αύτό τό σπαραγμό και νά τόν κατανοή­σουμε μέσ’ Απ’ τούς (Ιστορικούς καί κοινωνικούς) συσχετισμούς του. Τό «λαϊκό πατριωτικό μέτωπο» τοΰ Άντρούτσου είχε καί τήν πνευματική επαναστατική προβολή του στό «μέccono τής έθνικής μας γλώσσας καί πνευματικής ανοικοδόμησης». Τό Απαρτίζει μέ κέντρο τόν Ψαλίδα καί τό Βηλαρα ή νέα γενιά βγαλμένη, Απ’ τά δυναμωμένα σπλάχνα τής λαϊκής πνευματικής έπανάστασης. Ό Σολωμός, ύ Τρικούπης, δ Ψύλ- λα:, δ Τερτσέτης. Καί σ’ δ ' λο συιιμαχικό σχηματισμό οί νεοκοραϊκοί: Φαρμακίδης, Βάμβας, Καίρης Φιλήμονός, Άσώπιος. Ό Σολωμός είναι δ ήγέτης, τό μαχητικώτερο στοιχείο. Τότε δίνει τή μεγαλείτερη, τήν Ιθνικώτερη πνευματική μάχη του. Μπροστά είναι τό δασχαλομάνι, πού παράσυρε μερικά ζωντανά στοιχεία οπως τό Γαζή, τόν Κωσταντά, τό Βενιαμίν. Ό Καΐρης Αντιστάθηκε, δ Τοικηύπης κι δ Φαρμακίδης έφυγαν σάν Αποστάτες τού ’Αγώνα στήν Κέρκυρα. Γιά τόν Τρικούπη είδαμε, μένει νά πούμε λίγα λόγια γιά τόν Καίρη καί τό Φαρμακίδη.

Ό Θεόφιλος Καΐρης. σπουδασμένος μαθηματικά καί φυσικέί έπι- στήμες, ξεχωρίζει Απ’ δλους τούς νεοκοραϊκούς γιά τή φωτεινή δημο­

κρατική του σκέψη καί τή βαθύτερη πνευματική ΦαρμακΙΒης διείσδυσή του μέσα στον ’Αγώνα. Κάτ’ Απ’ τό ράσο

Κ αΐρης εκρυβε Ινα γερό επαναστάτη. Ό Καίρης πολεμάει καί μέ τό ντουφέκι στήν Έπανάσταση, Αλλά καί τόν

.τνειματικό Αγώνα δέν τόν Αφησε ποτές. Ά πό τό 1826 Αρχίζει τούς Αγώνες του γιά τή σύσταση τοΰ ’Ορφανοτροφείου, γιά τά όρφανά τών Αγωνιστών. Θέ/ει νά θρέψει τή γενιά τοϋ ΕΙκοσιένα. Υψώνει τή φωνή του καί στον Καποδίστρια καί στον Ό θω να . Άδιάλλαχτος δημοκρά­της, δέ δέχεται ούτε τό"παράσηιιο τοΰ Ό θω να ούτε τό Αξίωμα καθη­γητή στό Πανεπιστήμιο. Αουλευει λεύτερος σέ λαϊκή βάση, μακρυά Απ’ τή συναγωγή. Μέ τή Θεοσέβεια, τή βάση τής διδασκαλίας τον, θέλει νά κλονίσει τήν παπαδοκρατία, τό νεοελληνικό μεσαίωνα. Φυλα­κίζεται, κυνηγιέται, πεθαίνει μαρτυρικά μπροστά στις ιδέες του- Αύτός δ Αντάρτης τί δουλειά είχε στήν Αντιλαϊκή ’Ακαδημία τοΰ Ά ργους; Πώς τήν επαθε δμως δ Γαζής, δ Κωσταντά;; Τούς εφαγε δ Κοραϊσμός.

Ό Φαρμακίδης πάλι κατέβηκε στήν 'Ελλάδα Απ’ τήν Αρχή τής Έπανάστασης. ’Ακολούθησε τόν Ύψηλάντη στά Βέρβαινα, υστέρα

109

-«■βγάλε την πρώτη έλληνική Ιφημερίδα «'Ελληνική Σάλπιγξ» σιήν Κα­λαμάτα, συό τυπογραφείο πού εφερε ό ίδιος ό 'Υψηλάντης. Ό δρόμος τοΰ Φαρμακίδη ήταν άνοιχτός, άλλά σά βουλευτής και Άρειοπαγίτης περιπλέχτηκε μέσα στή φαυλοκρατία, είδε μέ τά μάτια του τά σατα­νικά δίχτυα τής καμόρας ένάντια στον Όδυσσέα και τό λαϊκό στρατό, κιντύνεψε στό τέλος νά πέσει ΰνμα συνωμοσίας στήν "Υδρα 1823. Φοβήθηκε τήν άιιμία τών καλαμαράδων καί, μέ τήν ευκαιρία πού τόν προσκάλεσε στήν ’Ακαδημία του ό Γκίλφορδ στήν Κέρκυρα, εφυγε. Πριν φύγει τόν έβαλαν έφορο τή; παιδείας, μά δέ δέχτηχε, γιατί, δπως λέγει, «fj Ακαταστασία τών πραγμάτων έξ αυτών τών ‘Ελλήνων μάλ­λον ή Ικ τών έχΑρών προερχομένη» δέ βοηθούσε. ’Απ’ τήν Κέρκυρα τόν καλοΰν καί τόν ξανακα*οΰν γιά νά πάρει τή διεύθυνση τή; σύντα­ξης τής «Γενικής Έφημερίδο;», μά αυτός δέ δέχεται. "Υστερ’ άπό πολλά γύρισε γιά νά μην ξεμπλέξει ποτέ πιά άπ’ τά δίχιυα τής φαυ- λοκρατίας. Φεύγοντας στήν Κέρκυρα θά καταριόταν τό άί)λιο συγκρό­τημα τοΰ φαναριωτισμοΰ, πού ήθελε νά έγκα&ιδρύσει και ’Ακαδημία —"Ελληνες χειρότεροι άπ’ τού; Τούρκους, δπως λέει ό ίδιο;, τόσο σύμ­φωνος μέ τό Σολωμό.

Δ* Α Ν Τ Ε Π Α Ν Α Σ Τ Α Σ Η ΤΟΥ ΔΑΣΚΑΛ ΙΣΜ Ο Υ

Ή ’Ακαδημία τοΰ "Αργους εμεινε χωρίς συνέχεια. Οί Τοΰρκοι κα­τέβαιναν. Μέ τούς τσακωμούς είχε ποίρει τήν κάτω βόλτα δ ’Αγώνας.

Έμειναν δμω; τά σχέδια καί οί σκοποί τής Άκαδη- Η Ακαδημία μίας κι άπ’ αυτά μπορούμε νά καταλάβουμε πόσο μα-

τοϋ Α ργους χρυά άπ’ τήν Ελλάδα βρισκόταν οί διανοούμενοι, πού ήρθαν νά τή φωτίσουν καί νά τή βοηθήσουν πνευ­

ματικά στον άγώνα της. Σά γλώσσα καί σάν περιεχόμενο τό σχέδιο όρ- γανισμοΰ τής ’Ακαδημίας υψώνει τό λογιωτατισμό στήν πιο άντιδρα- στική του μορφή—σημάδι τοΰ ξεπεσμοΰ του.

«'Η παράνομος χαΐ δχαρις άγροικία, ήιις τόν τέταρτον ήδη χρόνον καταθλίβει τής κλεινής Ελλάδος τό δάπεδον, και ή έκ ταντης άπειρό- καλός Νίμεοις, ήτις Ισχνρογνωμόνως ίμποδίζει τής άρτιτόκον ήμών πολιτικής τε και ηθικής ύπάρξεως την προόδενσιν, ένέπνευσεν είς τους Υποφαινομένους φιλοπάτριδας *Ελληνας τήν ευγενή μεγαλοφροούνην καί τό νψηλόν τής πατριωτικής άρετής αιοϋημα τών περικλεών μας

110

προγόνων, βάσιν ίχον αυτής τής Ιεράς πατρίδος των τόν πολιτισμόν xal χήν εΰκλειαν».

Χτυπάει το λαϊκό κίνημα, τό λαοκρατισμό πού είχε ή πρώτη περίοδο τής Ιλληνικής επανάστασης, πριν άναστυλωθή καί στεριωθή τό κράτος τοΰ φαναριωτοκοτζαμπασισμοΰ. Αυτό είναι «ή παράνομος καί άχα- ρις άγροικία» πού τέσσερα χρόνια «καταθλίβει» τήν Ελλάδα. «Νέμε- σιν άπειρόκαλον» δνομάζει τόν έμφύλιο σπαραγμό. Καί Ιπειδή δ σπα­ραγμός έμπόδιζε τήν προκοπή, οί τριάντα ’Ακαδημαϊκοί καταφύγανε στούς προγόνους, γιά ν’ Αντλήσουν άπ’ αυτούς «πολιτισμό καί εύκλεια». Στριμωγμένοι άπ’ τό λαϊκό κίνημα, νιώθουν νά τούς «καταθλίβει».

Είναι φανερό πώς πρόκειται γιά Απροκάλυπτη συνωμοσία, μέ κα­θαρά ταξική Αφετηρία, γιά τό σταμάιηματής άναγεννητικής δρμής πού έδειχνε στήν Ιπαναστατική του Ανοδο δ ελληνικός λαός. Δέν είναι μόνο «I θέσεις, είναι και τά πρόσωπα πού υπογράφουν τήν καταδίκη τής ■Ανα/έννησης. 'Α ν βγάλει κανένας τό Γαζή, τόν Κωσταντα καί τό Βενια­μίν, βαρυιιένονς άπ’ τά γερατιά καί τήν Αρρώστια, τών Αλλων τά Ονόματα είναι έ'τελώς διακοσμητικά. ’Ανάμεσα τους δμως προβάλ­λουν σάν οχιές τά όνόματα τοΰ Ίω . Κωλέτη καί Άναστάση Λόντου- Γιά τόν πρώτο είδαμε σέ Αλλο κεφάλαιο τής μελέτης αυτής. Γιά τό Λόντο, πού μέ τό Ζαΐμη και τό Νοταρδ και Αλλα μοραΐτικα τζάκια Απο- τελοϋν τό μαύρο μέτωπο τής Ιπανάστασης, μάς πληροφορεί δ Όδυσ­σέας Άντροΰτσος σιό ϊστορικό πρός τόν ίδιο τό Λόντο γράμμα του, Ακριβώς δυο μήνες πριν νά γίνει μέ τό Ιδρυτικό σχέδιο τής Άκαδηιιίας ή έξόρμηση τοΰ συνασπισμένου καί πολιτικά προσανατολισμένου λογιω- τατισμοΰ, σέ καθαρά, οπω; είδαμε, αντιλαϊκή, Αντιαναγεννητική βάση. «Είσαι νέος. τοΰ γράφει δ Όδυσσέας. έως 22 χρονών καί μολονετοΰτο είσαι βουλευτής. Χαίρεσαι υπόληψη, μολονότι λες. πώς καί χωρίς δμό- νοια δΰναται ή Πατρίς νά κυβερνηθή μέ τά γράμματα και μέ τόν Ξενοφώντα στο χέρι· Σχίζεις τήν διοίκηση [σύνταγμα] τοΰ Έ ­θνους- Διαφεντεύεις τούς συγγενείς σου, όπού κατακρατούν τά εθνικά εισοδήματα, σπείρεις ζιζάνια είς Μόριά καί Ρούμελη ..»■ Μιά τέτια Ιπί- φοβη «Αγροικία» σάν τοΰ Όδυσσέα, ήθελε νά Ιξημερώσει άλυσσοδέ- νοντάς την μέ λέξεις καί προγόνους ή Ακαδημία. Είναι δμως Αξιο- πρόσεχτη ή σύμπτωση. Άιιέσως υστερ’ Απ’ τόν αντιλογιωτατίστικο πά­ταγο τοΰ Όδυσσέα συσταίνκται ή περίδοξη ’Ακαδημία· Κι ακόμα πιο «ξιοπρόσκχιη είναι ή ξεκάθαρη αντισχολαστική θέση πού παίρνει ό

I l l

Ασύγκριτος Όδυσσέας. ΚΜε τόν Ξενοφώντα στό χέρι, τονίζει, ζητάτε νά κυβερνήσετε τήν Πατρίδα I». Κι 6 Μακρυγιάννης λέει στό λογιώτατο «τά όνόματα δέν πολεμούν», ο,τι ό Σολωμός γιά τις λέξεις. “Ετσι ή Α ­καδημία έχει στύλους της τούς πολίτικους ήγέτες τοΰ 'Avci-ΕΙκοσιένα, «Ιναι, δπως είπαμε, μορφή πνευματικής άντεπανάστασης μέ τή συμμε­τοχή τών νεοκοραϊστών. Δίπλα στούς κοτζαμπάσηδες ξεσηκώθηκαν άλα- λιασμένοι κι οί λογιώτατοι.

Ε ' Η Μ Α ΧΗ Τ Η Σ Α Ν Α Γ Ε Ν Ν Η Σ Η Σ

Τό δημοτικιστικό άναγεννητικό μέτωπο στήν Κέρκυρα, στή Ρού­μελη, στήν ’Αθήνα παράπλευρα μέ τό πατριωτικό μπροστά στήν άντε-

πίθεση τοΰ λογιωτατισμοΰ πήρε Ιπιθετικώ- Ή 9 «*νή τοΟ ΦαλΙΒα ταΓη σχάση. Καί, δπως είδαμε, εδωσε σέ πολ­

λές μεριές τή μάχη του. Κοντά στ’ άλλα, που άναφέραμε παραπάνω, εχουμε κι έ'να προτέστο τοΰ Ψαλίδα στό Μαυροκορδάτο. Νόμιζε ό Ψαλίδας πώς είχε νά κάνει μέ τόν παλιό Μαυροκορδάτο, τόν όπαδό τοΰ Κανταρτζή. Δέν ήξερε πώς δ μοιραίος ■αυτός άνθρωπος τής Έπανάστασης δλα—καί θεία και άνθρώπινα—τά «Ιχε ποδοπατήσει· Τοΰ γράφει λοιπόν ό Ψαλίδας, καθαρά καί στα- •ράτα: «Σάς παρακαλώ δύο πράγματα άκόμη Και πρώτο είναι νά προ­τάξετε κανέναν αύτοΰ ειδήμονα νά παραφράσει τό βιβλίο τοΰ Πλα- κιέρη... είς τήν έθνικήν γλώσσαν,έπειδή είναι είς κορακιστική γλώσσα, τ ή ς όποίας τό ύφος αναγουλιάζει τ ινά ς άκούοντας το· Καί δεύτερο νά προστάξετε καί τόν εκδότη τών «Χρονικών» μας νά μετα- χειρισΟή τό ύφος τοΰ Γένους και δχι τοΰ Κοραή, Ιπειδή άνέ- γνωσα τό πρώτο φύλλο καί είναι αχρείο· Ό κόσμος θέλει τό κοινό ΰφος τοΰ Ρήγα, τοΰ Χριστόπουλου * καί άλλων παρομοίων [Βηλαρά. Φιλιππίδη] καί ό'χι τό μιξοσόλυκο, τό ανόητο καί τραγελαφικό· Καί

* Ό Ψαλίδας μέ πολιτικότητα αναφέρει τά δυό όνόματα, όχι σάν πρότυπα γλωσσικά, μά γιά νά πείσει τό Μαυροκορδάτο μέ τά όνόματα τοΰ Ρήγα σάν iOvixou βάρδου καί τοΰ Χριστόδουλου σάν κορυφαίου Φαναριώτη. ’Αντίθετα απο­σιωπά τό Βηλαρά - Φιλιππίδη γιά νά μήν τρομάξει τόν «Εκλαμπρότατο». Ό Ψ α­λ ίδ α ; χτυπάει μέ φανατισμό τόν Κοραή, γιατί μέ τό μ>χτό προοδευτισμό του παραπλανούσε τή γλωσσική άναγέννηση καί τήν έμπόδιξε νά δώσει οριστικές λύσεις στό γλωσσικό πρόβλημα.

112

τούτο μοϋ to παράγγειλε νά σάς το γράψω κα'ι ό κοινό; φίλος μας Τρικούπη;, όπού είναι εις τόν κόμητα Γχίλφορδ κα'ι τρώγεται εδώ άκα- τάπαυστα μέ μερικούς ψωρολογιώτατους. Αύιός μοϋ είπε on εχετε όμι- λήσει γι’ αυτήν τήν υπόθεση. Τό ΰφος τό έθνικό μαγεύει τά Αφτιά τοΰ Γένους, διότι τό καταλαμβάνει...». Και σέ υστερόγραφο πάλιξανα- γυρνά στά «Χρονικά»—τήν πρώτη ουσιαστικά Ιφημερίδα τής λεύτερης Ελλάδας. «Οί έδώ φυγάδες [Ήπειρώτες πρόσφυγες σιήν Κέρκυρα] ελαβαν τά «Χρονικά» και Ιγώ δχι; ’Απόκρισή σας δέν ελαβα... Διατί; Έ γώ δέ σάς έφταιξα· Τά «Χρονικά» νά γένουν απλοελληνικά και γαλ­λικά. Κα'ι δχι μιξοσόλικα και Ιταλικά. Τά άτλοελληνικά φωτίζουν δλο τό γένος μας και τά γαλλικά τό δοξάζουν, έπειδή τά Αναγινώσκουν κα'ι Γάλλοι και "Αγγλοι και Γερμανοί. Στοχασθήτε το και διορθώσατε το, δν τό Ιγκρίνετε, και τό έ'να καί τό άλλο». ’Απ’ τις τελευταίες φράσεις καταλαβαίνει κανείς πώς δ Ψαλίδα; -/ιυποϋσε ανοιχτά σιήν Κέρκυρα τή γλώσσα τών «Χρονικών» καί σ’ αύτό θέλει ν ’ Αποδώσει τόσο τό πώς δέν νοΰ τάστελναν, δσο καί τό πώς άργησε δ «Ικλαμπρότατος» νά τοΰ Απαντήσει. Κοντά στ’ άλλα δ Ψαλίδας δέν ήξερε πώ; τά «Χρονι­κά» τά είχε ξεπουλήσει σέ ξένο —στό Μάγερ—δ Μαυροκορδάτος.

Σ ’ δλα ίτοΰτα τά χάλια μεγάλη στέκεται ή ευθύνη τοΰ Κοραή. *0 Κοραής άπό γιατρός εγινε φιλόλογος καί κριτικός κι άπό γραμματικός

νομοθέτης τής γλώσσας μας καί πνευματι- Η ιύθύ νη τοΟ Κοραή κ^ς δδηγητής. Οί έμποροι τόν υποστηρίξανε

πολύ. Είδαμε παραπάνω τή στάση τοΰ Κο­ραή. "Ηταν δημοκρατικός καί πατριώτης φλογερός. Είχε νοΰ και πλού­σια καρδιά. “Ηταν καί δουλευτής καί τύπος Ασκητικός. Γ ι’ αύτό εδωσε μεγάλο εργο σέ προλογισμένες καί σχολιασμένες έκδόσεις άρχαίων. Ό Κοραής δέ γνώρισε τή νέα Ελλάδα, τή γνώρισε βάρβαρη καί ντρεπό­ταν. Ντρεπόταν καί γιά τή γλώσσα της- Παραδεχόταν τις νέες λέξεις, μά ήιθελε νά τίς ξαναφέρει στήν Αρχαία μορφή μέ τΙς καταλήξεις και τις αυξήσεις· "Ολα δσα είπε κι εκανε γιά τή γλώσσα είναι μιά έξάρτηση δουλική τής νέας Ελλάδας άπ’ τήν άρχαία. Μ’ αύτό τόν τρόπο άνοιγε διάπλατα τήν πόρτα σιό δασκαλισμό, αν καί μέ τό φιλελεύτερο πνεμα του τηνέ χτύπησε σ’ δλες τίς μορφές. Τό κακό είναι πώ; δ Κοραή; δέ στήριξε τό παιδευτικό του ιδανικό στήν πλατιά μάζα τοΰ σκλαβωμένου λαοΰ. "Αλλωστε καί οί άρχαίοι δέ μπορούσαν νά γίνουν βάση καί νά θρέψουν μιά λαϊκή παιδεία· 'Ο έθνικός πολιτισμός ήταν άνύπαρχτος

113

γιά τόν Κοραή· Γ ι’ αυτό δέ μπόρεσε νά δείξε» στό έθνος τό δρόμο τής δημιουργικής Ανάπλασης καί άφομοίωσης τοϋ Αρχαίου πολιτισμού. Τή μεταφραστική Αναδημιουργία μέ βιίση τή λαϊκή γλώσσα καί τή λαϊκή παιδεία-

Ό Κοραής μέ τονς αρχαίους υποστήριξε καί τις Ιπιστήμες και τις νέες Ιδέες. Αυτό ζητοϋσαν οί έμποροι στις παροικίες. Γι’ αύτό καί τό περιοδικό τής άμεσης έπιρροής τους τό έβγαλαν «Λόγιο Έριιή». Τό έιιπορικό κεφάλαιο ζητονσε τότε ν’ Ανοίξει τούς πνευματικούς του όρί- ζοντες και νά συγχρονιστή χωρίς ν’ ανατρέψει τή βάση τοΰ Φαναριω- τισμοϋ. Ή γραμμή τοΰ Κοραή «φανερώνει Ανάγλυφα τή συμβιβαστική πρός τό βυζαντινισμό καί κοτζαμπασισμό πολιτική τοϋ έμπορικοϋ κε­φαλαίου...» (Ζεϋγος). Μπαίνοντας ανάμεσα δημοτικισμού καί άρχαϊσιιοΰ ό Κοραής καί χτυπώντας πρός τ’ Αριστερά καί πρόα τά δεξιά μέ τόν ίδιο φανατισμό, δημιούργησε κέντρο, πού τράβηξε δλα τά ζωντανά στοιχεία κι άπ’ τή μιά κι άπ’ τήν άλλη πλευρά. ’Απ’ τους παλιούς μεγάλους δη­μοτικιστές μόνο ό Ψσλίδας. ό Βηλαράς κι ό Φιλιππίδης στάθηκαν Ακλό­νητοι στις γραμμές τους καί είδαν στον Κοραή τόν πιο θανάσιμο Αν­τίπαλο τής λαϊκής γλώσσας. "Ολοι οί άλλοι κι 6 Χριστό ποί'λο: γλωσσικά— δχι Ιδεολογικά — στά στερνά τους πήγαν μέ τόν Κοραή. Οί Φανα- ριώτες με άρχηγό τόν Κοδρικά χτύπησαν θανάίΐιια τόν Κοραή γιά δυο λόγους: πρώτο γιά νά χτυπήσουν στό σύστημά του κάθε ουσιαστική παραχώρηση σιή λαϊκή γλώσσα, δεύτερο γιά νά κόψουν τήν Ι,ιίδρσοη τής νεωτεριστικής Ιδεολογίας του. Μ’ αυτήν ό Κοραής τράβηξε δλα τά ζωντανά στοιχεία καί κυριάρχησε. Ουσιαστικά ό Κοραής στό δνομα τής αναγέννηση; πρόδωσε τήν αναγέννηση. Οί άρχοϊστές, δταν μετεπανα- στατικά βοηίίημένοι άπ’ τό ρεφορμισμό τοΰ Κοραή καί τό βα\·αρισμό κυ’ριάρχησαν απόλυτα, χτύπησαν τόν Κοραή, άλλά πάντα δέν έπαψαν ν’ Αναγνωρίζουν στό πρόσωπό του τόν παλιό άσπονδο σύμμαχό τους.

Ό Κοραής χτύπησε θανάσιμα τόν Απολυταρχικό Καποδίστρια. Στό πνευματικό—Ικπαιδευτικό πεδίο ή επίθεση αυτή ένίσχυσε τούς άρχαϊ- στές *<μ έκανε κάτ’ άπ’ τούς Βαυαρού; αδύνατη κι αύιή άκόμα τήν ύπαρξη τοϋ δημοτικισμού, πού περνάει στή νεκροφάνεια γιά πενήντα χρόνια καί γιά ν ' άναστηΟή θά χρειαστή νά κάνει νέα έπανάσταση (Ψυχάρης 18S8). Καί στό Είκοσιένα, μέσα στήν πιο κρίσιμη καί τρα­γική φάση τής Αναγέννησης, ό Κοραής σωπαίνει εγκληματικά μπ-οοστά στό σατανικό σχέδιο τοΰ Λόντου—Κωλέτη γιά τή σύοταοη άντιανα-

8

114

γεννηπκοΰ μετώπου, κι ά"ρήνει τούς δπαδούς του νά γίνουν στελέχη του (Γαζή, Βενιαμίν, Σκυλίτση κλπ.). Αυτή είναι ή μεγάλη προδοσία τοΰ Κοραή ένάντια στη νέα Ελλάδα. "Αν ό Κοραής άξιοποιοΰσε τό Σολωμό. άλλος θά ήταν σήμερα δ δρόμος της νεοελληνικής άναγέν- νησης. Ό Κοραής, ποΰθελε νά κάνει καί τόν ποιητή, έδωσε τά χειρό-· τερα πρότυπα (δ; είναι κι έπαναστατικά) και πήρε στό λαιιιό του τό­σους νέονς (τό Δημ· Μουρουζη, τόν Κ. Νικολόπουλο [Άγαθόφρων Λα­κεδαιμόνιο:], τόν Κοκκινάκη, τόν Πίκολο, τούς Σούτσους και τόσους άλλους). Αυτός άνοιξε τό δρόμο στήν αθηναϊκή φαναριώτικη σχολή πού είναι μιά σαχάρα μέσα στή νεοελληνική γραμματολογία. ’Αλλά είδαμε πώς δ Κοραής ουτε κα'ι τό δημοτικό τραγούδι λογά­ριασε. Είναι δ πατέρας τής άρχαιομανίας, Ινας πρόγονος τοΰ μεγα­λοϊδεατισμού. Περπάτησε με τό δημοκρατικό λάβαρό του ενάντια στό λαό καί στή λαϊκή άναγέννηση. Ό τα ν έπί Καποδίστρια κινδύνευαν οί άρχαΐοι, δ Κοραής άστραψε καί βρόντησε γιά νά τούς σώσει. Ό ταν κινδύνευε, στά 1824 μέ τήν ’Ακαδημία, ή νεοελληνική άναγέννηση, εχασε τή φωνή του δ «άναγεννητής Κοραής». Σήμερα πού ξαναρχί­ζουμε, πρέπει νά άξιοσκοπήσουμε καλά τόν Κοραή και νά πάρουμε μόνο τά ζωντανά δημοκρατικά Ανθρωπιστικά του στοιχεία, που είναι πολύτιμα, σ’ δλους τούς τομείς. Ό Κοραής άφομοίωσε, άλλά δέν μπό­ρεσε νά Ιλληνοποιήσει τόν ευρωπαϊκό άνθρωπισμό, πολύ περισσότερο νά τόν λαϊκοποιήσει σ’ Ιθνική κλίμακα, δπως τό ζητοΰσαν οί χρόνοι του καί ή δυναμική τοΰ λαοΰ του.

Μιά κι εγινε τόσος λόγος γιά τόν Κοραή, περιττεύει κάθε λόγος γιά τούς δπαδούς του. Οί περισσότεροι απ’ αυτούς έπαιξαν στά ξένα ρόλο

διαφωτιστή. Είναι οί Ιγκυκλοπαιδιστές μας (Βενιαμίν, Κ ο ρ α ΐσ τ ίς Γαζής, Β ίμβας, Κούμας, Φαρμακίδης, Κοκκινάκη;. Βαρ-

δαλάχο; κ. &.). Μέ τίς μεταφράσεις έπιστημονικών βι­βλίων, μέ τόν άντισχολασακό θετικισμό τους, βοήθησαν στό ξύπνημα καί στό χτύπημα τής αυθεντίας (έκκλησία, πρόληψη). O cav άναλογι- στή κανείς πώ; άρχισε δ ΟΙκονόμου (μέ τόν Εξηνταβελόνη) καί ποΰ εφτασε (αρχαϊσμός— παπαδισμός), χωρίς νά κατεβή στήν ’Επανά­σταση, διαπιστώνει τήν καταστροφική έπίδραση τοΰ Κοραή στήν έξέ- λι;η τοΰ γλωσσικοΰ. Ά π ’ τούς Κοραϊχού; δ Φαριιακίδης ξεχωρίζει. Τόν είδαμε σέ μιά τραγική στιγμή του παραπάνω. Είναι μιά φυσιογνωμία τυραγνισμένη άπ’ τίς άντινομίες της, πού δέν μπόρεσε νά τίς ξεπεράοει.

115

Διαφωτιστής μέ τό «Λόγιο Έομή», πνευματικός άγωνιστης, δημοσιο­γράφος, ύψηλαντίΊος, τόν πήρε τό ρέμα, δπως τό Γαζή. πολεμήθηκε, φυλακίστηκε Ιπί Καποδίστρια, κυνηγήΟηκε άπ’ τούς ιδεολογικούς κύ­κλους γιά νεωτερισιής. Τό φωτεινότερο σημείο του είναι δταν μπροστά στήν απόλυτη κυριαρχία τοΰ Αρχαϊσμού ξεπέρασε τόν Κοραϊσμό και εγινε θερμός συνήγορος τής λαϊκής γλώσσας καί τής χρησιμοποίησης τη: γιά τό φωτιπμό. Είδε ό Φαρμακίδης λαό. "Οπως είδε κι δ Βόμβας— άλλη χαμένη δύναμη. Στά 1835 μετάφρασε τή Γραφή στήν απλή γλώσσα και μίλησε γιά τήν ανάγκη τής έκλαΐκεψης σέ πλατιά κλίμακα- Ό Οίκονόμου, δ προεπαναστατικό; μεταφραστής τοΰ Μολιέρου στή δημοτική, χτύπησε τό Βάμβα μέ φανατισμό- Τό κράτος τοΰ λογιωτατι- «τμοΰ στηρίχτηκε καί πάλι άπ’ τούς φαναρκοτοκαλόγερους. Οί περισσό­τεροι άπ’ τούς Κοραϊκούς ήταν Φιλικοί- Ό Γαζής κι δ Κωσταντάςι πιότερο δ πρώτος, έχουν νά δείξουν δράση έθνεγερτική υπέροχη- Έ χ α ­σαν δμως κι αυτοί τά νερά τους μέσα στήν προδοσία τής ’Επανάστα­σης. Γέροι, φτωχοί πέΑαναν μαζί της- Πάν’ άπ’ τά Ιρείπια της έπα- νάστασης, άπ’ τήν πρώτη κιόλας τροπή της πρός τά κάτω (1825), κο- -ρσϊσιες κι Αρχοϊστές δέν ξεχώριζαν, δ Δούκας εδωσε τό χέρι στον Κοραή πού πέθαινε, οί παλιοί έχ&ροί εγιναν σ’ δλου; τούς τομείς -φίλοι· Κα'ι μόνο δ λαός καί ή Αναγέννηση του έμειναν παραγκωνισμένοι.

Σ Τ ' Ο ΣΟΛΩ ΜΟ Σ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥ Ν Α ΓΩ Ν ΙΣΤ Ε Σ ΤΟΥ

Τό δημοτικιστικό άναγεννητικό μέτωπο, μέσα στά δυο κρίσιμα χρόνια 1824— 1826, Αντιμετώπισε τόν κοραϊσμό - αρχαϊσμό Ινωμένους.

Κάτ’ άπ’ τόν τίτλο τοΰ «λογιώτατου» δ Σολωμός Ό Δ ιά λογος βλέπει κάθε Αντίμαχο τής Αναγέννησης. Ό Διάλογος εί­

ναι δ κώδικας τής πνευματικής μας Ιπανάστασης. Δέν είναι μόνο Απολογία τής λαϊκή: γλώσσας» ενα μανιφέστο, μά καί δι­καίωση πνευματική τοΰ λαϊκού κινήματος, - τών αγωνιστών. "Ενα κα- τακεραύνωμα τοΰ λογίίοτατισμοΰ, έ'να ξεσπάθωμα ενάντια στό Αντιλαϊκό —Αντεπαναστατικό προδοτικό του εργο. Ό Σηλωμός πάει ώς τό βά­θος τών πραγμάτων. ’Ανεβαίνοντας ξεσπαθωμένος σ’ δλη τήν κλίμακα τής νεοελ ηνικής Αναγέννησης σηκώνει ΰπερυψηλα τήν κιβωτό τών Αξιών της κ <ί γίνεται νομοθέτης καί οικοδόμο; τοΰ νεοελληνικού πο­λιτισμού. «Ό θεμελιώδη; ρυθμός, γράφει σ’ ενα στοχασμό του, ας στυ-

116

λωΑή είς το κέντρο τής Έθνικόιητος και δς υψώνεται κάθετα, ένώ το νόημα άπό τό δποΐο πηγάζει ή ποίηση και τό όποιο αΰιή υπηρετεί Απλώνει βαθμηδόν τούς κύκλους του». Αυτός ήιαν ό δρόμος πού Ανοιγε μπροστά στούς ποιητές ή λαϊκή πνευματική έπανάσταση. Νά δημιουργήσουν άπ’ τά κέντρα της ποίηση εθνική. Κάτω δ δασκαλισμός. Κάτω ή ψωροπερηφάνια τοΰ άρχαιολατρισμοΰ 1 Κάτω δ φιλελληνικός Αρχαϊσμός, πού πνίγει τή νέα Ελλάδα στό φάντασμα τής παλιάς. «Έλα στό νοΰ σου. στοχάσου!. φωνάζει στό σοφολογιώτατο δ Σολωμός, ώς πότε θά Ακολουθούν νά μας κλαίγουν οΐ ξένοι και νά μάς ξαναθυ- μοΰν τές δόξες τών παλαιών μας. γιά νά μάς αυξήσουν τήν έντροπή;»· Ντροπή, δχι τιμή επρεπε νά γιννά στούς λογίους τής έπανάσταοης δ Αρχαιολατρικός θαυμασμός τών ξένων. Τά αΐιήματιι τοΰ Σολωμοΰ είναι έπανσστατικά, Αναγεννητικά» ποτισμένα βαθύτατα με τό πνεύμα τοΰ νέου πατριωτισμού.

Ό διάλογος είναι μιά πράξη παλικαριάς, Ισάξιας μέ τά καλλίτερα Ανδραγαίίήματα και δλοκαυιώματα τοΰ λαοΰ μέσα στήν Έπανάσταση. Ό Σολωμός μόνο σά λαϊκός Αγωνιστής μπορεΐ νά κατανοηθή. * Γνή­

* *0 λογιωτατισμός, γιά νά σκεπάσει τήν ακτινοβολία τοΰ Σολωμοΰ, ανάμεσα οτ ' άλλα σοφίστηκε καί τό έπιχείρημπ, πώς 6 Σολωμός δέν ήταν πατριώ της,

γι* αύτό δέν κατέβηκε νά πολεμήσει. Π ιό γελοίο έπιχείρημα Ό Σολωμός δέ στάθηκε. ΙΙολύ άσκημα Οάκανε ό Σολωμϋς αν, αφήνοντας

ποΑΑμπσβ τό ποιητικό πόστο του, έρχόταν σάν τούς καλαμαράδες γιά νά κάνει ιόν παλικαρά κα ί τόν πατριώτη. Π ολλοί <5π' αυτούς

έρχόταν καί φεύγαν —καί είδαμε τά Εργα τους. Κι ό Κάλβος κ ι ό Σοΰτσος ή ρ­θαν κ ι έφυγαν. Ά ν έρχόταν ά π ' τήν προ*τη στιγμή, θάχανε τήν ποιητική τον έποπτεία καί δέ θάγραφε τόν Ύ μ νο . Κ ι αυτό θά ζημίω νε και τά γράμματα καί τήν Έ πανάσταοη. Ό Σολωμός άλλωστε, ζώντας στή Ζάκυνθο, βρισκόταν σ’ Επαναστατική ζώνη. Μύριζε, ζοΰσε τόν Ά γώ να . 'Α φήνω πού ot Ά γ γ λ ο ι είχαν άτοκλεισμένα τά νησιά καί δήμευαν τις περιουσίες τών άγωνιστών —σκότωναν κιόλα:. Ό Σολωμός, καί γι" αύτό άκριβώς είναι μεγάλος ποιητής, έμεινε στή Ζ ίχυνθο, γ ια ιί έβλεπε πώς είχε νά δώσει κάτι πολύ μεγάλο στόν Ά γώ να, πού δέ θά τόδινε μέ τό ντουφέκι. Πολέμησαν —είδαμε— πολλοί λογάδες, μεγαλεί- τερη όμως Επαναστατική θέαση καί ψυχική συμμετοχή στόν Ά γώ να κανείς δέν

ι νά δείξει έχτός αχ" τό Σολωμό. Πολύ φαίνεται νά σκέφτηκε τό κατέβασμά n i l 5 Σολωμός. Φιλικός αΛτός, ίσως καί νά τ ’ αποφάσισε. Ό φίλος του ό Τ ερ- τιετη ς καιεβηκε. *0 Γουζέλης τό ίδιο . Ό Μ.τάϊοον, κατεβασμένος, τραγουδή- θηκε ά π ’ τόν ποιητή, θ ά τούς άκολουΒοΟσε. Μπλέχτηκε μέσα στις άναβολες, στις Αβουλίες καί στά έμπόδια, χίλια - μύρια. Τό μεγαλείτερο, ή πνευματική του μάχη. Α π ’ τά 1825 κι υστέρα γιά τό Σολωμό δέν υπήρχε έπανάσταση. Έ βλ επε

117

σιο παιδί τοΰ ΕΙκοσιένα, δυναμόβλάσταρο τής λαϊκής πνευματικής Έπανάστασης, πού προετοίμασε τόν μεγάλο ’Αγώνα, άποτελεϊ Ινα σταθμό μεγάλο μέσα στήν ιστορία μας και δείχνει πώς επρεπε νά μετα- ξιωθη καί «νά ΰψωθή κάθετα» σέ προσωπική δηιιιουργία, ό λαϊκός πο­λιτισμός τής Τουρκοκρατίας· Ό Διάλογος είναι μιά κατάχτηση τής λαϊ­κής πνευματικής Έπανάσταση; άπ’ τις πολυτιμότερες, ή πιο νικηφόρα προβολή της στον τομέα τής λεύτερης σκέψης, τής λεύτερης πνευματι­κής δργανιομένης άνοικοδόμησης, γιά τήν όποία εγινε τό ΕΙκοσιένα. Είχε δ Σολωμός τό λαό μέσα του, τή γλώσσα τοΰ λαοΰ, τόν αγώνα του, τή βαθειά συνείδηση τής εθνικής Αναδημιουργίας. Λευτεριά και γλώσσα, ώφέλεια κι ανύψωση τοΰ λαοΰ, δικαίωση τοΰ ’Αγώνα, πνευματική Ανοι­κοδόμηση, Αξιοποίηση τής λαϊκής κληρονομιά; τοΰ ΕΙκοσιένα —είναι τά αϊτηματα τοΰ Διάλογου. Ό Σολωμός είν’ ένας μεγάλος άγωνισιής και οικοδόμος τοΰ νεοι-λληνικοΰ πολιτισμοΰ. Ό Διάλογος τοΰ Σολωμοΰ πρέπει νά κυκλοφόρησε χειρόγραφος μέσα στον ’Αγώνα, μέσον τοΰ Τρικούπη - Τερτσέτη.

Ό "Υμνος κι δ Διάλογος είναι τά δυό κείμενα πού έδωσαν τή μάχη τοΰ λαοΰ στον πνευματικό τομέα. Τό πώς εμεινε Ατύπωτος δ διά­λογος, δέν είναι τυχαίο πράμα. Ό Τρικουπης, πού τονέ διάβασε χω­ρίς άλλο, στάθηκε δισταχτικός και δέ θέλησε ν’ Ανάψει γλωσσικά παθη. Ό λογιωτατισμός είχε ξαναθεριέψει· Καί τή στιγμή πού κορυφωνόταν ό πολιτικός διχασμό;, Ινα κείμενο σάν τό Διάλογο —δπου δλους τούς καλαμαράδες τούς λέγει Τούρκους— φόβιζε πολύ τά δια/.λαχτικά στοι­χεία. Γιατί δ Διάλογος δείχνει ολο τό δυναμισμό τής Έπανάστασης. Ό λογιωτατισμός παρουσιάζεται χτυπημένος θανάσιμα, Αξιοθρήνητος, ψωριάρης, χωρίς επιχειρήματα, χωρίς β'ίση. Αυτή τήν ψυχολογία είχαν (ίλοι οί δημοτικιστάδε; στά χρόνια αυτά. «Σάς δίνω δμως την εί­δηση, φωνάζει νικητής ό Ποιητής, δτι έτελείωσετό βασίλειό σας είς την * Ελλάδα μέ τών Τουρκών τό βασίλειο. Έτελείωσε «αί ίσως αναθεματίστε την ’Επανάσταση... Άςμαζωχθή δ λαός τής Ελλάδας δλης... γιά νά τοΰ φωνάξω δσο δύναμαι δυνατώτερα πόσο

ό ποιητής τήν καμαρίλα καί τή ααπρίλα, τ ί νάκανε; Γράφοντας όμως καί στέρνοντας ιόν "Υμνο, καί μέ τέτιο τρόπο, δηλ. νά μοιραστή στούς αγωνιστές, έδινε τό καλλίτερο παρόν στόν ’Αγώνα σάν ποιητής— γιατί ό Σολωμός μόνο σάν ποιητής μπορούσε νά πολεμήσει.

118

•Ιναι Αδικημένος είς τό σκήπτρο τής γλώσσας, τό δποΐο τοΰ εδωσε ή φύσις». Κιχί τό αποκορύφωμα τής Αγωνιστικής ένδοσυμπάθεια;: «Μοΰ πονεΐ ή “ψυχή μου. Οί δικοί μας χύνουν τό αίμα τους άπό κάιου άπό τό Σταυρό, γιά νά μάς κάμουν έλεύθερους καί τοΰτος και δσοι τόν ομοιάζουν, πολεμούν, γι’ άνταμοιβή, νά τούς σηκώσουν τή γλώσσα···»· Ό Σολωμός άνάπνεε βαθιά τόν Άγώνα καί τόν γέμισε άπό πνευματική ουσία. “Εγινε δ καλλίτερος άπολογητης του, δ μαχητι- κώτερος, ό λαϊκώτερος. Τό κΰμα πού φουσκώνει μέσα του είναι γεμάτο άπ’ τή φωνή καί τήν ψυχή τοΰ άγωνιζόμενου λαού. Είναι ή ίδια ή συ­νείδηση τοΰ Ά γώνα, πού μιλά στό έργο του· Ό δημοκράτη;, δ λαο­κράτης Σολωμός πήρε τήν Έπανάσταση άπ’ τά πιο βαθιά έίίνικολαϊκά της νταμάρια καί τήν άνέβασε στις πιο ακμαίες της κατακτήσεις. Μέ τό Σολωμό ή Επανάσταση κέρδισε τή μεγαλείτερη νίκη της, έδειξε μορφο πλασμένη τή βαθύτερη ψυχοκινητική τη; υπόσταση, τό λαογέν- νητο δυναμισμό της. Ό Σολωμός είναι τό πνευματικό άντισηκωμα τοΰ Άντρούτσου. Ό πνευματικός λαϊκόχαρος πολέμαχος τοΰ Άγώνα. Ε ί­χαν καί οί δυο τήν ίδια τύχη. Γκρεμίστηκαν άπ’ τήν Ακρόπολη, γιά νά βασιλέψει τό σκοτάδι. Μαζί τους κι δ λαός.

Ό χαραχτηρισμός τοΰ Σολωμοΰ, πού στέκεται στό κέντρο τής μελέ­της αυτής, θά φανή κι άπό άλλες δυο πλίυρές. Τή σάτυοα (Γυναίκα

τής Ζα'κυθος). Καί τό τραγούδι ("Υμνο;). ‘II «Γυναίκα Τά Σολωμι- τής Ζάκυθος» μιάν άλλη μάχη πού έδωσε δ Σολωμός κ6 τρίπτυχο στά μετόπισθεν ένάντια στούς εχθρούς τής ’Επανάστα­

σης, 0ά εξεταστή μαζί μέ τά Άλλα κείμενα τοΰ Είκο­σιένα. Στά τραγούδια έπίσης τοΰ Είκοσιένα θά πάρει τήν κεντρική του θέση δ "Υμνος- ’Εδώ μόνο λίγα λόγια γιά τήν πνευματική τους σημασία· Τή μ"χη πού εδωσε δ "Υμνο; στό έξωτερικό άκροβολισμένος με τήν πνευματική δημιουργία τοΰ λαοΰ, τήν εδωσε πιο έντονη καί στό εσω­τερικό καί τραυμάτισε θανάσιμα τό λογιωτ«ασμο σ’ (ίλες του τις μορφές. Πάνοπλη ξεπετάχτηκε άπό μέσα απ’ τις στροφές του ή πνευματική λαϊκή έπανάσταση. Εκατό χρόνια τώρα πολεμάει δ Ύμνος, άπό παντοΰ κα­τατρεγμένος καί παντού νικητής. Ό ταν βγήκε δ "Υμνος, μέ τις έκδόσεις καί μεταφράσεις του στό Παρίσι, στό Μεσολόγγι, στό Λονδίνο, τάραξε σάν άκατάσχετη πολυπληθή δμοβοοντία τό σχολαστικισμό. Ά πό δώ καί πέρα δ δασκαλισμός μόνο μέ ξένα πόδια μηορονσε νά σταθή, σά νε- κροζώντανος· Ή άπήχηση τοΰ Ύμνου, πού στήν Ελλάδα κυκλοφόρησε

119

τόν Όχτώβρη τοΰ 1825, λίγους μήνες ΰστερ’ άπ* τό πραξικόπημα τής ’Ακαδημίας, και λιγώτερους ΰστερ’ άπ’ τόν εξοντίομό τοΰ Άντρουτσου ήταν τεράστια. Στό Ναύπλιο, στήν ’Αθήνα, στό Μεσολόγγι, στά Ε φ τά ­νησα μέ τις επίσημες κριτικές, τις συζητήσεις, τίς έκδόσεις, τή πλατιά δημοσιότητα, πού θέλησε ό ίδιος ποιητής νά δώσει στό εργο του, στέλνον* τας στό Ναύπλιο νά μοιραστούν δωρεάν δλα τά Αντίτυπα στό λαό. τό δημοτικιστικό μέτωπο εκανε τή μαζικώτερη Ιξόρμηση. Φαρμακίδης, Τρι- κοΰπης, Ψΰλλας, μέ τίς κριτικές τους ήταν σά νάκαναν φραγμό πυρός στό λογιωτατισμό. Ό Αγώνας ξεσπάθωσε μέ τό Λόγο. Τό Σπαθί καί ή Λύρα αγκαλιάστηκαν μπροστά στά κοινά τους τρόπαια. Ή Λευτεριά μέ τήν κόψη τοΰ σπαθιοΰ καί τήν τρομερή της δψη, μέ τό φώς τη:, σκόρ­πισε δλα τά φαντάσματα, πού πήγαιναν νά τήν πνίξουν.

Οί αγγελίες τοΰ Φαρμακίδη, άλλά περισσότερο οί κριτικές τοΰ Τρι- κούπη καί τοΰ Ψύλλα, ερμηνεύσανε τό βαθύτερο νόημα τής πνευματι­

κής αυτής νίκης, πού συνόψιζε κι άξιοποιοΰσε τή θνελ- ΚριτικΑς κα - λώδικη πορεία τοΰ Είκοσιένα κι άνοιγε τό δρόμο στίς

τα χ τή σ α ς νέες του καταχτήσεις—στρατιωτικές καί πνευματικές.Ό Τρικούπης περιορίστηκε στή θέση. Ό Ψύλλαί κι-

νήθηκε καί μέ τή θέση καί μέ τήν άρνηση. Καί τών δυο οί κριτικές ξά­πλωσαν τή μάχη τοΰ “Υμνου, καί σάν κείμενα, δίπλα στή δική του; άξια, ?χουν καί τή δόξα τοΰ "Υμνου. «Παρόμοια μέ τήν προχθεσινήν 'Ελλάδα, τονίζει ύ Τρικούπης, έκείτετο καί ή ποίησις μας £ως χθες πτωνή καί άδοξη, παρόμοια μέ τή σημερινή 'Ελλάδα υψώνεται καί αυτή τώρα καί λαμπρύνεται. Ό "Υμνος είναι γραμμένος εις τήν κοινοτάτην γλώσσαν, είς τήν όποίαν είναι παράκαιρον νά κάμω καμμίαν κρίσιν, θέλοντας κατά τό παρόν [μπροστά στή νίκη τής λαϊκής γλώσσας] ν’ άποφύγω τάς συ\ειΟισμένας διά τήν γλώσσαν μας λογομαχίας. Άλλ’ όποιαδήποτε καί δν είναι τοΰ καθενός ή γνώμη, δίκαιον είναι νά παρατηρηθή, διι ή ευ­ρυχωρία τής φαντασίας τοΰ ποιητοΰ έπλάτυνε καί αυτά τά στενά δρια τής κοινής μας γλώσσας» τήν όποίαν καί άνέβασεν είς τά ΰ"ψη τών Ιδεών». Καί στό τέλος πρόσθετε γιά τούς σχολαστικούς, πώς θέλοντας καί μή θά σκύψουν μπροστά στή δημιουργία αύτή, δπως έσκυ­ψαν οί κοτζαμπάσηδες μπροστά στην ’Επανάσταση: «...Νομίζω δτι οί άξιοι άναγνώσται τοΰ "Υμνου θέλει τόν κρίνουν δόξαν τής ‘Ελλάδος καί θέλει ε’ιποΰν μαζί μου. on είς κανένα καιρό και είς κανένα έθνος ή έλευϋερία δέν ευρε ψάλτην άξιώτερον», δπως, θά πρόσθετε

120

κάνεις στό στοχασμό τοϋ Τρικούπη, δέ βρήκε και άγωνιστές γενναιό­τερους.

Ό Ψύλλας είναι μαχητικώτερος. Ή Ιπαναστατικη ποίηση δημιούρ­γησε τή δική της κριτική περιοχή. Ό Ψύλλας κάνει κριτική απ’ τή λα­

ϊκή επαναστατική σκοπιά. Μέ κριτήρια ξεκαθαρι- Γιώργπς Φ ύλλας σμένα· Ά π ’ τήν προτεοινή ποίηση ξεχωρίζει μόνο

τον Έρωτόκριτο, τό Χριστόπουλο και τό δημοτικό τραγούδι. Αυτά λέει είναι τά «άληθινά έθνικά ποιήματα». Βλέπει μπρο­στά του τόν κίνδυνο τοϋ λογιωτατισμοϋ· Μπαίνει βαθιά στό νόημα τοϋ "Υμνου. Μιλάει μέ φωτερή κρίση γιά τό λογοτεχνικό εθνικό πρό­βλημα. Βλέπει τήν άφάντασιη ζημιά πού εφερε τετρακόσια χρόνια 6 λογιωτατισμός. Συνδέεται σέ μιά ζωντανή έπισκόπηση μέ τή δημοτική παράδοση καί σάν πρωτοπόρος άξιοποιεΐ την ποίηση τοΰ Ρήγα. Χτυ­πάει τό ανοσιούργημα τοΰ φαναριωτισμοΰ, νά βάλει χέρι στον Έρω- τόκριτο καί νά τόν τυπώσει εξαρχαϊσμένο. Τονίζει τήν ανεξάντλητη δη­μιουργικότητα τοϋ λαοΰ μας, πού επίσε σε χέρια κακά. Καί τό σπου­δαιότερο: δντας μέσα στό πνεύμα τη; λαΰής προεπαναστατικής δημι­ουργίας, καταξιώνει τό κλέφτικο τραγούδι Βλέποντας πώς δέν κυκλο­φόρησε πλατιά ό "Υμνος στήν Ανατολική Ελλάδα, ρωτάει; «Είναι τάχα ή σπαν ιό της του, όπυύ τό βασιά κρυμμένο ή μήπως καί εδώ έπροχώ- ρησε κανένα ίερό κριτήριο [δηλ. 'Ιερά ’Εξέταση] τοϋ Σοφολογιοτατι­σμού; Ά ν είναι τό πρώτο, εύκολα διορθώνεται και ήμεϊς ύποσχόμεθα μίαν νέαν έκδοση τοΰ υμνου ίΰμορφη καί ειιθηνή. Ά ν είναι τό δεύ­τερο, ό Θεός νά μάς δώσει καλήν έλευθερία». Επειδή δμως δ "Υ­μνος δέν είχε κυκλοφορήσει πλατιά, 6 Ψύλλας τύπωσε τά €Λυρικά» τοϋ Χριστό.τονλου. Μέ τήν αντεπανάσταση του 6 λογιωτατισμός πήγαινε νά στήσει πνευματική καραντίνα, ό Ψύλλας πολυ σωστά μιλάει γιά Τερή Έξέιταοη. ’Ενάντια σ’ αυτήν τήν καμαρίλα ξεσηκώθηκαν δλες οΐ ζων­τανές δυνάμεις.

Τί σημασία εχει ή μάχη τοΰ "Υμνου, φαίνεται κι άπό τοΰτο:'Κι' ό Κάλβ>ις είχε τυπωθή· μά δέν πέρασε στήν Ελλάδα. Δέν ήταν μιά

νέα έπαναστατική ποίηση. Δέν μπορούσε νά γίνει Κ άλβος-Φ ώσκολος σημαία ένάντια στό λογιωτατισμό. ’Απεναντίας

τόν ένίσχυε. Καί πέρασε απαρατήρητος. Δέν ή­ταν έ.ταναστάτης στήν ποίηση. Στήν ψυχή μόνο καί στίς Ιδεες. "Ισως ή ποίησή του νά έπεισε μερικούς ξένους πώς στήν Ελλάδα γεννήθηκαν

121

κιόλας Πίνδαροι· Ό Κάλβος εγραψε γιά έξωτερική κατανάλωση. Σάν έπιβλήθηκε ό άγώνα;, σταμάτησε. Έ παψ ε νάναι ποιητής. Ό πω ς επαψε κι ό Μουστοξύδης πού εγραφε Ιταλικές ωδές γιά τού; ξένους. Κάτι που ϊπρεπε νά κάνει κι ό Φώσκολος γιά ηθική υπεράσπιση τού Άγώνα- Ή ταν αυτός δεσμώτης τών Άνγλων στό Λονδίνο —τήν πένα του δμως την είχε λεύτερη· Κι ωστόσο ζητούσε νά κατεβή και σχεδίαζε νά γρά­ψει εργα και ζητούσε «θέση*. Τήν ποίηση τοϋ Κάλβου τό έπαναστατικό κλίμα δέν τηνέ σήκωσε.

Ό ταν ό Σολωμός εστελνε τ’ αντίτυπα τοΰ Ύμνου στό Ναύπλιο, έδειχνε τόν υπέρτατο τροορισμό τοΰ τραγουδιού του: Νά διαβαστή άπ’ τούς άγωνιστές, νά γίνει κοινό χτήμα τοΰ λαοΰ. Αληθινός έϋνικός ποι­ητής δ Σολωμός, τήν ποίηση εβλεπε σάν ίερή πράξη Ανταπόδοσης πρ?ς τό λαό- Αυτό πού λέει γιά τή φύση είναι γιά τόν Άγώνα, γιά κάθε βίωμα. «Ή τέχνη σιωπηλή λατρεύει τή φΰση, καί τούτη ώς άνταμοιβή τής μακρυνής αγάπης, έβάλθηκε νά χορεύει έμ.τροστά της. Εκείνες οί Μορφές άντίχτύπησαν εΐς τό νοϋ τής τέχνης και αυτή τίς χάρησε τών άνθρώπων-..». Αυτό τό άντιχτύπημα, ή μακρύνή αυτή άγάπη, ή σιωπηλή λατρεία, ή ανταπόδοση—αύτό τό άντίδωρο στό λαό γιά τόν ’Αγώνα του, μόνο ό Σολίομός τόν πρόσφερε στό Είκοσιένα. Οί άλλοι ίδειξαν Ινθουσιασμυ, μά δέν μπήκαν βαθιά στήν ουσία τών πραγμάτων-

Στό Είκοσιένα εγινε δ,τι γίνεται σ: δλους τούς άγώνες πού μετέχει μαζικά δ λαός. Τό εργο τουτό σφετερίζονται οΐ εχθροί του. Τό μικραί­νουν—-τό συκοφαντοΰν γιά νά μη δώσουν ηθικά δπλα στό λαό.

Αύτό θέλει νά δείξει δ Σολωμός, δταν μιλάει γιά «δίκαιη λύρα»· Ά πό νέος αναρωτιόμουν τί εχει νά κάνει, τί σχέση μπορεΐ νάχει ή δι­

καιοσύνη μέ τήν ποίηση. Τωρα. μέσ’ άπ’ τήν πείρα «Δίκαιη λύρα» Τής £Λοχής, μποοοΰιιε νά μπούμε μέσα στό νόημα

τής «δίκαιης λύρας». Είν’ άπό μιά στροφή τοϋ Σο­λωμού, σύγχρονη μέ τή «Γυναίκα τής Ζάκυθος», τή σάτυρα Ινάντιιι στήν άντεπαναστατική αριστοκρατία. Στήν άοχή μιλάει γιά τούς άδι­κους, πού πλήΟαιναν και θέριεψαν παντού. «Κα'ι μοΰ ήρθε στό νοΰ μου περισότερο άπό δλους αύωυς ή γυναίκα τής Ζάκυθος [= ή άπό- λεμη κι άναντοη αριστοκρατία], ή οποία πολεμάει νά βλάφτει τούς άλ­λους [=τόν Άγώνα], μέ τή γλώσσα καί. μέ τά εργατα κα'ι ήταν εχ- •θρίσσα θανάσιμη τοΰ έθνους». Αύτή ή κατάσταση εκανε στόν ποιητή -«νά τρέμουνε τά σωθικά του, σάν τή θάλασσα, πού δέν ήσυχάζει ποτέ»

122

και νά πάρει στά χέρια του τή «δίκαιη λνρα» Ακολουθώντας τό δρόμο τοΰ ήλιου, δρόμο φοκός καί δικαιοσύνης.

Ή λύρα αυτή είναι ή φωνή τής Επανάστασης, τό τραγούδι της. ή δικαίωση νοΰ άγώνα. Ή στροφή είναι βαθύτατα έπαναστατική, εχει ενα μνημειακό προφητικό Αναφτέριασμα. Ό ποιητής άφήνει τόν κό­σμο τής παρακμής και ξεκινάει μέ τό λαό:

Τό χάραμα πήρα τοΰ ήλιον τό δρόμο, κρεμώντας τή λύρα τή δίκαιη οτόν ώμο.Κ ι’ άπ' δπου χαράζει κι ώς δπου βυΰά...

Ή Αντίδραση παει νά τόν Εμποδίσει και φεύγει μπροστά του άλα- λιασμένη. Τά «ψωρόσκυλα... εφτ γαν δλα και έξεΰυμαναν τά κακορίζικα, ■ψωριασμένα, τίι λύσσα τους, τό ενα δαγκώνοντας τό Αλλο» [αύτοκατα- στροφή]. Ή ’Επανάσταση Avt βαίνει μέ τόν ποιητή της. Τά νιάτα της δρ μούσαν.

Γι’ αυτό κάθε μεγάλος Αγώνας γεννάει και τούς ποιητές του» τούς πνευματικούς Απολογητές τον. Οί παλιοί ίίσο κι δν ακολουθήσουν δέν

μπορούν νά μεταμορφωθούν, νά χωρίσουν τό βάθο; Π ν·υμ ατικός *α! τό πλάτος τής Αλλαγής. Ό ταξικός καθορισμός κρενιτισμός -θολώνει τό μυαλό τους καί παθαίνουν αύτό πού λέει ό

Μάρξ πνευματικό κρενιτισμό, ενα είδος ηθικού μαρασμόν, πού περιορίζει δσους προσβάλλει σ’ ε'ναν κόσμο φανταστικό κα'ι τούς κάνει νά χάσονν τό αίσθημα τής πραγματικότητας, τόν έ.ιο- χικό προσανατολισμό, όκόμα καί τόν παλιό έαυτό τους· Αύτό £πα·9εύ Χριστόπονλος στά Είκοσιένα- Ό πρωτοπόρος τής ποιητικής καί γλωσ­σικής επανάσταση: εγινε αντιδραστικό:, <ϊπολιθο)θηκε, ή ανακρεόντεια λνρα του συντρίφτηκε μπςιοστά στήν έπανάοταση. ’Αργότερα καταδί­κασε τούς Φιλικούς, πού τήν υποκινήσανε, σάν Αγύρτες-* Κι’ δ Βηλαριΐς,

* Σάμπως δέν τά βλέχουμε καί σήμερα; Πού είναι ot κριτικοί, οΐ ποιητές οί πεζογράφοι μας ; "Ολοι λούφαξαν μπροστά στον Ά γώ να τής Α ντίστασης. "Ολοι e-iuOuv «πνευματική ήθιχή έμτλοχή». Ά λ λ ο ι τόν πρόδωσαν, άλλοι τόν κ α ­ταδίκασαν, άλ>.οι δρατετεόσαλε άπ’ τις γραμμές του, άλλοι τόν χτυπάν οτ’ δ νομα τής «καΟαρήί καί γόνιμης άντίστασης», κι άλλοι μπροστά «στό κατώφλι τών νέων καιρών» όρΟοσιηλώνουν τήν πριγκηπέοσα Ίξαμ π ώ . Τ ί σημάδια άφησε σ ' όλους αυτούς τους καλαμαράδες Ινας αγώνας τεράστιος, πού δέ μετάειδε ή

123

δ μεγάλος πνευματικός ριζοσπάστης, δν κι Ιζησε ώς τα 1824, αρχές,— δίαν ό Σολωμός, παιδί τής Επανάστασης, είχε άπ’ τά 1823 άποτελιώσει τόν Ύμνο, δέν μπόρεσε νά ξανανιώσει μπροστά στή θυελλώδικη έξόρ­μηση τής Επανάστασης και νά στεφανώσει τό έργο του μ= επαναστα­τικά θούρια. Κινήθηκε μέ τόν Ψαλίδα μπροστά, γιά τόν ξεσηκωμό τής Ηπείρου, ήταν δμως κουρασμένος πιά κι δλα πήγαν χαμένα μ/σ’ άπό άναβολές, δισταγμούς κα'ι θολούρες, μέσ’ άπ’ τήν εγκληματική άδιαφο- ρία τής κυβέρνησης στή φωνή τοΰ Ψαλίδα. πού ζητοΰσε άπ’ τό Μαυ- ροκορδάτο βοήθεια γιά τόν ξεσηκωμό τής ’Ηπείρου.

Ό μέγας και πολύ; Ίακωβάκης Ρίζος Νερουλός, φαναριώτης ποι­ητής κα'ι δραματικός, καθόταν στή Γενεύη κι εκανε διαλέξεις γιά νά στη- λώοει και στό έξωτερικό τήν Ιπιρροή τοΰ Φαναριωτισμοΐ1. πού δργίαζε Ιπαναστατικά μέσα στήν 'Ελλάδα. Δέν έγραψε οΰτε ενα στίχο γιά τόν άγώνα, και μόλις είδε πώς στεριώθηκε τό φαναοιώτικο πασαλίκι, κα­τέβηκε κι εγινε υπουργός τής Παιδείας, γιά νά θεμελιώσει τό κράτος τοΰ λογιωτατισμοΰ μέ τόν Καποδίστρια καί τούς Βαυαρούς. Ό Κων­σταντίνος Κούμας μέ τήν ’Επανάσταση, |νας διαφωτιστής, «δ μόνος γνωρίζων νά κανόνιζη και νά μορφώνη σχολεία» τραβήχτηκε στήν Τερ- γέσιη κι ώ; τά 1836 πού πέθανε δέ σκεφτηκε τή νεοελληνική άνοικο- δόμη ιη. Ό Νεόφυτος Δούκας, άρχαϊστής φανατικός, άφοΰ κίνησε γή και ουρανό, γιά νά πνίξει τήν προεπαναστατική άναγέννηση στις παροι­κίες. έφυγε σιήν Τρανσυλβανία γιά νά μήν άκούει τήν Έπανάσταση. Ύστερα τόν εφερε ό Καποδίστριαςγιά νά φωτίσει τά παιδιά τών αγω­νιστών μέ τις Τερψιθέες κα'ι Τερψι/όοες του και δλη τήν Ελλάδα μέ τις παραφράσεις και εκδόσεις του. Θεμελιωτής τοΰ λογιωτατισμοΰ—τρία χρόνια γιατρευόταν στό Βουκουρέστι άπ’ τά χτυπήματα ενός δημοτικι­στή άγνωστου πού τόν παραφύλαγε στό δρόμο— βρήκε πρίμο αγέρα μέσα στή Β ιυαροκρατία και χάλασε τόν κόσμο γιά νά σηκώσει δλό- τελατή γλώσσα τοΰ λαοΰ. Ό λα έτοΰτα αμαρτίες τοΰ Κοραή και τής ξε­νοκρατίας, πού φίιιωσε τήν έπανάσταση άπ’ τά 1826.

Κι δ καγκελάριος Παναγιωτάκης Κοδρικάς, άφοΰ λύσσαξε νά σβύ- σει κάθε λαϊκό στοιχείο άπ’ τό σύστημα τοΰ Κοραή κα'ι νά ΰποδου-

Ιστορία; Πού είναι ή δίκαιη λύρα τους; Ή δίκαιη πένα ; Τ ά «ψωρόσκυλα» τοϋ Σολωμοΰ ζητάν νά μας καταπιούν όλοΰΟε, κ ι αΰτοΐ κάνουν πατινάδες στό παράθυρο τής Αηυλτοινέας του?, κα'ι συζητάν γιά νόμους τής Ιπποσύνης καί τής τέχνης! Τέτια προκοπή!

124

λώσει κι αυτόν και τις ιδέες του στό Πατριαρχείο, καθόταν δλα τά χρόνια τής Έπανάσταση; στό Παρίσι, σπιγοΰνος και κατάσκοπος τής φιλοτουρκικής Γαλλίας.

Φαναριώτης ήταν κι ό Αλέξανδρος Σοΰτσος, μά ήταν νέος, παιδί τής Έπανάστασης, άφησε τά θρανία κι ετρεξε στον ’Αγώνα, μάζίψε

υλικό, έβγαλε στό Παρίσι γαλλικά τήν πρώτη ιστορία τής Ιο ϋ τ σ ο ς Έπανάστασης. εργο διαφωτιστικό, μεγάλης ακτινοβολίας.

ας ε/ει λάθη και ανακρίβειες — αυτές δέν μπορούσαν νά λείψουν. ’Αντίθετα μέ τόν άδερφό του Παναγιώτη, πού εγινε δργανο

τη; φαυλοκρατία; καί τοϋ Ό θω να και στύλος τοΰ λογιωτατισμοΰ στήν ποίηση (Νέα Σχολή), ό ’Αλέξανδρος Σοΰτσος στάθηκε Ενας θαρραλέος, μαχητικός, ακατάβλητος διαφωτιστής τοΰ καιοοΰ του, μακρυά άπ’ τις συναλλαγές κα'ι τ’ άξιώιιατα. Ά ν κα'ι Φαναριώτη;, χιύπησε τό φανα- ριωτισμό, τόν κοτζαμπασισμό, τήν ξενοκρατία, τήν «γγλοδουλεία, την τυραννία τοΰ Καποδίστρια, τόν άπολυταρχισμό τοΰ Όθωνα, τή συναλ­λαγή, τή φαυλοκρατία. Αέν άφησε κανένα στραβό αχτυ.τητο. Γι" αυτό κυνηγήθηκε άγρια, φυλακίστηκε άμέτρητες φορές, κατασχέθηκαν τά βι­βλία του, αναγκάστηκε νά φύγει πολλές φορές άπ’ τήν 'Ελλάδα, νά περάσει δλη του τή ζωή σ7 εν’ Ασταμάτητο κατατρεγμό κα'ι νά πε- θάνει έξόριστος στή Σμύρνη.

Μέ τή σάτυρά του άναψε τούς άντιδυναστικούς άγώνες κι άσκησε μεγάλη επιρροή στήν αφύπνιση τοΰ λαοΰ, στά κινήματα, στό φόνο τοΰ Καποδίστρια, στή μεταβολή τής 3ης Σεπτεμβρίου και σιήν ’Έξωση τοΰ Ό θωνα. Πρωτεργάτης τής ανάπτυξης τοΰ κοινοβουλευτισμού, μά ό ρωμαντισμό; του δέν τόν άφησε νά ξεκαθαρίσει τις γραμμές του· Χτυπούσε μόνο κα'ι τάραζε στεκάμενα σαπισμένα νερά.

Ζ ' Π Ν Ε Υ Μ Α Τ ΙΚ Η Α Ν Τ ΙΣΤ ΑΣΗ

Παιδιά τοΰ ΕΙκοσιένα είναι ό Σολωμό;, κι ό Τρικούπη;, κι δ Τερ- τσέτης, κι δ Κάλβος, κι ό Σοΰτσος, κι δ Ψύλλας, κι δ Κανέλο;» κι δ Φι-

λήμονας. Ζωντανοί άνθρωποι δλοι τους, γεννημένοι Ο Τρικουπης γύρο) σιό χρόνο πού πέθανε, ό Ρήγας—σά λουλού-

κα ΐ ή v i a γ ι» ιά t o αίμα του. Τά νιάτα τους λαμπάδιασανάπ’ τή φλόγα τή; ’Επανάστασης, πού δέν εσβησε

ποτές μέσα τους. 01 παλιοί λόγιοι, ίίσο κι αν δουλέψανε, δέ στάθηκαν μέσα στό πνεύμα τής ’Επανάσταση;, ουτε κι ό ίδιος δ Κοραής. Οί δρό­

125

μοι τους δμως μέσα στή νέα αΙχμαλωσία χωρίστηκαν. Τό δημοτικιστικό τονς μέτωπο εσπασε. ’Απομονώθηκαν μέσα στόν κατακλυσμό- Ό Κ«'λ- βος χάθηκε όλότελα. Ό Κανέλος πεθαίνει στά 1824. Τόν Τρικουπη τόν έφαγε ή πολιτική κι ό κουνιάδος του ό Άλ. Μαυροκορδάτος—γρήγορα ξέχασε τήν άναγέννηση, τήν πνευματική ανοικοδόμηση, τούς λόγους, ιά ποιήματα. Στήν Ιστορία του άρνήθηκε καί τή δημοτική γλώσσα. Είδαμε τί πρόσφερε στό Σολωμό καί πώς άγωνίστηκε γιά τή γλώσσα και τήν άναγέννηση—ποιητής, κριτικός, ρήτορας, μεταφραστής. Ό Τρικούπης συμβολίζει τό σα'στισμα καί τό παραπλάνεμα τοϋ Είκοσιένα. Μπλέχτηκε μέσον τοΰ Μαυροκορδάτου |ΐέ τήν πολιτική φαυλοκρατία, εκανε συμβι­βασμούς, υστέρα εγινε πρωθυπουργός τοΰ Καποδίστρια και τής Άντι- βασιλείας, πού γρήγορα τόν πέταξε σάν πρεσβευτή στό Λονδίνο. Ά π ό τη μεταβολή ιής 3ης Σεπτεμβρίου 1843 είναι άρχηγός τοΰ άγγλικοΰ κόμματος,γίνεται πρωθυπουργός και υπουργός Παιδείας. Άπό τά 1849 ώς τό 1861 είναι μόνιμος πρεσβευτής στό Λονδίνο. Στά 18.)6 άρνή­θηκε νά έρθει γιά νά γίνει πρωθυποτιργός καί μετά τήν πτώση τοΰ Ό θω να άρρωστος καί βαριεστημένος τραβιέται όλότελα απ’ τήν πολιτική.

Στά 1844 ό Τερτσέιης, ενα κομμάτι τής ψΐ’χής τοΰ Σολο>μοϋ στήν Ελλάδα, τοΰ άπάγγειλε στό περιοδικό του δριμύτατο πνευματικό κατη­γορητήριο: «’Εγκαλώ τόν κ. Τρικούπη και τόν -θεωρώ ώς τόν πλέον έπι- ζήμιο πολίτη τής Ιλληνικής πατρίδος, τόν έγκαλώ δτι εκρυψε είς τόν κυ­βερνήτη (τόν Καποδίστρια) τό έθιμο τών έθίμων, τήν ζώσαν διατΰπω- σιν τοΰ νεοελληνικού νοός, τόν έθνικόν τΰπον τή; κοινής διαλέκτου. “Ε­δωσαν νά πιστεύση τοΰ Κυβερνήτου, δτι ή κοινή γλώσσα έπεσεν είς άχοηστίαν, οί άδικοι I Σήκωναν άπ’ τό λαό τό σκήπτρο τής γλάισσης, σκήπτρο πού τοΰ έχάρισε ή φιίσις, καί τό άντικατέσταιναν με τό βρυκο- λακιστικόν τό ίδικόν τους... Οί νεκροί θάπτουν τούς ζωντανούς. Κατη- γοοώ τόν Σ. Τρικοΰπην, ώς τόν εϊ^ημονέστερον άνδρα τής κοινής γλώσ- σης...» (πού επρεπε νά μήν τήν προδώσει, δταν ήταν πρωθυπουργός τοϋ Καποδίστρια). Γιατι ό Καποδίστριας δέν ήξερε τή ν καθαρεύουσα. Δύ­σκολα μιλοΰσε τή δημοτική. Τό λόγο του στή συνέλευση τοϋ Άργους τόν εγραψε στά γαλλικά καί τόν μεταφράσανε οί Φαναριώτες κι ό Μου- στοξύδης στήν καθαρεύουσα κι εκείνος τόν κουυσοδιάβασε τρέμοντας.

Τί εκανε λοιπόν 6 Τρικούπη:; Γιατί άφησε νά χαθή μιά τέτια ευ­καιρία γιά τήν Ελλάδα ; Πώς δεν ξεπάστρεψε άπ’ τή ρίζα του τό κακό; Νά βά?.ει τά θεμέλια τής άναγέννησης; Ή απάντηση είναι πολύ απλή-

] 2(5

~Ocav κατάτρεχαν τού; άγωνιστέ;, πεοίμενες τη γλώσσα τους νά σεβα­στούν ; Ό Τρικουπη: εΤχε μπλέξει άσχημα μέ τό Μαυροκορδάτο καί τό Μουστοξυδη, πού τόν εί// σύμβουλο τή; Παιδείας ό Καποδίσιριας. Και τό δασκαλολόγι πλημμύρισε τήν κατακαημένη χώρα. Ά πό δώ καί πέρα δέν γίνεται λόγος γιά γλώσσα. Φαναριωτισμός, Βαυαροκρατία κηφηνα- ριό, ξεπούλημα. Τό δρόμο τοΰ Τρικούπη πήοε κι ό φωτεινότατος Γιώρ- γης Ψΐ'λλας. Τόν κατάπιε κι αυτόν στό μαγγανοπήγαδο της ή φαυλο- κρατία.

Μά μήπω; κι ό Σολωμός τράβηξε ώς πέρα τό δρόμο του; Βέβαια, ■μέ τό Είκοσιένα καί τήν Άναγέννηση πέρασε δλη του τή ζωή, μά

εφτανε ή ασκητική λατρεία ένός ίδανικοΰ ; Καθώς Ο ά γώ ν α ς ?παψενά δημοσ.εΰει καί νά φαίνεται άπό τά 1825

τοΟΖολαμοΟ — καθώς τραβήχτηκε σάν δλλος Άχιλλέας στή σκηνή του, τή στιγμή πού τό κάστρο ήταν άπαρτο κι οί

Τρώες λυσαάζανε γι'ρω — σύμβολο καί έκφραση τραγική τοΰ νικη­μένου Ά γώ να —, νόμιζες πώς δλα χάθηκαν. Έδώ θίβλεπε εΰΒυνη τοΰ Σολίυμοϋ, Ικεΐνος πού δέν κατέχει τό οίκογενειακό καί ψυχικό του δραμα. Γιατί άπό νωρίς κιόλας τονέ βρίσκουμε νά χινιέται πάνου στίς Αγωνιστικές γραμμές τοΰ «Διάλογου», νά ζητάει άναγέννηση, μέτωπο εθνικής άμυνας ένάντια στό δασκαλισμό, άγώνα. Ά πό νωρίς τονέ βλέπουμε ν’ ασκεί ήγετική έπιρροή πάνου στά πνευματικά προβλήματα τής χώρας. Ά πό νωρίς άρχισε νά σχηματίζει γύρω του κύκλο άφοσιω- μένων μαθητών μέ προσανατολισμούς άναμορφωτικούς. Έδώ έριξε δλο τόν έαυτό του καί δέ γελάστηκε. Ή άγγλοκραιία στά Εφτάνησα καί ή κατάπτωση στήν 'Ελλάδα κρατα άγρυπνο τό μάτι του καί τόν πειράζει αφάνταστα. Τοΰ κόφτει τήν ποιητική δημιουργία. 'Ο άναγεν- νητής Σολωμός μοιάζει σά δεσμώτης πελεκάνος πού τρώγει μέ τό ίδιο του τό ράμφος τά σπλάχνα του. Βλέπει τό φώς νά λιγοστεύει. Τό κακό νά πληθαίνει παντοΰ. Είναι ή προσωποποίηση τής προδομένης Αναγέννησης·

Ά πό γράμμα τοΰ Τερτσέτη (Σεπτ· 1830) καταλαβαίνουμε πόσο Ιν- διαφερόταν δ Σολωμχ γιά τήν κατάσταση τής πατρίδας. "Εχοντας στήν άμεση έπιρροή καί καί)οδήγηοή του τόν Τερτσέτη, μέσα στήν Έλλ ίδα, δέν κπαυε, στά κρίσιμα χρόνια τή; Βαυαροκρατίας, νά στέλνει τό άνα- γεννηπκό του μήνυμα : «δ μέγας Παν δέν πέ/>ανε».

Κρίνολίας τό «Φίλημα» τοΰ Τερτσέτη σέ γράμμα του προ; τόν

127

ίδιο (Ίούνης 1833) όριζε τούς δρόμους τής νέας Ιθνικής ποίηση;, πού βγαλμενη άπό έ'να τεράστιο άναγεννηtικό αγώνα τοΰ Λαοΰ μας εποεπε νάχει τή σφραγίδα τον, κι ωστόσο πάντα νά μένει στή βαθύτερη ουσία της μιά δυναμική προβολή του. «Γιά τή γλώσσα, τοΰ γράφει, πηγαίνει εκείνο πού λέει ό Μακιαβελη; γιά όλους τούς θεσμούς τών άνθρώπων, flu μόνη σωτηρία σέ κάθε διαφθορά είναι ή επιστροφή στις αρχές. Οί δάσκαλοι τής Ελλάδας γυρίζουν πολύ πίσω. Αυτό δέν είναι γυ­ρισμός στις άρχές. Χαίρομαι νά παίρνονται γιά ξεκίνημα τά δημοτικά τραγούδια, ήθελα δμως δσοι μεταχειρίζονται την κλέφτικη γλώσσα νά παίρνουν τήν ουσία της καί δχι τή μορφή». «Δέν πρέπει, λέει, νά κολλάμε στό κλέφτικο τράγοι δι. Πρέπει νά υψωνόμαστε μέσ' άπ’ αύτό κατακό- ρυφα. Τό Ιθνος ζητεί άπό μάς τό θησαυρό τοΰ νοΰ μας, τοΰ άτομικοΰ, ντυμένο έθνικά».

Νομοθετοΰσε δ Σολωμός, διαφώτιζε στά χρόνια αυτά. Και στεκό­ταν τιμητής αυστηρότατος γιά κάθε συμβιβασμό τών συνοδοιπόρων

του μέ τήν άντεθνική δράση τηΰ λογιωτατισμοΰ. *Η Ή Συναγωγή άκόλουθη περικοτή δείχνει πόσο ενεργητικό κρατούσε

μέ τούς έκλεχτούς του τό άναγεννητικό μέτωπο: «Πώς λοιπόν; “Ελεγα υστέρα άπό τόσακαί τόσα πού είπαμε καί τόσο πού γελάσαμε καί τόσο πού άγανπχτηααμε, πηγαίνει καί αυτός (δ Τερ- τοέτης) μέ τή φατρία έκείνων πού σκοτώνουν τόν πολιτισμό τής Ελλάδας; Τόσο μεγάλη εγινε ή θάλασσα τής ένοχης σινή θείας, δπου βράζει γύρω του, ώστε τόν Εκαμε νά πιστεψει δτι τά τελευταία της άκρογιάλια κλείνουν δλη τήν Ελλάδα; Τό κάνει άοαγε άπό άνάγκη; Γιατί δέν κατάφευγε σιόν Κ. καλλίτερα, παρά νά κάμει τόση κατα­στροφή ; Μόνο μιά σκέψη μέ παρηγορούσε. “Οτι έγινες κι έσύ μέλος της Συναγωγής κι εριξες το ίδιο κουρέλι στούς ώμους [τό λογιωτατι- σμό], κουνιώντας καί ψέλνοντας δπως αύτοί [οι λογιώτατοι] γιά νά μπορέσει; υστέρα, δταν ίρθή ή ώρα, νά touc συντρίψει:. Μιλώντας μέ τό Μάτεσι (τόν ποιητή τοϋ «Βασιλικ ιΰ»), τοΰ είπα αυτή τήν υποψία και τή δυνάμωσα στή σκέψη πώ; κάποτκ κατηγορούσα μαζί σου τόν Ιαυτό μου, δτι μέ τόσο λίγη φρονιμάδα [=τολιτικότητα] άρχισα νά περι­γελώ τή Βαβίλικη γλώσσα τους [σιό Διάλογο], πριν ακόμα προκόψει ή δική μας. Κι Ικεΐνο: μού βεβαίωσε τήν υποψία· άπό μερικά σου λό­για, πού του εγραφές σ’ έ'να γράμμα σου. Ό τως κι αν είναι, γράψε μου καθαρά γι αυτό τό ζήτημα καί γιά χίλια άλλα καί πρόσεχε γρά­

128

φοντας νά μή φορέσεις τά μανικέτια [τοΰ λογιωτατισμοΰ], άλλά νά πε- τας έξω οτι σοΰ ερχεται σά νά συνομιλούσαμε. Δέν flu ήταν καλό νά Ιρχόσουν δώ γιά κανένα μήνα; θδταν καλό και γιά τους όυό μα:»· Εΰ- κολα φαίνεται ή μεγάλη οηαασία πού εχει αύτό τό γράμμα τοΰ Σολω­μοΰ. Είναι μιά προκήρυξη στους κύκλους τών λίγων δημοτικιστών γιά τή σωτηρία τοΰ τόπου άπ’ τόν κατακλυσμό τοΰ δασκαλισμοΰ· Φώς στό σκοτάδι.

Ά π ’ τό γράμμα αΐιτό βγαίνει ό κατοπινός Τερτσέτης, άλλά κα'ι δια­πιστώνουμε τό λύγισμα τών δημοτικιστών. *0 Σολωμός τόν έπικρίνει

γιά τούς συμβιβασμούς τον στή γλώσσα. Δίνει Γιά νέο υ ς ΑγΔν«ς μαχητική πίστη τοϋ Σολωμοΰ, τή στιγμή πού

μέσα στό πέλαγος τής «ένοχης συνήθειας* δλοι κλονίστηκαν. Α π ’ αυτό βγάζουμε πώς μέ τήν δφιξη τοϋ Ό θω να δλοι πίστεψαν σέ μιάν άποκατάσιαση κι ό Σολωμός θέλει νά κάνει μιά νέα Ιξίρμη-ιη πάνου σέ πλατύτερη βιίση μέ νέα ταχτική, μέ νέα στρατη­γική. Πιστεύει κι αυτός μέ τόν Τερτσέτη πώς οί άκρότητες κι οί δογ­ματισμοί. ή άδιάλλαχτη στάση τους ένάντια στό λογιωτατισμό δέν Ιφερε καλό. Έπρεπε να χτίσουν κι ύστερα νά γκρεμίσουν· Ό Σολω μός ζητάει λεπτομερειακή έκΑεση πάνου στήν πνευματική κατάσταση τής Ελλάδας aca 1833. Όλες αυτές οί ελπίδες πήγαν χαμένες. Τό κακό ήταν άλλοΰ. Ή ξενόδουλη κλίκα ήθελε ν’ άφιονίσει τόν ξεσηκωμένο Ιλ- ληνικό λαό και νά τόν κοιμίσει. Ό αρχαϊσμός πυκνώνει τί; γραμμές του. γίνεται κρηπίδωμα τής άπ·>λυταρχίας καί στήνει γρήγορα τό κά­στρο του (1837) στό Πανεπιστήμιο. Ό .τ ι δέν κατάφεραν μέ τήν Ακα­δημία στά 1824. τό κατάφεραν τώρα μέ τό Πανεπιστήμιο. Ό υδροκέ­φαλος τοΰ δασκαλισμοΰ πνίγει πια τήν άναγέννηση. Ποιος {hi τολμούσε πιά νά μιλήσει γιά λαϊκή παιδεία, γιά λαϊκή γλώσσα, γιά νέα ποίηση, γιά έΑνικό πολιτισμό ;

Στά 1842 μέσα στήν άποπνιχτική Ατμόσφαιρα της φαυλοκρατίας, 6 Σολωμός μέ τή διαίσθηση τοΰ ήγέτη είδε τή μεταβολή τής Γ ' Σε­

πτεμβρίου, κι εκανε τό πνευματικό της μανιφέστο: «Εί- Μόνο Vrtl χρόνια είκοσιένα, έγραφε, πού σά σήμερα ή Έ λ-

ή κ&Θαρση Χίίδα έσπασε τις άλνσοίδες της. Ή μέρα έτούτη τοΰ Ευαγγελισμού είναι μέοα χαρά; καί δακρύων. Χαρά γιά

τό μέλλον, δάκρυα γιά τήν περασμένη σκλαβιά. Τί νά πώ γιά τά τω-6 ρινά; Ή διαφθορά είναι τόσο γενική κι εχει τόσες βαθιές ρίζες, ώοτ

129

προξενεί κατάπληξη. Ό τα ν χτυπήσουν ριζικά κείνοι πού τήν έφεραν, μπορούμε να έλπίζουμε σέ μιά ηθική άναγέννηση. Μόνο δταν βασι­λέψει σ’ δλα ή ηθική. θ ’ άνοίξϊΐ μπροστά μας ενα μεγάλο μέλλον. Μόνο δταν θριαμβέψει τό δίκιο, δταν καλλιεργηθούν τά γράμματα δχι γιά μάταιη έπίδειξη [εδώ χτυπάει τό λογιωτατιομό - μεγαλοϊδεατι­σμό], άλλά γιά νά ώφεληθή ό λαός» πού έχει άνάγκη άπό άνατροφή «αί μόρφωση όχι σχολαστική. Τότε θά εχουμε - ή μάλλον θά έχουν τά παιδιά μας—μιά ηθική άναγέννηση και τό μέλλον μας θδναι μεγάλο...». Ό Σολωμός άνοίγέι τον κύκλο τής έποπτείας του σέ πολιτικοκοινωνική βάση. Βλέπει καθαρά ποιά είναι τά στηρίγματα τοΰ λογιωτατισμοΰ. Ή βαθύτατη ρίζα τοΰ κακοΰ ήταν άλλοΰ. 'Η με­ταβολή τής 3ης Σεπτεμβρίου ουιε τήν άγγιξε.

Γ ι’αι’ τό βλέπουμε πώ*αντανακλώντας τό πνεύμα τοΰ Σολωμοΰ, δ Τερ­τσέτης βγάζει άμέσως τό περιοδικό «Ρήγας» — συμβολικό κα ΐτ’ δνομαΙ

— και ρίχνεται σέ γενικώτερους πολιτικοκοινωνι- ΑΰτοχΘονισμός κούς - πνευματικούς άγ(ΰνες γιά τό χτύπημα τής

διαφθοράς, γιά τό ίερίζωμα τής φαυλοκρατία;, γιά μιά κάθαρση. ’Αποτείνεται στους νέους. Θέλει νά τους τραβήξει στις γραμμές τής αναγέννησης. Νά τούς ξεκόψει άπ’ τό λογιωτατισμό. ’Απ’ αυτούς περιμένει τό φώς. Τήν ϊδια κίνηση εκανε κι ό Σολωμος στήν Κέρκυρα, θεμελιώνοντας σχολή, πλάθοντας νέους άνθρώπονς «Μέ άγρυπνη, φωνάζει δ Τερτσέιης, ερευνά &ς κυνηγήσομε τή φωλιά τοϋ κακοΰ καί άφοΰ τήν εΰρομε μέ άναφτά θυμα'ρια καί ξερά αγκάθια δς τήν κάψομε ώς σφηκοφωλιά πού κινδυνεύει (βάζει σέ κίνδυνο^ τό γλυκό σταφύλι καί τά ήμερα μελίσσια... Νέοι τής ’Ελλάδος, πρωτόλοβα άστά- χια τού “ΚΟνους, άντιτάξετε είς τήν λογιωτατοκρατία τόν αυτο­χθονισμό καί είς τήν πονηροκρατία τό χριστιανισμό. Μιλεΐτε καί γρά­φετε θαρρετά τή γλώσσα πού έμάθετε άπό τις βυζάστρες σα; καί αΐ^ή ή γλώσσα θά σάς χειραγωγήσει είς φρονήματα τώ δντι έλληνικά τοϋ καιροΰ σας. Έντραπήτεί Ό ποιος μικροφρονεΐ διά τήν πατρίδα του, διά τά έθιμα τών γονέων του. διά τή γλώσσα τή; μητρός του, είναι προδότης τοΰ έθνους». Σάλπισμα έγερτήριο· Συνείδηση Ρήγα.

Όλες οί άναγεννητικές Εξορμήσεις τών πρωτοπόρων πήγαν χαμέ­νες. Σέ κάθε άλλαγή άκούγεται τό σάλπισμα τής άναγέννηιη; : Στά 1824 πού έρχονται στά πράματα οί Νησιώτες, σάν ήρθε ό Καποδί- στριας, σάν ήρθε ό ΌΟωνας, σάν εγινε ή 3η Σεπτεμβρίου.

9

130

Ό ‘ αυτοχθονισμό;» τοΰ Τερτσέτη εχει παράλληλα κι ενα βαθύτατο πνευματικό περιεχόμενο. Σημαίνει γυρισμό στις Εθνικές πηγές. Στή γή. Στό λαό. Στις έθνικές άξιες. Κάθαρση καί άνοικοδόμηση. "Αφηνε δμως ή ξένη άκρίδαενα τέτιο πράμα; Ξεριζωνόταν εΰ<ολα δ λογιωτατισμός;

Ή δλιγαρχία φοβόταν τή λαϊκή άναγέννηση. "Ηθελε ν’ άποκλείσει κάθε άφυπνιστική Επίδραση στό λαό άπ’ τό πνευματικό Εποικοδόμημα, και στη θέση του νά χτίσει χάρτινο πύργο Βαβέλ, γιά νά τρομάξει τό λαό καί νά τόν κάνει νά χάσκει μπροστά του.

Άφοΰ προδόθηκε δ ’Αγώνας και πνίχτηκε ή ’Αναγέννηση, μέσα στον κατήφορο τής φαυλοκρατίας ή θέση τών πνευματικών άνθρώπων

ήταν αυστηρά καθορισμένη. Είδαμε με ποιά κρι- Ή προδοσία τβ ν τήρια και γιά ποιο λόγο δ Τερτσέτη; χαραχτήρισε

καλαμαρ& βω ν Σπύρο Τρικού.τη «προδότη τής πατρίδας». Ήπροδοσία τών καλαμαράδων στάθηκε πολυκέφαλη

καί φαίνεται πιο βαριά δταν μεταφερθή μέσα στήν έποχή της. Καί. θαρρείς, δλοι οί λογάδες άφοϋ έφυγαν άπ’ τά Εθνικά κέντρα καί τήν παράδοση τοΰ Είκοσιένα, πήγαν άντίπερα και συνωμότησαν γιά νά μήν άφήσουν δρθιο τίποτα άπό κείνα, δσα φύλαξε κι άνάπτυξε δ λαός μέσα μακρόχρονη σκλαβιά του, βάζοντας τά δυναμάρια καί τ’ άγκωνάρια τοΰ Εθνικοΰ του πολιτισμού.

Τί έκαναν οί λογάδες γιά νά κάνουν χτήμα τή; μάζας τίς προοδευ­τικές Επαναστατικές άναγεννητικές ίδέες, πού κληρονόμησε τό ΕΙκο- σιένα, ώστε νά γίνουν υλική δύναμη καί μέ τόν δργανωτικό τους Εξο­πλισμό φραγμός στην άντιλαϊκή πολιτική τής μεγαλοτσιφλικάδικης φα­τρίας ; Τί έκαναν γιά νά δημιουργήσουν Εστίες φωτισμού γιά τό λαό» νά σώσουν τό πνεΰμα τοΰ Είκοσιένα καί στηρίζοντας πάνου του πνευ­ματικό Εποικοδόμημα νά άντιδράσουν άντανακλασιικά στή βάση ; Πού είναι τό Εθνικό του; μέτωπο; Ή πνευματική τους άντίσταση;

Αυτά πού λέίΐ δ Ζαχαριάδης στον «’Αληθινά Παλαμά» του (σελ· 17) Εδώ ταιριάζουν, μέ τή διαφορά δτι, μπροστά στό κατηγορητήριο τοΰ Ζαχαριάδη γιά τού; λογίους, ή ίστορία είναι συγκαταβατικότερη. Δέν πρόκειται δηλαδή τί επρεπε νά κάνουν οί διανοούμενοι μέσα στά έκατό χοόνια τής πνευματικής προδοσίας τοΰ λαοΰ μας γιά νά δημιουρ­γήσουν Εθνικό πνευματικό άντιμεγαλοϊ^:άπκο ή άντιλογιωτατίσπκο μέτωπο—αύ:ό θά τους επεφτε πολύ—, άλλά τό έκαναν γιά νά σώσουν τήν κληρονομιά τοΰ Είκοσιένα, τό σχηματισμένο μέτω.το άναγέννησης.

ΜΕΡΟΣ Ε'

Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ

θ ' άνθίσοννε ol άγώνες ΜΛΚΡΥΠΛΝΝΗΣ

α ' ο ι θ ο υ ρ ιο γ ρ α φ ο ι

Μέσα στό χαλασμό τί εμεινε άπ’ τό ΕΙκοσιένα; Ή λαϊκή δημιουρ­γία. Καί μόνο αυτή. Τά ΕΙκοσιένα πόνου στή θυελλώδικη λαϊκή έξόρ-

μηση του εβγαλε μέσ’ άπ’ τα σπλάχνα του τις πνευ- ΙτΑ 9 (σ μ ά τοΟ ματικέ; του δυνάμεις—τό λαϊκό ποιητή, τά Σολωμό,. λογ·ΜτατισμοΟ τ0{,ς Τυρταίους του· Ό λα αυτά ήταν μιά μορφή μα'*

χης—ή φωνή τοϋ ’Αγώνα. "Υστερα, δταν τέλιωσε ’Αγώνας, κι άκόμα πριν καλά-καλά τελιώσει, οί καλαμαράδες μαζί μέ

τήν άναγέννηση έπνιξαν και τό φώς τοΰ ΕΙκοσιένα. Μέ τήν παλινόρ­θωση τής φεουδαρχίας δλες οί άξίες πού θά κινοΰσαν ποίηση και δη­μιουργία, ξέφυγαν άπ’ τά χέρια τών λογίων κι ί'γιναν θρύψαλα. Κι αυ­τοί τίς ποδοπατούσαν. Και δούλευαν πόνου στά συντρίμια γιά νά στή­σουν τό πνευματικό έπικοδόμημα τοΰ άστοκοτζαμπαοισμοΰ. Μέσ’ άπ’ τήν άντιλαϊκή τους νοοτροπία, πώς ν’ άν9ίσει τραγούδι, πώς ν’ Αντι­λαλήσει ό παιάνας; Ά ν έκαναν δ,τι εκανε ενας αγράμματος λαϊκός Αγωνιστής, δπως ό Μακρυγιάννη;, πού εβαλε καί ζωγράφισαν τόν Α ­γώνα καί τόν εδειχνε στούς αγωνιστές λέγοντάς τους : Αυτά είναι τά εργα σα;. Καί αυτοί εκλαιγαν. Κι δ Μακρυγιάννη; τούς παρηγοροΰσε καί τού; τραβούσε γιά νέους άγώνες. Αυτός ε.τρεπε νδναι δ ρόλος τοΰ ποιηιή ΰστερ’ ά.τ5 τήν προδοσία τοΰ Εϊκοσιένα. Νά κρατήσει τό φώς τοΰ Α γώνα καί νά ανάψει άναγεννητικές πυρκαγιές μέσα σιό σκοτάδι.

Υπήρχε πολύ καθαρή ή συνείδηση, δτι μέσα σ’ εκείνη τήν κοσμο­

132

γονία επρεπε νά γεννηιθοϋν μεγάλα δημιουργήματα.'Ο Ψύλλας στα 1825 κρίνοντας τόν "Υμνο τοΰ Σολωμοΰ μιλάει γιά τό πνιγμένο τραγούδι, άπ’ το λογιωτατισμό, μαζί. «με άλλες αίιίες». Είναι Αποκαλυπτικός ό Ψύλλας σ' αυτό τό σημείο. «Εί; τό σημερινό, γράφει, βρασμό τών έπαναστά- σεων, είς εις ήιιέρες τοΰτες, μέσα είς τις όποιες τά τιμιώτερα και υψη­λότερα πάδη τών ανθρώπων άναψαν είς τόν ύστατον βαθμόν, σήμερον, λέγω, δπου ποταμοί αιμάτων Ι'.δικοΰνται Πίστιν, Πατρίδα, Ελευθε­ρίαν, Τιμήν, Τ(ίφους Ποογόνων κτλ. και κατάλογον φυσικόν έπρεπε νά γεννηθούν και ποιηταί και ποιήματα άξια τής μεγάλης τού­της έποχής, κοντά είς άλλες αίιίες, πιστεύομεν δυνατά δτι τά δεσμά της ψυχρής σοφολογιωτάτικης ανατροφής... εμπόδισαν τήν γονιμότητα της φαντασίας πολλών, οί όποιοι φλογιζόμενοι άπό τις μεγάλες τοΰτες ιδέες καί φλογίζοντας αυτοί πάλιν τους πολλούς ά^τιστρόφως, ή μπορού­σαν νά σύρνουν βιαίως τούς λαούς τής Ελλάδος, σάν ήί)ελαν, μέ τή δύ­ναμη τής Οεοπνεύστου λΰρας τους». Ζητούσε ό άγώνας τόν ποιητή του. Καί τέτιος μόνο ό Σολωμός στάθηκε· Καί μόνο ό λαϊκός ποιητής Ιμενε πλάϊ σιά παλικα'ρια καί μελετούσε τά εργα τους. Μ’ αυτόν άνέ- βαιναν καί τά πνευματικά νια'τα τής ’Επανάστασης—οί Τυρταΐοι της· Λίγα πράματα, φτωχά, κι ωστόσο έχουν φωτιά μέσα τους. Κι ό Σολω­μό; είναι σάν πολυδύναμο άκροβλάσιαοό τους. Αυτά μόνο αντήχησαν στήν ψυχή τού λαοΰ. Μερικοί θουριογοάφοι εγιναν δημοτικοί ή ζήτη­σαν μέ τά δημοτικί τους μοτίβα νά συναντηθοΰν μέ τόν άγωνιζό- μενο λαό.

Ό Σπΰρος Τρικούπης, στήν άρχή τοΰ ’Αγώνα, μα; εδωσε τό «Δή­μο», ποίημα κ/.έφτιχο. Φτάνει μόνο ή γλώσσα και τά δημοτικά του μο­

τίβα γιά ν’ άντιμετρηΟή μέ δλα τά «Ιγερτήρια» Ό «Δήμος» τοΟ καί τ(χ «σαλπίσματα» καί τά «ήρωοελεγεΐα» τών

Τρικούπη κοραϊστών καί τών άρχαϊστών, πού κάτ’ άπ’τήν έπίδραση τοΰ Κοραή ξεφύτρωσαν σάν μανιτά­

ρ ια-άψυχα, παρδαλά, άνοστα, γεννήματα τοΰ δασκαλισμού (Νικολό- πουλο;, Κοκκινάκης, Κλεάνθης ό Σάμιος, Δημ. Μουρούτης, ΓΙαν. Σοΰτσο; κλπ.). Ό Τρικούπη; ζητάει νά συνδεθή μέ τό πνεύμα τής κλεφτουριας, ν’ άνασάνει τό ήρωϊκό της στοιχείο:

Τ ί fdi>* 6 ποδυβοϊητός, τά κούφια τά τουφέκια ;Τ ί f i f ’ τά τόσ ' ά/.ιιλιβά, τ ’ ά ιδ η χ κ ι, τά γυι-αίχια ;Δεν t h a t π αγγνριώ τιχα , δεν π ίιρ ο νν ατό σημάδι.Ά νιοϋν οί χονφιεζ ντονφεχιές μοϋ φαίνεται τόν "Αδη.

133

‘Ιστορικές έμειναν οί δυο μεταφράσεις τοϋ Τρικουπη στή δημοτική: ό θούριος τοϋ Τυριαίου κα'ι τό τραγούδι τοϋ Βύρωνα·

Ποιήματα θονριακά έγραψε κι ό δραστικώτατος φιλικός ’Ανδρό­νικος Μακρής, Δημητσανίτης, πού υπηρετούσε στό ρούσικο στρατό. Πε­

ίθανε στά 1821, τή στιγμή πού ήταν Ιτοιμος νά TQ παιΒιά μου χπιεβή στόν ’Αγώνα. Ό θούριος του ή «'Ελλάς

ό ρ φ α νά μου... πρό; τά τέκνα τη;» κυκλοφόρησε πλατιά μέσα στόν ’Αγώνα σάν ποίημα τοΰ Ρήγα. Έ τσ ι τό δημοσιεύ­

ουν κι οί άνθολογίες. Είναι τό πασίγνωστο1 «Ώ παιδιά μου— δρφαιά μου— σκορπισμένα δώ καί κεΐ—υβρισμένα—διωγμένα—άπ’ τά Ι&νη πανοικί*. Μέ τήν έπωδό του: «Ξυπνήστε, τέκνα—κι’ ήρθεν ή ώρα» ΰποβάλλει μιά ατμόσφαιρα παθητική τή; διασποοάς, τής δουλείας, (Νέος βγαίνει γέρων μπαίνει — άπ’ τά ξένα δ καθείς), χής έθνικής ντροπής,Ρκαί μέ τ’ά.τλά λόγια στού; χτυπητούς ρυθμούς του καταφέρ­νει νά κάνει πρόσωπο ζωντανής μάνας τή σκλαβωμένη πατρίδα, πού άνοίγει τά χέρια της και φωνάζει τά σκορπισμένα παιδιά της νά τήν ξεσκλαβώσουν.

Τήν ίδια δημοτικότητα πήρε καί τό ποίημα «Ό Τουρκομάχος Έλλην» τοΰ Στέφανου Κανέλου, Κωνσταντινουπολίτη, πού σπούδαζε γιατρός στή Γερμανία, δμως είχε Επαναστατική ψυχή κι έτρεξε στόν άγώνα μέ λαϊκές άναγεννητικές φιλοδοξίες, έβγαλε τό περίφημο «Βι­βλιαράκι κατ’ Ερωταπόκριση» γιά τά παιδιά, μετάφρασμα σ’ απλή γλώσσα άπ’ τά καλλίτερα γερμανικά τοΰ είδους του, πολέμησε μέ τόν Ύψηλάντη, εμπνευσμένος σ' ο Λα του, ώσπού συνοδεύοντας τόν Τομ- πάζη στήν Κρήτη πέσανε στά τριαντατέσσερα χρόνια του, πολυθρήνη­τος. Έγραψε κι άλλα τραγούδια δπως τήν «Προτροπή».

Π αιδιά Έλ?ήνοη>, τ ί κηοτεο ίΐτε ;7” Sg/κ ιτα πιάατε, ήρθε 6 χαιρό;.Στον? ξένους τόπον: οκ πό τ'ά ργεϊτε ;Τρ.'ξετ έλάτε, ό?.’ ένωθήτε, χαΐ δ άγώνας είν' Ιερός... ,

Τό δημοτικώτερό τουειναι, τό πασίγνωστο :«ΤΩ λυγερόν και χοπτερόν σπα&ί μου...*, πού μέ τήν ξενόφερτη

μουσική του ήταν μιά Επαναστατική Εκδήλωση στά χρόνια τοΰ άγώνα, υστέρα πέρασε και στό στρατό και στά σκολειά- Ό Κανέλος είναι ζωντανός στό στίχο του, δέ φοβάται τήν γλώσσα τοΰ λαοΰ και δέν τήν

134

χαλάει» δπως οί στιχοπλόκοι κοραϊστές, πού έγραφαν γιά τό στενό κύ­κλο τους στό έξωτερικό και δέν είχαν καμμιάν άπήχηση στον ’Αγώνα.

’Αν και γραμμένο αργότερα, τό Ιμβατήριο «Είς τήν 25ην Μαρτίου» τοϋ Γιώργη Ααγουϊδάρα, ΖακυίΙηνοΰ, εγινε λαϊκώτατο στά Εφτάνησα,

ώστε άλλες φορές δημοσιεύεται άνώνυμα, άλλες πάλι Σ&ν τή σπίθα... αξιώνεται τήν τιμή νά βγαίνει στό δνομα τοΰ Σολω-

μοΰ· Ό πω ς κι αλλο ποίημά του «’Αστραπή, φωτιά νά πέσει» περνοΰσε χρόνια γιά σολωμικό. "Αν δχι τό τελευταίο» αυτό τό έμβατηριο, προ πάντων στίς πρώτες του στροφές, εχει σολωμική εμπνευση και δύναμη και γοργότητα μοναδική.

Σάν τή σπίθα κρι μμένη στή στάχτη ίχονβότονν γιά μάς λη τερ ιά , ήλθε ή μέρα, πετιέτα ι, Λνάφτει, ίξηνοίχθη σέ χόθε μεριά.Ή λ θ ε ή μέρα, φοΗ πξαν τά χείλη, πού κλεισμένα τά ε ίχε ή σχλαβιά, χ ϊ ί μ ι μιάς έπετάχΰηχαν χίλιοι χ ι' άλλοι χίλιοι π ετιο ίντα ι μέ μ ιά.

Πίσω άπ’ τό στρατό, στά στρατόπεδα, στίς μάχες ετρεχε, ώς τά 1825 πού πέΟανε, δ λαϊκός στιχουργός Τσομπανακος, τ’ δνομά του Παναγιώ­

της Κάλλας, Δημητσανίτης. Πολλά τραγούδια τοΰ Τσο- ΣτιχουργΙ«ς μπανάκου πολεμικά πέρασαν στόστόμα τοΰ λαοΰ. Κι

εχουμε τό ασύγκριτο παράδειγμα πώς δ λαός μετάπλασε 2να τετράστιχο τοΰ Τομπάζη (Passow, 171).

Τσομπανάκος ΔημοτικόA the, Φ ραντσϊζοι, μαρτύριά Μ σρτνράτε το, Φ ραιτσέΐοι,πού εΙαηαΟε στά ηανεοά, τιέζ τ ε το χαΙ σ» ίς, 'Ε γγλέζο ι,μιά γολέτα τοϋ Τομπάζη πώς μιά σκούνα τοϋ^Τομ.ιάζητή* άρμάδα τι,ν τρομάζει. τήν Τονρχιά τηνέ τρομάζει.

Γιά τόν Τσομπανΰκο έγραψαν και οί ξένοι Peccliio καί ΒαρίΙόλδυ. Ά φησε μεγάλη φήμη στό λαό τοΰ Μόριά. Τραγούδησε δλες τις μάχες σ’ ενα μεγάλο ποίημά του (888 στίχοι), χωρισμένο σέ πολλά μικρά, στό Ιδιο μέτρο και στίχο. Είναι μονότονος καί πεζολόγο;. Περισσότερ’ άπ’ το τραγούδι του αξίζει ή λαϊκή παρουσία του μέσα σιόν αγώνα κι αύιή ζωντανεύει τό πλαδαρό τραγούδι τον, λαϊκό πάντα σιήν πηγή του. Ή ταν ε*-ας σχεδιαστής, πού ενθουσίαζε τους μαχητές μέ τή φωνή του, μέ τ’ αστεία του καί μ’ αύτό τό παηουσιαστίκό του.

135

Τό ίδιο δνομα πήρε μέσα στό Είκοσιένα και ό αγωνιστής Θεόδω­ρος Αλκαίος, άπ’ τούς μικροδιανοουμένους τής ’Επανάστασης πού

πολέμησαν μέ τό σπαθί καί μέ τήν πένα· Ό Ά λ- Έ πανα στατι· χαΐος είχε λαϊκή δημοκρατική συνείδηση καί διακρί- κό Θ έα τρο θηκε στό Άταχτο σάν δπλαρχηγός σέ δια'φορες μά­

χες κι εκστρατείες. Τόν κατάτρεξαν άγρια οί προύχον­τες τής Χίου. Μυημένος στά θεατρικά άπ’ τό Βουκουρέστι, εστησε λαϊκή σκηνή στά στρατόπεδα καί παράσταινε τήν καταστροφή των Ψαρρών, τό Μάρκο Μπότσαρη κτλ. Άργότερα, τό χειμώνα τοΰ 1829, δοκίμασε νά συστήσει τό πρώτο έλλαδικό έπαναστατικό -θέατρο στή Σύρα, πού τό εκλεισαν οί κοτζαμπάσηδες, γιατί κι’ άπ’ τή σκηνή τούς χτυποΰσε. Μέ τις Ιδέες του, μέ τό δράμα του στάί)ηκε 2νας παρορμητής στό πλάι τοΰ λαοΰ. Πολλά χρόνια υστερ’ άπ’ τό θάνατό του ζοΰσε ή ΰστεροφη-; μία του ώς θεατρικού πρωτοπόρου. Ό ίδιος αγωνιστής Αξιοποιοΰσε τούς αγώνες καί τις μορφές τής ’Επανάστασης. 'Η ζωή του εμεινε θρυ­λική καί δχι τόσο τά γραφτά του, πούναι σέ γλώσσα δασκαλίστικη, —θΰμα κι αύιός τοΰ Κοραή—, δσο ή θεατρική του πράξη μέσα στόν άγώνα, πού τόν βάζει μέσα στή λαϊκή παράδοση τοΰ Είκοσιένα. Ό Αλκαίος έζησε δλους ιούς κατατρεγμούς τοΰ Άταχτου καί τέλος σκο­τώθηκε στό μακελιό τοΰ Άργονς, άπ’ τά γαλλικά στρατεύματα Κατοχής.

Στε\ή σχέση μέ τό τραγούδι τοΰ Είκοσιένα δέν εχει ό Κάλβος, μένει δμως πάντα ενας πνευματικός άγωνιστής πού ζή καί παθαίνεται

μπροστά στά ολοκαυτώματα κι εχει μιά τέτια ένδοσυμπάθεια, ΏΒΑς ώστε τά πιο αντιποιητικά καί ψυχρά μέσα — γλώσσα, στι­

χουργία, τόνο κλπ. — νά τά μετουσιώνει σέ δραμα ποιητικό κι άπό ψηλό θρόνο ηθικής καί τόλμη; Ιποπτεύοντας νά τά καταξιώνει καί νά τά παίρνει στά φτερά τής Αρχαιοπρεπής ποιητική; του άνάτασης. Ή ωδή τοΰ Καλβου είναι αμαρτία τοΰ φιλελληνικοΰ άρχαϊσμοΰ καί τό είδαμε παραπάνω- Τό τραγούδι του ανοίγεται πρός ιά εξω, πρός τήν elite, ένώ τό λαό πού τοΰ προσφέρει τις ηθικές άςίες δέν τονέ λογαριά­ζει οΰτε καί τόν άναδείχνει σά φορέα κεντρικό τής έπαναστατική; του ύλης. Έ τσ ι ό Κάλβος δέ δίνει τό άντίδωρο τής τέχνη; του στό λαό. παρά στό Ιζιδανικευμένο υποκατάστατο τοΰ ήρωϊσμοΰ, γιά νά μή γίνει δύναμη άπ’ τά κάτω, άλλά νά μείνει στό έποικοδόμημα τή; αριστο­κρατίας χωρίς Αντανάκλαση. "Ο,τι ζητούσε δμως ό Αγώνας, αυτό ήταν : νά ντυθή τόν έαυτό του σ’ δλη τήν αϊγλη του, λαμπροστολισμένος άπ*

136

τούς πνευματικούς του δδηγούο στο πεδίο τής δικαίωσης και τής άνα- γνώοισης και άχόμα περισσότερο στό πεδίο τής δυναμικής του αΐιτοα- νάπίυξης. «ΕΓδαμε, βροντοφωνάζει μέ δργή δ Σολωμός, τό δφελος πού έκάματε μέ τά cpdica σας είς τήν έπανάσταση τή; Ελλάδας. Άκούσαμε ποιητάδες ανόητους πού ήθελαν ν’ άθανατίσουν τούς Ή οωες καί ot παινεμένοι Ή ρωες δέν έκαταλάβαιναν λέξη. Άκούσαμε πεζούς σκο- τεινόμυαλους (Κοραή κλπ ), οί όποιοι προσπαθούσαν ν’ ανάψουν φλόγα πολέμου στό λαό κα'ι άρχινοΰσαν μέ τή λέξη : Προτροπή». Ό κοραϊ- σμός κι δ αρχαϊσμός δέν ήταν μέσα στό πνεΰμα τοΰ Άγώνα. Στάθη­καν οί πνευιιατικές ιποσυνθετιχές δυνάμεις τής δηιιουργίας του. Εχει εικόνες δ Κάλβι>ς μοναδικές, σαγιιές έξαρσης πού σέ σταματούν. Τό μέγα δί)ληιια τοΰ λαοΰ δέν τόν αφήνει νά πνιγή σιή θάλασσα τής άρ- χαιολατρικής πεζολογίας του. Οί φωτεινές διαλείψεις είναι άντιλαμιτί- σματα απ’ ιό ήφαίστειο τοΰ Άγώνα, πού έμψυχωνε και τ'ις πέτρες άκόμα. Νά μιά στιγμή του :

Έ η Ι τΑ μι'γα fgrimop ή έλει<θερία όλόρθη π»οσφέρει δυο στεφάνου;,£ν* άπΑ γή>να φύλλα κι άλλον άτι άστ(.α.

Καί ή κατάρα του γιά τούς ποιητές, πού επεσαν σέ λήθαργο μπρο­στά στό δλοκαύτωμα τοϋ Είκοσιένα :

Τών πολλών τά συμπάθια <ί στίχο; ίπαρέχει, βραχυχρόνιος · '/ώ τήν σιγήν δέν έτάραξε τής δονλωσύνης.

Τό αποκορύφωμα τοϋ Κάλβου είναι ή ωδή του «Εύχαί» — Ικεΐ χτυπάει τήν Προστασία, τό ξεπούλημα τής Ελλάδα:, πού σχέδιαζαν οί Άγγλοι, γιά νά την κάνουν ήμιανεξάρτητη κατ’ απ’ τό Σουλτάνο-

Μέσα στή λογοτεχνία τοϋ Είκοσιένα πέφτει μόνο δ ίσκιος τής ψυ­χής δυο παραπλανημένων τίμιων πνευματικών άγωνιστών — τοΰ Γ.

Ζαλοκώστα και τοϋ Ίω . Ζαμπέλιου- Και οί δυο πο- Ζ αλοκώ στα ς λεμησαν, παιδιά κα'ι οί δυο τοϋ Άγώνα. Ό Ζαμττέ-

Ζ α μ π ίλ ιο ς pilo- σιή Λευκάδα φιλικός, όργανωτής. παρορμητής, συγγενή; τοΰ Άντρούτσου, πού πρώτος τόν τραγού­

δησε, άφιερώνοντάς του ολάκερο δράμα. *0 άλλος πολεμιστής στό Με­σολόγγι, ψυχή αγνή, θερμή, μεγάλη. Πλήρωσαν κι οί δυο βαρύ τό φόρο στήν Ιποχή τους. Τραγούδησαν τήν Έπανάσταση πολύ άργά και

137

δέν μπόρεσαν νά μεταδώσουν τή φωτιά της. Θύματα κι οί δυο τοΰ Κοραή στή γλώσσα, τή: βιοπάλης στήν έμπνευση — ό ενας δικαστής, ό άλλος Αξιωματικός χάθηκαν γιά τό Είκοσιένα. Ή έμπνευσή τους νο­μίζεις πώς είναι τυλιγμένη στή δικασιική τήβεννο καί στή στρατιωτική οτολή, πνιγμένη στά δεσιιά τοΰ λογιωτατισμοΰ μόλις πού Ανασαίνει σέ μερικά δημοτικά τοΰ Ζαλοκώστα η σέ μερικούς διαλόγους τοΰ Ζαμ- πέλιου (στό «Ρήγα» του, στον «Άντροΰτσο» του). Τό «Χάνι τής Γρα­βιάς», τό «Στόμιον τής Πρεβέζης» τοΰ Ζαλοκώστα και πολλά άλλα τής έποχής είναι μνημεία πού έχασαν τήν έκφρασή τους καί δείχνουν τούς χωμένους δρόμους τής ποιητικής μας Αναγέννησης.

Ή σάτυρα τοΰ Είκοσιένα Αντιπροσωπεύεται άπ’ τόν ’Αλέξανδρο Σοϋτσο, δπως τόν σκιαγραφήσαμε παραπάνω. Τό ξανασήκωμα τοΰ κο-

τζαμπασισμοΰ καί λογιωτατισμοΰ κίνησε τήν πνευματική του ΣΑτυρ«ς Αντίσταση. Οί τρεις σάτυρες τοΰ Σούτσου στά 1826— 1827

εΐν’ έ'να γιουβενάλειο μαστίγο>μα ολων τών μορφών τής Αντίδρασης. Χτυπάει τούς λογιώτατο>'ς, τούς κοτζαμπάσηδες, τούς φανα- ριώτες, τούς παπάδες, τούς-θεσιθήρες, «λα τά σκουλίκια πού Αναστήθη­καν Απ’ τόν τάφο τους μέ τήν Αντεπανάσταση. Άμείλιχτος τιμητής τής Αντίδρασης, τής διαφθοράς, χτυπά παντοΰ τή σαπίλα· Νά πώς σατυρίζει τούς λογιοτάτους:

Έ χ ε ι τ ή ; ματα ιότητας οί φονσκωιι/νοι φίλοι, οί χονροι μα; σχολαοτιχοί, Λυγ ·ιάνο»ται σά σχύλο ι/Μ έ σ /ή / ια ία κλιμακωτά χα'ι μέ αλληγορίες, μ ' άνέχδοτα ίατοριχά χ ί Ι μέ //ι θολογίες, αοφώ τατα ύβρίζονται, σά βαΟςακο'ι χο 'ίζοιν, δλλα άντ’ άλ'χυν σέ λ'ίλσϋι· καί πα?ηησί$ κοάζουν :«*Λν ή ’Ελλά; κλονίζεται, τό έθνος ϋλον σφάλλει' διότι ιομοθίτας του δ ν θέλει ι ά μά ; βάλει.Ό Κορ'ΐής εΐν’ Ικανό; τον; Τονοχονς νά νικήσει, αύτόν πρέπει στρατάρχην του τό ΙΟνο; νά ψηφίζει.

Έ χει πνεΰμα, κέφι, όρμή. Μαστιγώνει άλύ.τητα. Δίνει μιά ζωντανή «Ικόνα τής φαυλο/.ρατία;. Έ χει πικρή συναίσθηση, πώ; μέσα σ’ αύτό τό χάο; πνίγεται ή φωνή τή; ποίηση;, ή δικαίωση τών μεγάλων έργων καί μόνο στή σάτυρα ανοίγεται τόπο; Απ’ τόν πόνο καί τήν Αγανάχτηση γιά τό καυτηρίασμα τή; Αθλιότητα;, πού κρατούσε απ’ τό λαιμό τόν ’Αγώνα καί κινδύνευε νά τόν πνίξει. Ά πό τά στόμα τοΰ ποιητή διαπιστώνουμε οσαεΐταμε παραπάνω γιά τή ζημιά πού έφερε ή Αντεπανάσταση στό έργο τής πνευματικής δημιουργία;· Μόνο τούς ναυτικούς τολ.μάει ν’ Ανα­

138

φέρει- Οί άγωνιστές είχαν περάσει σ’ 5να στάδιο ηθικής άπομόνωσης Τή λάμψη τους τή σήκωσε ό καταιρεγμός

Π οσάκις ίπεθι'μησα τή λ.ύρα νά τονίσω,τάς ΐ’ί'κας τι.ν Καιάρη μας γλνχά ι·ά τραγουδήσω /...Π λήν αί ψωναί. πλϊ,ν οί χ/.αυθιιοί τής όνστνχονς Γ ραιχίας μ έ χννηγονν χαΐ φΟάνοχ’σι στά βάθη τή ; χαρλίας'Σ παράττοντα ι τύ σπλάχνα μην εΐς τού; δριμεϊς της πόνονς, βλέποι χ ι/ίους γνριο τ η ; >iσπλ.ιίγνους δολοφόνους.Τά δάχρυά μου στάίο'-σι, τό τό ίον μσυ τιντώ νω , τούς μητροχτ όνους Έ λλ η ν α ς όιώχω χαί ηλ.ηνώνω.

θαυμάσια ζωγραφίζει τούς κοιζαμπάπηδε;—τους σατράπε:. ΕΙνα* Αποκαλυπτικός στή διείσδυσή του. Ό κοτζάμπαοης χτυπάει κάθε νεω­τερισμό, πού κλονίζει τό πασαλίκι του:

Ά φ ο ΰ τ,/θην τά γράμματα , ό κόσμο: Ιτρελάθη, έξν/ινησε Ελος ό λαός. ή έντροπή έχά·Ίη.Αέι· θέλει νά υ&ς πρησχννεϊ, άφέι·τα: δέν μας λέγει, χαν.'νυς μας δέν ήμ.-τορεϊ ι ά τόν πολι αρμέγει...Δ έ θέλουμε τά γράμματα , δέ θέλουμε μαγείες, σατούρνας xu l λογοτριβές καί άλλες φλυαρίις.

Άμιίλιχτος είναι καί στούς Φαναριώτες :Σ τό Γ ιάσι, τόν χαλό χηιρά, δταν έδιοι*οΰσα, τόν χόζμον δλο έδερνα χα ϊ τόν τσαλαπητοΰσα.Έ χ ε ι τ^ύ ; χο τα αέλους μου έγώ χαί)' ίβδ< μόί'.α ατό φά/.αγγα τονς ίστρω ι α δλοις μέ τήν αράδα.

Κι ανεβαίνει σά φουσκωμένο ποιάμι. ΓΗ άντεπανάσταση πρόδωσε τόν Άγώνα.

mA v (χίψει: χα ί τ>) στόμα μον, θά σχήσω, θά φ(ονιίξ<ο, εΐς των Γονικών τού: προύχοντας δσο μπορώ θά χράξω :Ώ ς πότε οί ηατριασιιοΙ, αί τόααι άνομίαι, ■ αί τόσιιι διαιρέσει; σας, ul τόσαι σας λ η σ τε ϊα ι;Έ /Λ τ ε ft ; συναίσΟησιν, άφτ,σατε τά πΊθη.Ά π Λ τάς δι·/ονοίιι; σας τό Γένος σα: έγάΟη.Το άνομο χα ί τρομερό χέρι τής ‘Ανταρσία; στ·'ιν ‘Ι.ιπριιιμη άνοιξε τάς Ούρας τή : Γραιχίας.Α ύτό τό Μ εσολόγγι σας, τό τόσο φτφισμιν'}, σ ιές στάχτες έξ αιτίας σας έτάφη το καημένο!

Οί καλαμαράδες αογησαν πο/ύ νά πλησιάσουν τό Είκοσιένα κι' δταν δοκίμασαν επιασαν τό φάντασμά του και μόνο «φοϋ χρεωκόπη-

σαν σ δ/.ovc τούς πνευματικού; τομείς έδωσαν τό Ι κ ι ί ς κα ί φ α ν- Χιίγο στό Βαλαοίρκη νά ψκλει τόν Πατριάρχη στά

τά σ μ α τα 1872 μπροστά στό Πανεπιστήμιο. Γιατί δ δημοτικι- «μός μίσ’ άπ’ τήν κληρονομιά τον Σολωμοΰ καί τοϋ

Είκοσιένα έτοίμαζε τις νέες δυνάμεις του, άντιλαμπες καί σκιρτήματα τής άναγεννητικής θέλησης τοϋ λαοΰ- Ά π ’ τά 1830 οί άγωνιστές είχαν

139

γίνει σκιές χαμένες στό βάθος τών τάφων. Συμβουλάτορας κοντά στον Καποδίστρια ό γιατρός Ταγιαπέρας συγκροτείτο Επιτελείο τής άρχαιομα- νίας. «Πλάσον, έλεγε, (διηγείται ό Ραγκαβής) δτι εύρέθης είς 'Αθήνας πλησίον τοϋ τάφου Ινόςτών ήρώων τής έπαναστάσεως κα'ι δτι περί αυ­τόν ΐπήντησας συνεκθούσας τάς σκιάς πάντων τών μεγάλων άνδρών τών ’Αρχαίων ’Αθηνών. Είς συνδιαλέξεις μετ’ αυτών δύνασαι νά έκθε­σης δ,τι λαμπρόν παρήγαγεν ή Ελλάς έν tfj άρχαιότητι, ήτοι μο'ι διέ- γρι/ψεν «ύτήν εκείνην τήν σύνθεσιν ήν μετά πλεΐστα ετη έπενόησε ό Παγανέλη; εις τάς «Άττικάς Νύκτας». ’Από τά 1830 λοιπόν είχε γεν- νηί)ή ό ΙΙαγανέλη; καί πρ'ιν ακόμη λυώσουν είχαν παραγκώνισή άπ’ του; άρχαίους οί νέοι πολέμαρχοι, δημιουργοί τής νέας 'Ελλάδας. Αυτό είναι τό έποικοδόμημα τοΰ κοιζιιμπασισμοΰ—σκιές καί φαντάσματα μέσα στούς ίαμβους καί τά τετράμετρα-

Β ' ΤΟ ΛΑΪΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΟΥ ΕΙΚΟΣΙΕΝΑ

Τή βαθύτερη έκφραση τού ΕΙκοσιένα τή χρωστούμε στό λαϊκό ποι­ητή καί στήν κοινοσννειδησιακή του προβολή, τό Σολωμό. Δημοτικός ποιητής καί Σολωμό: πρέπει μεσ’ άπ’ τό πνεύμα τής μελέτης αυτής νά εξεταστούν μαζί, γιατί στήν πηγή καί στήν Ικδήλωσή τους είναι ά- χώριστοι. Ό λαϊκός ποιητής τοΰ ΕΙκοσιένα βρήκε πίσω του πλούσια κληρονοιιιά. Το ΕΙκοσιένα, δπως κά&ε μεγάλη έπανάσταση. επλασε τό τραγούδι του άπό τά πρίν, έριξε άπό μακρυά τό φώς του γιά νά φω­τίσει τού; δρόμους του Τό κλέφτικο τραγούδι ήταν δ παιάνας τοΰ ΕΙ- κοσιένα, τό Ορυλικό λαμπάδιασμα τής λαϊκής ψυχής· 'Ο Κασομούλης μάς λέει στά Έν>:)υμήματά του, πώς στό ΕΙκοσιένα τά «κλέφτικα ήταν τό αλάτι τής έποχή;»· Οί ραψωδοί είχαν έ'τοιμα τά μοτίβα τους· Καί τα γέμιζαν μέ τό πνεύμα καί τίς μορφέ; τοΰ ’Αγώνα. Μέ τά νέα δνό- ματα, μέ τά νέα εργα. IV αύτό βλέπουμε τό λαϊκό τραγούδι τοΰ Είκο- σιένα ν’ ανεβαίνει περισσότερο στή δημιουργική άνάπλαση καί λιγο)τερο σάν πρωτότυπη δηαιουογΰχ. Ό πω ς τό ίδιο τό ΕΙκοσιένα σάν άγώνας, έτσι κι’ δ λαϊκός ποιητής δρμοϋσε άπ’ τίς ιστορικές καταχτήσεις του και ξαναζωντάνευε τό θηύλο μέσ’ άπό τούς κλασσικούς του τύπους, μέσ? άπ’ τά ήρωϊκά μοτίβα του, ποίι τοΰ έδιναν τά τραγούδια. Ά πό δώ μά; έρχονται τά τελειότερα τραγούδια τοΰ ΕΙκοσιένα—τά μεταπλασμενα , δπως τό περίφημο τοΰ Διάκου, πρότυπο λαϊκής δημιουργικής άνάπλα-

140

<της. Πώς γίνεται κι ώς ποΰ φτάνει ό μεταπλασμός αυτός; Είναι Ανα­δημιουργία πάνω στό παλιό μοτίβο. Κρατιέται τό μοτίβο στήν άρχή— τά πουλιά, ή σκηνοθεσία—κι ακολουθεί τό νέο περιστατικό, τά νέα όνόματα, τό νέο πνεΰμα. Οί πρώτοι στίχοι στά μεταπλασμένα τραγού­δια είναι πάντα τελειότεροι, γιατί έχουν περάσει Ατό μακρόχρονο δού­λεμα· Αυτό συμβαίνει σ’ δλα τα δηιιοτικά τραγούδια, γιατί μόνο οί πρώτοι στίχοι τραγουδιούνται. Στά μεταπλασμένα ή μορφολογική δια­φορά άνάμεσα στήν άρχή τοΰ τραγουδιού καί τό τέλος είναι πολύ χτυ­πητή (βλ. τό τραγούδι τού Διάκου στήν έκδοση Φωριέλ).

Τά πρωτόφτιαστα τραγούδια τοΰ ’Αγώνα έχουν έπιγραμιιατικό τύπο. Βγαλμένα δλα μέσ’ απ’ τήν καρδιά τοϋ περιστατικού, κατ' Α.τ’ τή νωπή

εντύπωση έχουν τόνο βαθιά Ιπισηιιαντικό κι’ άδρά- Πρα)τ6φτιαστα χνουν τό περιστατικό ουιιπυκνωμένο· Οί τέσσερις

τρ α γ ο ύδ ια στίχοι στό θάνατο τού Μπότσαρη, οί δυό γιά τό Διάκο, οί πέντε γιά τό Μπραΐμη, οί πέντε ή Ιφτά

γιά τόν Κυριακούλη Μαυρομιχάλη, οί Ιφτά γιά τόν ξεσηκωμό είναι τά πιο γνήσια ξεσπάσματα τής λαϊκής μούσας μέσα «τόν ’Αγώνα. ’Ανεξάρ­τητα δμως άπ’ τή μορφή τους. δλα τά τραγούδια τοΰ ΕΙκοσιένα, μετα­πλασμένα ή πρωτόφτιαστα, έχουν £να πρωτόφαντο χαραχτήρα, καί στέ­κονται στό νέο πνεύμα, τό Αγωνιστικό, πού τά Εμψυχώνει. Σκληροί τό­νοι. ζυμωμένοι μέ τη φωτιά καί τό αίαα, δίνουν δλο τό δραμα καί τό ήρωϊκό στοιχείο τοΰ ’Αγώνα, μέ λίγες αδρές, βαθιά Αποτυπωμενες γραμμές. Στό σιίνολό της ή παραγωγή αυτή, πηύ μπορεϊ νά χωριστή σέ ηρωικούς κύκλους Ανάλογα μέ τά πρόσωπα (τοϋ Καραϊσκάκη. τοϋ Μπό­τσαρη, τοΰ Διάκου, τοΰ Κολοκοτρώνη κλπ) ή μεγάλα περιστατικά, μά­χες, νίκες κατά τόπους (τ’ Άναπλιοϋ, τοΰ Νιόκαστρου, τοϋ Μεσολογ- γιοϋ. τή; ’Αθήνας κλπ.), παρουσιάζεται ποσοτικά περιορισμένη, ποιο­τικά αδούλευτη, γιατί ή λαϊ<ή ποιητική δηιιιουργία τοΰ ΕΙκοσιένα είναι αυστηρά καθορισμένη ά.τ’ τά ιστορικά πετρωμένα τοΰ Μεγάλου ’Αγώνα I

Τό λαϊκό τραγούδι τοΰ ΕΙκοσιένα σταμάτησε πάνου στό ξεκίνημά του. Δέν Αμοποιήθηκε κι έμεινε στ: αναπήδημά του, Ανάαεσα στον ποιητή καί τό λαό. Ό λογιωτατισμό; κι ό άγριο; πολιτικός κατατρεγμός έφραξαν τό δρόμο του καί μέσα στό χ ίος πού επεσε, ή ψυχή τοΰ λαοΰ δηλητηριάστηκε στις δημιουργικές πηγές ιης απ’ τόν πολιτικοκοινωνικό κατατρεγμό. Καί τό τραγούδι δέν πρόφτασε ν’ άνθιση στά χείλια της. Νά δουλευτή, νά τραγουδηθή, νά πάρη μορφή καί νά γίνει χτήμα τού

λαοΰ. Κλασικό παράδειγμα τά τραγούδια τον Καραϊσκάκη. “Εμειναν δπως βγήκαν Απ’ τό στόμα τοΰ τυφλού λυράρη, πού τίφκιασε και τά τραγουδούσε. τΗταν στρατιώτης τοΰ Καραϊσκάκη. “Εχασε τα μάτια του στή μάχη τοΰ Φαλήρου· Κουρελιάρη;, κατατρεγμένος, γύριζε ώς τά 1800 καί τραγουδοΰσε· Τέτιοι λυράρηδες γύριζαν πολλοί μέσα στό Είκοσιένα σ’ δλα τά στρατόπεδα· Να τό ποίημα τοΰ Κποαϊσκά/η.

Τρία π ο υ λά ν α χάβονταν στόν χάμπο τής Ά Ο ήιας, είχαν τά νύχια -'όχκινα xa i τά φτερά γραμμένα, είχαν xa i τά κεφάλια τους ατό αΙμ<ι βουτηγμένα.Ά η ό βραδύ μοιρολογούν w i τό ταχύ φω νάίονν

5 Τρ ίτη , ΤετράΛη θλιβιρή, Π έφ τη φαρμακωμένη,Π ιρασχειιή ξημέρωνε, κ ΐ μ ’ ε ί / ε ξημερώσει.Α φ έ ν τες έβαλαν βουλή τόν πόλεμο να πιάσοιν.Κ αραϊ τχάχης φώναξε πάνου άπ' τ δ,λχγό τον :Π ονάτε μπρέ Ρουμελιώ τες μου, παιδιά μ ’ άντοειωμένα;

10 Γ υμ ώ στε τά λομπρά σπαθιά x c i ρίξτε τά ντουφέκια.Β άλτε μου Τι,ύρ·<ονς στά μπροστά χα ί κόφτε xai σκοτώ στε».Ή ρ θ ε μ εντά τι τών Τουρχών, πι ζοί y.ai χα^αλλάοοι, δέν ήταν λ ϊγ ' ούδέ πολλοί, ήταν έιιά χι/.ιάίες.Π ρώ το γιονρονσι ποΐχαμαν, δεντερο τράχο χόμαν.

16 Λ αβώ νετοι ό Καραϊσχάς χ ι ό χαπετάν Νι>ήτας.Κ ι ό Kaoatnxo; φώναξε, ψιλή φωισύλα β γ ά ϊ ε ι : α'Ελ.ληνες μην π ισ τέψ ίτε , παιδιά μή φοβιβτ,τε, καί η ·ίρ ' τό γιονχα ή Τουρχιά χ ’ έρθει yai μά ; χαλάσει.Σάν ΊΟ ,ληνες μαστάξετε καί οά Γραικοί οιαΟήτε.

2q Κ ι έγώ κι <3ι> έλχιβώ'ΐηκα, κι άν είμα ι rt/.η-'ωμένο;.Τώρα 0ά πάω στήν Κοόλουρη καί στή Φανερωμένη Π ο ύ.α ι βασιλικός γιατρός, μπας xa i μ έ γιατρέψει».

Φαίνεται τό πρωτόφτιαστο κομμάτι πού δέν ζνμώθηχε μέσα στή λαϊκή ψυχή. "Εχει βέβαια καί παραέχει τήν Αίία του.

Τό λαϊκό τραγούδι τοΰ Είκοσιένα δέν έ/ίλαϊκεύτηκε. Είναι δεμένο ακόμα ue τό σχεδιαστή του· Έ δώ πρέπει νά ΰνμηΰονμε καί τόν τυφλό Αγράμματο λαϊκό λυριστή τής Μεθώνη; Παναγή Γιάνννο ’Ερχόμενου. ’Απ’ αυτόν ξγραψε, στά 1828,1ΐ$ τραγούδια ό Μιχ. Γ. Σχινας, άπ’ τούς πρώτους Ρωμιούς σνλλέχτες δημοτικών τραγουδιών.

Νά κι ε*Ό τοΰ Όδυσσέα Αδούλευτο:Ποιός θέ ι>’ άχονσει χλ,άμ>ιατα, δάκονα χα ί /ιοιρολόγια;Λιιιβάτ" άπό τή ΛειβαΛιά x a i σύρτε σ τή Β ελίτσα κι έχ ε ι ν' άκοϋ ίτε χλάμ/ιατα , δάχρ: a και μοιρολ.όγια,Ν ' άχοϋστε τήν Ά νδρηντσαινα , τή μάνα τον J t -σσέα, πώς σκούζει, πώ ς μοιρ/λογά καί σάν τρνγι'νι χλ.αίει.Σάν περδικοίλ.α θλίβεται xai σάν παπί μαδιι’τα ι, σάν τνΰ χι ρ -’χου τό φτ^ρό μαι·η(ζ' ή φορεσιά της.» Δ έ σ ' τούτα γώ , Δ νοσέα μου, δέ σ’ τ ιΛ ια γ<·>, πα ιδ ί μον, μέ. τή βουλή μίιν πιάνεσαι, μέ τονς χαλαμοράδες;Κάνουν τό Γχούαα κεχαγιά καί τό Νιχάλα πρώτο.

141

142

Γνωστοί λαϊκό» ποιητές τοϋ ΕΙκοσιένα είναι άοκετοί. Ό λο ι ol Οπλαρχηγοί είχαν τού; ραψωδούς τους, δπως ό φουστανελοφόρος συνα­

γωνιστής καί υμνητής τοϋ Καραϊσκάκη, πού τόν γνωρίσαμε Καηκτάνιοι παραπάνω. Άλλα κα'ι άπό τούς ίδιους καπετάνιους, τόν <τπχουργοΙ Κολοκοτρώνη, τό Μακρυγιάννη. τό Γρίβα εχουμε ποιη­

τικά συνθέματα. Ό Μακρνγιάννης, είναι γνωστό» δχι μόνο τραγουδούσε θαυμάσια μά καί αύτοσχεδίιιζε:

Ό Ή λιος ίβασίλεγε (Έλληνά /ιου, βασίλεψε) καί τ ί φεγγάρι χάΟη, χι ό καθαρός Αύγερινός πού πάει κοιτά τι',ν Πούλια, τά τέσσερα κουβέντιαζαν χαI χρνφοχονβε^τιήζονν.Γνρίζει ό Ή λιος και ιούς λ/ει, γυρίζη yal τούς κρένει :Εψές όπού βασίλεψα πίσω οπό μιά ραχούλα,&κ'οα yvvalxia κλάματα χι ονδοών τά μοιρολόγια, γ ι αύτά τά ήρωϊκά κορμιά στόν κάμπο ξιιπλιυμένα, καί μέσ' στό αίμα τ ό πολύ eiV δλα μουσκεμένα.Γιά τήν πατρίδα πήγανε στόν Ά δ η τά χαημίνα.

Άλλα δυό τραγούδια τοΰ Μακρυγιάννη είναι γνωστά. Τό Ινα εί­ναι μοιρολόγι στό Θάνατο τοΰ Καραϊσκάκη. Ξεκινάει άπ’ τό λαϊκό, άλλα είναι μιά πολύ πετυχεμένη προσωπική δημιουργία τοΰ Μακρυγιάννη. Βάζει και τά τελευταία λόγια τοϋ Καραϊσκάκη στούς συνσγωνισιές του. Κα'ι τελειώνει υπέροχα, μέ βαθύ συμπυκνωμένο πόνο:

Τό τρίτο τραγούδι τοΰ Μακρυγιάννη είναι γιά τή μάχη της Άρά- χωβας. Ό Πολίτης πιστεύει πώς είναι δικό του και ή σύνδεση, δσο κι δν άκλουθάει τό λαϊκό τραγούδι, εχει σφραγίδα προσωπική.

Κ ι δ Κολοκοτρώνη; άπό παλιό τραγούδι γιά τό Χάρο· Ικανέ δική του σύνθεση, ταιριασμένη σ’ Ινα πολεμικό περιστατικό τής κλέφτικης ζωής του· Πιο εύκολο; κα'ι τρεχάτος, ιιέ ταλέντο λαϊκού ριμαδόρου πα­ρουσιάζεται δ Θοδωράκη; Γρίβας. Ά πό αΰτόγραφό του τύπωσε Ινα τραγούδι του δημοτικό δ Passow, Εμπνευσμένο άπό τόν έμφύλιο σπα­ραγμό, δταν χτυπήθηκε με τούς ρουμελιώτες δπλαρχηγούς.

ΟΙ καπετάνιοι εγιναν ποιητές σΰ νάΟελαν νά βγάλουν τ’ άχτι τους μπροστά στή βουβαμάρα τοϋ λογιωτατισμοϋ.

Κι δ άγωνιστής τοΰ Μεσολογγίου Στασινός Μικρού/η:, άναφέρει δ Πολίτης, έγραψε ριμάδα ά.τό 100 στίχους γιά τήν πρώτη πολιορκία-Ή ^Οχή τη? πέρασε στό στόμα τοΰ λαοΰ. κι είναι πολύ διδαχτικό τό ξε- καθάρισμα στή λαϊκή του β ίση. Ό λαός κράτησε λίγους σα·/θ"ς και τούς εδωσε καθαρά λαϊκή μορφή. Στήν Κρήτη, οπου ή λεβεντιά δίνει τό χέρι της στήν ποίηση, έχουμε ανέκαθεν τό θαυμαστό φαινόμενο στι-

143

χουργικοΰ δργασιιοΰ, πού δημιούργησε παράδοση άπό τά χρόνια τοΰ ’Κρωτόκριτου. ώστε να παρουσιάζονται λαϊκοί ποιητές μέ τεχνική άσκηση και συνθετική δύναμη λαογίννητη σιόν τύπο καί στή μορφή της. Ά πό τοί·ς ποιητές τοΰ Είκοσιένα ό πιο Αξιόλογος είναι δ Α να­γνώστης Χαζίρης άπ’ τούς Λάκκους. (βλ· Γιανναράκη, Ά σμ. Δημοτ.)· Είναι χαλαρό; καί βιαστικό;, άλλα ?χει ειλικρίνεια.

"Ενας Αθηναίος δημογέροντας γνωστός γιά τά άπλά καλοσυνθε- μένα γράμματά του. πού βρίσκονται στό «Αθηναϊκό Αρχείο» τοΰ Βλαχογιάννη, μάς εδωσε μιά ριμάδα γιά τήν παράδοση τοΰ Κάστρου τή; ’Αθήνας στόν Άντροΰτσο. Διηγεΐιαι ωραία, χτυπητά, πώς πήγε ό Νικηταρά; μέ τόν Ύψηλάντη γιά νά τό παραλάβουν, τις συζητήσεις πού εγιναν, τις άνιιδράσεις, τήν άδιαλλαξία τοΰ Λέκα κλπ. Βάζει καί τόν ίαυτό του νά μιλά στόν Ύψηλάντη. πρεσβεία μέ τόν Ψΰλλα:

Στόν πφίγχηπα b itJyai-e yiA νά σννομιλήσονν.Σ τόν πο ίγχηπα δ Σεραφείμ %6γΐα άφά τοϋ Χ 'γει πώ ; σάν σοφός τό Sfitxo νά μήν τό π ρ ο σ τα τεύε ι. . .

Ά π ’ τά παραδείγματα αυτά φαίνεται πόσο λαχτάρησε 6 λαός νά ■χάρη τόν Άγώνα του τραγουδημένο, τί δημιουργικέ; δυνάμεις ξειτήδη- ■ξαν άπ’ τις νρπμμέ; του (ποιητές, ριμαδόροι, τραγουδιστές), κι ωστόσο ό κατατρεγμός δέν τόν άφησε οΰτε στιγμή νά γυρίσει πίσω γιά νά τε- λιώσει τό τραγούδι πού γεννήθηκε μέσα στό Είκοσιένα. Έχασε τό ΕΙ- χοσιένα· Ά φησε στή μέση καί τό τραγούδι του· Αυτά τά παρατημένα κι δτέλιωτα τραγούδια τάβρισκαν οί συλλέχτες καί τά τύπωναν (Άραβαν- τινός, Ζαμπέλιος, Λελέκος, Οίκονομίδης) κι έδωσαν τήν έν τύπωση πώς τάφκιασαν οί ίδιοι ή τά χάλασαν, Ινώ είναι άτέλιωτα, άδιαμόρφωτα τραγούδια πού δέν πρόφικσαν να πάρουν τή λαϊκή τους μορφή. Ό μω ς τό λαϊκό τραγούδι τοϋ Είκοσιένα εχει κι άλλες περιπέτειες. Παρουσιά­στηκαν άργότερα πολλά πλαστά τραγούδια, καμωμένα Ιπίτηδες γιά νά ήρ.-οοποιήσουν διάφορα πρόσο>πα. Σ ’ αυτή τή σειρά ανήκουν πολλά Κολοκοτρωνέϊκα. Εκείνοι πού εφκιασαν τέτιου είδους τραγούδια, ζή­τησαν μέ τό λ<ιϊκό τραγούδι νά επικυρώσουν τή λα'ΰή άναγνώριση γιά τά δρισμένα πρόσωπα τοΰ Είκοσιένα. πού ή άληΠινή ιστορία τοΰ Ά ­γώνα τ’ αγνοεί η τά εχει σαγματισμένα γ>ά άντεπαναστατικές πράξεις τους. Συμβαίνιι δμως κ«ί κάτι άλλο:

144

Ποιητές, ΰστερ’ άπ’ τό Είκοσιένα. άπό ζήλο για τό δημοτικό τρα­γούδι ή άπό φόβο τοΰ δασκαλισμού, έφτιαχναν δημοτικόμορφα τρα­

γούδια και τά παρουσίαζαν ανώνυμα, σά λαϊκά- ΚρυιρτοΒημοτικοΙ Γνωστότεροι είναι ό Παύλος Λάμπρος, 6 Τερ- καΙ Α γράμματοι χσέχης, ό Λελέκος, ό Κρνστάλλης· Ό Λάμπρος

μάς εδ(οσε το περίφημο : «Μάνα, σοϋ λέγω δεν μπορώ» κι ενα δυο άλλα σιή συλλογή Ζαμπέλιου- ‘Ο Λελέκος στά­θηκε παραγωγιχώτερος. Τΰπος λαϊκοΰ βάρδου, μέ τή φουσταΛ ελίτσα ήταν ζυμωμένος μέ τό δηαοτικό τραγούδι (χή γλώσσα, τήν τεχνική τον). Μάζευε άπ’ τό στόμα τοΰ λαοΰ τραγούδια, έπλαθε κι 6 ίδιος δικά του· Κα'ι χά χΰπωνε δλα μαζί, χωρίς νά εχει καί τήν παραμικρή ιδέα ίδιο- χιησίας. Προιιμοΰσε τή δόξα τοΰ συλλέχτη παρά τοΰ ποιητή. Είναι ένας πρόδρομος τού Κρυστάλλη καί τοΰ Βαλαωοίτη, σέ έ.τοχή πού <> δασκαλισμός κυνηγούσε χή λαϊκή γλώσσα στήν ποίηση. Πρωτοπαρου- σιάσχηκε στήν «Πανδώρα» στά 1852 σάν αγράμματος ποιητής. Τότε μόνο οί άγράμμαχοι είχαν τό δικαίωμα νά δημοσιεύουν τραγούδια στή δημοτική. Στήν «Πανδώρα» (τόμ. Δ · 1802) ?νας άγράμματος κουρέας δημοσιεύει £να τραγούδι πού Θά τό ζήλευε κι ό καλλίτερος ποιητής τοΰ καιρού· Τέτιοι παρουσιάστηκαν άμέιρητοι καί πριν καί ΰστερ’ άπ’ τό Είκοσιένα, άλλά ποιος τούς πρόση^ε γιά νά σώσει τά έργα τους! Σή­μερα πρέπει νά άξιοποιηΟή αύτό τό υλικό.

’Αποκορύφωμα τοΰ λαϊκοΰ τραγουδιοΰ μέσα στό Είκοσιένα στις πιό άκραΐες του πραγματώσεις είναι τό τραγούδι τοΰ Σολωμοΰ. Ό Ύμνος

στή Λευτεριά, ή ’Ωδή στό Μπάϊρον, τό έπίγραμμα τών Ή ποιητική ψαρών, οί Λεύτεροι Πολιορκημένοι, ό Κρητικός, τό Έ - 8ημιουργΙα λεγεΐο στό Μάρκο Μπότσαρη. ή Έλληνίδα Μάνα, μιά

πολυδύναμη συμφωνία τής Επανάστασης, μιά βαθιά πνευματική σύλληψη τοΰ Άγώνα σ’ δλο τό ΰψος καί τό μεγαλείο του, πού κάνει τό Σολωμό άληίΗνά έθνικό, δηλ. λαϊκό ποιητή. Οί άγώνες τοΰ λαοΰ βρίσκουν στόν πίνακα τοΰ Σολωμοΰ τήν πιό δοξασμένη το\>ς έκ­φραση, γίνονται άξιες άπεριόρισιης παιδευτικής άκτινοβολίας γιά τό έθνικό άνέβασμα καί τις παραπέρα λαϊκές καταχτήσεις. Ό ιδεαλισμός τοΰ Σολωμοΰ είναι δυναμικός καί στήν ποιητική του πεδίο δέν χάνει τις πραγματιστικές βάσεις του. Μόνο μέσα στό εογο τού Σολωμοΰ μπο­ρούμε ν’ άνασάνουμε τή βαθύτερη πνοή τοΰ Είκοσιένα καί νά μπούμε μέσα οτο πνεύμα του. Γνωρίσαμε στό προηγούμενο κεφάλαιο τό Σολωμό

σάν πνευματικό Αγωνιστή πόνου στις πρωτοποριακές επάλξεις τοΰ ΕΙ- χοσιένα· ’Ακόμα ψηλότερα στέκεται σάν ποιητικός πρωτοπόρος τοΰ Εί- χοσιένα, τελειωτής τής λαϊκής του παράδοσης.

Τή λάμψη πού ζητάει ό Κάλβος Απ’ εξω, ό Σολωμός τήν παίρνει μέσ’ άπ’ τόν ’Αγώνα καί τήν έξακοντίζει ώς τούς ουρανούς σέ πύρι­νους καταρράχτες ?πανuστατικής ουσίας. Ό "Υμνος τον, τά Ψαρά του, οί ’Ελεύθεροι Πολιορκημένοι, ή Έλληνίδα Μάνα, τό Έ/.ληνικό Κα­ράβι είναι ό δοξασμένος πίνακας τής Έπανάστασης, δπου τό τερά­στιο έργο τοΰ λαοΰ βρίσκει τήν ποιητική του έκφραση κα'ι γίνεται άξία παντοτινή, Απεριόριστης παιδευτικής άχτινοβολίκς γιά τό εθνικό άνέ- βασμα και γιά τίς παραπέρα λαϊκές πολιτιστικές καταχτήσεις. Ό Ιδεαλι­σμός τοΰ Σολωμοΰ είναι δυναμικός καί στήν ποιητική κλίμακα δέ χά­νει τίς υλιστικές βάσεις του. Μόνο μέσα στό εργο τοΰ Σο/.ωμοϋ μπο­ρούμε ν’ άνασάνουμε τή βαθύτερη πνοή τοΰ Είκοσιένα καί νά μπούμε μέσα στό πνεύμα του· Πάθος καί φλόγα καί όρμή. άναφτέριασμα νι­κηφόρο ουσίας καί μορφής, ή μιά νά γεμίζει τήν άλλη και νά ξεχει­λίζουν Απ’ τόν παλμό της, μιά Ισορροπία δυναμική καί πίστη καί άφο- σίωση μαθητή καί συνείδηση οικοδόμου, καταξίωση τής λαϊκής ν.ληοο- νοιιιάς καί Ανυψωμός της δημιουργικός, Ιλληνοποίηπη τοΰ ευρωπαϊκού πνευμστικοΰ πολιτισμού στίς πιο μόνιμες, Ιδεολογικές καί μορφολογικές καταχτήσεις του, β ιθύ σκάψιμο, πλατιά εποπτεία, μιά ουσία βαθύτατα λαϊκοεπαναστατική, Απαλλαγμένη Απ’ τίς προλήψεις καί τούς συσκοτι- σμούς τή: εποχής, τό μάτι τοΰ πρωτοπόρου ποιητή, πού δδηγεΐτό λαό καί άξιοποιεΐ μπρος καί πίσω τούς δρόμους του. Ό Σολωμός βλέπει αναγέννηση, μπαίνει μέσα στήν ψυχή τοΰ ’Αγώνα, μισεί τήν τυραννία, χτυπάει τούς ξένους ψευτοπροστάτες, υψώνει τή σημαία τής λευτεριά; καί τής λαϊκής θρησκείας, μαστιγώνει τούς Ιχθρούς τής έπανάσταση;, είν’ ενας φλογερός μαχητής καί μαζί ενας μεγάλο; άναγεννητής.

Τό εργο του εμεινε Ατέλιωτο καί σ’ αύτό τό σημείο συμβολίζει τό ΕΙκοσιένα. Και τό συμβολίζει άκόμα καί στήν παράδοση του. Ό κατα­

τρεγμός τού Σολωμοΰ είναι κατατοΓγμός τοΰ Ό Σολωμός σύμβο- ίδιου ΕΙκοσιένα—τό χτύπημα τή; π ν ιγ μ έ ν η ς

λο τοΟ ΕίκοσιΑνα αναγέννησης, μήν τνχει καί δρΑοποδήσει ό λαός μέσ’ άπ τήν Ιταναστατική κληρονομιά

τοϋ Σολίομοΰ καί σπάσει τό σιδερόφραχτο οικοδόμημα τού λογιωτατι- σμού, δλους τούς πνργους τοΰ σωβινισμού και τής μεγαλοϊδεάτικης πα-

10

Η Γ ,

146

ραφαντασιΰς. Γι’ αυτό ή ίστορία τοϋ έργου τοϋ Σολωιιοϋ είναι καί ίστοοία τής περιπέτειας τοϋ Είκοσιένα μέσα στά έκατό χρόνια που πέ- ρασαν. Σ ' αυτό τόν άτέλειωτο σκοτεινό άνήφορο τοΰ λαοΰ μας κάθε φορά πού παρουσιάζεται τ δνομα τοϋ Σολωμοΰ. κίνηση ή καβγάς γυρω ατό εργο του, αντιφεγγίζει τό δημοκρατικό άνατάραγμα της παραπλα- νηιιένης μάζα;, τά ά'.υτα προβλήματα, πού βογγοΰσαν μέσα στις περι­πλοκές το\ις· Ή μάχη λοιπόν τοϋ Σολωμοΰ ενάντια στις τυφλές δυνά­μεις τής καθυστέρησης βάσταξε έκατό χρόνια. Ό λοι οί πρωτοπόροι τόν έβαλαν μπροστά του; και στ’ δνομά του πάλεψ tv. Τό εργο τοϋ Σολω­μοΰ είναι ή πολυτιμότερη κατάχτηση τοΰ Είκοσιένα, ενα μακρόπνοο ε.θνικολαϊκό κεφάλαιο, πού πρέπει νά έκλαϊχευτή και νά γίνει δύναμη άναγεννητική στήν ιίητ/ή τή: μάζας, πού άπ’ τούς αγώνες της βγήκε καί μ’ αυτού; είναι ζυμωμένο.

Μορφολογικά τό έργο τοϋ Σολωμοΰ ανήκει στις μεγάλες ποιητικές δημιουργίες κι αστράφτει από τήν δαορφιά τής Ιδέα;, τήν πρωτοτυπία τής εικόνα;, τόν παλαό καί τή δύναμη τής λέξη;. τή συμχυκνωτική λει­τουργία τής έμπνευσης, ποΰ ζητάει νά Ισοροπήσει τόν πλούτο τη: καί νά συγκρατήσει τήν αγωνιστική όρμή της, νά κλείσει στά σύνορα τοϋ στίχου ί-να περιεχόμενο που ξε/ειλίζει άπό παντού και χύνεται σάν καταοάχιη;. Κάθε στίχο; του, κάθε στροφή του είναι κι ?να; κόσμο; γεμάτο; άπό τό ψυχικό μεγαλείο κ ιί τήν Αγωνιστική πρά':η τού Ε ’κοσιένα. Πόσο βαθιά αφομοίωσε ό Σολωμό; τις ηθικέ; άξίες τοϋ Αγώνα, πόσο βαθιά μπήκε στήν ψυχή τών αγωνιστών και πήρε τό ιιήνυμά του; γιά νά τό καταξιώσει μέ τή μ<?γαλο>ρνΐα του, τό δείχνει ?ν·ι; πρόχειρος παραλλη­λισμό: τοϋ έργου του μέ. τό εργο τοΰ Μακρνγιάννη. Σέ πολλά σημαία νοιαζεις πώ:, ψυχικά καί ιδεολογικά, ό έ'νας βγαίνει απ’ τόν αλλο. 01 ίδιες άξίε;, τό ίδιο πνεύμα, ή "δια πνοή και ή έξαοπη καί τό ψυχικό μεγαλείο καί τό πάθος γιά τήν αλήθεια, τήν προκοπή, τήν παιρίδα καί τό χτίσιμο.

Γ' Η ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΕΙΚΟΣΙΕΝΑ

Ή «Γυναίκα τή; Ζάκυθο:» τοΰ Σολωμοΰ, γοαμιένη στά 182), βάζει καί στήν πίζογραφία τό θεμέλιο λίθο — έ'να εργ/> μαχητικό, δυ­ναμικό στό λόγο και στό πνεύμα, έιιπνευσμένο με.σα ά τ’ τιςέταναστα- τικές έξορμήσεις τοΰ Σολωμού. Έμενε ν’ άνοιξη αυτός ό δρόμος καί

147

νά δηιιιουργηθή δ γλωσσικός πεζογραφικός μας πολιτισμός, θρεμένος μέ τήν πολυδύναμη ουσία τοΰ Άγώνα· Τί εγινε όμως κι έδώ ;

"Εχουμε Ινα πολύ χαραχτηριστικό άνέκδοτο τοϋ Καραϊσκάκη. Μα; τό διηγιέται δ βιογράφος του Δηιιήτρης ό Αίνιάν. Καί είναι ό ίδιος,

πού μιλάει μέ τόν Καραϊσκάκη. «Ένώ έπεστρεφεν δ Τό παράπονο Καραϊσκάκη; είς τήν κατοικίαν του καταβαρυμένος τ« ν ά y μ νιατών βπ(, τή βροχή, άπό τή λάσπη και άπό τόν κόπο :

Βλέπει:, λέγει, εί: ποΤα βάσανα εΐμεθα υποκείμενοι και μ’ δλαταΰτα ποϊο; μας τό γνωρίζει;».—«Ά ν κατά τό παρόν, ά*ε- κρίθη δ νέος, τα π ά θ η δ έ ν α φ ή ν ο υ ν ν ά γ ν ω ρ ι σ θ ώ σ ι ν α ί έ κ δ η λ ώ σ ε ι ς , ί>έλει έρθει καιρός νά γνωρίσωσι τήν άξίαν έκαστου και ν’ ά,τοδώσωσι τόν άνήκοντα ε.ταινον καί τήν δικαίαν αμοιβήν».— «Γράψε «άν (έπανέλα^εν δ Καοαϊσκάκη;) δ.ΤΙ βλέπεις· « α ί τοΰτο Θέλει είναι αρκετή Ανταμοιβή δ ι ' ή μάς».

Τέτια «άνταμοιβή» δε στάθηκαν άξιοι οί λογιοκαιοι νά δώσουν στούς άγωνιστές· Χολή τούς πότισαν και φαρμάκι κι άφησαν νά -/αθή τό εργο τους· Καθόνταν στά παρασκήνια καί συδαύλιζαν τά πάθη. Κι άπ’ τις έφηιιερίδες έκαναν τόν κριτή και παραμόρφωναν φατριαστικά τήν αλήθεια και τά εργα «Καί ποΰ είναι, έλεγαν στόν ΓΊεραιβό οί δπλαρχη- γοικι οί στρατιώτες, ποΰ είναι. Περαιβέ έκεΐνοι οί λογιότατοι κ· ι διδα" σ κ ά λ ο ι Δι α τ ι και αύτο'ι νά μή συντρέξουν εί; τούτον τόν αγώνα σω- ματικώς; ‘Ημείς δέν ει/.αμε χρεία, ούτε έκαιαδεχόιιεθα νά τους παρα­τάξομε είς κινδύνου:, άλλ’ εΐχααε χρεία μεγάλη ά-τό τάς συμβ ·υλας το>ν και δδηγίες, καί μάλιστα I τιθιιμούσαμκ νά γρ'ίψωσι τού; πολέμους μα; κατά τα'ξιν και χωρίς φιλο.τροσωτίαν. ώστε νά μάθωσιν οί μετα­γενέστεροι. δτι έ-τληρώσαμε τά πρός τήν πατρίδα χρέη μας, μέ δλην τήν άπαιτουμένην προθυμία\ και τόν ζήλον. Διότι αί Ιφημερίδες ήδί- -κησαν πολλούς άπό ήμά:... καί εΐς ήιιά: έμειναν πάλιν οί καθημερινοί κίνδυνοι!». Γιατι στού; υ,εγαλους άγώνε: του ό λαό; θέλει κοντά του τούς πνευματικούς του άνίίρώποί";· Και στό Είκοσιένα ή ανάγκη αύιή ήταν πολύ αναπτυγμένη στήν ψυχή τών άγωνιστών, που είχαν μιά πηγαία πνευματικότητα, θρεμένη άπ’ τά μνγ ίλα εργα. "Ολες οί ηθικέ; άίίες πού άναφτέριαζαν μέσα τους ζητούσαν νά ντυθούν τήν πνευιιατική αίγλη τους καί νά σωματωθοϋν στά έργα τοΰ λόγου καί τής τέχνη:. Πήγαν δμως δλα χαμένα. Ό ψυχικό; αυτό; φι·τότ»πο; καί οί δι ναμο- γόνοι σπόροι γιά μιά νέα εθνική λογοτεχνία, στάχτη εγινε καί καπνός

148

or’ άνάξια χέρια τών καλαμαράδων. Ποΰ είναι ή συγκέντρωση τοϋ Εί­κοσιένα, τά ήμερολόγια, οί άπομνημονεύσεις, οί περιγραφές τών λο­γιών, οί άγωνιστές μπροστά νά πολεμοϋν κι αυτοί άπό πίσωνά μελε­τούν, νά μαζώνουν τό υλικό άπό πρώτο χέρι μέσα στήν πηγή του, νά έτοιμάζουν τά μ-:γάλα εργα, βγαλμένα άπ’ τούς μεγάλους άγώνες; ’Αργά σκέφτηκαν τό Ιργο τους, δταν είχε πιά κρυώσει και προδοθή ό ’Αγώνας. Κα'ι πάλι μήν πής πώς τό καταπιάστηκαν σ’ Ιθνική βάση. "Αν ήταν ετσι, θά συγκέντρωναν άπό τό στόμα τών άγωνιστών, πού γύρισαν κουρελήδες άνάμεσά τους, τις άγραφες ιστορίες. Θά έκαναν τήν καταγραφή τών Ιπών και τών Αξιών γιά νά τις σώσουν άπό τό στόμα τής λησμονιάς-

Αυτό μόνο ό Τερτσέτης τδκανε και γι’ αύτό τό Ιργο του είναι Ιθνικό· Πυλλές φορές συναντήσαμε τόν ΤερτσέΓη ώς τώρα, δμως έδώ

είναι ή θέση πού πρέπει νά στηλώσουμε τή μεγάλη Τ ιρτσ έτη ς μορφή του> πού τό ηθικό της μεγαλείο φτάνει τό Σο·

λωμό και τό Μακρυγιάννη κα'ι γίνεται Ινα μαζί τους. Ό Τερτσέτης εφερνε τό μήνυμα τοϋ Σολωμοΰ στήν Ελλάδα κα'ι είδα­με τούς άγώνες του, δλη του δμως ή ζωή είναι ενός αγώνας γιά τήν άνα- σηίλωση τοΰ προδομένου ΕΙκοσιένα και τό θεμέλιωμα έθνικολαϊκού πολιτισμού πάνου και μέσα άπό τήν πλούσια κληρονομιά τή; αγωνιστι­κής παράδοσης. ’Αγωνιστής μέσα σιό ΕΙκοσιένα και πνευματικός λαμ- παδηδρόμος του, είδε, δπως δ Ψύλλας, τή βαθιά σημασία τού ’Αγώνα και πολέμησε νά τόν άξιοποιήσει τή στιγμή πού δ γενικός κατατρεγμός τόν ποδοπατούσε. Βλέπει δ Τερτσέτης, πέρ’ άπ’ τήν ίστορία κα'ι τήν Απομνημόνευση στάδιο πνευματικής Ανάπλασης, πιστεύει πώς μέσ’ άπ τη μεγάλη φωτιά τού Είκοσιένα θά ξεπη δήσει 2νας νέο; κόσμο;, γεμά­τος άπό εργα και πραγματώσεις σ’ δλους τούς τομεΤς και πρώτα και πε­ρισσότερο στον πνευματικό, σιήν ποίηση, στό λόγο, στήν τέχνη. Μ' α :,τό τό πνεύμα κάθε 25η Μαρτίου άναβε τό κοντύλι τοΰ Είκοσιένα και διαλαλοΰσε μέ τούς λόγους του στούς όνειροφάνταχτους κληρονό­μους τή δόξα καί τό μεγαλείο τοΰ μεγάλου ’Αγώνα. «"Ας τιμηθή μέ δι­καιοσύνη, φώναζε, δ πολύδακρυς άγώνας». Παρουσίαζε τούς αγωνι­στές και ντρόπιαζε τούς συγχρόνους του γιά τά χάλια τους. «Θά έλθει καιρό;, τού; θύμιζε, εί; τόν όποιον δ έλληνικό; πόλεμο; θά τιμηθή... Συχνά τό πρωΐ πάχνη σηκώνεται και σκεπάζει τήν δψη τοΰ κόσμου». Αύτή τήν πάχνη τοϋ δασκαλισμού πολεμούσε νά σκορπίσει δ Τερτσέτη;

149

καί νά κάνει νά μιλήσει στις ψυχές τών 'Ελλήνων ή πολύτιμη κληρονο­μιά τυΰ Άγώνα. Τό ή3ικό στενός, πού Ιδειξε στη δίκη τοϋ Κολοκο­τρώνη ό Τερτσέτη;» ποτές δέν τδχασε. Πολέαησε γιά τή γλώσσα, γιά τήν άναγέννηση, γιά τό λαό,— «ώ ρέλεια λαοΰ, εγραφε, και έπιμέλεια επιστήμης δηλοϋν έ'να και τό αυτό». Αγωνιστής κι ό ίδιος κατατρεγ­μένος, πεταμένος άδοξτ και ταπεινά σ:ή βιβλιοθήκη τής Βουλής, πλη­σίασε τούς άγωνιστές και τρύγησε απ’ τό στόμα του; τό λόγο και τήν Ιστορία τους καί μα; τά εδωσε μέ τή βαθιά συναίστηση τοϋ αγωνιστή, πού διασώζει μνημεία και κειμήλια έθνικά. Γιατί έδώ βρίσκεται τό μεγαλείο τοΰ Τερτσέτη· Ταπεινώθηκε μπροστά στού; άγωνισιές. άπό ποιητής εγινε γραφιάς τών Αγραμμάτων, τούς εκανε νά μιλήσουν και δ,τι πήρε άπ5 τό στόμα το\·ς δέν τό χάλασε σά σφετεριστής λογιώτατος, μά τό άξι οποίη σε και στή μορφή κα'ι στό περιεχόμενό του. Τ ’ Απομνη­μονεύματα τοϋ Κολοκοτρώνη, τοΰ Νικηταρά, τοϋ Δεληγιωργόπουλου, τοϋ Λήμου Τσέλιου. Πέρασαν ώς έμάς μόνο τά πρώτα. Τοΰ Νικηταρά σώθηκαν μόνο στήν πρόχειρη καταγραφική μορφή της. Τ 3 άλλα χά­θηκαν. Κι’ Ιδώ φαίνεται μέ τήν πιό σιυγνή μορφή τους ή προ­δοσία κράτους κα'ι λογίων και επισήμων. Ό Τερτσέτης μάζευε τό έθνι- κό υλικό κι αύτο'ι δέ στάθηκαν άξιοι νά τό φυλάξουν. Άλλά μήπως κράτησαν τά έγγραφα τοΰ Άγώνα, μήπως έσωσαν τις πηγές του»

Άναλογίζεται δμως κάνεις τί θά είχαμε σήμερα στή γρααματολο- γία, στήν Ιστορία, στόν πνευματικό κα'ι γλωσσικό μας πολιτισμό, δν 8- Η άπομνΐ)μόν«υση λ° 1 (’Ικολον0 )ΰσαν ™ δρόμο τοϋ Τερτσέιη. Στά

τοΟ άγώ να 1833 ο1 τΐ>ς ’Επανάστασης μαζί μέ τ’άρματα σήκωσαν κα'ι τή γλώσσα τοΰ λαοΰ και

τόν έκαναν νά τά χάσει μπροστά στο φραγκοδασκαλισμό και νά ντρέ­πεται γιά τή γλώσσα του. Χαραχτηριστικό παράδειγμα ό Κολοκοτρώ­νης. Χρόνια προσπαθοϋσε ό Τερτσέτης νά τοΰ βγάλει τό φόβο και τή ντροπή τής Αγραμματοσύνης. «Στρατηγέ, τοΰ ελεγε, οΐ Έ λ/ηνες μοιά- £ετε μέ λαλούμενα πού βγάζουν ωραία φωνή. 01 άνθρωποι τήν αισθά­νονται, άλλά τά ίδια δέν κατέχουν τό λάληιιά τους». 'Ο Γέρος άπαν- τοΰσε Αρνητικά, γεμάτος ντροπή και δισταγμό- «Λες δέν εΐξεύρεις γράμ­ματα· Καί πολλά εΐξεύρεις. Μίλιε κι έγώ γράφω...». "Ετσι μόνο άνοιξε ή κλεισμένη άπ’ τό λογιωτατισμό λαϊκή βρύση γιά νά πή τό λόγο της πάνω στό Είκοσιένα. Μέ τόν ίδιο τρόπο ό Τερτσέιης κατάφερε καί τό Φωτάκο νά γράψει τά «Απομνημονεύματά» του.«Όσες φορές μέ βλέ­

150

πεις, γράφει ό Φωτακος στήν Αφιέρωση τοΰ έργου του πρός τόν Τερ- τσέτη, δέν μέ λέγεις τίποτε Αλλο, Αλλ’ Αδιάκοπα μέ παρακινείς νά βγά­λω είς φώς δσα γνωρίζω περί τοΰ Ελληνικού Αγώνος καί μάλιστα ε­κείνα, τά δποϊα δ ίδιος είδα με τά μάτια μου. Τά αυτά μοΰ Επανα­λαμβάνεις κάθε ή μέρα καί μέ τά γράμματά σου...». Καί δέ θ έν ’ ακου- γαν τή φωνή τοΰ Τερτσέτη οί λαϊκοί άνθρωποι, αν δέν τούς Ανάγκα­ζαν λόγοι σοβαρώτεροι. Τό μπέρδεμα τοΰ Είκοσιένα μέσα στίς φατρι­αστικές ψευδολογίες τών ιστορικών, πού χ<»ρίς Ιποπτεία, χο)ρίς πηγές καί προεργασίες, ζήλεψαν τή δόξα τοΰ Θουκυδίδη κι ετρεξαν, μήν τή χάσουν, νά βγάλουν ίστορίες, δημιουργούσε γιά τούς αγωνιστές μιά η ­θική Ανάγκη Αποκατάστασης καί αύτοϋπεράσπισης. Ά πό δώ βγήκε ό Μακρυγιάννη;, πού δλότελα Αγράμματος κάθισε κι ?μαΟε γράψιμο κι Αποτυπωσε σιό χαρτί τόν καημό του. Καί πάλι ιό έργο του μάς το δίνει σαν υλικό κι Αφήνει στούς κληρονόμους του τήν Ιντολή νά τό δι­ορθώσουν γλωσσικά καί είναι θαύμα πώς γλύτωσε και πέρασε στά χέρια μας, δπως γράφτηκε. Γιατί κι δ Φωιακος στή δεύτερη έκδοση «έκλογιωτάτευσε» τ’ απομνημονεύματά του καί παρουσιάστηκε μ’ Αξιώ­σεις Ιστορικού καί βιογράφου τής έποχής του—?νας απλός αυτός Αγω­νιστής, πού φύλαγε θυσανρό μέσα στή ψυχή ίου. Άλλά μήπως κι δ Α- ραβαντινός δέν χάλασε τ’ Αφηγήματα τοΰ Άοτέμη Μίχου γιά τήν πο­λιορκία τοΰ Μεσολογγιού; Καί πώς δούλεψαν οί Αλλοι αγωνιστές ; Σερ­νάμενοι μέσα στήν τύφλα τού δασκαλισμού, μέ τήν προσπάθεια νά χα­λάσουν τή γλώσσα κυί τό φυσικό ύφος τους καί νά παρουσιαστούν «πε- -ριδιογραμμάτου».

Τέτιοι είναι οί περισσότεροι Απομνημονευματογράφοι Αγο>νιστές: δ Σπυρομήλιος, ό Κασομούλης, δ Κανέλος Δι-ληγιάννης, δ Δ· Παπατσώνης, δ Χαραλ. Ά ν. Δεληγιάννης. Μόνο τ’ A τομνη μονεύματα τού Κολοκο­τρώνη, τοΰ Μακρυγιάννη, τού Ζώη Πάνου (Ανέκδοτα), τοΰ Φωτάκου, τοΰ Παναγή Σκουζέ, τοΰ Νικηταρα τό σχεδίασμαι τό Αφήγηιια τοΰ Κωστή Καλαντζή γιά τό φόνο τού Όδυσσέα. τό Αφήγημα τού Α νώ ­νυμου ναύτη, πού ταξίδεψε μέ τόν Παναγή Σκουζέ στό Μόντε-Βίδεο, μερικά ναυτικά ήμερολόγια, είναι γραμμένα σέ σχεδόν καθαρή δημοτική, μέ κάποια έξα>τερικά κλωθογυρίσματα γύρω στήν καθαρεύουσα· Ό λη ή αλλη παρ<ίδοση τοΰ Αγώνα είναι στήν καθαρεύουσα—Απ’ τήν απλή <ίκ τήν α^ρα της Αρχ«.ϊστική μορφή της. Αύτό εχει σημασία, καί μεγάλη. Σήμερα πάει ή γραμματολογία μας Απ’ τά κείμενα αυτά ν’ αναπληρώσει

151

πολλά κενά της και νά πλουτιστεί· Παρουσιάζεται δμως καί τ ’ δλλο· Ό σο λαϊκώτερα είναι γραμμένα, τόσο πιό κοντά στό πνεύμα τοΰ άγώνα καί τήν αλήθεια βρίσκονται·

Σύμφωνα μέ τά παραπάνου μπορούμε νά χωρίσουμε τά κείμενα τοΰ Είκοσιένα σέ τρεις κατηγορίες: τά λαϊκά, τά άπ'ά. τά λόγια. Ό λα έχουν τήν όξία τους. Είναι πηγές μεγάλη; έποχής. Θά μπορούσαν δμως νάναι καί εργα, Ινώ τέτια είναι μόνο τά λαϊκά, γιατί μέσα στή γλώσσα τους Ιχουν τό γλωσσολυτρωτικό μήνυμα τοΰ Άγώνα, έχουν τήν ψυχή τοΰ λαοΰ και τήν ψυχή τής Έπανα'στασης—ακέριο τόν άγωνιστή καί τόν άνθρωπο. Είναι ήρωΐκά Ιθνικά κείμενα καί πρέπει νά τά ξεχωρί­σουμε και νά τ’ άξιοποιήσουμε γρήγορα άπ’ δλες τις πλευρές καί πε­ρισσότερο άπ’ τή λογοτεχνική.

Τό κέντρο στή λαϊκή πεζογραφία τό κατέχει κατάφορτος άπό ουσία καί αρετή λαϊκός πάλι άνθρωπος, όλότελα άσπονδαχιος, μά πολύ σπου-

δαγμένο; στό σκολειό τής ζωής καί τοΰ άγώνα, ό Μα- Μ ακρυγι6ννης κρυγιάννης. Ό λαϊκός αυτός <τνγγρας έας εΐν’ έ'να

φαινόμενο μέσα στήν παγκόσμια γραμματολογία. Κινιέται μέ τό ένστιχτο κι δμως έχει πείρα καί κρίση, ώστε νά μπαίνέι πολύ βαθιά στά πράματα καί νά ρίγνει φως μέσα στους συσχετισμούς προσώπων καί περιστατικών. Φώς άποκαλυπτικό τό φώς του κι άπό λαϊκή πάντα σκοπιά. “Εχει έντονο τό πάθος τής άλή θείας μέσα του, κά­νει μιά πολύτιμη Ιπισκόπηση τοΰ Είκοσιένα καί γίνεται μιά πλούσια Ιστορική πηγή σάν κριτής καί μάρτυρας τής έποχής του, άλλά καί μιά λογοτεχνική αξία, άπαράμιαστη στήν αΰθορμησία, στήν παρθενιά καί στο ΰψος, πού φτάνει σάν άφηγητής. Γνωρίσαμε τή μαρτυρία καί το μήνυμα τοΰ Μακρυγιάννη αρκετά στό βιβλίο αύτό. ώστε νά περιττεύει κάθε άλλος χαραχτηρισμός του· 'Ο Μακρυγια'ννης είναι ό Σολωμός της πεζογραφί .ς τοΰ Είκοσιένα· "Ενας μεγιλοπίχειρος λαϊκός Απολογη­τής καί δοξαστής του. Μέσ’ άπ’ τό εργο του ξεπηδούν ανάγλυφες δλες αί ηθικές αξίες τοΰ Άγώνα. Ό πατριωτισμός, ό πόθο; τής λευτεριάς, τής ζωής, τής αλήθειας, τοΰ δίκιου, ή άνθρωπιά, ή λαϊκή καλοσύνη,— δλες οί άρετές στήν πρώτη τονς άνάβρα. Απεριόριστη είναι ή παιδευ­τική άξία τοΰ έργου τοΰ Μακρυγιάννη. Μιά μύηση πολιτικοκοινωνική, ηθική, άνθρωπιστική στις πιό βαθιές πηγές τής έιΤνικής μας ζωής, ‘Ο έλεγχός του γενναίος, μαχητικός, αλύγιστος. Μιά διείσδυση μαρξιστικής μορφής στις ρίζες τών περιστατικών. Ρεαλιστική αντίληψη τή; Ιστο­

152

ρίας. Λαϊκή συνείδηση. ’Αγωνιστική Ανεξάντλητη συμμετοχή στα κοινά και τά πολιτικά έργα· στ'ις πολιτικές έξελίξεις, στις τύχες τοΰ λαοΰ καί τής πατρίδας. Γράφει γιά την υπεράσπιση τής Αλήθειας και τοΰ Αγώνα. Και γράφει μέ τό σπαθί του, δπως είπε ό Βλαχογιάννης Ή πένα του είναι γιαταγάνι ενάντια στή ψευτιά, ένάντια στήν αδικία. Ή γλώσσα του καθαρή, δυνατή, έκφρασπκή, κοφτερή, μέσα Απ’τ'ις πιο γνήσιες και Απάτητες λαϊκές πηγές της· Κα'ι τό ΰφος του Αστραφτερό, προσωπικό, γεμάτο Αποχρώσεις, έρωτηματικά. διαλόγους, Αλλοΰ δραματικό, Αλλοΰ Αφηγηματικό, Αλλοΰ παραστατικό, πάντα δικό του, πάντα σφριγηλό. Απαραμιαστο μέσα στήν απλότητα καί τήν αλήθεια του· Ό Μακρυ- γ.άννης θά στέκεται σάν περίτρανο μνημείο μέσα στίς πηγές τοΰ ΕΙκο- σιένα γιά νά δείχνει τί Αριστουργήματα έγκυμονοΰσε ή μεγάλη Ικείνη έποχή και πόση χαλάστρα έκαναν οί καλαμαράδες στήν Αναγέννηση. «Τότε ήδύνατό τις νά εΐπη εις τινα χωρικόν «ψάλε» καί νά ένωπσθή Αθανάτων ποιημάτων. Ήδύνατο νά εΐπη «γράψε» και νά γίνη αίτιος τής δημιουργίας Αθανάταυ καλλιτεχνήμαιος». (Βλαχογιάννης). Ό λο- γκοτατισμός κι ή φαυλοκρατία στράβωσε τό έθνος και ευνούχισε τή δη­μιουργική του ικανότητα στά καλλίτερα χρόνια τής έξόρμησής του. Χά­σαμε τό Ζαΐμη, ένα δηαιουργικό Αφηγητή κα'ι κλαίει ό Τερτσέτη; πού δέν πρόφτασε νά σώσει τό λόγο του.

Κείμενο λαϊκό είναι καί τά θυμηματα, μέ τήν αυτοβιογραφία μαζί, τοΰ Παναγή Σκούζε. Δροσιά και απλότητα κα'ι χάρη, ρεαλιστική πνοή

καί δύναμη άφηγηματική. Άνιστορεί τά χρόνια τής Άντί- Σκουζλς στάσης, τήν τυραννία τοΰ Χχτζαλή στήν ’Αθήνα, (1714—

1796), τόν πολυπλάνητο βίο του. Μια σελίδα τοΰ Σκούζε γιά τούς φυλακισμένους τοΰ Χατζαλή έχει ενα τέτιο ρεαλισμό και χρώ­μα, πού μπορει νά συγκριθή μέ τις καλλίτερες σελίδες τής πεζογρα­φίας μας. ’Έτσι Αρχίζει: «Οί φυλακές γέμισαν. ’Ανδρίκια φυλακή καί γυναίκια φυλακή- Δέν έλειπαν Από τ'ις δυο φυλακές Από Ικατονπε- νήντα ώς διακόσιοι πενήντα Ανδρες. Καί εις τή γυναίκια Από εϊκο- σιπέντε ώς πενήντα γυναίκες. ΤΗτον οί Ανδρε; ορθοί είς τή φυλακή, δέν έχωροΰσαν καθιστοί- Ά πό τό παράθυρο τής φυλακής έβγαινε έ'νας κατνό;, μιά Αχνιά σά μαΰρο σύνεφο και μυρωδιά Ασχημη Από τόσους ανθρώπους--.». Ά πό τά 18ό9 πού ό Τερτσέτη; μίλησε γιά τό Σκουζέ ώς τά 19ι)0 που τυπώθηκε μέσα στήν ίστορία τών Αθηνών τοΰ Φιλα- δελφέα τό χειρόγραφό του, ό λαϊκός αυτός πεζογράφος δεν μπόρεσε νά

153

πελάσει τούς φραγμούς τοϋ λογιωτατισμοΰ και νά πάρει μιά θέση μέσα στά γράμματά μας. Τό έχω ίτοιμο καί θά τό τυπώσω γρήγοοα τό κεί­μενό του μέ τό σκοπό της λογοτεχνικής του Αποκατάστασης. Στά 1841 μέσα στή γενική τυφλά, εγραψε τήν Ιστορία του ό Σκουζές.

Λαϊκό στο πνεΰμα καί στό πλέξιμό του, μέ λίγες παοεκκλίσεις στό τυπικόπρός τήν καθαρεύουσα, είναι και τό κείμενο τοΰ Φωτάκου, τυ­

πωμένο στά 1858. Ό Φωτάκος είναι αφηγητής, απλός, -Φ«·τ&κος έπεισοδιακός μέ έντονο λαϊκιστικό χρωματισμό (σέ λέξεις,

Ιδιωματισμούς, φράσεις κλπ.) Σάν υπασπιστής τοΰ Κολο­κοτρώνη τόν υπερασπίζει, γιατί τόν γνώρισε άπό κοντά κι δσο κι δν γί­νεται μεροληπτικός, κρατιέται στό υψος τής Αφήγησής του. Στή σελ. 98 έβαλα Ινα κομμάτι τοΰ Φωτάκου, πού δείχνει τό υφος και τό γράψι­μό του. ’Εδώ δίνω ένα άλλο κομμάτι άπό τήν υπέροχη περιγραφή τής •μάχηςτοΰ Βαλτετσιοΰ : «Άφοΰ εξημέρωσε οί Τούρκοι έστησαν τά κανό­νια τους και έμιζώχθησαν είς διάφορα μέρη σωρός καί έτοιμάζοντο νά κάνουν γιουρούσι. Πολλές φορές ώρμησαν εις τοΰ Μήτρου Πέτροβα τό ταμπούρι, άλλά αυτός δρθός έ.τολεμοΰσε μέσα από τό ταμπούρι του· Τοΰ έγεμιζαν τά τουφέκια, τοΰ τά έδιναν εΐς τό χέρι καί έσκότωνε καβα- λαρέους. Έδιάλεγε μάλιστα εκείνους δσους άπόλαγαν τα άλογά τους μέ τό σπαθί στό χέρι κ«ί Ικλιναν τά μάτια τους. Έσκότωσε τοιούτους Οκτώ... Οί Τούρκοι όλονυκτίς κουβάλαγαν μέσα εις τήν Τριπολιτσά. Θρήνος καί κλαθμός εγένετο μέσα εΐς τήν πόλη. Καί δέν ήταν κανένα σπίτι χωρίς μοιρολόγια καί κλάμματα. Έκεΐ εβλεπέ τις τά; γυναίκας τών Τούρκων νά κοοονυχιάζουν τ(\ μάγουλά τους μρ τύ νύχια τους και νά τραβούνε τά μαλλιά τους, τά παιδιά νά φωνάζουν καί νά γυρεύουν τούς πατέρας των». 'Ένας τέτοιος πεζογριίφος, πού προσέχει τή ζωή, τά πράγματα, τά ήθη καί τά πρόσωπα, καί γράφει μέ τέτια ηθογρα­φική άπλότητα καί ζωντάνια, γνήσιος και στό λόγο του, αληθινό: ζω­γράφος, πρέπει σύντομα νά τυπωθή καί νά γίνει χτήμα τοΰ λαοΰ καί πρόσωπο τής γραμματολογίας μας.

Τά Απομνημονεύματα τοΰ Κολοκοτρώνη έχουν ανάλογη μέ τήν ιστορική τους λογοτεχνική άξία. Ό σο γνωστό κι δν είναι το κείμενο, αύτό δέ μελετήθηκε δσο Θάπρεπε κι Απ; τή λογοτεχνική πλευρά. "Εχει δλα τά έλαττώματα τοϋ υπαγορευμένου λόγου. Ύ φος κοφτό, κλειστό, γοργό, έπιγραμματικό σά νά δίνει περίληψη τών περιστατι­κών. 'Ωστόσο έχουν τή σφραγίδα τοΰ Αγωνιστικού λαϊκοΰ πνεύματος.

154

στή γλώσσα, στό ΰφ'ΐς, στήν παράσταση, στις .παρεκβάσεις, στις λαϊκές μνημειώδικες φράσεις. «Έγώ δντας Εβγήκα είς τόν "Αγιο Γεώρ­γιο, έγραψα γράμματα είς τόν Γενναίο καί είς τόν Κολιόπουλο, δπου ήταν συναγιιένοι καί πετάχθηκαν ώς τό Λιβάρτζι, τήν Επαρχία τήν προσκυνηιιένη καί τούς διέταττα: «Τσεκούρι καί φωτιά στους προσκν- νημένους». Καί ετσι Επέρασαν είς τό Λιβάρτζι. Τότε εστειλε ό Μπραΐ- μης καταπατητή δες νά ΙδεΙ πού είμαι καί τί όσκέρι ?χω καί εδωσε §νός ρωμιού τριακόσια μπαρμπούτια διά νά μάθει πού *1μ<η, νά μοΰ ριχθεί επάνω. Καί έγώ τόν επιαπα καί έστειλα κίς τή δηιιοσία καί τον εκρέ- μασα είς τά Καλάβρυτα, δύο ώρες άπ’ έ£ω...». ”Ετσι μιλάει ό Κολο- κοτρώνης. Ό σ ο προχωρεί δμως στήν άφήγησή του, πρός τό τέλο;, γίνεται πιο ξηρός, πιο έπιγραμμαπκός. Ή ιστορία του εχει πολλά κενά. πολλά πηδήματα. Καί δ λόγος του φαίνεται σά δεμένος.

Ά πό τά άπλά άποιινημονεύματα πού είναι γραμμένα σέ μιξοσό- λοικη γλώσσα, δπως τοϋ Σπυρο-Μήλιηυ, τοϋ Κασομούλη. τοϋ Γερμανού Παλαιών Πατρών, τοϋ Σπηλιάδη, τοϋ Καρώρη, τοϋ Γεωργαντα, τού Χρησάδη, τό ήαερολόγιο Π ο όλου, τά θυμήιιατα τοϋ Αγγέλου Σωιη- ριανοϋ Γέροντα, τά υπομνήματα καί ΰκμήματα τοϋ Νικόδημου, ίνα μνημείο στή δόξα τών Ψαρών κλπ. ξενωρίζει γιά τόν δγκο καί γιά τό ϋφος του δ Κασομούλης, πού εχει παραστατική δύναμη μοναδική καί αγιπάει νά ζητάει τήν άλήθεια καί νά λέει τό σωστό. νι£τσι γίνεται ί'νας πολύτιμος μάρτυρας τής έποχής του. Αρχίζει Απ’ τά άρματολικά χρόνια καί τελιώνει στήν Καποδιστριακή περίοδο — τρεις μεγάλοι τό­μοι. Φτάνει νά διαβάσει κανείς τή δίκη τοΰ Καραϊσκάκη στό Μεσο­λόγγι καί τήν περιγραφή τής πολιορκίας τοΰ Μεσσολογγιοϋ γιά νά δή τό ξεχωριστό ταλέντο τοΰ Κασομούλη. Μάς δίνει έ'να πίνακα δραμα­τικό, γεμάτο λεπτομέρειες, διαλόγους, Ανέκδοτα, συναρπαστικά Επεισό­δια, περίεργε; σκηνές κλπ. Ό Κασομούλης καί τό βήχα καί τό γέλιο καί τή βρισιά ακόμα τών άγωνιστών θέλει νά συγκρατησει καί δίπλα στό ιστορικό ξυπνάει καί τό λογοτεχνικό ενδιαφέρον τοϋ αναγνώστη. Ή γλώσσα του είναι ξερή, δτσαλη, άσύνταχτη. μιξοκαθαρεύουσα, αλλά στό βάθος εχει πολύτιμη λαϊκή ουσία. Σέ πιο στρωτή καθαρεύουσα είναι καί τοϋ Περαιβοϋ καί τού Σ τηλιάδη τά πολεμικά Απομνημονεύματα· Ό λα τά Επαναστατικά κείμενα διαβάζονται με ένδιαφέρον, ή υλη τους τά ζωντανεύει, κιώστόσο δ λογοτεχνικός τους χαραχτήρας, Ενώ μπο­ρούσε σ’ υλα νάναι έντονος καί πλούσιος, μένει κάτ’ άπ’ τό δασκαλί­

155

στικο ζήλο τους άνεργος και φτωχός· Γ ιά τούς ιστορικούς τής ’Επα­νάστασης: τό Φιλήμονα, τό Φραντζή. τόν Τρικουπη κλπ. καθώς και γιά τά εριστικά κείμενα τοΰ Σονριιελή, Κάρπου Παπαδόπουλου κλπ· λόγος έδώ δέν μπορεΐ νά γίνει. "Η λαϊκή πεζογραφία δέν είναι μόνο στή γλώσσα λαϊκή, μά και στό πνεύμα, πού καθορίζει τήν προέλευση καί τούς δρόμους της. ΓΙόσο καλλίτερα θάκανε ό Φιλήμονας ή ό Τρι- κούπης, δν έγραφαν άπομνημονευιιατα, βγαλμένα μέσ’ άπ’ τήν ψυχή τους στή γλώσσα τοΰ λαοΰ, δν ακολουθούσαν τό δρόμο τοΰ Τερτσετη.

Μένει νά πούμε λίγα λόγια γιά τό ρητορικό λόγο τοΰ Είκοσιένα-Ξε- χωρίζουν έδώ ό Τοικοΰπης κιδ Τερτσέτης. Ο! έπαναοτατικοί λόγοι τοΰ

Τρικουπη έχουν απλότητα εκφραστική και είναι μέσαΌ λό γο ς τοΟ στό πνεύμα τή; δηιιοτική:, μνημεία τής έποχης στενά

Είκοσιένα συνταιριασμένα μέ τά μεγάλα γεγονότα. Οί πανηγυ­ρικοί, οί προτρεπτικοί· οί επικήδειοι στούς μεγάλους δντρες τής ’Επανά­στασης (Καραϊσκάκη, Βύρωνα κλα ) αφήνουν τή βαΑιά Α.τήχηση μιας κατανυχτικής δοξολογίας· Ο· λόγοι πάλι τοΰ Τερτσέτη είναι γεμάτοι άπό θέρμη και οίκειότητα, Απλότητα, ζωντάνια και πατριωτισμό- Μιά διά­θεση γιά ϊξαρση και δοΐολόγημα. Ό Τερτσέτης ψέλνει τή δοξολογία τοΰ "Αγώνα σ’ έποχή πού πήγαινε νά σβύσει τό φώς του. Έδώ ποέπει νά τοποθετήσουμε καί μερικούς λόγους τοΰ Ψιίλλα, τυπωμένους στήν « Ε ­φημερίδα ’Αθηνών»—προτρεπτικοί, Αγωνιστικοί, γεμάτοι παλμό, και θείο ένθουσιασμό, σέ γλώσσο δημοτική, απλή. Νά τό προοίμιο ενός λόγου του: «Είς τή σημερινή σας προθυμία τοΰ νά προφθάοετε μι­κροί μεγάλοι είς τήν Ανάγκη τής πατρίδος, φαίνεται μου νά βλέπω I- κεϊνο τόν αγιο ένθουσιασμό τοΰ πρώτου χρόνου, έκεΐνο τόν ά'γιο έν- θουσιπσμό—δ./) — ό όποιος μάς έκαμε νά κερδήσομε τόσο, και εις δλο τόν κόσμο νά ξαπλώσαμε τή φήμη τοΰ ονόματος μας. ’Εκείνος ό άγιος ενθουσιασμός μάς έκανε άπό ψαράδες και ζευγίτες παλικάρια Ανδρει- ότατα τοΰ Σταυροΰ, όπού Ανήκουστο πράγμα δίχως αρματα είς τό χέρι οί περισσότεροι, δίχως φρούρια κα'ι τό πιό παράξενο δίχως ποΰ νά Ιδοϋμε πολέιιους και δοματα, έτρέχαμε έμεΤς έπάνω είς τούς Τούρ­κους καί μέ τή βοήθεια τοΰ Παντοδυνάμου εκαμαμε ο,τι ό κόσμος δέν έκαρτέραγε άπό ήμά;». Λόγος γεμάτος πνοή κα'ι περιεχόμενο. Αύτάτά κείμενα πρέπει νά μαζευτούν κάποτε: δσα σώζονται' γιατ'ι ό ρητορικός λόγος τής Επανάστασης χα'θηκε μαζί μέ τους άνθρώπους της· Οί λαϊκοί λόγοι τοΰ Κολοκοτρώνη, τού Καραϊσκάκη τοϋ Άντρούτσου —τόσα πρά­

156

ματα, τόσα θάματα, πού θά στεκόταν σήιιερα πηγές ζωογόνες μέσα στήν παράδοση μας. "Εχουμε μόνο τ^ν άντίλαλο, μερικά συντρίμια αύ- τήςτής δημιουργίας Ό Γενάδιος μάς ίσωσε γλωσσικά παραλλαγμένο Ινα λόγο δλάκερο τοΰ Κολοκοτρώνη (Γεναδίου: Βίος κα'ι Έργα)·

Τόν έπαναστατικό τυπο στή λαϊκή μορφή του Αντιπροσωπεύει και πάλι ό μοναδικός Γεώργιος Ψυλλας, τή στιγμή πού δ Γαζή: κι δ Φαρ- μακίδης έβαζαν τά θεμέλια τοΰ άρχαϊσμοΰ μέ τόν κοραϊσμό του και ί:πλήγωσαν, στή γέννηση της. τή διαφώτιση και έκλαΐκευση. Νά ?νσ. κομμάτι μνημειακό άπό τήν είδησεογραφία τής Ιφηιιερίδας τοΰ Ψύλλα (άρ· 73): Ά πό Ναύπλιο γράφουν εις τές 29, δτι ο! Έδικοί μας δέν ήμ- πόρεσαν ν’ άνθεξουν είς τήν δρμή τών Αίγυπτίων, άλλά μετά Ινα πει­σματικό πόλεμο εξ ωρών υποχώρησαν. Οί Ιδικοί μας είχαν συναχθή αρκετοί, άλλά θέλοντας νά πιάσουν πολλέ: θέσεις διά νά μή διαβή δ ίχθρός, αδυνάτησαν τά σώματά τους καί δ ίχθρός εκέρδισε τή μάχη».

"Ενα είδος πού περιμέναμε νά μάς δώσει πλούσιο τό λόγο και τό πνεΰμα τοΰ Είκοσιένα ήταν ή επιστολογραφία, βγαλμένη μέσ’ άπ’ τήν

πράξη καί τήν άνάγκη, μ’ δλη τήν ψυχολογία της ’Επιστολογραφία στιγμής. "Επεσαν δμως οί δάσκαλοι κι έδώ καί

εφεραν άφάνταστο χαλασμό. Μάς σώθηκαν γράμ­ματα τοΰ Μακρυγιάννη, τοΰ Καραϊσκάκη. τοΰ Ψύλλα, τοΰ Ψαλίδα, τοΰ Τρικούπη, τοΰ Μαμούρη, τοΰ Πανουριά, τοΰ Τζαβέλα, τών Σουλιω­τών, τοΰ Στάμου Σεραφείμ, τά προτέστα (άπ’ τούς 'Υδραίους, λαϊκούς αγωνιστές, τούς χωριάτες τής Θόαινας, πού άπόσπασμά του έδωσα πα- οαπάνου, σελ. 114), μερικές κυβερνητικές προκηρύξεις,—δλα αύτά τά κείμενα έχουν δικό τους παλμό καί μοιάζουν σά φώτα μέσα στον ωκε­ανό τοΰ σολοικισμού, πού κατακλύζει τό Είκοσιένα. Τά καλλίτερα καί περισσότερα μά; έρχονται άπ’ τή Ρούμελη. Ξεχωριστή θέση κατέχει ό Όδυσσέας Άντροΰτσος σά χειριστής τοΰ δημοτικοΰ λόγου στά γράμ­ματα καί στίς προκηρύξεις του. Γράψιμο γεμάτο ζωή καί σκέψη, χρώμα καί άγωνιστικό παλμό. Πρέπει νά γίνει μιά έκδοση τής επιστολογρα­φίας τοΰ Όδυσσέα. Τά γράμματά του, πού άποσπάσματά τους γνω­ρίσαμε παραπάνοΐ'ι είναι ή βαθύτερη φωνή τοΰ Είκοσιένα. ’Επίσης udc χρειάζεται καί μιά ανθολογία μέ τά γράμματα τών λαϊκών άγωνιστών, άφοΰ γίνει πλατειά ερευνά στίς πηγές καί στό αρχειακό υλικό, άνέκδοτο ή τυπωμένο.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

ΜΙΑ ΦΩΝΗ ΤΟΥ ΠΡΟΔΟΜΕΝΟΥ ΕΙΚΟΣΙΕΝΑ

Κλείνω τή μελέτη μου μ’ ενα κείμενο λαϊκοΰ πνευματικού αγωνι­στή τοΰ Είκοσιένα. Δέν μπορούσε νά γραφή καλλίτερος επίλογος. Ε ί­ναι ό Δημήτρίος ΑΙνιάν. "Ενας άλλος Τερτσέτης στόν εκλαϊκευτικό τομέα· Άπομνημονευτής τού Αγώνα. Μιά περιγραφή τής μάχης τής «Άράχωβας» στήν απλή καθαρεύουσα, είναι σωστή ζωγραφιά. Καί ή βιογραφία τοΰ Καραϊσκάκη. Γύριζε πολεμώντας καί άπομνημονεύον- τας τόν άγώνα και τις μορφές καί τά δί)λα. Έκλαϊκευτής είδε Απ’ τούς πρώτους τό άγροτικό πρόβλημα, εβγαλετό περιοδικό «Βιβλιοθήκη τοΰ Λαοΰ» καί τά «Γεωργικά». Διαφωτιστής τοΰ λαοΰ, πολέμησε γιά νά τόν ξυπνήσει μέ τήν πέννα του, νά τόν υπερασπίσει, νά τόν βγάλει άπ* τά δεσμά τής δουλοπαροικίας, τής Ικμετάλλεψης, τού σωβινισμοΰ. Στά Ι8όό, προλογίζοντας τή «Β βλιοθήκη τοΰ Λαοΰ» εκανε αιάν ανασκό­πηση και διεκτραγωδούσε τό δράμα τοΰ λαοΰ,ποΰ στά βρόχια τής φαυ- λοκραιίας.

«Ό λαός τής ‘Ελλάδος ίπαναστάς κατά τοΰ τυράννου του ΰπεστήριξε τόν άγώνα διά τών δπλων του» διά τών τροφών του, διά τής περιθάλ- ψεως τών πολεμιστών κατά τάς πληγώσεις καί άσθενείας των, άπώλεσε γονείς, τέκνα, άδελφούς, συγγενείς, φίλους κατά τά; αίματηράς τής επα- ναστάσεως μάχας, είδε καιομένην τήν οΙκίαν του, καταστρεφομένην τήν φυτείαν του, διαρπαζομένην ή φίίειρομένην πόλλάκις τήν σποράν του, Ιπείνασεν, Ιγνμνήτευσεν, έμα<ρι'·νί)η πολλάκις τοΰ τόπου τής γεν- νησεώς του κατά τόν άγώνα. Άλλ’ δταν ή Θεία Δικαιοσύνη έστεφά- νωσε τούς κόπους του μέ τήν επιτυχία τοΰ Άγώνο;, ποια υπήρξαν τά ωφελήματα αυτού; ’ΛπεΐημιώΑη δι’ δσας έχορήγησε τροφάς εΐς τούς άγωνιζομενους καθ’ δλην τοΰ άγώνος τήν διάρκειαν; Έλήφθη έθνική πρόνοια διά νά άπαλλαχθώσι τή; δονλείας οί καιά τόν άγώνα οΐχμα- λωτισθέντις σνγγενείς του; ΈδόίΙη ουνίρομή tic εΐς ανιόν διά νά άνακτήσει τήν οΙκίαν του και νά προμηθευτή τά άναγκαια του, διά νά μειέλθη Ιπιτήδενμά τι. δι’ ου νά πορίζεται τά πρός τό ζήν; Έδόΰη κδν ώς άμοιβή τών έκδουλεύσεών του μέρος έθνικής γης, τήν όποίαν αυτός διά τής χύσεως τού ΐδίου του αΐματο: άπέσπασε άπό τάς χεΐρας τών τυράννων του; Νέφος πικρίας καί θλίψεω; έπικαλΰπτει τήν καρ-

158

δίαν παντός ευαίσθητου, δταν Αναλογισθή τήν τρομεράν ταυτην Αδι­κίαν, τήν έλεεινήν ναύτην κατάστασιν I

Άλλα μήπως τό κακόν περιωρίσθη Εως αΰτοΰ; Μήπως Αφησαν τόν λαόν νά τρώγη Ιν πικρία καί θλίψει τόν Αρτον τόν όποιον έπρο- σπάθει να Απόλαυση άπό tovc δια τών αιματηρών Ιδρώτων του κατα- βρεχομενουο κόλπους τής γης ; ’Ορμαθοί φορολογικών νόμων, έπικα- λΰπτοντες τάς πλατείας ναι ρΰμ«ς ιών πόλεων καί τάς θύρας τών εκκλησιών, τοΰ Ανήγγελον έπιΑολήν u όοων, τών Οποίων ποτέ δέν ήκου- σεν ουδέ τδνομα. Σμήνη υπαλλήλων οίκονομικών, διοικητικών, δικα­στικών, δημοτικών, κ/ηιήοων, χωροφυλάκων κτλ. κτλ. περιεκυκλωσαν την πενιχράν του κα/ΰβην, διά νά άρπάσωσιν απ' αΰτοΰ καί τόν τελευ- ταΐον κόκκον τοΰ καρποΰ τόν όποιον ίσυναξεν· Δέν περιωρίσθη δε ούδ’ £ως έ^ώ τό κακόν- έπήλθον οί μηνι>τοοε<:. οί ποινήτορες, οί κατασχε- ταί, τοΰ ήοπασαν άτανθρώπω: την κινητήν του περιουσίαν, καί τοΰ εξέθεσαν είς πλειστηριασμόν τήν ακίνητον. Καί έπειδή κανείς δέν τήν ήγόραζε, (καί τίς είχε καρδίαν νά άγοράση πεοιουσίαν πνιγαένην άπό τά δάκρυα τοΰ άθλιου κυρίου της I) έσυραν τόν δφειλέτην είς τήν φυ­λακήν! Τοιαύτη έν γένει σχεδόν ή κατάστασις τοΰ λαοΰ τή: Έλλάδο.*·

"Ιίνας λαό; π >ύ έχυσε τό ulna του καί κατασπαράχτηκε γιά ν’ αρπά­ξει τή λευτεριά του, έμελλε νά πεοάσει σέ χειοότεοη σκλαβιά. Ή προ- δοσιά σ' δλους τους τομείς δέν τον άφησε νά χαρή τούς άγώνες, νά κλείσει tic πληγές του, νά χτίσει, να ζήσει, \ι< βνή άπ’τήν καθυστέρηση τετραχόσιων χρόνων σκ/αβιΰ:· Ή προδοσία στον πνευματικό τομέα στάθηκε Αφάνταστα εγκληματική κι αυτό νομίζω φάνηκε Ατ’ τή μελέτη αυτή. "Ενα φώς μποροΰσε νά πέσει άπ’ τά π·ίνο>. Οί πνευματικοί ήγέτες μπορούσαν νά σταθούν στο πλάϊ τοΰ λαοΰ καί νά τόν βοηθήσουν στον Αγώνα του γιά τό γκρέμισμα τοΰ φεουδαρχισμοΓ'. Καί κάτ’ ά τ’ τίς αίτιες ποί) είδαμε μιά καί δέν έγινε αυτό, ή διαιώνιση τή; καθυστέ­ρησης καί τής σκλαβιάς ήταν μοιραία. II πνευματική σκλαβιά έπαιξε πιο Αποσυνθετικό ρόλο Απ’ τήν πολιτικοκοινωνική, κι άφησε Ινα ήρωα λαό, τόν πνευματικώτερο τοϋ κόσμου, χω/ις πολιτισμό, χωρίς παιδεία.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑΤΤΡΟΛΟΓΙΣΜΑ

ΜΕΡΟΣ Α'ΑΠΟ ΤΗ ΣΚΟΠΙΑ ΤΟΥ ΕΙΚΟΣΙΕΝΑ

Α' ΟΙ ΧΑΜΕΝΟΙ ΔΡΟΜΟΙ : Τό νέο Είκοσιένα—’Α γω νιστική Ιστορική άνά- ττλαση—Ιστορικές ά^αλογΙεί·—Καί τότε κβΐ τώ ρ α —Ξενοκρατία καί Φιλελ­ληνισμός—01 συνεχιστές τοΟ Είκοσιένα—01 νέες δυνάμεις—Φως <5τττ6 τό Είκοσιένα. Σελ. 9— 17

Β' Η ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΤΟΥ ΛΑΊ ΚΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ: Φεουδαρχική παλινόρ­θω ση—Κ α τα γω γή καί πορεία τοΰ Είκοσιένα—Π εντακόσια χρόν ια άντίστασης —Ή α ύ γή τοΟ νέου πατρ ιω τισμού . Σελ. 17—26

Μ ΕΡΟΣ Β'ΤΟ ΠΡΟΔΟΜΕΝΟ ΛΑΤΚΟ ΕΙΚΟΣΙΕΝΑ

Α' ΛΑ-Ι ΚΕΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΛΑ I ΚΕΣ ΔΥΝΑΜ-ΙΣ : 01 σφετερ ιστές-Ο ! Φιλικοί —Τ ό ’ΑντίΕΐκοσιένα—Άντιφ*λικο!—Πανικός έμπόρων—Φαναριωτες—Μουροκορ, δστος καί όπλ αοχηγο Ι. Σελ. 27—35

Β' Ο ΚΑΤΑΤΡΕΓΜΟΣ ΤΟΥ ΛΑ Ϊ ΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ : 'Α ντιλαϊκό Μ έ τω π ο -0 1 ά τα (το φ ά χο ι—Προγραφές—Κ αταγγελία τοΰ Ιά νθου —Λαϊκός Σ τρατός— Βρίζουν τούς έλευθερωτές—Μαυροκορδδτος— Κωλέτης—Τό κοτη γορώ τού Μ ακρυγιάννη —Ζ ιζάνια καί μπερμπάντες—’Εθνοκά πηλοί. Σελ. 36—48

Γ ΕΘΝΙΚΟ Λ Α Ϊ ΚΟ ΣΤΡΑΤίωΤΙΚΟ ΜΕΤωΠΟ : Τά δυό Μ έ τω π α -Ο Ι έμπορομεσίτες—Ξεπούλημα στούς ξένους—Ά ντιξενικό κήρνγαα—Τό μέτωπο τή ς προδοσίας—Τά σ τά δ ια τή ς έπσνάστασης—Δεύτερο σ τά δ ιο—Τρίτο στάδιο —Ή πορεία ένός λαοΰ—Λαϊκοί άγω νιστές—Ύ ψ ηλάντης— Ο Ό δυσσέας—Λ αϊ­κός στρατιωτικός συνασπισμός—Προδοσία τοΰ Ά ρεΙου Π ά /ο υ —Σχέδιο ίξοντω - μοΰ τώ ν τουρκογερόντω ν—Ή άπολ ογία τοΰ κςττατρεγμένου—Ή υποχώ ρηση το ΰ λαϊκού μ προστά στό άπελευθερωτικό Είκοσιένα—Τό ξανάρχισμα τοΰ ΕΙκο- σιένα. Σελ. 4 8 - 7 0

Μ ΕΡΟΣ Γ.'Η ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΚΑΙ Η ΛΑΤΚΗ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ

ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΤΟΥΡΟΚΡΑΤΙΑΣ Α' ΑΝΑΜΟΡΦΩΤΙΚΑ ΚΙΝΗΜΑΤΑ ΣΤΙΣ ΠΑΡΟΙΚΙΕΣ: Ή λαϊκή δημιουρ-

γ Ι α —Ή λαϊκή πνευματική έπανάσταση— Χ αραχτήρας τής πνευματικής έπανά- στα ση ς—'Αστικές έτταναστάσεις— Μέ τό λαό ένάντια στό λαό—Σ τάδια τής άστικής πνευματικής έπανάστασης—Ή ‘Ελλάδα στήν Ά ναγέννηση —Ή π ο λ ι­τική τού άντιλατινισμοΰ—Σοφιανός καί Λούχαρις—Διδαχτικό κίνημα—Πνευμα­τικός λαϊκισμός—Λαϊκή πνευματική έπςινάσταση—Ά ναγεννητικά κινήματα— 'Α ντεπανάσταση Κοραή. σελ.71-

Β' Λ Α ΪΚ Η ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ: Λαϊκή θρ η σκ εία -Λ α ϊκή ζογοα φ ία —Π οιητική δημιουργία—Τό κλέφτικο τρ α γού δ ι—Λαϊκό κοινωνικό συμ βόλαιο—Πομπή καί πα νη γ ύ ρ ι—Λαϊκό θέατρο. σελ. 81—ί

Γ' ΚΑΤΑΧΤΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΛΑ Ϊ ΚΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ: Λ α ϊ­κή διακήρυξη τώ ν δικαιω μάτω ν τοΟ ρ α γιά —Σεπάστρεμα ά π ’ τό δασκαλισμό— π α π α δ ισ μ ό —Πνευματικοί ήγέτες—Παγκόσμια άκτινοβολία τής Ε πανάστασης —Ό θαυμασμός τού Γκαΐτε— Φωριέλ ό λαϊκός μας άγω νιστή ς— Δημοκρα­τική λαϊκή παράδοση—’Ο ργανω τικό Εποικοδόμημα— Ή ψευτοαναγέννηση το ϋ έξωτερικοΟ— ΟΙ λογάδες. ΣεΛ. 87—97

ΜΕΡΟΣ Δ'Η ΠΝΙΓΜΕΝΗ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ

Α' ΤΟ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΕΙΚΟΣΙΕΝΑ: Μαζική π ά : η —Ή κρίση τή ς ήγεσίαςΣελ. S8— 101

Β' ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ ΤΟΥ ΕΙΚΟΣΙΕΝΑ: Τό Είκοσιένα έποχή τώ ν λαών—Μ πάϋρον—Π αγκόσμιο προσκύνημα. Σελ. 101— 102

Γ' ΟΙ ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΟΙ ΣΤΟΝ ΑΓωΝΑ : "Ενός οΙκοδόμος-Λ αίκοΙ άνα- γεννητές—Χαλασοχώρηδες καί μαστροχαλαστές—Π ροσκλητήριο λογίω ν—01 ά πόντ ίς—Λαϊκό άναγεννητικό μέτω πο—ΦαρμακΙδης-ΚαΤρης. Σελ. 103— 109

Δ ' ΑΝΤΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΔΑΣΚΑΛΙΣΜΟΥ : Ή 'Ακαδημία τού Ά ρ γ ο υ ς .ίελ . 1 0 9 -111

Ε' Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ : Ή φωνή τοΟ Ψ α λ Ιδ α -Ή εύθύνη τοϋ Κοραή—ΟΙ Κοραϊστές μπροστά στή ν άναγέννηση. Σελ. 111— 115

ΣΤ' Ο ΣΟΛΟΜΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΑΓΩΝΙΣΤΕΣ ΤΟΥ : Ό Δ ιό λ ο γ ο ς -Ό Σο­λωμός πολέμησε— Τό σολωμικό τρ ίπ τυ χο — Κριτικές καταχτήσεις—Γιώργης Ψύλλας — Κάλβος — Φώσκολος — «Δίκαιη Λύρα» — Πνευματικός κρενιτισμός— Σοϋτσος. Σελ. 115— 124

Ζ ' ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ: Ό Τρικούπης καί ή νέα γεν ιά—Ό ά γώ να ς τοΟ Σολωμοΰ—Ή Σ υνα γω γή — Γιά νέους άγώ νες—Μόνο ή κάθαρση—Αύτο- χθονισμός—Ή προδοσία τω ν καλαμαράδων. Σελ. 116— 130

ΜΕΡΟΣ Ε'Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ

Α' ΟΙ ΘΟΥΡΙΟΓΡΑΦΟΙ—Σ τά δεσμά τοΰ λ ογιω τα τ ισ μ οΰ —Ό «Δήμος τοΟ Τ ρικούπη—«τί») π α ιδ ιά μου, όρφανά μου» τοΰ Ά ν5ρ . Μακρή—Τό «Σάν τή σπίθα» τοΰ Λ αγουίδάρα—Σ τιχουργίες— (Τσομπανακος—'Αλκαίος— 2οΰτσος) —Σκιές καί φαντάσματα πο ιη τικ ά τοΰ λογιω τατισμοΰ . Σελ. 130— 139

Β' ΤΟ ΛΑ Ι-ΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΟΥ ΕΙΚΟΣΙΕΝΑ : Π ρω τόφτιαστα έπαναστα- τ ικά τρ α γού δ ια —Μεταπλασμένα—Καπετανέοι σ τιχου ργο ί—ΚρυφτοδημοτικοΙ κι άγράμματοι (Λάμπρος, Λελέκος) Ή ποιητική δημιουργία (τό τρα γούδ ι το ΰ Σολω μοΰ)—Ό Σολωμός σύμβολο τοΰ Είκοσιένα. Σελ. 139— 146

Γ' Η ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΕΙΚΟΣΙΕΝΑ : Τό παρ ά π ονο τώ ν ά γω νισ τώ ν— Ή Γυναίκα τή ς Ζάκυθος—Τερτσέτης—Ή άπομνημόνενση του Ά γ ώ ν α —Μα- κρυγιάννης—Σκουίές—Λαϊκά, ά π λ δ καί καθαρευουσιάνικα ά φ η γή μ α τα — Φω τδκος — Ό λόγος του Είκοσιένα (ρητορική) — Ή έπι στολογραφ (α.

Σελ. 146— 156ΕΠΙΛΟΓΟΣ (Μ ιά φωνή τοΰ προδομένου Είκοσιένα—Ό Δημήτρης ΑΙνιάν).

Σελ. 1 5 7 -1 5 8

ΕΚΔΟΣΕΙΣ KOPYΛΑΛΟΥ

I. ΜυθιστορήματαΑΓ. Δ Ο Ξ Α : Ντόρα (έξαντλήθηκε)ΑΓ. Δ Ο Ξ Α : ΕϋαΜ. Μ Π ΕΝ ΤΕΛ : 'Ενα ειδύλλιο στήν 'Ελλάδα ΠΙΤΙΓΚΡΙΛΛΙ: Ό άνθρωπος πού γυρεύει ίρωτα ΕΡΕΜΠΟΥΚ: Χωρίς άνάσα

II. Νουβέλλβς— Διηγήματα ΑΓ. Δ Ο Ξ Α : ΒάναΑΓ. Δ Ο Ξ Α : Πάρτυ ΑΓ. Δ Ο Ξ Α : ΤζΐνΑΓ. Δ Ο Ξ Α : Τρεϊς σταγόνες μπεντζίνα X. Κ Α Σ ΙΜ Ο Υ : Ζητιάνοι της δουλειάς

III. ΤαξΙΒιαΑΓ. Δ Ο Ξ Α : Στδν ίλιγγο τής ’Αμερικής ΑΓ. Δ Ο Ξ Α : Στή γοητεία τών τροπικών X. Ζ Α Λ Ο Κ Ω Σ Τ Α : Τό περιβόλι τών θεών

IV . ΠοιήματαΓ. Κ Α Ρ ΑΠ ΑΝ Ο Υ Πηγή.

V· Μαλέτη — κριτικήΜ. Β Ο Ν Α Π Α Ρ Τ Η : Ή νεκροφιλία στδ ϊργο τού Πόε Δ. Κ Υ Δ Ω Ν ΙΑ Τ Η : Συμβολή στή μελέτη τού άγροτικού σπιτιού Ν . ΔΡ ΑΚ Ο Υ ΛΙΔΗ : ΟΙ 12 Σταθμοί τής ζωής μας

» : Τό γλωσσικό μας ζήτημα» : Τό συναίσθημα τής κατωτερότητος

V I· Χοβιατική βιβλιοθήκη N T. ΛΕ Β ΙΝ : Τά παιδιά στή Σοβιετική Ένωση Ν . Τ Α Λ Ε Σ Κ ΙΝ : Μόσχα Στάλιγκραντ

> : Ό άνθρωπος πού σκότωσε τό Χΐτλερ ΗΛ. ΕΡΕΜΠΟΥΡΚ: Γαλλία 1943 Κίνημα Αντίστασης X. Ζ Α Λ Ο Κ Ω Σ Τ Α : ΡοϋμπελI. Α Λ Ε -Η Τ Ο Λ Σ Τ Ο Η : Φώς άπό τήν κόλαση (έτοιμάζεται).2 Β Α Ν ΤΑ Σ ΒΑΣΙΛΙΕΦ ΣΚ Α: Γλυκοχάραμα »3. Β. ΚΑΛΑΕΒ: Τό πατρικό σπίτι »Α . ΕΡΕΜΠΟΥΡΓΚ κτλ: Μέσα στή φωτιά »

ΙΟΙ αύθεντικώτερες μεταφράσεις. — Τά καλλίτερα έργα τής Σοβιετικής Λογοτεχνίας).