Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 20

ΤΕΥΧΟΣ 20 – ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2012

Συντακτική ΕπιτροπήΝτίνα Βαΐου (ΕΜΠ), Παύλος Μαρίνος Δελλαδέτσιμας (Χαροκόχειο Παν.), Μαρία Μαντουβάλου (ΕΜΠ), ΜύρωνΜυρίδης (ΑΠΘ), Νίκος Παπαμίχος (ΑΠΘ), Βίλμα Χαστάογλου (ΑΠΘ)

Υπεύθυνος Συντακτικής ΕπιτροπήςΚωστής Χατζημιχάλης, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, τηλ. 210 95 49 144, [email protected]

Σύμβουλοι Συντακτικής ΕπιτροπήςΧρ. Αγριαντώνη (ΚΝΕ/ΕΙΕ), Ε. Ανδρικοπούλου (ΑΠΘ), Α. Γερολύμπου (ΑΠΘ), Β. Γκιζελή (Παιδαγωγικό Ινστι-τούτο), Π. Ζέικου (Οργανισμός Θεσσαλονίκης), Ε. Ηλιοπούλου (Οργανισμός Αθήνας), Ι. Καρνάβου (ΑΠΘ), Μπ. Κα-σίμης (Παν. Πατρών), Κ. Καυκούλα (ΑΠΘ), Χρ. Κουλούρη (ΑΠΘ), Α. Κωσταντακοπούλου (Παν. Ιωαννίνων), Α.Λαμπριανίδης (Παν. Μακεδονίας), Λ. Λουλούδης (Γεωπονικό Παν.), Θ. Μαλούτας (Παν. Θεσσαλίας), Χ. Μαρου-κιάν (Παν. Αθηνών), Ν. Μπεόπουλος (Γεωπονικό Παν.), Ηλ. Μπεριάτος (Παν. Θεσσαλίας/ΥΠΕΧΩΔΕ), Κ. Παυ-λόπουλος (Χαροκόπειο Παν.), Ι. Σακέλης (Πάντειο Παν.), Γ. Σταθάκης (Παν. Κρήτης), Θ. Τερκενλή (Παν. Αιγαίου),Α. Τρούμπης (Παν. Αιγαίου), Μπ. Φιλιππακοπούλου (ΕΜΠ), Μ. Bruneau (CNRS/Univ. de Bordeaux ΠΙ), MD. Gar-cia-Ramon (Univ. Autonoma de Barcelona), R. Hudson (Univ. of Durham), V. Plum (Univ. of Roskilde), R. van derVaart (Univ. of Utrecht).

Μακέτα εξωφύλλου: Π. Καπόλα

ΟΔΗΓΙΕΣ ΠΑ ΤΟΥΣ ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ ΚΑΙ ΤΙΣ ΣΥΝΕΡΓΑΤΙΔΕΣ1. Οι ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ δημοσιεύουν πρωτότυπες επιστημονικές εργασίες οι οποίες αφορούν σε θέματα χώρου που ενθαρρύνουν συνεργα-σίες που θα καλύπτουν και θέματα διεθνούς ενδιαφέροντος, πέραν των ελληνικών. Το περιοδικό δέχεται επίσης σύντομα σχόλια στηνεπικαιρότητα, περιγραφές συνεδρίων και ερευνητικών εργασιών, φοιτητικές δραστηριότητες και βιβλιοκρισίες. Όλα ταεπιστημονικά άρθρα κρίνονται από δύο κριτές και οι άλλες συνεργασίες από τη Συντακτική Επιτροπή. 2. Τα επιστημονικά άρθρα προςδημοσίευση θα πρέπει να είναι 6.500-8.000 λέξεις και οι άλλες συνεργασίες 1.500-2.000 λέξεις εκτός βιβλιογραφίας. Θααποστέλλονται στην έδρα του περιοδικού με την ένδειξη «Για το περιοδικό ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ», σε τρία αντίγραφα, τυπωμένα από τη μίαπλευρά του χαρτιού σε 1,5 διά- στημα, με ικανά περιθώρια. Ο τίτλος του άρθρου, τα ονόματα των συγγραφέων και οι διευθύνσεις (ταχ.διεύθυνση, τηλ./fax και e-mail) θα είναι στην αρχή, σε ξεχωριστή σελίδα, γραμμένα και στα αγγλικά ή γαλλικά. Μετά την τελικήαποδοχή της εργασίας θα αποστέλλε- ται το τελικό κείμενο με τις τυχόν διορθώσεις σε δύο αντίγραφα και σε δισκέτα Η/Υ σε μορφή.doc ή ascii. 3. Κάθε επιστημονικό άρθρο συνοδεύεται στο τέλος από περίληψη 200 λέξεων μεταφρασμένη στα αγγλικά ή γαλλικά. 4.Πιθανά σχήματα, χάρτες κ.λπ. πρέπει να είναι ασπρόμαυρα στο πρωτότυπο, εκτός των φωτογραφιών, οι οποίες μπορεί να είναι καιέγχρωμες. Θα αποστέλλονται σε πρωτότυπη εκτύ- πωση και στην πρωτογενή τους ψηφιακή μορφή (δισκέτα, CD κ.λπ.) μετά την τελικήαποδοχή της συνεργασίας. 5. Οι βιβλιογραφικές ανα- φορές θα ακολουθούν το σύστημα Harvard: εντός κειμένου συγγραφέας καιχρονολογία, και πλήρης αναφορά στο τέλος του άρθρου. 6. Οι συνεργάτες/συνεργάτιδες του περιοδικού που δημοσιεύουνεπιστημονικά άρθρα λαμβάνουν δωρεάν δύο τεύχη ανά συγγραφέα και εκείνοι/ες που δημοσιεύουν σύντομες συνεργασίες ένα τεύχοςανά συγγραφέα. 7. Τα βιβλία για βιβλιοκριτική αποστέλλονται σε δύο αντί- τυπα στην έδρα του περιοδικού.

Τιμή τεύχους: 15€Συνδρομή ετήσια: 25€. Για φοιτητές: 20 €. Για οργανισμούς και βιβλιοθήκες: 45 €

Διεύθυνση για την αποστολή συνεργασιών και βιβλίων για κρίση:Περιοδικό ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο,Ελ. Βενιζέλου 70, Καλλιθέα 176 71, τηλ.: 210 95 49 176, 210 95 49 144, fax: 210 95 14 759, e-mail: [email protected].

Παραγωγή, διάθεση, διαφημίσεις και συνδρομές:Εκδόσεις νήσος, Σαρρή 14, 10553 Αθήνα, τηλ./φαξ: 210 3250058e-mail: [email protected]

ISSN: 1109-186Χ

Η Συντακτική Επιτροπή ευχαριστεί τις Πρυτανικές Αρχές τον Χαροκοπείου Πανεπιστημίου για τη φιλο-ξενία των ΓΕΩΓΡΑΦΙΩΝ στους χώρους του πανεπιστημίου.

Γ Ε Ω - Ε Π Ι Κ Α Ι Ρ Ο Τ Η Τ Ε Σ

3 Αντέξαμε 20 τεύχη!

7 Σχόλια συνεργατών και αναγνωστών για τα 20

τεύχη των Γεωγραφιών

Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ο Ν Ι Κ Α Α Ρ Θ Ρ Α

15 Βύρωνας Νάκος

Ανασκόπηση των προβολικών συστημάτων που

εφαρμόστηκαν στον ελληνικό χώρο από την

ίδρυση του ελληνικού κράτους μέχρι σήμερα

31 Κρίστη (Χρυσάνθη) Πετροπούλου

Από τη μετανάστευση της χαμένης αξιοπρέ-

πειας στα κινήματα πόλης της εξεγερμένης

αξιοπρέπειας: Μεξικό-ΗΠΑ. Το «κίνημα για τη

δικαιοσύνη στη γειτονιά»

51 Ιωάννης Πυθαρούλης, Χαράλαμπος Φείδας,

Θεόδωρος Καρακώστας

Μελέτη ενός επεισοδίου αστραπών-κεραυνών

με τη βοήθεια υψηλής ανάλυσης προσομοιώ-

σεων

79 Πέτρος Κατσαφάδος, Ηλίας Μαυροματίδης,

Νικόλαος Γκίκας, Αναστάσιος Παπαδόπου-

λος

Το σύστημα πρόγνωσης καιρού του Χαροκό-

πειου Πανεπιστημίου και στατιστική αξιολό-

γηση των προγνώσεων

99 Δημήτρης Καλλιώρας, Γιώργος Κανδύλης,

Νίκος Κρομυδάκης, Παναγιώτης Πανταζής

Οριοθέτηση τοπικών αγορών εργασίας στην

Ελλάδα βάσει των μετακινήσεων για εργασία

117 Κώστας Λαλένης, Ιωάννης Φραγκόπουλος,

Ιωάννης Κιοσσές, Στέφανος Κηπουρός

Εθνο-πολιτισμική ετερότητα, κοινωνικές δομές

και πολεοδομική οργάνωση στους μειονοτι-

κούς οικισμούς της Θράκης

Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ο Ν Ι Κ Ε ΣΣ Υ Ν Α Ν Τ Η Σ Ε Ι Σ -Α Ν Τ Ι Π Α Ρ Α Θ Ε Σ Ε Ι Σ

139 Βενετία Χατζή

Ετήσιο διεθνές συνέδριο RGS-IBG 2011 με

θέμα «Η γεωγραφική φαντασία»

Π Α Ρ Ο Υ Σ Ι Α Σ Ε Ι ΣΕ Ρ Ε Υ Ν Η Τ Ι Κ Ω Ν Ε Ρ Γ Α Σ Ι Ω ΝΚ Α Ι Δ Ι Α Τ Ρ Ι Β Ω Ν

144 Καλλιόπη Σαπουντζάκη, Ευθύμιος Καρύ-

μπαλης

Το ερευνητικό πρόγραμμα ENSURE: Ενίσχυση

της προσαρμοστικότητας κοινοτήτων και πε-

ριοχών που αντιμετωπίζουν φυσικούς και σύν-

θετους φυσικούς-τεχνολογικούς κινδύνους

Τ Ο Β Η Μ Α Τ Ω Ν Φ Ο Ι Τ Η Τ Ω Ν

149 Ιωάννης Ραυτόπουλος

Το παγκόσμιο εμπόριο του καφέ: Η διαμόρ-

φωση ενός άδικου συστήματος και η εναλλα-

κτική πρόταση του δίκαιου εμπορίου

155 Άρης Καφαντάρης, Βασιλική Κολιάκη, Δη-

μήτρης Σαγώνας

Διαδρομές νερού και ανθρώπων: Τοπιακή πα-

ρέμβαση στις πηγές του ποταμού Αχέροντα

161 Κανέλλα Βαλκάνου

Οι θαλάσσιες εγκοπές ως δείκτες μεταβολών

της στάθμης θάλασσας από σεισμικά ιστορικά

γεγονότα: Η περίπτωση της Χιλής στην Εύβοια

Β Ι Β Λ Ι Ο Κ Ρ Ι Τ Ι Κ Ε Σ

168 Πάνος Χατζηπροκοπίου

Λόης Λαμπριανίδης, Επενδύοντας στη φυγή: ηδιαρροή επιστημόνων από την Ελλάδα στηνεποχή της παγκοσμιοποίησης, Αθήνα: Κριτική,

2011

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

Erratum: στη σελ. 116 τεύχους 18 τα σωστά στοιχεία της κυρίας Νικολίνας Μυωφά είναι: Διπλωματική

Εργασία, Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, 2009. Επιβλέπων: Π.Μ. Δελλαδέτσιμας

000:Layout 1 10/3/12 1:54 PM Page 1

000:Layout 1 10/3/12 1:54 PM Page 2

Αντέξαμε 20 τεύχη!

Σημείωμα της Συντακτικής Επιτροπής

Οι ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ γιορτάζουν ένα ευχάριστο γεγονός έπειτα από μια συνεχή

εκδοτική παρουσία 11 χρόνων. Τα πρώτα 16 τεύχη ήταν σε συνεργασία με

τις εκδόσεις Εξάντας τις οποίες ευχαριστούμε θερμά, ιδιαίτερα την κυρία Μάγδα

Κοτζιά, και από το τεύχος 17 συνεχίζουμε με τις εκδόσεις Νήσος, με την κυρία

Πόλα Καπόλα την οποία επίσης ευχαριστούμε. Ευχαριστίες οφείλονται επίσης

στην ακούραστη γραμματέα του περιοδικού κυρία Ζωή Φουλίδη, η οποία, ανά-

μεσα στα τόσα που τρέχει, φροντίζει με μεγάλη επάρκεια την καθημερινότητα

του περιοδικού. Σημαντική, τέλος, είναι η υποστήριξη που έχουμε από το Χαρο-

κόπειο Πανεπιστήμιο και το Τμήμα Γεωγραφίας που φιλοξενούν τη Γραμματεία

του περιοδικού.

Αντέξαμε 20 τεύχη σε συγκυρίες περισσότερο ευνοϊκές από τις σημερινές,

έχοντας την ορμή και το κέφι μιας ομάδας που αρχίζει κάτι καινούργιο. Σήμερα

οι συνθήκες είναι δραματικά διαφορετικές και αναπαράγουν ανυπέρβλητες δυ-

σκολίες σε εκδοτικά εγχειρήματα όπως το δικό μας. Από το κόστος του περιοδι-

κού και τα περιορισμένα οικονομικά των αναγνωστών μέχρι το κέφι για να γρά-

ψεις κάτι όταν τόσα συμβαίνουν γύρω σου, όλα είναι διαφορετικά από το 2001

που ξεκινήσαμε. Συνεχίσουμε λοιπόν και από το 21ο τεύχος θα ανανεώσουμε τη

Συντακτική Επιτροπή και τους Συνεργάτες και θα επιχειρήσουμε ανοίγματα σε

νέες θεματολογίες και σε νεότερους ερευνητές/ριες, διατηρώντας όμως τον πλου-

ραλισμό ως προς τα θέματα και την κριτική σκοπιά ως προς την προσέγγιση, απο-

φεύγοντας τις θετικιστικές και τις πολύ τεχνικές προσεγγίσεις. Στο πρώτο τεύχος,

στο Σημείωμα της Συντακτικής Επιτροπής, γράφαμε:

«Οι Γεωγραφίες είναι προϊόν μιας συνεργασίας φίλων που έχει αρχίσει με διάφο-

ρες μορφές από το 1981. Αντίθετα προς τους νόμους της αγοράς, δεν έρχεται να κα-

λύψει μια υφιστάμενη ζήτηση, αλλά να συμβάλει στη δημιουργία μιας κριτικής

επιστημονικής συζήτησης για τα θέματα χώρου στην Ελλάδα και διεθνώς… Γιατί

όμως Γεωγραφίες; Ο προβληματισμός για το χώρο και τον τόπο είναι ήδη κατα-

κερματισμένος και ενίοτε υπερ-ειδικευμένος ανάμεσα σε πολεοδόμους, χωροτά-

κτες, γεωλόγους, τοπογράφους, ιστορικούς, αρχιτέκτονες, περιβαλλοντολόγους,

χαρτογράφους κ.ά. Έχει χαθεί η ενότητα του χώρου, ενώ σπάνια αναζητείται η

σχέση της υλικής, φυσικής βάσης με τις κοινωνικές και πολιτισμικές διαδικασίες.

Η γεωγραφία, ως επιστήμη του χώρου, έχει τα εργαλεία και τις μεθόδους να συν-

θέσει τις επιμέρους προβληματικές αν βασιστεί σε έναν πλουραλισμό, αν δεν είναι

Η Γεωγραφία αλλά Γεωγραφίες. Αν δηλαδή επιτρέψει τις πολλαπλές κριτικές προ-

σεγγίσεις, χωρίς τους ντεντερμινισμούς και τις τεχνοκρατικές απλουστεύσεις του

παρελθόντος. Αυτή την προσέγγιση προτίθεται να προωθήσει το περιοδικό και

προσκαλεί όσες και όσους ενδιαφέρονται να συνεργαστούν μαζί του σε αναζήτηση

μιας (όχι μάταιης, πιστεύουμε) νέας συλλογικότητας».

ΓΕΩ-ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΕΣ 3

Γ Ε Ω - Ε Π Ι Κ Α Ι Ρ Ο Τ Η Τ Ε Σ

001:Layout 1 10/3/12 1:55 PM Page 3

Αυτά γράφαμε τότε. Επιδιώκαμε παράλληλα να στηρίξουμε την υπόθεση

της γεωγραφίας στην Ελλάδα και τη λειτουργία των δυο νέων πανεπιστημιακών

τμημάτων, δημιουργώντας ένα χώρο διαλόγου. Αν πετύχαμε στις επιδιώξεις μας

το αποτιμούν κάθε τόσο οι αναγνώστες/συνεργάτες και οι αναγνώστριες/συνερ-

γάτιδες του περιοδικού. Κάποιοι και κάποιες από αυτούς/ες είχαν την καλοσύνη

να μας στείλουν τα σχόλιά τους που δημοσιεύονται στη συνέχεια. Τους και τις

ευχαριστούμε.

Το 20ό τεύχος δίνει ευκαιρία για έναν μικρό απολογισμό και σκέψεις για το

πώς συνεχίζουμε. Σε όλα τα τεύχη έχει διατηρηθεί η οργάνωση σε έξι θεματικές

ενότητες: Γεω-επικαιρότητες, με δυο σχόλια σε θέματα συγκυρίας σχετικά με τη

γεωγραφία, Επιστημονικά Άρθρα, όπου δημοσιεύονται εκτενείς εργασίες σε δια-

φορετικές θεματικές περιοχές μετά από κρίση δύο ή περισσοτέρων κριτών, Επι-στημονικές Συναντήσεις και Αντιπαραθέσεις, στις οποίες δημοσιεύονται σύντομες

περιγραφές συνεδρίων και σεμιναρίων και άλλων επιστημονικών δράσεων, Πα-ρουσιάσεις Ερευνών και Διατριβών, Βήμα των Φοιτητών, όπου δημοσιεύονται ερ-

γασίες κυρίως πτυχιακών/διπλωματικών εργασιών, και Βιβλιοκριτικές. Πιστεύ-

ουμε ότι οι ενότητες αυτές είναι και στο μέλλον χρήσιμες, γιατί δίνουν μια ευε-

λιξία στη διάταξη της ύλης, και σκοπεύουμε να τις διατηρήσουμε.

Στον πίνακα που ακολουθεί εμφανίζονται αναλυτικά μέχρι το τεύχος 20 ο

αριθμός των εργασιών ανά ενότητα, εκτός από τις Γεω-επικαιρότητες που είναι

σταθερά δύο ανά τεύχος. Από τον πίνακα φαίνεται ότι συνολικά έχουν δημοσιευ-

τεί 127 επιστημονικά άρθρα που κάλυψαν τους περισσότερους κλάδους της γεω-

γραφίας, 45 επιστημονικές συναντήσεις και αντιπαραθέσεις, κυρίως περιγραφές

συνεδρίων στην Ελλάδα και το εξωτερικό, 47 παρουσιάσεις Ερευνών και Δια-

τριβών, 36 φοιτητικές εργασίες και 40 βιβλιοκριτικές. Συνολικά συνεργάστηκαν

490 επιστήμονες από τους οποίους 32% είναι γυναίκες, στην πλειοψηφία τους

από την Ελλάδα. Έχουν απορριφθεί έπειτα από κρίση ή οι συγγραφείς δεν επα-

νήλθαν με διορθώσεις 42 επιστημονικά άρθρα (33,3% των δημοσιευμένων) και

έχουν επιστραφεί χωρίς κρίση λόγω αντικειμένου ξένου προς τη θεματολογία του

περιοδικού 14 άρθρα και φοιτητικές εργασίες.

Από τα 20 τεύχη, τα 6 ήταν αφιερώματα, εκτεταμένα ή περιορισμένα. Το

τεύχος 2/2001 περιείχε αφιέρωμα στη «Γεωγραφική Εκπαίδευση» σε επιμέλεια

Κωστή Χατζημιχάλη. Το 5/2003 για την «Ήπειρο» σε επιμέλεια Στάθη Δαμιανά-

κου. Το 7/2004 για την «Αθήνα 2004: στα μονοπάτια της παγκοσμιοποίησης», σε

επιμέλεια Ντίνας Βαίου, Μαρίας Μαντουβάλου και Μαρίας Μαυρίδου. Το

12/2006 για τη «Θεσσαλονίκη: Μητρόπολη και Περιαστικότητα» σε επιμέλεια

Μύρωνα Μυρίδη. Το συγκεκριμένο αφιέρωμα προέκυψε από τις εισηγήσεις του

1ου Συνεδρίου των Γεωγραφιών που έγινε στη Θεσσαλονίκη, στις 21-23 Οκτω-

βρίου 2005, με 50 ανακοινώσεις σε 8 θεματικές ενότητες και προσκεκλημένο ομι-

λητή τον καθηγητή του UCLA Edward Soja. Το 13/2007 είχε αφιέρωμα για «Με-

τανάστευση και Αστικός Χώρος: Επίπεδα και Πρακτικές Ένταξης», σε επιμέλεια

Ντίνας Βαίου και Απόστολου Παπαδόπουλου. Επίσης έχουν γίνει σύντομα αφιε-

ρώματα στον David Harvey (10/2005), με την ευκαιρία της επίσκεψής του στην

Αθήνα, και στον Emile Kolodny (18/2011), καθώς και συνεντεύξεις με την Doreen

Massey (1/2001), τον Guy Burgel (11/2006) και τον David Harvey (19/2012).

Παίρνουμε σοβαρά υπόψη τις απόψεις εκείνων των συναδέλφων που ζητούν πε-

ρισσότερα αφιερώματα και τους/τις καλούμε να κάνουν σχετικές προτάσεις.

4 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012

001:Layout 1 10/3/12 1:55 PM Page 4

Δίνουμε ιδιαίτερη σημασία στις Γεω-επικαιρότητες γιατί είναι ίσως η πιο

άμεση παρέμβαση του περιοδικού, δεδομένου ότι η ΣΕ αποφασίζει ποιο θέμα πρέ-

πει να σχολιαστεί και επιλέγει τους συναδέλφους/σες γι’ αυτό. Στα θέματα που

σχολιάστηκαν περιλαμβάνονται: το πρόβλημα της λειψυδρίας και της διαχείρι-

σης των νερών, τα αυθαίρετα, το άρθρο 24 του Συντάγματος, τα «ακραία» καιρικά

φαινόμενα και οι κατολισθήσεις, ο πόλεμος στο Ιράκ, η υπεράσπιση του δημόσιου

χώρου από τις καταπατήσεις, η υποθαλάσσια κυκλοφοριακή αρτηρία στη Θεσ-

σαλονίκη, οι πυρκαγιές στην Πελοπόννησο, οι αστικές εξεγέρσεις στα περίχωρα

του Παρισιού και στην Αθήνα, ο Ελαιώνας της Αθήνας, τα ειδικά χωροταξικά, η

κλιματική αλλαγή, η διεθνική μετανάστευση σε σχέση με τα κέντρα κράτησης

μεταναστών, κ.ά.

20 τεύχη λοιπόν, με 20 θαυμάσια εξώφυλλα με ειδική επιμέλεια του Μύ-

ρωνα Μυρίδη. Τα σχόλια και οι ιδέες/προτάσεις των φίλων που ακολουθούν –τους ευχαριστούμε ακόμη μια φορά– θα αποτελέσουν αντικείμενο συζήτησης της

νέας ΣΕ. Σπεύδουμε όμως να σημειώσουμε ότι σχεδιάζεται η ηλεκτρονική κυ-

κλοφορία του περιοδικού με αντίστοιχη ιστοσελίδα, η οποία θα εμφανίζεται δύο

μήνες μετά την κυκλοφορία της έντυπης μορφής.


Τεύχη Επιστημονικά Επιστημονικές Έρευνες Το Βήμα Βιβλιοκρισίες Αριθμός

Άρθρα Συναντήσεις και των Συγγραφέων

και Διατριβές Φοιτητών

Αντιπαραθέσεις

1 5 4 6 1 5 30

2 9 5 4 2 2 35

3 4 4 4 2 3 30

4 5 1 5 2 3 22

5 10 - - 2 3 20

6 5 3 2 2 3 31

7 5 7 2 4 - 32

8 6 2 1 2 3 23

9 7 2 2 3 2 31

10 8 1 2 3 2 26

11 3 2 3 1 2 26

12 8 3 1 2 2 29

13 11 1 2 2 - 26

14 5 - 1 2 3 20

15 8 2 3 1 2 27

16 8 - 3 2 - 19

17 5 1 1 2 - 12

18 4 1 3 1 - 16

19 5 3 1 - 3 16

20 6 3 1 2 2 19

Σύνολο 127 45 47 36 40 490

001:Layout 1 10/3/12 1:55 PM Page 5

Αγριαντώνη Χριστίνα

Αθανασίου Έυη

Αλεξανδρόπουλος Ι.Χ.

Ανδρικοπούλου Ελένη

Ανθοπούλου Θεοδοσία

Αρβανιτίδης Πασχάλης

Αυγερινού Κολώνια Σοφία

Βαβλιάκης Ελευθέριος

Βασενχόβεν Λουδοβίκος

Βεντούρα Λίνα

Βουβαλίδης Κων/νος

Γερολύμπου Αλεξάνδρα

Γήτας Ιωάννης

Γκιζελή Βίκα

Γούσιος Δημήτρης

Δέτσης Βασίλειος

Εμμανουήλ Δημήτριος

Ιακωβίδου Όλγα

Καλύβας Διονύσης

Καλογήρου Σταμάτης

Κανδύλης Γεώργιος

Καρακώστας Θεόδωρος

Καραμεσίνη Μαρία

Καρύμπαλης Ευθύμιος

Κασίμης Χαράλαμπος

Κατσαφάδος Πέτρος

Καυκαλάς Γρηγόρης

Καυκούλα Κυριακή

Κίζος Θανάσης

Κλαμπατσέα Ρένα

Κόλλια-Κουσουρή Βασιλική

Κοτζαμάνης Βύρων

Κουρλιούρος Ηλίας

Κουσουλάκου Αλεξάνδρα

Κράλη Ευαγγελία

Κρητικός Γεώργιος

Κωνσταντακοπούλου Αγγελική

Λαγουβάρδος Κωνσταντίνος

Λαδά Αναστασία

Λαζαρίδη Αικατερίνη

Λαμπριανίδης Λόης

Λαφαζάνη Θεοδώρα

Λαφαζάνη Όλγα

Λέκκας Σπυρίδων

Λεοντίδου Λίλα

Λεοντσίνη Μαρία

Λουλούδης Λεωνίδας

Λυμπεράκη Αντιγόνη

Μάζης Ιωάννης

Μαλούτας Θωμάς

Μαμάσης Νικόλαος

Μαρουκιάν Χαμπίκ

Μαυρίδου Μαρία

Μίχα Ειρήνη

Μοδινός Μιχαήλ

Μπαλαμπανίδης Δημήτριος

Μπαλαφούτης Χρήστος

Μπελαβίλας Νικόλαος

Μπεόπουλος Νικόλαος

Μπεριάτος Ηλίας

Μπριασούλη Ελένη

Μυρίδης Μύρων

Νάκος Βύρων

Παγώνης Θάνος

Παπαδόπουλος Απόστολος

Παπαναστασίου Δημήτρης

Παπαπέτρου-Ζαμάνη Αθηνά

Παπαταξιάρχης Ευθύμιος

Παπάς Πέτρος

Παρασχάκης Ιωάννης

Παρχαρίδης Ισαάκ

Πατιάς Πέτρος

Πατρίκιος Γεώργιος

Παυλόπουλος Κοσμάς

Πετράκης Μιχαήλ

Πετράκος Γιώργος

Πετροπούλου Κρίστη

Πλεξουσάκη Ευφροσύνη

Πογιατζή Ελευθερία

Πολύζος Σεραφείμ

Πούλος Σεραφείμ

Πρεβελάκης Γιώργος

Ροβολής Αντώνιος

Σαγιάς Ίων

Σακέλλης Ιωάννης

Σαπουντζάκη Καλλιόπη

Σιατίτσα Δήμητρα

Σκορδίλη Σοφία

Σουλακέλλης Νικόλαος

Σπιλάνης Ιωάννης

Σταθάκης Γιώργος

Σταματόπουλος Λεωνίδας

Στεφανάκης Εμμανουήλ

Στρατηγάκη Μαρία

Συλλαίος Νικόλαος

Τραγάκη Αλεξάνδρα

Τσάρτας Πάρις

Τζιμόπουλος Χρήστος

Φιλιππακοπούλου Βασιλική

Φιλιππίδης Δημήτρης

Φουμέλης Μιχαήλ

Φουντούλης Ιωάννης

Χαϊδοπούλου-Βρυχέα Μαρία

Χαλκιάς Χρίστος

Χριστοδούλου Χάρις

Ψιλοβίκος Αντώνης


KΑΤΑΛΟΓΟΣ ΚΡΙΤΩΝ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ

Τα επιστημονικά άρθρα κρίνονται ανώνυμα από δυο κριτές. Ο κατάλογος που ακολουθεί περιλαμ-

βάνει τους κριτές του περιοδικού στα 20 πρώτα τεύχη, αρκετοί και αρκετές για περισσότερο από

δυο φορές. Τα μέλη της ΣΕ, τα οποία λειτούργησαν και αυτά ως κριτές και δεν αναφέρονται στον

κατάλογο, ευχαριστούν τους/τις συναδέλφους/ες για τη βοήθεια προς το περιοδικό.

001:Layout 1 10/3/12 1:55 PM Page 6

ΣΧΟΛΙΑ ΣΥΝΕΡΓΑΤΩΝ ΚΑΙ ΑΝΑΓΝΩΣΤΩΝΓΙΑ ΤΑ 20 ΤΕΥΧΗ ΤΩΝ ΓΕΩΓΡΑΦΙΩΝ

Ευαγγελία Αθανασίου1

Οι Γεωγραφίες παρουσιάζουν όλο το εύρος των θεμάτων της έρευνας για θέματα

χώρου στην Ελλάδα. Αποτελούν το μοναδικό έντυπο βήμα για την έκφραση της

έρευνας αυτής και γι’ αυτό η ύπαρξή τους και μόνο είναι ιδιαίτερα κρίσιμη. Ως σο-

βαρό βήμα, το περιοδικό αναδεικνύει τις διαφορετικές πτυχές και όψεις των ελ-

ληνικών χωρικών ζητημάτων και τις πολλαπλές χωρικές διαστάσεις της ελληνι-

κής πραγματικότητας. Πέρα και μέσα από αυτή του τη λειτουργία, το περιοδικό

επεξεργάζεται το στίγμα μίας ελληνικής χωρικής προβληματικής, όχι με την έν-

νοια της περιφερερειακής, ετεροπροσδιοριζόμενης ως προς το κυρίαρχο κέντρο

συζήτησης, αλλά της διαφορετικής, όσο και αλληλένδετης, θέασης από έκκεντρη

και μεταβαλλόμενη θέση. Η επεξεργασία αυτού του στίγματος είναι ένα εγχεί-

ρημα που συνεχίζεται. Ευχόμαστε οι Γεωγραφίες να αντέξουν για πολύ ακόμη,

κόντρα στην αρνητική συγκυρία.

Γεωργία Αλεξανδρή, Βενετία Χατζή2

Η Γεωγραφία ως ανεξάρτητη επιστήμη στην Ελλάδα μπορεί να αναπτύχθηκε πρό-

σφατα, αλλά ο ρόλος της πλέον, στην τρέχουσα περίοδο της οικονομικής, κοινω-

νικής και πολιτικής κρίσης, αποκτά ιδιάζουσα σημασία. Παράλληλα, όμως, οι πο-

λιτικές λιτότητας που επιβάλλονται και οι «αναδιαρθρώσεις» που προωθούνται σε

επιστημονικά ιδρύματα και ερευνητικά κέντρα δυσχεραίνουν σημαντικά το έργο

των νέων ερευνητών/ριών, πλήττοντας σε μεγάλο βαθμό την κοινωνική έρευνα,

και στην προκείμενη περίπτωση τον επιστημονικό κλάδο της Ανθρωπογεωγρα-

φίας.

Το περιοδικό Γεωγραφίες, με το 20ό τεύχος και διανύοντας τον 11ο χρόνο

ζωής του, έχει αποτελέσει πηγή αναζήτησης και αναφοράς για αρκετούς ερευνη-

τές. Δίνοντας έρεισμα στη διατύπωση απόψεων και δημοσίευση θέσεων, που υπό

άλλες συνθήκες θα έμεναν στα ράφια προσωπικών βιβλιοθηκών, έχει συμβάλει

στη διαμόρφωση ενός πρωτογενούς ελληνόγλωσσου γεωγραφικού διαλόγου.

Κατά την προσωπική μας άποψη, το περιοδικό Γεωγραφίες σηματοδοτεί επιπλέον

ένα χώρο για την προώθηση της χωρικής και κοινωνικής δικαιοσύνης. Εκτιμώντας

την προσπάθεια και την ποιότητα της εργασίας της Συντακτικής Επιτροπής για το

εξαιρετικό αυτό εγχείρημα όλα αυτά τα χρόνια, αυτό που ίσως θα επιχειρούσαμε

να προτείνουμε είναι η συνέχιση και ενθάρρυνση της κατάθεσης ριζοσπαστικών

γεωγραφικών προσεγγίσεων, τις οποίες άλλωστε επιβάλλει η εποχής μας...

Βασίλης Αυδίκος3

Σε μια εποχή όπου ο χώρος των κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών πα-

ραμερίζεται συνειδητά από τις κυρίαρχες δομές, η εκδοτική προσπάθεια των Γε-ωγραφιών αποτελεί μια όαση για αυτούς που ασχολούνται με τις επιστήμες του


1 Επίκουρη Καθηγήτρια,

Τομέας Πολεοδομίας, Χωροτα-

ξίας και Περιφερειακής Ανάπτυ-

ξης, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, ΑΠΘ.

2 Υποψήφιες Διδάκτορες,

Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο

Πανεπιστήμιο.

3 Εντεταλμένος διδάσκων

στο τμήμα Περιφερειακής Οικο-

νομικής Ανάπτυξης, Πανεπιστή-

μιο Στερεάς Ελλάδας.

001:Layout 1 10/3/12 1:55 PM Page 7

χώρου, η οποία, παράλληλα, κρατά ένα υψηλό ποιοτικό επίπεδο στην παρουσίαση

της ελληνικής γεωγραφικής σκέψης. Στα επόμενα χρόνια, θα ήταν ευχή οι Γεω-

γραφίες να λειτουργήσουν ως μια πιο ενεργή επιστημονική κοινότητα για τους

έλληνες γεωγράφους, μέσα από πρωτοβουλίες για την διοργάνωση ημερίδων-

συνεδρίων και την διευκόλυνση των νέων ερευνητών να έρθουν σε επαφή με την

ευρύτερη γεωγραφική κοινότητα. Ακόμη, θα ήταν επιθυμητό οι Γεωγραφίες να

αποτελέσουν τον πυρήνα μιας προσπάθειας που θα αναδείξει τη γεωγραφική

γνώση στο ευρύτερο κοινό και θα εμπλουτίσει διάφορες συζητήσεις επίμαχων και

καθημερινών πολιτικών με τη γεωγραφική ανάλυση, που τόσα πολλά έχει να προ-

σφέρει.

Φερενίκη Βαταβάλη,4 Ευαγγελία Χατζηκωνσταντίνου5

Σκαλίζοντας το παρελθόν για να δούμε πώς και πότε ξεκινά η σχέση μας με τις Γε-ωγραφίες συνειδητοποιήσαμε πως και οι δυο μας γνωρίσαμε το περιοδικό με έναν

τρόπο πολύ βιωματικό. Αμέσως μετά το τέλος των αρχιτεκτονικών μας σπουδών

μάς δόθηκε βήμα για να παρουσιάσουμε τη δουλειά μας ανάμεσα σε κείμενα και

άρθρα δασκάλων, συναδέλφων και συμφοιτητών μας, ανθρώπων από διαφορετι-

κές γενιές που ήδη γνωρίζαμε ή θα γνωρίζαμε τα επόμενα χρόνια.

Από τότε οι Γεωγραφίες αποτέλεσαν για μας έναν από τους βασικούς χώ-

ρους συζήτησης για τα ζητήματα του χώρου. Ένα χώρο συζήτησης που μέσα από

την πλούσια θεματολογία και τις προσεγγίσεις των επιμέρους θεμάτων αναδει-

κνύει συστηματικά τις πολλαπλές διαστάσεις του χώρου. Θεωρούμε μάλιστα ότι

υπάρχει πεδίο για ακόμα μεγαλύτερες συνθέσεις οπτικών της κοινωνικής και της

φυσικής γεωγραφίας πάνω σε συγκεκριμένα θέματα.

Θα θέλαμε να σταθούμε λίγο στο τεύχος για την Ολυμπιακή Αθήνα, το

οποίο θεωρούμε σταθμό στην ιστορία του περιοδικού. Οι εξαιρετικές διερευνή-

σεις που έγιναν στο πλαίσιο του σχετικού αφιερώματος τροφοδότησαν τη συζή-

τηση για τους πρόσφατους μετασχηματισμούς των πόλεων, ανοίγοντάς τη στο

ευρύτερο κοινό τόσο με την πολύ ενδιαφέρουσα δημόσια συζήτηση όσο και με το

πολύ καλό φωτογραφικό υλικό που το συνόδευαν. Λαμβάνοντας μάλιστα υπόψη

τους περιορισμούς στο σχολιασμό της επικαιρότητας που τίθενται από μία εξα-

μηνιαία έκδοση, η κριτική αποτίμηση ζητημάτων μέσα από ανάλογα αφιερώματα

αποκτά ιδιαίτερη σημασία. Τολμούμε μάλιστα να προτείνουμε ένα αντίστοιχο

αφιέρωμα για την Αθήνα ή γενικότερα για την ελληνική πόλη στη σημερινή συ-

γκυρία της κρίσης.

Κλείνοντας, θα θέλαμε να σημειώσουμε πως βρίσκουμε τη μορφή του πε-

ριοδικού ιδιαίτερα προσεγμένη καθώς και αναγνωρίσιμη, και κάποια από τα εξώ-

φυλλα του πραγματικά δροσερά!

Αλέκα Γερόλυμπου6

Από την αρχή με έθελξαν το αντικείμενο και οι στόχοι του περιοδικού

Γεωγραφίες. Το όνομα πρώτα, που παραπέμπει στην κυριολεκτική αλλά τόσο

πο λύσημη ετυμολογία της λέξης Γεωγραφία ως Γράφω την Γη, και

συσχε τίζει τον φυσικό κόσμο με τις κοινωνικές και πολιτισμικές διερ γασίες.

Ύστερα, ο πληθυντικός στον τίτλο, που προϊδεάζει για την πολυδιάστατη θεώ-


4 Διδάκτωρ ΕΜΠ, Τομέας

Πολεοδομίας και Χωροταξίας.

5 Υποψήφια Διδάκτωρ

ΕΜΠ, Τομέας Πολεοδομίας και

Χωροταξίας.

6 Καθηγήτρια, Τομέας

Πολεοδομίας, Χωροταξίας και

Περιφερειακής Ανάπτυξης Τμήμα

Αρχιτεκτόνων, ΑΠΘ.

001:Layout 1 10/3/12 1:55 PM Page 8

ρηση των θεμάτων και τη μη-συμβατική, ενίοτε ανα τρεπτική, προσέγγιση, σύμ-

φωνα με τις καλύτερες παραδόσεις της discipline.

Στην Ελλάδα, ως διέξοδος για το ξεπέρασμα των πολλών και μεγάλων

κρίσεων που γνώρισε η χώρα, χρησιμοποιήθηκε πάντα η «αξιοποίηση» της

εθνικής γης. Και, κάθε φορά, η κακοποίησή της δημιούργησε δισεπίλυτα

προβλήματα που μακροπρόθεσμα διαμόρφωσαν προβληματικές συνθήκες ζωής

στους αστικούς και αγροτικούς χώρους, αλλά και την απαράδεκτη νοοτροπία ιθυ-

νόντων και πολιτών απέναντι στην εκμετάλλευση της γης. Το περιοδικό, χωρίς

να συμμερίζεται την πλασματική ευφορία της τελευταίας δεκαετίας, ανέδειξε τις

ιδιαίτερες πτυχές που σχετίζονται με την οργάνωση του χώρου και βρίσκονται

στον πυρήνα των περισσότερων σύγχρονων πολιτικών προβλημάτων. Οικολογία,

αστικοποίηση, μετανάστευση, θέματα φύλου, ανάπτυξη περιφερειών, gentri -

fication, city branding, μορφές αφανούς εργασίας, κ.λπ., αποτελούν τη θεματική

των άρθρων, που καταφέρνουν να συνδυάζουν θεωρητικές προσεγγίσεις με

έρευνα στον τόπο και να ισορροπούν μεταξύ του ακαδημαϊκού επιπέδου και

μιας εύστοχης και απαιτητικής εκλαΐκευσης. Το ξέρω ότι είμαι πολύ θετική… Και

θα συνεχίσω. Χαίρομαι ιδιαίτερα τις «Γεωεπικαιρότητες», διαβάζω μανιωδώς τις

βιβλιοκριτικές (όσο πιο εκτενείς τόσο καλύτερα) και πιστεύω πως συχνότατα

υπήρξαν αξιόλογες δημοσιεύσεις φοιτητικών εργασιών. Παραμένοντας πάντα αρ-

χιτέκτων, θα ‘θελα να δω λίγο χρώμα και περισσότερες εικόνες, και να δηλώσω

παράλληλα ότι καταλαβαίνω γιατί αυτό δεν είναι εφικτό. Ελπίζω να μου ζητή-

σετε και πάλι να γράψω όταν φτάσουμε στα 100 τεύχη…

Ένωση Γεωγράφων Ελλάδας

Το να συμπληρώνει ένα περιοδικό 20 τεύχη σε ένδεκα χρόνια ζωής είναι από μόνο

του αξιόλογο επίτευγμα. Δείχνει ότι το έντυπο αυτό έχει καταφέρει να εδραιώσει

κατά τρόπο αδιαμφισβήτητο τη θέση του στις επιστημονικές εκδόσεις και ότι έχει

δημιουργήσει μια στέρεη σχέση με το αναγνωστικό του κοινό.

Στην περίπτωση, όμως, των Γεωγραφιών η επιτυχία γίνεται μεγαλύτερη,

μιας και πρόκειται για μια έκδοση που άνοιξε νέους δρόμους στη ελληνική γεω-

γραφική σκέψη. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η απόφαση αρχικά των εκδόσεων

ΕΞΑΝΤΑΣ και αργότερα των εκδόσεων ΝΗΣΟΣ να στηρίξουν το όραμα της Συ-

ντακτικής Ομάδας των Γεωγραφιών εκδίδοντας ένα περιοδικό ειδικευμένο στη

ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ αποτέλεσε στην εποχή της ρίσκο. Ήταν η εποχή όπου η αναγέν-

νηση της Γεωγραφικής Εκπαίδευσης στην Ελλάδα με τη λειτουργία των δύο Πα-

νεπιστημιακών Τμημάτων βρισκόταν ακόμα στα πρώτα της βήματα… Τότε, οι

Γεωγραφίες ήταν ένα από τα βασικά σημεία αναφοράς για τους ανθρώπους που

προσπαθούσαν να προσεγγίσουν τις σύγχρονες χωρικές αντιλήψεις και τη συ-

στηματική ανάπτυξη του γεωγραφικού στοχασμού, του κοινωνικού προβληματι-

σμού και του επιστημονικού διαλόγου με εύληπτο αλλά υψηλού επιπέδου περιε-

χόμενο.

Η διεπιστημονική προσέγγιση της γεωγραφικής επιστήμης παράγει μια

προστιθέμενη παιδαγωγική αξία, η οποία συμβάλλει στην ανάδειξη νέων τρόπων

θέασης της χωρικής πραγματικότητας και στη θετική αλλαγή νοοτροπίας, και

προς αυτή την κατεύθυνση πιστεύουμε ότι οφείλει να κινηθούν το ενδιαφέρον

και οι προτεραιότητες της Συντακτικής Ομάδας του περιοδικού στο άμεσο μέλ-


001:Layout 1 10/3/12 1:55 PM Page 9

λον. Η ανάγκη ουσιαστικής εμπλοκής των Γεωγραφιών στην προσπάθεια προώ-

θησης της γεωγραφικής σκέψης στο ευρύτερο κοινό (π.χ. μέσω συνεδρίων, εκθέ-

σεων, συναντήσεων προώθησης) γίνεται εντονότερη προκειμένου να δημιουργη-

θεί και να αναπτυχθεί ένα δυναμικό δίκτυο γεωγραφικού διαλόγου και αλληλεπί-

δρασης.

Για εμάς, την Ένωση Γεωγράφων Ελλάδας (Ε.ΓΕΩ.), όλα αυτά χρόνια το

περιοδικό υπήρξε ένας από τους πιο αποδοτικούς διαύλους επικοινωνίας με κα-

ταξιωμένους επιστήμονες του χώρου, συναδέλφους/σες, μεταπτυχιακούς/ες και

προπτυχιακούς/ες φοιτητές/τριες. Έχουμε κάθε λόγο να παροτρύνουμε τους συ-

ναδέλφους/σες μας να ενισχύσουν ακόμη περισσότερο το έργο του περιοδικού με

τη συμμετοχή τους στη αρθογραφία του και να στηρίξουν την κυκλοφορία του με

την ανάγνωσή του. Ευχόμαστε στις Γεωγραφίες να συνεχίσουν με μεγαλύτερο

δυναμισμό δίνοντας περισσότερο βαρύτητα σε σύγχρονα ερευνητικά πεδία, με-

ταδίδοντας τον πλούτο κα την ομορφιά της Γεωγραφική Επιστήμης με παράλλη-

λες δραστηριότητες και… να τα χιλιάσουν!

Ελισάβετ Θωίδου7

Οι Γεωγραφίες πραγματικά άντεξαν να παραμένουν ένα από τα ελάχιστα επιστη-

μονικά περιοδικά για την ανάλυση και τον σχεδιασμό του χώρου στην Ελλάδα.

Τίτλος και περιεχόμενο ανέδειξαν το νόημα και τη σημασία του επιστημονικού πε-

δίου της Γεωγραφίας. Το περιοδικό, με τη σταθερή του παρουσία τα 11 τελευταία

χρόνια, εκτός από το γεγονός ότι προσφέρει έναν έγκυρο χώρο για επιστημονικές

δημοσιεύσεις ο οποίος δεν καλύπτεται από αντίστοιχα επιστημονικά περιοδικά

του εξωτερικού, συμβάλλει και στη διαμόρφωση ενός τρόπου θεώρησης των ζη-

τημάτων του χώρου. Η ενθάρρυνση της κριτικής σκέψης είναι ένα βασικό στοι-

χείο που διαμορφώνει τον χαρακτήρα του. Σημαντικό στοιχείο είναι ακόμα η ανά-

δειξη της διεπιστημονικότητας της Γεωγραφίας κατά την επιλογή των θεμάτων,

αν και ίσως θα είχε ενδιαφέρον να δοθεί μεγαλύτερη έμφαση στα θέματα του χω-

ρικού σχεδιασμού.

Για το μέλλον ιδιαίτερη επιτυχία μπορεί να έχει η σύνδεση των εκδόσεων

με συγκεκριμένες επιστημονικές διοργανώσεις, όπως εξάλλου φάνηκε από τη

μέχρι τώρα πορεία του περιοδικού. Επιπλέον, ίσως δεν μπορεί να αποφύγει κανείς

το ερώτημα πως θα ήταν οι Γεωγραφίες σε ηλεκτρονική (μόνο;) έκδοση. Σε κάθε

περίπτωση, εύχομαι οι Γεωγραφίες και οι άνθρωποί τους να συνεχίσουν να επι-

μένουν με επιτυχία για πολλά ακόμα τεύχη.

Ευθύμιος Καρύμπαλης8

Θα ήθελα να συγχαρώ τη Συντακτική Επιτροπή του περιοδικού Γεωγραφίες, του

μοναδικού ελληνικού περιοδικού των επιστημών του χώρου που αναλύει και πα-

ρουσιάζει με προσιτό σε όλους τους αναγνώστες τρόπο σύγχρονα επιστημονικά

γεωγραφικά θέματα.

Έχοντας δημοσιεύσει 4 άρθρα, 2 παρουσιάσεις συνεδρίων και 1 παρου-

σίαση έρευνας, θα ήθελα να επισημάνω τη σχολαστική κρίση των εργασιών και

τη γλωσσική επιμέλεια στην οποία υπόκεινται τα κείμενα πριν δημοσιευθούν στο

περιοδικό. Εντούτοις σε κάποιες περιπτώσεις η δημοσίευσή τους αργεί πολύ. Ίσως


7 Επίκουρη Καθηγήτρια,

Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας

και Ανάπτυξης, ΑΠΘ-Βέροια.

8 Επίκουρος Καθηγητής,



001:Layout 1 10/3/12 1:55 PM Page 10

φταίει ο μικρός αριθμός τευχών που δημοσιεύονται το χρόνο. Καλό θα ήταν ο

αριθμός αυτός να αυξηθεί.

Το πολύ θετικό του περιοδικού είναι η πλούσια ύλη που καλύπτει εξίσου τα

αντικείμενα της φυσικής και ανθρώπινης γεωγραφίας. Δημοσιοποιεί τα ερευνη-

τικά αποτελέσματα προγραμμάτων και διατριβών ενώ πάντα θίγει επίκαιρα θέ-

ματα αιχμής. Κάτι που θα πρόσθετε στην αισθητική του περιοδικού και συνάμα

θα έκανε ευχάριστη την ανάγνωση θα ήταν το χρώμα. Μεγάλος αριθμός εικόνων

αφορά χάρτες που σαφώς χάνουν σε ποιότητα όταν τυπώνονται σε αποχρώσεις

του γκρι. Επίσης η δημιουργία μιας ιστοσελίδας για το περιοδικό με τους τίτλους

των περιεχομένων ανά τεύχος, τις οδηγίες προς τους συγγραφείς και ίσως ένα

χώρο κουβέντας και ανταλλαγής απόψεων για την ύλη θα το έκανε περισσότερο

γνωστό.

Με την ευχή να χιλιάσει τα τεύχη του!

Θανάσης Κίζος9

Η γεωγραφική εκπαίδευση και έρευνα στην Ελλάδα δεν έχει την ιστορία και το

βάθος που έχει σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Πριν από 10 περίπου χρόνια, μαζί με

τον συνεργάτη μου τότε Χ. Βακουφάρη υποβάλλαμε μια εργασία για το Συνέδριο

της Εταιρείας Αγροτικής Οικονομίας (για τη γεωγραφία των προϊόντων ποιότη-

τας στην Ελλάδα), η οποία απορρίφθηκε ως «πολύ γεωγραφική». Κράτησα την

απόρριψη αυτή ως τίτλο τιμής και τελικά μια διαφορετική εκδοχή δημοσιεύτηκε

στις Γεωγραφίες. Πέρα από το συγκεκριμένο παράδειγμα, το περιοδικό ήρθε για

να καλύψει ένα σημαντικό κενό, προσφέροντας ένα βήμα δημοσίευσης γεωγρα-

φικών μελετών και ερευνών στα ελληνικά. Η εξωστρέφεια και η δημοσίευση σε

διεθνείς γλώσσες είναι πολύ σημαντικές, αλλά πολλά αξιόλογα άρθρα, νέα και

δουλειές που αφορούν την Ελλάδα δεν θα δημοσιεύονταν αλλιώς, ενώ η δημοσί-

ευση στα ελληνικά καλύπτει και ένα βιβλιογραφικό κενό κυρίως για φοιτητές και

εργαζόμενους.

Αντίστοιχα γεωγραφικά περιοδικά στην Ευρώπη (Δανία, Βέλγιο, Νορβηγία,

Σουηδία) έχουν ζωή περισσότερο από 100 χρόνια. Αν συνυπολογιστεί η πολύ μι-

κρότερη γεωγραφική παράδοση στη χώρα μας σε σχέση με τις χώρες αυτές, το γε-

γονός ότι οι Γεωγραφίες κλείνουν 20 τεύχη και 11 έτη ενεργής και ενδιαφέρου-

σας ζωής είναι ιδιαίτερα σημαντικό. Η επιμέλεια της Συντακτικής Επιτροπής έχει

παίξει οπωσδήποτε σημαντικό ρόλο στο γεγονός αυτό. Της εύχομαι ακόμη 20

τεύχη στο ίδιο επίπεδο και καλύτερα.

Τι λείπει από το περιοδικό; Ίσως περισσότερα θεματικά τεύχη. Η οργά-

νωση τους είναι δύσκολη και χρονοβόρα, αλλά με σωστή επιμέλεια αποτελούν

πολύ χρήσιμη πηγή ελληνικής βιβλιογραφίας για φοιτητές αλλά και εργαζόμε-

νους. Τα όσα έχουν γίνει ήταν εξαιρετικά. Περισσότερα θα ήταν καλύτερα κατά

τη γνώμη μου, χωρίς όμως αυτό να περιορίζει τη δυνατότητα δημοσίευσης μεμο-

νωμένων άρθρων. Μια ακόμη ιδέα που θα μπορούσε να εξετάσει κανείς είναι η

επιθετικότερη προώθηση του περιοδικού. Η συμπερίληψη του σε διεθνείς βάσεις

δεδομένων θα είναι ιδιαίτερα χρήσιμη ως προς αυτό. Κλείνοντας να ευχηθώ μα-

κροημέρευση με τη σημερινή ζωντάνια και αξιοπιστία.



Τμήμα Γεωγραφίας, Πανεπιστή-

μιο Αιγαίου.

001:Layout 1 10/3/12 1:55 PM Page 11

Χαμπίκ Μαρουκιάν10

Με αφορμή τη συμπλήρωση 11 ετών από την έκδοση του πρώτου τεύχους του

περιοδικού Γεωγραφίες, εύχομαι όχι απλά να συνεχίσει να μας χαρίζει την πλού-

σια ύλη του αλλά να δυναμώσει ακόμη περισσότερο φθάνοντας τα 1.000 τεύχη.

Είναι το μοναδικό ίσως περιοδικό στην Ελλάδα που δίνει τη δυνατότητα σε ερευ-

νητές και επιστήμονες των επιστημών του χώρου να παρουσιάσουν τη δουλειά

τους. Η ποικίλη θεματολογία του αφορά τόσο θέματα φυσικής γεωγραφίας και

περιβάλλοντος, και περισσότερο ανθρώπινης γεωγραφίας.

Κατανοώντας την μεγάλη προσπάθεια που απαιτείται για τη διατήρηση του

περιοδικού νομίζω πως τα δύο τεύχη το χρόνο είναι λίγα. Μακάρι στο μέλλον να

μπορέσουν να υπάρξουν περισσότερα τεύχη το χρόνο. Επίσης, με τη δυνατότητα

δημοσίευσης άρθρων, βιβλιοκριτικών και παρουσίασης ερευνητικών προγραμ-

μάτων στην αγγλική γλώσσα και τη διανομή του σε βιβλιοθήκες πανεπιστημίων

του εξωτερικού η απήχησή του θα ήταν πολύ μεγαλύτερη από τα στενά πλαίσια

του ελλαδικού χώρου.

Εύχομαι, παρά τις δύσκολες οικονομικές συγκυρίες της σημερινής εποχής,

να συνεχίσει να χαρίζει πλούσια «γεωγραφική» ύλη στους αναγνώστες του.

Ειρήνη Μίχα11

Στη Σχολή Αρχιτεκτονικής του ΕΜΠ, την προηγούμενη ακαδημαϊκή χρονιά, δο-

κιμάσαμε να εντάξουμε σε προπτυχιακό μάθημα για τις θεωρίες και τις πολιτικέςτης σύγχρονη πόλης έναν κύκλο σεμιναρίων, ζητώντας από τους φοιτητές και τις

φοιτήτριες να μελετήσουν συγκεκριμένα κείμενα από τη σχετική βιβλιογραφία

και να τα παρουσιάσουν στην τάξη. Στο πρώτο σεμινάριο συμπεριλάβαμε στα

προτεινόμενα άρθρα το Εισαγωγικό σημείωμα του τεύχους αφιέρωμα των Γεω-

γραφιών «Αθήνα 2004. Στα μονοπάτια της παγκοσμιοποίησης;» (τ. 7, καλοκαίρι

2004, σ. 13-25). Οι παρουσιάσεις πήγαν πολύ καλά, και στη συζήτηση που ακο-

λούθησε αναπτύχθηκε πλούσιος και ώριμος προβληματισμός. Ωστόσο η ερώ-

τηση-παρατήρηση μιας φοιτήτριας πιστεύω ότι αποκτά σήμερα ιδιαίτερη σημα-

σία: «Μα είναι δυνατόν να έχουν διατυπωθεί και δημοσιευθεί όλα για την κρίση

από τότε και να βρισκόμαστε σε αυτή την κατάσταση;» − ιδιαίτερη σημασία όχι

μόνο ως κριτική αποτίμηση της πολύχρονης πορείας των Γεωγραφιών, αλλά και

της ευρύτερης και επίμονης προσπάθειας όσων (με έρευνα, εκδόσεις, σεμινάρια,

επιστημονικές συναντήσεις κ.ά.) επιδιώκουν να αναδειχθεί στη χώρα μας ένας

έγκυρος προοδευτικός λόγος για τη μελέτη του χώρου (αστικού και μη).

Εκτός από την εξοικείωση με τις διεπιστημονικές προσεγγίσεις που συν-

θέτουν αυτόν το λόγο, οι Γεωγραφίες προσωπικά με στήριξαν στις πρώτες συγ-

γραφικές μου απόπειρες, ενώ μέσα από την ύλη τους γνώρισα επίσης το επιστη-

μονικό έργο φίλων και συναδέλφων. Σήμερα αποτελούν βασική βιβλιογραφική

παραπομπή για τα μαθήματά μου και μια μεγάλη αγκαλιά για όλα εκείνα που βα-

σανίζουν τις σκέψεις περιμένοντας υπομονετικά να βρεθεί χρόνος για να διατυ-

πωθούν.

Το 20ό τεύχος συμβολικά υπενθυμίζει την αγωνία της πρώτης δημοσίευσης,

τα σχόλια, κείμενα που έχουν διαβαστεί και ξαναδιαβαστεί συνθέτοντας και ανα-

διαμορφώνοντας την οπτική μας. Αποτελεί όμως και κίνητρο για πιο ουσιαστική


10 Καθηγητής, Τμήμα Γε-

ωλογίας, Πανεπιστήμιο Αθηνών.

11 Λέκτορας, Τομέας Πο-

λεοδομίας και Χωροταξίας, Τμή -

μα Αρχιτεκτόνων, ΕΜΠ.

001:Layout 1 10/3/12 1:55 PM Page 12

δική μας συνεισφορά. Μια πρόταση για τα επόμενα τεύχη θα εστίαζε ίσως σε κεί-

μενα που βασίζονται σε διδακτικές ενότητες (με τη μορφή ακόμα και του προφο-

ρικού λόγου των διαλέξεων), με στόχο την ενίσχυση της σχέσης του περιοδικού

με μαθήματα που επεξεργάζονται θεωρητικά (κατανοώντας και αναλύοντας) τα

ζητήματα του χώρου.

Θάνος Παγώνης12

Το περιοδικό Γεωγραφίες ήρθε να καλύψει ένα σημαντικό κενό στην ελληνική βι-

βλιογραφία, προσφέροντας ένα ευρύ και ανοιχτό πεδίο για τη διεπιστημονική συ-

νεύρεση διαφορετικών θεωρήσεων, αλλά και εισάγοντας νέες θεματικές στην εγ-

χώρια συζήτηση σχετικά με τα θέματα του χώρου. Αποτέλεσε έτσι ένα «παρά-

θυρο» κατανόησης των δραματικών εξελίξεων που έλαβαν χώρα τις τελευταίες

δεκαετίες, αλλά και έναν «ενδιάμεσο χώρο» για την κριτική επεξεργασία εννοιών

και συζητήσεων από τον διεθνή χώρο σε σχέση με τις ιδιαιτερότητες του τοπικού

πλαισίου. Αυτό αποτελεί άλλωστε βασικό ζητούμενο στην πρόσφατη περίοδο,

όπου ο ελληνικός χώρος εκτέθηκε σε σημαντικές επιδράσεις ευρύτερων μεταλ-

λαγών, μέσω της Ολυμπιάδας, των μεταναστευτικών ροών, αλλά και την συγκυ-

ρία της οικονομικής κρίσης. Μέσα στο διάστημα των 11 χρόνων από τη λειτουρ-

γία του περιοδικού διαμορφώθηκε έτσι ένα σημαντικό σώμα βιβλιογραφίας στην

ελληνική γλώσσα που αποτελεί πολύτιμη αναφορά για όσους ασχολούνται με την

έρευνα και τη διδασκαλία των σύγχρονων αστικών φαινομένων. Για το μέλλον θα

ήθελα να δω τις Γεωγραφίες να διατηρούν την ταυτότητά τους, με φιλοξενία πε-

ρισσότερων συγκριτικών μελετών ανάλυσης και πολιτικών για τον αστικό χώρο,

ανάδειξη των ιδιαιτεροτήτων της ελληνικής πόλης, εμβαθύνσεις στα θέματα του

χώρου σε σχέση με την οικονομική κρίση και τη μεταβαλλόμενη σχέση ανάμεσα

στο χώρο και την κοινωνία.

Ιων Σαγιάς13

Οι ελληνικές γεω-γραφές ήταν πάντα αρκετά πλούσιες αλλά και πολύ διάσπαρ-

τες. Σημαντικά βιβλία και αρκετά περιοδικά, κυρίως όμως με ξενόγλωσσα ή με-

ταφρασμένα άρθρα, αναφέρονταν στο χώρο και τη σημασία του για τη διαμόρ-

φωση της καθημερινότητας. Η διασπορά αυτή δεν επέτρεπε την ανάπτυξη ενός

συστηματικού διαλόγου για τα ζητήματα του χώρου στη σύγχρονη ελληνική κοι-

νωνία.

Θυμάμαι όταν ξεκίνησα να ψάχνω τη σχετική με το χώρο ελληνική βι-

βλιογραφία για τη διδακτορική μου διατριβή εντόπισα ένα μόνο περιοδικό, το

Πόλη και Περιφέρεια, και αυτό ήδη εξαντλημένο. Εντόπισα ένα τεύχος στον Ελευ-

θερουδάκη και ένα στην Εστία.

Από το 2001 όμως, όταν είχα τελειώσει το διδακτορικό μου και δημοσί-

ευσα την περίληψή του στις Γεωγραφίες, το τοπίο των γεω-γραφών έχει αλλάξει.

Οι νέες/νέοι ερευνήτριες/τες έχουν πλέον στη διάθεσή τους μια σοβαρή συγκε-

ντρωμένη βάση αναφοράς στην ελληνόγλωσση πραγματεία για το χώρο στις σε-

λίδες των 20 τευχών των Γεωγραφιών.

Η συστηματική έκδοση των τευχών με πρωτότυπες δημοσιεύσεις για το

χώρο και τη Γεωγραφία της σύγχρονης Ελλάδας έχει συμβάλει στην ανάδειξη



Τομέας Πολεοδομίας και Χωροτα-

ξίας, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, ΕΜΠ.


Τομέας Γεωγραφίας, Τμήμα Τοπο-

γράφων Μηχανικών, ΕΜΠ.

001:Layout 1 10/3/12 1:55 PM Page 13

μιας νέας μεγάλης δεξαμενής ερευνητικών αντικειμένων και έχει βοηθήσει πολ-

λές και πολλούς στην προσπάθειά μας να μιλήσουμε για τη δική μας καθημερι-

νότητα, στο κοινό που κυρίως τη μοιράζεται: τους φοιτητές μας, τους συναδέλ-

φους μας, τους ανθρώπους που βρίσκονται σε θέσεις που μπορούν να επηρεά-

σουν τη διαμόρφωση πολιτικής.

Γράφοντας για και διαβάζοντας τις Γεωγραφίες δεν μας απασχολεί μόνο ο

διεθνής Impact Factor, αλλά η συμμετοχή μας στην κατανόηση και την αλλαγή

της χωρικότητάς μας.

Η συνέχεια αναμένεται πολύ ενδιαφέρουσα.

Χρίστος Χαλκιάς14

Στους κύκλους των γεωγράφων κυκλοφορεί το παρακάτω απόφθεγμα, το οποίο

αναφέρεται ως ρήση του A. Einstein για τη Γεωγραφία:

Ως παιδί, το μεγαλύτερό μου όνειρό ήταν να γίνω ένας γεωγράφος. Αργό-

τερα, σκέφτηκα σοβαρά το θέμα και κατέληξα στο συμπέρασμα ότι αυτό είναι

ένα πολύ δύσκολο αντικείμενο. Έτσι, με κάποια απροθυμία στράφηκα –ως υπο-

κατάστατο– προς τη φυσική.

Αυθόρμητα όλοι οι γεωγράφοι όταν το ακούν υπομειδιούν αυτάρεσκα. Η

αλήθεια είναι ότι τα παραπάνω γράφτηκαν –ως αστείο– από έναν καθηγητή γεω-

γραφίας και συνεπώς ποτέ δεν ειπώθηκαν από τον ίδιο τον Einstein. Όμως, γεω-

γράφοι, μην απογοητεύεστε. Το παρακάτω –που όντως είπε ο Einstein– ίσως συ-

νιστά μεγαλύτερη κολακεία για τη Γεωγραφία:

Ένας άνθρωπος αποτελεί ένα τμήμα ενός συνόλου, που ονομάζεται από

εμάς «σύμπαν», ένα τμήμα το οποίο περιορίζεται στο χώρο και το χρόνο. Βιώνει

τον εαυτό του, τις σκέψεις και τα συναισθήματά του ως κάτι διαφορετικό από το

υπόλοιπο σύμπαν, βιώνει μια συνειδησιακή πλάνη. Αυτή η ψευδαίσθηση είναι

ένα είδος φυλακής για εμάς, μας περιορίζει στις προσωπικές μας επιθυμίες και

στην αγάπη για τα κοντινά μας άτομα. Το καθήκον μας πρέπει να είναι να απε-

λευθερώσουμε τους εαυτούς μας από αυτή τη φυλακή διευρύνοντας τον κύκλο της

γνώσης και της συμπόνιας μας έτσι ώστε να αγκαλιάσει όλα τα πλάσματα και το

σύνολο της φύσης.

Σήμερα, 11 χρόνια μετά από τη μέρα που η Συντακτική Επιτροπή και οι

συνεργάτες της πέτυχαν, με πολύ προσπάθεια, την έκδοση του περιοδικού Γεω-γραφίες, νομίζω ότι το περιοδικό βοηθά στην Ελλάδα να διευρύνουμε τον κύκλο

της γνώσης και της συμπόνιας μας για τον άνθρωπο και το περιβάλλον πάνω στη

γη. Και αυτό, πράγματι, είναι ένα έργο ιδιαίτερα δύσκολο και απαιτητικό.

Ξεκινώντας να γράφω αυτές τις αράδες είχα στο μυαλό μου διάφορες σκέ-

ψεις και προτάσεις για τις Γεωγραφίες. Βάζοντας τις σε μια σειρά καταλήγω αυ-

θόρμητα στο ότι αυτό που μου αρέσει περισσότερο είναι η ποικιλομορφία της θε-

ματολογίας, αυτό που θέλω να βλέπω πιο συχνά είναι επιστημονικά άρθρα με

σύνθετη γεωγραφική οπτική και αυτό που θα ήθελα να προστεθεί στα μελλοντικά

τεύχη είναι μια σελίδα με αναφορά σε έναν κομβικό όρο ή έννοια της Γεωγραφίας.

Να αναλαμβάνει κάποιος/α κάθε φορά να αναλύει έναν γεωγραφικό όρο από τα

διαφορετικά πεδία της γεωγραφίας με σκοπό την κατάκτηση ενός κοινού λόγου

αλλά και ως αφορμή για γόνιμες αντιπαραθέσεις.





001:Layout 1 10/3/12 1:55 PM Page 14

ΒΥΡΩΝΑΣ ΝΑΚΟΣ 15

ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΒΟΛΙΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΠΟΥ ΕΦΑΡΜΟΣΤΗΚΑΝ ΣΤΟΝΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΩΡΟ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑΒύρωνας Νάκος1

ΠΕΡΙΛΗΨΗΣτην εργασία παρουσιάζονται τα προβολικά συστήματα που εφαρμόστηκαν στον ελληνικό χώρο για τη δημιουργία χαρτογραφικής υποδομήςαπό την ίδρυση ανεξάρτητου ελληνικού κράτους μέχρι σήμερα. Η στόχευση της εργασίας είναι διπλή. Πρώτον, επιχειρείται η σκιαγράφησητων χαρακτηριστικών των προβολικών συστημάτων, ως συνιστώσες των κρατικών συστημάτων γεωγραφικής αναφοράς που θεσμοθετήθηκανκαι εφαρμόστηκαν. Δεύτερον, διερευνώνται κρίσιμα ερωτήματα αναφορικά με την επιλογή συγκεκριμένων χαρακτηριστικών των εν λόγω προ-βολικών συστημάτων και παράλληλα επιχειρείται η ερμηνεία τους σε σχέση με τις τεχνολογικές εξελίξεις της υπό μελέτη περιόδου.

A Review of map projection systems applied in Greece from the establishment of the Greek stateuntil today

Byron Nakos

ABSTRACTThe paper is reviewing the map projection systems applied in Greece for the creation of the cartographic infrastructure from the establishmentof the independent Greek state until today. The aim of the study is twofold. First, it attempts to outline the characteristics of map projection sys-tems in relation to the state geographic reference systems established and used. Second, it investigates critical questions that led to the selec-tion of specific map projection systems parameters. Finally, several key parameters of the applied map projection systems are discussed in re-gard to the technological achievements and developments of the given period.

Εισαγωγή

Αντικείμενο της εργασίας είναι μια συνοπτική ιστοριογραφική επισκόπηση της χαρτογραφικής διάστασης των γεω-δαιτικών και χαρτογραφικών εργασιών που εκπονήθηκαν στη χώρα από τη σύσταση του νεοελληνικού κράτους μέχρισήμερα. Σε ένα πρώτο επίπεδο (ενότητα 2) η εργασία εστιάζει στο έργο της Γαλλικής Αποστολής την περίοδο 1828-1833, προϊόν της οποίας ήταν η δημιουργία ενός δικτύου τριγωνομετρικών σημείων για το σύνολο της επικράτειαςκαι η συνακόλουθη παραγωγή της αρχικής χαρτογραφικής υποδομής με χάρτες μεσαίων κλιμάκων. Στην ενότητα 3,παρουσιάζεται η πορεία υλοποίησης του πρώτου επίσημου κρατικού συστήματος γεωγραφικής αναφοράς στο τέλοςτου 19ου αιώνα και η σταδιακή δημιουργία ολοκληρωμένης σειράς τοπογραφικών χαρτών με τη συνδρομή αυ-στριακών μηχανικών-αξιωματικών. Οι οργανωμένες προσπάθειες του τέλους του 19ου αιώνα, σε συνάφεια με τηνανάγκη υιοθέτησης ενός συστήματος υψηλότερης ακρίβειας, οδήγησαν τη δεκαετία του 1920 στην καθιέρωση τουπροβολικού συστήματος Hatt, το οποίο εξυπηρέτησε τις στρατιωτικές χαρτογραφικές ανάγκες της χώρας, ιδιαίτερα

Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ο Ν Ι Κ Α Α Ρ Θ Ρ Α

1. Σχολή Αγρονόμων & Τοπογράφων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο,,[email protected]

002:Layout 1 10/3/12 1:55 PM Page 15

όμως τις πολιτικές για μια μεγάλη χρονική περίοδο (ενότητα 3). Το τέλος του Β’Παγκόσμιου Πολέμου σηματοδότησε την επιτακτική ανάγκη συμβατότητας τωνστρατιωτικών χαρτογραφικών προϊόντων με τα αντίστοιχα των συμμαχικών δυ-νάμεων, γεγονός που οδήγησε στην υιοθέτηση του συστήματος της ΠαγκόσμιαςΕγκάρσιας Μερκατορικής των 6˚, το οποίο και εξετάζεται στην ενότητα 4. Εν τωμεταξύ, οι διαφοροποιημένες και ποικίλες χαρτογραφικές ανάγκες της χώρας γιαπολιτική χρήση το τελευταίο τέταρτο του 20ού αιώνα κατέδειξαν φανερά την ανα-γκαιότητα απάλειψης ορισμένων καίριων μειονεκτημάτων του προβολικού συ-στήματος Hatt και το σχεδιασμό ενός νέου συστήματος – σύστημα ΕγκάρσιαςΜερκατορικής Προβολής των 3˚ (ενότητα 5). Τέλος, στην ενότητα 6 παρουσιά-ζεται συνοπτικά το Ελληνικό Γεωδαιτικό Σύστημα Αναφοράς του 1987, που απο-τελεί εφεξής το θεσμοθετημένο κρατικό σύστημα γεωγραφικής αναφοράς, η κα-θιέρωση του οποίου κρίθηκε απαραίτητη προκειμένου να εναρμονιστούν οι χω-ρικές υποδομές της χώρας με τις τεχνολογικές εξελίξεις.

Η πρόδρομη περίοδος

Η διαμόρφωση και η διαχείριση του γεωγραφικού χώρου ως οργανικό μέρος τηςσυγκρότησης του νεοσύστατου Ελληνικού Βασιλείου προϋπέθετε τη μέτρησήτου. Η έλλειψη όμως απαραίτητης θεσμικής υποδομής και τεχνογνωσίας καθι-στούσαν το εγχείρημα αυτό εξαιρετικά δύσκολο. Ως εκ τούτου, την υλοποίηση τουέργου ανέλαβε η Γαλλική Αποστολή, η οποία και ανέπτυξε τη δραστηριότητά τηςστην Πελοπόννησο την περίοδο 1828-33 υπό την εποπτεία του στρατηγού NicolasJoseph Maison. Στο πλαίσιο των ευρύτερων επιστημονικών εργασιών της Απο-στολής, και ιδιαίτερα στη δημιουργία χαρτογραφικής υποδομής, εντάσσεται τοέργο μιας ομάδας γεωγράφων-στρατιωτικών. Η διεύθυνση της ομάδας ανατέθηκεστους λοχαγούς Peytier και Servier και στον υπολοχαγό Puillon de Boblaye.Πράγματι, το Μάρτιο του 1829 ξεκίνησαν οι εργασίες τριγωνισμού με γωνιομε-τρικές παρατηρήσεις και μέτρηση της βάσης Τύρινθα-Αρία, στην πεδιάδα τουΆργους, μήκους 3.501,0318 μέτρων. Οι μετρήσεις συνοδεύτηκαν από αβεβαιό-τητα της τάξης 1/15.000 (Peytier κ.ά. 1833). Ως αφετηρία του δικτύου ορίστηκεη κορυφή της Τύρινθας, στην οποία πραγματοποιήθηκαν αστρονομικές παρατη-ρήσεις που συνδέθηκαν διαμέσου των νήσων Κέας και Αίγινας με προγενέστερεςαστρονομικές παρατηρήσεις στη νήσο Μήλο που είχε εκπονήσει ο πλοίαρχοςGauttier για τον προσδιορισμό του γεωγραφικού μήκους (Peytier κ.ά. 1833). Τοτριγωνομετρικό δίκτυο περιλαμβάνει περισσότερα από 1.000 τριγωνομετρικά ση-μεία, οι γεωγραφικές συντεταγμένες των οποίων προσδιορίστηκαν με αβεβαιό-τητα 0˝,2 (Peytier κ.ά. 1833). Παράλληλα, μια ομάδα εννέα αξιωματικών υπό τηδιεύθυνση του ταγματάρχη Bartélemy εκπόνησε εργασίες χαρτογραφικής αποτύ-πωσης (Κατσιμήδης 1907).

Τα αποτελέσματα των εργασιών της Γαλλικής Αποστολής εκδόθηκαν το1832 σε μια σειρά έξι φύλλων χάρτη κλίμακας 1:200.000, που απεικονίζουν τηνπεριοχή της Πελοποννήσου, το νότιο τμήμα της Στερεάς Ελλάδας και τα γύρωνησιά (Εικόνα 1). Οι χάρτες συντάχθηκαν σε προβολή Flamsteed με αναγωγήστον παράλληλο των 37° 50΄ (βόρεια) και στο μεσημβρινό των 21° ανατολικάτου Αστεροσκοπείου του Παρισιού (Ματθαιόπουλος 1898).

16 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 15-30

002:Layout 1 10/3/12 1:55 PM Page 16


Την περίοδο 1833-35, οι εργασίες της ομάδας των γεωγράφων-στρατιωτι-κών της Γαλλικής Αποστολής επεκτάθηκαν στην Εύβοια, Αττική, Βοιωτία καιΦωκίδα, εντάσσοντας περίπου 600 νέα τριγωνομετρικά σημεία στο δίκτυο τηςχώρας (Peytier 1836, 1837). Εν τω μεταξύ, οι νέες μετρήσεις οδήγησαν στην έκ-δοση, το 1852, του «Χάρτη της Ελλάδος», που απεικονίζει το Eλληνικό Bασίλειοσε είκοσι φύλλα κλίμακας 1:200.000 (Κατσιμήδης 1907). Με την προσάρτησητων εδαφών της Θεσσαλίας το 1881, η σειρά αυτή των χαρτών αναθεωρήθηκεαπό το χαρτογράφο Heinrich Keipert, συμπληρώθηκε με νέες χαρτογραφήσειςκαι εκδόθηκε από το Στρατιωτικό Γεωγραφικό Ινστιτούτο της Βιέννης. Η έκδοσηαποτελείται από έντεκα φύλλα κλίμακας 1:300.000 με τίτλο «Γενικός Χάρτης τουΒασιλείου της Ελλάδος».

Παράλληλα, πραγματοποιήθηκαν ανάλογες γεωδαιτικές και χαρτογραφι-κές εργασίες, μεγαλύτερης όμως κλίμακας, στην ευρύτερη περιοχή της πρωτεύ-ουσας. Το 1875, για τις ανάγκες της Αρχαιολογικής Σχολής, στελέχη του Γερμα-νικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου υπό τη διεύθυνση του λοχαγού Kaupert και τουυπολοχαγού Alten, ίδρυσαν ένα πυκνό τριγωνομετρικό δίκτυο –τριάντα σημείων–στο λεκανοπέδιο της Αθήνας. Η κλίμακα του συγκεκριμένου δικτύου προσδιορί-στηκε από βάση μήκους 605,905 μέτρων κατά μήκος της σιδηροδρομικής γραμ-μής Αθήνας-Πειραιά (Κατσιμήδης 1907). Τα αποτελέσματα των εργασιών τουςδημοσιοποιήθηκαν το 1878, με τίτλο «Άτλας των Αθηνών», σε σειρά χαρτών δώ-δεκα φύλλων κλίμακας 1:25.000. Η εργασία αυτή μεταγενέστερα επεκτάθηκε κα-

Εικόνα 1. Χάρτης της Γαλλικής Αποστολής. Πηγή: http://upload.wikimedia.org/ wikipedia/com-mons/5/56/P%C3%A9loponn%C3%A8seBlοuet.jpg

002:Layout 1 10/3/12 1:55 PM Page 17

λύπτοντας ολόκληρη την Αττική και εκδόθηκε με τίτλο «Χάρται της Αττικής» σεείκοσι έξι φύλλα κλίμακας 1:25.000 και ισοδιάσταση είκοσι μέτρα (Κατσιμήδης1907).

Συνοψίζοντας, μπορούμε να επισημάνουμε ότι οι γεωδαιτικές και χαρτο-γραφικές εργασίες της πρόδρομης αυτής περιόδου μέχρι τη δεκαετία του 1880δεν συνοδεύονται από ικανοποιητική ακρίβεια και ποιότητα σε σχέση με τις τε-χνολογικές δυνατότητες της περιόδου (Ματθαιόπουλος 1898, Κοντόσταυλος1906). Ως εκ τούτου, τα παράγωγα χαρτογραφικά προϊόντα δεν ήταν ικανά να κα-λύψουν τις άμεσες ανάγκες για τη δημιουργία σύγχρονων έργων υποδομής. Επι-πρόσθετα, αξίζει να σημειωθεί ότι το έργο της Γαλλικής Αποστολής προσανατο-λίστηκε στη δημιουργία ενός τριγωνομετρικού δικτύου που εκτείνονταν στο σύ-νολο της χώρας χωρίς, όμως, παράλληλα να προχωρά στη θεσμοθέτηση ενός επί-σημου κρατικού συστήματος γεωγραφικής αναφοράς και, κατ’ επέκταση, στη δη-μιουργία ενός κρατικού προβολικού συστήματος.

Το πρώτο κρατικό σύστημα γεωγραφικής αναφοράς

Το 1889 ο πρωθυπουργός Χαρίλαος Τρικούπης, στο πλαίσιο του εκσυγχρονισμούκαι εκδυτικισμού του ελληνικού κράτους, συγκροτεί το Γεωδαιτικό Απόσπασμαμε στόχο τη σύνταξη βασικού τοπογραφικού και κτηματικού χάρτη. Το Απόσπα-σμα στελεχώθηκε από αυστριακούς και έλληνες μηχανικούς-αξιωματικούς και ηδιεύθυνση των εργασιών ανατέθηκε στον αντισυνταγματάρχη Heinrich Hartl2 (Ει-κόνα 2). Συγκεκριμένα, στη σύνθεσή του συμμετείχαν ο λοχαγός Lehrl, ο υπο-πλοίαρχος Lohr και οι έλληνες αξιωματικοί Ε. Μεσσαλάς, Κ. Κωνσταντινόπου-λος και Κ. Νίδερ3. Οι εργασίες δημιουργίας ενός νέου τριγωνομετρικού δικτύουγια τη χώρα ξεκίνησαν τον Οκτώβριο του ίδιου έτους με τη μέτρηση της βάσηςΚασκαδάμι-Μεγάλο Κατερίνι, στο Θριάσιο πεδίο, μήκους 4.924,61 μέτρων μεαβεβαιότητα ±2,88 χιλιοστά ή 1/153.000 (Hartl 1890· 1901, Ματθαιόπουλος1898, Κοντόσταυλος 1906, Κατσιμήδης 1907). Κατά την περίοδο 1890-96 εκτε-λέστηκαν οι εργασίες τριγωνισμού (1ης, 2ης, 3ης και 4ης τάξης) σε ολόκληρητην έκταση της χώρας, ενώ παράλληλα ιδρύθηκε το Τοπογραφικό Τμήμα με αρ-μοδιότητα την τοπογραφική αποτύπωση και τη σύνταξη, στη συνέχεια, τοπογρα-φικού χάρτη. Το Φεβρουάριο του 1897 οι εργασίες του Γεωδαιτικού Αποσπά-σματος διακόπηκαν και ο αντισυνταγματάρχης Hartl επέστρεψε στη Βιέννη.

Ίδρυση κρατικού συστήματος γεωγραφικής αναφοράς

Η σημαντικότερη συνεισφορά του αντισυνταγματάρχη Heinrich Hartl στο πλαί-σιο της δραστηριότητάς του στο Γεωδαιτικό Απόσπασμα ήταν η ίδρυση του επί-σημου κρατικού συστήματος γεωγραφικής αναφοράς. Ο Hartl όρισε ως αφετηρίατου συστήματος το Αστεροσκοπείο των Αθηνών (λόφος των Νυμφών) (Εικόνα3). Τον Ιούνιο του 1890 πραγματοποίησε αστρονομικές παρατηρήσεις για τη μέ-τρηση της ζενίθιας απόστασης του Πολικού αστέρα (252 μετρήσεις) και του αζι-μουθίου της Πάρνηθας ως προς τον Πολικό αστέρα (72 μετρήσεις), επιτυγχάνο-ντας υψηλά επίπεδα ακρίβειας για τα δεδομένα της εποχής (Hartl 1890, Ματθαι-

18 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 15-30

Εικόνα 2. Ο αντισυνταγμα-τάρ χης Heinrich Hartl. Πηγή:http://web.gys.gr/portal/page?_ pageid=33,36335 &dadportal&schema=POR-TAL

2 Ο Heinrich Hartl γεννή-θηκε το 1840 στο Brünn της Αυ-στρίας. Από το 1859, ως στέλεχοςτου Στρατιωτικού ΓεωγραφικούΙνστιτούτου της Αυστρίας, συμμε-τείχε σε επιστημονική επιτροπήστην Τουρκία (1873-75), και τηνπερίοδο 1889-97 ηγήθηκε του Γε-ωδαιτικού Αποσπάσματος στηνΕλλάδα και της ίδρυσης του κρα-τικού τριγωνομετρικού δικτύου.Το 1899 εκλέχθηκε καθηγητήςστο Πανεπιστήμιο της Βιέννης.Απεβίωσε στη Βιέννη το 1903(Πηγή: Ανώνυμος 1903).

3 Ο Κωνσταντίνος Νίδερ(1865-1942) ήταν γιος του βαυα-ρού στρατιωτικού γιατρού Φρα-γκίσκου Ξαβιέ Νίδερ που εγκατα-στάθηκε στην Ελλάδα με τηνάφιξη του βασιλιά Όθωνα. Με τηναποφοίτησή του από την Στρατιω-τική Σχολή Ευελπίδων (1887)υπηρέτησε στη Γεωδαιτική Απο-στολή για διάστημα οκτώ ετών.Ως υποστράτηγος του ελληνικούστρατού και υποστηρικτής τουβασιλιά Κωνσταντίνου έλαβεμέρος στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμοκαι στη Μικρασιατική Εκστρα-τεία. Διετέλεσε υφυπουργός Στρα-τιωτικών το 1925 (Πηγή: http://en.wikipedia.org/wiki/Konstantinos_Nider).

002:Layout 1 10/3/12 1:55 PM Page 18


όπουλος 1898). Οι γεωγραφικές συντεταγμένες όλων των τριγωνομετρικών ση-μείων του δικτύου της χώρας υπολογίστηκαν με αναφορά το μεσημβρινό πουδιέρχεται από το Αστεροσκοπείο των Αθηνών (Εικόνα 4), εφαρμόζοντας τις πα-ραμέτρους του ελλειψοειδούς Bessel 1841 (Hartl 1890, Börsch 1885).

Στο σημείο αυτό είναι απαραίτητη μια μικρή παρένθεση. Για τον καθορι-σμό ενός συστήματος αναφοράς απαιτούνται απαρέγκλιτα: Πρώτον, η επιλογήμιας μαθηματικής επιφάνειας, προσανατολισμένης στο χώρο με τη βοήθεια

αστρονομικών παρατηρήσεων, με την οποία προσομοιώνεται η επιφάνεια της Γης(ελλειψοειδές εκ περιστροφής). Δεύτερον, η επιλογή ενός προβολικού συστήμα-τος, με τη βοήθεια του οποίου απεικονίζεται η επιφάνεια του ελλειψοειδούς στοεπίπεδο. Επομένως, υπό το πρίσμα των παραπάνω, είναι προφανές ότι μια απότις κρίσιμες επιλογές του Hartl αποτελούσε η υιοθέτηση ενός κατάλληλου-σύγ-χρονου ελλειψοειδούς εκ περιστροφής. Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι, τηνπερίοδο εκείνη, μεταξύ των πολλών ελλειψοειδών, εκείνα των γερμανών CarlFriedrich Gauss και Friedrich Wilhelm Bessel ήταν τα μόνα τα οποία, για τονπροσδιορισμό του σχήματος και του μεγέθους της Γης, λάμβαναν υπόψη τους όχιμόνο γεωμετρικά στοιχεία αλλά και φυσικά μεγέθη, δηλαδή την επίδραση του γή-ινου πεδίου βαρύτητας (Torge 2005). Ο Hartl επέλεξε ως κρατικό σύστημα ανα-φοράς ένα σύστημα το οποίο εφαρμόζεται στο ελλειψοειδές Bessel 1841, υπό τηνέννοια ότι ήταν το πλέον κατάλληλο για τοπογραφικές χαρτογραφήσεις εθνικήςκλίμακας και είχε ευρεία εφαρμογή σε πολλές κεντροευρωπαϊκές χώρες.

Ως προβολικό σύστημα των συντεταγμένων του χώρου, εκφρασμένων σεκρατικό σύστημα γεωγραφικής αναφοράς και κατ’ επέκταση για τη σύνταξη τωνβασικών τοπογραφικών χαρτών, ο Hartl σχεδίασε ένα σύστημα πολυκεντρικής (ήπολυεδρικής) προβολής που βασίστηκε στην προβολή του Soldner (Hartl 1890,Σπηλιωτόπουλος 1939β). Ο Johann Georgvon Soldner ανέπτυξε τις σχέσεις εφαρ-

Εικόνα 3. Το Αστεροσκοπείο Αθηνών στο λόφοτων Νυμφών. Πηγή: Eginitis & Lampadarios1924

Εικόνα 4. Το βάθρο που διέρχεται ο μηδενι κόςμεσημβρινός. Πηγή: Eginitis & Lampadarios1924

002:Layout 1 10/3/12 1:55 PM Page 19

20 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 15-30

μογής της εγκάρσιας κυλινδρικής ισαπέχουσας προβολής του César FranҫoisCassinide Thury από το ελλειψοειδές στο επίπεδο (Soldner 1810). Η υλοποίησητου προβολικού συστήματος προϋποθέτει: Πρώτον, τη διαίρεση της έκτασης τηςχώρας σε σφαιροειδή τραπέζια (τοπογραφικά φύλλα), διαστάσεων 6΄x6΄ (κατάμεσημβρινό και παράλληλο) και, δεύτερον, το κέντρο των φύλλων να ορίζεταιως αφετηρία του τοπικού συστήματος συντεταγμένων, ταυτίζοντας τον άξονα y μετο μεσημβρινό που διέρχεται από το κέντρο (Hartl 1890). Η διανομή των σφαι-ροειδών τραπεζίων στο χώρο σχηματίζεται ως προς το μηδενικό μεσημβρινό πουδιέρχεται από το Αστεροσκοπείο των Αθηνών και τον Ισημερινό (Κοντόσταυλος1906, Κατσιμήδης 1907).

Η συγκεκριμένη προβολή ορίζεται ώστε κάθε σημείο του σφαιροειδούςτραπεζίου του ελλειψοειδούς να προβάλλεται στο επίπεδο με τρόπο που η τε-τμημένη του x να ταυτίζεται με το μήκος της γεωδαισιακής γραμμής της προβο-λής του σημείου προς το μεσημβρινό που διέρχεται από το κέντρο, ενώ η τεταγ-μένη y να ταυτίζεται με το μήκος του τόξου μεσημβρινού από το κέντρο μέχρι τοίχνος της προβολής (Hammer 1898, Zöppritz 1912). Είναι σαφές ότι ο καθορι-σμός πολυάριθμων τοπογραφικών φύλλων, λόγω της περιορισμένης έκτασης πουαντιπροσωπεύουν, εξασφαλίζει το μοναδικό πλεονέκτημα –παρά το γεγονός ότιη προβολή δεν είναι ούτε σύμμορφη αλλά ούτε και ισοδύναμη– των μικρών πα-ραμορφώσεων σε ολόκληρη την έκταση του σφαιροειδούς τραπεζίου που είναισαφώς μικρότερες από το επίπεδο της γραφικής ακρίβειας, καθιστώντας το προ-βολικό σύστημα πλήρως εναρμονισμένο με τη χρήση του γεωδαιτικού οργάνουτης μετροτράπεζας,4 ενός οργάνου μέτρησης και ταυτόχρονα χαρτογραφικής από-δοσης που επικρατούσε τεχνολογικά εκείνη την περίοδο.

Σε κάθε τοπογραφικό φύλλο (Εικόνα 5) απεικονίζεται έκταση διαστάσεωνπερίπου 11 χιλιόμετρων κατά τη διεύθυνση του μεσημβρινού και 9 χιλιόμετρακατά τη διεύθυνση του παράλληλου. Οι διαστάσεις αυτές για ένα χάρτη κλίμακας1:20.000 μεταφράζονται σε 55x45 εκατοστά. Με δεδομένη την έκταση της χώραςτην εποχή εκείνη, το σύνολο της επικράτειας αποτυπωνόταν σε 600 περίπου το-πογραφικά φύλλα άρα και ανεξάρτητα τοπικά συστήματα συντεταγμένων (Κα-τσιμήδης 1907). Εικοσιτέσσερα τοπογραφικά φύλλα, τέσσερα κατά τη διεύθυνσητου μεσημβρινού και έξι κατά τη διεύθυνση του παράλληλου, συνενώνονται γιανα συνθέσουν το βασικό τοπογραφικό χάρτη κλίμακας 1:100.000 με διαστάσεις44x53 εκατοστά (Κοντόσταυλος 1906).

Το προβολικό σύστημα Hatt

Οι σχέσεις υπολογισμού των τοπικών συντεταγμένων του συστήματος της πολυ-κεντρικής προβολής του Soldner παρείχαν ικανοποιητική ακρίβεια εφαρμογήςγια μια περιορισμένη έκταση που αντιπροσωπεύει ένα σφαιροειδές τραπέζιο δια-στάσεων 18΄x18΄ (Σπηλιωτόπουλος 1939β). Το γεγονός αυτό καθιστούσε δυσχερήτην αποτελεσματική αντιμετώπιση προβλημάτων που αφορούν ευρύτερες περιο-χές της τυπικής διανομής του υφιστάμενου προβολικού συστήματος. Για το λόγοαυτό, το προβολικό σύστημα της πολυκεντρικής προβολής Soldner αντικαταστά-θηκε από την πλάγια αζιμουθιακή ισαπέχουσα προβολή του ελλειψοειδούς στο

4 Η μετροτράπεζα είναιένα γεωδαιτικό όργανο, ένα εύ-χρηστο μέσο χαρτογραφικής απο-τύπωσης, η χρήση του οποίουχρονολογείται από τον 16ο αιώνα(Κατσιμήδης 1907), δεδομένουότι ο χάρτης παράγεται ταυτό-χρονα με τις μετρήσεις στο πεδίο.Ο χρήστης του έχει τη δυνατότητανα αποτυπώνει με μεγάλη ταχύ-τητα, καθώς δεν απαιτούνται υπο-λογισμοί και καταγραφή των με-τρήσεων, να ελέγχει εύκολα τασφάλματα των παρατηρήσεων στοπεδίο και να εξασφαλίζει αποτελέ-σματα ακρίβειας του επιπέδου τωνγραφικών μεθόδων. Οι μηχανικοίαξιωματικοί της ΓεωδαιτικήςΑπο στολής χρησιμοποίησαν γιατην εκπόνηση των χαρτογραφικώναποτυπώσεων υψηλής ποιότηταςμετροτράπεζες Ρ. & Α. Rost, αυ-στριακής τεχνογνωσίας (Κατσιμή-δης 1907).

002:Layout 1 10/3/12 1:55 PM Page 20


επίπεδο που ανέπτυξε ο Philippe Hatt (1886), η οποία παρείχε μεγαλύτερα επίπεδαακρίβειας στην εφαρμογή της. Η προβολή αυτή βασίζεται στην ορθή επίπεδη (αζι-μουθιακή) ισαπέχουσα προβολή του Guillaume Postel (Μπαντέκας 1963, Snyder1993). Με την προβολή του Hatt, η επιφάνεια ενός ελλειψοειδούς εκ περιστροφήςαπεικονίζεται σε επίπεδο (φύλλο χάρτη) που εφάπτεται σε αυτήν σε σημείο πουονομάζεται κέντρο φύλλου. Η απεικόνιση ορίζεται με τρόπο ώστε για κάθε σημείοτου χώρου η απόσταση ως προς το κέντρο φύλλου και η γωνία διεύθυνσης στοεπίπεδο της προβολής να ταυτίζονται με το μήκος και το αζιμούθιο της γεωδαι-σιακής γραμμής στην επιφάνεια του ελλειψοειδούς (Hatt 1886, Σπηλιωτόπουλος1939α, Μπαντέκας 1963). Βασική, επομένως, ιδιότητα που χαρακτηρίζει την προ-

Εικόνα 5. Τοπογραφικό φύλλο κλίμακας 1:20.000 διαστάσεων 6΄x6΄. Πηγή: http:// www.social-history-of-modern-athens.gr/v2/index.php?οption=com_content& view=article&id= 47&Itemid=53

002:Layout 1 10/3/12 1:55 PM Page 21

βολή είναι οι αποστάσεις όλων των σημείων του χώρου ως προς το κέντρο φύλ-λου να διατηρούνται αναλλοίωτες. Η προβολή του Hatt, όμως, δεν διατηρεί αναλ-λοίωτες τις γωνίες (συμμορφία) ή τα εμβαδά (ισοδυναμία) στοιχειωδών επιφα-νειών κατά την απεικόνισή τους στο επίπεδο (Βέης 1977, Νάκος 2006). Ο Hatt5

(Εικόνα 6) πρότεινε την υιοθέτηση της προβολής για υδρογραφικές αποτυπώσειςμικρών και μεσαίων εκτάσεων, γιατί ακριβώς συνοδεύονται από μικρές παρα-μορφώσεις, συμβιβαστές με το επίπεδο της γραφικής ακρίβειας (Hatt 1886). Άλ-λωστε, στο επιστημονικό του έργο μελέτησε σε βάθος τεχνικές επίλυσης γεωδαι-τικών ζητημάτων και ειδικότερα προβλημάτων τριγωνισμού με τη βοήθεια γρα-φικών μεθόδων (Hatt 1883).

Το προβολικό σύστημα Hatt εφαρμόστηκε και αυτό στο ελλειψοειδέςBessel 1841. Το σχήμα της διανομής (Εικόνα 7) της σειράς των βασικών τοπο-γραφικών χαρτών σε φύλλα χάρτη, συσχετίζεται άμεσα με το κρατικό σύστημαπροβολικών συντεταγμένων. Η κλίμακα των χαρτών είναι 1:100.000 και απεικο-νίζει ένα σφαιροειδές τραπέζιο της επιφάνειας του ελλειψοειδούς διαστάσεων30΄x30΄ στο επίπεδο του χάρτη. Αξίζει να σημειωθεί ότι κάθε φύλλο χάρτη απο-τελεί ανεξάρτητο τοπικό προβολικό σύστημα συντεταγμένων με αφετηρία το κέ-ντρο του και, ως εκ τούτου, στη χώρα αναπτύσσονται περίπου 130 διαφορετικάτοπικά συστήματα συντεταγμένων (Βέης 1977). Οι γεωγραφικές συντεταγμένεςτων κέντρων φύλλων είναι πολλαπλάσια ακέραιων μοιρών και 15΄ή 45΄. Στην

22 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 15-30

Εικόνα 6. Ο Γάλλος υδρογρά-φος μη χα νικός Philippe Hatt.Πη γή: Renaud 1917

Εικόνα 7. Το σχήμα διανομήςτου προβολικού συστήματοςHatt σε φύλλα χάρτη κλίμακας1:100.000. Πηγή: ΓεωγραφικήΥπηρεσία Στρατού 1990

5 O Philippe Hatt γεννή-θηκε στο Στρασβούργο το 1840.Το 1859 εισήχθηκε στην ÉcolePolytechnique και, μετά από τηναποφοίτησή του, υπηρέτησε στοΣώμα των Υδρογράφων Μηχανι-κών της Γαλλίας. Από το 1897 διε-τέλεσε μέλος της Académie desSciences, και την περίοδο 1912-15ήταν μέλος του Bureau des longi-tudes. Απεβίωσε το 1915 (Πηγή:Renaud 1915, 1917).

002:Layout 1 10/3/12 1:55 PM Page 22


έκταση κάθε φύλλου χάρτη εξασφαλίζεται μέγιστη παραμόρφωση των μηκών τηςτάξης των 5 ppm ή 1/200.000, δηλαδή παραμόρφωση 5 χιλιοστών σε απόστασηενός χιλιομέτρου (Βέης 1977), και βέβαια πρόκειται για ακρίβεια που είναι πλή-ρως συμβατή με την εφαρμογή γραφικών μεθόδων στην επίλυση τοπογραφικώνπροβλημάτων.

Μολονότι από τις αρχές του 20ού αιώνα οι γεωγραφικοί φορείς σε παγκό-σμιο επίπεδο στρέφονται στην αξιοποίηση προβολικών συστημάτων σύμμορφωναπεικονίσεων και ειδικότερα συστημάτων βασισμένων στην εγκάρσια μερκατο-ρική προβολή (Hotine 1937, O’Keefe 1952), ωστόσο παραμένει αδιευκρίνιστο τοερώτημα: γιατί στην Ελλάδα επιλέχθηκε η εφαρμογή μιας μη σύμμορφης προβο-λής; Αδιευκρίνιστο επίσης παραμένει μέχρι σήμερα το ερώτημα πότε ακριβώςεφαρμόστηκε το προβολικό σύστημα Hatt. Ο συνταγματάρχης Γ. Σπηλιωτόπου-λος προσδιορίζει την υιοθέτησή του κατά το έτος 1920, όπως προκύπτει από τοπαρακάτω παράθεμα: «Το σύστημα της αζιμουθιακής προβολής εισήχθη παρά τηΥπηρεσία από του έτους 1920 εφαρμοσθέν το πρώτον κατά την τοπογράφησιντης Μ. Ασίας και αντικαταστήσαν το μέχρι τότε εν χρήσει σύστημα πολυκεντρι-κής προβολής Soldner…» (Σπηλιωτόπουλος 1939β: 10). Όμως, σε έκθεση τωνδραστηριοτήτων της Χαρτογραφικής Υπηρεσίας για το έτος 1921, ο διοικητήςυποστράτηγος Α. Αναγνωστόπουλος ρητά αναφέρει: «Ως σύστημα προβολής τουΧάρτου τούτου [εννοείται εδώ: ο Επιτελικός Χάρτης Μ. Ασίας κλίμακας1:100.000] ελήφθη, το αυτό όπερ και δια την παλαιάν Ελλάδα, ήτοι το “Πολυκε-ντρικόν” ή “Πολυεδρικόν”. Κατά το σύστημα τούτο η χαρτογραφούμενη έκτασιςδιαιρείται δια μεσημβρινών και παραλλήλων εις σφαιροειδή τραπέζια. Έκαστοντοιούτον τραπέζιον έχον πλευράς 6 πρώτων λεπτών της Μοίρας, θεωρείται ταυ-τιζόμενον μετά του εφαπτόμενου αυτώ επιπέδου…» (Αναγνωστόπουλος 1922:22). Επιπλέον, σε έκθεση της Ελληνικής Γεωδαιτικής Επιτροπής, η οποία υπο-βλήθηκε στη 2η Γενική Συνέλευση του Συνεδρίου της Διεθνούς Ένωσης Γεω-δαισίας και Γεωφυσικής που διεξήχθη στην Ισπανία (Madrid) τον Οκτώβριο του1924, με σαφήνεια διατυπώνεται ότι το επίσημο προβολικό σύστημα της χώραςβασίζεται στην προβολή Soldner (Eginitis και Lampadarios 1924). Με βάση ταπαραπάνω, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι το προβολικό σύστημα Hatt θα πρέπεινα εφαρμόστηκε στη Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού, διάδοχο θεσμό της Χαρ-τογραφικής Υπηρεσίας με Ν.Δ. του έτους 1926, περί το τέλος του πρώτου τετάρ-του του 20ού αιώνα.

Το σύστημα της Παγκόσμιας Εγκάρσιας Μερκατορικής των 6˚

Οι πρώτες σκέψεις για τη δημιουργία ενός παγκόσμιου προβολικού συστήματοςδιατυπώθηκαν στις εργασίες της 6ης Γενικής Συνέλευσης του Συνεδρίου της Διε-θνούς Ένωσης Γεωδαισίας και Γεωφυσικής, που διεξήχθη στη Σκωτία (Ening-burgh) το 1936. Το τέλος των εργασιών ανέδειξε το σαφή προσανατολισμό της πα-γκόσμιας κοινότητας των γεωδαιτών και γεωφυσικών: την εφαρμογή της εγκάρ-σιας μερκατορικής προβολής σε εξήντα διαδοχικές ζώνες πλάτους 6˚, ως προς τογεωγραφικό μήκος, προκειμένου να καλύπτεται ολόκληρη η επιφάνεια της Γης(Huntly 1937). Το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ενίσχυσε την ανάγκη δη-μιουργίας του παγκόσμιου προβολικού συστήματος για στρατιωτική χρήση. Η

002:Layout 1 10/3/12 1:55 PM Page 23

24 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 15-30

θεσμοθέτηση του συστήματος της Παγκόσμιας Εγκάρσιας Μερκατορικής των 6°ήταν άμεση· αρχικά υιοθετήθηκε από τις στρατιωτικές υπηρεσίες των ΗΠΑ(1947), ακολούθως από τον Οργανισμό Βορειοατλαντικού Συμφώνου και, κατ’επέκταση, από τις στρατιωτικές υπηρεσίες των δυτικοευρωπαϊκών κρατών(O’Keefe 1952, Snyder 1987). Είναι γεγονός ότι το σύστημα αυτό βρήκε ευρείαεφαρμογή, σε σημείο που πολλά κράτη το υιοθέτησαν ως επίσημο προβολικό σύ-στημα ακόμα και για πολιτική χρήση.

Το παγκόσμιο σύστημα στηρίζεται στην εγκάρσια μερκατορική προβολή.Η προβολή επινοήθηκε από τον Johann Heinrich Lambert (Εικόνα 8) ως μια απότις επτά νέες απεικονίσεις που εισήγαγε σε μια προσπάθεια διαμόρφωσης μιαςγενικευμένης θεωρίας απεικόνισης της επιφάνειας της σφαίρας στο επίπεδο, δια-τηρώντας αναλλοίωτες είτε τις γωνίες είτε τα εμβαδά (Lambert 1772). Πέντε δε-καετίες αργότερα (1822), η ανακοίνωση του Carl Friedrich Gauss (Εικόνα 9), πουπαρουσιάστηκε με την ευκαιρία της βράβευσής του από τη Βασιλική ΑκαδημίαΕπιστημών της Δανίας (Copenhagen), παρήγαγε αξιοσημείωτα αποτελέσματα.Πυρήνα της επιστημονικής εργασίας του Gauss αποτέλεσε η δημιουργία μιας γε-νικευμένης θεωρίας για τη σύμμορφη απεικόνιση μιας επιφάνειας σε οποιαδή-ποτε άλλη. Στο πλαίσιο αυτής της θεωρίας ανέπτυξε ως μερική περίπτωση τιςαναλυτικές σχέσεις της εγκάρσιας μερκατορικής προβολής από τη σφαίρα στοεπίπεδο χρησιμοποιώντας μιγαδικές συναρτήσεις (Schumacher 1825, Gauss1847). Στις αρχές του 20ού αιώνα, ο γερμανός καθηγητής Johann Heinrich LouisKrüger, αντλώντας από το έργο του Gauss, ανέπτυξε σε σειρές τις σχέσεις τηςεγκάρσιας μερκατορικής προβολής από το ελλειψοειδές στο επίπεδο (Krüger1912)· η προβολή ονομάστηκε Gauss-Krüger και υιοθετήθηκε το 1927 ως το επί-σημο προβολικό σύστημα της Γερμανίας (Thomas 1952).

Στα μέσα του 20ού αιώνα, βρετανοί χαρτογράφοι μελέτησαν την ανάπτυξησειρών προσδιορισμού των σχέσεων της εγκάρσιας μερκατορικής προβολής απότο ελλειψοειδές στο επίπεδο, ώστε να εξασφαλίζεται μεγάλη ακρίβεια (Hotine1946· 1947, Lee 1946, Redfearn 1948). Με την εγκάρσια μερκατορική προβολή,κάθε σημείο του γεωγραφικού χώρου απεικονίζεται στην επιφάνεια ενός κυλίν-δρου που εφάπτεται εγκάρσια στο ελλειψοειδές κατά μήκος ενός μεσημβρινού(κεντρικός μεσημβρινός), και η οποία (επιφάνεια) αναπτύσσεται στο επίπεδο μετρόπο που να διατηρείται η ιδιότητα της συμμορφίας.

Αρχικά το σύστημα της Παγκόσμιας Εγκάρσιας Μερκατορικής εφαρμό-στηκε στο Διεθνές Ελλειψοειδές (Hayford 1924) και τη δεκαετία του 1980 εφαρ-μόστηκε στο σύγχρονο ελλειψοειδές GRS-80 (Moritz 1988). Η επιφάνεια του ελ-λειψοειδούς χωρίζεται σε 60 ζώνες πλάτους 6° ως προς το γεωγραφικό μήκος, ξε-κινώντας την αρίθμηση των ζωνών από το μεσημβρινό των 180° δυτικά του Αστε-ροσκοπείου του Greenwich. Με τον τρόπο αυτό δημιουργούνται 60 τοπικά συ-στήματα συντεταγμένων που καλύπτουν ολόκληρη την επιφάνεια της Γης.6 Ωςσυντελεστής κλίμακας7 λήφθηκε η τιμή 0,9996 και στις τετμημένες x προστίθε-ται η σταθερά 500.000 ώστε να αποφεύγονται, στην έκταση κάθε ζώνης, οι αρ-νητικές τιμές. Έτσι, εξασφαλίζονται παραμορφώσεις μηκών μικρότερες από1/2.500, δηλαδή παραμόρφωση σαράντα εκατοστών σε απόσταση ενός χιλιομέ-τρου (Snyder 1987). Λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιότητες της προβολής αλλά καιτις υπόλοιπες παραμέτρους με τις οποίες θεσμοθετήθηκε το σύστημα της Πα-

6 Οι ζώνες της Παγκό-σμιας Εγκάρσιας Μερκατορικήςτων 6° εκτείνονται μέχρι το γεω-γραφικό πλάτος των 84° στο βό-ρειο ημισφαίριο και αντίστοιχαμέχρι το γεωγραφικό πλάτος των80° στο νότιο ημισφαίριο της Γης.Στις περιοχές γύρω από τον βό-ρειο και τον νότιο πόλο αναπτύσ-σεται ένα παγκόσμιο σύστημα βα-σισμένο στην πολική στερεογρα-φική προβολή που ονομάζεται σύ-στημα Παγκόσμιας Πολικής Στε-ρεογραφικής.

7 Στην εγκάρσια μερκατο-ρική προβολή ο κύλινδρος τηςαναπτυκτής επιφάνειας εφάπτεταιστον κεντρικό μεσημβρινό. Το γε-γονός αυτό έχει ως συνέπεια ηκλίμακα γραμμικής παραμόρφω-σης κατά μήκος του μεσημβρινούνα είναι ίση με τη μονάδα, ενώ σεόλη την υπόλοιπη έκταση να είναιμεγαλύτερη από τη μονάδα. Επο-μένως, η εφαρμογή της απεικόνι-σης παρουσιάζει το μειονέκτηματα μήκη να απεικονίζονται μεγα-λύτερα από τα πραγματικά. Τομειονέκτημα αυτό μπορεί να αντι-μετωπιστεί αν σμικρυνθεί η απει-κόνιση κατά ένα συντελεστή κλί-μακας μικρότερο της μονάδας, δη-λαδή αν πολλαπλασιαστούν οι ορ-θογώνιες συντεταγμένες της με τοσυντελεστή κλίμακας. Τότε, επι-τυγχάνεται μια ισοκατανομή τηςκλίμακας γραμμικής παραμόρφω-σης στην έκταση της απεικόνισηςγύρω από μια τιμή που είναι ίσημε τη μονάδα.

002:Layout 1 10/3/12 1:55 PM Page 24


γκόσμιας Εγκάρσιας Μερκατορικής ικανοποιούνται τα κριτήρια (Richardus καιAdler 1972):

1. Εξασφαλίζεται η ιδιότητα της συμμορφίας, ώστε να ελαχιστοποιούνταιοι παραμορφώσεις των διευθύνσεων.

2. Ικανοποιείται η «συνέχεια» των απεικονιζόμενων περιοχών με τον ελά-χιστο δυνατό αριθμό των ζωνών.

3. Η παραμόρφωση των αποστάσεων δεν υπερβαίνει μια καθορισμένηανοχή.

4. Διαμορφώνεται ενιαίο σύστημα τοπικών συντεταγμένων για όλες τιςζώνες.

5. Οι σχέσεις μετασχηματισμού μεταξύ των ζωνών είναι ομοιόμορφες (θε-ωρώντας ένα συγκεκριμένο ελλειψοειδές αναφοράς).

6. Η σύγκλιση των μεσημβρινών στην έκταση της κάθε ζώνης δεν υπερ-βαίνει τις πέντε μοίρες.

Στο πλαίσιο ένταξης της χώρας στον Οργανισμό Βορειοατλαντικού Συμ-φώνου με το πέρας του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου, η Γεωγραφική Υπηρεσία Στρα-τού υιοθέτησε για τις στρατιωτικές της αποκλειστικά ανάγκες το σύστημα τηςΠαγκόσμιας Εγκάρσιας Μερκατορικής των 6°. Η έκταση της χώρας περιλαμβά-νεται στην 34η και 35η ζώνη με κεντρικούς μεσημβρινούς, αντίστοιχα, τις 21°και 27° ανατολικά του Αστεροσκοπείου του Greenwich. Αξίζει να σημειωθεί ότιτο σύνολο των τοπογραφικών χαρτών γενικής χρήσης της χώρας που χρησιμο-ποιείται μέχρι και σήμερα συντάχθηκε στην εγκάρσια μερκατορική προβολή, μεαπαλοιφή όμως της αναγραφής του χαρτογραφικού κανάβου της ΠαγκόσμιαςΕγκάρσιας Μερκατορικής για λόγους στρατιωτικού απορρήτου, ενώ το επίσημοπροβολικό σύστημα της χώρας για πολιτική χρήση ήταν το σύστημα Hatt μέχριτο 1987.

Το σύστημα της Εγκάρσιας Μερκατορικής Προβολής των 3˚

Τη δεκαετία του 1960, ορισμένα από τα μειονεκτήματα του κρατικού προβολικούσυστήματος Hatt καθιστούσαν πλέον προβληματική τη χρήση του για την κά-λυψη των χαρτογραφικών αναγκών των πολιτικών υπηρεσιών της χώρας. Η αιχμήτης κριτικής εστιάζονταν αφενός στο γεγονός ότι η προβολή δεν ήταν σύμμορφη,αφετέρου στην ύπαρξη περίπου 130 διαφορετικών τοπικών συστημάτων συντε-ταγμένων που δυσχέραιναν την αποτελεσματική διαχείριση ευρύτερων περιοχών.Επομένως, η ανάγκη αντικατάστασής του ήταν εμφανής. Το διάδοχο προβολικόσύστημα της Εγκάρσιας Μερκατορικής Προβολής των 3° (Αγατζά-Μπαλοδήμου1973) αντικατέστησε την προβολή Hatt και υιοθετήθηκε τη δεκαετία του 1970,προκειμένου να αντιμετωπιστούν τα δύο αυτά σημαντικά προβλήματα. Πράγματι,η νέα σύμμορφη προβολή, ως εγκάρσια μερκατορική προβολή, διαιρούσε την ελ-ληνική επικράτεια σε τρεις ζώνες, πλάτους 3° ως προς το γεωγραφικό μήκος, μεκεντρικούς μεσημβρινούς, αντίστοιχα, τις -3°, 0° και 3° ως προς το μεσημβρινότου Αστεροσκοπείου Αθηνών. Όπως είναι αναμενόμενο, για το σύνολο της χώραςαναπτύσσονται πλέον μόνον τρία τοπικά συστήματα συντεταγμένων αντί 130.Για την αποφυγή αρνητικών τιμών στις τετμημένες x προστίθεται η σταθερά200.000, ενώ για τις τεταγμένες y ως αφετηρία ορίζεται η τεταγμένη σε γεωγρα-

Εικόνα 8. Ο μαθηματικός καιχαρτογράφος Johann HeinrichLambert. Πηγή: http:// up-l o a d . w i k i m e d i a . o r g /wikipedia/ en/9/9b/JHLam-bert.jpg

Εικόνα 9. O μαθηματικός καιγεωδαίτης Carl FriedrichGauss. Πηγή: http://en.wikipedia. org/wiki/File:Carl_ Friedrich_Gauss.jpg

002:Layout 1 10/3/12 1:55 PM Page 25

26 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 15-30

φικό πλάτος 34°, ώστε να προκύπτουν τιμές με εξαψήφιο ακέραιο μέρος. Ορίζο-ντας ως συντελεστή κλίμακας την τιμή 0,9994, εξασφαλίζεται παραμόρφωσημηκών μικρότερη από 1/10.000, δηλαδή παραμόρφωση δέκα εκατοστών σε από-σταση ενός χιλιομέτρου για ολόκληρη την έκταση κάθε ζώνης.

Οι υπόλοιπες παράμετροι σχετικά με το κρατικό σύστημα γεωγραφικήςαναφοράς παρέμειναν ως είχαν. Για παράδειγμα, οι πίνακες υπολογισμού των συ-ντεταγμένων προσδιορίστηκαν εφαρμόζοντας το υφιστάμενο ελλειψοειδές Bessel1841. Τέλος, προσδιορίστηκαν κατάλληλες σχέσεις και οι αντίστοιχοι πίνακες γιατην απευθείας μετατροπή των συντεταγμένων του προβολικού συστήματος Hattστο σύστημα της Εγκάρσιας Μερκατορικής Προβολής 3° (Αγατζά-Μπαλοδήμου1973).

Το προβολικό αυτό σύστημα υιοθετήθηκε από το Υπουργείο ΔημοσίωνΈργων και μια δεκαετία αργότερα (1983) εφαρμόστηκε στην Επιχείρηση Πολε-οδομικής Ανασυγκρότησης, όπου συντάχθηκαν φωτογραμμετρικά διαγράμματατων οικισμών της χώρας σε κλίμακες 1:1.000 (αστικές περιοχές) και 1:5.000(ημιαστικές περιοχές).

Η Εγκάρσια Μερκατορική Προβολή του Ελληνικού Γεωδαιτικού Συστή-ματος Αναφοράς του 1987

Η εξέλιξη της τεχνολογίας στα τέλη του 20ού αιώνα –γεωδαιτικά όργανα που πα-ρείχαν μετρήσεις υψηλής ακρίβειας, διάχυση της χρήσης των ηλεκτρονικών υπο-λογιστών, ανάπτυξη του Παγκόσμιου Συστήματος Εντοπισμού που αξιοποιούσετην τεχνολογία των τεχνητών δορυφόρων– καθιστούσε το υφιστάμενο κρατικό σύ-στημα γεωγραφικής αναφοράς για πολιτική χρήση αδύναμο να ανταποκριθεί σταεπίπεδα της ακρίβειας που απαιτούνταν. Ήταν πλέον επιτακτική η ανάγκη άμεσηςεκπόνησης προγραμμάτων κτηματογράφησης και χαρτογράφησης, προκειμένου ναδημιουργηθεί η απαραίτητη υποδομή για την ανάπτυξη της χώρας. Είναι προφανέςότι το όλο εγχείρημα προϋπέθετε τη δημιουργία ενός σύγχρονου κρατικού συστή-ματος γεωγραφικής αναφοράς –βασισμένου στις καινοτόμες εξελίξεις της τεχνο-λογίας– που θα εξασφάλιζε υψηλά επίπεδα ακρίβειας και ποιότητας.

Υπό το πρίσμα αυτό, η δημιουργία του νέου συστήματος αναφοράς είναιγεγονός. Πράγματι, το 1987 δημιουργείται το Ελληνικό Γεωδαιτικό Σύστημα Ανα-φοράς του 1987 (Βέης 1987), στη βάση επίγειων και δορυφορικών μετρήσεων.Χαρακτηριστικά, τα δεδομένα για την πρώτη κατηγορία μετρήσεων προήλθαναπό τη Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού, ενώ για τη δεύτερη, από το Κέντρο Δο-ρυφόρων Διονύσου του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, θέση που εξάλλουαποτελεί και την αφετηρία του συστήματος αναφοράς (Εικόνα 10). Τη θεσμοθέ-τηση του νέου συστήματος αναφοράς ανέλαβε ο Οργανισμός Κτηματολογίου καιΧαρτογραφήσεων της Ελλάδος, φορέας που τελούσε υπό την εποπτεία τουΥπουργείου Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων.

Η επιλογή των χαρτογραφικών συνιστωσών του νέου συστήματος αναφο-ράς αποτελεί ένα κρίσιμο ζήτημα. Το σύστημα στηρίχθηκε στο γεωκεντρικό ελ-λειψοειδές GRS-80, ο προσανατολισμός του οποίου προσαρμόστηκε στο γεωει-δές του ελληνικού χώρου με τη βοήθεια δορυφορικών παρατηρήσεων (Βέης1987). Αναφορικά με το προβολικό σύστημα επιλέχθηκε η επικρατούσα διεθνώς

002:Layout 1 10/3/12 1:55 PM Page 26

σύμμορφη προβολή, δηλαδή η εγκάρσια μερκατορική προβολή. Η προβολή εφαρ-μόστηκε σε ολόκληρη την έκταση της χώρας, δηλαδή χωρίς να ορίζονται τοπικάσυστήματα συντεταγμένων, με συντελεστή κλίμακας 0,9996 και κεντρικό με-σημβρινό το μεσημβρινό με γεωγραφικό μήκος 24° ανατολικά του Αστεροσκο-πείου του Greenwich (Βέης 1987). Για την αποφυγή αρνητικών τιμών στις τε-τμημένες x προστίθεται η σταθερά 500.000. Με τον τρόπο αυτό η παραμόρφωσητων μηκών δεν υπερβαίνει τα 670 ppm σε ολόκληρη την έκταση της χώρας, δη-λαδή παραμόρφωση εξήντα επτά εκατοστών σε απόσταση ενός χιλιομέτρου.

Για την αξιοποίηση του υπάρχοντος χαρτογραφικού υλικού, που ήταν εκ-φρασμένο στο παλαιό προβολικό σύστημα, δημιουργήθηκαν πίνακες άμεσης με-τατροπής των συντεταγμένων στο νέο σύστημα (Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού1995). Οι απαραίτητοι υπολογισμοί εκπονήθηκαν με τη συνεργασία τριών φο-ρέων: του Οργανισμού Κτηματολογίου και Χαρτογραφήσεων, της ΓεωγραφικήςΥπηρεσίας Στρατού και του Εργαστηρίου Ανώτερης Γεωδαισίας του Εθνικού Με-τσόβιου Πολυτεχνείου.

Επίμετρο

Όπως διαπιστώσαμε μέσω της ιστορικής ανασύνθεσης και της μετατόπισης στοχρόνο, το κρατικό σύστημα γεωγραφικής αναφοράς που δημιούργησε ο αντισυ-νταγματάρχης Hartl εφαρμόστηκε στην Ελλάδα για έναν αιώνα. Η παραγωγήόμως νέου γνωσιοθεωρητικού υποβάθρου που υποβάσταζε τις επιστήμες της γε-ωδαισίας και της χαρτογραφίας, σε συνάρτηση με τις τομές στο πεδίο της συνα-φούς τεχνολογίας, ανέδειξαν τις ανεπάρκειες και εντέλει την αναποτελεσματικό-


Εικόνα 10. Το βάθρο, στο Κέντρο Δορυφόρων Διονύσου του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου,αφετηρία του Ελληνικού Γεωδαιτικού Συστήματος Αναφοράς του 1987. Πηγή: http://portal.sur-vey.ntua.gr/main/labs/hgeod/DSO/DSOmain.htm

002:Layout 1 10/3/12 1:55 PM Page 27

28 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 15-30

τητά του. Αρχικά η ανακάλυψη της φωτογραφίας σε συνδυασμό με τη χρήση τουαεροπλάνου, δηλαδή της αεροφωτογραφίας, δίνει στην κυριολεξία νέα δυναμική,καθώς πλέον είναι εφικτή η δυνατότητα μαζικής συλλογής χωρικών δεδομένωνπου αφορούν ευρύτερες περιοχές και συνοδεύονται από πολύ υψηλά επίπεδαακρίβειας. Προϊόντος του χρόνου, η χρήση του υπολογιστή και η δυνατότητααξιοποίησης οχημάτων στο διάστημα (τεχνητοί δορυφόροι), είτε για τη συλλογήεικόνων είτε για τον εντοπισμό θέσεων στην επιφάνεια της Γης, αποτέλεσαν τιςμεγάλες τεχνολογικές επαναστάσεις της σύγχρονης πλέον εποχής, οι οποίες ενπολλοίς καθόρισαν τόσο το θεωρητικό (νέες αρχές και μέθοδοι) όσο και το πρα-κτικό (νέες τεχνικές) πλαίσιο της γεωδαισίας και της χαρτογραφίας. Οι εξελίξειςαυτές, όπως ήταν αναμενόμενο, οδήγησαν στην αντικατάσταση των γραφικώνκαι αναλυτικών μεθόδων με ψηφιακές.

Η δεκαετία του 1960 αποτέλεσε ορόσημο, με την έννοια ότι το κρατικό σύ-στημα γεωγραφικής αναφοράς δεν αντανακλούσε πλέον τις θεωρητικές κατα-κτήσεις στα συναφή επιστημονικά πεδία και κυρίως λειτουργούσε ανασταλτικάστο πεδίο των εφαρμογών. Το ελλειψοειδές Bessel 1841 στο οποίο βασίστηκε δενήταν γεωκεντρικό, γεγονός που το καθιστούσε μη συμβατό με την τεχνολογία τωντεχνητών δορυφόρων. Κυρίως όμως στο πλαίσιο των κοινωνικών και οικονομι-κών προσδιορισμών της μεταπολεμικής Ελλάδας, η ανάγκη για χαρτογραφικέςεργασίες όχι μόνο ευρύτερων περιοχών, αλλά και αστικών περιοχών με πολλαπλέςχρήσεις, ανάδειξε την πλήρη ανεπάρκεια του συστήματος και οδήγησε στην ορι-στική του εγκατάλειψη. Να επισημάνουμε ότι η γραφειοκρατία του συστήματοςήταν απότοκο τόσο της δομής του, αφού η διανομή σε πολλαπλά τοπικά συστή-ματα συντεταγμένων οδηγούσε σε πολύπλοκους υπολογισμούς, και, επιπρόσθετα,η στρατιωτική του «καταγωγή» δημιουργούσε συχνά προβλήματα στην απόκτησηχωρικής πληροφορίας. Η ακαδημαϊκή ελληνική κοινότητα, έχοντας κατακτήσειένα υψηλό επίπεδο θεωρητικής επάρκειας και τεχνογνωσίας (με διεθνή αναγνώ-ριση), θεμελίωσε ένα σύγχρονο σύστημα αναφοράς –το Ελληνικό Γεωδαιτικό Σύ-στημα Αναφοράς (ΕΓΣΑ’87)– που αντικατέστησε το παλαιό σύστημα και είναιήδη σε εφαρμογή από το 1987.

Ευχαριστίες

Θα ήθελα να ευχαριστήσω το προσωπικό της Ιστορικής Βιβλιοθήκης του ΕθνικούΜετσόβιου Πολυτεχνείου, καθώς, επίσης, τον ταγματάρχη Βύρωνα Αντωνίου πουυπηρετεί στη Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού και την κα. Αθανασία Κάκαλη,υπεύθυνη του Μουσείου της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού για τη βοήθειαπου μου παρείχαν στην πρόσβαση στο αρχειακό υλικό.

Bιβλιογραφία

Αγατζά-Μπαλοδήμου, Α.Μ. (1973), «Έν προβολικόν σύστημα δια την Ελλάδα», Τεχνικά Χρονικά10: 920-931.

Αναγνωστόπουλος, Α. (1922), Τα πεπραγμένα υπό της Χαρτογραφικής Υπηρεσίας κατά το έτος 1921,Αθήνα: Χαρτογραφική Υπηρεσία.

Ανώνυμος (1903), «Obituary: Dr. Heinrich Hartl», The Geographical Journal 21(5): 565-6.

002:Layout 1 10/3/12 1:55 PM Page 28

Βέης, Γ. (1977), Μαθηματική Χαρτογραφία, Αθήνα: Σχολή Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών,Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο.

Βέης, Γ. (1987), Το Ελληνικό Γεωδαιτικό Σύστημα Αναφοράς, Αθήνα: Οργανισμός Κτηματολογίουκαι Χαρτογραφήσεων Ελλάδας.

Börsch, O. (1885), Anleitung zur Berechnung Geodätischer Coordinaten, Κάσσελ: Verlag von A.Freyschmidt.

Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού (1990), Βιβλίο διαιρέσεως διαγραμμάτων κλίμακας 1:5.000, Αθήνα:Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού.

Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού (1995), Πίνακες συντελεστών μετατροπής συντεταγμένων Ελληνικούχώρου από το σύστημα Hatt (Παλαιό Datum) στο Σύστημα Ε.Γ.Σ.Α. ’87 (Νέο Datum), Αθήνα:Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού.

Eginitis, D.D. και Lampadarios, D. (1924), «Rapport sur les travaux exécutés en Grèce», 2ème As-semblée Générale de Madrid, Union Géodesique et Géophisique Internationale - Section deGéodesie.

Gauss, H.C. (1847), Untersuchungen über Gegenstäde der höhern Geodäsie, Γκέτιγκεν: Dieterich-schen Buchhandlung.

Hammer, E.H.H. (1898), «Berechnung von Soldner’schen Coordinaten aus gegebeneng eographi-schen Coordinaten und umgekehrt für topographische Zwecke (neue Württembergische to-pographische Karte)», Astronomische Nachrichten 147(3512): 125-42.

Hartl, H. (1890), «Die Landesvermessung in Grichenland», Mitth. d. k. u. k. mil.geogr. Inst., X: 187-217.

Hartl, H. (1901), «Griechenland: Berichtüber die Dreiecksmessungen», Comptes Rendus de la13ème Conférence Général de l’Association Géodesique International, Λέιντεν: J. Brill.

Hatt, Ph. (1883), «Emploi des constructions graphiques pour la détermination rigoureuse des posi-tions des signaux trigonometrétriques», Extrait des Annales Hydrographiques, 1er semes-tre: 1-11.

Hatt, Ph. (1886), «Définition et emploi des coordonnées azimuthales», Annales Hydrographiques,2ème semestre: 477-504.

Hayford, F.J. (1909), The Figure of the Earth and Isostasy from Measurements in the United States,Ουάσινγκτον: U.S. Government Printing Office.

Hotine, M. (1937), «The re-triangulation of Great Britain», Survey Review 4(25): 130-6.Hotine, M. (1946), «The orthomorphic projection of the spheroid», Survey Review 8(62): 300-11. Hotine, M. (1947), «The orthomorphic projection of the spheroid (Parts II-V)», Survey Review 9(63):

25-35, 9(64): 52-70, 9(65): 112-23, 9(66): 157-66.Huntly, N.G. (1937), «The International Union of Geodesy and Geophysics», Sixth General As-

sembly, Edinburgh, 1936, Survey Review 4(23): 54-7.Κατσιμήδης, Α. (1907), Στρατιωτική Τοπογραφία, 2η έκδοση, Αθήνα: Τυπογραφείο Εστία.Κοντόσταυλος, Α. (1906), Περίληψις των πεπραγμένων υπό της Χαρτογραφικής Υπηρεσίας από της

συστάσεως αυτής μέχρι σήμερον (1889-1905), Αθήνα: Χαρτογραφική Υπηρεσία.Krüger, L. (1912), KonformeAbbildung des Erdellipsoids in der Ebene, Λειψία: Druck und von B.G.

Teubner.Lambert, J.H. (1772), «Anmerkungen und ZusätzezurEntwerfung der Land- und Himmelscharten»,

στο Beiträgezum Gebrauche der Mathematik und deren Anwendung, Βερολίνο: Buchhand-lung der Realfchule.

Lee, L.P. (1946), «The transverse Mercator projection of the spheroid», Survey Review 8(58): 142-52.

Ματθαιόπουλος, Μ. (1898), Υδρογραφία. Υποτύπωσης και κατασκευή των ναυτικών χαρτών, Αθήνα:Εθνικό Τυπογραφείο.

Moritz, H. (1988), «Geodetic Reference System 1980», Journal of Geodesy 62(3): 348-58.Μπαντέκας, Ι. (1963), «Η αζιμουθιακή ισαπέχουσα προβολή του Hatt», Τεχνικά Χρονικά 40(5): 463-

81.Νάκος, Β. (2006), Αναλυτική Χαρτογραφία, Αθήνα: Σχολή Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανι-

κών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο.O’Keefe, A.J. (1952), «The Universal Transverse Mercator Grid and Projection», The Professional

Geographer 4(5): 19-24.Peytier, Puillon-Boblaye και Servier (1833), «Notice sur les opérations géodésiques executes en

Morée, en 1829 et 1830», Bulletin de la Géographie 19: 89-106.


002:Layout 1 10/3/12 1:55 PM Page 29

Peytier (1836), «Note sur les travaux géodésiques et topographiques exécutés dans la Grèce conti-nentale et l’Eubée pendant les années 1833, 1834 et 1935, par des officiers du corps royald’état-maior», Bulletin de la Géographie (2ème Série) 16: 311-7.

Peytier (1837), «Tableau des positions géographiques des principaux points de la Grèce orientale,déterminés par la triangulation de M. Peytier, capitaine d’état-major», Bulletin de la Géo-graphie (2ème Série) 17: 48-53.

Redfearn, J.V.B. (1948), «Transverse Mercator formulae», Survey Review 9(69): 318-22.Renaud, J. (1915), «Nécrologie», Revue générale des Sciences pures et appliqués (26e année) 22:

629-30.Renaud, J. (1917), «La vie et les travaux de l’ingénieur hydrographe en chef Philippe Hatt», Extrait

de l’Annouaire pour l’an 1917, Bureaux des longitudes, Παρίσι: Gautier Villars, 38-56.Richardus, P. και Adler, R.K. (1972), Map Projections for Geodesists, Cartographers and Geogra-

phers, Νέα Υόρκη: Elsevier Pub. Co.Snyder, P.J. (1987), Map Projections – A Working Manual, U.S. Geological Survey Professional

Paper 1395, Ουάσινγκτον: U.S. Government Printing Office.Snyder, P.J. (1993), Flattening the Earth, Two Thousand Years of Map Projections, Σικάγο: The

University of Chicago Press.Soldner, J.G. (1810), Theorie der Landesvermesung, Λειψία: Wilheim Engelmann.Schumacher, H.C. (1825), Astronomische Abhandlungen, Altona: Hammerich- und Heineking’schen

Buchdruckerey.Σπηλιωτόπουλος, Γ. (1939), «Περί των εν χρήσει παρά τη Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού συστη-

μάτων προβολης», Δελτίο Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού, (1939α) ΙΙ: 7-13, (1939β) ΙΙΙ:9-24.

Thomas, D.P. (1952), Conformal Projections in Geodesy and Cartography, Special Publication No251, Ουάσινγκτον: U.S. Government Printing Office.

Torge, W. (2005), «The International Association of Geodesy 1862 to 1922: from a regional projectto an international organization», Journal of Geodesy 78(9): 558-68.

Zöppritz, K. (1912), Leitfaden der Kartenentwurfslehre, Λειψία: Druck und von B.G. Teubner.

30 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 15-30

002:Layout 1 10/3/12 1:55 PM Page 30

ΚΡΙΣΤΗ ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΥ 31

ΑΠO ΤΗ ΜΕΤΑΝAΣΤΕΥΣΗ ΤΗΣ ΧΑΜEΝΗΣ ΑΞΙΟΠΡEΠΕΙΑΣ ΣΤΑ ΚΙΝHΜΑΤΑ ΠOΛΗΣ ΤΗΣ ΕΞΕΓΕΡΜEΝΗΣ ΑΞΙΟΠΡEΠΕΙΑΣ: ΜΕΞΙΚO–ΗΠΑ.ΤΟ «ΚIΝΗΜΑ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΚΑΙΟΣYΝΗ ΣΤΗ ΓΕΙΤΟΝΙA»1

Κρίστη (Χρυσάνθη) Πετροπούλου2

ΠΕΡIΛΗΨΗΗ μετανάστευση είναι στενά συνδεδεμένη με τον τρόπο ανάπτυξης του καπιταλισμού και φαίνεται να παρουσιάζει ιδιαίτερα χαρακτηριστικάστην εποχή της «παγκοσμιοποίησης». Την τελευταία δεκαετία (2000-2010) πολλοί μεξικανοί μετακινήθηκαν προς τα μεγάλα αστικά κέντρατων ΗΠΑ, κυρίως σε περιοχές που θεωρήθηκαν ως «νέα υπερ-γκέτο» με ιδιαίτερα κοινωνικοοικονομικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά. Σεορισμένες από αυτές τις γειτονιές, στην περιοχή του Ανατολικού Χάρλεμ στη Νέα Υόρκη, οι μετανάστες αντιστέκονται στην διαδικασία επέ-κτασης του gentrification («αστικού εξευγενισμού») και γίνονται ο πυρήνας του «κινήματος για τη δικαιοσύνη στη γειτονιά» («movimiento porla justicia del barrio»). Αυτό το κίνημα συνδέει τον αγώνα του με τον αγώνα των λαών του Μεξικού και ανταποκρίνεται στο κάλεσμα «της άλληςκαμπάνιας» των ζαπατίστας (EZLN) για ένα πολύμορφο «αριστερά και από τα κάτω» κίνημα που θα ενώνει τις εξεγερμένες αξιοπρέπειες. Τοάρθρο διερευνά το ιστορικό και γεωγραφικό πλαίσιο όπου αναπτύχθηκε το «κίνημα για τη δικαιοσύνη στη γειτονιά». Επιχειρεί μια σύνθετηανάλυση του θέματος. Καταλήγει στη διαπίστωση ότι το κίνημα αυτό είναι ένα σύγχρονο κοινωνικό κίνημα πόλης με τοπικο-παγκόσμια χα-ρακτηριστικά.

From the immigration of the lost dignity to the urban social movements of the “Digna Rabia”: Mexico–USA. “El movimiento por la justicia del barrio”

Christy (Chryssanthi) Petropoulou

ABSTRACTΙmmigration is closely related with the mode of capitalist development and seems to have particular characteristics during the era of globalization.During the last decade (2000-2010) many Mexican immigrants moved towards the big cities of the United States, mainly in city-areas that aretreated as "new hyper-ghetto" with particular socio-economic and cultural characteristics. In some of these neighborhoods, as in East Harlem,New York, immigrants resist against the expansion of “gentrification”, and they become the core of the “movement for Justice in the barrio”.This movement links its struggle with the struggle of the people of Mexico and responds to the call "the other campaign" of Zapatistas (EZLN)for a diverse movement “from the bottom left” joining the insurgent dignities. This article explores the historical and geographical contextwhere the “movement for Justice in the barrio” has been developed and attempts a complex analysis of the whole issue. It finally concludes thatthis movement is a contemporary urban social movement with glocal characteristics.

1 Το κείμενο αυτό πρωτοπαρουσιάστηκε στο θερινό σχολείο της Πάρου το 2011.2 Λέκτορας Αστικής Γεωγραφίας στο Τμήμα Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου, Email: [email protected].

003:Layout 1 10/3/12 1:56 PM Page 31

Δεν υπάρχει δρόμος. Ο δρόμος φτιάχνεται περπατώντας

(Luis Machado)

Εισαγωγή

Στην περιοχή του Ανατολικού Χάρλεμ στη Νέα Υόρκη, οι μετανάστες αντιστέ-κονται στη διαδικασία επέκτασης του «gentrification» (αστικός «εξευγενισμός»)που επιχειρείται μέσω της λεγόμενης διαδικασίας «rezoning» (επαναζωνοποίη-σης) δημιουργώντας το «κίνημα για τη δικαιοσύνη στη γειτονιά». Παράλληλα,συνδέουν τον αγώνα τους με τον αγώνα των λαών του Μεξικού και ανταποκρί-νονται στο κάλεσμα των ζαπατίστας (EZLN), «η άλλη καμπάνια», για ένα πολύ-μορφο κίνημα «αριστερά και από τα κάτω» που θα ενώνει τις εξεγερμένες αξιο-πρέπειες. Το άρθρο παίρνει ως αφορμή τη δημιουργία αυτού του κινήματος πόληςγια να αναζητήσει το ιστορικό και γεωγραφικό πλαίσιο στο οποίο αναπτύχθηκεκαι να εντοπίσει τα σύγχρονα χαρακτηριστικά του, επιχειρώντας μια τοπικο-πα-γκόσμια (glocal) ανάλυση του θέματος. Προσεγγίζει, έτσι, από θεωρητική άποψη,διαφορετικές χωροχρονικές κλίμακες που εμπλέκονται σε ένα φαινόμενο και αμ-φισβητεί τις κλασικές προσεγγίσεις της παγκοσμιοποίησης που τοποθετούν τηχωρική διαφορά σε χρονική σειρά αρνούμενες τη δυνατότητα πολλαπλών τρο-χιών (Massey 2008: 151). Μετά από μια συνοπτική αναφορά στη συζήτηση γιατα κοινωνικά κινήματα πόλης, το κίνημα των ζαπατίστας και τη μετανάστευσητων μεξικανών στις ΗΠΑ, το άρθρο επικεντρώνεται στην ιστορία και την κοινω-νικοοικονομική αστική δομή του Ανατολικού Χάρλεμ της Νέας Υόρκης. Στη συ-νέχεια, παρουσιάζονται τα χαρακτηριστικά του συγκεκριμένου κινήματος πόληςκαι διερευνάται αν αυτό συνιστά ένα σύγχρονο κοινωνικό κίνημα πόλης με το-πικο-παγκόσμια εμβέλεια. Η εργασία στηρίζεται σε μια κριτική ανάγνωση κει-μένων για τη μετανάστευση και τη δομή των πόλεων, καθώς και σε προσωπικέςσυνεντεύξεις με εκπροσώπους του κινήματος αυτού, αξιοποιώντας τις γνώσειςαπό προγενέστερες συμμετοχικές έρευνες3 στην πόλη του Μεξικού, στη ΝέαΥόρκη και στην περιοχή της Τσιάπας, που οδήγησαν εν μέρει σε άλλα κείμενα(Petropoulou 2010β και 2011 και Ζαπατίστας 1996: επίμετρο).

1. Κοινωνικά κινήματα πόλης – μια οριοθέτηση

Η έννοια του κοινωνικού κινήματος πόλης είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη από έναπαλαιότερο έργο του Castells. Σύμφωνα με αυτόν, τα κοινωνικά κινήματα πόληςδιαφέρουν από τα απλά κινήματα πόλης διότι μπορούν να αλλάξουν την ίδια τησημασία του αστικού χώρου (signification urbaine). Τότε μπορούμε να μιλάμεγια κοινωνικό κίνημα πόλης. Τα κοινωνικά κινήματα πόλης είναι «φορείς αστικο-χωρικού μετασχηματισμού», δηλαδή κοινωνικά κινήματα τα οποία, αντιτιθέμεναστη «σημασία» μίας καθορισμένης χωρικής δομής, δοκιμάζουν νέες «αστικές λει-τουργίες» και νέες «μορφές» (Castells 1986: 419). Τα κινήματα αυτά είναι δια-φορετικά από τις κινητοποιήσεις πολιτών που οργανώνονται γύρω από διάφοραζητήματα. Στην περίπτωση που τα κινήματα αντιμετωπίζουν συνειδητά τον «επα-

32 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 31-50

3 Για την έννοια της συμ-μετοχικής έρευνας, βλ. Ιωσηφίδης2008.

003:Layout 1 10/3/12 1:56 PM Page 32


νακαθορισμό της σημασίας του αστικού χώρου», τότε είναι «κοινωνικά κινήματαπόλης».

Σύμφωνα με τον Castells (1986), ένα κίνημα μπορεί να αλλάξει τη σημα-σία του αστικού χώρου εάν εφαρμόζει:

• ενεργή πρακτική διεκδίκησης, • κοινή κουλτούρα και πολιτική αυτοδιαχείρισης,• συλλογική κατανάλωση, • συνείδηση της ύπαρξής του ως κοινωνικό κίνημα πόλης,• σχέση με την κοινωνία, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, τα κόμματα κ.λπ.,

μέσω ομάδων στις οποίες έχει ανατεθεί από το κίνημα ο συγκεκριμένος ρόλος,• αυτονομία και ανεξαρτησία από τα πολιτικά κόμματα. Η δυνατότητα της γέννησης αστικών κοινωνικών κινημάτων στις πόλεις

αποτελεί συνηθισμένο θέμα (Lefebvre 1973, Castells 1986). Πράγματι, οι οικο-νομικοί και πολιτικοί παράγοντες και η τεχνολογική πρόοδος παίζουν τον πρώτορόλο στη διαμόρφωση του χώρου, αλλά ο ρόλος αυτός επηρεάζεται επίσης απότην κοινωνική διαδικασία μέσω της οποίας οι κάτοικοι ιδιοποιούνται το χώρο καιτο χρόνο. Οι πιο πρόσφατες έρευνες είναι ποιοτικές έρευνες που ασχολούνται μεπαραδείγματα κινημάτων πόλης στις σύγχρονες μητροπόλεις (INURA 2004) ήακόμα της σχέσης των σύγχρονων αστικών εξεγέρσεων με αυτά (Petropoulou2010β). Πολλά από τα σύγχρονα κινήματα πόλης αποκτούν παγκόσμια εμβέλειαμέσω της χρήσης του διαδικτύου, των δικτύων αλληλεγγύης και των παγκόσμιωνκοινωνικών φόρουμ.4 Ορισμένες μελέτες κατέδειξαν την ύπαρξη δικτύων αλλη-λεγγύης που βασίζονται στις αξίες της συλλογικότητας και εναλλακτικών τρόπωνζωής, τις οποίες δύσκολα συναντάμε στις σύγχρονες πόλεις που ευνοούν την απο-μόνωση. Σε έναν κόσμο όπου «η ζωή μετατρέπεται σε αφαίρεση και οι πόλεις σεσκιές» (Castells 1986: 423), τα μικρά δίκτυα αλληλεγγύης που γεννιούνται στιςπόλεις αποτελούν ακόμα μία ελπίδα (Σταυρίδης 2010), μία ρωγμή που φαίνεταιως ατέλεια, η οποία όμως μπορεί εν δυνάμει να προκαλέσει την αλλαγή.

2. Το κίνημα των ζαπατίστας και το κίνημα για τη δικαιοσύνη στη γειτονιά

Την 1.1.1994, την ίδια μέρα που το Μεξικό εισερχόταν στη ζώνη της NAFTA, ξέ-σπασε στη ζούγκλα Λακαντόνα της Τσιάπας το κίνημα των ζαπατίστας, ένα κί-νημα που δεν βάζει στόχο την εξουσία αλλά ενδιαφέρεται να ανοίξει δρόμους γιατη διαμόρφωση από τα κάτω των δομών που θα μπορέσουν να αμφισβητήσουν τοσύγχρονο κοινωνικό σύστημα (LeBot 1997). Το κίνημα αυτό, μέσα από μια αργήαλλά σταθερή διαδικασία η οποία είναι σύμφωνη με τους ρυθμούς που απαιτού-νται για τη λήψη αποφάσεων μέσω της συμμετοχικής δημοκρατίας, απέκτησεσχέσεις και επηρέασε πολλά κοινωνικά κινήματα μπολιάζοντας τα με απελευθε-ρωτικές επαναστατικές ιδέες που είναι προϊόν συνδυασμού ιθαγενικών παραδό-σεων, αριστερών, αναρχικών και οικολογικών κριτικών προσεγγίσεων με διαδι-κτυακές πρακτικές παγκόσμιας επικοινωνίας και οργάνωσης (Ζαπατίστας 1996),σε βαθμό που έχει χαρακτηριστεί ως πρώτο μετανεωτερικό διαδικτυακό κοινωνικόκίνημα (Castells 2004: 72-87). Ο τρόπος με τον οποίο έχει δράσει μέχρι σήμερα

4 Για τον νέο παγκοσμιο-ποιημένο ρόλο των κινημάτωνπόλης, βλ. Leontidou 2006, Hamelκ.ά. 2000, και για τον τοπικό-πα-γκόσμιο ρόλο των σύγχρονων κοι-νωνικών κινημάτων πόλης, βλ.Koèhler και Wissen 2003.

003:Layout 1 10/3/12 1:56 PM Page 33

και το σύνολο των αρχών που υπηρετεί δημιούργησαν ένα νέο σύστημα σκέψηςπου αποκαλείται «ζαπατισμός» (Villoro 2008).

Την 1.1.2006 κάλεσε την «άλλη καμπάνια»: καλούνταν όλες οι δυνάμειςπου τοποθετούνται «από τα κάτω και αριστερά» να συναντηθούν μεταξύ τους,να γνωριστούν, ν’ ακούσουν η μία την άλλη και να προσπαθήσουν να συντονι-στούν, δημιουργώντας έναν άλλο τρόπο επικοινωνίας που θα «δημιουργήσει απότα κάτω και με τον τρόπο των από τα κάτω μια εναλλακτική λύση μπροστά στηνεοφιλελεύθερη καταστροφή, μια αριστερή εναλλακτική λύση για το Μεξικό»(Zibechi 2010: 179). Σταθμός ήταν το Φεστιβάλ της εξεγερμένης αξιοπρέπειας(Digna Rabia, 26.12.2008-5.1.2009), όπου συναντήθηκαν για πρώτη φορά πολλέςσυλλογικότητες. Μία από αυτές ήταν το «κίνημα για τη δικαιοσύνη στη γειτο-νιά» όπου συμμετέχουν μετανάστες μεξικανοί που ζουν στο ανατολικό Χάρλεμτης Νέας Υόρκης.

Στο ανατολικό Χάρλεμ υπήρχε μεγάλη παράδοση κοινωνικών κινημάτωνπόλης με πιο σημαντικό αυτό που είχε ως πυρήνα του την ριζοσπαστική πορτο-ρικάνικη οργάνωση των Νέων Λόρδων (Young Lords, 1960-1972). Το κίνημα συ-σπείρωσε «τον κόσμο του δρόμου και όχι μόνο την εργατική τάξη» και συνεργά-στηκε το 1969 στο Σικάγο με την οργάνωση «Μαύροι Πάνθηρες» που ήταν επι-κεφαλής στο αντίστοιχο αφροαμερικάνικo κίνημα, συνέβαλε στη δημιουργία τουπρώτου πολυπολιτισμικού φόρουμ των ΗΠΑ με αιτήματα για κοινωνική δικαιο-σύνη και εξέφρασε την αντίθεσή του στον πόλεμο του Βιετνάμ, διεκδικώντας πα-ράλληλα την ανεξαρτησία του Πουέρτο Ρίκο και τη βελτίωση των συνθηκών ζωήςτων μεταναστών στις ΗΠΑ (Gandy 2002). Το 1969, αξιοποιώντας ως τόπο συνά-ντησης την τοπική εκκλησία (την οποία στη συνέχεια κατέλαβε και ονόμασε «Ηεκκλησία του Λαού»), δημιούργησε δίκτυα κοινωνικής αλληλεγγύης και κοινω-νικής πολιτικής (ομαδικές κουζίνες, εργαστήρια, μαθήματα, προληπτική ιατρική),διεκδίκησε και πέτυχε σε ορισμένες περιπτώσεις μέσα από διαρκείς κινητοποιή-σεις τη δημιουργία νέων ελεύθερων δημόσιων χώρων, τη βελτίωση των συνθη-κών υγιεινής και κατοίκησης, την ισότιμη πρόσβαση στις δημόσιες υπηρεσίες(σχολεία, υγεία κ.λπ) και την αναγνώριση της πολιτιστικής ταυτότητας των πορ-τορικάνων (Aponte-Parés 1998).

Τo κίνημα αυτό, που μπορεί να θεωρηθεί και ως κοινωνικό και περιβαλ-λοντικό κίνημα πόλης (Gandy 2002), έπαιξε σημαντικό ρόλο στις μετέπειτα εξε-γέρσεις και στην αύξηση της πολιτικής δραστηριότητας των Λατίνων στην πε-ριοχή του Μπάριο. Σε συνεργασία με τα φοιτητικά κινήματα του 1989, διεκδίκη-σαν κοινωνική και περιβαλλοντική δικαιοσύνη.

Το «κίνημα για τη δικαιοσύνη στη γειτονιά» αποτελεί συνέχεια των παρα-πάνω κινημάτων, χωρίς τα μέλη του να γνωρίζουν επί της ουσίας την ιστορίααυτών των κινημάτων αφού –όπως προκύπτει από συνεντεύξεις μελών του στηναρχή της δημιουργίας του– ήταν δύσκολο στα μέλη του να διαβάσουν για αυτά τακινήματα, επειδή η βιβλιογραφία ήταν αγγλόφωνη και αυτοί γνώριζαν μόνο ισπα-νικά. Η δύναμη όμως της ιστορίας φαίνεται πως ξεπέρασε τους συνοριακούς καιγλωσσικούς φραγμούς. Πώς και γιατί όμως έφτασαν στις ΗΠΑ μετανάστες χωρίςχαρτιά από το Μεξικό, και γιατί κατοικούν στην περιοχή του Ανατολικού Harlem;

34 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 31-50

003:Layout 1 10/3/12 1:56 PM Page 34


3. Η μετανάστευση των μεξικανών στις ΗΠΑ

Η ιστορική κατάκτηση εδαφών του Μεξικού από τις ΗΠΑ χωρίς ανταλλαγή πλη-θυσμών,5 παράλληλα με τη διατήρηση των ιθαγενικών (μεξικανικών) κοινοτήτωνστα κατειλημμένα εδάφη, δημιούργησαν τη βάση υποδοχής μεταναστευτικώνρευμάτων από τις λατινοαμερικάνικες χώρες. Μεταξύ 1917-1939 πολλοί μεξικα-νοί εγκαταστάθηκαν στις ΗΠΑ για να εργαστούν στην αγροτική παραγωγή καιστην κατασκευή σιδηρόδρομου μέχρι την περίοδο της κρίσης του 1939 (κατά τηνοποία διώχθηκαν 415.000). Μεταξύ 1946-1965, νέο ρεύμα μετανάστευσης ήρθεμετά από πρόσκληση για προσωρινή εργασία στην πολεμική βιομηχανία (Πρό-γραμμα Brasero). Αντίθετα η περίοδος 1965-1985 θεωρείται (Massey κ.ά. 2002)ως περίοδος των «χωρίς χαρτιά» (1,7 εκ. συλληφθέντες το 1986), σε πολλούς απότους οποίους δόθηκε αργότερα αμνηστία. Το 1990, οι ΗΠΑ επέτρεψαν την εί-σοδο στους μεξικανούς που είχαν ανώτατη εκπαίδευση, γεγονός που οδήγησεστην εκτεταμένη μετανάστευση εξειδικευμένου προσωπικού.

Στα τέλη του 1993 η συνοριακή πολιτική των ΗΠΑ άλλαξε: Το 1994 άρχισενα χτίζεται ένα τείχος 1.125 χιλιομέτρων ανάμεσα στις δύο χώρες στην περιοχήΤιχουάνα-Σαν Ντιέγκο. Το «παράδοξο» είναι ότι ταυτόχρονα σχεδιάζονταν οικο-νομικές συμφωνίες μεταξύ ΗΠΑ-Μεξικού. Είναι φανερό ότι το κεφάλαιο ήθελενα μετακινείται αξιοποιώντας στο έπακρο τις κοινωνικοπολιτικές διαφορές πουπροκύπτουν από την ύπαρξη των συνόρων.6 Τελικά η συμφωνία της NAFTA, πουαπό το 1994 επιτρέπει τη μεταφορά προϊόντων και υπηρεσιών χωρίς δασμούς απότη μία χώρα στην άλλη μεταξύ Καναδά, ΗΠΑ και Μεξικού, δεν προέβλεψε τημετακίνηση των ανθρώπων. Έτσι, τεράστιες εκτάσεις του Μεξικού διατίθενταισήμερα για την παραγωγή προϊόντων που εισάγονται φτηνότερα στις ΗΠΑ μεαποτέλεσμα την υποβάθμιση της εργασίας και τον εκτοπισμό πολλών κατοίκωναπό τις αγροτικές περιοχές προς τις πόλεις του Μεξικού και τις ΗΠΑ, διαδικασίαπου ξεκίνησε από τα μέσα της δεκαετίας 1960 (Ceceña και Peña 1995). Παράλ-ληλα, ενώ αυξάνονται τα μεγάλα έργα που ενώνουν το Μεξικό με τις ΗΠΑ καιελαττώνονται οι χρόνοι μεταφοράς προϊόντων και υπηρεσιών, οι μετανάστες τουΜεξικού στις ΗΠΑ αντιμετωπίζουν ολοένα και μεγαλύτερες δυσκολίες ένταξηςστην καθημερινή ζωή της πόλης όπου ζουν. Όσο μεγαλώνει η κλοπή του πλούτουτου Μεξικού, τόσο εντείνεται και η αντιμετώπιση του μετανάστη ως κλέφτη…

Οι μεξικανοί μετανάστες στις ΗΠΑ από 760.000 το 1970 έφτασαν τα 11,7εκατομμύρια το 2007. Το 2000 κατανέμονταν όπως φαίνεται στην Εικόνα 1. Απότο 1990 και μετά παρατηρείται μετακίνηση προς τα μεγάλα αστικά κέντρα. Οιμεξικανικής καταγωγής κάτοικοι των ΗΠΑ (γηγενείς και μετανάστες) έφτασαναπό 20.640.711 το 2000 σε 31.798.258 το 2010 (US Census Bureau 2011), καιαποτελούν το 63% του ισπανόφωνου πληθυσμού (Ennis κ.ά. 2011). Η πολιτικήτων ΗΠΑ απέναντι στους μετανάστες έγινε πιο σκληρή μετά από την καταστροφήτων πύργων της Νέας Υόρκης (Arroyo κ.ά. 2010).

5 Με τη Συνθήκη τηςΓουαδαλαχάρα (2.2.1848), το ητ-τημένο Μεξικό υποχρεώθηκε ναπαραδώσει στις ΗΠΑ τις περιοχέςτου Τέξας του Νέου Μεξικού καιτης Νέας Καλιφορνίας (2.400.000χλμ²) (Villegas 1981). Μετά το1910, η συνθήκη αυτή αμφισβη-τήθηκε από τη μεξικανική κοινω-νική επανάσταση, χωρίς όμωςαποτέλεσμα. Ο Gilly (2006) θεω-ρεί ότι η επανάσταση αυτή δενολοκληρώθηκε ποτέ.

6 «Η ύπαρξη δύο διαφο-ρετικών καθεστώτων, αυτού τηςρύθμισης της κυκλοφορίας τουκεφαλαίου και αυτού της κυκλο-φορίας των μεταναστών, καθώςκαι η ύπαρξη δύο παρόμοιων δια-φορετικών καθεστώτων στα πεδίατης προστασίας των ανθρώπινωνδικαιωμάτων και της προστασίαςτων κυριαρχικών δικαιωμάτωντου κράτους προκαλούν προβλή-ματα τα οποία δεν είναι δυνατόννα επιλυθούν με βάση τους παλι-ούς κανόνες παιχνιδιού. Υπόαυτήν την έννοια η μετανάστευσηαποτελεί ένα στρατηγικό πεδίοδιερεύνησης των ορίων της νέαςτάξης πραγμάτων…» (Σάσεν2001: 34). Η Pellerin (1999) ση-μειώνει τις πιέσεις εκφοβισμούπου δέχτηκε η μεξικανική κυβέρ-νηση για το θέμα της μετανάστευ-σης κατά τη διάρκεια των συνομι-λιών για την ένταξη της χώρας στηNAFTA, τονίζοντας έτσι ότι ο νε-οφιλελευθερισμός δεν έχει απλώςσχέση με την κινητικότητα: απαι-τεί και αυτός κάποιες χωρικές δι-ευθετήσεις όπως η χωρική οργά-νωση της εργασίας (Massey 2008:148-149).

003:Layout 1 10/3/12 1:56 PM Page 35

36 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 31-50

Αποτέλεσμα αυτής της πολύπλοκης διαδικασίας και των συνεχών αλλα-γών της στάσης των ΗΠΑ απέναντι στους μεξικανούς μετανάστες είναι ότι οι τε-λευταίοι καταλήγουν να ζουν κάτω από διαφορετικά νομικά καθεστώτα ενώ μπο-ρεί να είναι μέλη της ίδιας οικογένειας ή να κατοικούν στο ίδιο σπίτι. Η κατά-σταση αυτή οδηγεί πολλούς από τους «χωρίς χαρτιά» σε απομόνωση από τις κοι-νωνικές υπηρεσίες (εκπαίδευση, υγεία, κοινωνική ασφάλιση κ.λπ), συνεχίζει ναευνοεί όμως τις επιχειρήσεις που προτιμούν φοβισμένους και κακοπληρωμένουςεργαζόμενους.

Σήμερα, με την αλλαγή της ομοσπονδιακής νομοθεσίας που προβλέπει τηδυνατότητα κάθε πολιτείας να έχει τη δική της νομοθεσία για τους μετανάστες, ηκατάσταση των χωρίς χαρτιά που έχουν φτάσει τα 8 εκατομμύρια (4,5 εκατομ-μύρια μεξικάνοι) δυσκολεύει. Σε μια περίοδο νέας οικονομικής κρίσης στις ΗΠΑ,οι μετανάστες έρχονται να πληρώσουν ακόμα μια φορά την κρίση με βίαιες προ-σαγωγές και απελάσεις που διαλύουν για άλλη μια φορά τις οικογένειες των Με-ξικανών και προκαλούν νέα κινήματα των Λατίνων στις ΗΠΑ (όπως η απεργίατων μεταναστών του 2006).

Οι μεξικανοί μετανάστες στις ΗΠΑ συμβάλλουν στην αύξηση της αστικο-ποίησης (Alegria 2010) κρατώντας ταυτόχρονα τις σχέσεις τους με τις αγροτικέςπεριοχές του Μεξικού. Στις πόλεις όπου κατοικούν αναπτύσσονται νέες ανάμει-

Εικόνα 1. Πληθυσμός των μεταναστών μεξικανικής προέλευσης στις ΗΠΑ το 2000.Το μέγεθος του κύκλου είναι ανάλογο του πληθυσμού. Επεξεργασία στοιχείων απογραφής στον διαδραστικό τόπο: The NewYork Times (Matthew Bloch and Robert Gebeloff) (πρόσβαση 20.8.2011). Πηγές: Social Explorer, www.socialexplorer.com·Minnesota Population Center· U.S. Census Bureau· http://www.nytimes.com/interactive/2009/03/10/us/20090310-immigra-tion-explorer.html?hp

003:Layout 1 10/3/12 1:56 PM Page 36


κτες πολιτισμικές παραδόσεις με ρίζες στις ιθαγενικές παραδόσεις του Νότου καιτου Βορρά της Αμερικής, ενώ ταυτόχρονα συναντιούνται ή και αντιπαρατίθενταιμε αφροαμερικανικές παραδόσεις. Έτσι η πόλη επανεπινοείται (Davis 2001).

4. Oι μετανάστες στις πόλεις των ΗΠΑ και τα λεγόμενα υπερ-γκέτο

Στις αμερικανικές πόλεις συνυπάρχουν έντονα αποκλεισμένες περιοχές: από τημια οι λεγόμενες Gated communities (κλειστές ζώνες ιδιοκατοίκησης με είσοδοσε ελεγχόμενους από ιδιωτική αστυνομία ιδιωτικούς δρόμους και κατοικίες υψη-λών προδιαγραφών), που τις συναντάμε και ως BIDs, Business Privatise Im-provement Districts –ζώνες ιδιωτικής πολεοδόμησης δημόσιου χώρου (Pacione2009: 161)– και κατοικούνται κυρίως από μεσοαστικά κοινωνικά στρώματα, καιαπό την άλλη οι ολοένα και πιο υποβαθμισμένες περιοχές των ghetto, όπου κα-τοικούν κυρίως λαϊκά κοινωνικά στρώματα.

Η διαμόρφωση των κοινωνικών διαχωρισμών στις μεγάλες πόλεις είχεέντονα φυλετικά χαρακτηριστικά μέχρι και τη δεκαετία του 1960. Το τέλος τουαπαρτχάιντ και η παρουσία πολλών λατινοαμερικάνων στις πόλεις αυτές έπαιξεκαταλυτικό ρόλο στην αλλαγή της κοινωνικής σύνθεσης. Πολλές από τις περιο-χές που χαρακτηρίζονταν από την παρουσία μαύρων σήμερα κατοικούνται απόανάμεικτους πληθυσμούς από όλο τον κόσμο με κοινό χαρακτηριστικό τους τονκοινωνικό αποκλεισμό και τη συμμετοχή τους στην παραγωγική διαδικασία ωςχαμηλά εξειδικευμένο προσωπικό. Παράλληλα, η αλλαγή της κοινωνικής θέσηςπολλών κατοίκων συνοδεύτηκε με μετακίνηση σε άλλες περιοχές της πόλης. Έτσιδημιουργήθηκαν νέοι κοινωνικοχωρικοί διαχωρισμοί με νέα χαρακτηριστικά.7

Τελικά, στις πόλεις των ΗΠΑ τα κοινοτικά ghetto του μέσου του 20ούαιώνα έχουν πλέον αντικατασταθεί από τα λεγόμενα υπερ-γκέτο που έχουν διπλάχαρακτηριστικά αποκλεισμού: φυλετικά από την μία και ταξικά από την άλλη(Wacquant 2007). Σε αυτές τις περιοχές, η παρουσία της αστυνομίας και των δυ-νάμεων καταστολής δικαιολογείται και ενισχύεται ξανά στο όνομα της αντιμε-τώπισης νέων ομάδων δράσης που υποτίθεται συνεργάζονται με τους κατοίκους(Bourgois 2003). Έτσι ο αποκλεισμός αυτών των περιοχών γίνεται ολοένα καιμεγαλύτερος δικαιολογώντας σε ορισμένες περιπτώσεις τις επιχειρήσεις-σκούπακαι τη μαζική καταστολή. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο ο λεγόμενος «εξευγενισμός»(gentrification) ορισμένων πιο κεντρικών περιοχών γίνεται πιο πρόσφορος μιαςκαι μπορεί να είναι πιο προσοδοφόρος για τις κατασκευαστικές επιχειρήσεις λόγωτης υποτίμησης της αξίας των ακινήτων σε αυτές. Το Ανατολικό Χάρλεμ είναιμία τέτοια περίπτωση.

5. Το Ανατολικό Χάρλεμ, οι κατασκευαστικές εταιρείες και η διαδικασίατου gentrification

Στην πόλη της Νέα Υόρκης (8.175.133 κάτοικοι συνολικά), ζουν σήμερα3.416.922 λατινόφωνοι κάτοικοι σύμφωνα με την απογραφή του 2010 (US Cen-sus Bureau 2010). Η κεντρική περιοχή της Νέας Υόρκης είναι το Μανχάταν. To

7 Ένας κοινωνικοφυλετι-κός διαχωρισμός είναι αυτός τηςγλώσσας: οι λεγόμενοι Chicanos(βορειοαμερικάνοι μεξικανικήςκαταγωγής) και οι σύγχρονοι λα-τινόφωνοι μετανάστες αντιμετω-πίζονται ως περιθωριακά κοινω-νικά στρώματα στον δημόσιοχώρο ενώ συμμετέχουν ενεργάστην παραγωγική διαδικασία (Hill1999).

003:Layout 1 10/3/12 1:56 PM Page 37

Χάρλεμ (Harlem) αποτελεί το βορειότερο τμήμα του Μανχάταν (Manhattan) (Ει-κόνα 2).

Στις αρχές του περασμένου αιώνα, η κρίση στο χώρο της οικοδομής (1904-1905), η είσοδος ορισμένων αφροαμερικανών στον κατασκευαστικό τομέα, σεσυνδυασμό με την υποτίμηση της περιοχής λόγω καθυστέρησης σύνδεσής της μετο κέντρο, προσέλκυσε πολλές αφροαμερικανικές οικογένειες σε αυτό, που ανα-γκάστηκαν να μετεγκατασταθούν εκεί από κεντρικές περιοχές της πόλης της ΝέαςΥόρκης (Upper West Side και Hell's Kitchen). Δίπλα σε αυτές εγκαταστάθηκαν,σε υποβαθμισμένες κατοικίες, πολλές καταδιωγμένες από τις νότιες πολιτείες,αφροαμερικανικές οικογένειες (Pouzolet 1999). Το Χάρλεμ είναι γνωστό για τηναφροαμερικανική πολιτιστική αναγέννηση (1920-1930), η οποία περιελάμβανετην ανάπτυξη πολλών καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων και κινημάτων αντίστα-σης στο απαρτχάιντ που συνέχιζε μέσα στις πόλεις παρά την κατάργηση της σκλα-βιάς από το 1890 (Osofsky 1996).

Τη δεκαετία του 1930, ξεκίνησαν κινήματα άρνησης πληρωμών των ενοι-κίων με κύριο αίτημα την αποδοχή των μαύρων στην εργασία με ίσα δικαιώματαμε αυτά των λευκών, ενώ τις δεκαετίες 1950 και 1960 αναπτύχθηκαν κινήματα γιατην καλυτέρευση των συνθηκών ζωής στις κατοικίες καθώς και για τη βελτίωσητων υπηρεσιών εκπαίδευσης και υγείας. Δημιουργήθηκαν επίσης πολλά κινήματακατά του απαρτχάιντ, με σημαντικότερο αυτό του Malcolm X (1952-1963) καιτης λεγόμενης εθνότητας του Ισλάμ που είχε κέντρο της το Χάρλεμ. Μετά τηνεξέγερση του 1964 δόθηκαν πολλές θέσεις εργασίας σε νέους μαύρους κατοίκουςτης περιοχής (πρόγραμμα «η νεολαία στα Γκέτο»), ενώ το 1966 οργανώθηκε τοκίνημα των Μαύρων Πανθήρων με κορύφωση τις εξεγέρσεις του 1968 μετά τη δο-λοφονία του Martin Luther King (Pouzolet 1999).

Στις αρχές του 1930, μετά από μαζικές επιδημίες, ο Δήμος κατεδάφισεπολλά καταλύματα, που καταλάμβαναν το 1/3 της συνολικής επιφάνειάς του, καιτα αντικατέστησε με οργανωμένες κατοικίες χαμηλών ενοικίων, πολιτική που συ-νεχίστηκε μέχρι το 1950, οπότε οικοδομήθηκαν κυρίως πύργοι κοινωνικής κα-τοικίας (Pouzolet 1999). Τα μεγαλύτερα πλάνα κατασκευών κοινωνικής κατοι-κίας έγιναν στο Ανατολικό Χάρλεμ τη δεκαετία του 1960 (Project Uplift) μετάαπό πιέσεις των κοινωνικών κινημάτων πόλης της περιοχής (Pinkney και Woock1970).

Από το 1970 και μετά, το Χάρλεμ άρχισε να χάνει τον πληθυσμό του, πουαναζητούσε καλύτερες συνθήκες ζωής σε άλλες περιοχές της πόλης. Στο Χάρλεμέμειναν πλέον οι πιο φτωχοί από τους αφροαμερικάνους, ενώ εγκαταστάθηκανκαι πολλοί πορτορικανοί, μεξικανοί και άλλοι λατινογενείς πληθυσμοί. Αργότερα(1987-1990) ο Δήμος υλοποίησε μεγάλα συγκοινωνιακά έργα, πολιτιστικά κέντρακαι δημόσιες υπηρεσίες που διευκόλυναν την υποδοχή νέων κατοίκων από μεσο-αστικά στρώματα.

Μετά το 1996 αυξήθηκαν οι ιδιωτικές επενδύσεις και τα ενοίκια σε περιο-χές που γειτνιάζουν με το κέντρο, ενώ παράλληλα εγκαταλείφθηκαν και άλλεςκατοικίες με αποτέλεσμα να γίνει πιο εύκολη η μεταγενέστερη διαδικασία του«gentrification» και του εκτοπισμού των φτωχότερων σε βορειότερες συνοικίες(Βορειοανατολικό Χάρλεμ και Bronx). Σήμερα το Χάρλεμ είναι μια πολυπολιτι-σμική μεσοαστική περιοχή με εξαίρεση μερικά τμήματά που διατηρούν τα παλιά

38 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 31-50

003:Layout 1 10/3/12 1:56 PM Page 38


χαρακτηριστικά και συνεχίζουν να συγκεντρώνουν ιδιαίτερα φτωχά κοινωνικάστρώματα (Maurrasse 2006, και επιτόπιος έλεγχος).

Το Χάρλεμ χωρίζεται σε Δυτικό, Κεντρικό και Ανατολικό τμήμα. Σε αντί-θεση με το υπόλοιπο Χάρλεμ που χαρακτηρίζεται κυρίως από την αφροαμερικά-νικη κουλτούρα, το Ανατολικό Χάρλεμ (Community Board 11), που εκτείνεταιμεταξύ των 96th Street Νότια, 142nd Street Βόρεια, Fifth Avenue Δυτικά, καιHarlem Rivers Ανατολικά, έχει πιο πρόσφατη ιστορία. Το 1930 ήταν κοινότηταΙταλών, Ιρλανδών και Εβραίων και ονομαζόταν μικρή Σικελία. Τη δεκαετία 1940-1950 οι Ιταλοί μετεγκαταστάθηκαν σε άλλο μέρος της πόλης και η περιοχή κα-τοικήθηκε από Πορτορικάνους και Αφροαμερικανούς. Από το 1937 οικοδομήθη-καν από την Federal Housing Act συγκροτήματα κοινωνικής κατοικίας (15.657κατοικίες). Η περιοχή αριθμούσε 150.000 κατοίκους το 1970. Από τότε ο πληθυ-σμός της ελαττώθηκε, όχι όμως και ο ισπανόφωνος πληθυσμός που αυξήθηκεκατά 10,3% μέχρι το 1990, και έφτασε στους 117.750 το 2000 και 113.328 κα-τοίκους το 2009 (US Census Bureau 2000, Chang κ.ά. 2011).

Σύμφωνα με την ανάλυση του πολεοδομικού προγράμματος του Ανατολι-κού Χάρλεμ, το 2000 το 55,2% της γης του καλυπτόταν από κατοικίες ενώ μόνο1% ήταν ελεύθεροι χώροι, 6,6% δημόσιες υπηρεσίες και 6,7% εμπόριο. Το 94%των κατοίκων κατοικεί σε νοικιασμένες κατοικίες, πολλές από τις οποίες (73,5%)είναι σε πύργους κατοικιών. Αν και το επίπεδο εκπαίδευσης του πληθυσμού βελ-τιώνεται, παραμένει μία από τις περιοχές με το χαμηλότερο επίπεδο εκπαίδευσηςκαι τα χαμηλότερα οικογενειακά έσοδα στη Νέα Υόρκη. Οι αλλαγές που έγινανδεν οφείλονται στην καλυτέρευση των συνθηκών ζωής των κατοίκων αλλά στηνεγκατάσταση σε αυτήν μεσοαστικών στρωμάτων, κυρίως φοιτητών, διανοούμε-νων και καλλιτεχνών που αλλάζουν τον κλασικό οικογενειακό χαρακτήρα της γει-τονιάς και δίνουν έναν πολυπολιτισμικό, ανάμεικτο κοινωνικό χαρακτήρα στηνπεριοχή. Από το 1990 και μετά άρχισε μια διαδικασία επανάχρησης και επανά-κτησης παλαιών κατοικιών. Το 2000, το 90% των κατοικιών ήταν τουλάχιστον 50ετών ενώ το 40% ήταν προγενέστερο του 1940. Σε αυτές μένουν σήμερα οι πε-ρισσότεροι από τους λατινοαμερικάνους και αφροαμερικανούς κατοίκους (συ-σχέτιση στοιχείων από το: Manhattan Community Board 11 2004).

Εικόνα 2. Ποσοστά κατοίκων που ζουνκάτω από τα όρια της φτώχιας στη ΝέαΥόρκη.Σύμφωνα με την απογραφή του 2000,τα υψηλότερα επίπεδα φτώχιας τουΜανχάταν συγκεντρώνονται στο Ανα-τολικό Χάρλεμ και σε άλλες βορειότε-ρες συνοικίες. Το ποσοστό αυτό είναιγια το σύνολο της Νέας Υόρκης 21,2%.Πηγή: NYC 2011a

003:Layout 1 10/3/12 1:56 PM Page 39

40 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 31-50

Σύμφωνα με την ίδια μελέτη και διασταυρωμένα στοιχεία από την απο-γραφή του 2000, οι κοινωνικές υπηρεσίες, η εκπαίδευση και η υγεία βρίσκονταισε πολύ χαμηλά επίπεδα σε σχέση με το σύνολο της πόλης της Νέας Υόρκης (44%του πληθυσμού άνω των 25 ετών έχει δίπλωμα γυμνασίου ενώ μόνο το 22% έχεικαι δίπλωμα λυκείου), ενώ αναφέρονται πολλά περιστατικά υποβάθμισης καικακής ποιότητας προϊόντων διατροφής που διατίθενται στα εμπορικά καταστή-ματα. Παρά την πρόσφατη μετακίνηση αρκετών φτωχών από την περιοχή σεάλλες πιο περιφερειακές περιοχές, το 63,1% των κατοίκων συνεχίζει να ζει κάτωαπό το όριο της φτώχιας (ο μέσος όρος εισοδήματος είναι σχεδόν στα μισά τουμέσου όρου της Νέας Υόρκης), παρά το ότι ένα μεγάλο ποσοστό έχει δίπλωμαμέσης εκπαίδευσης. Το ποσοστό των φτωχών κατοίκων αυξήθηκε ακόμη περισ-σότερο την τελευταία δεκαετία. Οι περισσότεροι κάτοικοι εργάζονται σε υπηρε-σίες και στο εμπόριο, ενώ μεταξύ 1980-2000 οι τομείς των κατασκευών και τηςβιομηχανίας έχασαν πολλούς εργαζόμενους.

Σύμφωνα με την απογραφή του 2000, ο μαύρος πληθυσμός ελαττώθηκεαπό 46,5% το 1980 σε 41% το 2000 παραμένοντας ο πιο σημαντικός πληθυσμόςτης περιοχής, ενώ αντίστοιχα αυξήθηκε ο λευκός πληθυσμός καθώς και ο πληθυ-σμός των ιθαγενών λαών. Μεγάλο μέρος αυτής της αύξησης οφείλεται στην εγκα-τάσταση λατινοαμερικανών και κυρίως πορτορικανών, μεξικανών και δομινικα-νών που (όλοι μαζί) το 2000 αποτελούσαν το 51,8% του πληθυσμού της περιοχής(κατατάσσοντας αντίστοιχα τον εαυτό τους σε εντελώς διαφορετικές ομάδες: μαύ-ροι, λευκοί, ιθαγενείς, άλλοι). Ο μεξικανικός πληθυσμός αυξήθηκε από 760 το1980 σε 10.315 άτομα το 2000, ενώ αντίστοιχα οι πορτορικάνοι ελαττώθηκαναπό 47.410 σε 35.400.

Το πλάνο του 2000 θεωρεί ως βασικό του στόχο την κατασκευή νέων ποι-οτικά καλών κτιριακών συγκροτημάτων στις ανοιχτές, κενές από οικοδομήματα,περιοχές και την ανακατασκευή των παλαιών μέσω της εφαρμογής ενός πλάνουκατασκευής κατοικιών υψηλών προδιαγραφών (ιδιαίτερα στην 96th street), πουθα αυξήσει τις τιμές γης προσελκύοντας ακριβές χρήσεις. Λαμβάνοντας υπόψη ότιαυτή η νέα ζωνοποίηση μπορεί να αποβεί εις βάρος των κατοίκων της περιοχής,προτείνει την υποχρεωτική μετακίνηση του πληθυσμού των φτωχών σε νέες κα-τοικίες (Manhattan Community Board 11 2004: 108). Στην Εικόνα 3 φαίνεται ηπρονομιακή θέση της περιοχής, καθόσον βρίσκεται κοντά σε πάρκα, σχολεία,αθλητικά κέντρα, άλλες κοινωνικές υπηρεσίες και είναι καλά συνδεδεμένη με τηνπόλη.

Οι προθέσεις επέκτασης ενός «ελεγχόμενου gentrification» από το γειτο-νικό κέντρο στην περιοχή του Χάρλεμ είναι ιδιαίτερα φανερές παρά το ενδιαφέ-ρον που δείχνει η μελέτη για τη βεκτίωση του επιπέδου ζωής στην περιοχή και τηβοήθεια στα φτωχότερα κοινωνικά στρώματα: απλούστατα, οι αλλαγές που θαγίνουν δεν απευθύνονται στους ήδη υπάρχοντες κατοίκους αλλά σε αυτούς που θαεγκατασταθούν εκεί μεταγενέστερα!!!

Κάτι αντίστοιχο φαίνεται να υπονοείται και σε πρόσφατη πρόταση πράσι-νης ανάπτυξης της περιοχής (Chang κ.ά. 2011) που συντάχθηκε ακολουθώντας τιςκατευθύνσεις επαναζωνοποίησης (rezoning) του σχεδίου της Νέας Υόρκης (MayorBloomberg’s PlaNYC 2030). Παρατηρώντας την Εικόνα 4 και τους κατοίκουςπου εμφανίζονται ως παράδειγμα στις μακέτες στην «Illustration of viaduct

003:Layout 1 10/3/12 1:56 PM Page 40


marketplace and vendor plaza» σε αυτό το σχέδιο, για το Ανατολικό Χάρλεμ βλέ-πουμε την πρόθεση «εξευγενισμού» της περιοχής. Μια πόλη που δεν θα έχει χώρογια τους αφρο- και λατινο-αμερικανούς, που συζητούν στους δρόμους και κάθο-νται στα κατώφλια, αλλά μόνο για όσους θα μπορούν να πληρώσουν για να κα-θίσουν σε ιδιωτικές καφετερίες, που ονομάζονται ωστόσο νέοι δημόσιοι χώροι.Απέναντι σε αυτό το σχέδιο, αναπτύχθηκε τα τελευταία χρόνια «το κίνημα για τηδικαιοσύνη στη γειτονιά» (Εικόνα 5).

Εικόνα 3. Η περιοχή όπου αναπτύχθηκε το κίνημα για τη δικαιοσύνηστη γειτονιά.Πηγή: Δήμος Νέας Υόρκης (NYC 2011β)

Εικόνα 4. Μακέτα δρόμου και πλατείας στο Ανατολικό Χάρλεμ. Πηγή: Chang κ.ά. 2011: 14

Εικόνα 5. Διαμαρτυρία του κινήματος για τη δικαιοσύνη στη γειτο-νιά. Πηγή: Φωτογραφίες των ιδίων

003:Layout 1 10/3/12 1:56 PM Page 41

42 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 31-50

6. Το κίνημα για τη δικαιοσύνη στη γειτονιά και η άλλη καμπάνια των ζα-πατίστας

Το 2004 γεννήθηκε στο Ανατολικό Χάρλεμ το λεγόμενο «movimiento por la jus-ticia del barrio» (Κίνημα για τη Δικαιοσύνη στη Γειτονιά) ή «movimiento del bar-rio» (Κίνημα της Γειτονιάς). Το κίνημα έχει έντονα εδαφικό χαρακτήρα και όχι ερ-γασιακό, ενώ δεν οριοθετείται αποκλειστικά ως κίνημα μεταναστών. Αποτελείταικυρίως από μεξικανούς και άλλους λατινόφωνους μετανάστες που εργάζοντανστους τομείς των κατασκευών και των προσωπικών υπηρεσιών. Πρόσφατα συ-μπεριέλαβε στις γραμμές του και άλλους κατοίκους του Ανατολικού Χάρλεμ πουνιώθουν έντονα τη διάκριση: φτωχούς αφροαμερικάνους και ιθαγενείς, άνεργουςκαι υποαπασχολούμενους ανεξαρτήτως καταγωγής, λεσβίες και ομοφυλόφιλους(Maccani 2008).

«Τα μέλη του Κινήματος για τη Δικαιοσύνη στη Γειτονιά δεν έχουν στην πλειο-ψηφία τους χαρτιά. Εργάζονται στις κατασκευές, ως οικιακές βοηθοί ή σε εστια-τόρια. Στα εστιατόρια κάνουν τις πιο βαριές δουλειές, αυτές που πληρώνονται χει-ρότερα. Επίσης υπάρχουν αρκετοί πλανόδιοι μικροπωλητές που πουλάνε φαγητάστον δρόμο ή κάποιοι είναι μουσικοί στο μετρό» (Συνέντευξη με τον Χουάν Χάρο.ΑΛΑΝΑ 2008: 13-15).

Το κίνημα αυτό ξεκίνησε από μια συνάντηση των κατοίκων του Ανατολικού Χάρ-λεμ στην καθολική εκκλησία της γειτονιάς τους όπου δραστηριοποιούνταν άτομαπου υπερασπίζονταν το κίνημα των ζαπατίστας, όπως ο Χουάν Χάρο που συμμε-τείχε στην ομάδα AZUL (Amanecer Zapatista Unidos en la Lucha).

«Αρχίσαμε το Δεκέμβριο του 2004. Ήμασταν 15 οικογένειες που ξεκίνησαν να ορ-γανώνονται πόρτα-πόρτα, κτίριο προς κτίριο, τετράγωνο με τετράγωνο. Τώραέχουμε τριάντα επιτροπές σε τριάντα πολυκατοικίες όπου κατοικούμε ως ενοικια-στές. Είναι κόσμος απλός και ταπεινός, που για πρώτη φορά στη ζωή του αποφά-σισε να αγωνιστεί. Το πιο σημαντικό πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε είναι οι εξώ-σεις. … Οι τοπικές δημοτικές αρχές, οι ιδιοκτήτες και κάποιες πολυεθνικές προ-σπαθούν να μας διώξουν για να μπορέσουν να αυξήσουν τα ενοίκια και να κάνουντη γειτονιά μας όπως τις άλλες γειτονιές του Μανχάταν. … Όχι μόνο θέλουν να μαςπετάξουν έξω, αλλά θέλουν να κλείσουν και τα μικρά μαγαζιά και να σταματή-σουν τους πλανόδιους μικροπωλητές που είναι εργαζόμενοι που δουλεύουν σκληράγια να έχουν μια αξιοπρεπή ζωή… » (ΑΛΑΝΑ 2008).

Το αίτημα των κατοίκων για βελτίωση των συνθηκών κατοίκησης και υπεράσπισητων κατοικιών τους από την προγραμματισμένη κατεδάφιση έγινε η αφορμή γιατην οργάνωση ενός αυτόνομου κοινωνικού κινήματος πόλης που αριθμεί 400 μέληκαι αγκαλιάζει πάνω από 20.000 κατοίκους.

«Αρχίσαμε τον αγώνα μας ενάντια σε έναν συγκεκριμένο ιδιοκτήτη που είναι πο-λυεκατομμυριούχος… είχε ένα πολύ επιθετικό σχέδιο εξώσεων και άφηνε τα δια-μερίσματα χωρίς συντήρηση. Τη χειμερινή περίοδο δεν υπήρχε θέρμανση και ζεστόνερό και οι οικογένειες έπρεπε να ζουν υπό αυτές τις συνθήκες. Όλα αυτά στό-χευαν στο να κουραστούν οι ενοικιαστές των διαμερισμάτων και να τα εγκατα-λείψουν, για να αυξήσουν οι ιδιοκτήτες τα ενοίκια. Μας απειλούσαν ότι θα καλέ-σουν τη Δίωξη Λαθρομετανάστευσης ή μας χρέωναν επιπλέον και έλεγαν πως ανδεν τα πληρώσουμε θα μας πάνε στα δικαστήρια» (ΑΛΑΝΑ 2008).

003:Layout 1 10/3/12 1:56 PM Page 42

Το κίνημα έκανε πολλές δικαστικές προσφυγές ενάντια στους ιδιοκτήτες της γηςκαι των 47 κτιρίων και έχει κερδίσει την αλληλεγγύη πολλών κατοίκων. Κάτωαπό αυτήν την πίεση, ο αρχικός ιδιοκτήτης των κτιρίων αναγκάστηκε να φύγεικαι να πουλήσει τα κτίρια στην πολυεθνική εταιρεία Dawnay, Day Group.8 Αυτήήταν η πρώτη νίκη του κινήματος. Η νέα όμως εταιρεία υποσχόταν ένα πολύ πιοαποτελεσματικό σχέδιο εκτοπισμού των κατοίκων: την λεγόμενη «αστική ανα-γέννηση» που στόχευε στην αντικατάσταση των κτιρίων με μεγάλα συγκροτή-ματα υψηλών προδιαγραφών αφού προηγουμένως θα ανέβαζε 10 φορές ψηλό-τερα τα ενοίκια για να αναγκάσει τους κατοίκους να φύγουν. Το κίνημα τότε ξε-κίνησε μια διεθνή δράση. Αντιμετώπισε όμως γρήγορα την απαγόρευση στη διέ-λευση των εκπροσώπων του στην Αγγλία, ακόμα κι αν αυτοί διέθεταν επίσημοδιαβατήριο των ΗΠΑ.

«Ο μοναδικός τρόπος για να αγωνιστούμε ενάντια σε αυτή την εταιρεία ήταν να αρ-χίσουμε μια διηπειρωτική καμπάνια με συμμάχους στα μέρη όπου δραστηριοποι-είται. Σε πρώτη φάση θέλαμε να πάμε στα γραφεία του ομίλου. … Η ιδέα ήταν νααρχίσουμε να πλέκουμε ένα δίκτυο υποστήριξης. Είχαμε συναντήσεις στο Λον-δίνο, στο Μάντσεστερ, στη συνέχεια πήγαμε στο Παρίσι, στη Βαρκελώνη»(ΑΛΑΝΑ 2008).

Τελικά, πριν ακόμα ξεκινήσει οποιαδήποτε διαδικασία, η εταιρεία ανακοίνωσεότι πουλάει την ιδιοκτησία της για να ξεπληρώσει τα χρέη της και πτώχευσε.Παρά τη δυσφήμιση που προσπάθησε να γίνει από τα ΜΜΕ εναντίον μελών τουκινήματος, το κίνημα εκτιμά σε ανακοίνωσή του ότι «η πορεία αυτή ήταν μια επι-βεβαίωση της ενότητας του Κινήματος στη μάχη ενάντια στον καπιταλισμό»(ΑΛΑΝΑ 2008). Ακολούθησε η γενικότερη κρίση στις ΗΠΑ και η ένταση τωνκινημάτων για κοινωνική πολιτική, σε μια περίοδο όπου οι άστεγοι αυξάνοντανραγδαία. Έτσι, η διαδικασία της λεγόμενης «αστικής αναγέννησης» που θαέσβηνε ολοκληρωτικά τα σημάδια στο χώρο από την ιστορική «αναγέννηση τουΧάρλεμ» φαίνεται να πάγωσε τουλάχιστον προσωρινά. Αυτή ήταν μια δεύτερηνίκη του κινήματος που αξιοποίησε τη διεθνή συγκυρία, νομιμοποιώντας στονευρύτερο κόσμο την παρουσία του μέσω της αποτελεσματικότητας των δράσεωντου και εδραιώνοντας την παρουσία του στη γειτονιά δυναμώνοντας τα πολιτικάχαρακτηριστικά του (Hernández Rodríguez 2010).

Ο πολιτικός χαρακτήρας του κινήματος είχε γίνει γρήγορα εμφανής ξε-περνώντας τα τοπικά μόνο ζητήματα. Ένα χρόνο μετά την ίδρυσή του, τον Αύ-γουστο του 2005, το Κίνημα για τη Δικαιοσύνη στη Γειτονιά άρχισε να μελετά ταάλλα κινήματα και τις πρακτικές τους στη γειτονιά και στον κόσμο, με αποτέλε-σμα να αποφασίσει την ένταξή του στην «Άλλη Καμπάνια» που μόλις είχε καλέ-σει το κίνημα των ζαπατίστας από το Μεξικό.

«Βέβαια, οι περισσότεροι σύντροφοι δεν γνώριζαν πολλά για τους ζαπατίστας.Ήξεραν μόνο όσα διέδιδαν τα εμπορικά μέσα ενημέρωσης: ότι είναι έμποροι ναρ-κωτικών, ότι δεν είναι Μεξικανοί, ότι είναι βίαιοι. Οπότε χρειάστηκε ένα διάστημαμέχρι να καταλάβουν οι σύντροφοι ότι δεν είναι αλήθεια, και όταν οι ζαπατίσταςκάλεσαν τους Μεξικανούς μετανάστες της «άλλης μεριάς», των ΗΠΑ δηλαδή, νασυμμετάσχουν στην «Άλλη Καμπάνια», οι σύντροφοι δέχτηκαν…

Αν μας ρωτούσαν ποια είναι η μεγαλύτερη επιτυχία του κινήματός μας, θαπερίμενε κανείς να του πούμε ότι καταφέραμε να διώξουμε αυτόν τον ιδιοκτήτη.Αλλά οι σύντροφοι λένε ότι η μεγαλύτερη επιτυχία ήταν αυτός ο μετασχηματι-


8 Η Dawnay, Day Groupιδρύθηκε το 1928 στο Λονδίνο,είχε γραφεία σε πολλές χώρες (Ευ-ρώπη, Μέση Ανατολή, Ινδία,ΗΠΑ, Αυστραλία), αγοράστηκετο 1988 από γάλλους επενδυτές,και, μη μπορώντας να ανταπεξέλ-θει στην κρίση των ακινήτων,πτώχευσε, συμπαρασύροντας τηνεταιρεία Hertie το 2009. Σχετικάμε το ρόλο των εταιρειών αστικήςανάπτυξης στην Αγγλία βλέπεHall 2005: 108-110.

003:Layout 1 10/3/12 1:56 PM Page 43

44 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 31-50

σμός. Οι σύντροφοι ήταν άνθρωποι που ποτέ δεν είχαν συμμετάσχει σε κοινωνικάκινήματα πουθενά, και όλη αυτή η διαδικασία οικοδόμησε μια συνείδηση»(ΑΛΑΝΑ 2008).

Όπως σημειώνουν οι ίδιοι στο περιοδικό τους, υλοποιούν στην πράξη έναν ζα-πατισμό των πόλεων (zapatismo urbano) που έχει τα εξής χαρακτηριστικά: αντι-καπιταλιστική προσέγγιση και δράση, αυτοδιεύθυνση, αυτονομία, συμμετοχικήδημοκρατία, στο εσωτερικό αλλά και έξω από την οργάνωση και την κοινότητα.Αυτό σημαίνει ότι δεν δέχονται καμία οικονομική ενίσχυση από οποιαδήποτε κυ-βέρνηση και ότι λαμβάνουν τις αποφάσεις τους στις συνελεύσεις (Movimientopor la justicia en el barrio 2008: 5).

«Αγωνιζόμαστε όχι μόνο ενάντια στους ιδιοκτήτες, αλλά και ενάντια σε ένα πα-γκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα που προσπαθεί να καταλάβει όλες τις γωνιές τουκόσμου όπου ζει αξιοπρεπής και ταπεινός κόσμος γιατί θέλει τα πάντα δικά του…»(Movimiento por la justicia en el barrio 2008)

Το κίνημα της γειτονιάς οργάνωσε πρόσφατα (2011) ένα δημοψήφισμα στους κα-τοίκους του Ανατολικού Χάρλεμ, με τον ίδιο τρόπο που και οι ζαπατίστας οργα-νώνουν τέτοια εγχειρήματα και με σκοπό τη μεγαλύτερη δυνατή συμμετοχή όλωνσε αυτό. Τα κυριότερα προβλήματα που αναδείχθηκαν από τους κατοίκους, εκτόςαπό αυτό του λεγόμενου gentrification, είναι τα εξής:

• η σεξουαλική παρενόχληση των σερβιτόρων, • η κακομεταχείριση στα νοσοκομεία, • οι κακές υπηρεσίες στο Προξενείο του Μεξικού, • η αστυνομική κακοποίηση, • το ότι οι εργοδότες πληρώνουν λιγότερο από τον κατώτατο μισθό στις θέ-

σεις εργασίας (6.75$ ανά ώρα), • το υψηλό κόστος των δημόσιων μέσων μεταφοράς, • η προτεινόμενη νομοθεσία για τη μετανάστευση, • τα υψηλά κόστη για την αποστολή χρημάτων στην πατρίδα τους (4-5$

για 100$ έμβασμα), καθώς και η κακομεταχείριση από τις χρηματοπιστωτικέςυπηρεσίες

Έτσι, το κίνημα συμπεριλαμβάνει στα αιτήματά του και άλλα αιτήματα πουσχετίζονται με το δικαίωμα στην πόλη και όχι μόνο στην κατοικία, συσπειρώνο-ντας με αυτόν τον τρόπο πολύ περισσότερο κόσμο στην ευρύτερη περιοχή τηςΝέας Υόρκης.

«Όταν πηγαίνουμε σε άλλες χώρες συνειδητοποιούμε ότι υπάρχει μια λαθεμένηεικόνα για τη Νέα Υόρκη. Οι περισσότεροι νομίζουν ότι είναι μια μεγάλη πόληόπου όλοι ζουν με άνεση, αλλά υπάρχει και η “άλλη” Νέα Υόρκη. Εκεί όπου γιανα έχεις ένα μικρό διαμέρισμα πρέπει να πληρώνεις πολύ ακριβά ενοίκια, πρέπεινα δουλεύεις 10 με 12 ώρες καθημερινά και το μεγαλύτερο μέρος του μισθού σουνα το ξοδεύεις στο ενοίκιο. Στη Νέα Υόρκη αυξάνεται καθημερινά ο αριθμός τωναστέγων και όταν περπατάς στον δρόμο αυτό είναι πασιφανές. Δεν φαίνεται σταΜΜΕ γιατί δεν το προβάλλουν για να μην πλήξουν τον τουρισμό και το μεγάλο κε-φάλαιο. Γι’ αυτό θέλουν να μας εξαφανίσουν, για να επιβάλλουν την κουλτούρατου χρήματος. Αλλά η “άλλη” Νέα Υόρκη αγωνίζεται, αντιστέκεται. Σε αυτή τηΝέα Υόρκη, οι πιο περιθωριοποιημένοι έχουν υψώσει το ανάστημά τους και αγω-νίζονται» (Movimiento por la justicia en el barrio 2008).

003:Layout 1 10/3/12 1:56 PM Page 44

Ο τρόπος οργάνωσης του κινήματος εμπνέεται από παλαιότερες αυτόνομες πα-ραδόσεις αλλά και από τον τρόπο οργάνωσης των ζαπατίστας. Είναι χειραφετη-μένος από τα πολιτικά κόμματα, αλλά επικοινωνεί μαζί τους όπως και με τα ΜΜΕμέσω επιτροπών, όπου εναλλάσσονται οι εκπρόσωποι, και έχει πολιτική συνεί-δηση του εγχειρήματος. Τα στοιχεία αυτά καθιστούν το συγκεκριμένο κίνημα έναχαρακτηριστικό σύγχρονο κοινωνικό κίνημα πόλης.

«Έχουμε 30 επιτροπές σε 30 κτίρια. Κάθε επιτροπή συναντιέται αυτόνομα. Για να

ιδρυθεί μια επιτροπή της οργάνωσης πρέπει να συμμετέχει η πλειονότητα των ενοι-

κιαστών. Αν συμβαίνει αυτό, τότε η επιτροπή πρέπει να αποφασίσει ποια θα είναι

η στρατηγική που θα ακολουθήσει. Συζητούνται έξι ή επτά στρατηγικές για τον

αγώνα ενάντια στον ιδιοκτήτη ή τις τοπικές δημοτικές αρχές και στη συνέχεια ψη-

φίζονται δύο από αυτές, που μπορεί να είναι για παράδειγμα ένδικες διεκδικήσεις,

μια διαδήλωση ή το να καλέσουν τα ΜΜΕ για να μιλήσουν για το θέμα τους ή να

ερευνήσουν από πού δανειοδοτείται ο ιδιόκτητης για να ξεκινήσει έτσι μια εκ-

στρατεία ενάντια σε αυτή την τράπεζα και να αναγκαστεί η ίδια να πιέσει τον ιδιο-

κτήτη του ακινήτου. Οι υπόλοιπες 29 επιτροπές στηρίζουν την τριακοστή και αυτή

αποφασίζει μόνη της για το καλύτερο. Κάθε μήνα έχουμε μια συνάντηση στην

οποία συνευρίσκονται όλες οι επιτροπές, γνωρίζονται και ανταλλάσσουν εμπει-

ρίες. Σε αυτές τις συναντήσεις, οι σύντροφοι αξιολογούν τον αγώνα μας και τα

επόμενα βήματα που θα κάνουμε με συλλογικό τρόπο. Επίσης, στα πλαίσια αυτά,

μελετούν τα εθνικά και τα παγκόσμια κοινωνικά κινήματα. Σε αυτές τις συναντή-

σεις ήταν που έμαθαν για τον ζαπατισμό και αποφάσισαν να πάρουν πρωτοβουλίες

προσπαθώντας να υλοποιήσουν τον ζαπατισμό των πόλεων σε τοπικό επίπεδο»

(Movimiento por la justicia en el barrio 2008).

Συμμετέχουν και προσπαθούν να δημιουργήσουν ένα δίκτυο αντίστοιχων κινη-μάτων στην πόλη τους.

«Εμπνευσμένοι από τις συναντήσεις των ζαπατίστας, οργανώσαμε την 1η Συνά-ντηση “Νέα Υόρκη για την αξιοπρέπεια και ενάντια στην έξωση”. Πάνω από όλα,οι σύντροφοι ήθελαν να ενωθούν με τους πιο περιθωριοποιημένους, που είναι οιέγχρωμοι λαοί, δηλαδή όσοι δεν είναι λευκοί, οι Λατινοαμερικανοί, οι Ασιάτες, οιΑφρικανοί, οι ιθαγενείς λαοί. Στη συνάντηση αυτή ανταλλάξαμε εμπειρίες, μιλή-σαμε για το ποιοι είμαστε, υπό ποιες συνθήκες ζούμε, ποιος είναι ο εχθρός, γιαποιο λόγο αγωνιζόμαστε και ποια είναι τα όνειρά μας. Σε αυτόν λοιπόν τον χώρομάθαμε να ακούμε και να περπατάμε μαζί. Αλλά να περπατάμε ρωτώντας. Προ-σπαθήσαμε να δημιουργήσουμε λοιπόν ένα δίκτυο που δεν υπήρχε» (Movimientopor la justicia en el barrio 2008).

Τα μέσα επικοινωνίας που χρησιμοποιεί αυτό το κίνημα είναι όλο και πιο πρω-τοποριακά και τους φέρνουν σε επαφή με άλλα κινήματα στον κόσμο.

«Όταν η επιτροπή της Άλλης Καμπάνιας ταξίδεψε στο Βόρειο Μεξικό και κάλεσετους Μεξικανούς που ζουν στις ΗΠΑ να συναντηθούν μαζί της στην Τιχουάνα καιστην Πόλη Χουάρες, οι σύντροφοι ήθελαν να πάνε αλλά δεν μπορούσαν γιατί είναιπέρα από τα σύνορα. Οπότε στείλαμε στη συνάντηση αυτή ένα μήνυμα μέσω βί-ντεο. … Οι ζαπατίστας τότε μας απάντησαν επίσης με ένα μήνυμα μέσω βίντεο.Έτσι λοιπόν καταφέραμε να υπερπηδήσουμε τα σύνορα που μας χωρίζουν»(Movimiento por la justicia en el barrio 2008).


003:Layout 1 10/3/12 1:56 PM Page 45

Από τότε χρησιμοποιούν αυτόν τον τρόπο επικοινωνίας και με τις άλλες κοινό-τητες της Τσιάπας, κάνοντας έτσι παράλληλα γνωστά τα προβλήματα και τις διεκ-δικήσεις των δύο πλευρών μέσω του διαδικτύου (U-tube) σε πολύ ευρύτερο κόσμοστον πλανήτη.

Το Κίνημα της Γειτονιάς έχει συμμετάσχει σε εκδηλώσεις αλληλεγγύης μετους εξεγερμένους του Ατένκο (κίνημα κατά της εγκατάστασης αεροδρομίου καιτης καταστροφής των παραδοσιακών ανθοκαλλιεργειών στο περιαστικό χώρο τηςπόλης του Μεξικού), της Οαχάκα (κίνημα που ξεκίνησε από την κατάργηση τωνειδικών δίγλωσσων σχολών για τους ιθαγενείς και εξαπλώθηκε σε όλη την κοι-νωνία που διεκδικούσε μεταξύ άλλων κοινωνική δικαιοσύνη, αυτονομία καιάλλου τύπου εκπαίδευση και υγεία για όλους) και τελευταία με τις κοινότητεςτων ζαπατίστας της Ζούγκλας Λακαντόνα στο Μεξικό που αντιστέκονταν στιςπροσπάθειες εκτοπισμού τους στο όνομα ενός προγράμματος «οικοτουρισμού».9

Σε αυτούς τους τελευταίους, το Κίνημα της Γειτονιάς απευθύνθηκε, δημιουργώ-ντας ένα βίντεο όπου αναδεικνύονται οι αιτίες που οδήγησαν τους καταδιωγμέ-νους κατοίκους του Χάρλεμ να υποστηρίξουν τους καταδιωγμένους ιθαγενείς ζα-πατίστας.

Το Κίνημα της Γειτονιάς έχει εφαρμόσει μια μορφή Αστικού Ζαπατισμούστην καρδιά της Νέας Υόρκης μέσω της αυτοδιαχείρισης και της άμεσης συμμε-τοχικής δημοκρατίας. «Με πάνω από 600 μέλη, έχουμε προχωρήσει από κτίριο σεκτίριο για να οργανώσουμε με τους φίλους γείτονές μας και να ανοικοδομήσουμεμια γειτονιά-ευρύ κίνημα, για την αξιοπρέπεια και τη δικαιοσύνη, από τα κάτω καιπρος τα αριστερά. Μέσω της διαδικασίας της «Συνέλευσης του El Barrio», τα1.500 μέλη της κοινότητας συμμετείχαν σε μια αμεσοδημοκρατική ψηφοφορία, σεσυναντήσεις στο Δήμο και σε εκατοντάδες ένας-προς-έναν συνεντεύξεις. Το Κί-νημα έχει οργανώσει πολλές «συναντήσεις του κέντρου της Νέας Υόρκης για τηναξιοπρέπεια και κατά των εκδιώξεων» για να χτίσει ένα ευρύ διαδημοτικό, εθνικόκαι διεθνές δίκτυο κατά του gentrification. Εκπρόσωποι από 45 ομάδες συμμε-τείχαν σε αυτό, μερικοί ήρθαν από πολύ μακριά: από το Ρόουντ Άϊλαντ, την Πεν-συλβανία, την Καλιφόρνια, το Κονέκτικατ, και το Νιού Τζέρσεϋ» (Αυτοπαρου-σίαση του κινήματος στο B-fest 2011, Αθήνα).

Όπως δηλώνουν στο πιο πρόσφατο βίντεο (4.4.2011) που χρησιμοποίησανγια να επικοινωνήσουν με τους εξεγερμένους ιθαγενείς της Τσιάπας και να απαι-τήσουν την απελευθέρωση των κρατούμενων της San Sebastian Bachajón και τηναυτόνομη διαχείριση των κοινών από τους ιθαγενείς λαούς :

«Αγωνιζόμαστε για έναν κόσμο όπου κανείς δεν θα έχει περισσότερες κατοικίεςαπό όσες χρειάζεται για να κατοικεί, ούτε περισσότερη γη από αυτήν που μπορείνα καλλιεργήσει».

Τελικά μέσα από όλη αυτή τη διαδικασία σχέσεων που δημιουργεί αυτό το κί-νημα, είτε στο εσωτερικό του (αυτό-οργάνωση), είτε σε διάφορους ημι-δημόσι-ους χώρους της γειτονιάς του (κατώφλια, πλατείες, εισόδους πολυκατοικιώνκ.λπ.), είτε σε κοινά τραπέζια, σε χώρους που ορίζονται κάθε φορά για την ανταλ-λαγή ή απλώς τη μοιρασιά προϊόντων και υπηρεσιών, δημιουργείται μια νέαμορφή αντίστασης. Όπως σημειώνει ο Σταύρος Σταυρίδης (2010): «Αν ο θύλακοςδεν είναι παρά ο χώρος εγκλεισμού της ετερότητας, είτε πρόκειται για καταδίκη(γκέτο), είτε για προνόμιο (προστατευόμενες συνοικίες), είτε για προϋπόθεση της

46 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 31-50

9 Για τον στρεβλό ρόλοτου λεγόμενου οικοτουρισμούστην περιοχή της Τσιάπας και τησυγκάλυψη που προσφέρει στηνκατασκευή μεγάλων έργων πουγίνονται με τη χρηματοδότηση τηςΠαγκόσμιας Τράπεζας και οδη-γούν στον εκτοπισμό ιθαγενικώνκοινοτήτων, βλ. Betancourt υπόέκδοση.

003:Layout 1 10/3/12 1:56 PM Page 46

κατευθυνόμενης κατανάλωσης (ελεγχόμενα κτήρια κοινωνικής αναψυχής ή αγο-ρές), αν τα όρια του πραγματικού επιβλέπονται από κοινωνικές ρυθμίσεις και εγ-χαράξεις, οι μετέωροι χώροι της ετερότητας μπορούν τούτα τα όρια να τα διαρ-ρήξουν».

Αντί για συμπεράσματα

Αφορμή γι’ αυτή την έρευνα έδωσε η σχέση που αναπτύχθηκε ανάμεσα σε ένααστικό κοινωνικό κίνημα πόλης (του κινήματος της γειτονιάς του ΑνατολικούΧάρλεμ) με ένα άλλο, αγροτικό καταρχήν αλλά τοπικο-παγκόσμιο, κοινωνικό κί-νημα μιας άλλης χώρας (το κίνημα των ζαπατίστας). Κλειδιά για την κατανόησηαυτής της σχέσης θεωρήθηκε ότι ήταν (α) η διερεύνηση της ιστορίας της μετα-νάστευσης από το Μεξικό προς τις ΗΠΑ και, ιδιαίτερα, προς το Ανατολικό Χάρ-λεμ, (β) η διερεύνηση των βασικών χαρακτηριστικών του τόπου κατοικίας των με-ταναστών από το Μεξικό στις αμερικανικές πόλεις και ιδιαίτερα στο Χάρλεμ και(γ) η στοιχειώδης ανάγνωση των χαρακτηριστικών του συγκεκριμένου κινήματοςκαι της διαδικασίας μέσα από την οποία προέκυψε η σχέση του με τους ζαπατί-στας.

Ειδικότερα επιχειρήθηκε μία ανάγνωση του ιστορικού και γεωγραφικούπλαισίου όπου αναπτύχθηκε το «κίνημα για τη δικαιοσύνη στη γειτονιά» επιχει-ρώντας μια τοπικο-παγκόσμια (glocal) ανάλυση του θέματος, προσεγγίζοντας ταυ-τόχρονα διαφορετικές χωροχρονικές κλίμακες. Ένα από τα ερωτήματα αυτής τηςέρευνας αφορούσε το αν αυτό το κίνημα αποτελεί ένα σύγχρονο κοινωνικό κί-νημα πόλης με ιδιαίτερα τοπικο-παγκόσμια χαρακτηριστικά και, αν ναι, πώς προ-έκυψαν αυτά.

Το συμπέρασμα που προέκυψε από το πρώτο μέρος της εργασίας συνοψί-ζεται στο ότι η μετανάστευση από το Μεξικό στις ΗΠΑ είναι στενά συνδεδεμένημε τον τρόπο ανάπτυξης του καπιταλισμού και φαίνεται να παρουσιάζει ιδιαίτεραχαρακτηριστικά στο σύγχρονο «παγκοσμιοποιημένο» οικονομικό και πολιτικό πε-ριβάλλον. Η μετανάστευση έχει περάσει από πολλά στάδια όπου ήταν γενικά απο-δεκτή, σε περιόδους όμως κρίσης στιγματιζόταν ως ανεπιθύμητη. Στη σύγχρονηεποχή ανοίγματος των οικονομικών συνόρων φαίνεται να αντιμετωπίζεται με τουςπιο απεχθείς όρους, που ενισχύονται από την κατασκευή τείχους ανάμεσα στιςδύο χώρες και τις νέες μορφές ελεγχόμενης χωρικοποίησης της εργασίας προςόφελος των πολυεθνικών εταιρειών.

Οι μετανάστες από το Μεξικό στις ΗΠΑ φαίνεται πως τα τελευταία χρόνιαμετατοπίζονται προς τις μεγάλες πόλεις, οι φτωχότεροι από τους οποίους κατοι-κούν σε νέας μορφής υπεργκέτο μαζί με λατινόφωνους πληθυσμούς. Ο τρόποςζωής σε αυτές τις γειτονιές φαίνεται να έχει ιδιαίτερα πολιτιστικά χαρακτηριστικά(που δεν μελετήθηκαν σε αυτή την εργασία) και σε πολλές περιπτώσεις εμπνέε-ται από την ιστορία των προγενέστερων κοινωνικών κινημάτων, διαμορφώνει νέατοπικά κοινωνικά δίκτυα διαπερατής σχέσης ανάμεσα στο τοπικό και το παγκό-σμιο, διαρρηγνύοντας έτσι την ίδια την έννοια του γκέτο. Στην περίπτωση τουΑνατολικού Χάρλεμ το φαινόμενο αυτό είναι ιδιαίτερα εμφανές.

Όπως είδαμε παραπάνω, το Κίνημα για τη Δικαιοσύνη στη Γειτονιά, μελε-τώντας τους τρόπους δράσης αρχικά των «νέων λόρδων» και των «μαύρων παν-


003:Layout 1 10/3/12 1:56 PM Page 47

θήρων» και στη συνέχεια των «ζαπατίστας», αποφάσισε ότι πρέπει «να αντιπα-ρατεθεί, μαζί με άλλα κινήματα στον κόσμο, στην καπιταλιστική νεοφιλελεύθερηπολιτική που οδηγεί τους ανθρώπους να στερούνται βασικών αναγκών τους όπωςη στέγη, η τροφή, η υγεία, η παιδεία και η επικοινωνία». Αποφάσισε, επίσης, ότιο μόνος τρόπος να αντιπαρατεθεί σε αυτό το σύστημα είναι η αυτοοργάνωση, ησυμμετοχική δημοκρατία και η συλλογική δράση, αμφισβητώντας τον ρόλο τωνκοινοβουλευτικών κομμάτων και τα συστήματα αντιπροσωπευτικής δημοκρατίαςπου σχετίζονται με αυτά. Κατάφερε να αλλάξει την σημασία του αστικού χώρουστην γειτονιά του (ενισχύοντας την έννοια του δημόσιου χώρου ως χώρου συνά-ντησης και δημιουργίας) και να καλυτερεύσει (όσο αυτό περνούσε από τα χέριατου) τις συνθήκες ζωής στη γειτονιά και στα σπίτια μέσω της δημιουργίας ενός δι-κτύου αλληλεγγύης. Έτσι απέκτησε χαρακτηριστικά κοινωνικού κινήματος πόληςμε παγκόσμια εμβέλεια (Hamel κ.ά. 2000). Πρόσφατα (2011) έστειλε χαιρετισμόστην κατάληψη της Νομικής Σχολής της Αθήνας από 300 μετανάστες στην Ελ-λάδα.

Τελικά, οι μετανάστες της χαμένης αξιοπρέπειας της προηγούμενης δεκα-ετίας, προχωρώντας μέσα από πολλές δυσκολίες, αποτελούν σήμερα την καρδιάενός κινήματος της εξεγερμένης αξιοπρέπειας στην περιοχή του Χάρλεμ της ΝέαςΥόρκης, ενός τόπου που έχει σημαδευτεί από πολλές εξεγέρσεις. Έτσι, ένα κί-νημα που έχει τοπικά χαρακτηριστικά αναγνωρίζει την διατοπική ιστορία του,παίζει ρόλο σε παγκόσμιο επίπεδο επιβεβαιώνοντας τον τοπικο-παγκόσμιο ρόλοτων σύγχρονων κοινωνικών κινημάτων πόλης, όπως τον περιγράφουν οι Koèhlerκαι Wissen (2003), και διαρρηγνύει τελικά την έννοια του έγκλειστου γκέτο δη-μιουργώντας δικούς του «μετέωρους χώρους της ετερότητας» (Σταυρίδης 2010).

Η σύγχρονη κυρίαρχη νεοφιλελεύθερη (νεοσυντηρητική) πολιτική δεν έχειαπλά επιπτώσεις στο χώρο αλλά αλληλεπιδρά αποφασιστικά με τον αστικό χώρο,ιδιαίτερα στις μεγάλες πόλεις όπου ο αστικός χώρος μετατρέπεται σε συστατικότης ίδιας της πολιτικής αυτής και της πολιτικο-οικονομικής αναδιάρθρωσης τουκαπιταλισμού (Harvey 2011, Peck και Τickell 2002). Ο ρόλος των δρώντων σεαυτή τη διαδικασία, και ιδιαίτερα των κινημάτων για το δικαίωμα στην πόλη (Le-febvre 1973), μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της πόλης αλλά καισε ορισμένες περιπτώσεις στην πολιτικοποίηση του κινήματος. Το Κίνημα για τηΔικαιοσύνη στη Γειτονιά είναι ένα σύγχρονο παράδειγμα που επιβεβαιώνει αυτήντη θεώρηση.

Η πρόσφατη εξέγερση στις γειτονιές του Λονδίνου (Αύγουστος 2011) επα-νέφερε τον προβληματισμό για τις γειτονιές της πόλης που υποβαθμίζονται συ-στηματικά με σκοπό τον λεγόμενο «εξευγενισμό» τους στο πλαίσιο ενός καπιτα-λιστικού συστήματος που γίνεται όλο και πιο αρπακτικό στο χώρο.10 Αντίστοιχα,οι Sennett και Sassen (2011) επανέφεραν το ζήτημα των συνθηκών ζωής και τωνέντονων κοινωνικο-χωρικών διαχωρισμών που αυξάνονται στις παγκοσμιοποιη-μένες μεγαπόλεις, όπως το Λονδίνο και η Νέα Υόρκη, όπου μπορούν να ξεσπά-σουν μεγάλες αστικές εξεγέρσεις. Οι συγγραφείς προειδοποιούν, ότι κάτι αντί-στοιχο με αυτό που συνέβη στο Λονδίνο μπορεί σύντομα να συμβεί και στη ΝέαΥόρκη, όσο αυτές οι συνθήκες θα επιδεινώνονται. Ίσως οι σχέσεις που θα ανα-πτύξουν τα υπάρχοντα κοινωνικά κινήματα πόλης με τον κόσμο που θα συμμετέ-χει σε αυτές τις εξεγέρσεις να συμβάλουν στον πολιτικό προσανατολισμό των ευ-ρύτερων κοινωνικών κινημάτων.11

48 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 31-50

10 Για το θέμα της σύγ-χρονης συσσώρευσης κεφαλαίουμέσω αποστέρησης και υφαρπα-γής ολόκληρων περιοχών, βλ.Harvey 2006: 43.

11 Μετά τη συγγραφήαυτού του άρθρου, το Κίνημα τηςΓειτονιάς συμμετείχε (8/11/2011)στο Κίνημα Occupy Wall Street(Movimiento por la justicia en elbarrio 2011).

003:Layout 1 10/3/12 1:56 PM Page 48

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ελληνική

ΑΛΑΝΑ (2008), «“Η γειτονιά δεν πουλιέται”. Το κίνημα για τη Δικαιοσύνη στη Γειτονιά, Χάρλεμ-Νέα Υόρκη», Συνέντευξη του περιοδικού «ΑΛΑΝΑ» με τον Χουάν Άρο, 9-11 Μαΐου 2008,ΑΛΑΝΑ 9: 13-15.

Ζαπατίστας (1996), EZLN. Η φλόγα της εξέγερσης, Αθήνα: Στάχυ.Ιωσηφίδης, Θ. (2008), Ποιοτικές Μέθοδοι Έρευνας στις Κοινωνικές Επιστήμες, Αθήνα: Κριτική Σάσεν, Σ. (2001), Χωρίς έλεγχο; Η εθνική κυριαρχία, η μετανάστευση και η ιδιότητα του πολίτη την

εποχή της παγκοσμιοποίησης, Αθήνα: Μεταίχμιο. Σταυρίδης, Σ. (2010), Μετέωροι χώροι της ετερότητας, Αθήνα: Αλεξάνδρεια.

Ξενόγλωσση

Alegria, T. (2010), «Urbanisacion y frontera en la posglobalizacion¨, Ciudades 87: 31-37.Aponte-Parés, L. (1998), «Lessons from El Barrio—the East Harlem real great society/urban plan-

ning studio: A Puerto Rican chapter in the fight for urban self-determination», New Politi-cal Science 20(4): 399-420.

Arroyo Alejandre, J., Berumen Sandoval, S. και Rodríguz Álvarez, D. (2010), «New long–term ten-dencies of emigration of Mexican people toward the United States and their remit-tances», Pap. poblac 16(63): 9-48. Διαθέσιμο στον ιστότοπο: <http://www.scielo.org.mx/sci-elo.php?script=sci_arttext&pid=S1405-74252010000100002&lng=es&nrm=iso>. ISSN1405-7425.

Betancourt, Α. (υπό έκδοση), «Από την προστασία από τα πάνω στην προστασία από τα κάτω»,στο Πετροπούλου Κ., και Ραμαντιέ Τ., Οικο-τοπία και κινητικότητα. Αθήνα: Κουκκίδα.

Bourgois, P. (2003), In search of respect: Selling crack in el Barrio, Κέμπριτζ: Cambridge Univer-sity Press.

Castells, M. (1986), La ciudad y las masas, Μαδρίτη: Aliansa Universidad Castells, M. (2004), The Power of identity, Κέμπριτζ Μασαχουσέτης: Blackwell Publishing. Castells, Μ. (2006), «Changer la Ville: A Rejoindre,» International Journal of Urban and Regional

Research, Volume 30(1): 219-223.Ceceña, Α. και Peña, A. (1995), «En torno al estatuto de la fuerza de trabajo en la reproduccion he-

gemonica del capital», στο Ceceña, A. και Bareda, A., Production Estrategica y Egemoniamundial, Μεξικό: Siglo XXI.

Centro de Estudios Migratorios, Cecretaria de Governacion (2011), Boletin Annual de EstadesticasMigratorias 2011.

Chang, J., Langenburg, L., Massa, C., Schabas, J., Switaj, D. και Joyce T. (2011), Planning For AGreener East Harlem, Columbia University- GSAPP, διαθέσιμο στο http://www.arch.co-lumbia.edu/files/gsapp/imceshared/East_Harlem.pdf.

Davis, M. (2001), Magical urbanism: Latinos reinvent the US city, Λονδίνο: VersoDawnay-day (2011), Δικτυακός τόπος http://www.yelp.com/biz/dawnay-day-real-estate-new-york,

τελευταία πρόσβαση 25.7.2011.Durand, J. (2011), «Ethnic Capital and Relay Migration: New and Old Migratory Patterns in Latin

America», Migraciones Internacionales 6(1).EZLN (2010), Κείμενα των ιδίων στο enlacezapatista.ezln.org.mx/ Ennis, S., Ríos-Vargas, M. και Albert, N. (2011). The Ispanic Population 2010. Απογραφή 2010 των

ΗΠΑ, http://www.census.gov/prod/cen2010/briefs/c2010br-04.pdf.Gandy M. (2002), «Between Borinquen and the Barrio: Environmental Justice and the New York

City’s Puerto Rican Community, 1969-1972», επιλογή άρθρων, Antipode: 730-761Gilly, A. (2006), Η μεξικάνικη επανάσταση 1910-1920, Αθήνα: ΚουκκίδαHamel, P., Lustiger-Thaler H. και Mayer M. (2000), Urban movements in a globalising world, Λον-

δίνο: Routledge. Harvey, D. (2006), Spaces of Global Capitalism: Towards a Theory of Uneven Geographical De-

velopment, Λονδίνο: Verso.Harvey, D. (2011), Feral Capitalism Hits The Streets, διαθέσιμο στο: http://www.socialistproject.ca/

bullet/535.php#continue.Hernández Rodríguez, A. (2010), «Radio Insurgente: Comunicación desde la autonomía Zapatista».

XXX Conferencia Anual de ILASSA sobre Latinoamérica Universidad de Texas 5/2/2010,Austin Texas.

Hall, T. (2005), Αστική Γεωγραφία, Αθήνα: Κριτική.


003:Layout 1 10/3/12 1:56 PM Page 49

Hill, J. (1999), «Language, Race, and White Public Space», American Anthropologist IOO(3): 680-689.

Holloway, J. (2006), Ας αλλάξουμε τον κόσμο χωρίς να καταλάβουμε την εξουσία, Αθήνα: Σαββάλας.INURA (2004), The Contested Metropolis. Six Cities at the Beginning of the 21st Century, Βασιλεία:

Birkhäuser.Koèhler, B. και Wissen, M. (2003), «Glocalizing protest: urban conflicts and global social move-

ments», International Journal of Urban and Regional Research 27(4): 942-951.LeBot, Y. (1997) El sueño zapatista, Βαρκελώνη: AnagramaLeontidou, L. (2006), «Urban social movements: from the 'right to the city' to transnational spatial-

ities and flaneur activists», City 10(3): 259-268.Lefebvre, H. (1973), Le droit à la ville, Παρίσι: Anthropos.Maccani, R. Z. (2008), «Zapatismo urbano en la ciudad de Nueva York», Rebeldia 2008.Manhattan Community Board 11 (2004), Manhattan Community District 11 Planning Assessment,

Urban Technical Assistance Project (UTAP) Columbia University.Massey, D. (2008), Για το χώρο, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Μassey, D., Durand, J. και Malone, N. (2002), Beyond Smoke and Mirrors: Mexican Immigration

in an Era of Economic Integration, Νέα Υόρκη: Russell Sage Foundation.Maurrasse, D. (2006), Listening to Harlem: Gentrification, Community, and Business, Νέα Υόρκη:

Routledge.Movimiento por la justicia en el barrio (2008), Εφημερίδα του κινήματος: «La otra Campana Nueva

York».Movimiento por la justicia en el barrio, (2011) Video 23/6/2011 http://desinformemonos.org/

2011/07/videomensaje-del-movimiento-justicia-del-barrio-de-nueva-york-para-san-sebasti%c3%a1n-bachaj%c3%b3n/, παρουσίαση στο B-fest 2011, Αθήνα (http://bfest.gr/2011/05/16/2377/ και ομιλία στο Occupy Wall Street http://www.youtube.com/watch?v=W_O_OgAOMdc).

NYC (2011α), «Report: Poverty in New York City», Χάρτης με βάση την απογραφή του 2000, δια-θέσιμο στο http://www.nyc.gov/html/ceo/html/reports/poverty_facts.shtml.

NYC (2011β), Χάρτης του Μπάριο στη Νέα Υόρκη (http://www.nyc.com/visitor_guide/el_bar-rio_spanish_harlem.75851/map_location.aspx#content) και φωτογραφική περιήγηση(http://www.nyc.com/visitor_guide/el_barrio_spanish_harlem.75851/street_view.aspx#con-tent).

Osofsky, G. (1996), Harlem: The Making of a Ghetto. Negro New York, 1890-1930, Σικάγο: Ivan R.Dee.

Pacione, Μ. (2009), Urban Geography, Νέα Υόρκη: Routledge.Peck, J. και Tickell, A. (2002), Neoliberalizing Space, Οξφόρδη: Blackwell Publishers.Pellerin, Η. (1999), «The cart before the horse? The coordination of migration policies in the Amer-

icas and the neoliberal economic project of integration» Review of international politicaleconomy 6: 468-493.

Petropoulou, C. (2010), «From the December Youth Uprising to the Rebirth of Urban Social Move-ments: A Space–time Approach», International Journal of Urban and Regional Research34(1): 217-224.

Petropoulou, C. (2010β), Vers un mouvement social urbain poétique?, Παρίσι: L’Harmattan.Petropoulou, C. (2011), Développement urbain et éco-paysages urbains, Παρίσι: L’Harmattan.Pinkney, A. και Woock, R. (1970), Poverty and politics in Harlem: report on Project Uplift 1965,

College & University Press.Pouzolet, C. (1999), New York. Construction historique d'une métropole, Παρίσι: Ellipses. Sennett, R., Sassen, S. (2011), «Cameron’s Broken Windows», The New York Times, 10.8.2011The New York Times (2011), Διαδραστικοί χάρτες μετανάστευσης στις ΗΠΑ, διαθέσιμοι στο

http://www.nytimes.com/interactive/2009/03/10/us/20090310-immigration-explorer.html?hp.

US Census Bureau (2010), Διαδραστικός χάρτης απογραφής 2010, http://2010.census.gov/2010cen-sususpopmap.

US Census Bureau (2011), Ispanics in the US, http://www.census.gov/population/www/socdemo/his-panic/files/Internet_Hispanic_in_US_2006.pdf.

Villegas, D. (επιμ.) (1981), Istoria Minima de Mexico, El Colegio de Mexico: 117-134Villoro, L. (2008), Ομιλία στο φεστιβάλ Digna Rabia, http://dignarabia.ezln.org.mx.Zibechi, R. (2010), Αυτονομίες και χειραφετήσεις. Η Λατινική Αμερική σε κίνηση, Αθήνα: Αλάνα. Wacquant, L. (2007), Parias Urbains Ghetto, Banlieues, Etat, Παρίσι: La Découverte.

50 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 31-50

003:Layout 1 10/3/12 1:56 PM Page 50

Ι. ΠΥΘΑΡΟΥΛΗΣ, Χ. ΦΕΙΔΑΣ, Θ. ΚΑΡΑΚΩΣΤΑΣ 51

ΜΕΛΕΤΗ ΕΝΟΣ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟΥ ΑΣΤΡΑΠΩΝ-ΚΕΡΑΥ-ΝΩΝ ΜΕ ΤΗ ΒΟΗΘΕΙΑ ΥΨΗΛΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣΠΡΟΣΟΜΟΙΩΣΕΩΝ

Ιωάννης Πυθαρούλης,1 Χαράλαμπος Φείδας,2 Θεόδωρος Καρακώστας3

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Κατά τη διάρκεια της 17ης και 18ης Ιουνίου 2009 η Θεσσαλονίκη, μαζί με αρκετές περιοχές της Κεντρικής Μακε-

δονίας, επηρεάστηκαν από εντυπωσιακή δραστηριότητα κεραυνών-αστραπών, η οποία χαρακτηρίστηκε από δύο επι-

μέρους επεισόδια. Η συνοπτική κυκλοφορία έπαιξε σημαντικό ρόλο στην εμφάνιση διαφορικής μεταφοράς ισοδύ-

ναμης δυναμικής θερμοκρασίας στα κατώτερα επίπεδα και στη μέση τροπόσφαιρα. Η δυναμική αστάθεια που δημι-

ουργήθηκε από αυτήν τη διαφορική μεταφορά, μαζί με τη σύγκλιση στα κατώτερα επίπεδα, εμφανίζονται να είναι

υπεύθυνες για την καταιγιδοφόρο δράση. Το φαινόμενο προσομοιώθηκε επιτυχώς με τη συνδυαστική χρήση του υψη-

λής-ανάλυσης (2 χλμ x 2 χλμ) περιοχικού, μη-υδροστατικού, μοντέλου WRF-ARW και του δείκτη δυναμικού αστρα-

πών-κεραυνών, LPI (Lightning Potential Index). Πειράματα ευαισθησίας έδειξαν ότι η ηλεκτρική δραστηριότητα

ήταν ευαίσθητη στις επιφανειακές θερμοκρασίες θάλασσας και τη χρονική τους εξέλιξη.

Study of lightning activity with the use of high-resolution simulations

I. Pytharoulis, H. Feidas, T. Karacostas

ABSTRACTDuring the 17th and 18th June 2009 the city of Thessaloniki and several regions of central Makedonia were affected by impressive cloud-to-

ground and intracloud lightnings associated with convective storms. This activity was characterized by two bursts and noticeable spatial vari-

ability of precipitation in Thessaloniki. The synoptic scale environment appeared to play an important role in promoting differential θe advec-

tion at low-levels and in the mid-troposphere. Potential instability that resulted from the differential θe advection, together with the low-level

convergence, are suggested to be responsible for the convective storms. The phenomenon was simulated, in good agreement with the available

observations, with the combined use of the high-resolution (2 km x 2 km) regional non-hydrostatic model WRF-ARW and the Lightning Po-

tential Index. Experiments showed that the lightning activity was sensitive to the sea-surface temperatures and their temporal evolution.

1. Εισαγωγή

Οι ηλεκτρικές εκκενώσεις που σχετίζονται με καταιγιδοφόρα νέφη είναι ανάμεσα στα πιο εντυπωσιακά, αλλά συγ-

χρόνως και πιο επικίνδυνα και θανατηφόρα φυσικά φαινόμενα παγκοσμίως. Οι κεραυνοί αποτελούν μία σημαντική

απειλή για το φυσικό περιβάλλον και την ανθρώπινη δραστηριότητα, καθώς σχετίζονται με δασικές πυρκαγιές (Βλά-

χου κ.ά. 2008, Peterson κ.ά. 2010, Vilar κ.ά. 2010, Garcia-Ortega κ.ά. 2011), βιομηχανικά ατυχήματα (Renni κ.ά.

1 Λέκτορας του Τμήματος Γεωλογίας, Τομέας Μετεωρολογίας και Κλιματολογίας, Α.Π.Θ.

2 Επίκουρος Καθηγητής του Τμήματος Γεωλογίας, Τομέας Μετεωρολογίας και Κλιματολογίας, Α.Π.Θ.

3 Καθηγητής του Τμήματος Γεωλογίας, Τομέας Μετεωρολογίας και Κλιματολογίας, Α.Π.Θ.

004:Layout 1 10/3/12 1:57 PM Page 51

2010, Krausmann κ.ά. 2011) και διακοπές ρεύματος λόγω ζημιών σε σταθμούς

παραγωγής ή στο δίκτυο μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας (Cummins κ.ά. 1998,

Nie κ.ά. 2008, Miyazaki κ.ά. 2011). Όμως, η πιο σημαντική απειλή αφορά άμεσα

τον άνθρωπο. Οι Rakov and Uman (2003), χρησιμοποιώντας την παγκόσμια κα-

τανομή των ηλεκτρικών εκκενώσεων και στατιστικές μελέτες από διάφορες

χώρες, εκτίμησαν ότι ο παγκόσμιος ετήσιος αριθμός των ανθρώπινων απωλειών

λόγω κεραυνών ανέρχεται σε μερικές χιλιάδες, ενώ οι τραυματισμοί είναι πιθα-

νώς πενταπλάσιοι με δεκαπλάσιοι.

Στις Ηνωμένες Πολιτείες οι κεραυνοί προκαλούν κατά μέσο όρο περισσό-

τερες ανθρώπινες απώλειες από ό,τι οι ανεμοστρόβιλοι και οι τυφώνες (Rakov

και Uman 2003). Στην Κίνα, την περίοδο 1997-2009 αναφέρθηκαν 5.033 θάνα-

τοι λόγω κεραυνών (Zhang κ.ά. 2010), δηλαδή 387.2 περιστατικά ανά έτος. Οι

Curran κ.ά. (2000), χρησιμοποιώντας δεδομένα της Εθνικής Διοίκησης Ωκεανών

και Ατμόσφαιρας (National Oceanic and Atmospheric Administration - NOAA)

βρήκαν ότι 3.239 θάνατοι (90 ανά έτος) και 9.818 τραυματισμοί αποδόθηκαν σε

κεραυνούς στις Ηνωμένες Πολιτείες την περίοδο 1959-1994. Στην εργασία των

Ashley και Gilson (2009), στην οποία συμπεριλήφθησαν πληροφορίες και από

άλλες πηγές, οι ανθρώπινες απώλειες λόγω κεραυνών στις Ηνωμένες Πολιτείες

την περίοδο 1959-2006 ανήλθαν σε 4.857 (101.2 ανά έτος). Από την άλλη μεριά,

βρέθηκε ότι τα τελευταία έτη υπάρχει μία τάση μείωσης του αριθμού των αν-

θρώπινων απωλειών λόγω αυτού του φυσικού φαινομένου. Αυτή η τάση πιθανώς

οφείλεται στη βελτίωση της ποιότητας και του τρόπου διάδοσης των μετεωρολο-

γικών προγνώσεων, στην καλύτερη εκπαίδευση του κοινού για τους κινδύνους

και την προφύλαξη από τους κεραυνούς, στη μείωση του αγροτικού πληθυσμού

και στη βελτίωση των ηλεκτρικών εγκαταστάσεων και της πυροπροστασίας των

κτιρίων (Lopez και Holle 1996· 1998, Ashley και Gilson 2009). Τις προηγούμε-

νες δεκαετίες οι ηλεκτρικές εκκενώσεις ήταν ιδιαίτερα επικίνδυνες και για την

αεροπλοΐα, καθώς είχαν προκαλέσει αρκετά θανατηφόρα ατυχήματα (Chering-

ton και Mathys 1995). Όμως αυτός ο κίνδυνος έχει πια εξαλειφθεί χάρη στα σύγ-

χρονα συστήματα προστασίας των αεροσκαφών.

Τα τελευταία χρόνια, λόγω της διαθεσιμότητας σύγχρονων συστημάτων

εντοπισμού ηλεκτρικών εκκενώσεων (π.χ. ATD, ZEUS), υπάρχει αυξημένο επι-

στημονικό ενδιαφέρον για τη μελέτη και τη χρήση τους τόσο σε παγκόσμιο επί-

πεδο όσο και στη Μεσόγειο και τον ελλαδικό χώρο. Πρέπει να αναφερθεί ότι η

Μεσόγειος είναι ένα από τα κύρια κέντρα ηλεκτρικής δραστηριότητας του Βο-

ρείου Ημισφαιρίου κατά τη διάρκεια της ψυχρής περιόδου του έτους (Orville

1981, Holt κ.ά. 2001, Katsanos κ.ά. 2009). Οι Defer κ.ά. (2005) μελέτησαν τις

ηλεκτρικές εκκενώσεις που εμφανίστηκαν στην Ανατολική Μεσόγειο κατά τη

διάρκεια 20 επιλεγμένων ημερών του χειμώνα του 2002-03. Η σχέση μεταξύ της

εμφάνισης των ηλεκτρικών εκκενώσεων και της τοπογραφίας, της κλίσης του

εδάφους και της φυτοκάλυψης στη Μεσόγειο ερευνήθηκε από τους Kotroni και

Lavouvardos (2008). Οι Mazarakis κ.ά. (2008) μελέτησαν την ηλεκτρική δρα-

στηριότητα στην Ελλάδα κατά τη θερμή περίοδο των ετών 2003-06, ενώ η Ρούπα

(2009) εξέτασε τα χαρακτηριστικά των ηλεκτρικών εκκενώσεων στον ελλαδικό

χώρο και τη σχέση τους με τον υετό. Οι Katsanos κ.ά. (2009) διερεύνησαν τη

σχέση ανάμεσα στις ηλεκτρικές εκκενώσεις και τη μικροφυσική των νεφών στην

περιοχή της Μεσογείου. Οι Papadopoulos κ.ά. (2005) ανέπτυξαν μια τεχνική για

52 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 51-78

004:Layout 1 10/3/12 1:57 PM Page 52


την αφομοίωση των παρατηρήσεων ηλεκτρικών εκκενώσεων σε ένα περιοχικό

αριθμητικό μοντέλο πρόγνωσης καιρού με στόχο τη βελτίωση των προγνώσεων

καταιγιδοφόρου υετού στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου. Στη συνέχεια οι

Papadopoulos κ.ά. (2009), εφαρμόζοντας την παραπάνω τεχνική, έδειξαν ότι η

αξιοποίηση δεδομένων ηλεκτρικών εκκενώσεων από ένα περιοχικό μοντέλο βελ-

τίωσε την αναπαράσταση της πιο ραγδαίας βροχόπτωσης που σχετιζόταν με ένα

έντονο πλημμυρικό επεισόδιο.

Παρότι η έγκαιρη και έγκυρη προειδοποίηση ηλεκτρικών εκκενώσεων είναι

ιδιαίτερα σημαντική, τα σύγχρονα αριθμητικά μοντέλα πρόγνωσης καιρού δεν

περιέχουν κατάλληλα σχήματα για την αναπαράσταση του ηλεκτρικού πεδίου

μέσα στα νέφη. Επομένως, η επιχειρησιακή τους πρόγνωση πραγματοποιείται κυ-

ρίως μέσω δεικτών αστάθειας, όπως οι δείκτες Κ και LI (Lifted Index), που χρη-

σιμοποιούνται για την πρόγνωση καταιγίδων και βασίζονται στις θερμοδυναμικές

συνθήκες της ατμόσφαιρας (Τουρναβίτη 1999, Στολάκη 2004, Yair κ.ά. 2010).

Τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει προσπάθειες δημιουργίας κατάλληλων δεικτών

για την πρόγνωση των ηλεκτρικών εκκενώσεων, και όχι απλά της πιθανότητας

εμφάνισης καταιγίδων, βασιζόμενες είτε σε απλοποιήσεις της φυσικής του φαι-

νομένου [Cloud Physics Thunder Parameter (CPTP), βλ. Bright κ.ά. 2005, Mc-

Gaul κ.ά. 2009. Lightning Potential Index (LPI), βλ. Yair κ.ά. 2010], είτε σε στα-

τιστικές μεθόδους (Mazany κ.ά. 2002). Οι παραπάνω δείκτες υπολογίζονται από

ραδιοβολίσεις, ή διαγνωστικά από τα αποτελέσματα των αριθμητικών μοντέλων.

Ο δείκτης των Mazany κ.ά. (2002) χρησιμοποιεί επιπλέον και μετρήσεις του ηλε-

κτρικού πεδίου της ατμόσφαιρας.

Κατά τη διάρκεια της 17ης και 18ης Ιουνίου 2009, η πόλη της Θεσσαλονί-

κης και αρκετές περιοχές της Κεντρικής Μακεδονίας επηρεάστηκαν από ιδιαί-

τερα εντυπωσιακή δραστηριότητα ηλεκτρικών εκκενώσεων και καταιγιδοφόρου

δράσης (Σχήμα 1). Το σημαντικότερο στοιχείο αυτού του επεισοδίου ήταν ο με-

γάλος αριθμός κεραυνών που έπληξαν τον πολεοδομικό ιστό της Θεσσαλονίκης

και τους γειτονικούς δήμους. Τη νύχτα της 17ης Ιουνίου κεραυνοί έπληξαν και τον

υποσταθμό της ΔΕΗ στο Ωραιόκαστρο (σε απόσταση περίπου 10 χλμ από το κέ-

ντρο της πόλης) προκαλώντας διακοπή ρεύματος διάρκειας περίπου μίας ώρας

στη Θεσσαλονίκη. Προβλήματα δημιουργήθηκαν και στους γειτονικούς νομούς

Χαλκιδικής, Σερρών και Κιλκίς.

Το γεγονός ότι η ηλεκτρική δραστηριότητα της 17ηςκαι 18ης Ιουνίου 2009

επηρέασε τη δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Ελλάδας και τουλάχιστον 1 εκατομ-

μύριο κατοίκους, σε συνδυασμό με το ότι ανάλογα γεγονότα δεν είναι απίθανο να

συμβούν ξανά στην ευρύτερη περιοχή ενδιαφέροντος ιδαίτερα τη θερμή περίοδο,

αποτέλεσε το κίνητρο για τη μελέτη του επεισοδίου. Πραγματικά, τη θερμή πε-

ρίοδο του έτους υπάρχει έντονη καταιγιδοφόρος δράση στη Βόρεια και Κεντρική

Ελλάδα (Pissimanis κ.ά. 2006), και για αυτό ο Οργανισμός Ελληνικών Γεωργικών

Ασφαλίσεων χρηματοδοτεί το Εθνικό Πρόγραμμα Χαλαζικής Προστασίας των

καλλιεργούμενων εκτάσεων της Κεντρικής Μακεδονίας και Θεσσαλίας. Επι-

πλέον, οι Mazarakis κ.ά. (2008), χρησιμοποιώντας δεδομένα των ετών 2003-06,

έδειξαν ότι η σχετική (αδιάστατη) πυκνότητα των ηλεκτρικών εκκενώσεων στην

Ελλάδα κατά τη θερμή περίοδο παρουσιάζει μέγιστες τιμές κυρίως στο βόρειο

τμήμα της, με ένα από τα μέγιστα να εμφανίζεται στην Κεντρική Μακεδονία.

Σχήμα 1. Φωτογραφία ενός κεραυνού στη Θεσσα-

λονίκη τη νύχτα της 17ης Ιουνίου 2009 (παραχωρή-

θηκε από τον Σ. Κέππα)

004:Layout 1 10/3/12 1:57 PM Page 53

Τις τελευταίες δεκαετίες υπάρχει μια αυξανόμενη εκτίμηση της σπουδαιό-

τητας των επιφανειακών συνθηκών για τον καιρό και το κλίμα (Garratt 1993). Οι

Yamamoto και Hirose (2007) έδειξαν ότι οι αριθμητικές προσομοιώσεις ενός ανα-

πτυσσόμενου βαρομετρικού χαμηλού είναι ευαίσθητες στον τρόπο ορισμού των

επιφανειακών θερμοκρασιών θάλασσας (δορυφορικές, επανανάλυση) και αυτό

οφείλεται στα μέσης κλίμακας χαρακτηριστικά τους. Ο Pytharoulis (1999) πρό-

τεινε ότι για το μετασχηματισμό των Αφρικανικών Ανατολικών Κυμάτων σε τρο-

πικούς κυκλώνες δεν απαιτείται μόνο η επιφανειακή θερμοκρασία της θάλασσας

να υπερβαίνει το γνωστό κατώφλι των 26°-27°C, αλλά οι αρχικές διαταραχές πρέ-

πει να έχουν και κατάλληλες δυναμικές και θερμοδυναμικές συνθήκες. Μία ασθε-

νής διαταραχή με ξηρό πυρήνα είναι λιγότερο πιθανό να μετασχηματιστεί σε τρο-

πικό κυκλώνα. Οι Pytharoulis κ.ά. (2000) βρήκαν ότι οι επιφανειακές ροές ήταν

πολύ σημαντικές για την ανάπτυξη του χαμηλού με χαρακτηριστικά τροπικού κυ-

κλώνα που εμφανίστηκε στη Μεσόγειο, δυτικά της Ελλάδας, τον Ιανουάριο του

1995. Αντίθετα, οι Lagouvardos κ.ά. (2007) και οι Katsafados κ.ά. (2011) συμπέ-

ραναν ότι οι επιφανειακές ροές δεν έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην κυκλογέννεση

και στην ένταση της μετεωρολογικής βόμβας του 2004 στην Ανατολική Μεσόγειο.

Όμως, οι τελευταίοι συγγραφείς έδειξαν ότι τα διαφορετικά δεδομένα επιφανεια-

κής θερμοκρασίας θάλασσας είχαν σημαντική επίδραση στη χωροχρονική κατα-

νομή του υετού. Σε συμφωνία με πρόσφατες μελέτες (Kushnir κ.ά. 2002, Sutton

και Mathieu 2002) η παραπάνω σύντομη ανασκόπηση δείχνει ότι οι επιφανειακές

θερμοκρασίες της θάλασσας και οι ροές θερμότητας επηρεάζουν την ατμόσφαιρα

με διαφορετικούς τρόπους. Επομένως, για ερευνητικούς και επιχειρησιακούς σκο-

πούς είναι χρήσιμο να διερευνηθεί η ευαισθησία του εν λόγω επεισοδίου ηλε-

κτρικών εκκενώσεων (και της απειλής που ενέχει) στις επιφανειακές συνθήκες,

και πιο συγκεκριμένα στις επιφανειακές θερμοκρασίες της θάλασσας, δεδομένου

ότι το επεισόδιο συνέβη σε μια παράκτια περιοχή.

Οι στόχοι αυτής της εργασίας είναι: α) η μελέτη των συνοπτικών και μέσης

κλίμακας μετεωρολογικών συνθηκών που οδήγησαν στην εμφάνιση του επεισο-

δίου της 17ηςκαι 18ης Ιουνίου 2009 στην Κεντρική Μακεδονία, β) η εξέταση της

ικανότητας αριθμητικής προσομοίωσης του επεισοδίου, και γ) η διερεύνηση της

ευαισθησίας του επεισοδίου στις επιφανειακές θερμοκρασίες της θάλασσας. Τα

δύο τελευταία ερωτήματα θα εξετασθούν με τη συνδυαστική χρήση του αριθμη-

τικού μοντέλου πρόγνωσης καιρού Weather Research and Forecasting (WRF) και

του Δείκτη Δυναμικού Ηλεκτρικών Εκκενώσεων (Lightning Potential Index –

LPI) των Yair κ.ά. (2010). Η τελευταία μελέτη χρησιμοποίησε τον LPI (με το μο-

ντέλο WRF) σε πέντε περιπτώσεις ηλεκτρικής δραστηριότητας στη λεκάνη της

Μεσογείου και έδειξε την υπεροχή του έναντι των γνωστών δεικτών Κ και CPTP.

Ο δείκτης εφαρμόσθηκε μόνο μία φορά στον ελλαδικό χώρο, σε περίπτωση διέ-

λευσης βαρομετρικού χαμηλού που συνοδευόταν από ψυχρό μέτωπο και κλειστό

κέντρο χαμηλών γεωδυναμικών υψών στα 500 hPa, κατά τη μεταβατική περίοδο

του Οκτωβρίου. Επομένως, στην παρούσα εργασία είναι η πρώτη φορά που θα

γίνει χρήση του LPI σε θερινές καταιγίδες στον ελλαδικό χώρο και θα εξετασθεί

η ευαισθησία του αριθμητικού συστήματος WRF-LPI στις επιφανειακές θερμο-

κρασίες της θάλασσας.

Στην επόμενη ενότητα θα γίνει περιγραφή των δεδομένων και του αριθμη-

τικού μοντέλου, ενώ στη συνέχεια θα μελετηθούν οι μετεωρολογικές συνθήκες

54 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 51-78

004:Layout 1 10/3/12 1:57 PM Page 54


που οδήγησαν στο επεισόδιο. Οι αριθμητικές προσομοιώσεις θα συζητηθούν στην

τέταρτη ενότητα και στο τέλος θα παρουσιαστούν τα κυριότερα συμπεράσματα

της μελέτης.

2. Δεδομένα – Αριθμητικό Μοντέλο

Στη μελέτη χρησιμοποιήθηκαν παρατηρήσεις επιφανείας και ανώτερης ατμό-

σφαιρας, δορυφορικές εικόνες, δεδομένα αστραπών-κεραυνών και πλεγματικές

αναλύσεις σε συνδυασμό με το αριθμητικό μοντέλο πρόγνωσης καιρού WRF.

Οι μετεωρολογικές παρατηρήσεις επιφανείας και ανώτερης ατμόσφαιρας

προήλθαν κυρίως από το σταθμό του Τομέα Μετεωρολογίας και Κλιματολογίας

του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) και τον επιχειρησιακό

σταθμό της Εθνικής Μετεωρολογικής Υπηρεσίας στο αεροδρόμιο της Θεσσαλο-

νίκης (LGTS). Παρατηρήσεις υετού ήταν διαθέσιμες και από τους σταθμούς του

Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών (ΕΑΑ) σε Βατοπέδι, Βεγορίτιδα, Βέροια, Δίον,

Δράμα, Κιλκίς, Λαγκαδά, Νάουσα, Νευροκόπι, Πολύγυρο και Πτολεμαΐδα και

του Κέντρου Μετεωρολογικών Εφαρμογών του ΕΛΓΑ (ΚΕΜΕ-ΕΛΓΑ) στους Γα-

λατάδες και τη Μελίκη (Σχήμα 2β, Πίνακας 1). Τα δεδομένα αστραπών-κεραυνών

ανακτήθηκαν από το ευρείας κλίμακας Ευρωπαϊκό δίκτυο αστραπών-κεραυνών

ZEUS (Lagouvardos κ.ά. 2009) και παραχωρήθηκαν από το ΕΑΑ. Οι παρατηρή-

σεις συνδυάστηκαν με τις επιχειρησιακές πλεγματικές αναλύσεις επιφανείας και

ανώτερης ατμόσφαιρας του Ευρωπαϊκού Κέντρου Μεσοπρόθεσμων Προγνώσεων

Καιρού (ΕΚΜΠΚ-ECMWF). Οι αναλύσεις ήταν διαθέσιμες ανά 6 ώρες, στην

επιφάνεια και στα ισοβαρικά επίπεδα των 1000, 925, 850, 700, 500, 400, 300,

250, 200, 150, 100, 70 και 50 hPa, σε ένα κανονικό πλέγμα χωρικής ανάλυσης

0.25° γεωγραφικού μήκους x 0.25° γεωγραφικού πλάτους. Χρησιμοποιήθηκαν

επίσης δείκτες ατμοσφαιρικής αστάθειας που προήλθαν από τα δορυφορικά δε-

δομένα του οργάνου MODIS (με χωρική ανάλυση 5 χλμ x 5 χλμ) που φέρεται

από τους δορυφόρους Terra και Aqua της National Aeronautics and Space Ad-

ministration (NASA).

Σχήμα 2. (α) Τα δύο πλέγματα που χρησιμοποιήθηκαν από το WRF στις αριθμητικές προσομοιώ-

σεις και (β) η τοπογραφία του εσωτερικού πλέγματος (Π2) και οι θέσεις των διαθέσιμων μετεωρο-

λογικών σταθμών (που εμφανίζονται στον Πίνακα 1). Το μαύρο πλαίσιο περικλείει την περιοχή εν-

διαφέροντος (40 °Β-41°Β, 22.5°Α-23.5°Α)

004:Layout 1 10/3/12 1:57 PM Page 55

56 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 51-78

Το μη-υδροστατικό περιοχικό μοντέλο WRF με τον δυναμικό πυρήνα ARW

(WRF-ARW έκδοση 3.2.0) χρησιμοποιήθηκε στις αριθμητικές προσομοιώσεις

του φαινομένου. Το WRF-ARW είναι ένα ευέλικτο, τελευταίας γενιάς αριθμη-

τικό μοντέλο πρόγνωσης καιρού, σχεδιασμένο να λειτουργεί τόσο ερευνητικά όσο

και επιχειρησιακά (Skamarock κ.ά. 2008, Wang κ.ά. 2010). Είναι κατάλληλο για

ένα ευρύ φάσμα εφαρμογών, όπως ιδεατές προσομοιώσεις, έρευνα παραμετρο-

ποιήσεων, έρευνα αφομοίωσης δεδομένων και προγνώσεις σε πραγματικό χρόνο

σε παγκόσμια και περιοχική κλίμακα.

Το μοντέλο ολοκληρώθηκε σε δύο επάλληλα πλέγματα (Σχήμα 2), που κά-

λυψαν τα Βαλκάνια (περιοχή 1) και την ευρύτερη περιοχή της Μακεδονίας (πε-

ριοχή 2), με χωρική διακριτοποίηση 10 χλμ x 10 χλμ και 2 χλμ x 2 χλμ αντίστοιχα,

χρησιμοποιώντας πλέγμα Arakawa τύπου C. Για τον ορισμό της τοπογραφίας,

μάσκας ξηράς/θάλασσας, τύπων εδάφους και χρήσης γης, χρησιμοποιήθηκαν

υψηλής ανάλυσης δεδομένα (30΄΄x30΄΄) από το Γεωλογικό Ινστιστούτο των Ηνω-

μένων Πολιτειών (United States Geological Survey). Οι αναλύσεις του ΕΚΜΠΚ

χρησιμοποιήθηκαν ως αρχικές και πλευρικές οριακές συνθήκες για την εξωτε-

ρική περιοχή ολοκλήρωσης (περιοχή 1). Η εσωτερική περιοχή ολοκλήρωσης ήταν

αμφίδρομα εμφωλευμένη (2-way nested) στην περιοχή 1. Στην κατακόρυφη δι-

εύθυνση και στα δύο πλέγματα η ατμόσφαιρα αναλύθηκε από 51 ανομοιόμορφα

κατανεμημένα επίπεδα τύπου σ (μέχρι το επίπεδο των 50 hPa), τα οποία είχαν με-

γαλύτερη πυκνότητα στο οριακό στρώμα και στην ανώτερη τροπόσφαιρα.

Στα αριθμητικά πειράματα χρησιμοποιήθηκαν οι επιφανειακές θερμοκρα-

σίες θάλασσας (ΕΘΘ) των Εθνικών Κέντρων Περιβαλλοντικής Πρόγνωσης –

ΕΚΠΠ (National Centers for Environmental Prediction) των ΗΠΑ με χωρική δια-

κριτοποίηση 1/12°x1/12° (~0.083°x0.083° ≅ 7.09 χλμ γεωγρ.μήκος x 9.25 χλμ

γεωγρ. πλάτος στην περιοχή ενδιαφέροντος) και των επιχειρησιακών αναλύσεων

του ΕΚΜΠΚ, με χωρική διακριτοποίηση 0.25°x0.25° στο ίδιο πλέγμα με τα υπό-

λοιπα πεδία ανάλυσης. Οι αναλύσεις των ΕΘΘ των ΕΚΠΠ παράγονται σε ημε-

ρήσια βάση μέσω κατάλληλου συνδυασμού των πιο πρόσφατων δεδομένων

πλοίων και πλωτών μετεωρολογικών σταθμών με δορυφορικές μετρήσεις ΕΘΘ

(http://polar.ncep.noaa.gov/sst/ophi/).

Το αριθμητικό μοντέλο περιέχει κατάλληλες παραμετροποιήσεις για να

αναπαραστήσει τις φυσικές διεργασίες που λαμβάνουν χώρα στην ατμόσφαιρα. Η

ακτινοβολία μικρού/μεγάλου μήκους κύματος, το επιφανειακό στρώμα και το

οριακό στρώμα αναπαρίστανται από τις παραμετροποιήσεις του GFDL (Lacis και

Hansen 1974, Fels και Schwarzkopf 1975, Schwarzkopf και Fels 1991), των

Monin-Obukhov όπως χρησιμοποιείται στο μοντέλο Eta (Janjic 1996) και των

Mellor-Yamada-Janjic επιπέδου 2.5 (Mellor και Yamada 1982, Janjic 2002), αντί-

στοιχα. Η κλίση του εδάφους λαμβάνεται υπόψη στους υπολογισμούς της ηλια-

κής ακτινοβολίας στο έδαφος. Οι φυσικές διεργασίες του εδάφους αναπαριστά-

νονται από το υπομοντέλο που ακολουθεί το σχήμα NOAH (Chen και Dudhia,

2001) σε 4 υπεδάφια στρώματα (0-10cm, 10-40cm, 40-100cm, 100-200cm). Οι μι-

κροφυσικές διεργασίες παραμετροποιούνται από το σχήμα του Goddard (Tao και

Simpson, 1993; Tao κ.ά. 2003) το οποίο περιέχει ξεχωριστές μεταβλητές για τον

υπολογισμό του νερού των νεφών, της βροχής, του πάγου, του χιονιού και μορ-

φωμάτων πάγου (graupel). Η χρήση ενός τέτοιου σχήματος, το οποίο αναπαριστά

004:Layout 1 10/3/12 1:57 PM Page 56


την ποσότητα των διαφορετικών μορφών του νερού σε παγωμένη μορφή, είναι

αναγκαία για τον υπολογισμό του δυναμικού των αστραπών-κεραυνών. Η κατα-

κόρυφη μεταφορά των σωρρειτόμορφων νεφών παραμετροποιείται μόνο στο εξω-

τερικό πλέγμα από τη νεότερη έκδοση του σχήματος Kain-Fritsch (Kain 2004).

Λεπτομερείς πληροφορίες και βιβλιογραφία για το μοντέλο WRF-ARW υπάρ-

χουν στις εργασίες των Skamarock κ.ά. (2008) και Wang κ.ά. (2010).

3. Ανάλυση μετεωρολογικών συνθηκών

3.1 Περιγραφή του φαινομένου

Η ηλεκτρική δραστηριότητα των νυχτερινών ωρών της 17ης προς 18η Ιουνίου

2009 στη Θεσσαλονίκη χαρακτηρίστηκε από δύο επεισόδια. Το πρώτο, που ήταν

και το πιο έντονο, προκλήθηκε από καταιγιδοφόρα νέφη τα οποία σχηματίστηκαν

στην πεδιάδα της Ημαθίας-Πέλλας περίπου στις 1730 UTC την 17η Ιουνίου 2009.

Στη συνέχεια αναπτύχθηκαν και κινήθηκαν Ανατολικά-Νοτιοανατολικά επηρεά-

ζοντας την ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης και της Χαλκιδικής από τις 1800

έως τις 2100 UTC (Σχήμα 3). Τα κεραυνικά πλήγματα στον υποσταθμό της ΔΕΗ

στο Ωραιόκαστρο Θεσσαλονίκης και η διακοπή ρεύματος συνέβησαν σε αυτήν

την περίοδο. Στο Σχήμα 3δ φαίνεται ότι μεταξύ 1900 και 2000 UTC υπήρξε μια

έξαρση του αριθμού των ηλεκτρικών εκκενώσεων στην περιοχή ενδαφέροντος

(40°Β-41°Β, 22.5°Α-23.5°Α), καθώς το ωριαίο πλήθος τους έφτασε τη μέγιστη

τιμή των 354. Ένα δεύτερο επεισόδιο εμφανίσθηκε μετά τις 0000 UTC στις 18

Ιουνίου 2009 και διήρκεσε μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες. Όμως, αυτό δεν ήταν

τόσο έντονο όσο το προηγούμενο, καθώς το ωριαίο πλήθος των ηλεκτρικών εκ-

κενώσεων στην ίδια περιοχή δεν υπερέβη τις 45.

Σε αυτή την εργασία η περιοχή ενδιαφέροντος οριοθετείται από τις 40°Β

έως 41°Β και από 22.5°Α έως 23.5°Α (Σχήμα 2β). Προτείνεται ότι αυτή η πε-

Σχήμα 3. (α, β, γ) Οι θέσεις των αστραπών-κεραυνών. (δ) Χρονοσειρά του ωριαίου αριθμού των

αστραπών-κεραυνών στην περιοχή 40 °Β-41°Β, 22.5°Α-23.5°Α (δεδομένα ZEUS). Στο σχήμα (δ)

ο αριθμός των αστραπών-κεραυνών σε κάθε ώρα (Τ) αντιστοιχεί στο διάστημα από Τ+0 λεπτά έως

Τ+59 λεπτά

004:Layout 1 10/3/12 1:57 PM Page 57

ριοχή, που εκτείνεται περίπου 50 χλμ γύρω από τη Θεσσαλονίκη, είναι αντιπρο-

σωπευτική του αριθμού των ηλεκτρικών εκκενώσεων και της απειλής που ενέχει

το συγκεκριμένο φαινόμενο στην ευρύτερη περιοχή της. Μικρές μεταβολές στις

διαστάσεις του μεταβάλλουν τον ωριαίο αριθμό των ηλεκτρικών εκκενώσεων,

αλλά όχι τα συμπεράσματα που προκύπτουν για την εξέλιξη του φαινομένου. Επί-

σης, αποφεύχθηκε η χρήση μιας αρκετά μεγαλύτερης ή μικρότερης περιοχής. Στην

πρώτη περίπτωση θα συμπεριλαμβάνονταν αστραπές-κεραυνοί που επηρέασαν

τη Δυτική και Ανατολική Μακεδονία και δεν σχετίζονταν με το συγκεκριμένο φαι-

νόμενο. Από την άλλη, μια αρκετά μικρότερη περιοχή εστιασμένη στον πολεο-

δομικό ιστό της Θεσσαλονίκης δεν θα αποτύπωνε πλήρως την πραγματική δρα-

στηριότητα των ηλεκτρικών εκκενώσεων λόγω της χωρικής τους έκτασης (Σχή-

ματα 3 και 14δ) και του ενδεχόμενου λάθους που υπάρχει στον προσδιορισμό της

θέσης τους από το σύστημα ZEUS (~6.8 χλμ, Lagouvardos κ.ά. 2009).

Ο υετός εμφάνισε αξιοσημείωτη χωρική μεταβλητότητα στην περιοχή της

Θεσσαλονίκης (Πίνακας 1). Στο σταθμό του Τομέα Μετεωρολογίας και Κλιμα-

τολογίας του ΑΠΘ (κοντά στο κέντρο της πόλης) μετρήθηκαν 14.7 mm υετού από

τις 1800 UTC 17/06/09 έως τις 0600 UTC 18/06/09, στο αεροδρόμιο της Θεσσα-

λονίκης (LGTS) που βρίσκεται περίπου 12 χλμ νότια της πόλης καταγράφηκαν 4

mm, ενώ στο Λαγκαδά (~16 χλμ βορειοανατολικά της πόλης) παρατηρήθηκαν

μόνο 0.4 mm (στο ίδιο χρονικό διάστημα). Ο Πίνακας 1 δείχνει ότι, με εξαίρεση

τον Πολύγυρο, στους υπόλοιπους διαθέσιμους σταθμούς της Μακεδονίας είτε πα-

ρατηρήθηκαν πολύ μικρά ποσά υετού είτε δεν έπεσε υετός στο παραπάνω χρονικό

διάστημα. Αυτή η χωρική μεταβλητότητα είναι χαρακτηριστική σε περιπτώσεις

καταιγιδοφόρου δράσης. Επίσης, δεν είναι ασυνήθιστη η εμφάνιση μεγάλου αριθ-

μού εκκενώσεων με σχετικά μικρά ποσά υετού (Curran και Rust 1992, Seliga κ.ά.

2002, Ρούπα 2009). Η Ρούπα (2009) αναφέρει ότι αυτές οι περιπτώσεις «ίσως

συνδέονται με το φαινόμενο του άκμονα, λόγω διατμητικού ανέμου, όπου παρα-

58 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 51-78

Πίνακας 1. Παρατηρούμενα και προσομοιούμενα ποσά υετού (mm) από το εσωτερικό πλέγμα του

μοντέλου στους διαθέσιμους μετεωρολογικούς σταθμούς για το διάστημα 1800 UTC 17/06/09 –

0600 UTC 18/06/09. Στις δύο τελευταίες γραμμές παρουσιάζονται τα στατιστικά του μέσου σφάλ-

ματος και του μέσου απόλυτου σφάλματος κάθε πειράματος για όλους τους σταθμούς

004:Layout 1 10/3/12 1:57 PM Page 58


τηρούνται κυρίως θετικές ηλεκτρικές εκκενώσεις νέφους-εδάφους, ή με το φαι-

νόμενο virga».

3.2 Ανάλυση συνοπτικών συνθηκών

Ένα δευτερεύον χαμηλό με πίεση στη μέση στάθμη της θάλασσας (ΜΣΘ) ίση με

1015 hPa εμφανίστηκε στη Βόρεια Γαλλία την 15η Ιουνίου 2009 κατά μήκος του

ψυχρού μετώπου μιας προϋπάρχουσας ύφεσης. Τις επόμενες ώρες το χαμηλό κι-

νήθηκε Ανατολικά-Βορειοανατολικά και ενισχύθηκε. Στις 1200 UTC 16/06 το κέ-

ντρο του βρισκόταν στην Ανατολική Ευρώπη μεταξύ της Μαύρης Θάλασσας και

της Βαλτικής και η πίεση στη ΜΣΘ είχε πέσει στα 1006 hPa (Σχήμα 4α). Στη συ-

νέχεια, ενώ το σύστημα προχώρησε Βόρεια-Βορειοανατολικά (και συχρόνως ενι-

σχύθηκε), το ψυχρό του μέτωπο κινήθηκε Νότια στη Βαλκανική χερσόνησο υπό

την επίδραση ενός πεδίου υψηλών πιέσεων που είχε αποκοπεί από τον αντικυ-

κλώνα των Αζορών και την 17/06 βρισκόταν στην Κεντρική Ευρώπη με μέγιστη

πίεση 1027 hPa. Στις 1200 UTC 17/06 το ψυχρό μέτωπο εκτεινόταν από την Ανα-

τολική Βαλτική μέχρι τη Ρουμανία, τη Σερβία, τη Βοσνία και την Κροατία και στις

1800 UTC η άκρη του έφτανε στη Βουλγαρία (Σχήμα 4β). Το Σχήμα 5 δείχνει ότι

υγρές αέριες μάζες που βρίσκονταν μπροστά από το ψυχρό μέτωπο μεταφέρθη-

καν προς τη Βόρεια Ελλάδα και στις 1800 UTC 17/06 η ειδική υγρασία στην πε-

ριοχή ενδιαφέροντος έφτασε τιμές μεγαλύτερες των 8 g/kg στα 925 hPa (Σχήμα

5β). Η μεταφορά των υγρών αερίων μαζών διαμόρφωσε ευνοϊκές συνθήκες για

την ενεργοποίηση της καταιγιδοφόρου δράσης τις νυχτερινές ώρες της 17/06 (που

οδήγησε στο πρώτο επεισόδιο ηλεκτρικής δραστηριότητας). Στις 0000 UTC 18/06

οι ισοβαρείς πάνω από τη Βόρεια Ελλάδα και το Βόρειο Αιγαίο εμφάνισαν ζωνικό

προσανατολισμό λόγω του συνδυασμού των υψηλών πιέσεων της Βαλκανικής

χερσονήσου με τις χαμηλές πιέσεις της Ανατολικής Μεσογείου. Αυτός ο σχημα-

τισμός προκάλεσε ανατολική ροή κοντά στην επιφάνεια. Το αποτέλεσμα ήταν η

μεταφορά υγρών αερίων μαζών από το Βόρειο Αιγαίο στην περιοχή ενδιαφέρο-

ντος και η διατήρηση των ευνοϊκών συνθηκών για εκδήλωση αστάθειας κατά τις

πρώτες ώρες της 18/06 (δεύτερο επεισόδιο ηλεκτρικών εκκενώσεων).

Στη μέση τροπόσφαιρα ένα υψηλό των γεωδυναμικών υψών της επιφάνειας

των 500 hPa επικρατούσε στη Μεσόγειο (από την Ισπανία μέχρι την Ελλάδα)

κατά την περίοδο 15-17 Ιουνίου, με το κέντρο του να βρίσκεται κυρίως στη Νότια

Σχήμα 4. Αναλύσεις πίεσης στη μέση στάθμη της θάλασσας (hPa) από τη Μετεωρο-

λογική Υπηρεσία του Ηνωμένου Βασιλείου για τις α) 1200 UTC 16/06/09 και β) 1800

UTC 17/06/09

004:Layout 1 10/3/12 1:57 PM Page 59

60 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 51-78

Ιταλία (Σχήμα 6). Η βόρεια ροή που παρατηρείτο στα Νότια Βαλκάνια μετέφερε

στη μέση τροπόσφαιρα της περιοχής ενδιαφέροντος ψυχρότερες αέριες μάζες (με

ρυθμό ~ -0.1 °Κ/hr) ενισχύοντας τη δυνητική αστάθεια. Όσον αφορά τον αυλώνα,

που στην ανάλυση της Μετεωρολογικής Υπηρεσίας του Ηνωμένου Βασιλείου για

τις 1800 UTC 17/06 εμφανίζεται από την Κεντρική Μακεδονία έως τη Μαύρη

Θάλασσα (Σχήμα 4β), η θέση και επομένως ο ρόλος του δεν είναι ξεκάθαρος.

Αυτό συμβαίνει γιατί στις πλεγματικές αναλύσεις του ΕΚΜΠΚ (Σχήμα 6β) πραγ-

ματικά υπάρχει ένας μικρού μήκους κύματος αυλώνας που όμως εκτείνεται από

την Ανατολική Ρουμανία μέχρι τη Θράκη, δηλαδή σε διαφορετική θέση από τον

αυλώνα των προηγούμενων αναλύσεων. Σίγουρα είναι γεγονός ότι η ακριβής το-

ποθέτηση μιας τόσο ασθενούς διαταραχής εμπεριέχει μεγάλη αβεβαιότητα. Πά-

Σχήμα 5. Αναλύσεις ειδικής υγρασίας (g/kg; σκίαση) στα 925 hPa και ανέμου στα 10μ για

τις α) 1200 UTC 16/06/09 και β) 1800 UTC 17/06/09. Η λευκή διακεκομένη γραμμή αντι-

στοιχεί σε ειδική υγρασία ίση με 8 g/kg, ενώ το διάνυσμα κάτω από τα σχήματα αντι-

στοιχεί σε ταχύτητα ανέμου ίση με 10 m/s (δεδομένα ΕΚΜΠΚ)

Σχήμα 6. Αναλύσεις θερμοκρασίας

(σκίαση ανά 3°C) και γεωδυναμικού

ύψους (ανά 20 γδμ) της ισοβαρικής επι-

φάνειας των 500 hPa για τις α) 1200

UTC 16/06/09 και β) 1800 UTC

17/06/09 (δεδομένα ΕΚΜΠΚ)

004:Layout 1 10/3/12 1:57 PM Page 60


ντως, και στις δύο περιπτώσεις, οι ανοδικές κινήσεις θα προάγονταν κατάντη του

αυλώνα, σε περιοχές που η κατακόρυφη βαθμίδα της μεταφοράς του στροβιλι-

σμού είναι θετική.

3.3 Κατακόρυφη θερμοδυναμική δομή της ατμόσφαιρας

Η τελευταία ραδιοβόλιση που πραγματοποιήθηκε στο αεροδρόμιο της Θεσσαλο-

νίκης πριν την εκδήλωση του φαινομένου έγινε στις 1200 UTC την 17η Ιουνίου

(Σχήμα 7α) και έδειξε ότι η ατμόσφαιρα ήταν ασταθής υπό συνθήκες μέχρι περί-

που το επίπεδο των 550 hPa, ενώ η θερμοκρασία ακολουθούσε την υγρή αδιαβα-

τική πάνω από αυτό το επίπεδο. Η διαθέσιμη δυναμική ενέργεια για ανοδική με-

ταφορά (CAPE – University of Wyoming) ήταν αμελητέα (~6 J/kg), ενώ η αρνη-

τική ενέργεια (CIN) παρουσίαζε πολύ μεγάλη τιμή (~517 J/kg). Αυτές οι συνθή-

κες δεν ήταν καθόλου ευνοϊκές για την ανύψωση ενός δείγματος αέρα από την επι-

φάνεια και την ενεργοποίηση ανοδικής μεταφοράς, α) γιατί ένα μεγάλο ποσό ενέρ-

γειας θα έπρεπε να προσφερθεί για την ανύψωση της αέριας μάζας έως το επί-

πεδο ελεύθερης ανοδικής μεταφοράς, και β) εξαιτίας της απουσίας διαθέσιμης

δυναμικής ενέργειας πάνω από αυτό το επίπεδο.

Σχήμα 7. (α) Η ραδιοβόλιση

του αεροδρομίου της Θεσσα-

λονίκης στις 1200 UTC

17/06/09 (πηγή: University of

Wyoming) και β) χρονοσειρές

της θερμοκρασίας (°C), θερ-

μοκρασίας σημείου δρόσου

(°C) και ισοδύναμης δυναμι-

κής θερμοκρασίας (Κ) στα 2

μ. στο αεροδρόμιο της Θεσ-

σαλονίκης

004:Layout 1 10/3/12 1:57 PM Page 61

62 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 51-78

3.4 Δείκτες Αστάθειας

Οι δείκτες αστάθειας K και LI, που υπολογίστηκαν από το University of Wyoming

με τις μετρήσεις της παραπάνω ραδιοβόλισης (1200 UTC 17/06), δεν έδωσαν έν-

δειξη για την ένταση του φαινομένου. Οι δύο δείκτες υπολογίστηκαν από τις σχέ-

σεις:

Κ=(Τ850hPa- Τ500hPa)+ Τd850hPa-(T700hPa- Τd700hPa) και

LI= Τ500hPa-Tαμ

όπου Τ είναι η θερμοκρασία του περιβάλλοντος και Td είναι η θερμοκρα-

σία του σημείου δρόσου του περιβάλλοντος, στο κάθε ενδεικνυόμενο ισοβαρικό

επίπεδο, ενώ Ταμ είναι η θερμοκρασία στα 500 hPa μίας αέριας μάζας που ανυ-

ψώθηκε με τη μέση πίεση, θερμοκρασία και σημείο δρόσου του στρώματος που

εκτείνεται μέχρι το ύψος των 500 μέτρων πάνω από την επιφάνεια του εδάφους.

Σύμφωνα με το δείκτη Κ που έλαβε την τιμή 21.7, υπήρχε 35% πιθανότητα εκ-

δήλωσης καταιγίδας. Ο δείκτης LI είχε την τιμή 0.92, που δηλώνει την πιθανότητα

εμφάνισης καταιγίδων, αλλά μόνο αν υπάρξει κάποιος μηχανισμός που θα βοη-

θήσει την ανοδική κίνηση των αερίων μαζών. Το μειονέκτημα της χρήσης της ρα-

διοβόλισης για τον υπολογισμό των δεικτών αστάθειας είναι ότι παρέχει εκτίμηση

της πιθανότητας εκδήλωσης καταιγίδων σε περιορισμένη χωρική κλίμακα.

Η χωρική κατανομή της πιθανότητας εκδήλωσης αστάθειας μπορεί να εκτι-

μηθεί μέσω δεικτών αστάθειας που υπολογίζονται από τα δορυφορικά δεδομένα

του οργάνου MODIS που φέρεται από τους δορυφόρους Terra και Aqua. Τα προϊ-

όντα του MODIS αποτελούνται από αρκετές παραμέτρους συμπεριλαμβανομένων

των κατακόρυφων κατανομών της θερμοκρασίας και υγρασίας σε 20 ισοβαρικά

επίπεδα και των δεικτών αστάθειας ΤΤ (Total Totals), Κ και LI. Όλες οι παράμε-

τροι παράγονται ημέρα και νύχτα με χωρική ανάλυση 5 χλμ x 5 χλμ σε περιοχές

με ανέφελες συνθήκες. Η καλή χωρική ανάλυση του οργάνου MODIS και των

παραγόμενων παραμέτρων παρέχει τη δυνατότητα για την αναγνώριση της πιθα-

νότητας εκδήλωσης αστάθειας. Οι Pexaras και Feidas (2010) έδειξαν ότι σε δύο

περιπτώσεις αστάθειας στη Θεσσαλονίκη (εκ των οποίων η μία ήταν αυτή της

17/06/09) οι δείκτες αστάθειας από τα δεδομένα του MODIS είχαν καλή συσχέ-

τιση με τους αντίστοιχους δείκτες από ραδιοβολίσεις. Στην παρούσα μελέτη, στην

περιοχή ενδιαφέροντος οι δείκτες Κ και LI εμφάνισαν τιμές από 24 έως 30 και από

-1 έως -2.5 αντίστοιχα, όταν υπολογίσθηκαν με τα δεδομένα του MODIS για τις

0950 UTC 17/06 (Σχήμα 8). Αυτό σημαίνει ότι σύμφωνα με τον πρώτο δείκτη

Σχήμα 8. Οι δείκτες αστάθειας Κ και Lifted Index (LI) στις 0950 UTC 17/06/09 (δε-

δομένα MODIS)

004:Layout 1 10/3/12 1:57 PM Page 62

«υπάρχει 50% πιθανότητα εκδήλωσης καταιγίδων ή ευρέως διεσπαρμένες καται-

γίδες» και σύμφωνα με τον άλλο δείκτη «καταιγίδες είναι πιθανές».

3.5 Δυνητική Αστάθεια

Οι επιφανειακές θερμοϋγρομετρικές συνθήκες στο αεροδρόμιο της Θεσσαλονίκης

παρουσιάζονται στο Σχήμα 7β. Η θερμοκρασία και η θερμοκρασία του σημείου

δρόσου στα 2 μ είχαν παρόμοια εξέλιξη κατά τη διάρκεια των δύο ημερών (15/06

και 16/06) πριν το φαινόμενο. Όμως και οι δύο παράμετροι αυξήθηκαν την 17η

Ιουνίου. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την ύπαρξη αυξημένων τιμών ισοδύναμης δυ-

ναμικής θερμοκρασίας (θe, Bolton 1980) εκείνη την ημέρα. Η θe εμφάνισε μέγι-

στες τιμές ίσες με 341-342 °Κ αργά το απόγευμα και τις νυχτερινές ώρες, δηλαδή

λίγο πριν την εκδήλωση και μετά το πέρας του πρώτου επεισοδίου αντίστοιχα. Η

μείωση της θe κατά τη διάρκεια τόσο του πρώτου όσο και του δεύτερου επεισο-

δίου ίσως οφειλόταν και στα καθοδικά ρεύματα των καταιγίδων τα οποία μετέ-

φεραν αέρα με χαμηλές τιμές θe από τη μέση τροπόσφαιρα.

Η εξέλιξη των χωρικά μεσοποιημένων τιμών της θe, της κατακόρυφης βαθ-

μίδας της και της οριζόντιας μεταφοράς της στην περιοχή ενδιαφέροντος (40°Β-

41°Β, 22.5°Α-23.5°Α) παρουσιάζονται στα Σχήματα 9(α-γ) μέσω διαγραμμάτων

Hovmoller. Οι παραπάνω ποσότητες εκτιμήθηκαν από τα πλεγματικά δεδομένα

του ΕΚΜΠΚ χρησιμοποιώντας δεύτερης τάξης κεντρικές πεπερασμένες διαφορές

για τον υπολογισμό των κατακόρυφων και οριζόντιων βαθμίδων. Η μελέτη της θeκαι της κατακόρυφης βαθμίδας της δείχνει ότι η δυνητική αστάθεια ήταν υπεύ-

θυνη για την καταιγιδοφόρο δράση του φαινομένου. Κατά τη διάρκεια των προη-

γούμενων δύο ημερών (15/06 και 16/06), η κατακόρυφη βαθμίδα της θe ήταν αρ-

νητική σε ένα αβαθές στρώμα κάτω από τα 800 hPa (Σχήμα 9β). Αυτό το δυνη-

τικά ασταθές στρώμα επεκτάθηκε καθ’ ύψος την 17η Ιουνίου και έφτασε τα 500


Σχήμα 9. Διαγράμματα hovmoller της μέσης τιμής της (α) ισοδύναμης δυναμικής

θερμοκρασίας, θe (Κ), (β) κατακόρυφης βαθμίδας της θe (Κ/km), (γ) οριζόντιας

μεταφοράς της θe (Κ/hr) και (δ) απόκλισης (x10-5 s-1), στην περιοχή 40 °Β-41°Β,

22.5°Α-23.5°Α (δεδομένα ΕΚΜΠΚ)

004:Layout 1 10/3/12 1:57 PM Page 63

64 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 51-78

hPa λίγο πριν την έναρξη του φαινομένου. Η διαφορά της θe ανάμεσα στα 500 hPa

και τα 925 hPa στην περιοχή ενδιαφέροντος μεγιστοποιήθηκε μεταξύ 1800 UTC

17/06 και 0000 UTC 18/06 παίρνοντας τιμές έως -12 °Κ. Από το Σχήμα 9γ και την

ανάλυση των συνοπτικών συνθηκών (§3.2) φαίνεται ότι η συνοπτική κυκλοφορία

συνεισέφερε στην αύξηση της δυνητικής αστάθειας την 17η Ιουνίου, με τη μετα-

φορά αερίων μαζών με υψηλή θe στην κατώτερη τροπόσφαιρα (0.2-0.4 °K/hr)

και χαμηλή θe στη μέση τροπόσφαιρα (μέχρι -0.4 °Κ/hr).

Όταν ένα στρώμα αέρα είναι δυνητικά ασταθές, τότε η ανοδική του κίνηση

μέχρι τον κορεσμό θα οδηγήσει σε αστάθεια (με την έννοια του δείγματος αέρα)

άσχετα με την αρχική του στρωματοποίηση. Επομένως, σε μια τέτοια περίπτωση,

για την εκδήλωση της αστάθειας είναι απαραίτητη η ύπαρξη ενός μηχανισμού

που θα αναγκάσει τη δυνητικά ασταθή αέρια μάζα σε ανοδική κίνηση μέχρι να

γίνει κορεσμένη. Το Σχήμα 9δ δείχνει ότι αυτός ο μηχανισμός παρέχεται από τη

σύγκλιση που εμφανίστηκε στην κατώτερη τροπόσφαιρα της περιοχής ενδιαφέ-

ροντος μεταξύ 1200 και 1800 UTC στις 17/06 (πριν την εκδήλωση της καταιγι-

δοφόρου δράσης) και έφτασε τιμές ισχυρότερες από -5x10-5 s-1 μεταξύ 0000 και

0600 UTC στις 18/06.

4. Αριθμητικά πειράματα

Η σημασία των ΕΘΘ στην εκδήλωση και εξέλιξη των επεισοδίων ηλεκτρικής

δραστηριότητας της 17ης και 18ης Ιουνίου 2009 διερευνήθηκε μέσω αριθμητικών

πειραμάτων στα οποία χρησιμοποιήθηκαν ΕΘΘ από δύο διαφορετικά μετεωρο-

λογικά κέντρα, καθώς και μια σύγχρονη τεχνική πρόγνωσής τους. Η ηλεκτρική

δραστηριότητα προσομοιώθηκε μέσω του δείκτη δυναμικού αστραπών-κεραυ-

νών LPI.

Ο δείκτης LPI, σε μια αναπτυσσόμενη καταιγίδα, είναι η κινητική ενέργεια

των ανοδικών ρευμάτων (Yair κ.ά. 2010). Σε ένα σημείο πλέγματος του μοντέλου

παίρνει μη-μηδενικές τιμές μόνο μέσα στο «στρώμα φόρτισης» (0°C έως -20°C)

του καταιγιδοφόρου νέφους όταν η πλειονότητα των κόμβων σε ακτίνα 10 χλμ

από το εν λόγω σημείο πλέγματος έχει κατακόρυφη ταχύτητα μεγαλύτερη των 5

m/s. Σύμφωνα με τους Yair κ.ά. (2010), που περιγράφουν αναλυτικά τον τρόπο

υπολογισμού του, ο LPI (σε J/kg) δίνεται από τη σχέση

όπου V είναι ο όγκος του αέρα στο στρώμα μεταξύ 0°C και -20°C, w είναι

η κατακόρυφη ταχύτητα (m/s) και ε είναι ένας αδιάστατος αριθμός που παίρνει

τιμές μεταξύ 0 και 1 και εξαρτάται από την αναλογία μίγματος του νερού σε υγρή

φάση, του πάγου, του χιονιού και των μορφωμάτων πάγου. Ο δείκτης απεικονί-

ζει το δυναμικό της καταιγίδας να διαχωρίσει το ηλεκτρικό φορτίο στο στρώμα

του νέφους μεταξύ των 0°C και -20°C, χωρίς όμως να υπολογίζει το ηλεκτρικό

φορτίο.

1

LPI = ∭ εw2dxdydz

V

004:Layout 1 10/3/12 1:57 PM Page 64

Στη συνέχεια της ενότητας περιγράφεται ο πειραματικός σχεδιασμός, αξιο-

λογείται το πείραμα ελέγχου και τέλος αναλύονται τα πειράματα ευαισθησίας,

έτσι ώστε να διερευνηθεί η ευαισθησία των συγκεκριμένων επεισοδίων στις ΕΘΘ.

4.1 Πειραματικός σχεδιασμός

Στα αριθμητικά πειράματα χρησιμοποιήθηκαν οι ΕΘΘ των ΕΚΠΠ των ΗΠΑ και

του ΕΚΜΠΚ. Το πείραμα ελέγχου (πείραμα 1) αρχικοποιήθηκε με τις υψηλής

ανάλυσης ΕΘΘ των ΕΚΠΠ για τις 17 Ιουνίου 2009, οι οποίες έχουν χωρική δια-

κριτοποίηση περίπου 0.083°x0.083°. Το δεύτερο πείραμα βασίστηκε στις ΕΘΘ

του ΕΚΜΠΚ για τις 0000 UTC 17/6, οι οποίες ήταν διαθέσιμες με χωρική δια-

κριτοποίηση 0.25°x0.25° στο ίδιο πλέγμα με τα υπόλοιπα πεδία ανάλυσης. Και

στα δύο πειράματα οι ΕΘΘ παρέμειναν αμετάβλητες στις αρχικές τους τιμές σε

όλη τη διάρκεια των προσομοιώσεων. Σε ένα τρίτο πείραμα οι αρχικές ΕΘΘ ήταν

ίδιες με αυτές του πειράματος ελέγχου, αλλά κατά τη διάρκεια της προσομοίωσης

μεταβάλλονταν σύμφωνα με το προγνωστικό υπομοντέλο των Zeng και Beljaars

(2005). Αυτό αναπαριστάνει την ημερήσια μεταβολή των ΕΘΘ, σύμφωνα με τις

μετεωρολογικές συνθήκες που προβλέπονται από το ατμοσφαιρικό μοντέλο

(WRF-ARW).

Ο λόγος για τον οποίο στο πείραμα ελέγχου χρησιμοποιήθηκαν τα δεδο-

μένα των ΕΚΠΠ είναι η υψηλή τους χωρική ανάλυση, η οποία αναμένεται να

αποδόσει ρεαλιστικότερα τη χωρική κατανομή των ΕΘΘ, κυρίως σε κλειστές θά-

λασσες (Σχήμα 10α). Από την άλλη μεριά, οι Katsafados κ.ά. (2011) στη μελέτη

τους για τη μετεωρολογική «βόμβα» της Ανατολικής Μεσογείου το 2004 έδειξαν

ότι οι ΕΘΘ του ΕΚΜΠΚ οδήγησαν σε λίγο καλύτερη προσομοίωση σε σχέση με

άλλες ΕΘΘ που είχαν υψηλότερη χωρική διακριτοποίηση. Αυτό το αποτέλεσμα

αποδόθηκε στο ότι προέρχονται από ένα προηγμένο σύστημα αφομοίωσης δεδο-

μένων που εισάγει δεδομένα από δορυφόρους και επιφανειακές πλατφόρμες. Επί-

σης, δεν πρέπει να παραληφθεί το γεγονός ότι στη μελέτη τους τα πεδία ανώτε-

ρης ατμόσφαιρας ήταν σε καλύτερη ισορροπία με τις συγκεκριμένες ΕΘΘ, καθώς

και τα δύο προέρχονταν από την ίδια ανάλυση (του ΕΚΜΠΚ). Είναι χρήσιμο να

αναφερθεί ότι στα πειράματά τους δεν είχαν χρησιμοποιηθεί τα υψηλής ανάλυσης

δεδομένα των ΕΚΠΠ, γιατί η επιχειρησιακή διάθεση των τελευταίων ξεκίνησε

το Σεπτέμβριο του 2005. Το Σχήμα 10β δείχνει ότι, στην περίπτωση των δεδομέ-

νων του ΕΚΜΠΚ, ο ορισμός των ΕΘΘ σε σημεία πλέγματος που βρίσκονται σε

μικρής έκτασης κλειστές θάλασσες δεν είναι ο βέλτιστος, καθώς ένα προϊόν χα-

μηλής χωρικής διακριτοποίησης (~21.3 χλμ x 27.8 χλμ) παρεμβάλεται σε ένα

πλέγμα υψηλής διακριτοποίησης (2 χλμ x 2 χλμ). Όμως, ακόμα και σε πιο ανοι-

κτές θαλάσσιες περιοχές παρατηρούνται διαφορές μέχρι και 3-4°C σε σχέση με

τα δεδομένα του πρώτου πειράματος. Τέλος, ο στόχος του τρίτου πειράματος είναι

η διερεύνηση του ρόλου της χρονικής μεταβολής των ΕΘΘ (Σχήμα 10γ) στην εκ-

δήλωση και εξέλιξη του φαινομένου.


004:Layout 1 10/3/12 1:57 PM Page 65

4.2 Στατιστικές μέθοδοι

Η αξιολόγηση των αποτελεσμάτων των προσομοιώσεων έγινε με τη χρήση στα-

τιστικών δεικτών που χρησιμοποιούνται συχνά στη βιβλιογραφία (Wilks 1995,

Ebert κ.ά. 2003, Κατσαφάδος 2003, Papadopoulos κ.ά. 2009, κ.λπ.) και παρέχουν

πληροφορίες για τη συμπεριφορά του μοντέλου από διαφορετικές οπτικές γωνίες.

Για τις συνεχείς μεταβλητές (θερμοκρασία, σημείο δρόσου) και τον υετό χρησι-

μοποιήθηκε το μέσο σφάλμα (ΜΣ), το μέσο απόλυτο σφάλμα (ΜΑΣ) και η ρίζα

του μέσου τετραγώνου των σφαλμάτων (ΡΜΤΣ). Για την αξιολόγηση των προ-

γνώσεων του LPI (που παίρνει διακριτές τιμές) υπολογίστηκαν τα στατιστικά της

μεροληψίας (BIAS), της πιθανότητας εντοπισμού (Probability Of Detection -

POD), της αναλογίας λάθους συναγερμών (False Alarm Ratio - FAR) και του δί-

καιου σκορ απειλής (Equitable Threat Score – ETS).

Ο υπολογισμός των τελευταίων στατιστικών δεικτών έγινε για το διάστημα

1200 UTC 17/06/09 – 1159 UTC 18/06/09 (που καλύπτει μερικές ώρες πριν και

μετά το φαινόμενο) και βασίστηκε σε πίνακες συνάφειας διάστασεων 2x2, στους

οποίους καταγράφηκε σε ωριαία διαστήματα η ύπαρξη/απουσία πραγματικής και

προβλεπόμενης δραστηριότητας αστραπών-κεραυνών στην περιοχή ενδιαφέρο-

ντος (40°Β-41°Β, 22.5°Α-23.5°Α). Επομένως, κάθε πίνακας συνάφειας προέκυψε

από 24 ζεύγη παρατηρήσεων-προγνώσεων. Κατά την κατασκευή τους, σε κάθε

ωριαίο διάστημα θεωρήθηκε ότι υπάρχει: α) παρατηρούμενη δραστηριότητα όταν

το πλήθος των αστραπών-κεραυνών που εντοπίστηκαν από το δίκτυο ZEUS σε

διάστημα μίας ώρας στην περιοχή ενδιαφέροντος ήταν μη-μηδενικό και β) πρό-

γνωση δραστηριότητας (μέσω του LPI), όταν η μέγιστη ωριαία τιμή του δείκτη,

υπολογιζόμενου ανά 5 λεπτά από τα αποτελέσματα του WRF-ARW, στην ίδια πε-

ριοχή (χωροχρονικό μέγιστο) ήταν μη-μηδενική. Οι παραπάνω στατιστικοί δείκτες

υποδεικνύουν συνολικά για την περιοχή ενδιαφέροντος και όχι για τις μεμονω-

μένες ηλεκτρικές εκκενώσεις: α) αν το προγνωστικό σύστημα υπερεκτιμάει ή υπο-

εκτιμάει το πλήθος των ωρών που παρατηρήθηκαν αστραπές-κεραυνοί (BIAS), β)

το ποσοστό των ωρών με πραγματική δραστηριότητα που προβλέφθηκε επιτυχώς

(POD), γ) το ποσοστό των εσφαλμένων προγνώσεων επικείμενης δραστηριότη-

66 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 51-78

Σχήμα 10. α) Οι ΕΘΘ (ανά

0.5°C) των ΕΚΠΠ που χρησι-

μοποιήθηκαν στην αρχικοποί-

ηση των πειραμάτων 1 και 3,

β) η διαφορά των ΕΘΘ (ανά

1°C) των ΕΚΠΠ από αυτές

του ΕΚΜΠΚ (πείραμα 2) και

γ) χρονοσειρά της μέσης τιμής

των ΕΘΘ (°C) στο εσωτερικό

πλέγμα του μοντέλου

004:Layout 1 10/3/12 1:57 PM Page 66

τας αστραπών-κεραυνών (FAR) και δ) το ποσοστό των παρατηρούμενων και προ-

βλεπόμενων ωρών δραστηριότητας που προβλέφθηκαν επιτυχώς, λαμβάνοντας

υπόψη πιθανές τυχαία-επιτυχείς-προγνώσεις (ETS). Με αυτό τον τρόπο γίνεται

αξιολόγηση της επιτυχούς πρόγνωσης της εμφάνισης, αλλά όχι της έντασης, του

φαινομένου στις αριθμητικές προσομοιώσεις.

4.3 Αξιολόγηση πειράματος ελέγχου

Για την αξιολόγηση του πειράματος ελέγχου έγινε σύγκριση των προγνώσεων με

παρατηρήσεις επιφανείας και ανώτερης ατμόσφαιρας στην περιοχή ενδιαφέρο-

ντος. Το Σχήμα 11 δείχνει ότι το αριθμητικό μοντέλο προσομοίωσε τη θερμο-

κρασία και το σημείο δρόσου (στα 2 μέτρα) στο αεροδρόμιο της Θεσσαλονίκης

αρκετά καλά σύμφωνα με τις παρατηρήσεις. Το σημαντικότερο σφάλμα στη θερ-

μοκρασία είναι ότι η χρονική στιγμή εμφάνισης της μέγιστης τιμής στο μοντέλο

έχει μετατοπιστεί περίπου στις 1250 UTC, δηλαδή 1-1.5 ώρα πριν το παρατη-

ρούμενο μέγιστο. Όμως, η τιμή της μέγιστης θερμοκρασίας και ο ημερήσιος κύ-

κλος αναπαριστάθηκαν σωστά. Σημαντικές αποκλίσεις εμφανίστηκαν και πάλι

προς το τέλος της προσομοίωσης μετά το πέρας των δύο επεισοδίων. Η στατι-

στική ανάλυση πραγματοποιήθηκε από την 6η προγνωστική ώρα (παραλείποντας

το χρόνο αρχικοποίησης – spin up– του μοντέλου) έως το τέλος της προσομοίω-

σης και περιελάμβανε 52 ζεύγη διαθέσιμων προγνώσεων/παρατηρήσεων. Τα ΜΣ,

ΜΑΣ και ΡΜΤΣ της θερμοκρασίας ήταν 2.15, 2.43 και 2.99 °Κ, αντίστοιχα. Η

προσομοίωση της θερμοκρασίας του σημείου δρόσου στα 2μ ήταν εξίσου καλή

(Σχήμα 11). Τα σημαντικότερα σφάλματα εμφανίστηκαν στην αρχή και στο τέλος

της προσομοίωσης. Το αρχικό σφάλμα ήταν περίπου 4 °Κ και οφειλόταν στα αρ-

χικά δεδομένα του ΕΚΜΠΚ (τα οποία εισήγαγαν μία υγρότερη κατώτερη τρο-

πόσφαιρα) και όχι στο μοντέλο WRF. Μάλιστα, στη συνέχεια από τις 0650 UTC

17/06 το μοντέλο διόρθωσε το σφάλμα των αρχικών δεδομένων. Τα ΜΣ, ΜΑΣ και

ΡΜΤΣ της θερμοκρασίας του σημείου δρόσου στο αεροδρόμιο της Θεσσαλονίκης

ήταν -1.54, 2.35 και 2.72 °Κ, αντίστοιχα.

Τα παραπάνω σκορ είναι σε γενική συμφωνία με στατιστικές αξιολογήσεις

σύγχρονων υψηλής ανάλυσης αριθμητικών μοντέλων στον Ελλαδικό χώρο. Οι

Gofa κ.ά. (2008) αξιολόγησαν τα επιχειρησιακά μοντέλα SKIRON (0.06°x0.06°)


Σχήμα 11. Παρατηρήσεις (METAR) και προγνώσεις (με το WRF από το

πείραμα ελέγχου) της θερμοκρασίας (°C) και της θερμοκρασίας του ση-

μείου δρόσου (°C) στα 2 μ. στο αεροδρόμιο της Θεσσαλονίκης

004:Layout 1 10/3/12 1:57 PM Page 67

και COSMO-GR (0.0625°x0.0625°) της ΕΜΥ για όλο το 2007 και βρήκαν τιμές

ΡΜΤΣ μεταξύ 1.9 και 2.6 °Κ για τη θερμοκρασία και μεταξύ 2.3 και 3.5 °Κ για

το σημείο δρόσου (για το διάστημα από την 6η έως και την 36η προγνωστική ώρα).

Ο Πυθαρούλης (2009) στην αξιολόγηση του μοντέλου SKIRON (0.05°x0.05°)

στον ελλαδικό χώρο, για την περίοδο Ιούνιος 2007-Απρίλιος 2009, βρήκε ΡΜΤΣ

μεταξύ 2 και 2.5 °Κ στο ίδιο προγνωστικό διάστημα. Επομένως, στην παρούσα

μελέτη το ΡΜΤΣ της θερμοκρασίας είναι λίγο μεγαλύτερο από ό,τι στη βιβλιο-

γραφία, ενώ το αντίστοιχο σκορ του σημείου δρόσου είναι μεταξύ των δημοσι-

ευμένων τιμών (πλησιέστερα στο κάτω όριό τους). Πιθανές αιτίες αυτών των δια-

φορών είναι ότι τα στατιστικά της παρούσας μελέτης: α) αντιστοιχούν σε μία με-

μονωμένη περίπτωση ενός έντονου γεγονότος και όχι σε ένα μεγάλο χρονικό διά-

στημα στο οποίο επικρατούν διάφοροι τύποι καιρού, β) βασίζονται σε παρατη-

ρήσεις METAR, στις οποίες η θερμοκρασία και το σημείο δρόσου είναι στρογ-

γυλευμένα στον πλησιέστερο ακέραιο (εισάγοντας έτσι ένα μέγιστο λάθος ±0.5

°Κ), και γ) υπολογίστηκαν από ημίωρες (METAR) και όχι από 6ωρες παρατηρή-

σεις (SYNOP), όπως οι παραπάνω μελέτες. Όταν χρησιμοποιούνται χρονικά πυ-

κνές παρατηρήσεις, ένα παροδικό λάθος του μοντέλου λαμβάνεται υπόψη από τη

στατιστική αξιολόγηση, ενώ στην άλλη περίπτωση το λάθος ελαχιστοποιείται ή

αγνοείται (αν συμβεί μεταξύ των χρόνων παρατήρησης).

Η ποσοτική πρόγνωση του υετού στη Θεσσαλονίκη δεν ήταν ομοίως επι-

τυχημένη, παρότι το μοντέλο προσομοίωσε την ύπαρξη καταιγιδοφόρου δράσης.

Στο αεροδρόμιο (LGTS), το ΑΠΘ και το Λαγκαδά προβλέφθηκαν 0.1, 2.2 και 7.8

mm υετού, μεταξύ 1800 UTC 17/06 και 0600 UTC 18/06, ενώ οι πραγματικές

τιμές ήταν 4.0, 14.7 και 0.4 mm, αντίστοιχα (Πίνακας 1). Το σφάλμα πιθανώς να

οφείλεται στο ότι η καταιγιδοφόρος δραστηριότητα προσομοιώθηκε λίγο βορει-

ότερα από ό,τι στην πραγματικότητα. Όσον αφορά τους υπόλοιπους διαθέσιμους

σταθμούς της Μακεδονίας, ο Πίνακας 1 δείχνει ότι δεν παρουσιάστηκαν μεγάλα

σφάλματα, με εξαίρεση το Κιλκίς, το Νευροκόπι και τον Πολύγυρο. Συνολικά,

το μέσο σφάλμα και το μέσο απόλυτο σφάλμα των 15 διαθέσιμων σταθμών στο

διάστημα 1800 UTC 17/06 - 0600 UTC 18/06 ήταν -0.1 και 4.0 mm, αντίστοιχα.

Είναι γνωστό ότι η χωροχρονική και ποσοτική πρόγνωση του υετού, ιδιαίτερα σε

καταιγιδοφόρα συστήματα, είναι ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα στην αριθ-

μητική πρόγνωση του καιρού (Ebert κ.ά. 2003). Αυτό γίνεται ακόμα πιο εμφανές

σε σημειακές συγκρίσεις. Επίσης, η Ebert (2008) τονίζει ότι οι υψηλής ανάλυσης

αριθμητικές προγνώσεις, ενώ είναι αρκετά ρεαλιστικές και χρήσιμες, εξακολου-

θούν να έχουν δυσκολία στην πρόγνωση ενός συγκεκριμένου γεγονότος σε πλήρη

αντιστοιχία με τις παρατηρήσεις.

Στο Σχήμα 12α παρουσιάζεται η κατατομή των θερμοϋγρομετρικών συν-

θηκών του μοντέλου στο σημείο πλέγματος, που είναι πλησιέστερα στο αερο-

δρόμιο της Θεσσαλονίκης στις 1200 UTC 17/06 (12η προγνωστική ώρα), δηλαδή

την ώρα της πραγματικής ραδιοβόλισης (Σχήμα 7α). Η ατμόσφαιρα του μοντέλου

αναμένεται να είναι ασταθής υπό συνθήκες μέχρι περίπου τα 550 hPa και στη συ-

νέχεια η θερμοκρασία να ακολουθεί την υγρή αδιαβατική μέχρι την τροπόπαυση,

που βρίσκεται περίπου στα 200 hPa. Όσον αφορά την ειδική υγρασία, οι τιμές

της στα παρεδάφια στρώματα, μέχρι τα 850 hPa, είναι 8-10 g/kg. Ο άνεμος κοντά

στην επιφάνεια είναι βορειοδυτικός (Σχήμα 12α), βαθμιαία στρέφεται σε βορει-

οανατολικός μέχρι τα 850-800 hPa και πάνω από αυτό το επίπεδο ξαναγίνεται βο-

68 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 51-78

004:Layout 1 10/3/12 1:57 PM Page 68

ρειοδυτικός. Η παραπάνω ποιοτική ανάλυση που πραγματοποιήθηκε με τη βοή-

θεια του θερμοδυναμικού διαγράμματος δείχνει ότι η δομή της ατμόσφαιρας στο

μοντέλο είναι σε καλή συμφωνία με τις πραγματικές συνθήκες (Σχήμα 7α) λίγες

ώρες πριν την έναρξη της ηλεκτρικής δραστηριότητας. Πραγματικά, στο Σχήμα

12β φαίνεται η πολύ καλή συμφωνία μεταξύ της πραγματικής και της προσομοι-

ωμένης κατατομής της θερμοκρασίας στο Αεροδρόμιο της Θεσσαλονίκης. Η πρό-

γνωση του σημείου δρόσου εμφανίζει μεγαλύτερα σφάλματα (που φθάνουν τους

7°C στα 400 hPa) από τη θερμοκρασία, αλλά και πάλι η μεταβλητότητα των πραγ-

ματικών και προγνωστικών υγρομετρικών συνθηκών με το ύψος είναι παρόμοια.

Οι δείκτες αστάθειας Κ και LI, που υπολογίστηκαν από το λογισμικό RIP

με τα δεδομένα της προγνωστικής ραδιοβόλισης (Σχήμα 12α) για τις 1200 UTC

17/06/09, έλαβαν τιμές ίσες με 27 και -1.7, αντίστοιχα. Αυτό σημαίνει ότι σύμ-

φωνα με τον πρώτο δείκτη «υπάρχει 50% πιθανότητα εκδήλωσης καταιγίδων ή

ευρέως διεσπαρμένες καταιγίδες» και σύμφωνα με τον άλλο δείκτη «καταιγίδες

είναι πιθανές». Αυτές οι τιμές είναι σε πλήρη συμφωνία με τα δεδομένα του

MODIS, ενώ υποδεικνύουν λίγο μεγαλύτερη πιθανότητα εκδήλωσης καταιγίδας

σε σχέση με την πραγματική ραδιοβόλιση του αεροδρομίου της Θεσσαλονίκης.

Η ηλεκτρική δραστηριότητα αναπαρίσταται στις προσομοιώσεις μέσω του

δείκτη LPI. Το Σχήμα 13 παρουσιάζει τη μέγιστη ωριαία τιμή του LPI (υπολογι-

ζόμενη από τα 5λεπτα αποτελέσματα του WRF-ARW) και το πλήθος των αστρα-

πών-κεραυνών που κατέγραψε το σύστημα ZEUS στην περιοχή ενδιαφέροντος

(40°Β-41°Β, 22.5°Α-23.5°Α). Στην προσομοίωση του πειράματος ελέγχου (Σχήμα

13α) προβλέφθηκαν δύο επεισόδια ηλεκτρικής δραστηριότητας, όπως και στην

πραγματικότητα, αλλά με μια καθυστέρηση περίπου 5 ωρών στην έναρξή τους.


Σχήμα 12. α) Προγνωστική ραδιοβόλιση

και β) κατατομές της πραγματικής και

προγνωστικής θερμοκρασίας ( °C) και

της θερμοκρασίας του σημείου δρόσου

( °C) στο αεροδρόμιο της Θεσσαλονίκης

στις 1200 UTC 17/06/09. Τα προγνω-

στικά δεδομένα είναι από το πείραμα

ελέγχου

004:Layout 1 10/3/12 1:57 PM Page 69

Στο μοντέλο, η λήξη της ηλεκτρικής δραστηριότητας εκτιμήθηκε μεταξύ 0700

και 0800 UTC. Το σύστημα ZEUS έδειξε ότι εκείνη την ώρα, παρότι το δεύτερο

επεισόδιο είχε λήξει, εξακολουθούσαν να παρατηρούνται μερικές μεμονωμένες

αστραπές-κεραυνοί κοντά στη Θεσσαλονίκη.

Από την παραπάνω ανάλυση συμπεραίνεται ότι στο πείραμα ελέγχου πραγ-

ματοποιήθηκε μια επιτυχημένη προσομοίωση των μετεωρολογικών συνθηκών

που επικράτησαν στην περιοχή ενδιαφέροντος πριν και κατά τη διάρκεια των επει-

σοδίων ηλεκτρικής δραστηριότητας της 17ης και 18ης Ιουνίου 2009. Επομένως,

αυτό το πείραμα θα χρησιμοποιηθεί, σύμφωνα με τη μεθοδολογία της παραγρά-

φου 4.1, για τη διερεύνηση του ρόλου των ΕΘΘ στην εκδήλωση και εξέλιξη του

συγκεκριμένου φαινομένου.

4.4 Πειράματα ευαισθησίας

Ο ρόλος των ΕΘΘ στα επεισόδια ηλεκτρικής δραστηριότητας της 17ης και 18ης

Ιουνίου 2009 στην ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης διερευνήθηκε μέσω πει-

ραμάτων ευαισθησίας. Στο πείραμα 2 χρησιμοποιήθηκαν οι ΕΘΘ του ΕΚΜΠΚ οι

οποίες παρέμειναν αμετάβλητες σε όλη την προσομοίωση. Το τελευταίο πείραμα

αρχικοποιήθηκε με ακριβώς τα ίδια δεδομένα με το πείραμα ελέγχου, αλλά κατά

τη διάρκεια της προσομοίωσης, οι ΕΘΘ μεταβάλλονταν ως συνάρτηση των με-

τεωρολογικών συνθηκών.

Το Σχήμα 13β απεικονίζει ότι η χρήση των ΕΘΘ του ΕΚΜΠΚ (πείραμα 2)

οδήγησε σε πρόσκαιρη ηλεκτρική δραστηριότητα στα διαστήματα 2300-2359

70 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 51-78

Σχήμα 13. Χρονοσειρές της μέγιστης

ωριαίας τιμής του δείκτη LPI (J/kg,

στήλες) στα 3 πειράματα και του

ωριαίου πλήθους των αστραπών-κε-

ραυνών από το δίκτυο ZEUS (μαύρη

γραμμή) στην περιοχή 40 °Β-41°Β,

22.5°Α-23.5°Α

004:Layout 1 10/3/12 1:57 PM Page 70

UTC και 0100-0159 UTC, η οποία δεν ανταποκρίνεται στην εικόνα των πραγμα-

τικών επεισοδίων. Στο Σχήμα 14β, όπου απεικονίζεται η χωρική κατανομή της

μέσης τιμής του LPI από 1200 UTC 17/06 έως 1200 UTC 18/06 στο πείραμα 2,

είναι προφανές ότι η κύρια ηλεκτρική δραστηριότητα περιορίζεται στα σύνορα με-

ταξύ Ελλάδας, Βουλγαρίας και ΠΓΔΜ. Η δραστηριότητα στην περιοχή ενδιαφέ-

ροντος περιορίζεται σε μεμονωμένες περιοχές Βόρεια-Βορειοδυτικά της Θεσσα-

λονίκης. Αυτή η εικόνα είναι σε πλήρη αντίθεση με το πείραμα ελέγχου (Σχήμα

14α), στο οποίο η ηλεκτρική δραστηριότητα προσομοιώθηκε πολύ κοντά στη

Θεσσαλονίκη. Όμως, ακόμα και το πείραμα ελέγχου δεν κατάφερε να αποδόσει

πλήρως την πραγματική χωρική κατανομή των αστραπών-κεραυνών που εντοπί-

στηκαν από το σύστημα ZEUS (Σχήμα 14δ) στην περιοχή ενδιαφέροντος. Πιο

συγκεκριμένα, δεν προσομοιώθηκε η επέκταση της δραστηριότητας στο νομό

Χαλκιδικής τις πρώτες πρωινές ώρες της 18/06.

Το πείραμα 3 αναπαράστησε καλύτερα τη χρονική εξέλιξη του φαινομέ-

νου στην περιοχή ενδιαφέροντος (Σχήμα 13γ), καθώς προσομοίωσε δύο επιμέ-

ρους επεισόδια και η καθυστέρηση στην έναρξη του φαινομένου μειώθηκε στις

3 ώρες. Επίσης, όσον αφορά τη χωρική κατανομή του LPI, η επέκταση της δρα-

στηριότητας προς τα νοτιοανατολικά αναπαριστάθηκε καλύτερα (Σχήμα 14γ),

χωρίς όμως να είναι σε πλήρη συμφωνία με την πραγματικότητα (Σχήμα 14δ).

Παρόμοια σφάλματα στην προσομοίωση της ακριβής θέσης της ηλεκτρικής δρα-

στηριότητας εμφανίστηκαν και στους Yair et al. (2010) και είναι κάτι αναμενό-

μενο, δεδομένου: α) των σφαλμάτων στα αρχικά δεδομένα των μοντέλων και β)

της πληθώρας των ατμοσφαιρικών διεργασιών που επηρεάζουν την πρόγνωση

των μετεωρολογικών παραμέτρων από τους οποίους εξαρτάται ο δείκτης LPI.

Η στατιστική αξιολόγηση της μέγιστης ωριαίας τιμής του δείκτη LPI στην

περιοχή ενδιαφέροντος, που πραγματοποιήθηκε από 1200 UTC 17/06 έως 1159

UTC 18/06 (24 ζεύγη τιμών) σύμφωνα με τη μεθοδολογία της παραγράφου 4.2,

παρουσιάζεται στο Σχήμα 15. Οι καλύτερες προσομοιώσεις της ηλεκτρικής δρα-

στηριότητας πραγματοποιήθηκαν στα δύο πειράματα που χρησιμοποιήθηκαν οι

ΕΘΘ των ΕΚΠΠ (πειράματα 1 και 3). Μάλιστα, η αναπαράσταση και της χρονι-

κής μεταβολής των ΕΘΘ (στο πείραμα 3) οδήγησε στα καλύτερα αποτελέσματα


Σχήμα 14. (α, β, γ) Η

μέση τιμή του δείκτη LPI

(J/kg) στα 3 πειράματα

και (δ) οι παρατηρήσεις

των αστραπών-κεραυνών

από το δίκτυο ZEUS, από

1200 UTC 17/06 έως

1200 UTC 18/06. Οι ισο-

πληθείς του LPI ξεκίνη-

σαν από τα 0 J/kg και

σχεδιάστηκαν με βήμα

0.5 J/kg

004:Layout 1 10/3/12 1:57 PM Page 71

(BIAS=0.64, POD=0.57, FAR=0.11, ETS=0.28) μεταξύ των τριών πειραμάτων.

Η ύπαρξη μηδενικού αριθμού λάθος συναγερμών (FAR=0) στο πείραμα 2 δε θε-

ωρείται σημαντική, γιατί αυτή οφείλεται στο ότι η χρήση των ΕΘΘ του ΕΚΜΠΠ

οδήγησε στην πρόγνωση ηλεκτρικής δραστηριότητας μόνο σε δύο ωριαία δια-

στήματα (2300-2359 και 0100-0159 UTC) και κατά συνέπεια οι τιμές των υπο-

λοίπων στατιστικών ήταν πολύ μικρές (BIAS=0.14, POD=0.14, ETS=0.06).

Η επίδραση των ΕΘΘ στον αθροιστικό υετό (1200 UTC 17/06 έως 1200

UTC 18/06) φαίνεται στο Σχήμα 16. Οι ΕΘΘ του ΕΚΜΠΚ οδήγησαν σε μείωση

της μέγιστης ποσότητας του υετού που προβλέφθηκε στο παραπάνω διάστημα

στο μισό, σε σχέση με τις υψηλής ανάλυσης ΕΘΘ των ΕΚΠΠ. Η αναπαράσταση

της ημερήσιας μεταβολής των ΕΘΘ (πείραμα 3) επέφερε μικρή μείωση στο μέ-

γιστο υετό (στην περιοχή ενδιαφέροντος) και παρόμοια χωρική κατανομή με το

πείραμα ελέγχου. Όμως, στον Θερμαϊκό κόλπο και την πόλη της Θεσσαλονίκης

προκάλεσε μία αύξηση του υετού σε σχέση με τα άλλα δύο πειράματα (Σχήμα

16γ).

72 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 51-78

Σχήμα 15. Οι τιμές των στατιστικών BIAS, POD, FAR και ETS των προγνώσεων της ηλεκτρικής

δραστηριότητας στην περιοχή 40 °Β-41°Β, 22.5°Α-23.5°Α στα 3 πειράματα

Σχήμα 16. Ο αθροιστικός υετός (mm) στα 3 πειράματα, από

1200 UTC 17/06 έως 1200 UTC 18/06. Ισοπληθείς του

υετού στα 0.1, 1, 5, 10, 20, 30, 40, 50, 60, ..., 100 mm

004:Layout 1 10/3/12 1:57 PM Page 72

Ο Πίνακας 1 δείχνει ότι και στους 3 σταθμούς που βρίσκονται κοντά στη

Θεσσαλονίκη (αεροδρόμιο, ΑΠΘ και Λαγκαδάς) οι μικρότερες αποκλίσεις του

προσομοιωμένου υετού από τις μετρήσεις εμφανίστηκαν στο πείραμα 3. Επίσης,

από τα συνολικά στατιστικά του υετού για όλους τους διαθέσιμους σταθμούς (Πί-

νακας 1) προκύπτει ότι το 3ο πείραμα παρουσίασε τη βέλτιστη απόδοση με μέσο

σφάλμα και μέσο απόλυτο σφάλμα ίσα με -0.1 και 3.2 mm αντίστοιχα. Επομένως,

αυτή η σύγκριση δείχνει ότι στο συγκεκριμένο φαινόμενο η αναπαράσταση της

ημερήσιας μεταβολής των ΕΘΘ οδήγησε σε βελτίωση της πρόγνωσης του υετού.

Η ποιοτική σύγκριση της μέσης τιμής του LPI (Σχήμα 14) και της αθροι-

στικής ποσότητας του υετού (Σχήμα 16), από 1200 UTC 17/06 έως 1200 UTC

18/06, δείχνει ότι υπάρχει συσχέτιση μεταξύ των περιοχών που προβλέπεται ηλε-

κτρική δραστηριότητα και υετός στις προσομοιώσεις. Όμως, τα μέγιστα των δύο

παραμέτρων (στο κάθε πείραμα), αν και είναι σε πολύ κοντινές θέσεις, συνήθως

δε βρίσκονται στο ίδιο σημείο. Αυτό οφείλεται στο ότι ο δείκτης LPI εξαρτάται

σε μεγάλο βαθμό από τις ανολισθήσεις μέσα στα καταιγιδοφόρα νέφη (αφού υπο-

λογίζεται για ανοδικά ρεύματα και είναι ανάλογος του τετραγώνου του μέτρου

της κατακόρυφης ταχύτητας). Μελέτες έχουν δείξει ότι, στην ώριμη φάση των

καταιγίδων, τα ανοδικά ρεύματα παρατηρούνται πλησίον των περιοχών με τον

εντονότερο υετό (Houze 1993). Αυτή η σύγκριση προσφέρει μία ικανοποιητική

ένδειξη της καλής λειτουργίας του WRF στο να αναπαριστά τις δυναμικές και μι-

κροφυσικές διεργασίες των καταιγίδων, όσο αυτό επιτρέπεται από τη χωρική ανά-

λυση του μοντέλου.

Το συμπέρασμα που προκύπτει από τα πειράματα της παρούσας μελέτης

είναι ότι η ηλεκτρική δραστηριότητα της 17ης και 18ης Ιουνίου 2009 ήταν ευαί-

σθητη στον ορισμό των ΕΘΘ. Ο τρόπος με τον οποίο οι ΕΘΘ επηρεάζουν την

ατμόσφαιρα είναι μέσω των επιφανειακών ροών θερμότητας. Σε αυτή τη μελέτη

οι επιφανειακές ροές λανθάνουσας θερμότητας, πάνω από τα θαλάσσια σημεία

της εσωτερικής περιοχής ολοκλήρωσης, ήταν περίπου μία τάξη μεγέθους μεγα-

λύτερη από ότι οι ροές αισθητής θερμότητας.

Στο πείραμα 1, οι ΕΘΘ ήταν θερμότερες από ό,τι στο 2ο πείραμα (Σχήμα

10) και σχετίζονταν με ισχυρότερες ροές λανθάνουσας θερμότητας (Σχήμα 17)

και μεγαλύτερα μέγιστα υετού (Σχήμα 16) στην περιοχή ενδιαφέροντος, τα οποία

είναι ένδειξη ισχυρότερης αστάθειας. Βέβαια, οι ροές δεν εξαρτώνται μόνο από

τις ΕΘΘ, αλλά και από τη θερμοδυναμική κατάσταση του οριακού στρώματος

και την ταχύτητα του επιφανειακού ανέμου. Στην τελευταία παράμετρο οφείλε-

ται η δραματική αύξηση των ροών στο τέλος της 17/06 και την επόμενη ημέρα.

Τα δύο πρώτα πειράματα αποδεικνύουν ότι για την εκδήλωση ηλεκτρικής δρα-

στηριότητας στην περιοχή ενδιαφέροντος η ένταση της καταιγίδας (αστάθεια)

πρέπει να υπερβεί κάποιο κατώφλι, το οποίο με τη σειρά του φαίνεται να εξαρ-

τάται από τις ΕΘΘ. Βέβαια, αυτή η κρίσιμη τιμή των ΕΘΘ δεν πρέπει να είναι

σταθερή, όπως για παράδειγμα συμβαίνει με τη γέννηση των τροπικών κυκλώνων

και τη γνωστή τιμή των 26-27°C (Palmen 1948, Gray 1979). Στα μέσα γεωγρα-

φικά πλάτη, οι μετεωρολογικές συνθήκες στην κατώτερη και μέση τροπόσφαιρα

είναι αρκετά ευμετάβλητες, ενώ στους τροπικούς ωκεανούς η τροπόσφαιρα είναι

συνήθως δυνητικά ουδέτερη (Emanuel, 1989) και η αστάθεια εμφανίζεται όταν οι

ΕΘΘ υπερβούν το παραπάνω όριο (Graham και Barnett 1987, Betts 1997).


004:Layout 1 10/3/12 1:57 PM Page 73

Τέλος, τα πειράματα 1 και 3 έδειξαν ότι στο συγκεκριμένο γεγονός η χω-

ροχρονική κατανομή της ηλεκτρικής δραστηριότητας εξαρτάται από την εξέλιξη

των επιφανειακών ροών λανθάνουσας θερμότητας (Σχήμα 17) και, κατά συνέ-

πεια, και από τη χρονική εξέλιξη των ΕΘΘ. Η μείωση της καθυστέρησης και,

άρα, η βελτίωση της ώρας έναρξης της ηλεκτρικής δραστηριότητας στο πείραμα

3 φαίνεται να σχετίζεται με την ύπαρξη θερμότερων ΕΘΘ (Σχήμα 10) και μεγα-

λύτερων ροών λανθάνουσας θερμότητας πριν την έναρξη του φαινομένου.

5. Συμπεράσματα – Συζήτηση

Εντυπωσιακή δραστηριότητα αστραπών-κεραυνών επηρέασε τη Θεσσαλονίκη

και τους γειτονικούς νομούς τις νυχτερινές ώρες της 17 προς 18 Ιουνίου 2009. Το

κίνητρο της μελέτης ήταν τόσο το γεγονός ότι η ηλεκτρική δραστηριότητα εμ-

φανίστηκε στο δεύτερο μεγαλύτερο αστικό κέντρο της Ελλάδας όσο και το ότι

προκάλεσε διακοπή της ηλεκτροδότησης στη Θεσσαλονίκη και τους γύρω νο-

μούς. Το φαινόμενο χαρακτηρίστηκε από δύο επιμέρους επεισόδια και αξιοση-

μείωτη χωρική μεταβλητότητα του υετού. Η συνοπτική κυκλοφορία έπαιξε ση-

μαντικό ρόλο στην εμφάνιση διαφορικής μεταφοράς ισοδύναμης δυναμικής θερ-

μοκρασίας στα κατώτερα επίπεδα και στη μέση τροπόσφαιρα. Η δυναμική αστά-

θεια που δημιουργήθηκε από αυτή τη διαφορική μεταφορά, μαζί με τη σύγκλιση

στα κατώτερα επίπεδα, εμφανίζονται να είναι υπεύθυνοι για την καταιγιδοφόρο

δραστηριότητα.

Το φαινόμενο προσομοιώθηκε με τη συνδυαστική χρήση του υψηλής ανά-

λυσης (2 χλμ x 2 χλμ) περιοχικού μη-υδροστατικού μοντέλου WRF-ARW και του

δείκτη δυναμικού αστραπών-κεραυνών LPI των Yair κ.ά. (2010). Τα αποτελέ-

σματα ήταν σε καλή συμφωνία με τις διαθέσιμες παρατηρήσεις επιφανείας και

ανώτερης ατμόσφαιρας. Πειράματα ευαισθησίας έδειξαν ότι η ηλεκτρική δρα-

στηριότητα της 17ης και 18ης Ιουνίου 2009 ήταν ευαίσθητη στον ορισμό των

ΕΘΘ. Η καλύτερη προσομοίωση του φαινομένου πραγματοποιήθηκε όταν χρη-

σιμοποιήθηκαν οι υψηλής ανάλυσης ΕΘΘ των ΕΚΠΠ και αναπαριστάθηκε η χρο-

νική τους εξέλιξη. Βέβαια, τα παραπάνω συμπεράσματα προέκυψαν από τη με-

74 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 51-78

Σχήμα 17. Χρονοσειρές της μέσης τιμής των επιφανειακών ροών λανθάνουσας θερμότητας (W/m2)

στα θαλάσσια σημεία του εσωτερικού πλέγματος

004:Layout 1 10/3/12 1:57 PM Page 74

λέτη των επεισοδίων της 17ης και 18ης Ιουνίου 2009. Σίγουρα, απαιτείται η πραγ-

ματοποίηση περισσότερων μελετών, έτσι ώστε να είναι εφικτή η γενίκευση αυτών

των αποτελεσμάτων.

Παρά τη βελτίωση των αριθμητικών μοντέλων και τη χρήση πολύ υψηλών

αναλύσεων, η πλήρης αποτύπωση της πραγματικής ηλεκτρικής δραστηριότητας

από ένα αριθμητικό μοντέλο είναι ένα πολύ σύνθετο και δύσκολο έργο, που εξαρ-

τάται από πολλούς παράγοντες, όπως από τη συνοπτικής κλίμακας ατμοσφαιρική

κυκλοφορία μέχρι τις μικροφυσικές διεργασίες των νεφών. Η έλλειψη ενός πολύ

πυκνού επιχειρησιακού δικτύου μετεωρολογικών παρατηρήσεων επιφανείας και

ανώτερης ατμόσφαιρας είναι ένας αποτρεπτικός παράγοντας για την πλήρη απο-

τύπωση των επικρατούντων μετεωρολογικών συνθηκών και, συνεπώς, για τη βέλ-

τιστη αρχικοποίηση των αριθμητικών μοντέλων.

Τέλος, αυτή η μελέτη έφερε στο φως ισχυρές ενδείξεις ότι, για την καλύ-

τερη πρόγνωση των καταιγιδοφόρων συστημάτων και της ηλεκτρικής δραστη-

ριότητάς των στην περιοχή ενδιαφέροντος, είναι συγχρόνως απαραίτητη η πολύ

καλή και επιχειρησιακή γνώση των επιφανειακών θερμοκρασιών θάλασσας. Προς

το παρών, ο πλησιέστερος πλωτός σταθμός μέτρησης ανήκει στο Ελληνικό Κέ-

ντρο Θαλασσίων Ερευνών (http://www.hcmr.gr) και βρίσκεται Νοτιοανατολικά

του Όρους Άθως. Παρότι οι ΕΘΘ που χρησιμοποιούνται επιχειρησιακά από τα

μοντέλα πρόγνωσης καιρού καθορίζονται κυρίως από δορυφορικά δεδομένα, η

ύπαρξη ενός πυκνότερου δικτύου πλωτών σταθμών θα επέτρεπε την καλύτερη

αξιολόγηση και βελτίωσή τους.

Ευχαριστίες

Θερμές ευχαριστίες απευθύνονται στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών και ειδι-

κότερα στους Δρ. Κοτρώνη και Δρ. Λαγουβάρδο για τα δεδομένα του δικτύου

ZEUS και τις επιφανειακές παρατηρήσεις, στο ΚΕΜΕ-ΕΛΓΑ και ειδικότερα στην

κα. Χατζή για τις επιφανειακές παρατηρήσεις, στο Ευρωπαϊκό Κέντρο Μεσο-

πρόθεσμων Προγνώσεων Καιρού (ECMWF) για τις πλεγματικές αναλύσεις, στα

Εθνικά Κέντρα Περιβαλλοντικών Προγνώσεων (NCEP) των ΗΠΑ για τις επιφα-

νειακές θερμοκρασίες θάλασσας, στο Εθνικό Κέντρο Ατμοσφαιρικής Έρευνας

(NCAR) των ΗΠΑ για το αριθμητικό μοντέλο WRF-ARW, στη NASA για τα δο-

ρυφορικά δεδομένα, στο University of Wyoming των ΗΠΑ για τη ραδιοβόλιση και

τις μετεωρολογικές παρατηρήσεις του Αεροδρομίου της Θεσσαλονίκης και στον

κ. Κέππα για την παραχώρηση της φωτογραφίας του Σχήματος 1. Επίσης ευχα-

ριστούμε τους δύο κριτές της εργασίας για τα εποικοδομητικά τους σχόλια.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦIΑ

Ελληνική

Βλάχου, Μ., Μπρίκας, Δ. και Πυθαρούλης, Ι. (2008), «Γραμμή καταιγίδων ανάβει καταστροφική

πυρκαγιά στην Κασσάνδρα Χαλκιδικής», 9ο Συνέδριο Μετεωρολογίας, Κλιματολογίας και

Φυσικής της Ατμόσφαιρας, Θεσσαλονίκη.


004:Layout 1 10/3/12 1:57 PM Page 75

Κατσαφάδος, Π. (2003), Παράγοντες και παραμετροποιήσεις που καθορίζουν τη μακράς διάρκειαςπρογνωστική ικανότητα μοντέλων περιορισμένης περιοχής, Διδακτορική Διατριβή, Τμήμα

Φυσικής, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Πυθαρούλης, Ι. (2009), «Υψηλής ανάλυσης επιχειρησιακές αριθμητικές προγνώσεις καιρού για

αγρομετεωρολογικές εφαρμογές», 6ο Πανελλήνιο Συνέδριο Γεωργικής Μηχανικής, 8-10

Οκτωβρίου, Θεσσαλονίκη.

Ρούπα, Π. (2009), Χαρακτηριστικά των ηλεκτρικών εκκενώσεων στον Ελλαδικό χώρο και σχέσηαυτών με τον υετό, Μεταπτυχιακή Διατριβή Ειδίκευσης, Τμήμα Γεωλογίας, Αριστοτέλειο

Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Στολάκη, Σ.Ν. (2004), Μελέτη των χαρακτηριστικών των χαλαζοπτώσεων στην περιοχή Ημαθίας-Πέλλας και εκτίμηση αυτών κατά τη διάρκεια του 21ου αιώνα, Μεταπτυχιακή Διατριβή Ει-

δίκευσης, Τμήμα Γεωλογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Τουρναβίτη, Α.Ν. (1999), Συμβολή στη μελέτη της πρόγνωσης χαλαζοκαταιγίδων στο Βόρειο Ελλα-δικό χώρο, Μεταπτυχιακή Διατριβή Ειδίκευσης, Τμήμα Γεωλογίας, Αριστοτέλειο Πανεπι-

στήμιο Θεσσαλονίκης.


Ashley, W.S. και Gilson, C.W. (2009), «A reassessment of U.S. lightning mortality», Bull. Amer.Met. Soc. 90: 1501-1518.

Betts, A.K. (1997), «Trade Cumulus: observations and modeling» στο R. K. Smith (επιμ.), ThePhysics and Parameterization of Moist Atmospheric Convection, Ντόρντρεχτ: Kluwer Ac-

ademic Publishers: 99-126.

Bolton, D. (1980), «The computation of equivalent potential temperature» Mon. Wea. Rev. 108:

1046-1053.

Bright, D.R., Wandishin, M.S., Jewell, R.E. και Weiss, S.J. (2005), «A physically based parameter

for lightning prediction and its calibration in ensemble forecasts», Conference on Meteoro-

logical Applications of Lightning Data, Am. Meteorol. Soc., San Diego, Calif., U.S.A.

Chen, F. και Dudhia, J. (2001), «Coupling an advanced land-surface/ hydrology model with the

Penn State/ NCAR MM5 modeling system. Part I: Model description and implementation»,

Mon. Wea. Rev. 129: 569-585.

Cherington, M. και Mathys, K. (1995), «Deaths and injuries as a result of lightning strikes to air-

craft», Aviation Space and Environmental Medicine 66: 687-689.

Cummins, K.L., Krider, E.P. και Malone, M.D. (1998), «The U.S. national lightning detection net-

work and applications of cloud-to-ground lightning data by electric power utilities», IEEEtransactions on electromagnetic compatibility 40: 465-480.

Curran, E.B., Holle R.L. και Lopez, R.E. (2000), «Lightning casualties and damages in the United

States from 1959 to 1994», J. Climate 13: 3448-3464.

Curran, E.B. και Rust, W.D. (1992), «Positive Ground Flashes Produced by Low-Precipitation Thun-

derstorms in Oklahoma on 26 April 1984», Mon. Wea. Rev. 120: 544-553.

Defer, E., Lagouvardos, K. και Kotroni, V. (2005), «Lightning activity in the eastern Mediterranean

region», J. Geoph. Res. 110, D24210, doi:10.1029/2004JD005710.

Ebert, E.E., Damrath, U., Wergen, W. και Baldwin, M.E. (2003), «The WGNE assessment of short-

term quantitative precipitation forecasts», Bull. Amer. Meteor. Soc. 84, 481-492.

Ebert, E.E. (2008), «Fuzzy verification of high-resolution gridded forecasts: a review and proposed

framework», Meteorol. Appl. 15: 51-64.

Emanuel, K.A. (1989), «The finite-amplitude nature of tropical cyclogenesis», J. Atmos. Sci. 46:

3431-3456.

Fels, S.B. και Schwarzkopf, M.D. (1975), «The Simplified Exchange Approximation: A New

Method for Radiative Transfer Calculations», J. Atmos. Sci. 32: 1475-1488.

Garcia-Ortega, E., Trobajo, M.T., Lopez, L.και Sanchez, J.L. (2011), «Synoptic patterns associated

with wildfires caused by lightning in Castile and Leon, Spain», Nat. Hazards Earth Syst. Sci.11: 851-863.

Garratt, J. (1993), «Sensitivity of climate simulations to land surface and atmospheric boundary-layer

treatments – a review», J. Climate 6: 419-449.

Gofa, F., Pytharoulis, I., Andreadis, T., Papageorgiou, I., Fragkouli, P., Louka, P., Evgoustoglou, E.

και Tyrli, V. (2008), «Evaluation of the operational NWP forecasts of the Hellenic National

76 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 51-78

004:Layout 1 10/3/12 1:57 PM Page 76

Meteorological Service», 9th Conference on Meteorology, Climatology and Atmospheric

Physics, 28-31 Μαΐου, Θεσσαλονίκη.

Graham, N.E. and Barnett, T.P. (1987), «Sea surface temperature, surface wind divergence and con-

vection over the tropical oceans», Science 238: 657-659.

Gray, W. M. (1979), «Hurricanes: Their formation, structure and likely role in the tropical circula-

tion», στο D. B. Shaw (επιμ.), Meteorology over the tropical ocean, Roy. Meteorol. Soc., σσ.

155-218.

Holt, M.A., Hardaker, P.J. και McClelland, G.P. (2001), «A lightning climatology for Europe and the

UK, 1990–99», Weather 56: 290-296.

Houze, R.A. Jr. (1993), Cloud dynamics, Academic Press, Inc.

Janjic, Z.I. (1996), «The surface layer in the NCEP Eta Model», Eleventh Conference on Numeri-

cal Weather Prediction, Amer. Meteor. Soc., Norfolk, VA, 19–23 Αυγούστου.

Janjic, Z.I. (2002), «Nonsingular Implementation of the Mellor–Yamada Level 2.5 Scheme in the

NCEP Meso model», NCEP Office Note, No. 437: 61.

Kain, J.S. (2004), «The Kain-Fritsch convective parameterization: An update», J. Appl. Meteor. 43:

170-181.

Katsafados, P., Mavromatidis, E., Papadopoulos, A. και Pytharoulis, I. (2011), «Numerical simula-

tion of a deep Mediterranean storm and its sensitivity in sea surface temperature», Nat. Haz-ards Earth Syst. Sci. 11: 1233-1246.

Katsanos, D. Kotroni, V. και Lagouvardos, K. (2009), «Lightning in the Mediterranean in relation

with cloud microphysical parameters», στο H. D. Betz κ.ά. (επιμ.), Lightning: Principles, In-struments and Applications, Springer Science, σσ. 433-446.

Kotroni, V. και Lagouvardos, K. (2008), «Lightning occurrence in relation with elevation, terrain

slope and vegetation cover in the Mediterranean», J. Geophys. Res. 113, D21118.

Krausmann, E., Renni, E., Campedel, M. και Cozzani, V. (2011), «Industrial accidents triggered by

earthquakes, floods and lightning: lessons learned from a database analysis», Nat. Hazards,

DOI 10.1007/s11069-011-9754-3.

Kushnir, Y., Robinson, W.A., Blade, I., Hall, N.M.J., Peng, S. και Sutton, R. (2002), «Atmospheric

GCM response to extratropical SST anomalies: Synthesis and evaluation», J. Climate 15:

2233-2256.

Lacis, A.A. και Hansen, J.E. (1974), «A parameterization for the absorption of solar radiation in the

earth’s atmosphere», J. Atmos. Sci. 31: 118-133.

Lagouvardos, K., Kotroni, V. και Defer, E. (2007), «The 21–22 January 2004 explosive cyclogene-

sis over the Aegean Sea: Observations and model analysis», Q. J. R. Meteorol. Soc. 133:

1519-1531.

Lagouvardos, K., Kotroni, V., Betz, H.-D. και Schmidt, K. (2009), «A comparison of lightning data

provided by ZEUS and LINET networks over Western Europe», Nat. Hazards Earth Syst.Sci. 9: 1713-1717.

Lopez, R.E. και Holle, R.L. (1996), «Fluctuations of lightning casualties in the United States: 1959-

1990», J. Climate 9: 608-615.

Lopez, R.E.και Holle, R.L. (1998), «Changes in the number of lightning deaths in the United States

during the twentieth century», J. Climate 11: 2070-2077.

Mazany, R.A., Businger, S., Gutman, S.I. και Roeder, W. (2002), «A lightning prediction index that

utilizes GPS Integrated Precipitable Water Vapour», Wea. Forecasting 17: 1034-1047.

Mazarakis, N., Kotroni, V., Lagouvardos, K. και Argiriou, A. (2008), «Storms and lightning activ-

ity in Greece during the warm period of 2003-06», J. Appl. Meteor. 47: 3089-3098.

McGaul, E.W., Goodman, S.J., LaCasse, K.M. και Cecil, D.J. (2009), «Forecasting lightning threat

using cloud-resolving model simulations», Wea. Forecasting 24: 709-729.

Mellor, G.L. και Yamada, T. (1982), «Development of a turbulence closure model for geophysical

fluid problems», Rev. Geophys. Space Phys. 20: 851-875.

Miyazaki, T., Ishii, T. και Okabe, S. (2011), «A field study of lightning phenomena on low-voltage

distribution lines including residences», IEEE transactions on power delivery 26: 289-297

Nie, Z., Zhao, W., Zhang, P., Wen, Y. and Chen, W. (2008), «Power network lightning accident quick

inquiry with the lightning location system», Geo-spatial information science 11, 43-48.

Orville, R.E. (1981), «Global distribution of midnight lightning September to November 1977»,

Mon. Wea. Rev. 109: 391-395.

Palmen, E.H. (1948), «On the formation and structures of tropical cyclones», Geophysica 3: 26-38.


004:Layout 1 10/3/12 1:57 PM Page 77

Papadopoulos, A., Chronis, T.G. και Anagnostou, E.N. (2005), «Improving convective precipitation

forecasting through assimilation of regional lightning measurements in a mesoscale model»,

Mon. Wea. Rev. 133: 1961-1977.

Papadopoulos, A., Serpetzoglou, E. και Anagnostou, E.N. (2009), «Evaluating the impact of light-

ning data assimilation on mesoscale model simulations of a flash flood inducing storm»,

Atm. Research 94: 715-725.

Peterson, D., Wang, J., Ichoku, C. και Remer, L.A. (2010), «Effects of lightning and other meteor-

ological factors on fire activity in the north American boreal forest: Implications for fire

weather forecasting», Atmos. Chem. Phys. 10: 6873-6888.

Pexaras, Th. και Feidas, H. (2010), «Using MODIS atmospheric profile data to monitor regional at-

mospheric instability in Greece: Two case studies», XIX Congress of the Carpathian-Balkan

Geological Association, 23-26 Σεπτεμβρίου, Θεσσαλονίκη.

Pissimanis, D.K., Notaridou, V.A. και Spyrou, C.K. (2006), «On the main characteristics of synop-

tic weather conditions associated with thunderstorm activity during the months of July and

August in the city of Thessaloniki (Northern Greece)», Theor. Appl. Climatol. 83: 153-167.

Pytharoulis, I., Craig, G.C. και Ballard, S.P. (2000), «The hurricane-like Mediterranean cyclone of

January 1995», Meteorol. Appl. 7: 261-279.

Pytharoulis, I. (1999), African Easterly Waves and their transformation into tropical cyclones innorth Atlantic, Διδακτορική Διατριβή, University of Reading, UK.

Rakov, V.A. και Uman, M.A. (2003), Lightning: Physics and Effects, Κέμπριτζ: Cambridge Uni-

versity Press.

Renni, E., Krausmann, E. και Cozzani, V. (2010), «Industrial accidents triggered by lightning», J.Hazardous Materials 184: 42-48.

Schwarzkopf, M.D. και Fels, S.B. (1991), «The simplified exchange method revisited — An accu-

rate, rapid method for computation of infrared cooling rates and fluxes», J. Geophys. Res.96 (D5): 9075–9096.

Seliga, T.A., Hazen, D.A. και Schauland, C. (2002), «Comparisons of cloud-to-ground lightning

flash data with NEXRAD inferences on rainfall as functions of longitude and latitude», Sixth

Symposium on Integrated Observing Systems, Amer. Meteor. Soc., 13-17 Ιανουαρίου, Or-

lando, FL, U.S.A.

Skamarock, W.C., Klemp, J.B., Dudhia, J., Gill, D.O., Barker, D.M., Duda, M.G., Huang, X.-Y.,

Wang, W. και Powers, J.G. (2008), «A description of the Advanced Research WRF Version

3», NCAR/TN-475.

Sutton, R. και Mathieu, P. (2002), «Response of the atmosphere-ocean mixed layer system to anom-

alous ocean heat flux convergence», Q. J. R. Meteorol. Soc. 128: 1259-1275.

Tao, W.-K. και Simpson, J. (1993), «The Goddard cumulus ensemble model. Part I: Model de-

scription», Terr. Atmos. Oceanic Sci. 4: 35-72.

Tao, W.-K, Simpson, J., Baker, D., Braun, S., Chou, M.-D., Ferrier, B., Johnson, D., Khain, A., Lang,

S., Lynn, B., Shie, C.-L., Starr, D., Sui, C.-H., Wang, Y. και Wetzel, P. (2003), «Microphysics,

radiation and surface processes in the Goddard Cumulus Ensemble (GCE) model», Meteor.and Atmos. Phys. 82: 97-137.

Vilar, L., Nieto, H. και Martin, M.P. (2010), «Integration of lightning- and human-caused wildfire

occurrence models», Human and Ecological Risk Assessment 16: 340-364.

Wang, W., Bruyère, C., Duda, M., Dudhia, J., Gill, D., Lin, H.-C., Michalakes, J., Rizvi, S., Zhang,

X., Beezley, J., Coen, J. και Mandel, J. (2010), ARW Version 3 Modeling System User’s

Guide. NCAR-MMM.

Wilks, D.S. (1995), Statistical Methods in the Atmospheric Sciences, Νέα Υόρκη: Academic Press

NY.

Yair, Y., Lynn, B., Price, C., Kotroni, V., Lagouvardos, K., Morin, E., Mugnai, A. and Llasat, M.d.C.

(2010), «Predicting the potential for lightning activity in Mediterranean storms based on the

WRF model dynamic and microphysical fields», J. Geophys. Res. 115, D04205.

Yamamoto, M. και Hirose, N. (2007), «Impact of SST reanalyzed using OGCM on weather simu-

lation: A case of developing cyclone in the Japan Sea area», Geophys. Res. Lett. 34, L005808,

doi:10.1029/2006GL028386.

Zeng, X. και Beljaars, A. (2005), «A prognostic scheme of sea surface skin temperature for model-

ing and data assimilation», Geophys. Res. Lett. 32, L14605, doi:10.1029/2005GL023030.

Zhang, W., Meng, Q., Ma, M. και Zhang, Y. (2010), «Lightning casualties and damages in China

from 1997 to 2009», Nat. Hazards, DOI 10.1007/s11069-010-9628-0.

78 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 51-78

004:Layout 1 10/3/12 1:57 PM Page 78

Π. ΚΑΤΣΑΦΑΔΟΣ, Η. ΜΑΥΡΟΜΑΤΙΔΗΣ, Ν. ΓΚΙΚΑΣ, Α. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ 79

ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΠΡΟΓΝΩΣΗΣ ΚΑΙΡΟΥ ΤΟΥ ΧΑΡΟ-ΚΟΠΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΚΑΙ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΑΞΙΟ ΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΓΝΩΣΕΩΝΠέτρος Κατσαφάδος,1 Ηλίας Μαυροματίδης,2 Νικόλαος Γκίκας,3 Αναστάσιος Παπαδόπουλος4

ΠΕΡIΛΗΨΗΑπό τον Ιανουάριο του 2008, το Τμήμα Γεωγραφίας του Χαροκόπειου Πανεπιστημίου Αθηνών παρέχει μέσω της ιστοσελίδας http://meteo-

clima.gr αναλυτική πρόγνωση καιρού 5 ημερών για την ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας. Η πρόγνωση βασίζεται

στο μη υδροστατικό μοντέλο περιορισμένης περιοχής WRF το οποίο εγκαταστάθηκε και προσαρμόστηκε κατάλληλα στην παράλληλη υπο-

λογιστική υποδομή του τμήματος. Μετά από 2 έτη συνεχούς επιχειρησιακής λειτουργίας σε καθημερινή βάση έχει δημιουργηθεί σημαντική βάση

μετεωρολογικών πλεγματικών δεδομένων που υπερβαίνει τα 2 TB μεγιστοποιώντας την ανάγκη αξιολόγησης του μοντέλου. Η αποτίμηση των

προγνωστικών πεδίων σε σχέση με τις παρατηρήσεις επιφανείας από το Global Telecommunication Network (GTS) πραγματοποιήθηκε στο πλαί-

σιο της ανάπτυξης ενός εξελιγμένου στατιστικού πακέτου. Το λογισμικό που αναπτύχθηκε περιλαμβάνει αποκωδικοποιητές grib, εξελιγμένα

σχήματα ελέγχου της ποιότητας των παρατηρήσεων και υπολογισμό αποδεκτών στατιστικών μεγεθών όπως το συστηματικό σφάλμα (bias) και

η τετραγωνική ρίζα του μέσου τετραγωνικού σφάλματος (RMSE) τόσο για συνεχείς όσο και για διακριτές μεταβλητές. Στη συγκεκριμένη ερ-

γασία, προγνώσεις από το μοντέλο WRF συγκρίνονται με παρατηρήσεις από 935 μετεωρολογικούς σταθμούς επιφανείας ανομοιόμορφα κα-

τανεμημένους στο πεδίο ολοκλήρωσης. Η πίεση στη μέση στάθμη θάλασσας, η θερμοκρασία στα 2 μ., η ένταση του ανέμου στα 10 μ. και ο

αθροιστικός υετός 6ώρου αξιολογούνται με σκοπό την εκτίμηση των παραπάνω στατιστικών δεικτών και, τελικά, τη διερεύνηση της προγνω-

στικής ικανότητας του μοντέλου υπό το καθεστώς διαφορετικών συνοπτικών συνθηκών.

The numerical weather prediction system of Harokopio University and Statistical Evaluation of the

forecasts

Petros Katsafados, Ilias Mavromatidis, Nikolaos Gkikas, Anastasios Papadopoulos

ABSTRACTSince January 2008, the non-hydrostatic limited area model WRF has been installed and appropriately configured in the parallel computing in-

frastructure of the Department of Geography at Harokopio University of Athens producing high resolution weather forecasts. The model prod-

ucts in a gridded form cover the entire Mediterranean and Black Sea providing forecasts up to 120 hours (5 days). After 2 years of continuous

operational implementation on a daily basis, a valuable database has been produced, exceeding 2 TB of meteorological variables and maximizing

the need for model evaluation. The assessment of the model forecasts against the surface observations from the Global Telecommunication Net-

work (GTS) was fulfilled in the framework of the development of an advanced statistical package. This new developed software includes grib

decoders, advanced schemes for the surface observations quality control and estimation of various statistical scores such as bias and root mean

square error (RMSE) for both continuous and discrete meteorological variables. In this study, forecasts from WRF model are verified against

the records from 935 surface meteorological stations unevenly distributed over the domain of integration. The fields of the mean sea level pres-

sure, temperature at 2 meters, the wind speed at 10 meters and the 6-hour accumulated precipitation are evaluated in order to estimate the above

mentioned statistical scores and finally to investigate the forecasting skill of the model under different synoptic conditions.

1 Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τμήμα Γεωγραφίας.

2 Ινστιτούτο Εσωτερικών Υδάτων, Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών.

3 Φοιτητής του Τμήματος Γεωγραφίας του Χαροκόπειου Πανεπιστημίου.

4 Ερευνητής Β΄ στο Ελληνικό Κέντρο Θαλάσσιων Ερευνών.

005:Layout 1 10/3/12 1:58 PM Page 79

Εισαγωγή

Επιχειρησιακά συστήματα πρόγνωσης καιρού σε τοπική κλίμακα λειτουργούν

στον ελλαδικό χώρο για περισσότερο από μία δεκαετία. Το σύστημα Skiron/Eta

του Πανεπιστημίου Αθηνών ξεκίνησε να λειτουργεί σε καθημερινή βάση το 1997,

παρέχοντας προγνώσεις για την ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου σε οριζόντια

ανάλυση 0.25°x0.25° και με χρονικό ορίζοντα πρόγνωσης τις 72 ώρες (Kallos

κ.ά. 1997). Δύο χρόνια αργότερα, το 1999, στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού προ-

γράμματος POSEIDON εγκαταστάθηκε το ομώνυμο σύστημα πρόγνωσης καιρού

στις παράλληλες υπολογιστικές εγκαταστάσεις του Ελληνικού Κέντρου Θαλάσ-

σιων Ερευνών. Το συγκεκριμένο σύστημα βασίζεται στο ατμοσφαιρικό μοντέλο

Skiron/Eta με σημαντικές τροποποιήσεις στην παραμετροποίηση του επιφανεια-

κού υποστρώματος για την ακριβέστερη εκτίμηση του ανέμου πάνω από θαλάσ-

σιες επιφάνειες (Papadopoulos κ.ά. 2002). Από το 2008 και στο πλαίσιο του προ-

γράμματος POSEIDON II, το σύστημα έχει αναβαθμιστεί με τη μη υδροστατική

έκδοση του μοντέλου, παρέχοντας πλέον προγνώσεις σε οριζόντιο πλέγμα

0.05°x0.05° και χρονικό ορίζοντα 120 ωρών (Papadopoulos και Katsafados 2009).

Αντίστοιχα συστήματα πρόγνωσης καιρού, βασισμένα σε διάφορα προγνωστικά

μοντέλα, έχουν εγκατασταθεί στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών και το Αρι-

στοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Η Ομάδα Δυναμικής της Ατμόσφαιρας και του Κλίματος (ΟΔΑΚ) του Χα-

ροκόπειου Πανεπιστημίου Αθηνών (ΧΠΑ), ακολουθώντας τη σύγχρονη τάση

ανάπτυξης δυναμικών προσομοιώσεων σε υπερ-υπολογιστικά συστήματα, έχει

εγκαταστήσει και προσαρμόσει το μη υδροστατικό μοντέλο WRF με τον δυναμικό

πυρήνα NMM στις υπολογιστικές εγκαταστάσεις του Τμήματος Γεωγραφίας. Η

αρχική εγκατάσταση του μοντέλου πραγματοποιήθηκε τον Ιανουάριο του 2008

ενώ η επιχειρησιακή του λειτουργία σε καθημερινή βάση ξεκίνησε τον Ιούλιο του

2008 μετά από εκτεταμένη περίοδο δοκιμών και αρχικών αξιολογήσεων των προ-

γνώσεων. Πεδίο ολοκλήρωσης των προσομοιώσεων αποτελεί η ευρύτερη περιοχή

της Μεσογείου και της Ευρώπης, ενώ ο χρονικός ορίζοντας των προγνωστικών

προϊόντων είναι 120 ώρες (5 ημέρες). Μετά από 2 έτη συνεχούς επιχειρησιακής

λειτουργίας σε καθημερινή βάση έχει δημιουργηθεί σημαντική βάση μετεωρο-

λογικών πλεγματικών δεδομένων που υπερβαίνει τα 2 TB καθιστώντας απαραί-

τητη τη διαδικασία συστηματικής αξιολόγησης του μοντέλου.

Η στατιστική επαλήθευση της ποιότητας των προγνώσεων θεωρείται πρω-

ταρχικής σημασίας, καθώς η εξέλιξη των αριθμητικών μοντέλων είναι διαρκής

επιτυγχάνοντας προσομοιώσεις φαινομένων που εμπίπτουν σε μία ευρεία κλί-

μακα κινήσεων στην ατμόσφαιρα (από συνοπτική κλίμακα μέχρι meso-β και

meso-γ). Όμως, οι αριθμητικές προσομοιώσεις παράγουν σφάλματα κατά την

εκτίμηση συγκεκριμένων μετεωρολογικών παραμέτρων, κυρίως κοντά στην επι-

φάνεια. Προγνωστικές αστοχίες μπορούν να προέλθουν από την εισαγωγή σφαλ-

μάτων στις οριακές συνθήκες, στην ελλειπή περιγραφή της αρχικής κατάστασης

(πεδία ανάλυσης), στην παραμετροποίηση μη γραμμικών διαφορικών εξισώσεων

που περιγράφουν τις πολύπλοκες διεργασίες που συμβαίνουν στο σύστημα ατμό-

σφαιρα-έδαφος-θάλασσα ή στην ομαλοποίηση των φυσιογραφικών χαρακτηρι-

στικών του πεδίου ολοκλήρωσης. Στην εργασία των Galanis κ.ά. (2006) η προ-

κύπτουσα υποεκτίμηση της ταχύτητας του ανέμου στο αριθμητικό μοντέλο Skiron

80 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 79-98

005:Layout 1 10/3/12 1:58 PM Page 80


αποδόθηκε στην ελλιπή περιγραφή της τοπογραφίας του πεδίου ολοκλήρωσης.

Πρόσφατες μελέτες έχουν αναδείξει μία διαφορετική προγνωστική συμπεριφορά

του μοντέλου WRF (Roux κ.ά. 2009, Gozzini κ.ά. 2009). Ειδικότερα, το συγκε-

κριμένο μοντέλο εμφανίζει τάση για υπερεκτίμηση της έντασης του ανέμου ανε-

ξάρτητα του τρόπου περιγραφής του αναγλύφου και της κατανομής ξηράς-θά-

λασσας.

Στη συγκεκριμένη εργασία παρουσιάζονται τα βασικά χαρακτηριστικά του

αριθμητικού μοντέλου WRF, οι αρχικές και οριακές συνθήκες που χρησιμοποιού-

νται για την επιχειρησιακή πρόγνωση σε συνδυασμό με τις εφαρμογές του. Το σύ-

νολο των προγνωστικών δεδομένων σε μορφή μετεωρολογικών χαρτών, μετεο-

γραμμάτων και τεφιγραμμάτων είναι διαθέσιμα σε καθημερινή βάση στην την

ιστοσελίδα http://meteoclima.gr. Η συγκεκριμένη εργασία αποσκοπεί στη στατι-

στική αξιολόγηση των προγνώσεων με βάση τις παρατηρήσεις από μετεωρολογι-

κούς σταθμούς επιφανείας ανομοιογενώς χωρικά κατανεμημένους στο πεδίο ολο-

κλήρωσης. Για το σκοπό αυτό αναπτύχθηκε κατάλληλη μεθοδολογία και λογισμικό

που περιλαμβάνει τον υπολογισμό των προγνώσεων του μοντέλου στις θέσεις των

σταθμών επιφανείας, τον ποιοτικό έλεγχο των μετρήσεων και την εκτίμηση των

στατιστικών δεικτών (Wilks 1995). Τα στατιστικά μεγέθη που εξετάζονται είναι η

τετραγωνική ρίζα του μέσου τετραγωνικού σφάλματος (Root Mean Square Error)

καθώς και το συστηματικό σφάλμα (bias) τόσο για τις συνεχείς όσο και για τις δια-

κριτές μεταβλητές σε μηνιαία βάση, αλλά και συνολικά για την περίοδο αξιολό-

γησης από τον Αύγουστο του 2008 έως και τον Δεκέμβριο του 2009 (17 μήνες).

Μέσα από τη συγκεκριμένη διαδικασία, διερευνάται η χρονική εξέλιξη των δύο κα-

τηγοριών σφαλμάτων για το σύνολο του πεδίου ολοκλήρωσης, το οποίο περιλαμ-

βάνει ένα μεγάλο εύρος κλιματικών περιοχών με σημαντικά ανομοιογενή φυσιο-

γραφικά χαρακτηριστικά και με διαφορετικές συνοπτικές συνθήκες.

2. Αρχιτεκτονική του μοντέλου

Το μοντέλο WRF ακολουθεί την υδροστατική προσέγγιση ή τη μη υδροστατική

επίλυση και αποτελεί ένα αξιόπιστο σύστημα με αυξημένες απαιτήσεις σε υπο-

λογιστική ισχύ για την εκτίμηση ατμοσφαιρικών φαινομένων σε τοπικό επίπεδο

(όπως συστήματα κατακόρυφης ανάπτυξης, συνοπτική και υποσυνοπτική κυ-

κλοφορία και φαινόμενα στη meso-α και meso-β χαρακτηριστική κλίμακα κινή-

σεων). Η αριθμητική επίλυση των εξισώσεων του μοντέλου WRF-NMM εφαρ-

μόζεται στα σημεία semi-staggered πλέγματος τύπου Ε, όπως απεικονίζεται στο

Σχήμα 1.

Η δυναμική του μοντέλου βασίζεται στον πυρήνα NMM (Non-hydrostatic

Mesoscale Model), ενώ τα σχήματα φυσικής που περιλαμβάνει είναι:

• Για τη μικροφυσική εφαρμόζεται το σχήμα Ferrier (Ferrier κ.ά. 2002).

• Το ισοζύγιο ακτινοβολιών παραμετροποιείται με το σχήμα του Geophys-

ical Fluid Dynamics Laboratory (GFDL) των Schwarzkopf και Fels (1991).

• Το σχήμα Betts-Miller-Janjic χρησιμοποιείται για τις διεργασίες των

νεφών και βροχόπτωσης (Janjic κ.ά. 2001, Janjic 2003).

005:Layout 1 10/3/12 1:58 PM Page 81

• Η φυσική του επιφανειακού στρώματος παραμετροποιείται με το σχήμα

Monin-Obukhov-Janjic (Zilitinkevich 1995).

• Για την τυρβώδη κινητική ενέργεια του πλανητικού οριακού στρώματος

χρησιμοποιείται το σχήμα Mellor-Yamada-Janjic (Mellor και Yamada 1982, Jan-

jic 1996).

• Υπομοντέλο εδάφους είναι το ενοποιημένο NOAH (Chen και Dudhia

2001).

Στο Σχήμα 2 παρουσιάζεται το διάγραμμα ροής ανάμεσα στα επιμέρους

σχήματα του μοντέλου (Dudhia 2009).

Σχήμα 2. Αλληλεπιδράσεις των

παραμετροποιήσεων των επιμέ-

ρους σχημάτων του μοντέλου

82 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 79-98

Σχήμα 1. Πλέγμα τύπου Ε σε κύριο (x,y) και δευτερεύον (x¢,y¢) σύστημα

συντεταγμένων. Η ελάχιστη έκταση τεσσάρων σημείων πλέγματος ση-

μειώνεται με τη σκιασμένη περιοχή. Η απόσταση ανάμεσα σε δύο διαδο-

χικά σημεία πλέγματος της ίδιας μεταβλητής απεικονίζεται με d

005:Layout 1 10/3/12 1:58 PM Page 82


Ειδικά στο υπομοντέλο εδάφους NOAH υπολογίζεται η επιφανειακή και

υπεδάφια απορροή καθώς και οι ροές θερμότητας και υγρασίας σε 4 υπεδάφια

στρώματα μέχρι το βάθος των 2 μέτρων (Σχήμα 3).

Με βάση το σχήμα NOAH (Chen και Dudhia 2001) η εκτίμηση της περιε-

κτικότητας του εδάφους σε υγρασία (θ σε μονάδες m3 m-3) προκύπτει:

όπου η διάχυση του νερού στο έδαφος (D σε μονάδες m2 s-1) και η υδραυ-

λική αγωγιμότητα (K σε μονάδες m s-1) αποτελούν συναρτήσεις του θ ενώ Fθαντιστοιχεί στις πηγές και καταβόθρες του εδαφικού νερού (υετίσιμο νερό, εξά-

τμιση και απορροή). Η επιφανειακή απορροή δίνεται R = Pd – Imax , όπου Pd ο

υετός που δεν συγκρατείται από τη βλάστηση και Imax η μέγιστη διήθηση του

νερού στο έδαφος η οποία υπολογίζεται:

(2.2)

όπου (2.3)

δi είναι το χρονικό βήμα ολοκλήρωσης του μοντέλου (s), ΔZi το i-οστό

πάχος υπεδάφιου στρώματος (m), Ks η υδραυλική αγωγιμότητα κορεσμού (m s-

1) και Kdtref = 3.0 και Kref=2x10-6 m s-1 σταθερές.

Σχήμα 3. Οι διεργασίες στο έδαφος από το υπομοντέλο NOAH (Dudhia 2009).

Ο πίνακας αναφέρει τα πάχη για τα 4 υπεδάφια στρώματα του μοντέλου

∂θ ∂ ∂θ ∂Κ= ( D ) + + Fθ (2.1)

∂t ∂z ∂z ∂z

005:Layout 1 10/3/12 1:58 PM Page 83

84 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 79-98

2. Διαμόρφωση της επιχειρησιακής λειτουργίας και προγνωστικά προϊόντα

Η αρχική εγκατάσταση του μοντέλου πραγματοποιήθηκε τον Ιανουάριο του 2008,

ενώ η επιχειρησιακή του λειτουργία σε καθημερινή βάση ξεκίνησε τον Ιούλιο του

2008 μετά από εκτεταμένη περίοδο δοκιμών και αξιολογήσεων των προγνώσεων.

Ο πρωτογενής κώδικας του μοντέλου αποτελείται από περίπου 5x107 γραμμές σε

FORTRAN95 και C και είναι πλήρως παραλληλοποιημένος ακολουθώντας το

πρωτόκολλο Message Passing Interface (MPI). Παραλληλοποιημένα είναι επίσης

τα στάδια προεπεξεργασίας και μετεπεξεργασίας των δεδομένων εισόδου και εξό-

δου αντίστοιχα.

Οι αρχικές και οριακές συνθήκες του μοντέλου κατά την επιχειρησιακή του

λειτουργία προέρχονται από τον προγνωστικό κύκλο 12 UTC του παγκόσμιου προ-

γνωστικού συστήματος Global Forecasting System (GFS) των National Centers

for Environmental Prediction (NCEP) σε ανάλυση 0.5°x0.5° και χρονική διακρι-

τοποίηση 3 ώρες. Εναλλακτικά έχουν χρησιμοποιηθεί πεδία ανάλυσης ή πρόγνω-

σης από το European Centre for Medium range Weather Forecast (ECMWF) καθώς

και αναλύσεις του συστήματος αφομοίωσης δεδομένων (LAPS) σε ερευνητικές,

κυρίως, προσομοιώσεις. Για την επιφανειακή θερμοκρασία θάλασσας χρησιμο-

ποιούνται τα real-time-global (rtg) δεδομένα σε 0.083x°0.083° ανάλυση (Gemill

κ.ά. 2007). Τα πρωτογενή αποτελέσματα των προσομοιώσεων μπορεί να είναι δια-

θέσιμα σε διάφορες μορφοποιήσεις, όπως binary, GRIB, GRIB2, NETCDF, ενώ

κατά τη φάση μετεπεξεργασίας των προγνωστικών προϊόντων η ακολουθούμενη

οπτικοποίηση βασίζεται στο λογισμικό NCL με μορφοποίηση σε EPS/JPG/PNG.

Πεδίο ολοκλήρωσης των προσομοιώσεων αποτελεί η ευρύτερη περιοχή της

Μεσογείου και της Ευρώπης ενώ ο χρονικός ορίζοντας των προγνωστικών προϊ-

όντων είναι 120 ώρες (5 ημέρες). Τα δεδομένα υποβάθρου τοπογραφίας προέρ-

χονται από το United States Geological Survey (USGS) Digital Elevation Model

(DEM) σε αρχική ανάλυση 30x30 sec (Σχήμα 4), ενώ τα δεδομένα υποβάθρου

για είδος βλάστησης και τύπο εδάφους προέρχονται από το USGS (24 κατηγορίες)

και το Federal Agricultural Organization (16 κατηγορίες) αντίστοιχα σε ανάλυση

30x30 sec (Σχήματα 5 και 6).

Σχήμα 4. Τοπογραφία του πεδίου ολοκλήρωσης

005:Layout 1 10/3/12 1:58 PM Page 84


Σχήμα 5. Κατηγορίες χρήσης γης (24) του πεδίου ολοκλήρωσης

Σχήμα 6. Τύποι εδαφών (16) του πεδίου ολοκλήρωσης

Το μοντέλο παρέχει επίσης τη δυνατότητα πολλαπλών εσωτερικών πλεγ-

μάτων (nests) με μονή ή αμφίδρομη επίδραση δηλαδή ενημέρωση του εσωτερι-

κού και υψηλότερης οριζόντιας ανάλυσης πλέγματος από το εξωτερικό πλέγμα

(μονόδρομη επίδραση) ή πέρασμα της προγνωστικής πληροφορίας και από το

πυκνό εσωτερικό πλέγμα στο αραιότερο εξωτερικό (αμφίδρομη επίδραση).

Στην εγκατάσταση του μοντέλου στο ΧΠΑ και για λόγους υπολογιστικής

επάρκειας έχει επιλεγεί ένα ενιαίο πεδίο ολοκλήρωσης 305x273 σημείων, με

0.09ºx0.09° οριζόντια διακριτοποίηση (~12 km), χρονικό βήμα ολοκλήρωσης 24

sec και 38 ασύμμετρα κατακόρυφα επίπεδα από την επιφάνεια μέχρι τα 25 hPa.

Η κατακόρυφη διακριτοποίηση του μοντέλου ακολουθεί τη σ-συντεταγμένη μέχρι

τα 400 hPa και την εφαρμογή ισοβαρικών επιπέδων από εκεί και πάνω (Σχήμα 7).

Η επιχειρησιακή διαδικασία των καθημερινών προσομοιώσεων αποτελεί-

ται από τρεις κύριες φάσεις:

• Τη φάση συλλογής και προεπεξεργασίας των αρχικών και οριακών συν-

θηκών.

• Τη φάση εκτέλεσης του μοντέλου και παραγωγής πρωτογενών δεδομέ-

νων.

• Τη φάση μετεπεξεργασίας των προγνώσεων (αλλαγή προβολικού συ-

στήματος στο οριζόντιο επίπεδο, παρεμβολή πεδίων σε προκαθορισμένα ισοβα-

ρικά επίπεδα, εξαγωγή προγνωστικών χρονοσειρών, οπτικοποίηση).Σχήμα 7. Η κατακόρυφη διακριτοποίηση του μο-

ντέλου

005:Layout 1 10/3/12 1:58 PM Page 85

Η φάση προεπεξεργασίας των δεδομένων παρουσιάζεται στο δομοδιά-

γραμμα του σχήματος 8 και αποτελείται από σύνολο αλγορίθμων σε FOR-

TRAN95, C, perl και shell script για τη μεταφορά των πεδίων ανάλυσης και πρό-

γνωσης από το NCEP, τον έλεγχο της πληρότητάς τους, την αποκωδικοποίησή

τους και την επαναπροβολή τους στα σημεία πλέγματος του πεδίου ολοκλήρωσης

για την παραγωγή των αρχικών και οριακών συνθηκών του μοντέλου. Στην υπο-

λογιστική υποδομή της ΟΔΑΚ, η προεπεξεργασία των δεδομένων διαρκεί περί-

που 45 λεπτά, η παράλληλη εκτέλεση του μοντέλου σε 24 επεξεργαστές διαρκεί

3 ώρες ενώ η μετεπεξεργασία και οπτικοποίηση των αποτελεσμάτων διαρκεί πε-

ρίπου 1 ώρα. Με βάση τη συγκεκριμένη διαδικασία, παράγονται πάνω από 1,5 GB

πρωτογενή δεδομένα σε καθημερινή βάση τα οποία οπτικοποιούνται και διατίθε-

νται ελεύθερα από την ιστοσελίδα http://meteoclima.gr (Σχήμα 9). Ειδικότερα

στον σύνδεσμο ΠΡΟΓΝΩΣΗ ΚΑΙΡΟΥ διατίθενται πάνω από 10 ατμοσφαιρικές

μεταβλητές τόσο για το σύνολο της περιοχής ολοκλήρωσης όσο και εστιασμένες

πάνω από το Ελλαδικό χώρο.

Σχήμα 9. Η ιστοσελίδα http://meteoclima.gr

3. Ανάπτυξη μεθοδολογίας στατιστικής αξιολόγησης

Η αξιολόγηση της προγνωστικής ικανότητας του μοντέλου πραγματοποιήθηκε

συγκρίνοντας μία προς μία τις μετρήσεις 935 μετεωρολογικών σταθμών επιφα-

νείας που προέρχονται από το ευρωπαϊκό δίκτυο μετεωρολογικών σταθμών του

World Meteorological Organization (WMO) και παρέχονται από το European

Centre for Medium-Range Weather Forecast (ECMWF), με τις προγνωστικές

τιμές του μοντέλου WRF-NMM, για τα αντίστοιχα σημεία (Σχήμα 10).

Καθώς τα σημεία πλέγματος του πεδίου ολοκλήρωσης του μοντέλου συ-

νήθως δεν συμπίπτουν με τις ακριβείς θέσεις των σταθμών, επιλέχθηκε το εγγύ-

τερο χερσαίο σημείο του πλέγματος προς τη θέση του σταθμού ώστε να εξαχθούν

οι αντίστοιχες προγνωστικές τιμές. Εναλλακτικά μπορεί να εφαρμοστεί η μέθο-

δος παρεμβολής των εκτιμούμενων τιμών του μοντέλου από τα σημεία του πλέγ-

ματος στις ακριβείς θέσεις των σταθμών παρατήρησης, η οποία ανά περίπτωση πι-

86 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 79-98

Σχήμα 8. Δομοδιάγραμμα της φάσης προ-

επεξεργασίας των δεδομένων

005:Layout 1 10/3/12 1:58 PM Page 86


θανόν να προσφέρει σχετικά καλύτερα αποτελέσματα. Η ακολουθούμενη μέθο-

δος του εγγύτερου προς τον σταθμό σημείου πλέγματος επιτρέπει τη δημιουργία

πληθυσμών, αποτελούμενων από ζεύγη εκτιμώμενων και παρατηρούμενων τιμών

στις αντίστοιχες ακριβείς θέσεις των σταθμών παρατήρησης. Παρά τη δημιουρ-

γία ενός ιδιαίτερα πυκνού συνόλου ζευγών, η άμεση σύγκριση των παρατηρού-

μενων με τις αντίστοιχες εκτιμούμενες τιμές θεωρείται σε πολλές περιπτώσεις

προβληματική. Βασική αιτία αποτελούν διαφοροποιήσεις στην αναπαράσταση

των φυσιογραφικών χαρακτηριστικών από τα αριθμητικά μοντέλα σε σχέση με

την πραγματικότητα. Τα αριθμητικά μοντέλα αναγκαστικά απλοποιούν και ομο-

γενοποιούν τις συνθήκες στην επιφάνεια ως σύνολο σημείων πλέγματος, το οποίο

σε αρκετές περιπτώσεις εμφανίζεται ως ιδιαίτερα αραιό. Μικρής κλίμακας ιδιαι-

τερότητες στην επιφάνεια, όπως ορεογραφικές εξάρσεις ή τοπογραφικές ασυνέ-

χειες υπό μορφή περιορισμένων υδάτινων επιφανειών, δεν μπορούν να απεικονι-

στούν από τα αριθμητικά μοντέλα. Η συγκεκριμένη αδυναμία επηρεάζει σημα-

ντικά την ικανότητα επαρκούς ανάλυσης ατμοσφαιρικών φαινομένων και περι-

γραφής των επιφανειακών ροών ορμής και θερμότητας που επιδρούν στον πε-

ριοχικό καιρό και κλίμα (Wilks 1995). Η μη επαρκής αναπαράσταση των φυσιο-

γραφικών χαρακτηριστικών, που αντιστοιχούν στις ακριβείς τοποθεσίες των σταθ-

μών παρατήρησης, από τα αριθμητικά μοντέλα οδηγούν σε ασυμβατότητες στο

πλαίσιο αξιολόγησης των προγνώσεων.

Στη διαδικασία συλλογής των επιφανειακών μετρήσεων εντάσσεται ο ποι-

οτικός έλεγχος και η συστηματοποίηση αυτών, αφενός για εμφανώς λανθασμένες

ή απούσες τιμές και αφετέρου για τιμές ασύμβατες με τις προγνωστικές ώρες του

συστήματος. Η συγκεκριμένη διαδικασία περιλαμβάνει αρχικά έλεγχο της σύ-

μπτωσης των θέσεων των σταθμών με σημεία πλέγματος που αντιστοιχούν σε

ξηρά και σε αντίθετη περίπτωση οι συγκεκριμένοι σταθμοί απομακρύνονται από

τη διαδικασία. Στην αξιολόγηση δεν ελήφθησαν υπόψη σταθμοί με συστηματικά

λανθασμένες μετρήσεις ή μετρήσεις εκτός φυσικών ορίων της παρατηρήσιμης

μεταβλητής.

Σχήμα 10. Πεδίο ολοκλήρωσης του μοντέλου WRF-NMM. Στα σημεία αποτυπώνονται οι θέσεις

των 935 μετεωρολογικών σταθμών

005:Layout 1 10/3/12 1:58 PM Page 87

88 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 79-98

Σχετικά με τις συνεχείς στο χώρο μετεωρολογικές παραμέτρους της θερ-

μοκρασίας, της ταχύτητας του ανέμου και της ατμοσφαιρικής πίεσης στη Μέση

Στάθμη Θάλασσας (ΜΣΘ), οι στατιστικοί δείκτες της τετραγωνικής ρίζας του

μέσου τετραγωνικού σφάλματος (Root Mean Square Error, RMSE) και το συ-

στηματικό σφάλμα (bias) χρησιμοποιήθηκαν προκειμένου να εξαχθούν συμπε-

ράσματα για την ποιότητα των προγνώσεων του μοντέλου. Το συστηματικό

σφάλμα εκτιμά την αντιστοιχία ανάμεσα στη μέση τιμή της πρόγνωσης (F) και της

παρατήρησης (O). Το συγκεκριμένο μέγεθος υπολογίζει το άθροισμα διαφορών σε

σύνολο N τιμών:

(3.1)

Σε περίπτωση όπου bias < O το μοντέλο υποεκτιμά το σύνολο τιμών της

συγκεκριμένης μεταβλητής, ενώ η τιμή bias > O σχετίζεται με υπερεκτίμηση της

αντίστοιχης τιμής παρατήρησης από το μοντέλο (Katsafados 2003).

Το μέσο τετραγωνικό σφάλμα θεωρείται από τα πλέον διαδεδομένα κατά

την εκτίμηση ακρίβειας της πρόγνωσης και λειτουργεί σε πεδία πλέγματος καθ’ύ-

ψος καθώς και στο σύνολο συνεχών μεταβλητών των παρατηρήσεων επιφανείας:

(3.2)

Η συγκεκριμένη σχέση λαμβάνει τιμές στο διάστημα και τέλεια προγνω-

στικά πεδία προσεγγίζουν την τιμή 0. Το μέγεθος RMSE δεν εμφανίζεται αδιά-

στατο καθώς διατηρεί τις μονάδες των υπό σύγκριση μετεωρολογικών μεταβλη-

τών (Papadopoulos και Katsafados 2009).

Η αξιολόγηση διακριτών μετεωρολογικών μεταβλητών, όπως ο υετός, βα-

σίζεται στη δημιουργία πίνακα ενδεχομένων, διαστάσεων 2x2, που περιλαμβάνει

το σύνολο των πιθανών συνδυασμών πρόγνωσης και παρατήρησης. Το κάθε στοι-

χείο του πίνακα αντιπροσωπεύει το πλήθος των περιπτώσεων, όπου η εκτιμούμενη

και η παρατηρούμενη βροχόπτωση υπερβαίνει προκαθορισμένο ύψος σε αντί-

στοιχες χρονικές περιόδους. Η κατανομή των τεσσάρων συνδυασμών παριστά-

νεται στον Πίνακα 1, ο οποίος αποτελεί τυπικό δείγμα πίνακα ενδεχομένων για

διακριτές μεταβλητές.

Πίνακας 1. Πίνακας ενδεχομένων διακριτών μετεωρολογικών μετα-

βλητών. Τα γράμματα a-d αντιστοιχούν στο σύνολο των πιθανών ζευ-

γών πρόγνωσης/παρατήρησης (σύνθεση από Wilks 1995)

005:Layout 1 10/3/12 1:58 PM Page 88


Ο όρος a υποδηλώνει το πλήθος των περιπτώσεων όπου οι εκτιμούμενες

και παρατηρούμενες τιμές υπερβαίνουν το προκαθορισμένο ύψος βροχόπτωσης

και λογίζεται ως επιτυχής πρόγνωση. Αντίστοιχα, επιτυχείς θεωρούνται οι περι-

πτώσεις μη υπέρβασης του προκαθορισμένου ύψους βροχόπτωσης τόσο από την

προγνωστική τιμή όσο και από την τιμή της παρατήρησης, το πλήθος των οποίων

αντιστοιχεί στον όρο d. Το στοιχείο b αντιπροσωπεύει το πλήθος των ενδεχομέ-

νων όπου η εκτιμούμενη τιμή υπερβαίνει συγκεκριμένο ύψος βροχόπτωσης, ενώ

η αντίστοιχη τιμή παρατήρησης όχι. Το στοιχείο c υποδηλώνει τη συχνότητα εμ-

φάνισης περιπτώσεων κατά τις οποίες η μετρούμενη τιμή υπερβαίνει προκαθορι-

σμένο ύψος βροχόπτωσης σε αντίθεση με την εκτιμούμενη τιμή. Το ενδεχόμενο

b χαρακτηρίζεται ως εσφαλμένη πρόγνωση, ενώ το ενδεχόμενο c ως αποτυχής

πρόγνωση. Το σύνολο των πιθανών συνδυασμών είναι n=a+b+c+d με τις ιδεατές

προγνώσεις να επιδεικνύουν b=c=0 (Katsafados 2003).

Ο πίνακας ενδεχομένων αποτελεί τη βάση για θεμελίωση βαθμωτών στα-

τιστικών μεγεθών στο πλαίσιο αξιολόγησης διακριτών μετεωρολογικών μετα-

βλητών. Στη συγκεκριμένη εργασία η αξιολόγηση των προγνωστικών δεδομένων

βροχόπτωσης βασίστηκε στους στατιστικούς δείκτες του συστηματικού σφάλμα-

τος (bias, B) και της τετραγωνικής ρίζας του μέσου τετραγωνικού σφάλματος

(root mean square error, rmse), οι οποίοι προκύπτουν από τον πίνακα ενδεχομέ-

νων. Ειδικότερα, το συστηματικό σφάλμα αποτελεί την αναλογία της συχνότητας

θετικών εκτιμήσεων (περιπτώσεις προγνώσεων “Yes” του πίνακα ενδεχομένων)

προς τη συχνότητα θετικών παρατηρήσεων (περιπτώσεις παρατηρήσεων “Yes”

του πίνακα ενδεχομένων) και περιγράφεται ως:

(3.3)

Προγνώσεις με B=1 υποδηλώνουν πως η συγκεκριμένη περίπτωση υπέρ-

βασης προκαθορισμένου ύψους βροχής εκτιμήθηκε με την ίδια συχνότητα με την

οποία παρατηρήθηκε. Τιμές σφάλματος μεγαλύτερες της μονάδας αντιστοιχούν σε

περιπτώσεις οι οποίες εκτιμήθηκαν συχνότερα από ότι παρατηρήθηκαν και ταυ-

τίζονται με υπερεκτίμηση της πρόγνωσης.

Η τετραγωνική ρίζα του μέσου τετραγωνικού σφάλματος ποσοτικοποιεί το

εύρος των διαφορών ανάμεσα στις εκτιμούμενες τιμές και στις παρατηρήσεις που

υπερβαίνουν προκαθορισμένο ύψος βροχής (Colle κ.ά. 1999· 2000). Η εξίσωση

που εκφράζει το rmse λαμβάνει μορφή αντίστοιχη της σχέσης (3.2):

(3.4)

όπου και τα αντίστοιχα εκτιμούμενα και μετρούμενα ύψη βροχής σε σύ-

νολο N παρατηρήσεων που υπερβαίνουν το προκαθορισμένο όριο. Η συμπερι-

φορά του συγκεκριμένου στατιστικού μεγέθους εμφανίζεται ταυτόσημη με την

αντίστοιχη για συνεχείς μεταβλητές.

Οι στατιστικοί δείκτες που προκύπτουν από τις παραπάνω σχέσεις για τις

συνεχείς και τις διακριτές μεταβλητές εκφράζουν την απόκλιση των προγνώσεων

από τις πραγματικές τιμές και εφαρμόστηκαν για τις πρώτες 72 προγνωστικές

ώρες του συστήματος προκειμένου να διαπιστωθεί η χρονική εξέλιξη της προ-

005:Layout 1 10/3/12 1:58 PM Page 89

90 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 79-98

γνωστικής ικανότητας του μοντέλου. Οι συγκεκριμένοι δείκτες υπολογίστηκαν

σε μηνιαία βάση, από τον Αύγουστο του 2008 έως και το Δεκέμβριο του 2009 (17

μήνες) καθώς και για το σύνολο της συγκεκριμένης περιόδου με σκοπό την αξιο-

λόγηση της απόδοσης του προγνωστικού μοντέλου.

4. Ανάλυση Αποτελεσμάτων

4.1 Συνολική Περίοδος

Τα στατιστικά μεγέθη RMSE και bias εκτιμήθηκαν για το σύνολο των σταθμών

επιφανείας και αφορούν την ατμοσφαιρική πίεση στη ΜΣΘ, τη θερμοκρασία του

αέρα στα 2 μ. και την ένταση του ανέμου στα 10 μ. Ειδικότερα, η ατμοσφαιρική

πίεση παρουσιάζει σταδιακή αύξηση του σφάλματος με τον προγνωστικό χρόνο

υποδηλώνοντας ισχυρή χρονική εξάρτηση της προγνωστικότητας του συγκεκρι-

μένου πεδίου (Σχήμα 11α). Συνδυάζεται επίσης με περιορισμένη υποεκτίμηση

μέχρι 0.5 hPa στο σύνολο της προγνωστικής περιόδου.

Το προγνωστικό σφάλμα της θερμοκρασίας στα 2 μ. δείχνει περιορισμένη

εξάρτηση από τον χρόνο και κυμαίνεται σε εύρος από 2.5 έως 3°C, για το σύνολο

της περιόδου. Το bias εμφανίζει ημερήσιο κύκλο με αξιοσημείωτη περιοδικότητα

με υποεκτίμηση τις νυχτερινές ώρες και υπερεκτίμηση τις πρωινές και μεσημ-

βρινές ώρες (Σχήμα 11β). Η συγκεκριμένη συμπεριφορά μπορεί να αποδοθεί κυ-

ρίως στην ελλιπή περιγραφή των επιφανειακών ροών ενέργειας η οποία πιθανώς

να προέρχεται από την αρχικοποίηση και τη λειτουργία του υπομοντέλου εδά-

φους. Στην περίπτωση της έντασης του ανέμου στα 10 μ. εντοπίζεται συστημα-

τική υπερεκτίμηση στο σύνολο της προγνωστικής περιόδου η οποία κυμαίνεται

από 0.5 m s-1 κατά τις απογευματινές ώρες και λαμβάνει μέγιστες τιμές κατά τις

πρωϊνές ώρες μέχρι 1.5 m s-1. Με βάση τους Roux κ.ά. (2009) τα μέγιστα του προ-

γνωστικού σφάλματος του ανέμου εντοπίζονται σε υψόμετρα από 700-1500 m

καθώς και σε παράκτιες περιοχές και βρίσκονται σε γενική συμφωνία τόσο με τα

αποτελέσματα της συγκεκριμένης αξιολόγησης όσο και με τα αποτελέσματα από

ανάλογες εργασίες (Katsafados κ.ά. 2011).

α)

005:Layout 1 10/3/12 1:58 PM Page 90

Σχήμα 11. Χρονική διακύμανση των στατιστικών μεγεθών RMSE (διακεκομμένη γραμμή) και bias

(συνεχής γραμμή) (α) της ατμοσφαιρικής πίεσης στη ΜΣΘ σε hpa, (β) της θερμοκρασίας στα 2 μ. σε

°C και (γ) και ταχύτητας ανέμου στα 10 μ. σε m s-1 για το σύνολο του εξεταζόμενου διαστήματος. Στον

κάτω οριζόντιο άξονα αποτυπώνονται οι προγνωστικές ώρες, με ώρα ανάλυσης τις 12 UTC, ενώ στον

άνω άξονα εμφανίζεται ο δειγματικός χώρος (πλήθος των ζευγών πρόγνωσης-παρατήρησης)

Το συστηματικό σφάλμα (bias) εκτιμήθηκε για τον αθροιστικό υετό 6ωρου

για το σύνολο της περιόδου αξιολόγησης (Αύγουστος 2008-Δεκέμβριος 2009)

χωριζόμενο σε 7 διακριτές κλάσεις των 0.5, 2, 4, 6, 10, 16 και 24 mm. Στο Σχήμα

12α παρουσιάζεται το bias του πρώτου προγνωστικού 24ωρου το οποίο εμφανί-

ζει συστηματική υπερεκτίμηση των μικρών υψών υετού (0.5 mm) για το σύνολο

των επιμέρους 6ωρων με μέγιστο 2.26 την περίοδο 18-24. Τα μεσαία ύψη υετού

(2-10 mm) υπερεκτιμούνται ελαφρά κατά τις προγνωστικές περιόδους 6-12 και

18-24 ενώ εμφανίζουν υποεκτίμηση κατά τις περιόδους 0-6 και 12-18. Ανάλογη

συμπεριφορά εμφανίζουν και τα επόμενα 24ωρα με αναμενόμενα ενισχυμένη υπε-

ρεκτίμηση των μικρών και μεσαίων υψών μέχρι 2.34 την προγνωστική περίοδο

42-48 και υποεκτίμηση των υψών που υπερβαίνουν τα 16 και 24 mm (Σχήμα 12β

και γ).


β)

γ)

005:Layout 1 10/3/12 1:58 PM Page 91

92 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 79-98

Σχήμα 12. Διακύμανση του συστηματικού σφάλματος (bias) των αθροιστικών 6ωρων υετίσιμων

κατακρημνισμάτων ανά διακριτά ύψη για (α) το πρώτο 24ωρο, (β) το δεύτερο 24ωρο και (γ) το

τρίτο 24ωρο για το σύνολο του εξεταζόμενου διαστήματος (Αύγουστος 2008-Δεκέμβριος 2009).

Στον κάτω οριζόντιο άξονα αποτυπώνονται οι κλάσεις βροχόπτωσης (mm) ενώ στον άνω άξονα εμ-

φανίζεται ο δειγματικός χώρος (πλήθος των ζευγών πρόγνωσης-παρατήρησης) ανά κλάση

α)

β)

γ)

005:Layout 1 10/3/12 1:58 PM Page 92

Το προγνωστικό σφάλμα (RMSE) του 6ωρου αθροιστικού υετού εμφανίζει

σχετικά περιορισμένη διακύμανση από 2.3 έως 3.1 mm χωρίς να αυξάνεται ση-

μαντικά με τον προγνωστικό χρόνο (Σχήμα 13).

Σχήμα 13. Χρονική διακύμανση του προγνωστικού σφάλματος (RMSE) των αθροιστικών 6ωρων

υετίσιμων κατακρημνισμάτων. Στον κάτω οριζόντιο άξονα αποτυπώνονται οι προγνωστικές ώρες,

με ώρα ανάλυσης τις 12 UTC, ενώ στον άνω άξονα εμφανίζεται ο δειγματικός χώρος (πλήθος των

ζευγών πρόγνωσης-παρατήρησης)

4.2 Μηνιαία διακύμανση

Σημαντική μηνιαία διακύμανση εμφανίζουν οι εξεταζόμενοι δείκτες σφάλματος

καθώς και η ακρίβεια της πρόγνωσης για τα πεδία της πίεσης στη ΜΣΘ, της θερ-

μοκρασίας στα 2 μ. και της έντασης του ανέμου στα 10 μ. Ενδεικτικά παρουσιά-

ζονται οι μήνες που κατέδειξαν τις σημαντικότερες διακυμάνσεις ανά προγνω-

στικό πεδίο. Ειδικότερα, η ατμοσφαιρική πίεση στην ΜΣΘ παρουσιάζει σχεδόν

μηδενικό συστηματικό σφάλμα κατά τους θερινούς μήνες με σχετική μείωση της

ακρίβειας μέχρι 2 hPa προς το τέλος του προγνωστικού ορίζοντα (Σχήμα 14β).

Αντίθετα, κατά τη χειμερινή περίοδο, εμφανίζεται συστηματική υποεκτίμηση (0.5

έως 1 hPa), αλλά με σημαντική αύξηση του σφάλματος έως και τις 72 ώρες

(Σχήμα 14α). Σε αυτό φαίνεται να συντελεί το γεγονός ότι, κατά τη χειμερινή πε-

ρίοδο, η κινητικότητα των ατμοσφαιρικών διαταραχών στο βόρειο ημισφαίριο

είναι πολύ μεγαλύτερη (μεγαλύτερη συχνότητα εμφάνισης υφέσεων), αυξάνοντας

παράλληλα και την ασάφεια της πρόγνωσης, το οποίο αποτυπώνεται στον δείκτη

RMSE.


005:Layout 1 10/3/12 1:58 PM Page 93


(συνεχής γραμμή) της ατμοσφαιρικής πίεσης στη ΜΣΘ σε hpa, για α) τον Ιανουάριο 2009 και β) τον

Ιούνιο 2009. Στον κάτω οριζόντιο άξονα αποτυπώνονται οι προγνωστικές ώρες, με ώρα ανάλυσης

τις 12 UTC, ενώ στον άνω άξονα εμφανίζεται ο δειγματικός χώρος (πλήθος των ζευγών σύγκρισης)

Η ένταση του ανέμου στα 10 μ. υπερεκτιμάται στο σύνολο των επιμέρους

μηνών της εξεταζόμενης περιόδου με μέγιστες τιμές μέχρι 1.5 m s-1 κατά τους

χειμερινούς μήνες (Σχήμα 15α). Το συστηματικό σφάλμα εμφανίζει επίσης ση-

μαντική ημερήσια κύμανση με τη μέγιστη υπερεκτίμηση να εντοπίζεται κατά τις

νυχτερινές και πρωινές ώρες. Η τετραγωνική ρίζα του μέσου τετραγωνικού σφάλ-

ματος λαμβάνει μικρότερες τιμές κατά την θερινή περίοδο (~2.5 m s-1) και παρα-

μένει σχετικά σταθερή στο σύνολο της προγνωστικής περιόδου (Σχήμα 15β). Αντί-

θετα το προγνωστικό σφάλμα τη χειμερινή περίοδο υπερβαίνει τα 3 m s-1 σε κά-

ποιες περιπτώσεις. Συνεπώς το μοντέλο φαίνεται να αναπαριστά ικανοποιητικά τις

ισχυρές θερμικές κυκλοφορίες (πχ. θαλάσσια αύρα) που αναπτύσσονται κατά την

περίοδο της μέγιστης ηλιακής ακτινοβολίας.

94 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 79-98

α)

β)

005:Layout 1 10/3/12 1:58 PM Page 94


(συνεχής γραμμή) της ταχύτητας του ανέμου στα 10 μ. σε m s-1, για α) τον Φεβρουάριο 2009 και β)

τον Αύγουστο 2009. Στον κάτω οριζόντιο άξονα αποτυπώνονται οι προγνωστικές ώρες, με ώρα

ανάλυσης τις 12 UTC, ενώ στον άνω άξονα εμφανίζεται ο δειγματικός χώρος (πλήθος των ζευγών

σύγκρισης)

Η συμπεριφορά του συστηματικού σφάλματος της θερμοκρασίας είναι ανα-

μενόμενη εμφανίζοντας ημερήσια κύμανση η οποία είναι πιο σημαντική τους θε-

ρινούς μήνες. Ειδικότερα την περίοδο μέγιστης ηλιακής ακτινοβολίας (Σχήμα

16α) παρουσιάζεται συστηματική υποεκτίμηση των ελαχίστων θερμοκρασιών γε-

γονός που μπορεί να αποδοθεί στο πιθανό έλλειμα υγρασίας στο έδαφος το οποίο

εμφανίζεται πιο σημαντικό τη θερινή περίοδο με αποτέλεσμα την περαιτέρω ψύξη

του εδάφους κατά τις νυχτερινές ώρες και την εμφάνιση μεγαλύτερου ημερήσιου

θερμομετρικού εύρους. Αντίθετα το συστηματικό σφάλμα εμφανίζεται ιδιαίτερα

περιορισμένο κατά τους χειμερινούς μήνες και συνδυάζεται με σχετικά μειωμένο

προγνωστικό σφάλμα (Σχήμα 16β).


α)

β)

005:Layout 1 10/3/12 1:58 PM Page 95


(συνεχής γραμμή) της θερμοκρασίας στα 2 μ. σε °C, για (α) τον Ιούνιο του 2009 και (β) το Δεκέμ-

βριο του 2009. Στον κάτω οριζόντιο άξονα αποτυπώνονται οι προγνωστικές ώρες, με ώρα ανάλυ-

σης τις 12 UTC, ενώ στον άνω άξονα εμφανίζεται ο δειγματικός χώρος (πλήθος των ζευγών σύ-

γκρισης)

Συνολικά εντοπίζονται 2 βασικές κατηγορίες συμπεριφοράς στο σφάλμα

κατά τη διάρκεια των εξεταζόμενων μηνών. Τους μήνες με τη μεγαλύτερη διάρ-

κεια ημέρας, κατά τους οποίους υπάρχει μια συνολική υποεκτίμηση των θερμο-

κρασιών, και στους μήνες με τη μεγαλύτερη διάρκεια νύχτας, όπου εμφανίζεται

συνολική περιορισμένη υπερεκτίμηση. Επιπροσθέτως το RMSE, δεν παρουσιά-

ζει ουσιαστικές διαφοροποιήσεις μεταξύ θερινών και χειμερινών μηνών, παρόλο

που το bias φαίνεται να έχει πιο σταθερή συμπεριφορά στον χρονικό ορίζοντα

της πρόγνωσης.

96 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 79-98

α)

β)

005:Layout 1 10/3/12 1:58 PM Page 96

5. Συμπεράσματα – μελλοντική έρευνα

Στη συγκεκριμένη εργασία παρουσιάστηκαν τα βασικά χαρακτηριστικά του αριθ-

μητικού μοντέλου WRF το οποίο έχει εγκατασταθεί στην παράλληλη υπολογι-

στική υποδομή του Τμήματος Γεωγραφίας του Χαροκόπειου Πανεπιστημίου Αθη-

νών παρέχοντας επιχειρησιακή πρόγνωση καιρού 5 ημερών για την ευρύτερη πε-

ριοχή της Μεσογείου. Το σύνολο των προγνωστικών δεδομένων σε μορφή μετε-

ωρολογικών χαρτών, μετεογραμμάτων και τεφιγραμμάτων είναι διαθέσιμα σε κα-

θημερινή βάση από την ιστοσελίδα http://meteoclima.gr.

Στο πλαίσιο της συγκεκριμένης έρευνας αναπτύχθηκε επίσης κατάλληλη

μεθοδολογία και λογισμικό για τη στατιστική αξιολόγηση των προγνώσεων του

μη υδροστατικού αριθμητικού μοντέλου WRF-NMM. Με βάση τους στατιστι-

κούς δείκτες, το μοντέλο παρουσιάζει ικανοποιητική προγνωστική συμπεριφορά

τόσο για τις συνεχείς όσο και για τις διακριτές μεταβλητές στο σύνολο της πε-

ριόδου αξιολόγησης (Αύγουστος 2008-Δεκέμβριος 2009). Τα προγνωστικά πεδία

που αξιολογήθηκαν ήταν η ατμοσφαιρική πίεση στη ΜΣΘ, η θερμοκρασία στα 2

μ., η ένταση του ανέμου στα 10 μ. καθώς και ο αθροιστικός υετός 6 ώρου.

Η ατμοσφαιρική πίεση στη ΜΣΘ παρουσιάζει σταδιακή αύξηση του προ-

γνωστικού σφάλματος με το χρόνο και συνδυάζεται με περιορισμένη υποεκτί-

μηση μέχρι 0.5 hPa στο σύνολο της προγνωστικής περιόδου. Οι χαμηλότερες τιμές

του προγνωστικού σφάλματος που προέκυψαν κατά τη θερινή περίοδο μπορούν

εν μέρει να αποδοθούν στην εξασθένηση της μεταβλητότητας της ατμοσφαιρι-

κής κυκλοφορίας σε σχέση με τους χειμερινούς μήνες. Το προγνωστικό σφάλμα

της θερμοκρασίας διατηρείται σε αναμενόμενες και αποδεκτές τιμές, ενώ παρου-

σιάζεται συστηματική υποεκτίμηση των ελαχίστων θερμοκρασιών κατά τη θερμή

περίοδο, γεγονός που μπορεί να αποδοθεί σε πιθανό έλλειμα υγρασίας στο έδα-

φος προερχόμενο από την αρχικοποίηση του μοντέλου ή από τη λειτουργία του

υπομοντέλου εδάφους. Η ένταση του ανέμου υπερεκτιμάται συστηματικά με μέ-

γιστη τιμή κατά τη χειμερινή περίοδο μέχρι 1.5 m s-1.

Με βάση τη στατιστική αξιολόγηση της προγνωστικότητας του αθροιστι-

κού υετού προκύπτει συστηματική υπερεκτίμηση των μικρών υψών υετού (0.5

mm) με μέγιστο bias 2.34 στο σύνολο της προγνωστικής περιόδου των 72 ωρών.

Τα μεσαία ύψη υετού (2-10 mm) υποεκτιμούνται ελαφρά κυρίως κατά το δεύτερο

και τρίτο 24ωρο ενώ υποεκτιμούνται συστηματικά τα ύψη που υπερβαίνουν τα 16

και 24 mm.

Συνοψίζοντας, το συγκεκριμένο ατμοσφαιρικό προγνωστικό σύστημα στην

επιχειρησιακή διαμόρφωση που ακολουθεί στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Αθη-

νών αποτελεί ένα αξιόπιστο εργαλείο εκτίμησης του καιρού για τον ελλαδικό

χώρο και την ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου. Στόχο μελλοντικής έρευνας απο-

τελεί η αξιολόγηση πεδίων ανώτερης ατμόσφαιρας (γεωδυναμικό ύψος, θερμο-

κρασία, σχετική υγρασία) σε συνδυασμό με τη χωρική κατανομή των σφαλμάτων

με σκοπό την βελτίωση των σχημάτων παραμετροποίησης των διεργασιών του

οριακού στρώματος της ατμόσφαιρας και του υπομοντέλου εδάφους.


005:Layout 1 10/3/12 1:58 PM Page 97


Chen, F. και Dudhia, J. (2001), «Coupling an advanced land-surface/hydrology model with the Penn

State/NCAR MM5 modeling system. Part I: Model implementation and sensitivity»,

Monthly Weather Review 129(4): 569-585.

Colle, B.A., Westrick, K.J. και Mass, C.F. (1999), «Evaluation of MM5 and Eta-10 Precipitation

Forecasts over the Pacific Northwest during the Cool Season», Wea. Forecasting 14: 137-

154.

Colle, B.A., Mass, C.F. και Westrick, K.J. (2000), «MM5 precipitation verification over the Pacific

Northwest during the 1997-1998 cool seasons», Wea. Forecasting 15: 730-744.

Galanis, G., Louka P., Katsafados P., Kallos, G. και Pytharoulis I. (2006), «Applications of Kalman

filters based on non linear functions to numerical weather predictions», Annales Geophysi-cae 24, 2451-2460.

Gemmill, W., Katz, B. και Li, X. (2007), «Daily Real-Time Global Sea Surface Temperature - High

Resolution Analysis at NOAA/NCEP», NOAA / NWS / NCEP / MMAB Office Note Nr.

260, 39 σ.

Gozzini, B., Bartolini, G., Grifoni, D., Messeri, G., Pasi, F., Piani, F., Rossi, M. και Tei, C. (2008),

Evaluation of Year 2007 Operational WRF-NMM, 9th WRF workshop Boulder, Colorado,

23-27 Ιουνίου 2008.

Janjic. Z.I., Gerrity, J.P. και Nickovic, S. (2001), «An Alternative Approach to Nonhydrostatic Mod-

eling», Monthly Weather Review 129: 1164-1178.

Katsafados, P. (2003), Factors and parameterizations contributing the medium range forecast skillof limited area models, Διδακτορική Διατριβή, Τμήμα Φυσικής, Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Katsafados, P., Papadopoulos, A., Mavromatidis, E. και Gkikas, N. (2011): «Quantitative verifica-

tion statistics of WRF predictions over the Mediterranean region», 12th Annual WRF Users’

Event, 20-24 Ιουνίου 2011, Boulder CO, USA.

Kallos, G., Nickovic, S., Papadopoulos, A., Jovic, D., Kakaliagou, O., Misirlis, N., Boukas, L.,

Mimikou, N., Sakellaridis, G., Papageorgiou, J., Anadranistakis, E. και Manousakis, M

(1997), «The regional weather forecasting system SKIRON: An overview», Proceedings ofthe Symposium on Regional Weather Prediction on Parallel Computer Environments, Αθήνα,

15-17 Οκτωβρίου 1997, σσ. 109-122.

Papadopoulos, A., Katsafados, P., Kallos, G. και Nickovic, S. (2002), «The weather forecasting sys-

tem for POSEIDON-An overview», GAOS 8(2-3): 219-237.

Papadopoulos, A., Katsafados, P. (2009): «Verification of operational weather forecasts from the

POSEIDON system across the Eastern Meditarreanean», Natural Hazards and Earth Sys-tem Sciences 9(4): 1299-1306.

Roux, G., Liu, Y., Monache, L.D., Shey, R.S. και Warner, T.T. (2008), Verification of High Resolu-tion WRF-STFDDA Surface Forecasts over mountains and plains, 9th WRF workshop,

Boulder, Colorado, 23-27 Ιουνίου 2008.

Schwarzkopf, M.D. και Fels, S. (1991), «The simplified exchange method revisited: An accurate,

rapid method for computation of infrared cooling rates and fluxes», Journal of GeophysicalResearch 96(D5): 9075-9096.

Wilks, D.S. (1995), Statistical Methods in the Atmospheric Sciences, Academic Press.

Zilitinkevich, S. (1995), «Non-local turbulent transport: Pollution dispersion aspects of coherent

structure of convective flows», στο Power, H., Moussiopoulos, N. και Brebbia, C.A. (επιμ.),

Air Pollution Theory and Simulation, Air Pollution III, τ. Α’, Computational Mechanics Pub-

lications, σσ. 53-60.

98 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 79-98

005:Layout 1 10/3/12 1:58 PM Page 98

Δ. ΚΑΛΛΙΩΡΑΣ, Γ. ΚΑΝΔΥΛΗΣ, Ν. ΚΡΟΜΥΔΑΚΗΣ, Π. ΠΑΝΤΑΖΗΣ 99

1 Επίκουρος Καθηγητής (υπό αναμονή τοποθέτησης), Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.2 Ερευνητής Δ’ Βαθμίδας, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών.3 Υποψήφιος διδάκτορας, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.4 Υποψήφιος διδάκτορας, Πάντειο Πανεπιστήμιο.

ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗ ΤΟΠΙΚΩΝ ΑΓΟΡΩΝ ΕΡΓΑΣΙΑΣΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΒΑΣΕΙ ΤΩΝ ΜΕΤΑΚΙΝΗΣΕΩΝ ΓΙΑΕΡΓΑΣΙΑ

Δημήτρης Καλλιώρας,1 Γιώργος Κανδύλης,2 Νίκος Κρομυδάκης,3 Παναγιώτης Πανταζής4

ΠΕΡΙΛΗΨΗΣτο παρόν άρθρο καταγράφεται η χωρική διάρθρωση των τοπικών αγορών εργασίας στο σύνολο της ελληνικής επικράτειας μέσω του εντοπι-σμού, με μια ενιαία μέθοδο, τόσο των πόλων απασχόλησης όσο και των ορίων της επιρροής τους. Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιούνται τα δε-δομένα των μετακινήσεων για εργασία μεταξύ των 1.034 ΟΤΑ της χώρας, όπως προκύπτουν από τα στοιχεία της εθνικής απογραφής του έτους2001. Το σχήμα που προκύπτει αναδεικνύει τις λειτουργικές σχέσεις μεταξύ των επιμέρους χωρικών ενοτήτων, με τρόπο που καθιστά φανερότο γεγονός ότι οι τοπικές αγορές εργασίας δεν είναι κατ’ ανάγκην ανεξάρτητα χωρικά σύνολα. Αντίθετα, η συνάρθρωσή τους περιλαμβάνει αλ-ληλεξαρτήσεις, ομαδοποιήσεις, επικαλύψεις και ασυνέχειες, οι οποίες είναι δυνατό να κατανοηθούν υπό το πρίσμα της χωρικής ιεραρχίας πουαναπτύσσεται μεταξύ διαφορετικών χωρικών ενοτήτων.

Delineation of local labour markets in Greece on the basis of travel-to-work flows

Dimitris Kallioras, George Kandylis, Nicos Kromidakis, Panagiotis Pantazis

ABSTRACTThe paper investigates the spatial organization of the local labour markets in Greece, in order to identify, using a single method, the poles ofemployment and the boundaries of their influence. For this purpose, the travel-to-work flows for the 1,034 Municipalities of the country, as de-rived from the year 2001 national census, are utilized. The emerging pattern reveals functional relationships among spatial units, in a way thatstresses the existing spatial interdependences. Connections among units include interrelations, clusters, overlapping and discontinuities thatcan be better understood under the prism of spatial hierarchy.

Εισαγωγή

Η οργάνωση του χώρου αποτελεί δυναμική αντανάκλαση των δομών της κοινωνίας και, κατά συνέπεια, όργανο πα-ρατήρησης της εξέλιξής της. Ταυτόχρονα, όμως, αποτελεί και η ίδια καθοριστικό προσδιοριστικό στοιχείο των οικο-νομικών και κοινωνικών μετασχηματισμών σε διαφορετικές χωρικές κλίμακες (Soja 1980, Massey 1984, Dear καιWolch 1989). Πέρα από τα σταθερά σημεία και τις παγιωμένες χωρικές διευθετήσεις, συστατικό στοιχείο της χωρι-κής οργάνωσης αποτελούν οι ποικίλες υλικές και άυλες ροές οι οποίες ακολουθούν τη δομή καθιερωμένων δικτύωνενώ ταυτόχρονα τα αναπροσδιορίζουν διαρκώς (Hannam κ.ά. 2006).

Μεταξύ των ποικίλων ειδών ροών (αγαθών, υπηρεσιών, κεφαλαίων, πληροφοριών, ανθρώπων), οι επαναλαμβα-νόμενες μετακινήσεις για εργασία, αυτονόητη συνέπεια του ιστορικού διαχωρισμού μεταξύ τόπου εργασίας και κατοι-

006:Layout 1 10/3/12 1:58 PM Page 99

κίας (Vance 1960), εγείρουν σημαντικούς προβληματισμούς σχετικά με το σχεδια-σμό και την οργάνωση του χώρου (Ντυκέν και Κακλαμάνη 2009), κατέχοντας κε-ντρική θέση ως προς την ανίχνευση της διάρθρωσης των αγορών εργασίας. Οιμετακινήσεις για εργασία έχουν πολύ συχνά χρησιμοποιηθεί στη διεθνή (και πρό-σφατα στην ελληνική) βιβλιογραφία ως βασικό κριτήριο προσδιορισμού είτε τωνορίων επιρροής αστικών/μητροπολιτικών κέντρων στον περιαστικό και εξωαστικόχώρο, με στόχο τον προσδιορισμό λειτουργικών (αστικών) περιφερειών, είτε, σεμία διαφορετική κατεύθυνση, των ορίων μεταξύ διακριτών τοπικών αγορών εργα-σίας (ΤΑΕ).

Στην παρούσα εργασία καταγράφεται η χωρική διάρθρωση των ΤΑΕ στοσύνολο της ελληνικής επικράτειας, μέσω του εντοπισμού, με μια ενιαία μέθοδο,τόσο των πόλων απασχόλησης όσο και των ορίων της επιρροής τους. Για το σκοπόαυτό χρησιμοποιούνται τα δεδομένα των μετακινήσεων για εργασία μεταξύ των1.034 Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης (ΟΤΑ) της χώρας,5 6 όπως προκύπτουναπό τα στοιχεία της εθνικής απογραφής η οποία διενεργήθηκε το έτος 2001(ΕΚΚΕ-ΕΣΥΕ 2005). Τα εν λόγω στοιχεία αναφέρονται στον μόνιμο πληθυσμόκαι αφορούν ταυτόχρονα τις ημερήσιες και εποχικές μετακινήσεις για εργασία,καθώς τα δεδομένα της απογραφής δεν επιτρέπουν τη σχετική διάκριση.7 Σημει-ώνεται ότι η Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛΣΤΑΤ) –πρώην Εθνική ΣτατιστικήΥπηρεσία (ΕΣΥΕ)– δεν είχε συλλέξει στοιχεία αναφορικά με τις μετακινήσειςγια εργασία στις προηγούμενες απογραφές τις οποίες διενέργησε.

Αυτή η μεθοδολογική επιλογή και ο τρόπος με τον οποίο επιλέγεται ναεφαρμοστεί εντάσσεται ασφαλώς σε μία παράδοση η οποία αντικρίζει τον χω-ρικό καταμερισμό της εργασίας ως κεντρικό στοιχείο της οικονομικής γεωγραφίας.Επιπλέον συνδέεται με την προβληματοποίηση των εκάστοτε ορίων των περιφε-ρειών ή των τόπων που, ως αποτελέσματα κοινωνικών σχέσεων, δεν θα πρέπει ναθεωρούνται εκ των προτέρων δεδομένα (Allen κ.ά. 1998). Ωστόσο ο στόχος τηςεργασίας περιορίζεται στη διατύπωση μιας συγκεκριμένης μεθοδολογικής πρό-τασης για την οριοθέτηση των τοπικών αγορών εργασίας στη βάση των μετακι-νήσεων των εργαζόμενων. Ορισμένες μόνο νύξεις πραγματοποιούνται σε σχέσημε το ευρύτερο πλαίσιο στο οποίο η προτεινόμενη μέθοδος εντάσσεται και σεσχέση με άλλα ζητήματα της τοπικής οικονομικής διαφοροποίησης στην εξέτασητων οποίων θα μπορούσε αυτή να φανεί συμπληρωματικά χρήσιμη.

Από την άλλη μεριά, η χωρική διάρθρωση των τοπικών αγορών εργασίαςείναι ζήτημα αρκετά πιο σύνθετο από την απλή κατάτμηση μίας επιφάνειας σε δια-κριτές και αυτοτελείς επιμέρους ενότητες. Μία τέτοια προσέγγιση παραγνωρίζει τογεγονός ότι η χωρική διάρθρωση δεν αφορά απλώς τη διάκριση των ενοτήτων,αλλά και τη διάταξη αυτών των ενοτήτων σε μία χωρική ιεραρχία, όπως και τονεντοπισμό περιοχών, όπου η διάκριση δεν είναι προφανής, λόγω της ταυτόχρονηςσυμμετοχής τους σε περισσότερες της μίας ενότητας. Στην απλούστερη περίπτωσηείναι αρκετό να διακρίνει κανείς ότι π.χ. στο κέντρο της μητροπολιτικής περιφέ-ρειας της Αθήνας και στη βιομηχανική ζώνη του Θριασίου αναπτύσσονται δύοδιακριτές τοπικές αγορές εργασίας και να εντοπίσει τα όριά τους. Η προτεινόμενημέθοδος επιχειρεί όμως να περιγράψει επιπλέον την ιεραρχική σχέση ανάμεσα στιςδύο τοπικές αγορές εργασίας και να εντοπίσει αλληλεπικαλύψεις των ορίων τους.

100 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 99-116

5 Η αναφορά γίνεταιστους ΟΤΑ οι οποίοι υφίσταντοκατά το έτος της απογραφής(2001), όπως είχαν διαμορφωθείκατά την προγενέστερη μεταρρύθ-μιση της διοικητικής διαίρεσηςτης επικράτειας, υπό τον τίτλο«Σχέδιο Καποδίστριας» (Βουλήτων Ελλήνων 1997, Ν. 2539/97).

6 Είναι σαφές ότι ηεπιλογή του χωρικού επιπέδου στοοποίο εφαρμόζεται η προτει νό -μενη μέθοδος δύναται να επη -ρεάζει το χωρικό πρότυπο τηςοριο θέτησης των ΤΑΕ. Πρόκειταιγια το γνωστό πρόβλημα της μετα -τρεψιμότητας των χωρικών δεδο -μένων (Arbia 1989, Brülhart καιTraeger 2003). Πάντως, το επί -πεδο των ΟΤΑ είναι το χαμηλό -τερο στο οποίο διατίθενταιδε δο μένα σχετικά με τον τόποεργασίας των απογραφόμενων.

7 Το σχετικό ερώτημα τηςαπογραφής αφορά τον τόπο ερ -γασίας των απογραφόμενων καιόχι τη συχνότητα της μετάβασήςτους από τον τόπο μόνιμης κα -τοικίας στον τόπο εργασίας.

006:Layout 1 10/3/12 1:58 PM Page 100

Επισκόπηση της βιβλιογραφίας

Στην «παραδοσιακή» (α-χωρική) οικονομική θεώρηση, η οριοθέτηση των τοπικώναγορών (εργασίας) είτε αναφέρεται ασαφώς είτε θεωρείται ζήτημα ελάσσονοςσημασίας (Goodman 1970, Clark και Gertler 1983). Ωστόσο, η γεωγραφική διά-σταση των χαρακτηριστικών της παραγωγικής διαδικασίας και του εργατικού δυ-ναμικού (Goodman 1970, Rossi 1980) συνεπάγεται κατατμήσεις των αγορώνεργασίας που θέτουν εμπόδια –αλλά και δημιουργούν ευκαιρίες– στην κινητικό-τητα των (δυνητικά) απασχολουμένων (Blanchard και Katz, 1992, Decressin καιFatás 1995), καθιστώντας την οριοθέτηση των αγορών εργασίας αναγκαία (Ευ-στράτογλου 2004· 2006). Βεβαίως, το γεγονός ότι οι θεωρίες του χώρου αναπτύ-χθηκαν, σε μεγάλο βαθμό, χωριστά από τις οικονομικές θεωρίες έχει οδηγήσειστην ελλιπή κατανόηση της έννοιας των ΤΑΕ (Ευστράτογλου 1998).

Αν και δεν υφίσταται κάποιος κοινά αποδεκτός ορισμός των ΤΑΕ (Good-man 1970, Horan και Tolbert 1984), η συζήτηση έχει συχνά εστιαστεί στους πε-ριορισμούς τους οποίους θέτει η απόσταση στην προσφορά και στη ζήτησηεργασίας. Η αρχική ιδέα είναι ότι προκειμένου η μετακίνηση για εργασία να υπερ-βαίνει κάποιο κρίσιμο όριο απόστασης (Kerr 1954) απαιτείται η παροχή επιπρό-σθετων κινήτρων (πέρα από τα κίνητρα τα οποία παρέχει η απασχόλησηκαθαυτή). Με αυτό τον τρόπο, οι (αρχικά μη αποδεκτές) επιβαρύνσεις (κατανά-λωση χρόνου, μεταφορικό κόστος), τις οποίες συνεπάγεται η μετακίνηση για ερ-γασία –συνέπεια της απόφασης για μη (μόνιμη) αλλαγή του τόπου κατοικίας–αντισταθμίζονται (Smart 1981).

Είναι προφανές ότι η διερεύνηση των μετακινήσεων ανάμεσα στους τό-πους εργασίας και τους τόπους κατοικίας και των αποστάσεων που αυτές δια-γράφουν δεν εξαντλεί το ζήτημα του χωρικού καταμερισμού της εργασίας. Αυτόςπροκύπτει από (και ταυτόχρονα αποτυπώνει) μια σειρά από διαπλεκόμενους πα-ράγοντες, καθοριστικούς για την κατά τόπους διαφοροποίηση της οικονομικήςδιάρθρωσης, όπως η τοπική κλαδική εξειδίκευση και η παραγωγική βάση, τα χα-ρακτηριστικά και οι εμπειρίες του εργατικού δυναμικού, το κόστος της εργασίας,η σύνθεση του κεφαλαίου, το τοπικό θεσμικό πλαίσιο και το ευρύτερο τοπικόπλαίσιο ρύθμισης (Βαΐου και Χατζημιχάλης 1997, Peck και Theodore 2010). Συν-δέεται άλλωστε με ζητήματα όπως η δυναμική της άνισης ανάπτυξης, ο έμφυλοςκαι ο εθνοτικός καταμερισμός εργασίας, η κουλτούρα της εργασίας, ο συνδικα-λισμός κ.ο.κ., σε μια σειρά από επάλληλες κλίμακες που υπερβαίνουν το τοπικόή εντάσσονται σε αυτό, από το ανθρώπινο σώμα μέχρι το παγκόσμιο οικονομικόσύστημα. Οι τοπικές αγορές εργασίας δεν είναι ποτέ το απλό άθροισμα ατομικώνσυμπεριφορών, αλλά κοινωνικοί χώροι, εν μέρει θεσμοθετημένοι εν μέρει ρυθ-μιζόμενοι από καθεστώτα ρύθμισης, ποτέ σε κατάσταση σταθερότητας, αλλά πά-ντοτε μεταβαλλόμενοι και δυναμικοί (Peck και Theodore 2010).

Από τεχνικής πλευράς, η βιβλιογραφία η οποία εμπίπτει στη θεματική τηςοριοθέτησης ΤΑΕ βάσει των μετακινήσεων για εργασία επηρεάστηκε ιδιαίτερααπό την προσέγγιση του Smart (1974),8 ο οποίος οριοθέτησε τις ΤΑΕ της Μεγά-λης Βρετανίας χρησιμοποιώντας δεδομένα της απογραφής του 1961. Χωρίς ναπαραβλέπει τη σπουδαιότητα άλλων κριτηρίων (όπως π.χ. το μέγεθος [η ενδο-χώρα] μιας περιοχής, η πιθανή ύπαρξη «μη μετακινήσιμων» εθνοτικών ομάδων,η πιθανά εξαιρετικά μεγάλη, ως προς τον εθνικό μέσο όρο, τοπική ανεργία), ο


8 Από τις προγενέστερεςεργασίες, οι εργασίες των Myersκαι Shultz (1951) και των Wilcoxκαι Sobel (1958) είναι, πιθα νό -τατα, οι πιο σημαντικές.

006:Layout 1 10/3/12 1:58 PM Page 101

Smart αναγνωρίζει ως σημαντικότερο κριτήριο οριοθέτησης ΤΑΕ την αυτοτέλεια(self-containment) μιας περιοχής. Ο βαθμός αυτοτέλειας καθορίζεται, κατά τονSmart, από το ποσοστό των απασχολουμένων κατοίκων μίας περιοχής οι οποίοιαπασχολούνται στην ίδια περιοχή και από το ποσοστό των ημερησίως απασχο-λουμένων σε μία περιοχή οι οποίοι δεν είναι εγκατεστημένοι εκεί.

Την ίδια περίοδο αλλά χρησιμοποιώντας μία διαφορετική προσέγγιση, οιHall κ.ά. (1973) προχώρησαν στον προσδιορισμό «μητροπολιτικών οικονομικώνπεριοχών εργασίας». Αυτές ορίστηκαν στη βάση ενός πυρήνα που ικανοποιούσεορισμένα κριτήρια μεγέθους, πυκνότητας πληθυσμού και χωρικής συνεκτικότη-τας και σε δύο διαδοχικούς δακτυλίους που αναπτύσσονταν γύρω από τον πυ-ρήνα, ανάλογα με την ένταση των μετακινήσεων για εργασία προς αυτόν.

Τις προαναφερθείσες εργασίες διαδέχθηκαν αρκετές άλλες όπως, ενδει-κτικά, του Carmichael (1978), του Smart (1981), των Coombes και Openshaw(1982) και των Coombes κ.ά. (1986) για τη Μεγάλη Βρετανία, του van der Laan(1991) και των van der Laan και Schalke (2001) για την Ολλανδία, του Kristensen(1998) για τη Δανία, των Papps και Newell (2002) για τη Νέα Ζηλανδία, των Ca-vailhès κ.ά. (2004) για τη Γαλλία και του Prodromidis (2009) για την Κύπρο.

Στην Ελλάδα, η ανάγκη οριοθέτησης ΤΑΕ έχει επισημανθεί από τον Ευ-στράτογλου (2006). Η σχετική βιβλιογραφία έχει, μέχρι στιγμής, να επιδείξει τηνεργασία του Προδρομίδη (2008)9 ο οποίος επιχείρησε να οριοθετήσει ΤΑΕ βάσειτων μετακινήσεων για εργασία, χρησιμοποιώντας δεδομένα της απογραφής τουέτους 2001.10 Σύμφωνα με τον Προδρομίδη (2008: 12-13), με μια συλλογιστικήπαρόμοια με αυτή του Smart, «ενσωματώνονται σε κάποιον οικιστικό πυρήνα γει-τονικές οικιστικές μονάδες εφόσον:

1. ο λόγος του αριθμού των εργαζομένων κατοίκων μιας περιοχής (Α) πουπηγαινοέρχονται σε μια άλλη περιοχή (Β) προκειμένου να εργαστούν, προς τοσύνολο των κατοίκων της περιοχής (Α), υπερβαίνει κάποιο κρίσιμο μέγεθος ή/και,

2. ο λόγος του αριθμού των εργαζομένων που μεταβαίνει σε μια περιοχή(Α) από μια άλλη περιοχή (Β), προς το σύνολο των εργαζομένων στην περιοχή(Α), υπερβαίνει κάποιο κρίσιμο μέγεθος.

Η εν λόγω διαδικασία επαναλαμβάνεται έως ότου διαπιστωθεί ότι οι ροέςτων ατόμων των ανένταχτων οικιστικών μονάδων προς/από τη συνάθροιση πουαπαρτίζει την οικονομική ζώνη του οικιστικού πυρήνα είναι χαμηλές. Όσες οικι-στικές μονάδες δεν περιλαμβάνονται στην εν λόγω οικονομική ζώνη αποτελούν ήυπάγονται σε διαφορετικές αγορές εργασίας». Στη βάση αυτής της μεθοδολογίας,ο Προδρομίδης προσδιόρισε 667 ΤΑΕ στο σύνολο της ελληνικής επικράτειας.

Η κριτική η οποία δύναται να ασκηθεί στην εν λόγω προσέγγιση, δίχως ναπαραγνωρίζεται η εν γένει σπουδαιότητά της, είναι ότι ο προσδιορισμός των ΤΑΕστην Ελλάδα προκύπτει ως αποτέλεσμα της κατάτμησης της ελληνικής επικρά-τειας σε ανεξάρτητες χωρικές ενότητες. Το ενδεχόμενο της ταυτόχρονης υπαγω-γής κάποιας περιοχής σε διαφορετικές οικονομικές ζώνες –αυτό συμβαίνει σε δύοπεριπτώσεις– χαρακτηρίζεται «οιονεί προβληματικό» (Προδρομίδης 2008: 13).Αγνοείται, συνεπώς, το γεγονός ότι είναι δυνατό (και μάλλον αναμενόμενο) οιΤΑΕ να επικαλύπτονται, να συμπληρώνονται και να αλληλεπιδρούν.

Γενικότερα, «η παραδοσιακή» μεθοδολογία προσεγγίζει το ζήτημα τωνορίων των ΤΑΕ επιδιώκοντας τη συνένωση (μέσω του κριτηρίου της έντασης τωνμετακινήσεων) χωρικών ενοτήτων οι οποίες θεωρούνται καταρχήν ιεραρχικά ισο-

102 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 99-116

9 Βλ. και την αντίστοιχηξενόγλωσση έκδοση (Prodromidis2010).

10 Χρησιμοποιώντας ταίδια δεδομένα, οι Αρβανιτίδης καιΔωρής (2011) επιχειρούν ναπροσδιορίσουν τις «λειτουργικέςαστικές περιοχές» στην ελληνικήεπικράτεια, και οι Φώτης και Κα-κλίδης (2009) επιχειρούν να προσ-διορίσουν τους παράγοντες τωνδιανομαρχιακών μετακινήσεωνγια εργασία και των διαδημοτικώνμετακινήσεων για κατοικία.

006:Layout 1 10/3/12 1:58 PM Page 102

δύναμες. Με τον τρόπο αυτό εντοπίζεται μεν η λειτουργική διασύνδεση δύο ή πε-ρισσότερων ενοτήτων, χωρίς όμως να διευκρινίζεται το συγκεκριμένο είδος αυτήςτης διασύνδεσης. Για παράδειγμα η διασύνδεση μιας προαστιακής περιοχής κα-τοικίας με το κέντρο μίας αστικής περιοχής καταλήγει να παρουσιάζεται με τονίδιο τρόπο όπως η διασύνδεση μεταξύ δύο περιοχών του αγροτικού χώρου.

Στο παρόν άρθρο επιχειρείται η οριοθέτηση ΤΑΕ στην ελληνική επικρά-τεια λαμβάνοντας υπόψη εξ αρχής τις ιεραρχικές σχέσεις μεταξύ των χωρικώνενοτήτων. Η θέση των ενοτήτων στην ιεραρχία ορίζεται με βάση κριτήρια πουαφορούν:

1. το μέγεθος του απασχολούμενου πληθυσμού, και 2. το είδος των ροών μετακίνησης (προσέλκυση και συγκράτηση απασχο-

λουμένων). Οι διαμορφωμένες χωρικές ενότητες διακρίνονται σε εκείνες που αποτε-

λούν πόλους απασχόλησης διαφορετικών τάξεων (ενότητες που πληρούν συγκε-κριμένα κριτήρια μεγέθους, συγκράτησης και προσέλκυσης) και σε εκείνες που,εφόσον δεν συνιστούν πόλους απασχόλησης, δύνανται να αποτελέσουν τμήματων λειτουργικών περιφερειών των εν λόγω πόλων απασχόλησης. Με τον τρόποαυτό αποτυπώνονται, τελικά, ΤΑΕ οι οποίες περιλαμβάνουν χωρικές ενότητες ιε-ραρχικά μη ισοδύναμες. Παραπέρα, επιτρέποντας τη λειτουργική διασύνδεση μίαςχωρικής ενότητας με περισσότερες από μία άλλες χωρικές ενότητες, εφόσον αυτέςκατέχουν ιεραρχικά άνισες θέσεις, η συγκεκριμένη μέθοδος καθιστά δυνατό τονεντοπισμό χωρικών ενοτήτων που συμμετέχουν ταυτόχρονα σε περισσότερες απόμία ΤΑΕ, με άλλα λόγια χωρικές ενότητες όπου τα όρια των ΤΑΕ αλληλεπικαλύ-πτονται.

Περιγραφή μεθοδολογίας

Ο προσδιορισμός των ΤΑΕ στην Ελλάδα βάσει των μετακινήσεων για εργασίαδιεξάγεται στο χωρικό επίπεδο των ΟΤΑ και βασίζεται σε σειρά κριτηρίων. Τακριτήρια αυτά αποσκοπούν (Πίνακας 1):

I. στην εύρεση Πόλων Απασχόλησης α’ και β’ τάξης (εφεξής, Π_α και Π_β,αντίστοιχα),

II. στην εύρεση των Λειτουργικών Περιφερειών 1ου και 2ου επιπέδου τωνΠόλων Απασχόλησης α’ τάξης (εφεξής, ΛΠ_α1 και ΛΠ_α2, αντίστοιχα),

III. στην εύρεση των Λειτουργικών Περιφερειών των Πόλων Απασχόλησηςβ’ τάξης (εφεξής, ΛΠ_β),

IV. στην εύρεση Θυλάκων Απασχόλησης (εφεξής, ΘΑ) και, τελικά, V. στην εύρεση Τοπικών Αγορών Εργασίας (ΤΑΕ).

Ι. Το κριτήριο το οποίο αποσκοπεί στην εύρεση Π_α αποτελείται από τρίασκέλη. Ένας ΟΤΑ πρέπει να πληροί και τα τρία σκέλη προκειμένου να θεωρηθείότι πληροί το κριτήριο.

• Το πρώτο σκέλος του κριτηρίου αναφέρεται στον ελάχιστο αριθμό απα-σχολούμενων οι οποίοι είναι μόνιμα εγκατεστημένοι σε έναν ΟΤΑ ή, εναλλακτικά,στον ελάχιστο αριθμό απασχολούμενων οι οποίοι απασχολούνται ημερησίως σεέναν ΟΤΑ. Ο αριθμός αυτός ορίζεται στους 5.000 απασχολούμενους.


006:Layout 1 10/3/12 1:58 PM Page 103

• Το δεύτερο σκέλος του κριτηρίου αναφέρεται στην ελάχιστη συγκράτησηαπασχολούμενων την οποία πρέπει να έχει ένας ΟΤΑ. Η ελάχιστη συγκράτησηορίζεται στο 75%.

• Το τρίτο σκέλος του κριτηρίου αναφέρεται στην ελάχιστη προσέλκυσηαπασχολούμενων την οποία πρέπει να έχει ένας ΟΤΑ. Η ελάχιστη προσέλκυσηορίζεται στο 10%.

Ι.2 Το κριτήριο το οποίο χρησιμοποιήθηκε για την εύρεση Π_α εφαρμόζε-ται εκ νέου, σε μια πιο «χαλαρή» εκδοχή, προκειμένου να βρεθούν οι Π_β, μεταξύτων ΟΤΑ οι οποίοι δεν αποτελούν Π_α.

• Το όριο για το πρώτο σκέλος του κριτηρίου ορίζεται στους 3.000 απα-σχολουμένους,

• το όριο για το δεύτερο σκέλος στο 50% ελάχιστης συγκράτησης, και • το όριο για το τρίτο σκέλος ορίζεται στο 7,5% ελάχιστης προσέλκυσης. ΙΙ.1 Οι ΟΤΑ οι οποίοι δεν αποτελούν Π_α δύνανται να αποτελέσουν ΛΠ_α1

ενός ή περισσότερων Π_α (ανεξαρτήτως του αν αποτελούν Π_β). • Το κριτήριο το οποίο πρέπει να πληρούν αναφέρεται στη βαρύτητα απα-

σχόλησης την οποία εμφανίζουν με τους Π_α. Ως ελάχιστο όριο βαρύτητας απα-σχόλησης ορίζεται η μέση βαρύτητα απασχόλησης η οποία αναφέρεται στα ζεύγηΠ_α και υπολοίπων ΟΤΑ για τα οποία υφίστανται μετακινήσεις απασχολουμέ-νων (ουσιαστικά εξαιρούνται οι περιπτώσεις ζευγών για τα οποία η βαρύτητααπασχόλησης είναι μηδενική). Οι ΟΤΑ οι οποίοι έχουν βαρύτητα απασχόλησης μεκάποιον (κάποιους) Π_α μεγαλύτερη του ελάχιστου ορίου «αποδίδονται» σεαυτόν (αυτούς) ως ΛΠ_α1.

ΙΙ.2 Οι ΟΤΑ οι οποίοι δεν αποτελούν Π_α δύνανται να αποτελέσουν ΛΠ_α2ενός ή περισσότερων Π_α (ανεξαρτήτως του αν αποτελούν Π_β).

• Το κριτήριο το οποίο πρέπει να πληρούν αναφέρεται στη βαρύτητα απα-σχόλησης την οποία εμφανίζουν με τους Π_α. Ως ελάχιστο όριο βαρύτητας απα-σχόλησης ορίζεται η μέση βαρύτητα απασχόλησης η οποία αναφέρεται στα ζεύγηΠ_β και υπολοίπων ΟΤΑ (πλην των Π_α) για τα οποία υφίστανται μετακινήσειςαπασχολουμένων (ουσιαστικά εξαιρούνται οι περιπτώσεις ζευγών για τα οποία ηβαρύτητα απασχόλησης είναι μηδενική). Οι ΟΤΑ οι οποίοι έχουν βαρύτητα απα-σχόλησης με κάποιον (κάποιους) Π_α μεγαλύτερη του ελαχίστου ορίου, «αποδί-δονται» σε αυτόν (αυτούς) ως ΛΠ_α2.

ΙΙΙ. Οι ΟΤΑ οι οποίοι δεν αποτελούν πόλους απασχόλησης (είτε Π_α είτεΠ_β) δύνανται να αποτελέσουν ΛΠ_β ενός ή περισσότερων Π_β (ανεξαρτήτωςτου αν αποτελούν ΛΠ_α1 ή ΛΠ_α2 ενός Π_α).

• Το κριτήριο το οποίο πρέπει να πληρούν αναφέρεται στη βαρύτητα απα-σχόλησης την οποία εμφανίζουν με τους Π_β. Ως ελάχιστο όριο βαρύτητας απα-σχόλησης ορίζεται η μέση βαρύτητα απασχόλησης η οποία αναφέρεται στα ζεύγηΠ_β και υπολοίπων ΟΤΑ (πλην των Π_α) για τα οποία υφίστανται μετακινήσειςαπασχολουμένων (ουσιαστικά εξαιρούνται οι περιπτώσεις ζευγών για τα οποία ηβαρύτητα απασχόλησης είναι μηδενική). Οι ΟΤΑ οι οποίοι έχουν βαρύτητα απα-σχόλησης με κάποιον (κάποιους) Π_β μεγαλύτερη του ελάχιστου ορίου «αποδί-δονται» σε αυτόν (αυτούς) ως ΛΠ_β.

Στο σημείο αυτό κρίνεται απαραίτητο να διευκρινιστεί ότι ένας ΟΤΑ οοποίος έχει ήδη «αποδοθεί» στη ΛΠ_α1 ενός Π_α δεν «αποδίδεται» σε αυτόν καιως ΛΠ_α2. Αντίθετα, ένας ΟΤΑ που έχει ήδη «αποδοθεί» στη ΛΠ_α1 ενός ή πε-

104 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 99-116

006:Layout 1 10/3/12 1:58 PM Page 104


ρισσότερων Π_α μπορεί να «αποδοθεί» και στη ΛΠ_α2 ενός ή περισσότερωνάλλων Π_α. Παρόμοια, ένας ΟΤΑ που έχει ήδη «αποδοθεί» στη ΛΠ_β ενός ή πε-ρισσότερων Π_β μπορεί να αποδοθεί και στη ΛΠ_α2 ενός ή περισσότερων Π_α.

ΙV. Οι ΟΤΑ οι οποίοι δεν είναι πόλοι απασχόλησης (ούτε α’ ούτε β’ τάξης)–καθότι δεν πληρούν το κριτήριο που έχει τεθεί– και δεν ανήκουν στη λειτουρ-γική περιφέρεια κάποιου πόλου απασχόλησης –καθότι δεν πληρούν το κριτήριοτης βαρύτητας απασχόλησης– αποτελούν Θυλάκους Απασχόλησης (ΘΑ).

V. Η χωρική ενότητα η οποία αποτελείται από έναν πόλο απασχόλησης(είτε Π_α είτε Π_β) και τη λειτουργική περιφέρειά (ΛΠ) του (εφόσον αυτή υφί-σταται) αποτελεί μια ΤΑΕ. Διευκρινίζεται δηλαδή ότι στην περίπτωση που έναςπόλος απασχόλησης δεν έχει λειτουργική περιφέρεια, συνιστά μόνος του μία ΤΑΕ.

Πίνακας 1. Μέθοδος οριοθέτησης τοπικών αγορών εργασίας: Εννοιολογικοί ορισμοί

Συγκράτηση απασχολουμένων ορίζεται το ποσοστό των μόνιμα εγκατεστημένων απα σχολουμένωνενός ΟΤΑ οι οποίοι απασχολούνται σε αυτόν.

Προσέλκυση απασχολουμένων ορίζεται το ποσοστό των απασχο λουμένων σε έναν ΟΤΑ οι οποίοιδεν είναι μόνιμα εγκατεστημένοι σε αυτόν.

Βαρύτητα απασχόλησης ορίζεται ο λόγος του αθροίσματος των τετραγώνων των αμοι βαίων με-τακινήσεων απασχολουμένων (εισερχόμενοι από και εξερχόμενοι προς) μετα ξύ δύο ΟΤΑ προς τογινόμενο των μονίμως εγκατεστημένων απασχολουμένων τους.

Πόλος απασχόλησης (Π) είναι ένας ΟΤΑ που έχει ένα κρίσιμο μέγεθος μόνιμα εγκα τεστημένωναπασχολουμένων ή/και ημερησίως απασχολουμένων και, επιπρόσθετα, ένα κρίσιμο μέγεθος συ-γκράτησης απασχολουμένων και ένα κρίσιμο μέγεθος προσέλκυσης απασχολουμένων.

Λειτουργική περιφέρεια ενός πόλου απασχόλησης (ΛΠ) είναι η χωρική ενότητα η οποία αποτε-λείται από ΟΤΑ οι οποίοι έχουν βαρύτητα απασχόλησης με τον πόλο απασχόλησης η οποία υπερ-βαίνει ένα κρίσιμο μέγεθος.

Θύλακος απασχόλησης (ΘΑ) είναι ο ΟΤΑ ο οποίος δεν είναι πόλος απασχόλησης και δεν ανήκειστη λειτουργική περιφέρεια κάποιου πόλου απασχόλησης.

Τοπική αγορά εργασίας (ΤΑΕ) είναι η χωρική ενότητα η οποία αποτελείται από έναν πόλο α πα -σχόλησης (είτε α’ τάξης είτε β’ τάξης) και τη λειτουργική περιφέρειά του (εφόσον υφίσταται).

Καθίσταται σαφές ότι η διάρθρωση των κριτηρίων εξυπηρετεί την ανα-γκαιότητα της απεικόνισης της ιεραρχικής διάρθρωσης των ΤΑΕ, καθώς και τωναλληλεξαρτήσεων, των επικαλύψεων και των ασυνεχειών οι οποίες εμφανίζονταιστο χώρο. Στο σημείο αυτό κρίνεται απαραίτητο να διευκρινισθεί ότι:

1. τα κατώφλια τα οποία χρησιμοποιήθηκαν για το μέγεθος του απασχο-λούμενου πληθυσμού είναι αυτά τα οποία λήφθηκαν υπόψη κατά τη διοικητικήμεταρρύθμιση στο πλαίσιο του «Προγράμματος Καλλικράτης»,11 και

2. τα κατώφλια τα οποία χρησιμοποιήθηκαν αναφορικά με τις ροές της με-τακίνησης προέκυψαν μέσα από διαδικασίες «δοκιμής και λάθους», με μια λο-γική παρόμοια με τις αντίστοιχες που ακολουθούνται στις αντίστοιχεςπροηγούμενες έρευνες.

11 Το Πρόγραμμα Καλλι-κράτης («Νέα Αρχιτεκτονική τηςΑυτοδιοίκησης και της Αποκε-ντρωμένης Διοίκησης») συνιστάτην πρόσφατη (Βουλή των Ελλή-νων 2010, Ν. 3852/10) μεταρρύθ-μιση της διοικητικής διαίρεσηςτης χώρας και τον επανακαθορι-σμό των ορίων των αυτοδιοικητι-κών της μονάδων.

006:Layout 1 10/3/12 1:58 PM Page 105

Εφαρμογή της μεθόδου και ευρήματα

Η εφαρμογή της προτεινόμενης μεθόδου για την εύρεση ΤΑΕ στην ελληνική επι-κράτεια, με βάση τα δεδομένα των μετακινήσεων για εργασία μεταξύ των 1.034ΟΤΑ της χώρας,12 καταλήγει στον εντοπισμό 60 πόλων απασχόλησης α' τάξης(Π_α), 93 πόλων απασχόλησης β' τάξης (Π_β), 153 (60+93) ΤΑΕ και 469 θυλά-κων απασχόλησης (ΘΑ), εκ των οποίων οι 32 διαθέτουν περισσότερους από 3.000απασχολουμένους13 (Χάρτης 1).14

Χάρτης 1. Τοπικές αγορές εργασίας στην ελληνική επικράτεια.

Στο επίπεδο της επικράτειας, η χωρική κατανομή των Π_α τείνει να ακο-λουθεί το διοικητικό πρότυπο των Νομών, καθώς στο σύνολο των 60 Π_α οι 40είναι πρωτεύουσες Νομών. Από τους υπόλοιπους 20, οι 13 ανήκουν σε κάποιοναπό τους 40 Νομούς των οποίων οι πρωτεύουσες είναι επίσης Π_α. Οι εναπομεί-ναντες 7 πόλοι, δηλαδή οι πόλοι σε Νομούς των οποίων οι πρωτεύουσες δεν είναιΠ_α, κατανέμονται σε 5 Νομούς (συμπεριλαμβάνοντας τους 2 πόλους απασχό-

106 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 99-116

13 Πρόκειται δηλαδή γιαΟΤΑ που πληρούν το όριο τουπληθυσμιακού μεγέθους για τονεντοπισμό των πόλων απασχόλη-σης β’ τάξης, αλλά δεν πληρούν ταόρια συγκράτησης ή/και προσέλ-κυσης.

14 Τα αναλυτικά στοιχείαγια τη διάρθρωση των ΤΑΕ στηνελληνική επικράτεια είναι διαθέ-σιμα εφόσον ζητηθούν.

12 Από την ανάλυση εξαι-ρέθηκαν η Κοινότητα Αβδέλλαςκαι η Κοινότητα Γράμμου, καθότιμε βάση τα στοιχεία της απογρα-φής δεν είχαν μόνιμα εγκατεστη-μένους απασχολουμένους(συνε πώς η συγκράτηση απασχο-λουμένων για τους εν λόγω ΟΤΑδεν ορίζεται).

006:Layout 1 10/3/12 1:58 PM Page 106

λησης στη Νομαρχία Δυτικής Αττικής όπου, ωστόσο, ο ορισμός κάποιου ΟΤΑ ωςπρωτεύουσας είναι προβληματικός). Κατά συνέπεια, μόνο σε 9 Νομούς δεν εμ-φανίζεται κανένας Π_α. Η πλειονότητα των Νομών (33 περιπτώσεις) περιλαμ-βάνει έναν και μόνο Π_α. Σε 3 από αυτούς ο Π_α δεν ταυτίζεται με τηνπρωτεύουσα. Σε 10 Νομούς εντοπίζονται από 2 Π_α, ενώ ο Νομός Θεσσαλονίκηςδιαθέτει 3 (Δήμοι Θεσσαλονίκης, Εχεδώρου και Λαγκαδά) και ο Νομός Βοιωτίας4 (Δήμοι Θηβαίων, Λεβαδέων, Σχηματαρίου και Οινοφύτων). Μόλις σε μία εκτων συνολικά δώδεκα περιπτώσεων εμφάνισης περισσότερων του ενός Π_α εντόςτων ορίων ενός Νομού, σε εκείνη του Νομού Πέλλας, η πρωτεύουσα του Νομούδεν συμπεριλαμβάνεται σε αυτούς.

Οι 93 Π_β κατανέμονται σε 39 Νομούς. Στη Νομαρχία Ανατολικής Αττι-κής συναντώνται 14 Π_β, ενώ σχετικά μεγάλο πλήθος συγκεντρώνουν και οιΝομοί Θεσσαλονίκης, Λάρισας, Εύβοιας και Δωδεκανήσου (9, 5, 4 και 4, αντί-στοιχα). Είναι αξιοσημείωτο ότι 8 από τους 9 Νομούς που δεν διαθέτουν Π_α,διαθέτουν τουλάχιστον ένα Π_β. Συνεπώς, μόνο ένας Νομός (Ευρυτανίας) δενπεριλαμβάνει κανένα πόλο απασχόλησης. Υπάρχουν, ως εκ τούτου, 31 Νομοί πουπεριλαμβάνουν πόλους απασχόλησης Π_α και Π_β και 14 Νομοί οι οποίοι περι-λαμβάνουν μόνο Π_α.

Σε γενικές γραμμές, επομένως, η γεωγραφική κατανομή των πόλων απα-σχόλησης (Πίνακας 2) φανερώνει ότι η μακρόχρονη διοικητική διαίρεση τηςχώρας σε Νομούς έχει αποτυπωθεί στη χωρική οργάνωση των τελευταίων, καθώςοι περισσότεροι εξ αυτών διαθέτουν τουλάχιστον ένα Π_α, ενώ η περίπτωσηαπουσίας πόλου είναι οριακή (Νομός Ευρυτανίας).

Πίνακας 2. Κατανομή Πόλων Απασχόλησης (Π_α και Π_β) σε νομαρχίες

Πηγή: Ιδία επεξεργασία

Το γεγονός ότι ορισμένοι Νομοί εμφανίζονται πολυπολικοί και άλλοι όχι,όπως και η συνύπαρξη πόλων απασχόλησης διαφορετικής τάξης, δημιουργεί ερω-τήματα αναφορικά με τα όρια επιρροής και τη συνάρθρωση των πόλων. Τα ζη-τήματα αυτά επιχειρείται να διερευνηθούν υπό το πρίσμα των ΤΑΕ (Πίνακας 3).Οι 60 ΤΑΕ που περιλαμβάνουν Π_α εμφανίζουν έντονη διακύμανση ως προς το


006:Layout 1 10/3/12 1:58 PM Page 107

πλήθος των ΟΤΑ που απαρτίζουν τις λειτουργικές περιφέρειές τους, είτε ωςΛΠ_α1 είτε ως ΛΠ_α2. Η διακύμανση αυτή ξεκινά από τους 2 ΟΤΑ που συ-γκροτούν τις λειτουργικές περιφέρειες στις περιπτώσεις 8 πόλων, και φτάνει μέχρικαι τους 8 ΟΤΑ που συγκροτούν τη λειτουργική περιφέρεια στην περίπτωση τουΔήμου Αθηναίων. Οι περισσότερες από τις 60 ΤΑΕ αποτελούνται μόνον από ΟΤΑοι οποίοι ανήκουν στον ίδιο Νομό. Σε 11 περιπτώσεις συμμετέχουν στη λειτουρ-γική περιφέρεια και ένας ή περισσότεροι ΟΤΑ που ανήκουν σε Νομό διαφορε-τικό από εκείνον στον οποίο ανήκει ο πόλος απασχόλησης. Αυτό κατά κύριο λόγοσυμβαίνει με τις ΤΑΕ στην περιοχή της Αττικής και της Βοιωτίας (με τους πόλουςτου Δήμου Αθηναίων, του Δήμου Ασπροπύργου, του Δήμου Θηβαίων, του ΔήμουΟινοφύτων και του Δήμου Σχηματαρίου).15

Πίνακας 3. Κατανομή Πόλων Απασχόλησης (ΠΑ) και Λειτουργικών Περιφερειών (ΛΠ)


Συνυπολογίζοντας στην ανάλυση και το φαινόμενο της επικάλυψης μεταξύτων ΤΑΕ, διαπιστώνεται ότι η προτεινόμενη μέθοδος μπορεί να χρησιμοποιηθείαφενός για την αποτύπωση ευρύτερων πλεγμάτων ΤΑΕ και αφετέρου για την απο-τύπωση σχέσεων/ροών μεταξύ αστικού και περι-αστικού χώρου (Χάρτης 2). Πα-ρατηρείται (Πίνακας 4) ότι οι ΤΑΕ που προκύπτουν συνολικά καλύπτουν το 87%του ενεργού πληθυσμού και πάνω από τη μισή έκταση της ελληνικής επικράτειας(52,2%). Μάλιστα το 59,1% του ενεργού πληθυσμού διαμένει σε ΟΤΑ που περι-λαμβάνονται σε τουλάχιστον δύο ΤΑΕ, αν και σε ό,τι αφορά την έκταση, η επι-κάλυψη δεν υπερβαίνει το 17,8% της συνολικής επιφάνειας της Ελλάδας. Άξιοσχολιασμού είναι και το γεγονός ότι τα 3/4 του ενεργού πληθυσμού της χώραςπεριλαμβάνονται σε ΤΑΕ που ορίζονται από Π_α (αθροιστικό ποσοστό με όλουςτους συνδυασμούς: 75,3%).

108 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 99-116

15 Οι υπόλοιπες ΤΑΕ στιςοποίες παρατηρείται η υπέρβασητων διοικητικών ορίων των Νομώνείναι εκείνες με πόλο το Δήμο Αρ-ταίων, το Δήμο Δράμας, το ΔήμοΚαλαμάτας, το Δήμο Καστοριάς,το Δήμο Πρεβέζης και το ΔήμοΠτολεμαΐδας. Με την εξαίρεση τηςΤΑΕ του Δήμου Πτολεμαΐδας, οιυπόλοιπες πε ριλαμβάνουν μόνοέναν ΟΤΑ άλλου Νομού.

006:Layout 1 10/3/12 1:58 PM Page 108

Χάρτης 2. Επικαλύψεις τοπικών αγορών εργασίας στην ελληνική επικράτεια


006:Layout 1 10/3/12 1:58 PM Page 109

Πίνακας 4. Μεγέθη έκτασης και ενεργού οικονομικά πληθυσμού που καλύπτονται από ΤΑΕστους ΟΤΑ της ελληνικής επικράτειας


Μεγάλη ένταση επικαλύψεων μεταξύ ΤΑΕ παρατηρούνται κυρίως μεταξύΛΠ_α1 και ΛΠ_β (αφορούν ΟΤΑ που περιλαμβάνουν το 42,5% του ενεργού πλη-θυσμού). Αντίθετα, επικαλύψεις μεταξύ ΤΑΕ με πόλους της ίδιας τάξης δεν εμ-φανίζονται με μεγάλη συχνότητα (αφορούν το 3,4% του ενεργού πληθυσμού).Γενικότερα, το γεωγραφικό «σχήμα» των επικαλύψεων διαμορφώνεται κυρίωςαπό τρεις βασικούς παράγοντες: α. την πυκνότητα του οικιστικού δικτύου και τηνύπαρξη σχετικά μεγάλων αστικών κέντρων (παρόμοιου λειτουργικού επιπέδου) σεμικρή χρονοαπόσταση μεταξύ τους (π.χ. συμπλέγματα Άργους/Ναυπλίου, Κοζά-νης/Πτολεμαΐδας, Καβάλας/Ξάνθης), β. την ύπαρξη πόλων απασχόλησης πουσυνδέονται με εγκαταστάσεις μεταποίησης εντάσεως εργασίας (ΒΙΠΕ, ΒΕΠΕ −π.χ. Οινόφυτα, Σίνδος) και γ. την ανάπτυξη μικρών/μεσαίων οικιστικών κέντρωνμε χαλαρή λειτουργική σύνδεση με μητροπολιτικές συγκεντρώσεις – αποτέλεσματης αστικής διάχυσης (π.χ. περιοχή Μεσογείων στην Αττική, περιοχή Ανατολι-κού Θερμαϊκού στη Θεσσαλονίκη).

Η προσεκτικότερη εξέταση της χωρικής διάρθρωσης των ΤΑΕ ειδικά στιςδύο μητροπολιτικές περιοχές της χώρας (Αθήνας και Θεσσαλονίκης) αναδεικνύειτο δυναμισμό των ΤΑΕ των Δήμων Αθηναίων (Χάρτης 3) και Θεσσαλονίκης(Χάρτης 4), σε ό,τι αφορά τόσο την πυκνότητα των διασυνδέσεων όσο και ταόρια επιρροής τους. Και στις δύο περιπτώσεις διαφαίνεται η σημασία των βιομη-χανικών κέντρων (Δήμος Ασπροπύργου και Δήμος Εχεδώρου, αντίστοιχα) ταοποία αποτελούν πόλους ΤΑΕ οι οποίες διεισδύουν στις λειτουργικές περιφέρειεςτων μητροπολιτικών κέντρων. Ειδικά στην περίπτωση της Αθήνας, αντίστοιχο

110 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 99-116

006:Layout 1 10/3/12 1:58 PM Page 110

φαινόμενο παρατηρείται, αν και σε μικρότερο βαθμό, και για τα πιο απομακρυ-σμένα βιομηχανικά κέντρα του Νομού Βοιωτίας. Επιπλέον και οι δύο μητροπο-λιτικές περιοχές περιλαμβάνουν εξωαστικούς πόλους απασχόλησης, μικρότερηςόμως εμβέλειας (Δήμοι Μεγαρέων και Σαλαμίνας και Δήμος Λαγκαδά, αντί-στοιχα).16 Η μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας χαρακτηρίζεται από μία αρκετάεκτεταμένη ζώνη στα ανατολικά (Μεσόγεια), η οποία εμφανίζει όμορους Π_β,χωρίς σημαντική λειτουργική σύνδεση με το μητροπολιτικό κέντρο. Κάτι αντί-στοιχο συναντάται και στη μητροπολιτική περιοχή της Θεσσαλονίκης, όπου όμωςοι περιοχές στα ανατολικά του Νομού οι οποίες δεν συνδέονται με το μητροπο-λιτικό κέντρο δεν συνιστούν πόλους απασχόλησης αλλά θυλάκους. Τέλος, η μη-τροπολιτική περιοχή της Αθήνας περιλαμβάνει ορισμένους Π_β εντός τουπολεοδομικού συγκροτήματος της πρωτεύουσας (Δήμοι Αγίου Ιωάννη Ρέντη, Αι-γάλεω, Πειραιώς, Περάματος, Περιστερίου, Ταύρου), φαινόμενο που δεν εμφα-νίζεται στη μητροπολιτική περιοχή της Θεσσαλονίκης, καθώς εκεί οιπερισσότεροι Π_β εντοπίζονται εκτός του συνεχούς αστικού συμπλέγματος (μετην εξαίρεση της Κοινότητας Ευκαρπίας).

Χάρτης 3. Τοπικές αγορές εργασίας στην Περιφέρεια Αττικής


16 Η απόδοση του ΔήμουΠειραιά στο Δήμο Σαλαμίνας (ωςλειτουργική περιφέρεια β’ επιπέ-δου) είναι ασφαλώς μία ειδική πε-ρίπτωση που έχει να κάνει με τογεγονός ότι ο Δήμος Πειραιά δενπληροί το κριτήριο της συγκράτη-σης εργαζομένων, ώστε να αποτε-λέσει πόλο απασχόλησης α’ τάξης.

006:Layout 1 10/3/12 1:58 PM Page 111

Χάρτης 4. Τοπικές αγορές εργασίας στις Περιφέρειες Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας

Αναφέρεται επίσης ενδεικτικά ότι στην επιμέρους απεικόνιση των ΤΑΕστην Περιφέρεια Θεσσαλίας (Χάρτης 5) αναδεικνύεται ένα χωρικό πρότυπο κα-τανομής το οποίο προσιδιάζει σε αυτό της θεωρίας των κεντρικών τόπων(Christaller 1933). Τα τέσσερα αστικά κέντρα της Περιφέρειας (Λάρισα, Βόλος,Τρίκαλα, Καρδίτσα) αποτελούν Π_α με σαφείς και μη τεμνόμενες λειτουργικέςπεριφέρειες. Οι Π_β δυσκολεύονται να αναπτύξουν δικές τους λειτουργικές πε-ριφέρειες και συμμετέχουν στις λειτουργικές περιφέρειες των τεσσάρων Π_α.Εξαίρεση αποτελεί ο Δήμος Φαρσάλων και σε μικρότερο βαθμό οι Δήμοι Αλμυ-ρού και Καλαμπάκας. Ο πρώτος δεν συμμετέχει στην ΤΑΕ κάποιου Π_α, συμμε-τέχοντας μόνον σε ΤΑΕ της οποίας αποτελεί πόλο, όπου 3 ΟΤΑ απαρτίζουν τηλειτουργική του περιφέρεια. Οι άλλοι δύο, παρότι συμμετέχουν στις ΤΑΕ τουΔήμου Βόλου και του Δήμου Τρικκαίων αντίστοιχα, διαθέτουν δικές τους ΤΑΕ,στις οποίες ένας ΟΤΑ υπάγεται κατ’ αποκλειστικότητα. Πρόκειται για μία ένδειξηότι η αυτοτέλεια των ΤΑΕ των Π_β αυξάνεται με την απόσταση των πόλων αυτώναπό τους Π_α, στη λογική της έννοιας της κρίσιμης απόστασης όπως αυτή έχειαναδειχθεί από τη σχολή της νέας οικονομικής γεωγραφίας (Krugman 1993).

112 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 99-116

006:Layout 1 10/3/12 1:58 PM Page 112

Χάρτης 5. Τοπικές αγορές εργασίας στην Περιφέρεια Θεσσαλίας

Η προτεινόμενη μέθοδος καταλήγει επίσης στον χαρακτηρισμό 469 ΟΤΑως θυλάκων απασχόλησης. Ανάμεσά τους διακρίνουμε 32 ΟΤΑ οι οποίοι, αν καιπληρούν το κριτήριο του ελάχιστου πληθυσμιακού μεγέθους (3.000 εγκατεστη-μένων ή/και ημερησίως απασχολουμένων), δεν πληρούν τουλάχιστον ένα από τακριτήρια συγκράτησης και προσέλκυσης, ώστε να χαρακτηριστούν πόλοι απα-σχόλησης. Η χωρική κατανομή των θυλάκων απασχόλησης παρουσιάζει σαφήσυσπείρωση κατά μήκος των ορεινών ΟΤΑ από το Βορρά προς το Νότο της επι-κράτειας και ταυτόχρονα στο νησιωτικό χώρο. Οι θύλακοι εντοπίζονται κατά κα-νόνα σε απόσταση από τους πόλους απασχόλησης και ιδιαίτερα κοντά στα όριατων Νομών, επιβεβαιώνοντας έτσι και πάλι τη σημασία του συγκεκριμένου επι-πέδου διοικητικής διαίρεσης.

Σε έναν μόνο από τους 54 Νομούς (στο Νομό Ζακύνθου) δεν εμφανίζεταικανένας θύλακος. Σε έναν πάλι μόνο Νομό (στο Νομό Ευρυτανίας), όλοι οι ΟΤΑαποτελούν θυλάκους απασχόλησης. Δεδομένης της ισχυρής σύνδεσης της χωρι-κής οργάνωσης των ΤΑΕ με τη χωρική οργάνωση των Νομών, η διαφοροποίησητων Νομών ως προς το ποσοστό των θυλάκων επί του συνολικού αριθμού τωνΟΤΑ είναι ένας δείκτης του βαθμού λειτουργικής διασύνδεσης των κατά τόπουςπόλων απασχόλησης με τις ενδοχώρες τους (Πίνακας 5). Για παράδειγμα, τουψηλό ποσοστό θυλάκων στην Ηλεία και τη Μεσσηνία δείχνει το χαμηλό βαθμόλειτουργικής διασύνδεσης του Πύργου και της Καλαμάτας, αντίστοιχα, με το με-γαλύτερο πλήθος των ΟΤΑ των Νομών τους. Στο άλλο άκρο, πολύ μικρό ποσο-στό θυλάκων «αφήνουν» γύρω τους οι πόλοι απασχόλησης των μητροπολιτικώνπεριοχών (η Αθήνα στη Νομαρχία Αθηνών, το τρίγωνο Θεσσαλονίκης-Εχέδω-ρου-Λαγκαδά στο Νομό Θεσσαλονίκη), αλλά και άλλοι, όπως το Ρέθυμνο, η Χίοςκαι η Ηγουμενίτσα. Στην περίπτωση άλλων πάλι πόλων, όπως η Φλώρινα και η


006:Layout 1 10/3/12 1:59 PM Page 113

Καβάλα, η μικρή παρουσία θυλάκων απασχόλησης εντός των αντίστοιχων Νομώνοφείλεται και στη συμβολή άλλων γειτονικών πόλων (Καστοριά-Πτολεμαΐδα-Αμύνταιο και Ελευθερούπολη-Χρυσούπολη, αντίστοιχα), οι οποίοι εκτείνουν τιςλειτουργικές τους περιφέρειες πέρα από τα όρια των δικών τους Νομών.

Συμπεράσματα

Το παρόν άρθρο καταγράφει τη χωρική διάρθρωση των τοπικών αγορών εργα-σίας στην ελληνική επικράτεια μέσω του εντοπισμού πόλων απασχόλησης καιτων ορίων της επιρροής τους. Σε αντιδιαστολή με προηγούμενες αντίστοιχες με-θοδολογίες, η προτεινόμενη μέθοδος οριοθέτησης αφενός αναδεικνύει τη διάρ-θρωση των ΤΑΕ σε σχέση με την υφιστάμενη ιεραρχική οργάνωση του χώρουκαι αφετέρου επιτρέπει τον εντοπισμό επικαλύψεων, αλληλεπιδράσεων αλλά καιασυνεχειών στη χωρική οργάνωση των ΤΑΕ. Η εφαρμογή της μεθόδου, με τα δε-δομένα των μετακινήσεων για εργασία μεταξύ των 1.034 ΟΤΑ της χώρας, όπωςπροκύπτουν από τα στοιχεία της απογραφής πληθυσμού του έτους 2001, κατα-λήγει στον εντοπισμό 60 πόλων απασχόλησης α' τάξης (Π_α) και 93 πόλων απα-σχόλησης β' τάξης (Π_β) και τον σχηματισμό (60+93)153 Τοπικών ΑγορώνΕργασίας (ΤΑΕ) και 469 θυλάκων απασχόλησης (ΘΑ). Ταυτόχρονα αναδεικνύειτις μεταξύ τους χωρικές σχέσεις.

Η σύνθετη εικόνα που προκύπτει, και η οποία καθιστά εφικτή την παρα-τήρηση της ιεραρχίας και της αλληλεξάρτησης στη χωρική διάρθρωση των ΤΑΕ,δύναται, σε συνδυασμό με άλλα κριτήρια, να αποτελέσει χρήσιμο εργαλείο για τοναναπτυξιακό και τον χωροταξικό σχεδιασμό. Ενδεικτικά αναφέρονται ζητήματαόπως η αξιολόγηση της απόδοσης συγκοινωνιακών δικτύων, η αξιολόγηση του

114 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 99-116

Πίνακας 5. Περιπτώσεις εμφάνισης Θυλάκων Απασχόλησης εντός των Νομών της επικράτειαςΚατηγορίες* Πλήθος Νομαρχίες

περιπτώσεων **

0,0% 1 ΖΑΚΥΝΘΟΥ 0,1% - 22,4% 9 ΑΘΗΝΩΝ(1), ΔΡΑΜΑΣ (1), ΑΝ. ΑΤΤΙΚΗΣ (6), ΦΛΩΡΙΝΗΣ

(2), ΡΕΘΥΜΝΗΣ (2), ΚΑΒΑΛΑΣ(2), ΧΙΟΥ(2), ΘΕΣΠΡΩΤΙΑΣ(2), ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ(10)

22,5% - 44,6% 19 ΚΙΛΚΙΣ(3), ΗΜΑΘΙΑΣ(3), ΒΟΙΩΤΙΑΣ(5), ΠΕΛΛΑΣ(3), ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ(4), ΞΑΝΘΗΣ(3), ΑΡΓΟΛΙΔΑΣ(5), ΚΟΡΙΝΘΙΑΣ(5), ΔΥΤ. ΑΤΤΙΚΗΣ(4), ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ(9), ΚΟΖΑΝΗΣ(7), ΚΕΡΚΥΡΑΣ(6), ΕΒΡΟΥ(5), ΛΑΡΙΣΗΣ(12), ΡΟΔΟΠΗΣ(5), ΤΡΙΚΑΛΩΝ(11), ΑΧΑΪΑΣ(10), ΠΡΕΒΕΖΗΣ(4), ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑΣ(4)

44,7% - 66,8% 17 ΠΙΕΡΙΑΣ(6), ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ(7), ΑΡΤΑΣ(8), ΕΥΒΟΙΑΣ(14), ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ(14), ΠΕΙΡΑΙΩΣ(10), ΧΑΝΙΩΝ(14), ΑΡΚΑΔΙΑΣ(13), ΚΑΡΔΙΤΣΗΣ(12), ΦΩΚΙΔΟΣ(7), ΣΕΡΡΩΝ(16), ΔΩΔΕΚΑΝΝΗΣΟΥ(16), ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑΣ(18), ΣΑΜΟΥ(5), ΛΕΥΚΑΔΟΣ(5),ΓΡΕΒΕΝΩΝ(9), ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ(27)

66,9% - 99,9% 7 ΛΑΚΩΝΙΑΣ(15), ΗΛΕΙΑΣ(15), ΦΘΙΩΤΙΔΟΣ(18), ΛΑΣΙΘΙΟΥ(6), ΛΕΣΒΟΥ(14), ΜΕΣΣΗΝΙΑΣ(25), ΚΥΚΛΑΔΩΝ(28)

100,0% 1 ΕΥΡΥΤΑΝΙΑΣ (11)

* Ποσοστό ΘΑ επί του συνολικού αριθμού των ΟΤΑ ανά νομαρχία** Σε παρένθεση σημειώνεται το πλήθος των ΘΑ κάθε ΝομούΠηγή: Ιδία επεξεργασία

006:Layout 1 10/3/12 1:59 PM Page 114

Προγράμματος Καλλικράτης (δηλ. ο βαθμός ταύτισης των νέων διοικητικών ενο-τήτων της χώρας με τις προτεινόμενες χωρολειτουργικές ενότητες) και η διατύ-πωση ενός προτύπου βέλτιστης χωρικής κατανομής υπηρεσιών–φορέων στη βάσητου νέου διοικητικού χάρτη, ιδιαίτερα καθώς αναδεικνύεται ότι η υφιστάμενη χω-ρική οργάνωση των ΤΑΕ είναι στενά συνδεδεμένη με την καταργημένη διοικητικήβαθμίδα των Νομών. Η προτεινόμενη μέθοδος μπορεί επίσης να συνδεθεί με τονεντοπισμό συμπληρωματικοτήτων και διασυνδέσεων στις μεταξύ των ΤΑΕ ιε-ραρχημένες παραγωγικές διαρθρώσεις, τον εντοπισμό αναπτυξιακών/παραγωγ-ικών διπόλων (ή πολυ-πόλων) στην ελληνική επικράτεια και τη διερεύνησητοπικών καθεστώτων ρύθμισης. Η διερεύνηση των ζητημάτων αυτών αναμένεταινα συνεισφέρει περαιτέρω στο σχεδιασμό των πολιτικών οργάνωσης του χώρουκαι στην κριτική εξέταση των αποτελεσμάτων τους.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦIΑ

Ελληνόγλωσση

Αρβανιτίδης, Π. και Δωρής, Γ. (2011), «Λειτουργικές Αστικές Περιοχές: Μια Προσπάθεια Προσ-διορισμού της Οικονομικής Επιρροής των Ελληνικών Αστικών Κέντρων», στο: Ψυχάρης,Γ. και Φώτης, Γ. (επιμ.), Αστική Ανάπτυξη στην Ελλάδα και Ευρωπαϊκή Ένωση: Τάσεις καιΠροοπτικές, Βόλος/Αθήνα: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας/Διεθνής Εταιρία Περι-φερειακής Επιστήμης-Ελληνικό Τμήμα: 99-112.

Βαΐου, Ν. και Χατζημιχάλης, Κ. (1997), Με τη Ραπτομηχανή στην Κουζίνα και τους Πολωνούς στουςΑγρούς: Πόλεις, Περιφέρειες και Άτυπη Εργασία, Αθήνα: Εξάντας.

Βουλή των Ελλήνων (1997), Ν. 2539/97: Συγκρότηση της Πρωτοβάθμιας Τοπικής Αυτοδιοίκησης,Εφημερίς της Κυβερνήσεως της Ελληνικής Δημοκρατίας.

Βουλή των Ελλήνων (2010), Ν. 3852/10: Νέα Αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκε-ντρωμένης Διοίκησης – Πρόγραμμα Καλλικράτης, Εφημερίς της Κυβερνήσεως της Ελληνι-κής Δημοκρατίας.

ΕΚΚΕ-ΕΣΥΕ (2005), Πανόραμα Απογραφικών Δεδομένων 1991-2001, Εφαρμογή Βάσης Δεδομέ-νων και Θεματικής Χαρτογραφίας σε Πειραματική Χρήση στο ΙΑΑΚ-ΕΚΚΕ.

Ευστράτογλου, Α. (1998), «Εννοιολογικός Προσδιορισμός των Τοπικών Αγορών Εργασίας», Τόπος15: 25-65.

Ευστράτογλου, Α. (2004), «Μέθοδοι Προσδιορισμού των Ορίων των Τοπικών Αγορών Εργασίας»,Τόπος 22-23: 107-120.

Ευστράτογλου, Α. (2006), «Αγορές Εργασίας στην Ελλάδα», Σειρά Μελετών Ινστιτούτου ΕργασίαςΓΣΕΕ – ΑΔΕΔΥ 25.

Ντυκέν, Μ.-Ν. και Κακλαμάνη, Σ. (2009, «Η Καθημερινή Κινητικότητα των Απασχολούμενων στηνΕλλάδα: Μια Πρώτη Προσπάθεια Αποτύπωσης της Έντασης του Φαινομένου», Δημογρα-φικά Νέα 6: 1-4.

Προδρομίδης, Π.-Ι. Κ. (2008), «Προσδιορισμός των Τοπικών Αγορών Εργασίας της Ελλάδας»,Σειρά Ερευνητικών Εργασιών Κέντρου Προγραμματισμού και Οικονομικών Ερευνών 99.

Φώτης, Γ. και Κακλίδης, Α. (2009), «Πόσο Μακριά είναι το ... “Πολύ Μακριά”;», στο 25 Κείμεναγια το Σχεδιασμό και την Ανάπτυξη του Χώρου, Βόλος: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσα-λίας: 553-600.


Allen, J., Massey, D. και Cochrane, A. (1998), Rethinking the Region, Νέα Υόρκη: Routledge.Arbia, G. (1989), Spatial Data Configuration in Statistical Analysis of Regional Economic and re-

lated Problems, Ντόρντρεχτ: Kluwer. Blanchard, O.J. και Katz, L.F. (1992), “Regional Evolutions”, Brookings Papers on Economic Ac-

tivity 1: 1-75. Brülhart, M. και Traeger, R. (2003), «An Account of Geographic Concentration Patterns in Europe»,

HWWA Discussion Paper 226.


006:Layout 1 10/3/12 1:59 PM Page 115

Carmichael, C. L. (1978), «Local Labour Market Analysis: Its Importance and a Possible Approach»,Geoforum 9: 127-148.

Cavailhès, J., Peeters, D., Sekeris, E. και Thisse, J.-F. (2004), «The Periurban City: Why to Live be-tween the Suburbs and the Countryside», Regional Science and Urban Economics 34: 681-703.

Christaller, W. (1933), Die Zentralen Orte in Süddeutschland [Central Places in Southern Ger-many], Ιένα: Fischer.

Clark, G. και Gertler, Μ. (1983), «Local Labour Markets: Theories and Policies in the USA duringthe 1970s», Professional Geographer 35: 274-285.

Coombes, M.G., Green, A.E. και Openshaw S. (1986), «An Efficient Algorithm to Generate Offi-cial Statistical Reporting Areas: The Case of the 1984 Travel-to-Work Areas Revision inBritain», Journal of the Operational Research Society 37: 943-953.

Coombes, M.G. και Openshaw, S. (1982), «The Use and Definition of Travel-to-Work Areas inGreat Britain: Some Comments», Regional Studies 16: 141-149.

Dear, M. και Wolch, J. (1989), «How Territory shapes Social Life», στο Wolch, J. και Dear, M.(επιμ.): The Power of Geography: How Territory shapes Social Life, Βοστόνη: UnwinHyman: 3-13.

Decressin, J. και Fatás, A. (1995), «Regional Labour Markets Dynamics in Europe», European Eco-nomic Review 39: 1627-1655.

Goodman, J.F.B. (1970), «The Definition and Analysis of Local Labor Markets: Some EmpiricalProblems», British Journal of Industrial Relations 8: 179-196.

Hall, P., Gracey, H., Drewett, R. και Thomas, R. (1973), The Containment of Urban England, Λον-δίνο: Allen and Unwin.

Hannam, K., Sheller, M. και Urry, J. (2006), «Editorial: Mobilities, Immobilities and Moorings», Mo-bilities 1(1): 1-22.

Horan, P.M. και Tolbert, C.M. (1984), The Organization of Work in Rural and Urban Labor Mar-kets, Μπάουλντερ και Λονδίνο : Westview Press.

Kerr, C. (1954), «The Balkanization of Labor Markets», στο Bakke E. W. (επιμ.), Labor Mobilityand Economic Opportunity, Νέα Υόρκη: John Wiley and Sons: 92-110.

Kristensen, K. (1998), Functional Economic Areas of Denmark: Applying Input-Output Techniquesto Commuting, Nexo: Research Center of Bornholm.

Krugman, P.R. (1993), «On the Relationship between Trade Theory and Location Theory», Reviewof International Economics 1: 11-22.

Massey, D. (1984), «Introduction: Geography matters», στο Massey, D. και Allen, J. (επιμ.), Geog-raphy matters, Λονδίνο/Νέα Υόρκη: Routledge.

Myers, C. και Shultz, G.P. (1951), The Dynamics of a Labor Market, Νέα Υόρκη: Prentice Hall.Papps, K.L. και Newell, J.O. (2002), «Identifying Functional Labour Market Areas in New Zealand:

A Reconnaissance Study using Travel-to-Work Data», IZA Discussion Paper 443. Peck, J. και Theodore, Ν. (2010), «Labor Markets from the Bottom Up», στο McGrath-Champ, S.,

Herod, A. και Rainie, Α. (επιμ.), Handbook of Employment and Society: Working Space,Cheltenham, UK: Edward Elgar.

Prodromidis, P.-I. K. (2009), «Determining the Labor Market Areas of Cyprus from the 2001 Com-muting Flows», Cyprus Economic Policy Review 3(2): 57-72.

Prodromidis, P.-I. K. (2010), «Identifying Spatial Labour Markets in Greece from the 2001 Travel-to-Work Patterns», South-Eastern Europe Journal of Economics 8(1): 111-128.

Rossi, P.H. (1980), Why People move, Beverly Hills: Sage. Smart, M.W. (1974), «Labour Market Areas: Uses and Definition», Progress in Planning 2: 239-251. Smart, M.W. (1981), «Labour Market Areas in Great Britain: Developments since 1961», Geoforum

12(4): 301-318. Soja, E. (1980), «The Socio-Spatial Dialectic», Annals of the Association of the American Geogra-

phers 70: 207-225.van der Laan, L. (1991), Spatial Labour Markets in the Netherlands, Delft: Eburon. van der Laan, L. και Schalke, R. (2001), «Reality versus Policy: The Delineation and Tasting of

Local Labour Market and Spatial Policy Areas», European Planning Studies 9: 201-221. Vance, J. (1960), «Labor-Shed, Employment Field and Dynamic Analysis in Urban Geography»,

Economic Geography 36: 189-220. Wilcox, R.C. και Sobel, I. (1958), Small City Job Markets, Urbana: Institute of Labor and Industrial

Relations.

116 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 99-116

006:Layout 1 10/3/12 1:59 PM Page 116

Κ. ΛΑΛΕΝΗΣ, Ι. ΦΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ, Ι. ΚΙΟΣΣΕΣ, Σ. ΚΗΠΟΥΡΟΣ 117

ΕΘΝΟ-ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΕΤΕΡΟΤΗΤΑ, ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣΔΟΜΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΣΤΟΥΣΜΕΙΟΝΟΤΙΚΟΥΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥΣ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣΚώστας Λαλένης,1 Ιωάννης Φραγκόπουλος,2 Ιωάννης Κιοσσές,3 Στέφανος Κηπουρός4

ΠΕΡΙΛΗΨΗΗ εργασία αυτή εξετάζει τους τρόπους με τους οποίους οι εθνοπολιτισμικές μειονότητες εκφράζουν τις ιδιαιτερότητές τους στην οργάνωση του

οικιστικού χώρου. Η έννοια του εθνοτισμού ως σύνθετης έννοιας που συντίθεται από κοινωνικοπολιτισμικές ιδιαιτερότητες είναι αρκετά ση-

μαντική για το διαχωρισμό της μουσουλμανικής μειονότητας της Θράκης σε τρεις διακριτές ομάδες. Αυτές οι τρεις ομάδες είναι οι σλαβόφω-

νοι Πομάκοι, που ζουν στην ορεινή ζώνη, οι μειονοτικοί Τούρκοι, κάτοικοι κυρίως των πεδιάδων, και, τέλος, οι Ρομά που κυρίως κατοικούν

στις παρυφές των περιαστικών περιοχών και των πόλεων. Οι πολιτικές και οικονομικές συνέπειες της μειονοτικής τους κατάστασης τους ανά-

γκασαν να παράγουν διαφορετικά χωρικά μοντέλα, και οι πολιτισμικές τους διαφορές υποστηρίζουν την ιδιαιτερότητα στη χρήση του ιδιωτι-

κού και του δημόσιου χώρου.

Ethno-Cultural Diversity, Social Structures and Urban Organisation in Minority Villages of Thrace

Kostas Lalenis, Yannis Frangopoulos, Ioannis Kiosses, Stefanos Kipouros

ABSTRACT

This paper deals with the ways in which ethno-cultural minorities may express their particularities in the organiza-

tion of settlements. The notion of ethnicity, as a complex element composed by socio-cultural specificities, seems to

be quite important for distinguishing the Muslim minority of Thrace in three locally specified ethnic groups. These

three groups are the Slavic-speaking Pomaks, living in mountainous areas; the minority Turks, mainly inhabiting the

valleys, and finally the Rom (Gypsies) minority, mainly located in the outskirts of suburban areas and cities. The po-

litical and economic consequences of their minority status has forced them to produce different spatial patterns, and

their cultural differences advocate this specificity in the use of both public and private space.

Εισαγωγή - Στοιχεία θεωρίας και μεθοδολογίας

Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να διερευνήσει την ύπαρξη σχέσης της εθνοπολιτισμικής πραγματικότητας και

των κοινωνικών δομών της μουσουλμανικής μειονότητας της Θράκης με την πολεοδομική και αρχιτεκτονική οργά-

νωση των εκεί μειονοτικών οικισμών. H εθνοτική σύνθεση της μειονότητας φέρεται ως αποτελούμενη από τρεις,

κατά βάση, συνιστώσες: α. τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, κατοίκους των πεδινών περιοχών των νομών Ξάν-

1 Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.

2 Φραγκόπουλος Ιωάννης, Επίκουρος Καθηγητής Κοινωνιολογίας, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης, ΑΠΘ.

3 Eπίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

4 Μηχανικός Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης.

007:Layout 1 10/3/12 2:00 PM Page 117

θης και Ροδόπης, τουρκικής καταγωγής (εφεξής «μειονοτικοί Τούρκοι»5), β. τους

Πομάκους, με ιδιαίτερο γλωσσικό ιδίωμα, οι οποίοι είναι κάτοικοι των ορεινών

περιοχών των νομών Ξάνθης και Ροδόπης που βρίσκονται στη ζώνη των συνόρων

με την Βουλγαρία, και γ. τους Τσιγγάνους (Ρομά). Η προσέγγιση αυτή, αν και αμ-

φισβητείται από ορισμένους τούρκους ακαδημαϊκούς (Chousein 2005) –όχι ως

προς την εθνοτική καταγωγή των ομάδων αλλά ως προς τη σημερινή τους αντί-

ληψη για την ταυτότητά τους ως μειονότητα–, υποστηρίζεται, ωστόσο, άμεσα ή

έμμεσα από άλλους Τούρκους ερευνητές (Gambetti 2008, Ozalay 2006), από το

σύνολο των υπόλοιπων ερευνητών στη βαλκανική χερσόνησο (κυρίως Ελλήνων

και Βούλγαρων), καθώς και από τη διεθνή βιβλιογραφία (Owen 1999, Vernier

2003, Fabbe 2007).

H συνάρθρωση των διαφορετικών συνιστωσών των εθνοτικών ταυτοτήτων

της μειονότητας με την παράμετρο του χώρου, όπως εκφράζεται μέσω της μορ-

φολογίας του πολεοδομικού ιστού, της κατοικίας και της σχετικής νομοθεσίας

που καθόρισε την δόμηση των οικισμών αυτών, αναδεικνύεται στο 5ο κεφάλαιο

σχετικά με την πολεοδομική και αρχιτεκτονική πραγματικότητα των μειονοτικών

οικισμών. Έτσι, η σύγκριση μεταξύ των πολεοδομικών και αρχιτεκτονικών συ-

νόλων των πομάκικων, των τσιγγάνικων και των οικισμών των Τούρκων της μει-

ονότητας που ακολουθεί αναδεικνύει την κεντρική υπόθεση εργασίας μας, δη-

λαδή τη σχέση των εθνοπολιτισμικών και κοινωνικών δομών με τη χωρική οργά-

νωση.

Τα αστικά τοπία εξάπτουν το ενδιαφέρον διότι ταυτόχρονα διατηρούν αλλά

και εξαλείφουν τα σημάδια της ιστορίας. Η ιστορία της διαμόρφωσης των πολι-

τισμών αποτυπώνεται στο δομημένο περιβάλλον όχι μόνο με την ανθρώπινη δε-

ξιοτεχνία (κτίρια, μνημεία), αλλά και με την ίδια την οργάνωση του χώρου. Νόμοι,

κανόνες και διατάξεις δρουν στο δομημένο περιβάλλον αλλάζοντάς το, επανα-

συνθέτοντάς το, ή και καταστρέφοντάς το στη διάρκεια της ιστορικής εξέλιξης.

Μ’ αυτό τον τρόπο ο αστικός σχηματισμός ενσωματώνει τις διαδοχικές φάσεις

ελέγχου της παραγωγής και της οργάνωσης του χώρου. Σύμφωνα με τη βασική

ανάλυση του Lefebvre για τη σχέση αναπαραστάσεων και χωρικής πρακτικής, ο

αστικός σχηματισμός μπορεί να γίνει κατανοητός ως ένα από τα στοιχεία που συ-

νιστούν τη συλλογική αναπαράσταση της ταυτότητας, του φύλου, της κοινωνικής

τάξης και του έθνους. Στο χώρο (στην περίπτωσή μας στους μειονοτικούς οικι-

σμούς) αντανακλώνται οι κοινωνικές και οικονομικές διεργασίες, ενώ ο σχεδια-

σμός του χώρου, ακόμη και στις πλέον ατελείς μορφές του, έχει σαφή ιδεολογικό

και πολιτικό ρόλο (Lefebvre 2000)6.

Από άποψη μεθοδολογίας, η εργασία αυτή βασίζεται σε: αποτελέσματα

επιτόπιας έρευνας στο νομό Ξάνθης (Frangopoulos 1996) για την ανθρωπολο-

γική κατανόηση των γηγενών τοπικών ομάδων· συλλογή του υλικού για την πο-

λεοδομική και αρχιτεκτονική μορφή των οικισμών (συνεντεύξεις, φωτογραφικό

υλικό, αυτοψίες, σχέδια, χάρτες, νομοθεσία) που πραγματοποιήθηκε κατά τους

μήνες Σεπτέμβριο 2002 έως Ιούνιο 2003· συμπληρωματικές παρατηρήσεις και

επικαιροποίηση του συλλεχθέντος υλικού που έγιναν μέχρι το τέλος του 2011, με

την ευκαιρία εκπόνησης αναπτυξιακών και πολεοδομικών μελετών στους οικι-

σμούς του μειονοτικού δήμου Μύκης στο νομό Ξάνθης· σε βιβλιογραφική τεκ-

μηρίωση από τη σχετική με το θέμα ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία. Οι απο-

κλίσεις από τη συνηθισμένη προσέγγιση (μουσουλμανική μειονότητα-χριστια-

118 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 117-138

5 Ο όρος από Τρουμπέτα

(2001: 2-22) και Vavasis (2007).

Επιχειρείται, έτσι, να αποφορτι-

στεί από πολιτικές σκοπιμότητες

στο πλαίσιο της γνωστής σχετικής

διένεξης Ελλάδας-Τουρκίας, υιο-

θετώντας διεθνή, «ουδέτερη» μεν,

αλλά επιστημονικά αντικειμενική,

κατά το δυνατόν, προσέγγιση,

παρά τις αδυναμίες που ο ίδιος ο

συγγραφέας παραδέχεται ότι η κα-

τηγοριοποίηση αυτή παρουσιάζει

(Vavasis 2007: 52).

6 Σύμφωνα με τον H.

Lefebvre (2000: ΧΧV), «κεντρική

θέση στην οποία οφείλουμε επι-

στρέψουμε πριν τα συμπερά-

σματα. Ο τρόπος παραγωγής ορ-

γανώνει, παράγει –παράλληλα με

έναν ορισμένο αριθμό κοινωνικών

σχέσεων– το χώρο ( και το χρόνο

του ) … προβάλλει στο έδαφος

αυτές τις σχέσεις … χωρίς αυτό να

σημαίνει ότι υφίσταται μια ακρι-

βής και προδιαγεγραμμένη αντι-

στοίχηση μεταξύ κοινωνικών σχέ-

σεων και χωρικών σχέσεων … ».

007:Layout 1 10/3/12 2:00 PM Page 118


νική πλειονότητα) αναδεικνύονται στην πορεία μέσα από τη δυναμική της ανά-

λυσης που ακολουθεί, καθώς νέες πραγματικότητες (χωρικές και άλλες) τείνουν

να επιδρούν και να τονίζουν τη διαλεκτική τοπικού και υπερτοπικού.

2. Εθνοπολιτισμική ετερότητα της μουσουλμανικής μειονότητας της Θρά-

κης

Η μουσουλμανική μειονότητα της Δυτικής Θράκης αποτελεί τη μόνη μειονότητα

εντός ελληνικής επικράτειας την οποία αναγνωρίζει επίσημα το Ελληνικό κράτος.

Η αναγνώριση έγινε σύμφωνα με τη Σύμβαση που αφορούσε την ανταλλαγή πλη-

θυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας και υπεγράφη τον Ιανουάριο του 1923 στη

Λωζάννη, και η οποία αναφερόταν στα δικαιώματα των μη μουσουλμανικών μει-

ονοτήτων στην Τουρκία και στα αντίστοιχα της μουσουλμανικής μειονότητας

στην Ελλάδα. Σήμερα, η συνεχιζόμενη επίσημη υιοθέτηση ορισμού μιας μειονό-

τητας σε ένα κράτος-μέλος της Ε.Ε. μόνο από το θρήσκευμά της παρουσιάζει

προφανείς αποκλίσεις από τις ισχύουσες αρχές του ΟΗΕ και της ΕΕ (Capotorti

1999: 43)7, και προσθέτει στην πολυπλοκότητα του ζητήματος.

Η μουσουλμανική μειονότητα προέρχεται ιστορικά από τρεις διαφορετι-

κές εθνοτικές και γλωσσικές ομάδες: τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους τουρ-

κικής καταγωγής (μειονοτικούς Τούρκους), τους Πομάκους και τους Τσιγγάνους.

O πληθυσμός της στην απογραφή του 1951 (Ανδρεάδης 1956) ανερχόταν σε

94.207 κατοίκους, από τους οποίους 67.099 μειονοτικοί Τούρκοι, 26.592 Πομά-

κοι και 15.116 Τσιγγάνοι. Στην απογραφή του 1971 (Kettani 1980), σ’ ένα σύ-

νολο 90.000 μουσουλμάνων (το 27,2% του συνολικού πληθυσμού της Θράκης

που ανερχόταν σε 329.582) καταγράφηκαν 70.000 μειονοτικοί Τούρκοι και 20.000

Πομάκοι. O αριθμός των Τσιγγάνων είχε περιληφθεί προφανώς σε αυτόν των μει-

ονοτικών Τούρκων. Για τον σημερινό αριθμό της μουσουλμανικής μειονότητας

δεν υπάρχουν επίσημα απογραφικά στοιχεία. Ο αριθμός τους υπολογίζεται ανε-

πίσημα σε 107.000 κατοίκους περίπου, με την εξής κατανομή: 57.000 μειονοτι-

κοί Τούρκοι, 32.000 Πομάκοι, 18.000 Τσιγγάνοι (Σιούτη 2006). Με την προσέγ-

γιση αυτή για το σύνολο της μειονότητας συμφωνεί περίπου και ο παρακάτω πί-

νακας.

Έτος Ξάνθη Ροδόπη Έβρος Σύνολο

Σύνολο Μουσουλμάνοι Σύνολο Μουσουλμάνοι Σύνολο Μουσουλμάνοι Σύνολο Μουσουλμάνοι

1920 201.404 (93.273)

1928 89 974 (39.229) 89.488 (50.432) 124.417 (12510) 303.879 (102.171)

1940 98 575 106.575 150.790 355 940 (112 535)

1951 89 891 (42 245) 105 723 (49 660) 137 654 (6934) 333 268 (98 839)

1961 89 591 109 201 153 930 352 722 (105 000)

1971 82 917 107 677 135 968 326 562

1981 88 777 (42 000) 107 957 (62 000) 145 531 (10000) 342 265 (114 000)

1991 90 965 (39 115) 103 391 (56 865) 140 312 (7900) 334 668 (103 880)

Πίνακας Πληθυσμιακή κατανομή της μειονότητας 1920-1991.

Πηγή: Αaarbakke 2000: 31

7 «Πληθυσμιακή ομάδα

αριθμητικά μικρότερη από το υπό-

λοιπο του πληθυσμού μιας χώρας,

μη προνομιούχα κοινωνικά, της

οποίας τα μέλη –όντας πολίτες

αυτής της χώρας– έχουν εθνικά,

θρησκευτικά ή γλωσσικά χαρα-

κτηριστικά διαφορετικά από αυτά

του υπόλοιπου πληθυσμού, και

διακατέχονται, έστω και έμμεσα,

από μια αίσθηση αλληλεγγύης, με

κοινό σκοπό την προστασία/δια-

φύλαξη της κουλτούρας, των πα-

ραδόσεων, της θρησκείας και/ή

της γλώσσας τους» (Capotorti

1999).

007:Layout 1 10/3/12 2:00 PM Page 119

Μια άλλη κατανομή –σ’ ένα άρθρο που αναλύει τον «πόλεμο των στατι-

στικών» που υπηρετούν οι απογραφές των μειονοτήτων– περιγράφει ο Kostopou-

los, σε μια ιστορική προοπτική, παραθέτοντας πίνακες με τις διάφορες και δια-

φορετικές στατιστικές από το 1919 έως και το 1995 (Kostopoulos 2003: 70). Κατά

τον ίδιο, ο πληθυσμός της μειονότητας το 1995 υπολογιζόταν σε 120.000 κατοί-

κους από τους οποίους οι 59.000 ήταν Τούρκοι, 39.000 Πομάκοι και 22.000 Τσιγ-

γάνοι (Kostopoulos 2003: 70). Επίσης μια σχετική ανάλυση για την «ασαφή ει-

κόνα για τον πληθυσμό της μειονότητας» κάνει και η Ασκούνη (2006: 42-46).

Η σχετική σταθερότητα αν όχι η αύξηση του συνολικού πληθυσμού της

μειονότητας σε αριθμούς (ο δείκτης γονιμότητας της είναι υψηλότερος από τους

αντίστοιχους των χριστιανών) εξηγείται από τη μεγάλη μετανάστευση των μου-

σουλμάνων αφενός προς τα αστικά κέντρα και το εξωτερικό (Γερμανία) για οι-

κονομικούς λόγους και, αφετέρου, προς την Τουρκία για πολιτικούς λόγους (κυ-

ρίως σε εποχές έντασης στις σχέσεις Ελλάδας-Τουρκίας). Ο αριθμός του μειονο-

τικού πληθυσμού που έχει μεταναστεύσει εκτός Δυτικής Θράκης υπολογίζεται σε

200.000 (Vavasis 2008: 53). Η διατήρηση αυτής της δημογραφικής ισορροπίας

(Κοτζαμάνης 2006) με θετικό ισοζύγιο πληθυσμού στους δυο νομούς με μου-

σουλμανικό πληθυσμό μάλλον προκύπτει ως συνισταμένη της κοινωνικοδημο-

γραφικής συμπεριφοράς της μειονότητας που, έστω και υπό τις ανωτέρω «πιέ-

σεις», καταφέρνει να διατηρεί τον πληθυσμό της. Πηγές της μειονότητας, τέλος,

θεωρούν ότι απέμειναν αρκετά λιγότεροι μουσουλμάνοι μειονοτικοί από ό,τι γε-

νικά υπολογίζεται, μετά από μαζικές μεταναστεύσεις μουσουλμάνων στην Τουρ-

κία κατά το 1967 και το 1974, οπότε υπήρξαν σοβαρές κρίσεις μεταξύ Ελλάδας

και Τουρκίας (Μουσταφά 2007).

2.1. Μειονοτικοί Τούρκοι κάτοικοι των πεδιάδων και αστικών κέντρων της Θρά-

κης

Οι Τούρκοι της Δυτικής Θράκης κατάγονται από ετερογενείς μουσουλμανικές

ομάδες που εγκαταστάθηκαν στη Θράκη την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρα-

τορίας (Popovic 1986: 107-108). Είναι κυρίως εγκα τεστημένοι στις πεδινές πε-

ριοχές των νομών Ξάνθης και Ροδόπης και στις πόλεις Ξάνθης και Κομοτηνής. Τα

ανθρωπομορφικά τους γνωρίσματα χαρακτηρίζονται από αξιοσημείωτη ποικιλία,

δεδομένου ότι είναι απόγονοι διαφόρων εθνοφυλετικών ομάδων: εποίκων Γιου-

ρούκων, εξισλαμισθέντων Ελλήνων, αιρετικών μουσουλμάνων μη τουρκικής κα-

ταγωγής που εκτοπίστηκαν από τους σουλτάνους στη Θράκη, Κούρδων, Οθω-

μανών, βορειοαφρικανών, κ.ά. (Λιάπη 1995α, Fabbe 2007, Ozalay 2006, Vavasis

2007). Η γλώσσα που χρησιμοποιείται από τους μειονοτικούς Τούρκους είναι η

τουρκική, ενώ θρησκευτικά είναι σουνίτες μουσουλμάνοι. Στην αγροτική ζώνη

των νομών Ξάνθης και Ροδόπης υπάρχουν χωριά με αποκλειστικά τουρκικό πλη-

θυσμό και άλλα μεικτά (μουσουλμάνοι και χριστιανοί). Η πλειονότητα των μει-

ονοτικών Τούρκων της υπαίθρου είναι γεωργοί, ενώ εκείνοι της πόλης είναι κυ-

ρίως μικρέμποροι και εργάτες. Σε σύγκριση με τους χριστιανούς της Θράκης,

ακόμη και σήμερα, μετά την εφαρμογή των θετικών διακρίσεων προς όφελός τους

από το 1996, είναι λίγοι οι μουσουλμάνοι απόφοιτοι τριτοβάθμιας εκπαίδευσης

(γιατροί κ.λπ., κυρίως απόφοιτοι τουρκικών πανεπιστημίων) ενώ ακόμη λιγότε-

ροι εργάζονται στον δημόσιο τομέα (κυρίως στη μειονοτική εκπαίδευση). Οι μει-

120 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 117-138

007:Layout 1 10/3/12 2:00 PM Page 120


ονοτικοί Τούρκοι, παραδοσιακά αποτελούσαν την πλειοψηφία του αστικού πλη-

θυσμού της μειονότητας και επίσης του πιο μορφωμένου τμήματός της. Το τε-

λευταίο αποτέλεσε σημαντική αιτία διαμόρφωσης ηγεμονικού ρόλου αυτού του

τμήματος της μειονότητας απέναντι στα άλλα δύο (Πομάκους, Τσιγγάνους) (Tsi-

biridou 2005).

2.2. Πομάκοι κάτοικοι της ορεινής ζώνης και των αστικών κέντρων της Θράκης

Οι Πομάκοι ήταν παραδοσιακά και σχεδόν αποκλειστικά εγκατεστημένοι στην

οροσειρά της Ροδόπης και βρίσκονται ένθεν κακείθεν των ελληνοβουλγαρικών

συνόρων. Υπολογίζεται ότι στη Βουλγαρία ζουν 150.000-200.000, ενώ στην Ελ-

λάδα περίπου 30.000-35.000, από τους οποίους περίπου 23.000 στο νομό Ξάνθης

και 10.000 στο νομό Ροδόπης (Ιμάμ και Τσακιρίδη 2003 :67). Η γλώσσα των Πο-

μάκων είναι ένα νοτιοσλαβικό ιδίωμα με άνω του 30% των λέξεων βουλγαρικής

προέλευσης, με 15%-20% τουρκικές και με 10%-15% ελληνικές προσμίξεις.

Στους οικισμούς του νομού Ξάνθης χρησιμοποιείται αρκετά η πομάκικη διάλε-

κτος, σε αντίθεση με τους Πομάκους του νομού Ροδόπης που την εγκαταλείπουν

προς όφελος της τουρκικής γλώσσας. Γραπτά κείμενα της γλώσσας των Πομάκων

δεν έχουν βρεθεί μέχρι τώρα.

Η καταγωγή των Πομάκων, μη έχοντας ακόμη προσδιοριστεί με αναμφι-

σβήτητα επιστημονικά δεδομένα, έχει γίνει κατά περιόδους αντικείμενο ετερο-

προσδιορισμού και θέμα αντιπαραθέσεων των κρατών της περιοχής (Βουλγαρία,

Τουρκία, Ελλάδα), ανάλογα με τις διαμορφωμένες σχέσεις, τις διεκδικήσεις και

τις εθνικές πολιτικές στην περιοχή αυτή. Έτσι, οι Βούλγαροι την διεκδικούν λόγω

γλώσσας, οι Τούρκοι λόγω θρησκείας, και οι Έλληνες λόγω γεωγραφίας και προϊ-

στορίας στην περιοχή. Σήμερα υπάρχει το τμήμα των Πομάκων που ταυτίζεται με

τους μειονοτικούς Τούρκους, ενώ ένα μικρότερο τμήμα επανακαθορίζει την εθνο-

τική του ταυτότητα ως Πομάκοι. Στους τελευταίους έδαφος κερδίζει και ο αυτο-

χαρακτηρισμός τους ως Αλεβίτες, που θεωρούνται σεβαστή για τους αγώνες της

θρησκευτική αίρεση εξαπλωμένη σε όλη την Τουρκία (Tsibiridou 2005, Ozalay

2006: 11).

2.3. Τσιγγάνοι (Ρομά) κάτοικοι περιαστικών οικισμών των πόλεων της Θράκης

Οι Τσιγγάνοι της Θράκης είναι εγκατεστημένοι κυρίως σε χωριά και σε περια-

στικές περιοχές των τριών μεγάλων πόλεων της Θράκης και αποτελούν το μι-

κρότερο πληθυσμιακά ποσοστό της μειονότητας. Σύμφωνα με ορισμένους ιστο-

ρικούς (Ζεγκίνης 1994: 15-16), η παρουσία τους καταγράφεται από το 1050 στην

Κωνσταντινούπολη. Θεωρείται ότι έφθασαν στη Θράκη από την Αρμενία και την

Μικρά Ασία και στην πλειοψηφία τους ήταν χριστιανοί. Ο πληθυσμός τους μει-

ώθηκε δραστικά κατά τον 15ο αιώνα, όταν πολλοί χριστιανοί Αθίγγανοι αναγκά-

στηκαν ή θέλησαν να μετεγκατασταθούν δυτικότερα σε άλλες περιοχές, αφότου

η Θράκη κατελήφθη από τους Τούρκους. Από αυτούς που παρέμειναν στην πε-

ριοχή πολλοί εξισλαμίστηκαν. Κατά τη Συνθήκη της Λωζάνης, οι εξισλαμισμένοι

Αθίγγανοι θεωρήθηκαν ότι αποτελούν μέρος της μειονότητας και έτσι η μετακί-

νηση τους από τους νομούς Ροδόπης και Ξάνθης θεωρήθηκε προαιρετική. Οι εξι-

Εικόνα 3: Η αποτύπωση των μαχαλά-

δων στην Οργάνη.

Πηγή: Τεντοκάλη 1989

007:Layout 1 10/3/12 2:00 PM Page 121

122 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 117-138

σλαμισμένοι Αθίγγανοι της Δυτικής Θράκης αποτελούν το 15% έως 18% των

Αθίγγανων της Ελλάδας (Γεωργούλα και Γρυλλάκη 2000, Λιάπη 1995α).

Για την εθνολογική προέλευση των Τσιγγάνων της Θράκης, ο Σεφερτζής

(1985) αναφέρει ότι κατάγονται από εξισλαμισθέντες αιρετικούς χριστιανούς της

Mικράς Ασίας από τη βυζαντινή εποχή που ενώθηκαν με τους Τσιγγάνους των

Ινδιών. Διαιρούνται από μόνοι τους σε διάφορες κατηγορίες ανάλογα με την κοι-

νωνικοεπαγγελματική ομάδα της οικογένειάς τους, τις διαφορετικές τους ρίζες ή

τη θρησκεία τους. Διαφέρουν σε πολλά σημεία από τους υπόλοιπους Τσιγγάνους

της Ελλάδας, που είναι στην πλειονότητα τους χριστιανοί, και έχουν πυραμιδοει-

δείς ιεραρχικές δομές, ενώ δεν μοιάζουν ιδιαίτερα αφοσιωμένοι ούτε στην μου-

σουλμανική θρησκεία ούτε στην χριστιανική. Τα έθιμα τους διαφέρουν από αυτά

των άλλων εθνοτήτων της Θράκης και διαπιστώνονται περιπτώσεις πολυγαμίας.

Οι Τσιγγάνοι, όπως αναφέραμε, κατοικούν σε ξεχωριστές γειτονιές των

τριών πρωτευουσών των νομών, δηλαδή της Ξάνθης, Κομοτηνής και της Αλε-

ξανδρούπολης (Ζεγκίνης 1994). Στην Ξάνθη κατοικούν κυρίως στους οικισμούς

Πετρελαιοαποθηκών και Δροσερού, όπου λιγότεροι από 2.000 θεωρείται ότι έχουν

εκεί μόνιμη κατοικία ενώ οι υπόλοιποι μετακινούνται (νομάδες). Στο νομό Ροδό-

πης ζουν στους οικισμούς Ηφαίστου και Αλάν Κουγιού (γνωστού και ως Τενεκέ

Μαχαλά) κοντά στην Κομοτηνή. Στο νομό Έβρου κατοικούν στην Αλεξανδρού-

πολη, στην περιοχή Άβαντα, και στο Διδυμότειχο. Οι Τσιγγάνοι της Θράκης απο-

τελούν περιστασιακό εργατικό δυναμικό ή ομάδες γυρολόγων που διασχίζουν τη

Θράκη από τη μία άκρη στην άλλη.

Η πλέον χρησιμοποιούμενη γλώσσα στις τοπικές κοινωνίες των Τσιγγάνων

της Θράκης είναι η τουρκική, ενώ η πανάρχαια ινδοευρωπαϊκής προέλευσης

γλώσσα τους (Ρωμανές) υποχωρεί ραγδαία. Η τελευταία είναι μια διάλεκτος που

περιλαμβάνει κράμα ελληνικών, τουρκικών και ρουμανικών λέξεων (και σε μι-

κρότερο βαθμό αρμενικών και περσικών) και, δεδομένου ότι είναι προφορική,

είναι δύσκολο να διατηρηθεί. Η τουρκική ομιλείται κυρίως από τους Τσιγγάνους

του νομού Ροδόπης, όπου η επιρροή των μειονοτικών Τούρκων σ’ αυτούς είναι με-

γάλη, ενώ στους άλλους δύο νομούς μιλούν και τη δική τους διάλεκτο.

3. Κοινωνικές και οικονομικές δομές της μουσουλμανικής μειονότητας

3.1. Εκτεταμένη οικογένεια, ενδογαμία και τάσεις μετασχηματισμού

Το κυρίαρχο οικογενειακό μοντέλο στους κόλπους της μουσουλμανικής οικογέ-

νειας της Δυτικής Θράκης και ιδιαίτερα στην ύπαιθρο είναι αυτό της εκτεταμένης

πατριαρχικής οικογένειας. Σε γενικές γραμμές και στις τρεις εθνοτικές ομάδες το

σύστημα συγγένειας και διαδοχής είναι πατροπλευρικό8 και η εγκατάσταση

ανδρο-πατροτοπική.9 Υπάρχει ένας μεγάλος βαθμός εθνοτικής ενδογαμίας, με

τάση υποχώρησης τα τελευταία χρόνια λόγω της αστικοποίησης των μουσουλ-

μάνων και του νέου κριτηρίου της νεοτοπικότητας,10 το οποίο προκύπτει ως στρα-

τηγική επιγαμίας και εγκατάστασης σε αστικό κέντρο. Οι διαπιστώσεις αυτές αφο-

ρούν κυρίως την έρευνά μας στους Πομάκους (Frangopoulos 1996) αλλά ισχύουν

και για τους τουρκόφωνους, ενώ οι Τσιγγάνοι δεν έχουν παρόμοια φαινόμενα νε-

8 Τύπος γενεαλογίας, με-

ταβίβασης αγαθών και ευρύτερα

κοινωνικής οργάνωσης, θεμελιω-

μένος στην ανδρική πλευρά.

9 Τύπος κατοικίας του

ζευγαριού μετά το γάμο που κα-

θορίζεται από την πατρική κατοι-

κία του συζύγου.

10 Δηλαδή η επιλογή του

ζευγαριού να κατοικήσει μακριά

από την κατοικία των γονέων και

κυρίως σε αστικά κέντρα.

007:Layout 1 10/3/12 2:00 PM Page 122


οτοπικότητας και είναι από παλαιότερα ένας «αστικοποιημένος» πληθυσμός σε

αμιγή διακριτά προάστια.

Τα τελευταία χρόνια, το φαινόμενο μετακίνησης των νέων μακριά από τους

παραδοσιακούς τόπους διαμονής της μειονότητας έχει επηρεάσει το μοντέλο της

εκτεταμένης πατριαρχικής οικογένειας που τείνει να υποχωρεί σταδιακά. Παρά το

γεγονός ότι η εκτεταμένη πατριαρχική οικογένεια δίνει τη θέση στην πυρηνική οι-

κογένεια, οι ενδοοικογενειακές σχέσεις διαφοροποιούνται με πολύ πιο αργούς

ρυθμούς, αφού οι άντρες συνεχίζουν να εργάζονται έξω ενώ οι γυναίκες να ανα-

λαμβάνουν κυρίως την φροντίδα των παιδιών. Το μοντέλο αυτό είναι κοινό και για

τις τρείς εθνοτικές ομάδες. Πρέπει όμως να τονιστεί ότι, ενώ η ένταση της εφαρ-

μογής του είναι παρόμοια για τους μειονοτικούς Τούρκους και τους Πομάκους,

διαφοροποιείται αισθητά στην ομάδα των Τσιγγάνων. Εκεί οι ενδοοικογενειακές

σχέσεις χαρακτηρίζονται από συγκριτικά μεγαλύτερους βαθμούς ελευθερίας, κυ-

ρίως λόγω της εγγύτητας των τόπων διαμονής τους σε αστικά κέντρα και μιας

προϋπάρχουσας κουλτούρας καθεστώτος εργασίας που δεν χαρακτηρίζεται από

αγροτική ιδιοκτησία. Η τάση για εποχιακή απασχόληση όλης της οικογένειας με

μετακινήσεις σε διαφορετικά μέρη, η ενασχόληση όλων των μελών και σε τομείς

διαφορετικούς από τον πρωτογενή (εμπόριο, υπηρεσίες) και η συνεπαγόμενη με-

γαλύτερη επαφή τους με πολλές κοινωνικές ομάδες δημιουργεί μεγαλύτερη ευε-

λιξία στους θεσμούς της οικογένειας και περιορίζει την παραδοσιακή της εσω-

στρέφεια.

4.2. Οικονομική διάρθρωση της Θράκης και μειονότητα

Ο πληθυσμός της Θράκης αντιστοιχεί στο 3,42% του πληθυσμού της Ελλάδας

(ΕΛ.ΣΤΑΤ, Απογραφή 2011). Από αυτούς, η μουσουλμανική μειονότητα υπολο-

γίζεται σε 32% περίπου (δεν υπάρχει ακριβής καταγραφή). Το κατά κεφαλήν ΑΕΠ

στη Θράκη για το 2006 φθάνει το 58,5% του ευρωπαϊκού μέσου όρου (των 27),

με αντίστοιχα ποσοστά στο νομό Έβρου 66,3%, στο νομό Ξάνθης 60,8% και στο

νομό Ροδόπης 48,6%. Η τομεακή σύνθεση της παραγωγής, συγκρινόμενη με την

εθνική, παρουσιάζει μεγαλύτερη συγκέντρωση στον πρωτογενή και στον δευτε-

ρογενή τομέα και μικρότερη στον τριτογενή. O νομός Ροδόπης παρουσίαζε έντονη

συμμετοχή του πρωτογενούς τομέα στην Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία (ΑΠΑ)

με 11,3%, ποσοστό σχεδόν τριπλάσιο του εθνικού (4,3%), ενώ στο σύνολο της Πε-

ριφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης το ποσοστό αυτό έφτανε το 9,3%.

Αντίστοιχα, ο Νομός Ξάνθης παρουσίαζε αυξημένη συμμετοχή του δευτερογε-

νούς τομέα στην ΑΠΑ, με ποσοστό 37% (με αντίστοιχο περιφερειακό ποσοστό

26,3%) (Παρατηρητήριο Εγνατίας Οδού 2006). Το κατά κεφαλήν εισόδημα είναι

λίγο πάνω από το μισό του εθνικού μέσου όρου, κυρίως λόγω του μικρού εισο-

δήματος των κατοίκων της μειονότητας.

Οι ιδιαίτερες συνθήκες που επικρατούν στις μουσουλμανικές περιοχές της

Θράκης έχουν σαν αποτέλεσμα την οικονομική υποβάθμιση της περιοχής. Η οι-

κονομία των Πομάκων, οι οποίοι βρίσκονται ως επί το πλείστον στις βόρειες ορει-

νές περιοχές του νομού Ξάνθης, μπορεί να χαρακτηριστεί ως οικονομία αυτοκα-

τανάλωσης μέχρι τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ενώ στη συνέχεια άρχισαν και στα-

διακά εντάθηκαν οι διαδικασίες ενσωμάτωσης στην καπιταλιστική αγορά. Οι Πο-

007:Layout 1 10/3/12 2:00 PM Page 123

μάκοι ασχολούνται με την καλλιέργεια καπνού και παρουσιάζουν το μικρότερο οι-

κονομικό εισόδημα. Το ελλιπές οδικό δίκτυο, αποτέλεσμα της έλλειψης επενδύ-

σεων στην περιοχή, αποτέλεσε καθοριστικό παράγοντα στην οικονομική στασι-

μότητα ή και υπανάπτυξη. Επιπλέον, μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1990, η

ζώνη κατοίκησής τους αποτελούσε στρατιωτική ζώνη επιτήρησης. Σύμφωνα με

τον Labrianidis (2001), η επιτηρούμενη ζώνη, προϊόν του ψυχροπολεμικού κλί-

ματος και του «από Βορρά κινδύνου», δηλαδή της επέκτασης της σοβιετικής επιρ-

ροής μέσω της κομμουνιστικής Βουλγαρίας, προκάλεσε τη σταδιακή απομόνωση

των Πομάκων της διασυνοριακής περιοχής τόσο στο νόμο Ξάνθης όσο και στο

νομό Ροδόπης. Οι μειονοτικοί Τούρκοι παρουσιάζουν καλύτερη οικονομική ει-

κόνα διότι ζούνε στα πεδινά, σε χωριά που συνορεύουν με τους χριστιανικούς οι-

κισμούς και τα μεγάλα αστικά κέντρα, και έχουν ευκολότερη πρόσβαση στις πε-

ριοχές όπου μπορεί να αναπτυχθεί το εμπόριο. Το καταναλωτικό κοινό τους είναι,

πάντως, κυρίως μουσουλμάνοι. Γενικά, μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1990

ήταν περιορισμένες οι περιπτώσεις άσκησης κάποιου άλλου επαγγέλματος από τις

παραπάνω δύο μειονοτικές ομάδες εκτός του πρωτογενή και δευτερογενή τομέα,

τόσο λόγω προβληματικού μορφωτικού επιπέδου όσο και εξαιτίας των πολλών

δυσκολιών που επέβαλε η περιοριστική μειονοτική πολιτική του ελληνικού κρά-

τους. Τέλος, άτομα από τη μειονότητα που είχαν κεφάλαιο προς επένδυση το επέν-

δυαν σε αγορά γης και κατοικιών στην Τουρκία (κυρίως Προύσα και Κωνσταντι-

νούπολη).

Οι αλλαγές της κρατικής πολιτικής (η πολιτική της ισονομίας και ισοπολι-

τείας μεταξύ μουσουλμάνων και χριστιανών που εγκαινιάστηκε το 1991, η άρση

της ζώνης επιτήρησης στην περιοχή των Πομάκων της Ξάνθης το 1996, η θετική

διάκριση υπέρ των μουσουλμάνων για την εισαγωγή τους σε ανώτερα και ανώ-

τατα εκπαιδευτικά ιδρύματα το 1997 και το φιλόδοξο πρόγραμμα για την πρωτο-

βάθμια τουρκική εκπαίδευση από το Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών το

1997-2000) προς τη μουσουλμανική μειονότητα είχαν ως αποτέλεσμα τη διεύ-

ρυνση της ενασχόλησης και στους τομείς των υπηρεσιών. Έτσι οι νέοι μουσουλ-

μάνοι, όντας σε σύγκλιση με τις νέες συνθήκες της οικονομίας της αγοράς, υιο-

θετούν καινούργιους τρόπους ζωής, όπου η αναφορά στην εθνοτική και εθνική

ταυτότητα περνά σε δεύτερη μοίρα (Frangopoulos 1996). Συνεπώς, οι ομάδες των

Πομάκων και μειονοτικών Τούρκων έχουν ομογενοποιηθεί σε μεγάλο βαθμό, κυ-

ρίως στη Ροδόπη (όπου οι δεύτεροι είναι πλειοψηφία) και στα αστικά κέντρα και

των δύο νομών, αλλά και εκτός αυτών, όπου τελευταία υπάρχει ισχυρό ρεύμα με-

τεγκατάστασής τους από τις αγροτικές περιοχές. Κατά την ομογενοποίηση αυτή,

η ταυτότητα των τουρκόφωνων κυριάρχησε, πιθανόν διότι από την πλευρά των

Πομάκων, κατά την αμερικανίδα ανθρωπολόγο και καθηγήτρια στο Πανεπιστή-

μιο του Τέξας Mary Neuburger, ποτέ δεν υπήρξε μια σημαντική κίνηση ή τάση για

να εκφράσουν ή να επιδιώξουν δικαιώματα που βασίζονται πάνω στην «πομακι-

κότητά» τους (Κόκκας 2005).

Διαφορετικές από τις άλλες δύο ομάδες ήταν και είναι οι εργασιακές πα-

ραδόσεις και συνήθειες των Τσιγγάνων. Η κινητικότητά τους είναι μεγαλύτερη,

οι κύριες ενασχολήσεις τους είναι το πλανόδιο εμπόριο ή η εποχιακή εργασία

στον πρωτογενή κυρίως τομέα. Λίγοι είναι και αυτοί που προχωρούν πάνω από το

επίπεδο της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Διαχρονικά, τα εμπόδια για οποιαδήποτε

αναβάθμιση των δομών της οικονομικής τους βάσης έχουν αποδειχθεί σχεδόν

124 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 117-138

007:Layout 1 10/3/12 2:00 PM Page 124


αξεπέραστα, ενώ οι διαφαινόμενες εξελίξεις στην παραγωγική δομή και στην πο-

λιτισμική αναπαραγωγή των μειονοτικών ομάδων των Πομάκων και των Τουρ-

κογενών δεν εμφανίζονται στην ομάδα των Τσιγγάνων.

5. Πολεοδομική και αρχιτεκτονική οργάνωση των μειονοτικών οικισμών

5. 1. Πομάκικοι μειονοτικοί οικισμοί: Οικιστικά χαρακτηριστικά και πολεοδο-

μική νομοθεσία

Πολεοδομικός ιστός

Οι οικισμοί των Πομάκων βρίσκονται στο βόρειο και ουσιαστικά ορεινό και ημιο-

ρεινό τμήμα της περιοχής της Δυτικής Θράκης. Η ορεινή ζώνη κατοίκησης τους

εκτείνεται από ανατολικά (Ν. Ροδόπης) προς τα δυτικά (Ν. Ξάνθης) κατά μήκος

της οροσειράς της Ροδόπης, που αποτελεί ταυτόχρονα το σύνορο μεταξύ Ελλά-

δας και Βουλγαρίας. Τα χωριά αυτά είναι ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής φυσιογνωμίας

οικιστικά σύνολα, και τα χαρακτηριστικά τους αλλάζουν από τόπο σε τόπο ανά-

λογα με τις επαγγελματικές ασχολίες των κατοίκων.

Έτσι λοιπόν στα βορειοανατολικά της Ροδόπης συναντούμε πομάκικους

οικισμούς που χαρακτηρίζονται από μικρά πέτρινα σπίτια με σκεπόπλακες, σε

αραιή δόμηση, με ατελή και χαλαρό πολεοδομικό ιστό, που θυμίζει περισσότερο

ποιμενικές συνοικήσεις παρά οργανωμένο σύνολο (βλ. Εικόνα 1). Εδώ διαπι-

στώνεται το φαινόμενο των διά σπαρτων οικισμών, με ομάδες σπιτιών που απέ-

χουν μεταξύ τους από 500 μέχρι 3.000 μέτρα, όπως και των δορυφορικών ομάδων

κατοικιών, γύρω από συμπαγείς κεντρικούς οικισμούς. Οι κάτοικοι, που ασχο-

λούνται κυρίως με την κτηνοτροφία, προτιμούν έτσι να βρίσκονται κοντά στα μα-

ντριά τους, «ελέγχοντας» ταυτόχρονα ευρύτερες περιοχές για βοσκή (Κατσιμίγας

1984, Κίζης 1990).

Λίγο δυτικότερα όμως, στα χωριά της περιοχής Οργάνης του νομού Ροδό-

πης, δεν παρατηρείται τόσο έντονα το φαινόμενο της διάσπαρτης δόμησης. Αυτό

οφείλεται στο γεγονός της ανάπτυξης της γεωργίας, κυρίως με την καλλιέργεια κα-

πνού και τη μείωση της κτηνοτροφίας. Παρόλα αυτά και εδώ παρατηρείται το

φαινόμενο της ομαδοποίησης σπιτιών (μαχαλάδες). Έτσι λοιπόν συναντούμε κά-

ποια σπίτια πολύ κοντά το ένα με το άλλο να οργανώνουν ένα «μαχαλά» (βλ. Ει-

κόνες 2-3), ο οποίος μπορεί να απέχει από τον δίπλα μέχρι και πενήντα μέτρα

(Κατσιμίγας 1984, Τεντοκάλη 1989, Κίζης 1990). Γενικά, στους πομάκικους οι-

κισμούς του νομού Ροδόπης σπάνια συναντά κανείς οργανωμένο και σα φή πολε-

οδομικό ιστό.

Αντίθετα τα πομακοχώρια της Ξάνθης εμφανίζουν συνεκτικότερη πολεο-

δομική συγκρότηση (βλ. Εικόνα 4), με αγροτική παραγωγή (και κυρίως καπνο-

καλλιέργεια) περισσότερο ανεπτυγμένη. Τα περισσότερα είναι παραδοσιακής αρ-

χιτεκτονικής και παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Έχουν κτιστεί στις παρυφές

των βουνών και αυτό έχει επηρεάσει τη δομή και το σχήμα των σπιτιών, όπως

επίσης και το εσωτερικό δίκτυο των δρόμων των οικισμών (Κίζης 1990). Τα πα-

ραδοσιακά σπίτια εμφανίζεται να έχουν δύο με τρεις ορόφους στο μέρος όπου το

επίπεδο του δρόμου είναι το χαμηλότερο, και έναν με δύο ορόφους στο υψηλό-

τερο επίπεδο. Το κυριότερο χαρακτηριστικό τους είναι τα πολλά στενά παράθυρα

Εικόνα 1: Νυμφαία Ροδόπης. Οι μαχα-

λάδες.

Πηγή: Κίζης 1990

Εικόνα 2: Μαχαλάδες στις Σάτρες Ξάν-

θης.


Εικόνα 4: Η συνεκτική πολεοδομική

συγκρότηση του Εχίνου Ξάνθης.


007:Layout 1 10/3/12 2:00 PM Page 125

126 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 117-138

και οι πολύ ψηλές καμινάδες. Παράλληλα οι τοπικοί δρόμοι είναι στενοί και σχε-

δόν πάντα περίπλοκοι. Οι πλευρές αυτών των δρόμων οριοθετούνται ουσιαστικά

και από τις δύο μεριές από πέτρινους τοίχους, με μια συνέχεια η οποία διακόπτε-

ται μόνο από τις πόρτες των σπιτιών και των αυλών τους. Τα σπίτια αυτά δεν

έχουν μεγάλους κήπους ακριβώς λόγω της μεγάλης πυκνότητας δόμησης. Οι το-

πικές πλατείες είναι σπάνιες, αλλά υπάρχει πάντα στο κέντρο του οικισμού ένα τε-

τράγωνο στο οποίο βρίσκεται το τζαμί, το σχολείο όπως επίσης και μερικά καφε-

νεία. Τα παραδοσιακά σπίτια έχουν κατασκευαστεί πολύ καλά διότι οι Πομάκοι

εργάτες είχαν και έχουν ακόμη τη φήμη έξοχων κατασκευαστών, πολύ ικανών

στο δούλεμα της πέτρας. Επίσης, σχεδόν όλα τα σπίτια είναι καλυμμένα με ξύλινη

στέγη (Lalenis 2000).

Όσον αφορά τις υποδομές και τους δημόσιους χώρους, οι πομάκικοι οικι-

σμοί, στο σύνολο της Θράκης, πέρα από τις διαφοροποιήσεις στην δομή του πο-

λεοδομικού ιστού που παρουσιάζουν κατά περιοχές, χαρακτηρίζονται από έλ-

λειψη τεχνικών και κοινωνικών υποδομών. Στην πλειοψηφία τους οι οικισμοί

αυτοί διαθέτουν στενό και περίπλοκο εσωτερικό οδικό δίκτυο, ενώ η ύδρευση και

η αποχέτευση είναι συνήθως προβληματικές. Παράλληλα οι ανοιχτοί κοινόχρη-

στοι χώροι ή είναι ελάχιστοι ή δεν υπάρχουν καθόλου. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει

και με τις αθλητικές αλλά και εκπαιδευτικές υποδομές, που σε πολλές από τις πε-

ριοχές αυτές παρουσιάζονται ιδιαίτερα ελλιπείς.

Πολεοδομική νομοθεσία

Οι πομάκικοι οικισμοί κατατάσσονται στους οικισμούς προ του 1923. Σχέδια πό-

λεων δεν έχουν γίνει ποτέ και επεκτάσεις οικισμών δεν επιτράπηκαν. Επίσης, στη

Νομαρχία Ξάνθης δεν έχει γίνει οριοθέτηση για κανέναν από αυτούς τους οικι-

σμούς. Αντίθετα, οριοθέτηση πραγματοποιήθηκε στο σύνολο σχεδόν των οικι-

σμών με πληθυσμό κάτω των 2.000 κατοίκων στις γειτονικές Νομαρχίες Ροδόπης

και Έβρου από το 1992 μέχρι και σήμερα. Στους μη οριοθετημένους οικισμούς,

η δόμηση γίνεται σύμφωνα με το διάταγμα των οικισμών προ του 1923, με όλες

τις γνωστές αναχρονιστικές παρενέργειες της διαδικασίας αυτής (Lalenis 2000).

Πρέπει τέλος να σημειωθεί ότι, παρά την πανθομολογούμενη εξαιρετική ομορφιά

των οικισμών αυτών και της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής τους, κανένας δεν έχει

κηρυχθεί παραδοσιακός, και σε κανέναν δεν έχει τεθεί μέτρο προστασίας πολιτι-

στικής κληρονομιάς. Σήμερα η εκτεταμένη ανοικοδόμηση έχει μεταφέρει ημια-

στικά πρότυπα (μικρές πολυκατοικίες, μπαλκόνια, μπετόν) και έχει μετατρέψει

σε μεγάλο βαθμό την παραδοσιακή μορφή των οικισμών ιδιαίτερα στα κεφαλο-

χώρια όπου η στεγαστική πίεση είναι μεγαλύτερη (π.χ. Εχίνος νομού Ξάνθης).

Κατοικία

Τα πομάκικα σπίτια μπορεί κανείς να τα διαχωρίσει στις απλές κατοικίες (βλ. Ει-

κόνα 5) και στα νοικοκυρόσπιτα (βλ. Εικόνα 6). Τα απλά σπίτια είναι συνήθως

διώροφα και ορθογώνια. Ωστόσο, επέκταση του σπιτιού λόγω αύξησης των μελών

της οικογένειας συχνά το κάνει να χάνει την ορθογώνια μορφή του. Το ισόγειο

χρησιμοποιείται αποκλειστικά για τη στέγαση των ζώων και την αποθήκευση γε-

ωργικών εργαλείων, ζωοτροφών, ή λιπασμάτων, της συγκομιδής του καπνού, ενώ

ο όροφος για τη διαμονή της οικογένειας και ορισμένες λειτουργίες της οικοτε-

Εικόνα 6: Νοικοκυρόσπιτο στο Εχίνο

Ξάνθης.


Εικόνα 5: Δρανιά Ροδόπης: Δίχωρο

σπίτι.


007:Layout 1 10/3/12 2:00 PM Page 126


χνίας και της παραγωγής. Ο όροφος είναι οργανωμένος με την τοπική διζωνική

σύνθεση της παραδοσιακής κατοικίας. Έτσι λοιπόν ο χώρος του ορόφου χωρίζε-

ται στο μέσα και έξω σπίτι και αποτελείται από τα δωμάτια και το χαγιάτι αντί-

στοιχα. Το χαγιάτι είναι ημιυπαίθρια προέκταση του εσωτερικού χώρου και χώρος

βασικός για τη ζωή της κατοικίας. Παράλληλα είναι πνεύμονας ηλιασμού και αε-

ρισμού (βλ. Εικόνα 7-8). Το στηθαίο του είναι ένα απλό σανίδωμα που εμποδίζει

τα βλέμματα από το δρόμο προς το εσωτερικό του και φέρει συχνά καφασωτά

που συμπληρώνουν τα διάστυλα. Στις κατοικίες αυτές κύρια οικοδομικά υλικά

είναι το ξύλο και η πέτρα, με καθοριστικές στη σύνθεση και τη μορφή τις ξύλι-

νες κατασκευές. Στο ισόγειο και σπά νια στον όροφο χρησιμοποιείται λιθο δομή

συνήθως λασπόχτιστη, ενισχυμένη με ξυλόδεσμους, ενώ ο σκελετός, τα πατώ-

ματα, οι σκάλες, τα δάπεδα του ορόφου, τα κουφώματα και η στέγη είναι συνή-

θως από ξύλο. Τα κενά του σκελετού γεμίζονται με πλίνθους, σπασμένα κεραμί-

δια και άχυρα, και στη συνέχεια επιχρίονται με ασβεστοκονίαμα (τσατμάς). Οι

διαχωριστικοί τοίχοι κατασκευάζονται σχεδόν πάντα με μπαγδατί (πηχάκια με

σοβά για την επένδυση ξύλινου σκελετού). Ο όροφος, που συχνά προεξέχει με

τη μορφή σαχνισιού, στηρίζεται στους πέ τρινους τοίχους του ισογείου και σε συ-

μπληρωματικά μεγάλα ξύλινα υποστυλώματα, που φέρουν ξύλινα κεφαλοκόλονα

(Κίζης 1990).

Πέρα από τα απλά σπίτια όμως, όπως έχει ήδη αναφερθεί, υπάρχουν και τα

πομάκικα νοικοκυρόσπιτα που είναι κατοικίες εύπορων οικογενειών καπνομεσι-

τών και γεωργοκτηνοτρόφων. Είναι πανομοιότυπα με τα συνηθισμένα πομακόσπι -

τα και έχουν απλώς μεγαλύτερο όγκο, καλύτερη κατασκευή, προσεγμένες λεπτο-

μέρειες και αξιόλογα μορφολογικά στοιχεία. Το σχήμα τους πολλές φορές διαφέ-

ρει από το απλό ορθογώνιο των απλών πομάκικων σπιτιών και αποκτά πτέρυγες

σχήματος Γ ή Π, που βλέπουν σε αυλή κλεισμένη από ψηλό μανδρότοιχο. Ο

χώρος που βρίσκεται κάτω από το χαγιάτι είναι ανοικτός και παράλληλα ενιαίος

με την αυλή. Το χαγιάτι των νοικοκυρόσπιτων, που συνήθως καλύπτει όλη τη

νότια όψη, είναι κλεισμένο από πολλά συνεχόμενα παράθυρα. Συχνά παρατηρεί-

ται και το φαινόμενο να προεξέχει υπερυψωμένο κεντρικό σαχνισί που χρησιμο-

ποιείται ως καλοκαιρινό καθιστικό (κιόσκι). Στα παράθυρα υπάρχουν σκούρα ή

καφα σωτά. Τα δοκάρια που στηρίζουν τον τοίχο και χαρακτηρίζονται ως πρέκια

είναι συχνά τονισμένα με εξέχοντα κυμάτια, ενώ οι γωνιές των τοίχων τονίζονται

από ξύλινες παραστάδες, με την επεξεργασία τους να είναι εμφανώς επηρεασμένη

από την αρχιτεκτονική των παραδοσιακών αστικών αρχοντικών της Θράκης

(Κίζης 1990).

Στους μεγαλύτερους και πιο δυναμικούς πομάκικους οικισμούς (Σμίνθη,

Εχίνος κ.ά.) παρατηρείται τα τελευταία χρόνια αύξηση της δόμησης και παρα-

γωγή νέων οικοδομών. Το αρχιτεκτονικό πρότυπο των κατασκευών αυτών δεν

διατηρεί στοιχεία της παραδοσιακής πομάκικης κατοικίας, αλλά είναι πανομοιό-

τυπο με τις συνηθισμένες κατασκευές στα περισσότερα χωριά της ελληνικής υπαί-

θρου, και μάλιστα εκεί όπου δεν υπάρχουν αρχιτεκτονικοί περιορισμοί και οι πο-

λεοδομικοί έλεγχοι είναι χαλαροί (βλ. Εικόνες 9-10).

Εικόνα 7: Δρανιά Ροδόπης. Στο χαγιάτι

καφασωτό, όπου από κάτω σταθμεύει

ο αραμπάς.


Εικόνα 8: Οικογένεια Πομάκων μέσα

στο χαγιάτι.


Εικόνα 9: Καταστροφή του παραδοσια-

κού περιβάλλοντος των μειονοτικών οι-

κισμών. Οικισμός Σμίνθης, 2002.

Πηγή: Lalenis 2003

Εικόνα 10: Κατασκευή νεοελληνικού

προτύπου στον οικισμό Μύκης, 2002.

Πηγή: Lalenis 2003

007:Layout 1 10/3/12 2:00 PM Page 127

128 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 117-138

5.2. Μειονοτικοί οικισμοί μειονοτικών Τούρκων: Οικιστικά χαρακτηριστικά και

πολεοδομική νομοθεσία


Οι οικισμοί των μειονοτικών Τούρκων βρίσκονται κυρίως στη νότια και πεδινή πε-

ριοχή της Δυτικής Θράκης. Κύρια ασχολία των κατοίκων είναι κυρίως η γεωργία

και λιγότερο η κτηνοτροφία. Σ’ αυτούς τους οικισμούς το εσωτερικό οδικό δί-

κτυο είναι ευρύ και εκτεταμένο και υπάρχουν ανοιχτές εκτάσεις που μπορούν να

διαμορφωθούν σε κοινόχρηστους χώρους. Παράλληλα, τα περισσότερα σπίτια

είναι συνήθως ισόγεια και σπανιότερα διώροφα. Κύριο δομικό υλικό είναι οι ωμό-

πλινθοι παλαιότερα και οι οπτόπλινθοι σήμερα (Κατσιμίγας 1984, Κίζης 1990). Η

στέγη είναι φτιαγμένη κυρίως από κεραμίδια με ενδιαφέρουσες ποικιλόμορφες

καπνοδόχους. Επίσης, σ’ αυτά τα χωριά δεν συναντά κανείς μεγάλες πυκνότητες

πολεοδομικού ιστού καθώς τα σπίτια κτίζονται είτε μόνα τους είτε σαν μέρος ομά-

δας, αρκετά απομακρυσμένα το ένα από το άλλο (Lalenis 2000). Οι τεχνικές και

οι κοινωνικές υποδομές, εκτός της «ευρυχωρίας» του οδικού δικτύου, παρουσιά-

ζουν ελλείψεις παρόμοιες με αυτές των πομάκικων οικισμών. Τέλος, οι οικισμοί

της τουρκικής μειονότητας διαφέρουν από τους χριστιανικούς των ίδιων περιοχών

κατά το ότι στους πρώτους ψηλοί μανδρότοιχοι εμποδίζουν τον πεζό να δει εσω-

τερικά την αυλή και το σπίτι του ιδιοκτήτη (βλ. Εικόνες 11-12), ενώ στους δεύ-

τερους όλα τα σπίτια είναι ορατά (βλ. Εικόνες 13), με εξωτερικό προσανατολισμό

στις πόρτες, τα παράθυρα και τα μπαλκόνια τους.


Οι οικισμοί των μειονοτικών Τούρκων χαρακτηρίζονται ως οικισμοί προ του

1923. Σχέδια πόλεων δεν έχουν γίνει και επεκτάσεις οικισμών δεν επιτράπηκαν

και σ’ αυτές τις περιοχές. Όπως και στην περίπτωση των πομάκικων οικισμών,

στην Νομαρχία Ξάνθης όπου οι οικισμοί των Τούρκων της μειονότητας δεν οριο-

θετήθηκαν, η δόμηση γίνεται με τις διατάξεις των οικισμών προ του 1923. Αντί-

θετα, στις Νομαρχίες Ροδόπης και Έβρου οι οριοθετήσεις πραγματοποιήθηκαν

στο σύνολο σχεδόν των οικισμών κάτω των 2.000 κατοίκων και η δόμηση γίνε-

ται σύμφωνα με τις διατάξεις του σχετικού προεδρικού διατάγματος.

Κατοικία

Τα σπίτια των μειονοτικών Τούρκων είναι συνήθως χαμηλά, οικοδομημένα με

απλά μέσα και εξοπλισμένα με λιτό εξοπλισμό, μο νόχωρα ή με δύο δωμάτια, που

σε περιπτώσεις αύξησης των μελών των συνοικούντων αναπτύσ σονται με την τυ-

πική διζωνική οργάνωση σειράς δωματίων με μετωπικό χαγιάτι (Κίζης 1990).

Μπροστά τους έχουν ευρύχωρη αυλή που περιβάλλεται από φράχτη ψηλό όσο

σχεδόν το σπίτι, ο οποίος περιφρουρεί την εσωστρέφεια της οικογένειας, με δί-

φυλλη μεγάλη αυλόπορτα που επιτρέπει την είσοδο αγροτικών τροχοφόρων με το

φορτίο τους στο εσωτερικό της αυλής. Οι πόρτες αυτές έχουν συνήθως στέγη που

προστατεύει το ξύλο της πόρτας και τους πυλώνες, κυρίως όταν αυτοί είναι χτι-

σμένοι με ωμούς πλίνθους. Στην αυλή συνηθίζεται να διευθετούνται όλες οι οι-

κιακές εξυπηρετήσεις όπως μαγειρείο, αποχωρητήριο, αποθήκες κ.λπ. Τα τελευ-

ταία χρόνια πολλές από αυτές τις οικιακές εξυπηρετήσεις μεταφέρθηκαν στο κυ-

ρίως σπίτι. Τα δάπεδα ήταν παλαιότερα χωμάτινα και τα ταβάνια σπάνιζαν. Όλοι

Εικόνα 13: Χριστιανική κατοικία στο

μικτό χωριό Μίσχο, όπου διακρίνεται ο

εξωτερικός προσανατολισμός και η έλ-

λειψη περιμετρικού μανδρότοιχου.

Πηγή: προσωπικό αρχείο

Εικόνα 12: Μονώροφη κατοικία σε σο-

κάκι του χωριού Μίσχου. Χαρακτηρι-

στικός είναι ο ψηλός μανδρότοιχος που

εμποδίζει τον πεζό να δει εσωτερικά την

αυλή και το σπίτι του ιδιοκτήτη. Ευδιά-

κριτη είναι η σκεπαστή δίφυλλη μεγάλη

αυλόπορτα που επιτρέπει την είσοδο

τροχοφόρων. Πηγή: προσωπικό αρχείο

Εικόνα 11: Είναι ευδιάκριτη η διά-

σπαρτη δόμηση και οι πολλοί ανοιχτοί

χώροι που υπάρχουν στο χωριό Μίσχο.


007:Layout 1 10/3/12 2:00 PM Page 128

οι τοί χοι, πέτρινοι πλίθινοι ή τσατμάδες, είναι επιχρισμένοι και ασπρισμένοι με

ασβέ στη, συχνά με ανάμιξη άλλων χρωμάτων (λουλάκι, ώχρα κ.λπ.). Στις νέες

κατασκευές, και κυρίως στα μεγαλύτερα χωριά που κατοικούν μειονοτικοί Τούρ-

κοι (με μικτό ή αμιγή πληθυσμό) υπάρχει τάση εγκατάλειψης του παραδοσιακού

μοντέλου κατοικίας και αντικατάστασής του με τύπους κατοικίας που συναντώ-

νται γενικά στην ελληνική ύπαιθρο.

5.3. Μειονοτικοί οικισμοί Τσιγγάνων: Οικιστικά χαρακτηριστικά και πολεοδο-

μική νομοθεσία


Οι Τσιγγάνοι της Θράκης κατοικούν κυρίως σε χωριά και σε περιαστικούς οικι-

σμούς, κατοικούμενους είτε αμιγώς είτε σε συνοίκηση με άλλες εθνοτικές ομάδες

(π.χ. Γενισέα νομού Ξάνθης). Περιαστικοί οικισμοί αθίγγανων είναι ο Ήφαιστος

δίπλα στην Κομοτηνή και το Δροσερό δίπλα στην Ξάνθη. Οι «τσιγγανομαχαλά-

δες» των χωριών και των πόλεων αποτελούνται από σπίτια συνήθως αυθαίρετα

και με μεγάλες διαφοροποιήσεις ως προς την ποιότητα των κατασκευών. Αυτές

μπορεί να είναι από καινούργιες (βλ. Εικόνες 14-15), σχετικά πλούσιες και με τά-

σεις διακοσμητικών υπερβολών, έως τρώγλες και παραπήγματα (βλ. Εικόνες 16-

17), σε ιδιαίτερα υποβαθμισμένες περιοχές και κάτω από πρωτόγονες συνθήκες.

Μόλις τις τελευταίες δεκαετίες η κατάσταση έχει αρχίσει να βελτιώνεται ελαφρά,

με τη μέριμνα των δήμων για ηλεκτροδότηση και υδροδότηση. Συμπερασματικά

λοιπόν θα μπορούσε να ειπωθεί ότι δεν παρουσιάζεται κάποια συγκεκριμένη

μορφή πολεοδομικού ιστού για τους οικισμούς των αθίγγανων δεδομένου ότι

υπάρχουν διαφορές στη μορφή τους ανάλογα με την κάθε περιοχή.

Ως προς τους τσιγγάνικους οικισμούς, το χαρακτηριστικό στοιχείο είναι η

απουσία πολιτικής από την πλευρά του κράτους, καθώς είτε αφορούν συνοικήσεις

εκτός σχεδίου πόλεως σε δημόσια γη είτε παράνομες κατοικίες σε ιδιόκτητα οι-

κόπεδα. Η απουσία πολιτικής σχετίζεται και με την ιδιαιτερότητα της περιθωρια-

κής, εθνοπολιτισμικά και κοινωνικά, ομάδας των τσιγγάνων. Με αδύναμη θρη-

σκευτικότητα (Ισλάμ) και μικρή γαιοκτησία (εποχιακοί εργάτες γης, μικροί έμπο-

ροι, η μουσικοί κ.ά.) υστερούν στις διεκδικήσεις. Όταν οι οικισμοί τους βρίσκο-

νται εντός του αστικού της ιστού και υπάρχει σχέδιο πόλης (Αλάν-Κουγιού Κο-

μοτηνής) δομούν χωρίς άδεια μικρές ισόγειες κατοικίες με περιμετρικό τοίχο

ακόμη και με ελάχιστη αυλή. Όταν οι οικισμοί τους βρίσκονται εκτός σχεδίου

είναι αυθαίρετοι με προβληματικές ή και ανύπαρκτες υποδομές και ανθυγιεινές

συνθήκες διαβίωσης. Η περιθωριακή τους παρουσία τόσο στα χωριά όπου ζουν

με άλλους πληθυσμούς όσο και στους περιαστικούς οικισμούς των πόλεων αντα-

νακλάται στα φυσικά όρια που τους ξεχωρίζουν (π.χ. ποτάμι), είτε στα τεχνητά

όρια (σιδηροδρομικές γραμμές, δρόμοι).


Για τους οικισμούς των τσιγγάνων δεν μπορεί να γίνει γενική αναφορά σε σχετική

πολεοδομική νομοθεσία, καθώς ή είναι οικισμοί που ανήκουν σε ευρύτερα πολε-

οδομικά συγκροτήματα και ακολουθούν την πολεοδομική νομοθεσία αυτών των

πολεοδομικών συγκροτημάτων ή είναι αυθαίρετοι οικισμοί και επομένως δεν ακο-

λουθούν καμία πολεοδομική νομοθεσία. Τελευταία γίνονται προσπάθειες έντα-


Εικόνα 14: Ήφαιστος Ροδόπης. Οικι-

σμός Αθίγγανων δίπλα στην Κομο-

τηνή. Έντονη πολυχρωμία.


Εικόνα 15: Μια από τις οικιακές χρή-

σεις (πλύσιμο ρούχων) γίνονται ακόμα

και στην είσοδο του σπιτιού.


Εικόνα 16:. Παραπήγματα κατοικιών

στη συνοικία Αλάν Κουγιού στην Κο-

μοτηνή. Πηγή: προσωπικό αρχείο

007:Layout 1 10/3/12 2:00 PM Page 129

130 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 117-138

ξης των τσιγγάνικων οικισμών σε πολεοδομημένες περιοχές, με ταυτόχρονη ανα-

βάθμιση του οικιστικού περιβάλλοντός τους, ταυτόχρονα με άλλα προγράμματα

–τα περισσότερα με ευρωπαϊκή χρηματοδότηση– που στοχεύουν στην αποκατά-

σταση και βελτίωση του κοινωνικού ιστού. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτε-

λεί ο οικισμός Δροσερού στην πόλη της Ξάνθης, που στο Γενικό Πολεοδομικό

Σχέδιο του Δήμου Ξάνθης έχει κηρυχθεί περιοχή προς ανάπλαση και ζώνη ειδι-

κών ενισχύσεων και κινήτρων.

Κατοικία

Τα σπίτια των Τσιγγάνων της Θράκης δεν έχουν κάποια ιδιαίτερη αρχιτεκτονική

φυσιογνωμία. Είναι κυρίως μονώροφα ή διώροφα, το ένα ακριβώς δίπλα στο

άλλο, αρκετά μικρά σε σχέση με τον αριθμό μελών των συνήθως πολύτεκνων οι-

κογενειών των αθίγγανων, και με έντονα χρώματα. Μερικά από αυτά διαθέτουν

και αυλή όπου χρησιμοποιείται κυρίως για το άπλωμα των ρούχων, για οικιακές

δουλειές άλλα και για μέρος ξεκούρασης τις μη εργάσιμες ώρες της ημέρας.

Υπάρχουν, ωστόσο, και τρώγλες και παραπήγματα, με πρωτόγονες συνθήκες κα-

τοίκησης. Παράδειγμα τέτοιο αποτελούν οι κατοικίες τσιγγάνων ανατολικά του

κέντρου της Κομοτηνής, και τμήμα από τον οικισμό Δροσερού, ανατολικά της

Ξάνθης.

5.4. Σύγκριση πολεοδομικών χαρακτηριστικών και νομοθεσίας των μειονοτικών

οικισμών μεταξύ τους και με οικισμούς χριστιανών

Πολεοδομική Νομοθεσία

Οι μειονοτικοί οικισμοί τόσο των Πομάκων όσο και των Τούρκων χαρακτηρίζο-

νται ως οικισμοί προ του 1923. Δομούνται σύμφωνα με τα Π.Δ. είτε για τους οι-

κισμούς προ του 1923 (νομός Ξάνθης) είτε για τους οριοθετημένους οικισμούς

(νομοί Ροδόπης και Έβρου). Το 1991, με απόφαση του Υπουργείου ΠΕΧΩΔΕ δό-

θηκε η δυνατότητα έκδοσης οικοδομικών αδειών στους προέδρους των κοινοτή-

των Αμαξάδων (4 οικισμοί), Οργάνης (11 οικισμοί), Κέχρου (2 οικισμοί) και Φι-

λυρίας (11 οικισμοί). Πολεοδομικά σχέδια δεν έχουν γίνει και επεκτάσεις οικι-

σμών δεν επιτράπηκαν. Για τους οικισμούς των τσιγγάνων δεν μπορεί να γίνει γε-

νική αναφορά στην πολεοδομική νομοθεσία που τους αφορά, λόγω της σε μεγάλο

βαθμό αυθαίρετης ανάπτυξης των οικισμών αυτών, ή της δόμησής τους σύμφωνα

με το πολεοδομικό καθεστώς των περιοχών στις οποίες εντάσσονται.

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι, στον τομέα πολεοδομικού εξοπλισμού, οι οι-

κισμοί της Δυτικής Θράκης –και όχι μόνο οι μειονοτικοί– γενικότερα υστερούν

απέναντι στον μέσο όρο των υπόλοιπων οικισμών στην Ελλάδα. Θα πρέπει επίσης

να σημειωθεί, πάντως, ότι υπάρχει τάση κάλυψης από τους μειονοτικούς δήμους

της υστέρησής τους σε πολεοδομικό εξοπλισμό, ενώ πολλά εξαρτώνται πια από

την ικανότητα των κατά τόπους δημοτικών αρχών για την εξεύρεση κονδυλίων, τη

συμμετοχή σε αναπτυξιακά προγράμματα και την αξιολόγηση και ιεράρχηση των

αναγκών τους. Ξεχωριστή περίπτωση αποτελούν οι οικισμοί των Τσιγγάνων, που

στη Δυτική Θράκη δεν συνιστούν πουθενά αυτόνομο δήμο, αλλά εντάσσονται σε

μεγαλύτερους δήμους και αντιμετωπίζονται περισσότερο σαν τμήμα του γενικό-

τερου ζητήματος των τσιγγάνων σε πανευρωπαϊκό επίπεδο (με σχετικά αναπτυ-

Εικόνα 17: Κοινόχρηστοι και ιδιωτι-

κοί χώροι που τέμνονται καθώς και

δορυφορικές κεραίες για λήψη κανα-

λιών άλλων χωρών. Πηγή: προσω-

πικό αρχείο

007:Layout 1 10/3/12 2:00 PM Page 130

ξιακά προγράμματα, αναπλάσεις κ.λπ.), παρά σαν τμήμα του ζητήματος της μειο-

νότητας της Δυτικής Θράκης.

Πολεοδομικός ιστός και χαρακτηριστικά

Ο πολεοδομικός ιστός των μειονοτικών οικισμών προκύπτει ως αποτέλεσμα των

πολιτιστικών παραδόσεων και των κοινωνικών και οικονομικών συνιστωσών που

περιγράφηκαν παραπάνω. Η σύγκριση, λοιπόν, της δομής και λειτουργίας των

πομάκικων οικισμών της Δυτικής Θράκης με τη δομή και λειτουργία των οικι-

σμών των μειονοτικών Τούρκων και των τσιγγάνων παρουσιάζει ιδιαίτερο εν-

διαφέρον.

Καταρχήν, κοινό χαρακτηριστικό των μειονοτικών οικισμών είναι η ανε-

πάρκεια τεχνικών και κοινωνικών υποδομών, που είναι ανάλογη της χρονοαπό-

στασης των οικισμών από τις μεγάλες πόλεις των νομών της Θράκης και συνεπώς

της απομόνωσής τους. Με τη νέα διοικητική δομή της αυτοδιοίκησης που εφαρ-

μόστηκε από τον Ιούνιο του 2010 με τον νόμο 3852/2010, γνωστό ως Πρόγραμμα

«Καλλικράτης», οι συνενώσεις των καποδιστριακών δήμων ωθούν σε τοπικές

αναπτυξιακές δράσεις και έργα που μπορούν να άρουν τις καθυστερήσεις και να

καλύψουν τις ανεπάρκειες με την προϋπόθεση ότι οι τοπικές δημοτικές αρχές θα

δραστηριοποιηθούν άμεσα. Ένα κοινό χαρακτηριστικό κυρίως των οικισμών των

Πομάκων αλλά και των μειονοτικών Τούρκων είναι η ύπαρξη ενός πυρήνα με κε-

ντρικές λειτουργίες, όπου το κτίριο θρησκευτικής λατρείας κατέχει κεντρική και

εξέχουσα θέση. Το κτίριο αυτό (τζαμί ή τέμενος) βρίσκεται συνήθως σε κεντρική

πλατεία, όπου υπάρχουν χώροι συνάθροισης (καφενεία) και άλλα κτίρια διοίκη-

σης (σχολείο, δημαρχείο). Η κεντρική πλατεία είναι συνήθως μικρότερη –λόγω

έλλειψης ελεύθερου χώρου– στους οικισμούς των Πομάκων απ’ ότι στους οικι-

σμούς των μειονοτικών Τούρκων. Διαφοροποίηση στον τύπο του θρησκευτικού

κτιρίου υπάρχει και ανάμεσα στα τυπικά τζαμιά των μειονοτικών Τούρκων, που

είναι σουνίτες, και στους «τεκέδες» των μπεκτασήδων Πομάκων, που συναντώ-

νται ακόμα σε μερικά πομάκικα χωριά στο νομό Ξάνθης (Vavasis 2007: 49). Αντί-

στοιχα χαρακτηριστικά δεν υπάρχουν στους τσιγγάνικους οικισμούς, όπου ο πο-

λεοδομικός ιστός είναι πολύ συγκεχυμένος.

Σε σχέση με τα δομικά χαρακτηριστικά των μειονοτικών οικισμών, έχουν

καταγραφεί διαφορές μεταξύ των οικισμών των Τούρκων της μειονότητας και

των πομάκικων οικισμών στις πυκνότητες δόμησης, στο εσωτερικό οδικό δίκτυο,

στους ελεύθερους χώρους και στη χρήση τους, καθώς και στο ύψος και την ποι-

ότητα των κατοικιών. Οι οικισμοί των μειονοτικών Τούρκων δεν έχουν μεγάλες

πυκνότητες δόμησης, το εσωτερικό οδικό τους δίκτυο είναι ευρύ και εκτεταμένο,

υπάρχουν ελεύθεροι δημόσιοι χώροι, και τα σπίτια τους είναι χαμηλότερα αλλά

καλύτερης ποιότητας από αυτά των πομάκικων οικισμών. Αντίθετα, οι πομάκικοι

οικισμοί εμφανίζουν πυκνότερη πολεοδομική συγκρότηση, είτε στο σύνολό τους

είτε σε καθεμία από τις διάσπαρτες συνοικίες τους, οι ελεύθεροι χώροι σπανίζουν

και είναι πολύ μικροί, το οδικό δίκτυο είναι στενό και δαιδαλώδες και οι κήποι

σπανίζουν. Τα παραδοσιακά πομάκικα σπίτια είναι ψηλότερα από των Τούρκων

και διατηρήθηκαν σε μεγαλύτερο βαθμό στους περισσότερους από τους πομάκι-

κους οικισμούς, εξαιτίας της μεγαλύτερης απόστασής τους από τα μεγάλα αστικά

κέντρα και του χειρότερου οδικού δικτύου σύνδεσής τους. Κοινό χαρακτηριστικό

των οικισμών των Πομάκων και των μειονοτικών τούρκων είναι η εσωστρέφεια


007:Layout 1 10/3/12 2:00 PM Page 131

που αποπνέει ο τρόπος κατασκευής των κατοικιών, κάτι που δεν υπάρχει στους

χριστιανικούς οικισμούς, αλλά ούτε και στους τσιγγάνικους. Υπάρχει πάντως

τάση εξαφάνισης των παραδοσιακών αυτών χαρακτηριστικών, καθώς οι νέες κα-

τασκευές εντάσσονται στο νεοελληνικό αρχιτεκτονικό πρότυπο κατασκευών σε

αγροτικούς οικισμούς. Ένα άλλο εποχικό χαρακτηριστικό (από Ιούνιο έως Σε-

πτέμβριο) της οργάνωσης του χώρου, τόσο στο εσωτερικό του πομάκικου οικι-

σμού όσο και στην εγγύτερη περιφέρειά του, είναι τα ξηραντήρια καπνού, επι-

μήκεις ορθογώνιες ξύλινες κατασκευές ύψους 1,40 ως 1,70 μ. με δίριχτες σκεπές

καλυμμένες με διάφανο νάιλον, καθώς και τα μαντριά των αιγοπροβάτων που

είναι χωροθετημένα σε πιο μεγάλη σχετικά απόσταση από τον οικισμό. Τα ξηρα-

ντήρια υπάρχουν στα χωριά του γιακά (πρόποδες της οροσειράς της Ροδόπης από

την Ξάνθη ως την Κομοτηνή) όπου καλλιεργείται καπνός αλλά λείπουν στα πε-

δινά χωριά των μειονοτικών Τούρκων, ενώ μαντριά υπάρχουν στην περιφέρεια

των οικισμών. Φυσικά πρόκειται για αυτοκατασκευές με ευρηματικές αρχιτε-

κτονικές λύσεις των ίδιων των κατοίκων Πομάκων και μειονοτικών Τούρκων.

Για τους τσιγγάνικους οικισμούς θα πρέπει επιπλέον να ειπωθεί ότι πα-

ρουσιάζουν έναν πολυποίκιλο και ιδιόμορφο χαρακτήρα που δεν μπορεί να συ-

γκριθεί με τους άλλους δύο, λόγω έλλειψης παραδοσιακών στοιχείων σ’ αυτούς.

Αυτό μπορεί να εξηγηθεί με την νομαδική παράδοση των τσιγγάνων, την έλλειψη

έντασης της έγγειας ιδιοκτησίας και τον μέχρι σήμερα τρόπο ζωής και εργασίας

τους, που ενσωματώνει πολύ συχνές μετακινήσεις όλης της οικογένειας.

Κατοικία

Οι παραδοσιακές κατοικίες τόσο των Πομάκων όσο και των μειονοτικών Τούρ-

κων έχουν επηρεαστεί αρκετά έντονα από τα κοινωνικά πρότυπα που επιβάλουν

την προστασία της ιδιωτικότητας του σπιτιού και της εσωστρέφειας της οικογέ-

νειας. Έτσι λοιπόν αυτή η περιφρούρηση της ιδιωτικής ζωής στην περίπτωση των

Τούρκων της μειονότητας πραγματοποιείται από τον ψηλό φράχτη, που φτάνει

σχεδόν στο ύψος του σπιτιού, ενώ στην περίπτωση των Πομάκων το έργο της διά-

κρισης ιδιωτικού και δημόσιου χώρου πραγματώνουν τα εκτεταμέ να καφασωτά

και τα σανιδωτά στηθαία που αποκόβουν τη θέα από έξω προς τον χώρο του χα-

γιατιού.

Ένα άλλο κοινό στοιχείο που μπορεί να διακρίνει κανείς είναι η ύπαρξη

του χαγιατιού και στους δύο τύπους σπιτιών καθώς είναι χώρος βασικός για τη

ζωή της κατοικίας αλλά και πνεύμονας ηλιασμού και αερισμού. Αυτό που αλλά-

ζει στους δυο τύπους σπιτιών είναι η διαμόρφωση και η χρήση του χαγιατιού. Στα

σπίτια των μειονοτικών Τούρκων, πολλές φορές το χαγιάτι, που χρησιμοποιείται

κυρίως ως χώρος αναψυχής, είναι ανοιχτό χωρίς να περιβάλλεται από καφασωτά

και προστατεύεται από τα αδιάκριτα βλέμματα από τον ψηλό φράχτη, ενώ στα

κοινά πομάκικα σπίτια που σπάνια έχουν αυλή το χαγιάτι χρησιμοποιείται κυρίως

ως χώρος εργασίας από τις γυναίκες και περιβάλλεται από εκτεταμέ να καφασωτά

και σανιδωτά στηθαία.

Παράλληλα, και στους δυο τύπους σπιτιών μια συνήθως πέτρινη σκάλα

οδηγεί στο χαγιάτι. Στις πομάκικες κατοικίες η πέτρινη σκάλα είναι έξω από το

κύριο πρίσμα του κτιρίου και βγάζει σε μικρό εξώστη που κατόπιν οδηγεί στο χα-

γιάτι, ενώ στις κατοικίες των μειονοτικών Τούρκων η σκάλα είναι εσωτερική και

με απευθείας σύνδεση. Στην πρώτη περίπτωση η σκάλα διαμορφώνεται έτσι ώστε

132 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 117-138

007:Layout 1 10/3/12 2:00 PM Page 132

ο εσωτερικός χώρος του σπιτιού να μένει προστατευμένος από την απευθείας

άνοδο ενός ξένου, ενώ στη δεύτερη περίπτωση τέτοια ανάγκη δεν υφίσταται

καθώς ο ξένος είναι αναγκασμένος να περάσει πρώτα την πόρτα της αυλής. Οι τοί-

χοι στις τουρκικές κατοικίες είναι κυρίως πλίθινοι ενώ στο πομακόσπιτα είναι πε-

ρισσότερο τσατμάδες. Παράλληλα στα παλαιά τούρκικα σπίτια όλες οι οικιακές

εξυπηρετήσεις διευθετούνται στην αυλή (μαγειρείο, αποχωρητήριο, αποθήκες),

ενώ στις πομάκικες κατοικίες οι οικιακές εξυπηρετήσεις γίνονται εντός του σπι-

τιού, κάποιες στο ισόγειο και κάποιες στον όροφο.

Τέλος, όπως προαναφέρθηκε, η άρση των εμποδίων στην έκδοση οικοδο-

μικών αδειών και η ενασχόληση πολλών ατόμων από τη μειονότητα στον τομέα

των κατασκευών στις μεγάλες πόλεις προκάλεσε μια μικρή κατασκευαστική

έκρηξη στα μειονοτικά χωριά και ομογενοποίηση της αρχιτεκτονικής των νέων

κατασκευών κυρίως σύμφωνα με τα εργολαβικά νεοελληνικά πρότυπα που επι-

κρατούν και στους χριστιανικούς οικισμούς. Η αλλοίωση της τοπικής παραδο-

σιακής αρχιτεκτονικής και η εισαγωγή ημι-αστικών προτύπων ιδιαίτερα στις το-

πικές κοινότητες των πομάκικων οικισμών συνοδεύτηκε με τη γενίκευση της χρή-

σης του μπετόν και του βιομηχανικού τούβλου καθώς και με την εμφάνιση αυ-

θαίρετων κατασκευών μετά την δεκαετία του 1990. Οι δραματικές αυτές αλλαγές

για το ανθρωπογενές πολιτισμικό περιβάλλον των Πομάκων είναι μια όψη της

αλλοτριωτικής επίδρασης της περιβάλλουσας κοινωνίας πάνω τους, που, αν και

σε πρώτη φάση φαίνεται πως αποτελεί μια εκούσια επιλογή της ομάδας αυτής, δεν

παύει όμως να συνδέεται με ευρύτερες ακούσιες και ανεξέλεγκτες ευρύτερες κοι-

νωνικές επιπτώσεις (Βλ. Εικόνες 9-10).

Όπως έχει γίνει ήδη αντιληπτό δεν επιχειρήθηκε να γίνει οποιαδήποτε σύ-

γκριση των κατοικιών των οικισμών των αθίγγανων με αυτές των άλλων μειονο-

τικών οικισμών. Ο λόγος για τον οποίο κάτι τέτοιο δεν έγινε είναι γιατί οι κατοι-

κίες τους δεν παρουσιάζουν έναν ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό τύπο που να τονίζει την

διαφορετικότητά τους από τις υπόλοιπες κατοικίες.

6. Συμπεράσματα

Στην ανάλυση που προηγήθηκε έγινε φανερό ότι, μετά από τη Συνθήκη της Λω-

ζάνης και την γενικότερη ανακατάταξη των πληθυσμών στη Βαλκανική στο

πρώτο τέταρτο του 20ού αιώνα, οι κύριες κατηγορίες του πληθυσμού της Δυτικής

Θράκης ήταν: χριστιανοί με Ελληνική καταγωγή, μουσουλμάνοι με Τουρκική κα-

ταγωγή, μουσουλμάνοι Πομάκοι και μουσουλμάνοι Τσιγγάνοι. Οι τρεις τελευ-

ταίες κατηγορίες συνιστούσαν τη μουσουλμανική μειονότητα, που χαρακτηρί-

στηκε έτσι λόγω των τότε πολιτικών αναγκαιοτήτων. Από τότε δεν υπήρξε κα-

νένα γεγονός που να επιδράσει δραστικά στην πληθυσμιακή σύνθεση της περιο-

χής, εκτός ίσως της εγκατάστασης Ποντίων από την πρώην ΕΣΣΔ στις αρχές της

δεκαετίας του 1990. Οι τρεις κατηγορίες της μειονότητας προέκυψαν έτσι βάσει

κυρίως ιστορικής καταγωγής, γλωσσικού ιδιώματος και περιοχής κατοικίας, και,

μερικώς, βάσει διαφορετικού μουσουλμανικού δόγματος. Τα χαρακτηριστικά

αυτά, για μεγάλο μέρος του 20ού αιώνα όριζαν επακριβώς τις τρεις αυτές συνι-

στώσες της μειονότητας, χωρίς κοινούς τόπους και αλληλεπικαλύψεις. Οι οικι-

σμοί των τριών αυτών ομάδων, για την ίδια περίπου χρονική περίοδο, παρουσία-


007:Layout 1 10/3/12 2:00 PM Page 133

ζαν επίσης ευκρινείς μορφολογικές διαφορές που αντικατόπτριζαν τις διαφορετι-

κές εθνοπολιτισμικές ομάδες της μειονότητας.

Για την ανάλυση της φυσιογνωμίας των οικισμών της μειονότητας, θεω-

ρούμε ότι αυτή διαμορφώνεται από τους εξής παράγοντες: το φυσικό περιβάλ-

λον, την ιστορία και τις παραδόσεις, τις κοινωνικές δομές και σχέσεις, τις οικο-

νομικές σχέσεις, και τις πολιτικές που άμεσα ή έμμεσα επηρεάζουν τις τοπικές

κοινωνίες. Από τους παράγοντες αυτούς, και για τους συγκεκριμένους οικισμούς,11

το φυσικό περιβάλλον παραμένει σχετικά σταθερό στη διαδοχή χρονικών περιό-

δων. Η ιστορία και οι παραδόσεις υπόκεινται σε διαδικασία εξέλιξης αλλά ιδιαί-

τερα αργής. Υπάρχει αλληλεπίδραση με όλους τους υπόλοιπους παράγοντες , η

οποία όμως αποτιμάται με χρονική υστέρηση. Οι υπόλοιποι παράγοντες υπόκει-

νται σε αλλαγές και αλληλεπιδράσεις και διαμορφώνουν τη δυναμική εξέλιξης

των οικισμών.

Διερευνώντας ανά παράγοντα τις συγκρίσεις μεταξύ των κατηγοριών οικι-

σμών στη Δυτική Θράκη, παρατηρούμε ότι, στον τομέα του φυσικού περιβάλλο-

ντος, οι οικισμοί των Πομάκων διαφέρουν από τους υπόλοιπους κατά το ότι βρί-

σκονται αποκλειστικά σε ορεινή περιοχή με έντονες κλίσεις που επιδρά στην πο-

λεοδομική εικόνα τους. Επίδραση του φυσικού ανάγλυφου υπήρχε και στη δια-

μόρφωση της πομακικής κατοικίας, σε συνδυασμό με τον παράγοντα πολιτικών.

Διαφοροποίηση από τις άλλες κατηγορίες οικισμών στο φυσικό περιβάλλον πα-

ρουσιάζουν επίσης οι τσιγγάνικοι οικισμοί, που βρίσκονται κυρίως σε παρυφές

πόλεων, χωρίς ιδιαίτερο πολεοδομικό τύπο αλλά ούτε και τύπο κατοικίας. Για την

επιλογή φυσικού περιβάλλοντος σημαντική ήταν και η επίδραση των οικονομικών

σχέσεων και της εξέλιξής τους.

Στον τομέα ιστορίας και παραδόσεων, κάθε εθνοπολιτισμική ομάδα από

τον πληθυσμό της Δυτικής Θράκης έχει την ιδιαιτερότητά της. Οι διαφορές αυτές

αποτυπώνονται περαιτέρω στους οικισμούς τους και στις διαφορές στο αρχιτε-

κτονικό στυλ και στον τρόπο κατασκευής των τουρκικών από τις πομακικές πα-

ραδοσιακές κατοικίες. Ωστόσο, οι διαφοροποιήσεις πολεοδομικού χαρακτήρα

λόγω διαφοράς στα μουσουλμανικά δόγματα υπέστησαν διαχρονική τάση εξα-

φάνισης και σήμερα περιορίζονται σε μικρούς πομάκικους οικισμούς στο νομό

Ξάνθης. Ακόμη, από την δεκαετία του 1990 και μετά, στους οικισμούς των Πο-

μάκων κυρίως αλλά και των μειονοτικών Τούρκων σε μικρότερο βαθμό, έχει αρ-

χίσει να διαφοροποιείται το στυλ νέων κατοικιών, και η επίδραση σ’ αυτές των πα-

ραδόσεων σχεδόν μηδενίζεται. Στην περίπτωση των τσιγγάνικων οικισμών, η

ιστορία και οι παραδόσεις δεν αποτυπώνονται με ιδιαίτερο στυλ, εξαιτίας, κυ-

ρίως, του νομαδικού χαρακτήρα της ζωής των Τσιγγάνων που δεν επιτρέπει την

διαμόρφωση ιστορικά σταθερών και μόνιμων οικισμών.

Ο τομέας κοινωνικών δομών και σχέσεων στις περιπτώσεις των μειονοτή-

των παρουσιάζει στενές σχέσεις με την ιστορία και τις παραδόσεις (Suny 2001,

Matsuo 1992). Αποτυπώνεται, έτσι, στις κατοικίες των οικισμών της Δυτικής Θρά-

κης, όπως περιγράφηκε παραπάνω. Επίσης, αποτυπώνεται σε πολεοδομικές λει-

τουργίες που σχετίζονται με την κοινωνική υποδομή και τη χρήση της. Στους οι-

κισμούς Πομάκων και μειονοτικών Τούρκων, ο αριθμός βρεφονηπιακών σταθ-

μών και νηπιαγωγείων ήταν πολύ μικρός, ο αριθμός των δημοτικών σχολείων και

γυμνασίων σχετικά υψηλός, ενώ ο αριθμός των λυκείων επίσης μικρός. Αυτό ήταν

αποτέλεσμα των κοινωνικών δομών και σχέσεων στις κοινωνίες αυτές, όπου τα

134 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 117-138

11 Το φυσικό περιβάλλον

μπορεί να είναι διαφορετικό σε

διαφορετικές χρονικές περιόδους,

αν καθορίζεται έμμεσα π.χ. ως φυ-

σικό περιβάλλον εγκατάστασης

των μειονοτικών ομάδων της Δυ-

τικής Θράκης κι όχι ως φυσικό πε-

ριβάλλον συγκεκριμένων οικι-

σμών, οπότε νέα στοιχεία μπορεί

να προκύψουν, όπως μετεγκατά-

σταση ατόμων και οικογενειών

στις πόλεις και στο εξωτερικό

κ.λπ.

007:Layout 1 10/3/12 2:00 PM Page 134

παιδιά στην προσχολική ηλικία έμεναν στην οικογένεια, ενώ μικρό ποσοστό μα-

θητών παρακολουθούσε την πέραν του γυμνασίου δευτεροβάθμια εκπαίδευση.

Επίσης, στους οικισμούς αυτούς δεν υπήρχαν υποδομές για άτομα της τρίτης ηλι-

κίας, αλλά δεν υπήρχε και σχετική ζήτηση λόγω ικανοποίησης αυτών των ανα-

γκών από την οικογένεια. Οι διαφορές αυτού του είδους μεταξύ πομακικών οικι-

σμών και οικισμών των μειονοτικών Τούρκων ήταν κυρίως ποσοτικές. Μετά τη

δεκαετία του 1990, βαθμιαία παρουσιάζεται μια τάση διαμόρφωσης νέων κοινω-

νικών σχέσεων στις κοινωνίες των Πομάκων και των Τούρκων, που υπαγορεύε-

ται από νέες οικονομικές συνθήκες. Στους αγροτικούς οικισμούς, αυτό παρου-

σιάζεται σαν απόηχος των αντίστοιχων εντονότερων αλλαγών που συμβαίνουν

στο αστικοποιημένο τμήμα της μειονότητας και αντιμετωπίζει την αντίσταση των

παλαιοτέρων. Στον πολεοδομικό ιστό των αγροτικών οικισμών, οι αλλαγές αυτές

αποτυπώνονται με τάση εξάλειψης των ελλείψεων στις κοινωνικές υποδομές και

εξομοίωσής τους με τις αντίστοιχες των χριστιανικών οικισμών. Στους οικισμούς

των Τσιγγάνων, τέλος, οι συνεχείς μετακινήσεις πολλών οικογενειών προς ζή-

τηση εποχιακής εργασίας και η συμμετοχή των παιδιών στις δραστηριότητες της

οικογένειας έκαναν τη λειτουργία κοινωνικών υποδομών κάθε είδους και βαθμί-

δας προβληματική.

Οι οικονομικές σχέσεις στάθηκαν επίσης παράγοντας διαφοροποίησης των

μειονοτικών οικισμών από τους χριστιανικούς, ενώ διαμορφώθηκαν κυρίως ως

απόρροια των εφαρμοζόμενων πολιτικών. Οι οικισμοί των Τσιγγάνων είχαν τη

χειρότερη εικόνα, ενώ σε άσχημη κατάσταση ήταν και οι οικισμοί των Πομάκων

λόγω «επιτηρούμενης ζώνης» που είχε σαν αποτέλεσμα την πλήρη έλλειψη οι-

κονομικών δραστηριοτήτων εκτός από την καπνοκαλλιέργεια και τη μικρής κλί-

μακας κτηνοτροφία. Οι οικισμοί των μειονοτικών Τούρκων παρουσίαζαν επίσης

σημάδια οικονομικής υστέρησης, αλλά ήταν σε καλύτερη κατάσταση από τους

άλλους. Με την αλλαγή κρατικής πολιτικής προς τη Θράκη γενικότερα, αλλά και

προς τη μειονότητα ειδικότερα, η ανάπτυξη οικονομικών δραστηριοτήτων επέ-

δρασε και στη μορφή των οικισμών της μειονότητας αναβαθμίζοντας το οικιστικό

περιβάλλον τους. Εξαίρεση αποτελούν οι Τσιγγάνικοι οικισμοί στους οποίους δεν

υπήρξαν ιδιαίτερες αλλαγές εφόσον οι οικονομικές σχέσεις παρέμειναν στην πα-

ραδοσιακή μορφή τους.

Το πολιτικό πλαίσιο επέδρασε καταλυτικά στις οικονομικές σχέσεις, στις δι-

οικητικές διεργασίες και στην πολεοδομική εικόνα των μειονοτικών οικισμών. Η

περιοριστική πολιτική πριν από τη δεκαετία του 1990 δημιούργησε υστέρηση της

Θράκης απέναντι στις υπόλοιπες περιοχές της Ελλάδας, και της μειονότητας απέ-

ναντι στην χριστιανική πλειοψηφία, ενώ με την πολιτική της «επιτηρούμενης

ζώνης» απομόνωσε τους Πομάκους και διεύρυνε την υστέρησή τους σε σχέση με

την υπόλοιπη Θράκη. Η πολιτική αυτή είχε άμεσο αντίκτυπο στους οικισμούς της

μειονότητας, με τους οικισμούς των Πομάκων να εισπράττουν το μεγαλύτερο

βάρος. Η αλλαγή πολιτικής δημιούργησε τάση αναβάθμισης των μειονοτικών οι-

κισμών, συμπεριλαμβανομένων και των οικισμών των Τσιγγάνων, που όμως λόγω

των ιδιομορφιών που έχουν ήδη περιγραφεί εξελίσσονται με διαφορετικό τρόπο

και ρυθμό από όλους τους άλλους οικισμούς της Δυτικής Θράκης.

Σήμερα, η εθνοπολιτισμική θεώρηση των τριών ομάδων (Πομάκων, μειο-

νοτικών Τούρκων και Τσιγγάνων) ως ομάδων διακριτών μεταξύ τους επιβεβαιώ-

νεται από τα δεδομένα της έρευνας για τους μειονοτικούς οικισμούς, τους από


007:Layout 1 10/3/12 2:00 PM Page 135

παλαιότερα υφιστάμενους και κυρίως αγροτικούς. Αντίθετα, οι αστικές περιοχές

μετεγκατάστασης Πομάκων και μειονοτικών Τούρκων στις τελευταίες δεκαετίες

έδειξαν να υφίστανται όλο και περισσότερο μια ομογενοποίηση, μεταξύ τους κυ-

ρίως αλλά και –λιγότερο προς το παρόν– με μη μουσουλμανικά πληθυσμιακά

στρώματα, που επιβάλλεται από τα νέα πρότυπα παραγωγής, κατανάλωσης και

πολιτιστικής αναπαραγωγής που ακολουθούν τις γενικές τάσεις παγκοσμιοποίη-

σης. Για τους Τσιγγάνους, ειδικότερα, θα μπορούσε να ειπωθεί ότι και εθνοτικά

αλλά και οικιστικά εντάσσονται περισσότερο στη μεγαλύτερη κοινωνική ομάδα

των εντός Ελλάδας Τσιγγάνων παρά στη μουσουλμανική μειονότητα της Δυτικής

Θράκης, με την οποία δεν παρουσιάζουν ιδιαίτερη συνάφεια. Αυτό ενισχύεται και

από το ότι σε μεγάλο βαθμό η υπόλοιπη μειονότητα δεν αποδέχεται τους Τσιγγά-

νους ως τμήμα της, ενώ και οι πολιτικές για τους μειονοτικούς Τσιγγάνους που

εφαρμόζονται από το ελληνικό κράτος και τους ΟΤΑ της περιοχής είναι συνήθως

μέρος γενικότερου πακέτου πολιτικών για τους Τσιγγάνους εν Ελλάδι, παρά μέρος

των πολιτικών για τη μειονότητα.

Ιδιαίτερα σημαντική είναι η επισήμανση ότι η ανάλυση που προηγήθηκε

αποτελεί το πρώτο στάδιο της έρευνας για τη σχέση της εθνοπολιτισμικής πραγ-

ματικότητας και των κοινωνικών δομών της μουσουλμανικής μειονότητας της

Θράκης με τον χώρο αναπαραγωγής τους. Η σχετική αυτοτέλεια του σταδίου

αυτού συνίσταται στο ότι καλύπτει ιστορική περίοδο που φθάνει ως το παρόν,

χαρακτηριζόμενη από μια αυστηρότερη τοπικότητα στις κοινωνικές διεργασίες,

που απλουστευτικά και σε ευρεία χρήση εντάσσεται στο πλαίσιο της «παραδο-

σιακότητας». Ωστόσο, ενώ η «παραδοσιακότητα» αυτή υπήρξε για μεγάλη χρο-

νική περίοδο το αποκλειστικό χαρακτηριστικό των κοινωνιών της θρακικής μει-

ονότητας (διαφοροποιούμενο, φυσικά, ανά ομάδα), οι σύγχρονες τάσεις υπέρβα-

σης του τοπικού στα πρότυπα παραγωγής, κατανάλωσης και πολιτιστικής ανα-

παραγωγής έχουν κάνει εμφανή την επιρροή τους στις νεότερες κυρίως γενιές των

μειονοτικών ομάδων της Θράκης.


Ελληνική

Aνδρέαδης, Κ. Γ. (1956), Η μουσουλμανική μειονότητα της Δυτικής Θράκης, Θεσσαλονίκη: Εταιρεία

Μακεδονικών Σπουδών.

Ασκούνη, Ν. (2006), Η εκπαίδευση της μειονότητας στη Θράκη: Από το περιθώριο στην προοπτικήτης κοινωνικής ένταξης, Αθήνα: Αλεξάνδρεια.

Γεωργούλα, Γ. και Γρυλλάκη, Σ. (2000), «Η μουσουλμανική μειονότητα της δυτικής Θράκης», φοι-

τητική εργασία στο μάθημα Ανάπτυξη Συνοριακών Περιοχών, Τμήμα Μηχανικών Χωρο-

ταξίας Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Βόλος.

Δαγκωνάκη, Ζ., Κασμερίδης, Ν. και Κεφαλά, Ν. (1996), «Η μουσουλμανική μειονότητα της δυτι-

κής Θράκης», φοιτητική εργασία στο μάθημα Ανάπτυξη Συνοριακών Περιοχών, Τμήμα Μη-

χανικών Χωροταξίας Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πανεπιστήμιο Θεσσα-

λίας, Βόλος.

Ελληνική Στατιστική Αρχή, Απογραφή Πληθυσμού 2011.

Ζεγκίνης, Ε. (1994), Οι μουσουλμάνοι Αθίγγανοι της Θράκης, Θεσσαλονίκη: Ίδρυμα Μελετών Χερ-

σονήσου Του Αίμου.

Ιμαμ, Μ., Τσακιρίδη, Ο. (2003), Μουσουλμάνοι και κοινωνικός αποκλεισμός, Αθήνα: Λιβάνη.

Κατσιμίγας, Κ. (1984), «Αναζητώντας την αρχιτεκτονική φυσιογνωμία των αγροτικών οικισμών

του Νομού Ροδόπης», Θρακική Επετηρίδα 5.

136 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 117-138

007:Layout 1 10/3/12 2:00 PM Page 136

Κίζης, Γ. (1990), Θράκη, Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, Αθήνα: Μέλισσα.

Κόκκας, Ν. (2005), «Οι Πομάκοι της Βουλγαρικής Ροδόπης», Εφημερίδα Χρονόμετρο, Καβάλα, 3

Νοεμβρίου 2005, σ. 10.

Λιάπη, Α. (1995α), «Η Θράκη μετά το 1920», Θρακικά 6(17): 93-123.

Λιάπη, Α. (1995β), Η υποθηκευμένη γλωσσική ιδιαιτερότητα των Πομάκων, Κομοτηνή: Θρακική

Εταιρία.

Μουσταφά, Μ. (2007), «Παρουσίαση των αναπτυξιακών προοπτικών της μειονότητας σε σχέση με

τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει η Θράκη στις αρχές του 21ου αιώνα», Μεταπτυχιακό

τμήμα ΤΜΧΠΠΑ, Στούντιο Χωρικού Σχεδιασμού, Κομοτηνή, Μάιος 2007, αδημοσίευτο.

Παπαχριστοδούλου, Π. (1958), «Οι Πομάκοι», Αρχείο του Θρακικού, Λαογραφικού και γλωσσικούθησαυρού 23.

Παρατηρητήριο Εγνατίας Οδού (2006), «Αναπτυξιακό προφίλ των περιφερειών διέλευσης της Εγνα-

τίας Οδού: Περιφέρεια ΑΜ-Θ. (2009)», Εγνατία Οδός Α.Ε.-Παρατηρητήριο, ηλεκτρονική

πρόσβαση: http://observatory.egnatia.gr.

Σεφερτζής, Γ. (1985), «Oι μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης: ιστορία ενός πολλαπλού δράματος»,

Τετράδια Διαλόγου, Έρευνας και Kριτικής 11: 59-66.

Σγουρίδης, Π. (2000), Θράκης προβληματισμοί στο κατώφλι του 21ου αιώνα, Αθήνα: Καστανιώτης.

Σιούτη, Β. (2006), «Τόσο κοντά, μα τόσο μακριά», Εφημερίδα Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 14

Μαΐου 2006, σ. 18.

Σκάγιαννης, Π. (2000), «Χωρική ανάπτυξη συνοριακών περιοχών», Σημειώσεις για το ομώνυμο

μάθημα, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πανεπιστήμιο Θεσ-

σαλίας.

Τεντοκάλη, Β. (1989), Η οργάνωση του χώρου της δομής της κατοικίας ως έκφραση της δομής τηςοικογένειας, Θεσσαλονίκη: University Studio Press.

Τρουμπέτα, Σ. (2001), Κατασκευάζοντας ταυτότητες για τους μουσουλμάνους της Θράκης. Τοπαράδειγμα των Πομάκων και των Τσιγγάνων, Αθήνα: Κριτική.

Φραγκόπουλος, Θ.Ι. (2002), «Κοινωνικές, πολιτισμικές και πολιτικές όψεις της μετάβασης σε μία

ορεινή πομακική κοινότητα της Θράκης», στο Πρακτικά του Επιστημονικού Συμποσίου Μει-ονότητες στην Ελλάδα, Αθήνα: Εταιρία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής

Παιδείας: 261-285.


Aaarbakke, V. (2000), The Muslim Minority of Greek Thrace, Διδακτορική Διατριβή, University of

Bergen.

Capotorti, F. (1999), Monograph 23, UN Doc E/CN.4/Sub.2/384/Add.1-7, UN Sales No.E.78, όπως

αναφέρεται στο Eric Heinze, «The Construction and Contingency of the Minority Concept»,

στο Deirdre Fotrtrell and Bill Bowring (επιμ.), Minority and Group Rights in the New Mil-lenium, Χάγη: Martinus Nijhoff Publishers.

Chousein, A. (2005), Continuities and changes in the minority policy of Greece: the case of West-ern Thrace, Μεταπτυχιακή Εργασία, Middle East Technical University, Άγκυρα.

Fabbe, K. (2007), «Defining minorities and identities; religious categorization and State – making

strategies in Greece and Turkey», ανέκδοτο άρθρο-παρουσίαση στο συνέδριο «Turkish and

Turkic studies», 18 Οκτωβρίου 2007, University of Washington.

Frangopoulos, Y. (1996), Une minorité musulmane en transition: Approche anthropologique desPomaques grecs, Διδακτορική Διατριβή, Université Catholique de Louvain, Faculté des

Sciences Economiques, Sociales et Politiques, Nouvelle série-No 273, Louvain-la-Neuve.

Gambetti, Z. (2008), «Decolonizing Diyarbakir: culture, identity and the struggle to appropriate

urban space», στο Kamran A. A. και Rieker M. (απιμ.), Re-exploring the Urban: compara-tive citiscapes in the Middle East and South Asia, Karachi, Oxford University Press.

Kettani, Α. (1980), «Muslims in Southern Europe», Journal Institute of muslim minority affairs 2:

152.

Kostopoulos, Τ. (2003), «Counting the “Other”: Official Census and Classified Statistics in Greece

(1830-2001)», History and Culture of South Eastern Europe. An Annual Journal 5: 55-78.

Lalenis, K. (2000), «Local development plans in the communities of Muslim minority in northern

Xanthi, Greece: Memories of underdevelopment?», Congress Proceedings ECPR and Uni-

versity of Thessaly, «Culture and Regional Economic Development – Cultural, Political and

Social Perspectives», Volos.


007:Layout 1 10/3/12 2:00 PM Page 137

Lalenis, Κ. (2003): «Local Development Programs in the Communities of Muslim Minority of

Northern Xanthi: Memories of Underdevelopment?», στο Deffner, A., Konstantakopoulos,

D. και Psycharis Y. (επιμ.), Culture and Regional Economic Development – Cultural, Po-litical and Social Perspectives, Βόλος: University of Thessaly Press: 57-83.

Labrianidis, L. (2001), «‘Internal frontiers’ as a hindrance to development », European PlanningStudies 9(1): 85-103.

Lefebvre, H. (2000), La production de l’espace, Παρίσι: Anthropos.

Matsuo, H. (1992), «Identificational assimilation of Japanese Americans: a reassessment of Pri-

mordialism and Circumstantialism», Sociological Perspectives 35(3): 506-523.

Ozalay, E. (2006), Minorities in Turkey: The identity of the Alevis in Accordance with the EU Leg-islation, Thesis, Master of Arts in Euroculture “Space and Power in Europe: Culture, Com-

munication and Policy of Identity”, IP 2006 San Sebastian, Georg-August Universitat, Got-

tingen.

Owen, B. (1999), «Le contentieux électoral: étude comparative», CDL-JU (98) 39, Commission

Européenne pour la Démocratie par le Droit, Conseil de l’ Europe, Strasbourg

Popovic, Α. (1986), L’Islam Balkanique: les musulmans du Sud - Est européen dans la période post- ottomane, Βερολίνο-Βισμπάντεν: Kommission Otto Harrassovitz Verlag.

Treanton, J-R., (1995), «ville», στο Boudon, Besnard, Cherkaoui, Lecuyer (επιμ.), Dictionnaire dela sociologie, Παρίσι: Larousse: 237-238.

Tsibiridou, F. (2005), «Comment peut-on être Pomak» en Grèce aujourd’hui?», Ethnologie Fran-çaise 35(2): 291-304.

Vavasis, A. (2007), L’altérité musulmane en Grèce. Problèmes d’intégration et exclusion socialedes minoritaires de thrace, Publications Europa, Institut Européen de l’Université de Ge-

nève.

Vernier, B. (2003), «Galimesse 1966-1997 : L’invention de nouvelles formes de flirt chez les Po-

maques musulmans de Grèce : structure, histoire et stratégies», Travail, genre et sociétés9(1): 137-170.

138 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 117-138

007:Layout 1 10/3/12 2:00 PM Page 138

ΒΕΝΕΤΙΑ ΧΑΤΖΗ 139

Το διάστημα 31 Αυγούστου με 2 Σε-

πτεμβρίου 2011 πραγματοποιήθηκε

στο Λονδίνο το Ετήσιο Διεθνές Συ-

νέδριο της Βασιλικής Γεωγραφικής

Ένωσης (Royal Geographical Soci-

ety – RGS) με το Ίδρυμα Βρετανών

Γεωγράφων (Institute of British Ge-

ographers – IBG). Ο κεντρικός θε-

ματικός άξονας του συνεδρίου ήταν

«Η Γεωγραφική Φαντασία» (Geo-

graphical Imagination). Σύμφωνα με

τον Stephen Daniels, καθηγητή Πο-

λιτισμικής Γεωγραφίας του Πανεπι-

στημίου του Nottingham και πρόε-

δρο της περσινής διοργάνωσης του

συνεδρίου, αρκετά από τα ζητήματα

και τις μεθόδους της γεωγραφίας

διαμορφώνονται από τη φαντασία,

για παράδειγμα, μέσα από τις προ-

βολές, τις αντιλήψεις, την αισθητική

εμπειρία, τους συμβολισμούς κ.ά.2

Για το λόγο αυτό το συνέδριο έχει ως

στόχο να αναδείξει το βάθος, την

ουσία και την πολυπλοκότητα της

«γεωγραφικής φαντασίας».3

Προτού παρουσιαστεί το περιε-

χόμενο του συνεδρίου, αξίζει να

κάνει κανείς μια σύντομη αναφορά

στην ιστορία της θεσμικής διοργά-

νωσης. Η Γεωγραφική Ένωση του

Λονδίνου ιδρύθηκε το 1830 με

στόχο να προωθήσει την εξέλιξη της

γεωγραφικής επιστήμης, και μετονο-

μάστηκε το 1859 σε Βασιλική Γεω-

γραφική Ένωση (RGS). Το Ίδρυμα

των Βρετανών Γεωγράφων (ΙΒG)

δημιουργήθηκε το 1933 από μια

ομάδα γεωγράφων που διασπάστηκε

από την RGS με πρόφαση τη συστη-

ματική γεωγραφική μελέτη. Για πε-

ρίπου 60 χρόνια οι παραπάνω δύο

φορείς συνυπήρχαν ως αδελφές ορ-

γανώσεις. Μόλις το 1995 συγχωνεύ-

τηκαν για να δημιουργήσουν τη νέα

Βασιλική Γεωγραφική Ένωση (με το

ίδρυμα των Βρετανών Γεωγράφων)

RGS-IBG. Σήμερα, η Ένωση4 αριθ-

μεί 15.000 μέλη και υποστηρικτές σε

περισσότερες από 100 χώρες, και

είναι από τις πιο μεγάλες και ενεργές

ακαδημαϊκές Γεωγραφικές Ενώσεις.

Προωθεί την εξέλιξη της γεωγραφι-

κής επιστήμης μέσα από την έρευνα,

την εκπαίδευση, την επιμόρφωση,

την τεχνογνωσία, τον δημόσιο διά-

λογο κ.ά. τόσο σε εθνικό όσο και σε

παγκόσμιο επίπεδο.

Το γεωγραφικό συνέδριο του

2011 αποτέλεσε τη 12η σε σειρά

ετήσια διοργάνωση της Ένωσης από

το 1995 στη Μεγάλη Βρετανία.

Έλαβε χώρα στο Λονδίνο και φιλο-

ΕΤΗΣΙΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟ RGS-IBG 2011 ΜΕ ΘΕΜΑ «Η ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΦΑΝΤΑΣΙΑ», 31 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ-2 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ2011, ΛΟΝΔΙΝΟ, ΗΝΩΜΕΝΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ

Βενετία Χατζή1

Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ο Ν Ι Κ Ε Σ Σ Υ Ν Α Ν Τ Η Σ Ε Ι Σ - Α Ν Τ Ι Π Α Ρ Α Θ Ε Σ Ε Ι Σ

1 Η Βενετία Χατζή είναι Υποψήφια Δι-

δάκτορας στο Τμήμα Γεωγραφίας του Χα-

ροκοπειού Πανεπιστημίου. Η παρούσα έκ-

θεση ενημέρωσης συντάχτηκε με αφορμή

την ενεργή συμμετοχή της στο ετήσιο συ-

νέδριο RGS-IBG 2011.

008:Layout 1 10/3/12 2:00 PM Page 139

140 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 139-143

ξενήθηκε στις κτιριακές εγκατα-

στάσεις της Ένωσης και του

Ιmperial College.5 Το ίδιο, σχεδόν,

διάστημα υλοποιήθηκε στο χώρο

της Ένωσης και το διετές Ευρω-παϊκό Συνέδριο των ΓεωγραφικώνΕνώσεων (EUGEO 2011 Con-

gress6). H EUGEO αποτελεί ένα

είδος πλατφόρμας, ένα φόρουμ που

συσπειρώνει 25 Γεωγραφικές Ενώ-

σεις και φορείς που πλαισιώνουν

και προωθούν την επιστήμη της γε-

ωγραφίας στην Ευρώπη. Τα γεω-

γραφικά συνέδρια που διοργανώνει

η EUGEO ανά διετία χαίρουν εξαι-

ρετικής φήμης και σημασίας. Ο συ-

νεδριακός θεσμός εγκαινιάστηκε

για πρώτη φορά το 1997 στο Άμ-

στερνταμ της Ολλανδίας, ενώ το

δεύτερο συνέδριο πραγματοποιή-

θηκε δύο χρόνια αργότερα στην

Μπρατισλάβα της Ουγγαρίας. Το

τρίτο κατά σειρά διετές συνέδριο

έλαβε χώρα το Σεπτέμβριο του 2011

στο Λονδίνο με κεντρικό θεματικό

άξονα τον άνθρωπο, το φυσικό πε-

ριβάλλον και τις πολιτικές για το

μέλλον. Για μια ημέρα, συνεπώς,

συνέπεσαν τα συνέδρια των RGS-

IBG & ΕUGEO, δίνοντας στους συ-

νέδρους και συμμετέχοντες των δύο

θεσμικών διοργανώσεων τη δυνα-

τότητα να δικτυωθούν και να αλλη-

λεπιδράσουν σε θέματα που άπτο-

νται της γεωγραφικής επιστήμης.

Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες ήταν

δύο από τις κεντρικές ομιλίες του

συνεδρίου EUGEO 2011. Η πρώτη

ήταν η ομιλία του γεωγράφου-πο-

λεοδόμου Oriol Nel·lο από το Αυ-

τόνομο Πανεπιστήμιο Βαρκελώνης,

κατά τη διάρκεια της οποίας παρου-

σιάστηκαν οι δυναμικές της πόλης

της Βαρκελώνης και ο περιφερεια-

κός μητροπολιτικός σχεδιασμός

της. Κατά τη διάρκεια της εισήγη-

σής του ο Nel·lο περιέγραψε τον

έντονο μετασχηματισμό της Βαρκε-

λώνης και της μητροπολιτικής πε-

ριοχής από τη δεκαετία του 1960

μέχρι σήμερα. Οι τοπικές και περι-

φερειακές πολιτικές τις οποίες επι-

σήμανε αφορούσαν την αστική ανα-

γέννηση της Βαρκελώνης, τη δια-

χείριση της παράκτιας ζώνης της

και τον πολεοδομικό και χωρικό

σχεδιασμό της ευρύτερης μητροπο-

λιτικής περιοχής της.

Η δεύτερη ανοιχτή ομιλία στο

πλαίσιο του EUGEO 2011 που πα-

ρουσίασε ενδιαφέρον ήταν η εισή-

γηση της γεωγράφου7 Merje Kuus

από το Πανεπιστήμιο British Co-

lumbia με θέμα το συμβολικό κεφά-

λαιο και την εξουσία των εμπειρο-

γνωμόνων που χαράσσουν πολιτι-

κές στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ).

Η έρευνα της Κuus αφορούσε τη

διασύνδεση του συμβολικού και πο-

λιτισμικού κεφαλαίου των ευρω-

παίων τεχνοκρατών (ένδυση,

γλώσσα, κ.ά.) με την αναπαραγωγή

και την άσκηση της εξουσίας εντός

των ευρωπαϊκών θεσμών στις Βρυ-

ξέλλες. Αναζητήθηκε ο ρόλος των

γεωγραφικών και κοινωνικών στε-

ρεοτύπων σε σχέση με τις τεχνο-

κρατικές ελίτ, δίνοντας την αίσθηση

ότι οι κοινωνικές σχέσεις των ευ-

ρωπαίων τεχνοκρατών εντός του

ευρωπαϊκού οικοδομήματος συνά-

δουν σε μεγάλο βαθμό με τη χάραξη

πολιτικών. Το συμβολικό και πολι-

τισμικό κεφάλαιο των εμπειρογνω-

μόνων συνδέεται, συνεπώς, με τους

όρους εξουσίας.

Κλείνοντας αυτή τη μικρή πα-

ρένθεση για το συνέδριο EUGEO

2011, o λόγος επιστρέφει στο κε-

ντρικό ζήτημα του παρόντος άρ-

θρου, στο ετήσιο, δηλαδή, συνέδριο

RGS-IBG 2011 με θέμα τη «Γεω-

γραφική Φαντασία». Σύμφωνα, λοι-

πόν, με το πώς βλέπουμε, κατανο-

ούμε και αναπαριστάνουμε τον

κόσμο γύρω μας, το παραπάνω συ-

νέδριο είχε διαρθρωθεί σε ποικίλες

γεωγραφικές θεματικές που εκτεί-

νονταν σε ό,τι θέμα μπορούσε κα-

νείς να φανταστεί.8 Επιπλέον, το

συνέδριο ήταν οργανωμένο σε κε-

ντρικές ομιλίες (plenaries), σε θε-

ματικές εισηγήσεις (panel sessions-

008:Layout 1 10/3/12 2:01 PM Page 140

lectures), σε εργαστήρια/σεμινάρια

(workshops) και σε άλλες ειδικές-

ερευνητικές ομάδες (research/work-

ing groups). Στις 318 διαφορετικές

θεματικές ενότητες (sessions) που

διοργανώθηκαν στο πλαίσιο του

Συνεδρίου συμμετείχαν περίπου

1.600 άτομα, ανάμεσα τους νέοι και

νέες ερευνητές/τριες και ακαδημαϊ-

κοί από όλο τον κόσμο, προερχόμε-

νοι κυρίως από τον επιστημονικό

κλάδο της γεωγραφίας.

Με ιδιαίτερα θερμό ενδιαφέρον,

σε ένα κατάμεστο αμφιθέατρο, πα-

ρακολούθησαν σε ολομέλεια οι

συμμετέχοντες του συνεδρίου την

κεντρική εισήγηση του πολιτικοοι-

κονομικού γεωγράφου Jamie Peck.9

Η εισήγηση του Peck με τίτλο

«Πέρα από τη νεοφιλελεύθερη

χώρα των Ζόμπι» (Beyond the ne-

oliberal Zombieland) πραγματευό-

ταν την κεντρική φύση του νεοφι-

λελευθερισμού (neoliberalism) και

την ικανότητα ανασύστασής του

μέσα από τις κρίσεις.

O Peck ξεκινάει την εισήγησή

του εξηγώντας ότι ενώ ο νεοφιλε-

λευθερισμός ως φαινόμενο ενυπάρ-

χει εδώ και αρκετές δεκαετίες, η εμ-

φάνιση του όρου ως επιστημονικού-

κοινωνικού σημαίνοντα/δείκτη ανα-

δύθηκε αρκετά αργότερα, κυρίως

από τους γεωγράφους. Στη συνέχεια

o Peck αναφέρεται στην ηγεμονία

του καπιταλισμού ως μία εν εξελί-

ξει διαδικασία που δεν έχει στατικό,

αλλά έντονα αντιφατικό και δυνα-

μικό χαρακτήρα. Περιγράφει το γε-

γονός πώς ύστερα από την χρημα-

τοπιστωτική κρίση της Wall Street

o νεοφιλελευθερισμός όχι απλά δεν

κατέρρευσε, δεν «πέθανε», αλλά

κατάφερε να ανασυσταθεί και σαν

ζόμπι να ξαναεπιστρέψει. Για τον

Peck o νεοφιλελευθερισμός δεν

αποτελεί ένα φαινόμενο που μπορεί

να οριστεί με ακρίβεια και ευκολία.

Αντιθέτως, μάλιστα, αποτελεί ένα

πολύπλευρο φαινόμενο με πολλά

και διαφορετικά «πρόσωπα» που

δεν εξαρτάται από και δεν βασίζε-

ται σε ένα συνεκτικό κυβερνητικό

πρόγραμμα. Σχετίζεται, περισσό-

τερο με το φαινόμενο της «αγοραι-

οποίησης» (rolling of marketiza-

tion) και με την ουτοπία της αγοράς,

ενισχύοντας τις κατευθύνσεις προς

ιδιωτικοποίηση.

Για τον Peck, ο νεοφιλελευθερι-

σμός αποτελεί ένα ουτοπικό πρό-

γραμμα που παραμένει ανολοκλή-

ρωτο, ποτέ δεν μονοπωλεί και, μέσα

από τις συνεχείς αποτυχίες του, επι-

στρέφει για να ξαναδοκιμάσει και

να ξανά-αποτύχει. Δεν πιστεύει ότι

η σύλληψη (conceptualization) του

νεοφιλελευθερισμού ξεκινάει από

ένα και μοναδικό σημείο-σταθμό.

Θεωρεί ότι δεν υπάρχει μια «αγνή»

ιστορική διαδρομή, αλλά πολλές

διαφορετικές υβριδικές μορφές του

φαινομένου. Ο νεοφιλελευθερισμός

συνυπάρχει με κρατικά και κοινω-

νικά μορφώματα, με τη σοσιαλδη-

μοκρατία, το κινέζικο μοντέλο κ.ά.

Στη νεοφιλελεύθερη εποχή, πα-

ρατηρεί ο Peck, υπάρχει μια συνεχή

αναδυόμενη τάση «ταχείας πολιτι-

κής» για ανάπτυξη («fast policy»

development). H «ταχεία πολιτική»

αφορά τη μεταφορά παγκόσμιων

«καλών πρακτικών και λύσεων» ως

μοντέλων για ανάπτυξη, όπως για

παράδειγμα η θεωρία της δημιουρ-

γικής τάξης του Richard Florida, o

συμμετοχικός προϋπολογισμός του

Πόρτο Αλέγρε κ.ά. Έτσι, ο Peck

αναγνωρίζει ότι υπάρχει μια αυξα-

νόμενη τάση των νεοφιλελεύθερων

στρατηγικών πολιτικών να αναζη-

τούν ρεαλιστικές ιδέες που εάν τε-

θούν σε λειτουργία θα «πιάσουν»·

λύσεις και προγράμματα, που δημι-

ουργούνται από τεχνοκράτες και ει-

δικούς αξιολογητές πολιτικής, που

εάν λειτουργήσουν σε ένα μέρος

του πλανήτη μπορούν πλέον, ως μο-

ντέλο, ως πρότυπο, να ανασυστα-

θούν και να λειτουργήσουν και σε

άλλα. Βέβαια, οι εκάστοτε εκπρό-

σωποι της νεοφιλελεύθερης αστικής


008:Layout 1 10/3/12 2:01 PM Page 141

142 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 139-143

διακυβέρνησης αγνοούν, συχνά, τα

ιδιαίτερα χωρικά χαρακτηριστικά

κάθε τόπου και τη σπουδαιότητα

του ιστορικού, κοινωνικού, πολιτι-

κού υποβάθρου κάθε περιοχής προ-

τού «εισάγουν» με ταχείς ρυθμούς

νεοφιλελεύθερες συνταγές ανάπτυ-

ξης.

Συνοψίζοντας, ο νεοφιλελευθε-

ρισμός για τον Peck είναι μια περι-

χαρακωμένη ιδεολογία, πάντα πα-

ρούσα, αλλά ανολοκλήρωτη. Δεν

απολαμβάνει μονοπωλιακές κατα-

στάσεις, καθώς συνυπάρχει με

εναλλακτικά μορφώματα. Βρίσκε-

ται σε υβριδική μορφή παντού, και

κανείς θα πρέπει να λαμβάνει

υπόψη τις διαφορετικές μορφές του.

Αναμορφώνεται και ανασυσταίνε-

ται με διάφορους τρόπους (π.χ.

μέσα από κρίσεις) όπως και τα

ζόμπι. Τέλος, βασίζεται σε μεγάλο

βαθμό στο «ταχύ ταξίδι των ιδεών»

(travelling ideas).

Σε ένα διαφορετικό επίπεδο του

συνεδρίου, σε μικρότερη κλίμακα

από τις κεντρικές εισηγήσεις σε

ολομέλεια, εκτυλισσόταν μια σειρά

διαφορετικές παράλληλες θεματικές

ενότητες που αφορούσαν τη «γεω-

γραφική φαντασία» σε σχέση με

τον άνθρωπο, το φυσικό, το αστικό

περιβάλλον κ.ά. Στο σημείο αυτό,

αξίζει κανείς να σημειώσει ότι θα

ήταν εξαιρετικά δύσκολο να παρου-

σιαστούν ενδελεχώς όλες οι ενδια-

φέρουσες ιδέες και τα θέματα που

ήταν τόσα πολλά και ακούστηκαν

προφορικά στο ασφυκτικά σύντομο

χρονικό διάστημα των τριών ημε-

ρών του συνεδρίου. Άλλωστε, δεν

θα πρέπει να αγνοεί κανείς και τον

παράλληλο χρόνο της διεξαγωγής

τους. Για το λόγο αυτό, στην πα-

ρούσα έκθεση θα γίνει μια σύντομη

μόνο και επιλεκτική αναφορά στο

περιεχόμενο των θεματικών ενοτή-

των για τις πολιτικές που αφορούν

την ασφάλεια, την επιτήρηση και

τον κοινωνικό έλεγχο στην πόλη.

Η θεματική ενότητα που διοργά-

νωσε η ομάδα εργασίας «Κριτικής

Γεωγραφίας του Εγκλήματος, του

Φόβου και της Δικαιοσύνης»10 είχε

ως στόχο να δώσει, ανάμεσα σε

άλλα, έμφαση στην κοινωνική προ-

σέγγιση της Δικαιοσύνης. Πρόεδρος

αλλά ταυτόχρονα και εισηγήτρια

της παρούσας θεματικής ενότητας

διετέλεσε η κοινωνική γεωγράφος

Rachel Pain. Το θέμα της εισήγησής

της ήταν η νεολαία και ο όλο και

μεγαλύτερος λόγος και σύνδεση

που γίνεται με το ζήτημα της ασφά-

λειας (securitization of youth). Σύμ-

φωνα με την Pain, τα τελευταία

χρόνια υπάρχει μια τάση «εγκλημα-

τικοποίησης» της νεολαίας και σύν-

δεσής της όχι μόνο με καταστάσεις

παραβατικής και αντικοινωνικής

συμπεριφοράς, αλλά και με το «κα-

θαρό» έγκλημα, παραβλέποντας τις

σοβαρές επιπτώσεις των κοινωνικο-

πολιτικών προβλημάτων που αντι-

μετωπίζουν οι νέοι και νέες. Η ει-

σηγήτρια, αφού έκανε μια σύντομη

θεωρητική επισκόπηση στη σημα-

σία γύρω από το θέμα της ασφά-

λειας (securitization) μέσα από την

αστυνόμευση, το δομημένο υλικό

χώρο κ.ά., αλλά και τη συναισθη-

ματική ασφάλεια, επισήμανε και

τον ρόλο των παγκόσμιων αλλαγών

και γεωπολιτικών στρατηγικών στο

αίσθημα της ασφάλειας σε μικρό-

τερη κλίμακα, για παράδειγμα σε

ευπαθείς ομάδες σε επίπεδο γειτο-

νιάς. Η Pain κάνει λόγο για «κατα-

κερματισμένες, εύθραυστες» ασφά-

λειες (fractured securities) από την

άποψη, μεταξύ άλλων, ότι το αί-

σθημα της ασφάλειας γίνεται όλο

και περισσότερο επισφαλές. Επι-

πλέον, θεωρεί ότι το ζήτημα της

ασφάλειας ταλανίζει τόσο έντονα

στην εποχή μας τη νεολαία, κυρίως

λόγω των ανησυχιών που οι νέοι

βιώνουν, των κρατικών πρακτικών

των οποίων γίνονται αποδέκτες και,

συχνά, τους στοχοποιούν, των εσω-

τερικών μεταλλαγών των γειτονιών

τους, της φτώχειας, της παγκόσμιας

τάξης πραγμάτων κ.ά.

Σε ένα άλλο επίπεδο, η εισήγηση

του γεωγράφου-εγκληματολόγου

Pete Shirlow εστίασε, αρχικά, σε

θέματα που αφορούν το χάσμα ανά-

μεσα στους κατοίκους και την αστυ-

νομία ως προς το ζήτημα της ασφά-

λειας σε αρκετές περιοχές της Β. Ιρ-

λανδίας. Επιπλέον, έκανε λόγο για

τις διαδικασίες ευαισθητοποίησης

και ενδυνάμωσης της παραπάνω

σχέσης μέσα από τη διαμεσολά-

βηση κοινωνικών λειτουργών, εθε-

λοντών κ.ά. (community sector) με

στόχο τη βελτίωση του αμοιβαίου

αισθήματος και της ποιότητας

ασφαλείας.

Από τη Β. Ιρλανδία στο Cape

Town της Ν. Αφρικής μας «μετέ-

φερε» ο γεωγράφος Till Paasche

μέσα από την εισήγησή του για το

ρόλο των Ιδιωτικών Εταιρειών

Ασφαλείας (Private Security Com-

panies). Σε «αναβαθμισμένες» πε-

ριοχές του Cape Town, ο ρόλος της

εμπορευματοποιημένης ιδιωτικής

αστυνόμευσης αποκτά κεντρική ση-

μασία. Αποτελεί παράγοντα χωρι-

κού εκτοπισμού και αποκλεισμού

των «ανεπιθύμητων» ομάδων σε

φτωχότερες περιοχές, ενώ συχνά

υπερκαλύπτει και τον θεσμικό ρόλο

της τοπικής αστυνομίας. Αναδύεται

ένα ζήτημα, συνεπώς, για το ρόλο

των ιδιωτικών παραγόντων στη δια-

χείριση και ασφάλεια του δημόσιου

008:Layout 1 10/3/12 2:01 PM Page 142


χώρου της πόλης, καθώς και στις

χωροκοινωνικές επιπτώσεις των πα-

ραπάνω πρακτικών.

Τέλος, ενδιαφέρουσες απόψεις

ακούστηκαν και στη θεματική ενό-

τητα «Γεωγραφίες της Επιτήρη-

σης».11 H φινλανδή αστική γεωγρά-

φος Hille Koskela, μέσα από μια θε-

ωρητική προσέγγιση, επιχείρησε να

κάνει διάκριση ανάμεσα σε «πα ραδ-

ο σιακές» μορφές επιτήρησης, όπου

οι Αρχές (Authorities) επιτηρούν το

κοινό (Public), και σε νεότερες μορ-

φές της, όπου το κοινό επιτηρεί

τόσο τις Αρχές (counter-surveil-

lance) όσο και αλληλοεπιτηρείται

και μεταξύ του. Σύμφωνα με την ει-

σηγήτρια, υπάρχει μια τάση ενθάρ-

ρυνσης και ενίσχυσης, μέσα από

διάφορα προγράμματα και τακτικές,

της συμμετοχής του κοινού στις

διαδικασίες επιτήρησης. Στην ίδια

θεματική ενότητα, η παρουσίαση

των Michael McCahill και Rachel

Finn με κεντρικό άξονα τις κοινωνι-

κές επιπτώσεις των νέων τεχνολο-

γιών επιτήρησης ανέδειξε ότι οι επι-

τηρούμενοι αποτελούν ενεργούς

«κοινωνικούς δρώντες» με δυνατό-

τητα διαπραγμάτευσης, υπεκφυγής,

μέχρι και απόρριψης της επιτήρη-

σης βάσει του προσωπικού «κεφα-

λαίου» που διαθέτουν.

Κεντρικό θέμα στην εισήγηση

των Adam Warren και Elisabeth

Mavroudi, από το Πανεπιστήμιο του

Loughborough, ήταν το σύστημα

«Βιομετρικών Καρτών Παραμο-

νής»12 για τους υπηκόους τρίτων

χωρών (μη ευρωπαίους πολίτες),

που εισήγαγε η βρετανική κυβέρ-

νηση συνασπισμού το 2010. Η

εμπειρική τους έρευνα επιχειρεί να

αναλύσει τις επιπτώσεις των βιομε-

τρικών καρτών στη ζωή των μετα-

ναστών. Η έρευνα αναδεικνύει πώς

ένας μεγάλος αριθμός των ερωτηθέ-

ντων μεταναστών είχαν, πραγμα-

τικά, αποδεχτεί την «αναγκαιότητα»

της βιομετρικής κάρτας προκειμέ-

νου να ζήσουν, να εργαστούν, να

σπουδάσουν στη Μ. Βρετανία. Έχο-

ντας σε μεγάλο βαθμό, «εσωτερι-

κεύσει», «εκλογικεύσει» αυτήν την

κατάσταση επιτήρησης –γιατί δεν

μπορούν να κάνουν διαφορετικά–μετατρέπονται σε «ενεργούς δρώ-

ντες» αυτής της διαδικασίας.13 Μιας

κατάστασης δηλαδή επιτήρησης

που, σύμφωνα με τους εισηγητές,

ξεπερνά τα φυσικά γεωγραφικά σύ-

νορα: με τη βιομετρική κάρτα, το

σώμα γίνεται «φορητό» εργαλείο

επιτήρησης, μεταφέροντας αυτή τη

διαδικασία στο σπίτι, στον χώρο ερ-

γασίας, στο πανεπιστήμιο κ.ά.

Τέλος, στο πλαίσιο της ίδιας θε-

ματικής ενότητας, η εισήγηση της

γράφουσας αφορούσε τη χρήση και

τη διαχείριση του δημόσιου χώρο

της Βαρκελώνης. Κεντρικό θέμα της

παρουσίασης ήταν η θέσπιση ενός

Κανονισμού για την προώθηση της

κοινωνικής συμβίωσης στον δημό-

σιο χώρο της πόλης μέσα από τη

ρύθμιση της κοινωνικής συμπεριφο-

ράς. Η έρευνα επιχειρούσε να ανα-

δείξει πώς ο Κανονισμός αποτελεί

ένα επιπλέον εργαλείο κοινωνικού

ελέγχου για εκείνους τους χρήστες

της πόλης που θεωρούνται «ανεπι-

θύμητοι» επειδή δεν ταιριάζουν στην

αναγεννημένη εικόνα της πόλης.

Ολοκληρώνοντας αυτή τη σύ-

ντομη έκθεση του συνεδρίου RGS-

IBG 2011 αξίζει να σημειωθεί ότι,

κατά τη διάρκεια της διοργάνωσης,

σημαντικοί εκδοτικοί οίκοι και γεω-

γραφικά περιοδικά είχαν την ευκαι-

ρία να εκθέσουν και να προωθή-

σουν σε ευνοϊκές τιμές για τους συ-

νέδρους τις συλλογές και τις πρό-

σφατες εκδόσεις και δημοσιεύσεις

τους. Τέλος, εκτός από την ενδιαφέ-

ρουσα αλληλεπίδραση των συμμε-

τεχόντων στις αίθουσες του συνε-

δρίου, η δικτύωση και οι συζητή-

σεις συνεχίστηκαν άτυπα στους δια-

δρόμους, στους χώρους κοινής συ-

νεύρεσης και στον κήπου του συνε-

δριακού κτιρίου. Αναμφίβολα, το

περιεχόμενο και η ποιότητα των πε-

ρισσότερων εισηγήσεων, το θερμό

ενδιαφέρον συμμετοχής εκ μέρους

των συνέδρων και η άψογη διοργά-

νωση θα παραμείνει αξέχαστη σε

όσους και όσες είχαν την τιμή και

την τύχη να βρίσκονται εκείνες τις

ημέρες στο Λονδίνο.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ2 Royal Geographical Society (with the

Institute of British Geographers), 2011,

Transactions of the Institute of British Geo-

graphersΙ, NS 36, σ. 182, http://onlineli-

brary.wiley.com/doi/10.1111/j.1475-

5661.2011.00440.x/pdf.

3 Ό.π.

4 Για λόγους συντομίας, στο παρόν κεί-

μενο η Βασιλική Γεωγραφική Ένωση με το

Ίδρυμα Βρετανών Γεωγράφων θα αναφέρε-

ται ως RGS-IBG, ή απλά Ένωση.

5 Το Imperial College βρίσκεται δίπλα

σχεδόν από το κτίριο των RGS-IBG.

6 www.eugeo.org.

7 Προσανατολισμένη αρκετά στη γεω-

πολιτική και την πολιτική γεωγραφία.

8 Το πρόγραμμα του συνεδρίου RGS-

IBG 2011: http://www.rgs.org/NR/rdon-

lyres/2B7FB54C-D9DF-4BF2-AD22-

CDE6483B3BF4/0/AC2011Programme-

Bookfinallowres.pdf

9 Το ριζοσπαστικό γεωγραφικό περιο-

δικό Antipode χρηματοδοτεί κάθε χρόνο δύο

διακεκριμένους εισηγητές για τα αντίστοιχα

ετήσια συνέδρια των RGS-IBG και AAG

(Association of American Geographers).

Προσκεκλημένος ομιλητής για το συνέδριο

RGS-IBG 2011 ήταν ο Jamie Peck.

10 Critical Geographies of Crime, Fear

and Justice.

11 Geographies of Surveillances.

12 Biometric Residence Cards – BRD.

13 Αρκετοί ερωτηθέντες, μάλιστα,

έχουν μεγαλύτερη εμπιστοσύνη ως προς τη

διαχείριση των προσωπικών δεδομένων

τους στη βρετανική κυβέρνηση παρά στις

ιδιωτικές εταιρίες.

008:Layout 1 10/3/12 2:01 PM Page 143

144 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 144-148

Το έναυσμα και οι στόχοι του

έργου ENSURE

Στο παρελθόν, και στo πλαίσιo της

εξέλιξης του γνωστικού πεδίου «των

καταστροφών», η απόκριση τόπων

και περιοχών στα ακραία φυσικά γε-

γονότα που τους/τις έπλητταν ερμη-

νευόταν με βάση το μέγεθος ή την

ένταση αυτών των γεγονότων. Οι ζη-

μιές και οι απώλειες συνδέονταν ευ-

θέως και μονοσήμαντα με το μέγε-

θος του σεισμού, τη μέγιστη παροχή,

τις επιταχύνσεις και το ύψος των

πλημμυρικών υδάτων κ.ο.κ.

Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια η

έρευνα στο πεδίο των κινδύνων και

των καταστροφών στρέφει με επι-

μονή το ενδιαφέρον της από εκτιμή-

σεις κινδύνων εστιασμένες στην επι-

κινδυνότητα (δηλαδή τα ίδια τα

ακραία φυσικά φαινόμενα) σε πε-

ρισσότερο ολοκληρωμένες προσεγ-

γίσεις. Αυτές βάζουν στο κέντρο του

προβληματισμού την Τρωτότητα

(Vulnerability), την επιρρέπεια δη-

λαδή μιας οντότητας σε απώλειες

όταν υποστεί πίεση, και την Προ-

σαρμοστικότητα (Resilience) των

εκτεθειμένων (περιοχών, κοινωνι-

κών ομάδων κ.λπ.). Η ανάγκη γι’

αυτό τον επαναπροσανατολισμό εκ-

φράζεται πλέον όχι μόνο από τους

κοινωνικούς επιστήμονες που είχαν

εξ ορισμού εστιασμένο το ενδιαφέ-

ρον στην ικανότητα απόκρισης κοι-

νωνικών δρώντων, αλλά επίσης από

τους μηχανικούς και τους φυσικούς

επιστήμονες. Οι τελευταίοι έχουν

συνειδητοποιήσει πλέον τους περιο-

ρισμούς και τα όρια των τεχνικών

αμυντικών έργων που κατασκευάζο-

νται για να «αναχαιτίσουν» τα

ακραία φυσικά γεγονότα και να τρο-

ποποιήσουν την επικινδυνότητα.

Έτσι στις μέρες μας, η επιστημο-

νική κοινότητα των κινδύνων αλλά

και οι θεσμοί (κυβερνητικοί και μη)

που έχουν αναλάβει την αντιμετώ-

πισή τους στρέφουν τις ελπίδες τους

στη ρύθμιση της τρωτότητας και το

χειρισμό της προσαρμοστικότητας

(της αντίδρασης δηλαδή στην τρωτό-

τητα) για τη μείωση απωλειών από

την καταστροφική εκδήλωση κινδύ-

νων σε μια περιοχή. Όμως η τρωτό-

τητα δεν είναι ένα εργαλείο εύκολο

στη χρήση για την άσκηση πολιτικής

μείωσης κινδύνων. Παίρνει πολλές

μορφές / πρόσωπα αφού μπορεί να

είναι φυσική τρωτότητα (όπως όταν

ένα κτίριο καταρρέει από σεισμό),

κοινωνική τρωτότητα (όπως όταν κά-

ποια κοινωνική ομάδα γίνεται ευά-

ΤΟ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ENSURE: ΕΝΙΣΧΥΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΑΡΜΟΣΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΠΟΥ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΟΥΝ ΦΥΣΙΚΟΥΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΤΟΥΣ ΦΥΣΙΚΟΥΣ-ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟΥΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥΣ

Καλλιόπη Σαπουντζάκη1 και Ευθύμιος Καρύμπαλης2

Π Α Ρ Ο Υ Σ Ι Α Σ Ε Ι Σ Ε Ρ Ε Υ Ν Η Τ Ι Κ Ω Ν Ε Ρ Γ Α Σ Ι Ω Ν Κ Α Ι Δ Ι Α Τ Ρ Ι Β Ω Ν

1 Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Τμήματος

Γεωγραφίας Χαροκοπείου Πανεπιστημίου,

E-mail: [email protected].

2 Επίκουρος Καθηγητής Τμήματος Γε-

ωγραφίας Χαροκοπείου Πανεπιστημίου, E-

mail: [email protected].

009:Layout 1 10/3/12 2:01 PM Page 144

Κ. ΣΑΠΟΥΝΤΖΑΚΗ, Ε. ΚΑΡΥΜΠΑΛΗΣ 145

λωτη λόγω χαμηλού εισοδήματος,

ανεργίας, χαμηλού επιπέδου εκπαί-

δευσης κ.λπ.), οικονομική τρωτό-

τητα (όπως όταν μια επιχείρηση έχει

περιορισμένη ρευστότητα και είναι

εκτεθειμένη στο δανεισμό), συστη-

μική ή λειτουργική τρωτότητα

(όπως όταν η λειτουργία ενός νοσο-

κομείου σε περίοδο κρίσης εξαρτά-

ται από τη συνέχιση της λειτουργίας

του δικτύου ηλεκτροδότησης) κ.ο.κ.

Επίσης η τρωτότητα μπορεί να είναι

ενδογενής ή εξωγενής και να αφορά

μεμονωμένα άτομα, νοικοκυριά,

επιχειρήσεις, κοινωνικές ομάδες, πε-

ριοχές ή πόλεις, περιφερειακές ή

εθνικές οικονομίες. Ακόμη, οι διαδι-

κασίες που οδηγούν στην τρωτότητα

μπορεί να συμβαίνουν σε επίπεδα

και κλίμακες του χώρου και του

χρόνου που βρίσκονται μακριά από

την περιοχή και τον χρόνο εκδήλω-

σης του σεισμού ή της δασικής πυρ-

καγιάς. Η τρωτότητα τέλος είναι ευ-

μετάβλητη ιδιότητα αφού μπορεί να

μεταφέρεται ή να εξωτερικοποιείται

και να αλλάζει «πρόσωπα» (π.χ. να

μετασχηματίζεται από φυσική ή οι-

κολογική σε κοινωνική, οικονομική

και θεσμική τρωτότητα).

Στην περίπτωση που δεν έχουμε

να κάνουμε με ένα νοικοκυριό αλλά

με ολόκληρη περιοχή, οι διάφορες

μορφές τρωτότητας, οι μεταξύ τους

αλληλεπιδράσεις, οι διαδρομές τους

και οι διακυμάνσεις τους καθιστούν

το ζήτημα της ταυτοποίησης και

συνθετικής εκτίμησης της τρωτότη-

τας της περιοχής εξαιρετικά περί-

πλοκο. Γιατί στους τόπους και τις πε-

ριοχές οι διάφορες μορφές τρωτότη-

τας συνυπάρχουν και αλληλεπιδρούν

και μάλιστα με τρόπο δυναμικό, δί-

νοντας ως τελικό αποτέλεσμα κάτι

που θα μπορούσε να ονομαστεί

«τρωτότητα τόπου» ή «τρωτότητα

περιοχής». Έτσι, η τρωτότητα μιας

πόλης είναι κάτι τελείως διαφορε-

τικό από το άθροισμα των τρωτοτή-

των των νοικοκυριών, των επιχειρή-

σεων, του κτιριακού αποθέματος,

των υποδομών και των άλλων κοι-

νωνικών, οικονομικών, φυσικών, τε-

χνολογικών αλλά και σχεσιακών

στοιχείων που συγκροτούν την πόλη.

Όλα τα παραπάνω αποτελούν

ανοικτά ερευνητικά ερωτήματα για

την επιστημονική κοινότητα αλλά

και τους διαχειριστές των κινδύνων.

Καθώς η ευρωπαϊκή ήπειρος (και όχι

μόνο αυτή) πλήττεται από ολοένα πε-

ρισσότερα ακραία γεγονότα με αυξα-

νόμενες μάλιστα απώλειες ανά γεγο-

νός, είναι φανερό ότι υπάρχει έλ-

λειμμα πολιτικής και διαχείρισης των

κινδύνων. Σε σχέση με αυτό το έλ-

λειμμα, υπάρχει εδραιωμένη πεποί-

θηση ότι θα μπορούσε να καλυφθεί

σε κάποιο βαθμό με την εξέλιξη των

εργαλείων της τρωτότητας και της

προσαρμοστικότητας. Τα ανοικτά

λοιπόν ερευνητικά ερωτήματα για τη

φύση της τρωτότητας και της προ-

σαρμοστικότητας και η δυναμική

που ενσωματώνουν ως εργαλεία πο-

λιτικής και διαχείρισης αποτέλεσαν

το έναυσμα του ερευνητικού έργου.

Ειδικότερα, το έργο ENSURE

επιχείρησε να σχεδιάσει ένα μεθο-

δολογικό πλαίσιο για:

Τη συνθετική και ολοκληρω-

μένη αξιολόγηση όλων των διαστά-

σεων της τρωτότητας και της προ-

σαρμοστικότητας ενός τόπου ή μιας

περιοχής, όπως αυτές εκδηλώνονται

τοπικά αλλά προκύπτουν από διά-

φορες κλίμακες του χώρου και εξε-

λίσσονται στο χρόνο του κύκλου

της καταστροφής.

Τη μετατροπή της Τρωτότητας

και της Προσαρμοστικότητας από

θεωρητικές έννοιες σε εργαλεία χρή-

σιμα για τη μείωση κινδύνων σε έναν

τόπο/περιοχή, και μάλιστα στο στά-

διο της πρόληψης και όχι σε εκείνο

της εκ των υστέρων αποκατάστασης.

Η μεγαλύτερη πρόκληση και δυ-

σκολία στο σχεδιασμό αυτής της

μεθοδολογίας υπήρξε η κατανόηση

και ενσωμάτωση στη μέθοδο των

αλληλεπιδράσεων μεταξύ διαδικα-

σιών και φαινομένων της μακρο-

κλίμακας και εκείνων της μικροκλί-

μακας (όσων βέβαια επιδρούν στην

τρωτότητα και την προσαρμοστικό-

τητα).

Πού, πότε και από ποιους εκπο-

νήθηκε το έργο

Το ENSURE είναι ένα ερευνητικό

έργο Ειδικού Στόχου που χρηματο-

δοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή

Ένωση, ως τμήμα του 7ου Προ-

γράμματος Πλαισίου για την

Έρευνα και την Τεχνολογική Ανά-

πτυξη. Το έργο είχε τριετή διάρκεια,

ξεκίνησε την 1.6.2008 και ολοκλη-

ρώθηκε 31.5.2011.

Η ερευνητική ομάδα συγκροτή-

θηκε από 10 ερευνητικούς φορείς

προερχόμενους από οκτώ χώρες. Ει-

δικότερα οι φορείς που συμμετείχαν

είναι το BRGM –Geoscience for a

Sustainable Earth– (Γαλλία), το Po-

litecnico di Milano (Ιταλία), το Χα-

ροκόπειο Πανεπιστήμιο (Ελλάδα),

το International Institute for Geo-In-

formation Science and Earth Obser-

vation (Ολλανδία), το Middlesex

University Higher Education Cor-

poration (Ηνωμένο Βασίλειο), το

Potsdam Institut fuer Klimafolgen-

forschung (Γερμανία), το Τ6

Ecosystems srl (Ιταλία), το Tel Aviv

University (Ισραήλ), το Universita

degli Studi di Napoli Federico II

(Ιταλία) και το Université de

Genève (Ελβετία).

Το Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο

συμμετείχε με το Τμήμα Γεωγρα-

009:Layout 1 10/3/12 2:01 PM Page 145

146 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 144-148

φίας. Η ερευνητική του ομάδα συ-

γκροτήθηκε από μέλη ΔΕΠ, μετα-

πτυχιακούς φοιτητές και υποψήφι-

ους διδάκτορες, διδάκτορες-συνερ-

γάτες του Τμήματος και εξωτερι-

κούς ερευνητές. Ειδικότερα ως μέλη

της ερευνητικής ομάδας εργάστη-

καν οι Κ. Σαπουντζάκη (ως επιστη-

μονικά υπεύθυνη), Ε. Καρύμπαλης,

Λ. Βασενχόβεν, Μ. Δανδουλάκη, Γ.

Μελισσουργός, Μ. Βαρυμποπιώτου

και Κ. Βικάτου. Γραμματειακή υπο-

στήριξη στο έργο προσέφεραν η Ζ.

Φουλίδη και η Χ. Σιαμαντά.

Η ερευνητική ομάδα του Χαρο-

κοπείου Πανεπιστημίου, πέρα από

την καθοριστική της συμβολή σε

όλα τα θεωρητικά πακέτα εργασίας

του έργου, ανέλαβε επίσης μια από

τις τρεις μελέτες περίπτωσης για

τον έλεγχο αξιοπιστίας της μεθοδο-

λογίας. Πρόκειται για την πολυκιν-

δυνική περιοχή του νομού Ηλείας.

Τα αποτελέσματα του έργου

Το μεθοδολογικό πλαίσιο ENSURE

για την εκτίμηση/αξιολόγηση της

τρωτότητας και της προσαρμοστικό-

τητας μπορεί να παρομοιαστεί με μέ-

θοδο «διάγνωσης/θεραπείας ασθέ-

νειας». Έτσι, η μέθοδος περιλαμβά-

νει ταξινόμηση κατηγοριών τρωτό-

τητας (που θα μπορούσε να παραλ-

ληλιστεί με ταξινόμηση ασθενειών),

ταξινόμηση των συμπτωμάτων τους

με τη μορφή δεικτών που τα αποτυ-

πώνουν και, τέλος, συνεκτίμηση κρι-

τηρίων σχετικότητας ή βαρύτητας.

Ειδικότερα, η μεθοδολογία συνί-

σταται σε μια σειρά αλληλοσυσχε-

τιζόμενων μητρώων που αναφέρο-

νται σε όλους του κινδύνους που

απειλούν μια περιοχή και τις εκδο-

χές τρωτότητας και προσαρμοστι-

κότητας που η περιοχή εμφανίζει

στη διαδοχή των φάσεων της κατα-

στροφής. Τα μητρώα αξιολο-

γούν/υπολογίζουν ποσοτικά και ποι-

οτικά τρωτότητες και προσαρμοστι-

κότητες του φυσικού περιβάλλοντος

ενός τόπου/περιοχής, του κτιριακού

αποθέματος, των παραγωγικών

δραστηριοτήτων και υποδομών της

και του κοινωνικού της ιστού.

Η μέθοδος οικοδομήθηκε για να

παραδοθεί ως εύχρηστο εργαλείο

άσκησης πολιτικής σε τελικούς χρή-

στες όπως είναι η δημόσια διοίκηση

και οι φορείς που ασχολούνται με

τη διαχείριση των φυσικών κατα-

στροφών, δίνοντάς τους τη δυνατό-

τητα να συμπεριλαμβάνουν τις βα-

σικές παραμέτρους της τρωτότητας

και προσαρμοστικότητας στην εκτί-

μηση και αντιμετώπιση των κινδύ-

νων στις περιοχές αρμοδιότητάς

τους.

Η εφαρμογή της μεθόδου δοκι-

μάστηκε σε τρεις περιοχές/μελέτες

περίπτωσης: Το νησί Vulcano στην

Ιταλία, την περιοχή Negev στο Ισ-

ραήλ και το νομό Ηλείας στην Ελ-

λάδα. Στην επόμενη ενότητα πα-

ρουσιάζονται συνοπτικά τα αποτε-

λέσματα εφαρμογής της μεθοδολο-

γίας στο νομό Ηλείας και μόνο για

τον κίνδυνο των δασικών πυρκα-

γιών.

Αποτελέσματα από την εφαρ-

μογή της μεθοδολογίας EN-

SURE στην Ηλεία σε σχέση με

τις δασικές πυρκαγιές

Η Ηλεία, που βρίσκεται στη δυτική

Πελοπόννησο, επιλέχθηκε για την

εφαρμογή της μεθοδολογίας του

ENSURE ως πολυ-κινδυνική πε-

ριοχή. Η μεθοδολογία εφαρμόστηκε

στο νομό όχι μόνο για τις δασικές

πυρκαγιές αλλά και τους κινδύνους

της πλημμύρας και του σεισμού.

Περιοχή εφαρμογής της μεθοδολο-

Εικόνα 1. Χάρτης των τριών δημοτικών διαμερισμάτων του νομού Ηλείας (Αρχαίας Ολυ-

μπίας, Σκυλλούντα και Ζαχάρως) στα οποία εφαρμόστηκε η μεθοδολογία ENSURE για την

τρωτότητα στις δασικές πυρκαγιές. Πηγή: Πρόγραμμα Ensure, 2011

009:Layout 1 10/3/12 2:01 PM Page 146

Κ. ΣΑΠΟΥΝΤΖΑΚΗ, Ε. ΚΑΡΥΜΠΑΛΗΣ 147

γίας ειδικότερα για τον κίνδυνο των

δασικών πυρκαγιών ήταν οι δήμοι

Αρχαίας Ολυμπίας, Σκυλούντα και

Ζαχάρως, επειδή αυτοί επλήγησαν

περισσότερο από τις πυρκαγιές του

2007 (Εικόνα 1).

Η μεθοδολογία ENSURE για τις

δασικές πυρκαγιές επέτρεψε για

πρώτη φορά την εκτίμηση και οπτι-

κοποίηση πολύ σημαντικών παρα-

μέτρων τρωτότητας και προσαρμο-

στικότητας –αυτών που αφορούν

στο τοπικό φυσικό, δομημένο, κοι-

νωνικό και οικονομικό περιβάλλον–για τους δήμους του νομού Ηλείας

που επλήγησαν περισσότερο από τις

δασικές πυρκαγιές του 2007. Η συ-

μπλήρωση των πινάκων με τις πα-

ραμέτρους τρωτότητας έγινε λαμ-

βάνοντας υπόψη το χρονικό της κα-

ταστροφής του 2007 καθώς και την

κατάσταση που επικρατούσε στους

τρεις δήμους πριν την καταστροφή,

κατά τη διάρκεια των πυρκαγιών

αλλά και τη μετέπειτα φάση της

αποκατάστασης.

Μετά τη συμπλήρωση των πινά-

κων με τη βαθμολογία τρωτότητας

ανά παράμετρο έγινε φανερό ότι με-

ταξύ των τεσσάρων «υποσυστημά-

των» (φυσικό, δομημένο περιβάλ-

λον, υποδομές-οικονομία και κοι-

νωνικός ιστός) εκείνο του οποίου η

τρωτότητα πρέπει να αντιμετωπι-

στεί κατά προτεραιότητα στη φάση

της πρόληψης είναι το φυσικό. Συ-

γκεκριμένα, το φυσικό περιβάλλον

φαίνεται να είναι πολύ ευάλωτο στη

δασική πυρκαγιά στην προ-κατα-

στροφική ή προληπτική φάση, όταν

η περιοχή είναι εκτεθειμένη στον

κίνδυνο. Όπως φαίνεται από τους

χάρτες που ακολουθούν (Εικόνες 2,

3, 4), η παρουσία φυσικών εύφλε-

κτων υλικών (νεκρή βιομάζα) και

συγκεκριμένων ειδών βλάστησης

επιρρεπών στη φωτιά, σε συνδυα-

σμό με την απουσία μέτρων πρόλη-

ψης και συστημάτων ανίχνευσης

και παρακολούθησης του κινδύνου,

είχε σαν αποτέλεσμα την ολοκλη-

ρωτική καταστροφή. Στην κατα-

στροφή συνέβαλαν επίσης ορισμέ-

νες «εκ των ενόντων» δράσεις με-

τριασμού του κινδύνου στην πε-

ρίοδο έκτακτης ανάγκης (κάψιμο

περιοχών προκειμένου να σταματή-

σει η προέλαση της φωτιάς αλλά

και διάνοιξη δασικών δρόμων).

Ωστόσο, η προληπτική επέμβαση

προϋποθέτει προσαρμοστικότητα

Σε σχέση με την προσαρμοστικό-

τητα, για την περίπτωση του φυσι-

κού περιβάλλοντος η παράμετρος

που αναδείχθηκε ως σημαντική είναι

τα φυτικά είδη που χρησιμοποιού-

νται στις τεχνητές αναδασώσεις. Για

την περίπτωση του κτισμένου, οι

δομές του ιδιοκτησιακού καθεστώ-

τος της γης στέκονται συνήθως

εμπόδια στην αποκατάσταση αλλά

και την εφαρμογή μέτρων μείωσης

κινδύνου. Για την περίπτωση του

κοινωνικού και οικονομικού συστή-

ματος, οι δωρεές ιδιωτών δεν μπο-

ρούν να υποκαταστήσουν την έλ-

λειψη δημόσιων πολιτικών και

πόρων για την αντιμετώπιση των δο-

μικών προβλημάτων της περιοχής. Η

γήρανση και η συρρίκνωση του πλη-

θυσμού στο νομό και η εξάρτηση της

τοπικής οικονομίας από ανειδίκευτη

Εικόνα 2. Χάρτες γεωγραφικής κατανομής της πολύ, μετρίως και λίγο επιρρεπούς σε πυρκα-

γιές βλάστησης στις κοινότητες των δήμων Αρχαίας Ολυμπίας, Σκυλούντα και Ζαχάρως.

Πηγή: Πρόγραμμα Ensure, 2011

009:Layout 1 10/3/12 2:01 PM Page 147

148 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 144-148

εργασία, βασικά και κύρια στον

αγροτικό τομέα, συνιστούν αρνητι-

κούς παράγοντες για την προσαρμο-

στικότητα της περιοχής στον κίνδυνο

της δασικής πυρκαγιάς.

Αυτό που καθιστά το γενικότερο

οικολογικό-κοινωνικό σύστημα της

Ηλείας εξαιρετικά ευάλωτο είναι η

αυξημένη εξάρτηση του κοινωνι-

κού-οικονομικού από το οικολογικό

σύστημα και αντιστρόφως. Η οικο-

νομική και κοινωνική βιωσιμότητα

στις κοινότητες της Ηλείας εξαρτώ-

νται από την ευρωστία των δασικών

και αγροτικών οικοσυστημάτων

επειδή οι τοπικές οικονομίες έχουν

μονοδιάστατο αγροτικό ή/και του-

ριστικό προσανατολισμό. Αντιστρό-

φως, η προστασία των οικοσυστη-

μάτων από τις απειλές (ξηρασία,

πυρκαγιές, πάγο, αλλαγές χρήσεων

γης κ.λπ.) εξαρτώνται από την αν-

θρώπινη δράση και την ύπαρξη κα-

τάλληλων θεσμών που με τη σειρά

τους προϋποθέτουν εύρωστη κοι-

νωνία και οικονομία.

Τα πρώτα αποτελέσματα της

εφαρμογής της μεθοδολογίας EN-

SURE σκιαγραφούν την τρωτότητα

στο νομό Ηλείας αλλά και τις δυνα-

τότητες που διαθέτει για προσαρ-

μογή. Αποτελούν σπουδαίο εργα-

λείο για τη βελτίωση στο μέλλον

σχεδίων ετοιμότητας, μετρίασης

του κινδύνου και αποκατάστασης

των ζημιών, επειδή δίνουν μια κα-

θαρή εικόνα των προβλημάτων και

των αδυναμιών διαχείρισης.

Αν και η μεθοδολογία ENSURE

για την εκτίμηση της τρωτότητας

και προσαρμοστικότητας σε πολυ-

κινδυνικά περιβάλλοντα παρουσιά-

ζει ακόμη πολλές αδυναμίες και

χρειάζεται βελτιώσεις, θεωρούμε

πάντως ότι συνιστά ένα σημαντικό

προς τα εμπρός βήμα στο πεδίο της

διαχείρισης των κινδύνων.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚEΣ ΠΗΓEΣ

Bankoff, G., Frerks, G. και Hilhorst, D.

(επιμ.) (2004), Mapping Vulnerabil-ity: Disasters, Development andPeople, Λονδίνο: Earthscan.

Gallopin, G.C. (2006), «Linkages between

Vulnerability, Resilience and Adap-

tive Capacity», Global Environ-mental Change 16(3): 293-303.

Paton, D. (2008), «Community Resilience:

Integrating Individual, Community

and Societal Perspective», στο Gow

K. και Paton D. (επιμ.), The Phoenixof Natural Disasters: CommunityResilience, Νέα Υόρκη: Nova Sci-

ence Publishers Inc.

European Commission (2008-2011), En-hancing Resilience of Communitiesand Territories Facing Natural andNa-tech Hazards (ENSURE), The

Booklet of the Research Project

funded as part of the 7th Framework

Programme for Research and Tech-

nological Development.

Εικόνα 3. Χάρτης κατηγοριοποίησης των κοινοτήτων ανά-

λογα με το ποσοστό του μήκους οδικού δικτύου που διέρ-

χεται από εκτάσεις που καταλαμβάνονται από επιρρεπή σε

φωτιά βλάστηση. Πηγή: Πρόγραμμα Ensure, 2011

Εικόνα 4. Χάρτης κατηγοριοποίησης των κοινοτήτων σε

τρεις ομάδες ανάλογα με τη μέση μορφολογική κλίση του

αναγλύφου πέριξ των οικισμών. Πρόγραμμα Ensure, 2011

009:Layout 1 10/3/12 2:01 PM Page 148

ΙΩΑΝΝΗΣ ΡΑΥΤΟΠΟΥΛΟΣ 149

Εισαγωγή

Πεδίο προβληματισμού της εργασίας

αποτελεί η διάσταση της παγκοσμιο-

ποίησης που αφορά την άνιση σχέση

μεταξύ των συμβαλλόμενων μερών

του διεθνούς εμπορίου σε μια εποχή,

μάλιστα, διόγκωσης της αξίας του. Η

προσέγγιση του θέματος γίνεται εξε-

τάζοντας την περίπτωση του πλέον

εξαγωγικά προσανατολισμένου αγρο-

τροφικού προϊόντος, του καφέ. Στη

διαμορφωθείσα κατάσταση, που κα-

θιστά το συμβατικό εμπόριο άδικο,

αντιπαραβάλλεται η εναλλακτική

πρόταση του Δίκαιου Εμπορίου, που

προβάλλει την ηθική διάσταση φιλο-

δοξώντας να επανακαθορίσει τη σχέ -

ση παραγωγών και καταναλωτών.

Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζεται

η ιστορική και σύγχρονη γεωγραφία

του εμπορίου του καφέ ώστε να ανι-

χνευθούν οι δυνάμεις και διαδικα-

σίες που διαμόρφωσαν τις δομές του.

Στο δεύτερο κεφάλαιο αναδεικνύο-

νται οι παράγοντες που καθιστούν

τις δομές αυτές προβληματικές, με

τους αδικημένους να εντοπίζονται

στις χώρες παραγωγής. Στο τρίτο κε-

φάλαιο παρατίθεται η πρωτοβουλία

του Δίκαιου Εμπορίου και, τέλος,

στο τέταρτο κεφάλαιο γίνεται η απα-

ραίτητη κριτική του επισκόπηση.

Ιστορική και σύγχρονη γεωγρα-

φία του εμπορίου καφέ

Απροσδιόριστα χρονικά, ο καφές

ανακαλύφθηκε στην ορεινή Αιθιο-

πία, από όπου, μέσω των Αράβων

εμπόρων, πέρασε στη γειτονική Υε-

μένη κατά τον 15ο αιώνα. Από εκεί,

αφού ενσωματώθηκε στα τελετουρ-

γικά των Σούφι και απέκτησε τη

μορφή ροφήματος, εξαπλώθηκε

στον υπόλοιπο ισλαμικό κόσμο, απ’

όπου, στη συνέχεια, εμπορικές και

διπλωματικές επαφές θα διευρύνουν

την κατανάλωση και στην Ευρώπη,

ιδιαίτερα κατά τον 17ο αιώνα. Ο

καφές στην Ευρώπη, με όχημα και

το καφενείο ως σημείο κοινωνικο-

ποίησης, θα συνδεθεί με τις μεγάλες

πολιτικοκοινωνικές αλλαγές. Αργό-

τερα, η Βιομηχανική Επανάσταση

και οι ραγδαίες αλλαγές στον τρόπο

ζωής και την τεχνολογία θα επιφέ-

ρουν περαιτέρω ώθηση στο εμπόριο

του τροπικού προϊόντος το οποίο,

ωστόσο, δεν αποτελεί πια μονοπώ-

λιο της Υεμένης αλλά ελέγχεται από

τις ευρωπαϊκές αποικιοκρατικές δυ-

ΤΟ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΤΟΥ ΚΑΦΕ: Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΕΝΟΣ ΑΔΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΚΑΙ Η ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ1

Ιωάννης Ραυτόπουλος2

Τ Ο Β Η Μ Α Τ Ω Ν Φ Ο Ι Τ Η Τ Ω Ν

1 Διπλωματική Εργασία, Τμήμα Γεω-

γραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο. Επι-

βλέπουσα καθηγήτρια: Σκορδίλη Σοφία.

2 Τηλ.: 6976465221, Email: yraftopou-

[email protected].

010:Layout 1 10/3/12 2:01 PM Page 149

150 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 149-154

νάμεις. Η πρώτη φάση του ευρω-

παϊκού αποικισμού (17ος-19ος αι.)

διαμορφώνει και μεγάλο μέρος της

σύγχρονης γεωγραφίας της παρα-

γωγής καφέ. Οι χώρες της Νοτιοα-

νατολικής Ασίας και της Λατινικής

Αμερικής εντάσσονται στο παγκό-

σμιο οικονομικό σύστημα, με τον

καφέ να κατέχει κυρίαρχη θέση στις

εξαγωγές τους και την παραγωγή να

πραγματοποιείται σε βιομηχανική

κλίμακα με την εργασία σκλάβων

σε φυτείες. Οι αφρικανικές χώρες

θα εντάσσονταν στο διεθνές εμπό-

ριο του καφέ αργότερα, κατά τον

20ό αιώνα, την περίοδο που θα δια-

μορφωθεί και η σύγχρονη αγορά

του καφέ. Η αστικοποίηση και βιο-

μηχανοποίηση σε Ευρώπη και ΗΠΑ

είχαν δημιουργήσει πρόσφορο έδα-

φος για αύξηση της κατανάλωσης,

ενώ η Παγκόσμια Οικονομική

Ύφεση θα επαναπροσδιόριζε τους

συσχετισμούς εντός της αγοράς, με

κύριο χαρακτηριστικό τη μεγαλύ-

τερη συγκεντροποίησή της σε μεγά-

λες εταιρείες που έκτοτε ενισχύο-

νται με περαιτέρω συγχωνεύσεις

και σταδιακά αναδύονται ως γιγά-

ντιες Διεθνικές Εταιρείες. Μετά τη

λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου,

η ζήτηση του καφέ στις παλιές αγο-

ρές κορυφώνεται (ενώ στην Ιαπω-

νία αρχίζει να αναπτύσσεται ρα-

γδαία) και, σε πολλές περιπτώσεις,

παρουσιάζει σημεία κάμψης που

οφείλονται στον ανταγωνισμό και

σε ποιοτικές παραμέτρους ποικι-

λιών του καφέ. Τις τελευταίες δεκα-

ετίες η επιτυχία και εξάπλωση της

αμερικανικής αλυσίδας καφετεριών

Starbucks σε Βόρεια Αμερική, Ανα-

τολική και Νοτιοανατολική Ασία,

ακόμα και σε χώρες της Ευρώπης,

αποτελεί ένδειξη αλλαγών στα πρό-

τυπα κατανάλωσης.

Σήμερα οι κύριοι πόλοι κατανά-

λωσης καφέ είναι οι μεγάλες χώρες

της Δυτικής Ευρώπης, η Βόρεια

Αμερική και η Ιαπωνία, αλλά και η

παραγωγός καφέ Βραζιλία. Ωστό -

σο, τα υψηλότερα επίπεδα κατά κε-

φαλή κατανάλωσης απαντώνται

στις Σκανδιναβικές χώρες, τις χώρες

της «Μπενελούξ» και την Ελβετία.

Η Ελλάδα καταλαμβάνει τη 17η

θέση παγκοσμίως. Στις πολυπληθείς

ασιατικές χώρες, μικρές διαφορο-

ποιήσεις της κατά κεφαλή κατανά-

λωσης μεταβάλουν αισθητά τη συ-

νολική ποσότητα αποτελώντας έν-

δειξη της επιρροής που θα έχει στο

εμπόριο του καφέ η συμμετοχή της

Κίνας. Οι μεγαλύτεροι εξαγωγείς

καφέ είναι η Βραζιλία, το Βιετνάμ,

η Κολομβία και η Ινδονησία, με τις

χώρες της Κεντρικής Αμερικής και

της Ανατολικής Αφρικής να έπονται

(Σχήμα 1). Οι μεγαλύτεροι εισαγω-

γείς αντικατοπτρίζουν την εικόνα

της κατανάλωσης καφέ, με διαφο-

ροποιήσεις ωστόσο που οφείλονται

στην προώθηση μεγάλων ποσοτή-

των για επανεξαγωγή επεξεργασμέ-

νου –κυρίως– καφέ. Χώρες όπως η

Γερμανία, το Βέλγιο, οι ΗΠΑ και η

Σιγκαπούρη πραγματοποιούν εξα-

γωγές ποσοτήτων συγκρίσιμες με

αυτές χωρών πρωτογενούς παραγω-

γής (Πίνακας 1).

Το άδικο εμπόριο του καφέ

Η μεταπολεμική τάση υποχώρησης

των τιμών των πρώτων υλών έναντι

των βιομηχανικών αντανακλάται

ιδιαίτερα έντονα στα επιρρεπή σε

διακυμάνσεις των τιμών τροπικά

αγρο-τροφικά προϊόντα, και βέβαια

στον καφέ. Η απορρύθμιση του επι-

πέδου των τιμών πυροδοτείται από

φυσικά αίτια που στη συνέχεια προ-

καλούν ανισορροπίες στην προ-

σφορά. Η κατάρρευση, ως απόρ-

ροια μεταξύ άλλων των γεωπολιτι-

κών συσχετισμών, των Διεθνών

Συμφωνιών Καφέ το 1989, που

μέχρι τότε ρύθμιζαν τα επίπεδα προ-

σφοράς καφέ, επέτεινε το πρόβλημα

οδηγώντας τις διεθνείς τιμές σε

πρωτοφανή χαμηλά επίπεδα για μα-

κρές περιόδους. Τα Προγράμματα

Διαρθρωτικής Προσαρμογής της

Παγκόσμιας Τράπεζας και του ΔΝΤ

της δεκαετίας του 1980, που προω-

θούσαν τις εξαγωγικές καλλιέργειες

–και τον καφέ– με στόχο τη μείωση

των χρεών χωρών του Τρίτου Κό-

σμου, άλλωστε, θα δρούσαν επιβα-

ρυντικά στις παραπάνω εξελίξεις

δημιουργώντας επισιτιστικά προ-

βλήματα. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο,

έχει συντελεστεί έκτοτε αναδιάρ-

θρωση της παγκόσμιας παραγωγής,

με πολλές χώρες να περιθωριοποι-

ούνται απέναντι στην υπερπρο-

σφορά χωρών όπως η Βραζιλία και

το Βιετνάμ.

Η χαμηλή τιμή του καφέ δια-

μορφώνει μια αγορά των αγορα-

στών όπου οι πολλοί και αδύναμοι

πρέπει να διαπραγματευτούν σε μια

ελεύθερη αγορά όπου κυριαρχούν

λίγοι και ισχυροί. Συγκρίνοντας τον

επιμερισμό των εσόδων στο εμπό-

ριο του καφέ στις αρχές της δεκαε-

τίας του 2000, ενώ οι λιανικές πω-

λήσεις παρουσίασαν σημαντική αύ-

ξηση σε σύγκριση με μια δεκαετία

νωρίτερα, τα έσοδα των χωρών πα-

ραγωγής μειώθηκαν ως μερίδιο

αλλά και ως απόλυτες τιμές (Σχήμα

2). Το κατακερματισμένο μέτωπο

των εκατομμυρίων παραγωγών εμ-

φανίζεται αποδυναμωμένο απέναντι

στους μεσάζοντες αλλά και τα συ-

γκεντροποιημένα στάδια της παρα-

γωγικής αλυσίδας του καφέ, ιδιαί-

τερα της διακίνησης και της επε-

ξεργασίας.

010:Layout 1 10/3/12 2:01 PM Page 150


Το 35% της ποσότητας του εξα-

γόμενου καφέ διακινείται από τις ΔΕ

Neumman, Volcafé και Cargill, γερ-

μανικών, ελβετικών και αμερικανι-

κών συμφερόντων αντίστοιχα. Ο

Δείκτης Συγκέντρωσης είναι ακόμη

υψηλότερος στο στάδιο της μετα-

ποίησης, με το 56% να πραγματο-

ποιείται από τρεις μόλις ΔΕ, ήτοι την

αμερικανική Kraft-Philip Morris,

την ελβετική Nestlé και την επίσης

αμερικανική Sara Lee. Με τα δημο-

φιλή brand τους, εξασφαλίζουν δια-

πραγματευτική ισχύ απέναντι στο

λιγότερο συγκεντρωτικό στάδιο των

λιανικών πωλήσεων, αλλά και με-

γάλα περιθώρια κέρδους.

Οι συσχετισμοί αυτοί μεταξύ

χωρών παραγωγής και κατανάλω-

σης (μέσω των μεγάλων ΔΕ που

εδρεύουν εκεί) δεν φαίνεται να αλ-

λάζουν, καθώς οι δεύτερες θέτουν

φραγμούς, μεταξύ άλλων, μέσω

στοχευμένων δασμών στις πρώτες

ως προς την επέκταση στα μεταποι-

ητικά στάδια: το 94% του καφέ που

εξάγεται από τις χώρες παραγωγής

αποτελεί πρώτη ύλη για τα εργο-

στάσια των βιομηχανικών χωρών.

Επιπλέον, οι διαρθρωτικές αδυνα-

μίες των οικονομιών των χωρών πα-

ραγωγής καθιστούν δύσκολη τη

στροφή των αγροτών σε άλλες καλ-

λιέργειες, διαιωνίζοντας την εξάρ-

τηση από τις εξαγωγές καφέ, ιδιαί-

τερα χωρών της Ανατολικής Αφρι-

κής και της Κεντρικής Αμερικής, με

ανάλογες δραματικές συνέπειες

κατά τις περιόδους πτώσης των

τιμών.

Η κρίση του καφέ αποτελεί μια

ανθρωπιστική κρίση, καθώς εκα-

τομμύρια αγροτών με τις οικογέ-

νειές τους αδυνατούν να καλύψουν

τις βασικές τους ανάγκες. Σημειώ-

νεται αύξηση της ανεργίας, της

φτώχειας, του υποσιτισμού, της

εγκατάλειψης του σχολείου και της

μετανάστευσης και, ως εκ τούτου,

πτώση του Δείκτη Ανθρώπινης Ανά-

πτυξης. Σε πολλές περιπτώσεις, πα-

ρατηρείται στροφή σε παράνομες

καλλιέργειες ενώ υποθάλπεται κοι-

νωνική και πολιτική αστάθεια. Το

περιβάλλον επίσης ζημιώνεται, κα -

θώς η βούληση για αειφορία εκλεί-

πει.

Το Δίκαιο Εμπόριο

Ξεκινώντας από φιλανθρωπικές

πρωτοβουλίες, το κίνημα του Δί-

καιου Εμπορίου σταδιακά οργανώ-

Σχήμα 1. Εισαγωγές και εξαγωγές καφέ, 2005.

Πηγές: World Resources Institute 2007, ίδια επεξεργασία

010:Layout 1 10/3/12 2:01 PM Page 151

152 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 149-154

θηκε και συστηματοποιήθηκε ώστε

να αποτελεί σήμερα μια ταχέως

αναπτυσσόμενη παράμετρο στην

αγορά πολλών προϊόντων, προεξάρ-

χοντος του καφέ. Σημαντικοί σταθ-

μοί στην εξέλιξη της πρωτοβουλίας

είναι η ίδρυση φιλανθρωπικών ορ-

γανισμών ως απάντηση στις κατα-

στροφές του Β’ Παγκοσμίου Πολέ-

μου τη δεκαετία του 1940, αλλά και

το μποϋκοτάζ κατά του Απαρτχάιντ

στο Ηνωμένο Βασίλειο το 1959. Τις

δύο επόμενες δεκαετίες κομβικής

σημασίας ήταν η ίδρυση της Επι-

τροπής Εμπορίου και Ανάπτυξης

του ΟΗΕ (UNCTAD), που με το

σύνθημα «εμπόριο και όχι βοήθεια»

προωθούσε δικαιότερους όρους στο

εμπόριο με λιγότερη εξάρτηση των

αναπτυσσόμενων χωρών από την

εξωτερική βοήθεια, αλλά και η σύ-

σταση και διασύνδεση οργανισμών

Δίκαιου Εμπορίου σε Βορρά και

Νότο. Το 1988, ο Max Havelaar

στην Ολλανδία είναι ο πρώτος ορ-

γανισμός πιστοποίησης με το παρά-

δειγμα του να ακολουθείται σύ-

ντομα και σε άλλες ευρωπαϊκές

χώρες. Το 1992 ιδρύεται το Fair-

trade Foundation στο Ηνωμένο Βα-

σίλειο, ενώ το 1997 η Fairtrade In-

ternational (FLO) θα αποτελέσει

τον οργανισμό-ομπρέλα όλων των

οργανισμών πιστοποίησης σε Ευ-

ρώπη και Β. Αμερική. Η γεωγρα-

φική διάρθρωση της FLO συνίστα-

ται από μέλη των χωρών κατανά-

λωσης και πιστοποίησης (Βόρεια

Αμερική, Δυτική και Βόρεια Ευ-

ρώπη, Ιαπωνία, Αυστραλία και Ν.

Ζηλανδία) και από τα τρία δίκτυα

παραγωγών, ένα για κάθε ευρύτερη

περιοχή (Λατινική Αμερική-Καραϊ-

βική, Αφρική, Ασία).

Η πιστοποίηση των προϊόντων

ως προϊόντων Δίκαιου Εμπορίου

από τον κυριότερο φορέα της πρω-

τοβουλίας, την Fairtrade (FT),

πραγματοποιείται με βάση συγκε-

κριμένα πρότυπα που συνοψίζονται

στην κοινωνική ανάπτυξη (δημο-

κρατικές δομές και διαφάνεια στη

διοίκηση, εξάλειψη διακρίσεων,

συνθήκες εργασίας κ.ά.), στην οι-

κονομική (διαφανής διαχείριση οι-

κονομικού οφέλους) και την περι-

βαλλοντική ανάπτυξη (προστασία

φυσικών πόρων, προώθηση αειφο-

ρίας κ.ά.). Ειδικά για τον καφέ, τα

κυριότερα πρότυπα είναι η κατώ-

τατη τιμή ασφαλείας FT (που ισχύει

σε περιόδους πτώσης των διεθνών

τιμών κάτω από συγκεκριμένα επί-

πεδα) με επιπλέον Premium που

αξιοποιείται σε τοπικές επενδύσεις,

καθώς και η υποχρεωτική σύσταση

συνεταιρισμών μικροκαλλιεργητών

καφέ. Ειδικά η τελευταία παράμε-

Πίνακας 1: Κατάταξη χωρών με βάση την ποσότητα εξαγω-

γών καφέ (χιλ. τόνοι), 1985-2005, και σύγκριση με τις ποσό-

τητες που επανεξάγονται από χώρες πρωτογενών εισαγωγών

Πηγές: World Resources Institute 2007, ICO 2011, ίδια επε-

ξεργασία

010:Layout 1 10/3/12 2:01 PM Page 152


τρος παρακάμπτει, μεταξύ άλλων,

μεσάζοντες και ενισχύει τη δια-

πραγματευτική ισχύ των παραγω-

γών.

Από τα πρώτα βήματα, αμελη-

τέας οικονομικής σημασίας, το Δί-

καιο Εμπόριο μέσω του FT παρου-

σιάζει σημαντική ανάπτυξη κατά

την τελευταία δεκαετία. Σύμφωνα

με πρόσφατα στοιχεία, το 51% των

συνολικών πωλήσεων FT πραγμα-

τοποιήθηκε σε Ηνωμένο Βασίλειο

και ΗΠΑ, με άλλες σημαντικές αγο-

ρές τη Γαλλία, τη Γερμανία και τον

Καναδά. Σε επίπεδο κατά κεφαλή

δαπάνης για προϊόντα FT, πρώτη

ήταν η Ελβετία, με το Ηνωμένο Βα-

σίλειο και άλλες χώρες της δυτικής

και βόρειας Ευρώπης να έπονται.

Χαμηλότερα ήταν τα αντίστοιχα

επίπεδα για ΗΠΑ και Καναδά, ενώ

αμελητέα για τις νότιες Ευρωπαϊκές

Χώρες, την Ιαπωνία και την Αυ-

στραλία. Η παράδοση σε κινητο-

ποιήσεις σε διατροφικά θέματα, η

πολιτική κουλτούρα και η ισχυρή

παρουσία ΜΚΟ φαίνεται να έχουν

θετική συσχέτιση με τη διείσδυση

στις διάφορες χώρες και, επομένως,

να εξηγούν και την ισχνή παρουσία

του στην Ελλάδα.

Και στον καφέ FT η εικόνα είναι

ανάλογη. Παρά τη μεγάλη αύξηση

των πωλήσεων κατά την τελευταία

δεκαετία, το μερίδιο της αγοράς πα-

ραμένει μικρό, με μόνη εξαίρεση το

Ηνωμένο Βασίλειο (Σχήμα 3). Στο

άλλο άκρο της παραγωγικής αλυσί-

δας, οι επωφελούμενοι από το FT

είναι κυρίως από τη Λατινική Αμε-

ρική και την Αφρική.

Κριτική επισκόπηση του Δίκαιου

Εμπορίου του καφέ

Σύμφωνα με τις μέχρι τώρα έρευ-

νες, ο αντίκτυπος του Δίκαιου εμπο-

ρίου είναι κατά βάση θετικός και

πρωτίστως απορρέει από το μέτρο

της κατώτατης τιμής FT που ενι-

σχύει σημαντικά την οικονομική

σταθερότητα και ασφάλεια των πα-

ραγωγών. Πιο συγκεκριμένα, υπάρ-

χουν πολλά παραδείγματα ανόδου

του βιοτικού επιπέδου που αντικα-

τοπτρίζεται στη βελτίωση βασικών

οικιακών υποδομών, της διατροφής

και των δεικτών υγείας αλλά και

στη συγκράτηση των μεταναστευτι-

κών εκροών. Οφέλη παρατηρούνται

και σε επίπεδο κοινοτήτων με τοπι-

κές επενδύσεις σε περίθαλψη, παι-

δεία και τοπικές ειδικές ανάγκες. Η

συνεταιριστική οργάνωση και

κουλτούρα που υπαγορεύει το FT

μέσω των προτύπων του έχει πολ-

λαπλασιαστικά οφέλη στην ανθρώ-

πινη ανάπτυξη, ήτοι μεγαλύτερη

διαπραγματευτική ισχύ έναντι τρί-

των καθώς και καλλιέργεια αλλη-

λεγγύης και κοινωνικών δεξιοτή-

των. Σε πολλές περιπτώσεις σημει-

ώνεται ποιοτική αναβάθμιση του

παραγόμενου καφέ, ως απόρροια

της πρόσβασης σε τεχνική εκπαί-

δευση σχετική με βιώσιμες πρακτι-

κές καλλιέργειας αλλά και διοικητι-

κές και διαχειριστικές δεξιότητες. Ο

θετικός αντίκτυπος της συνεργασίας

με το FT συχνά διαχέεται σε ευρύ-

τερες κοινότητες.

Από την άλλη, οι αδυναμίες του

FT δεν είναι αμελητέες. Τα κόστη

πιστοποίησης (επεξεργασία, εργα-

τικά) περιορίζουν σημαντικά τα

οφέλη της ειδικής τιμής FT, ενώ σε

πολλές περιπτώσεις μεγάλο μερίδιο

αυτής (έως και 50%) διατίθεται σε

αποπληρωμές μακροπρόθεσμων

οφειλών συσσωρευμένων από πε-

ριόδους μειωμένων τιμών. Σημα-

ντική αρνητική παράμετρο αποτελεί

και το γεγονός ότι κλάσμα μόνο της

παραγωγής των συμβαλλόμενων

οργανισμών πωλείται τελικά ως FT,

αφού δεν προβλέπονται εγγυήσεις

για διοχέτευση όλης της παραγωγής

στο δίκτυο. Τροχοπέδη για την ανά-

πτυξή του FT αποτελεί και η προ-

σφορά ανταγωνιστικών τιμών σε

περιόδους αύξησης των διεθνών

τιμών. Άλλες αδυναμίες είναι η πα-

ράβλεψη της γεωγραφικής διάστα-

σης, που καθιστά την ενιαία αντιμε-

τώπιση των παραγωγών προβλημα-

Σχήμα 2. Εξέλιξη επιμερισμού εσόδων εμπορίου καφέ.

Πηγές: ICO 2002, ίδια επεξεργασία

010:Layout 1 10/3/12 2:01 PM Page 153

τική, η μη πρόβλεψη για την προο-

πτική απεγκλωβισμού από τα παρα-

γωγικά στάδια χαμηλής προστιθέ-

μενης αξίας, οι δυσκολίες στην πρα-

κτική εφαρμογή και τον έλεγχο των

προτύπων και, τέλος, τα πενιχρά

αποτελέσματα στο θέμα της ισότη-

τας των δύο φύλων.

Πέρα από αυτά τα ζητήματα, ο

προβληματισμός για την εξέλιξη

του Δίκαιου Εμπορίου επικεντρώ-

νεται στη βαρύτητα του παράγοντα

της αλληλεγγύης έναντι των ποιοτι-

κών χαρακτηριστικών του καφέ,

στην υιοθέτηση από τις μεγάλες ΔΕ,

στο ερώτημα κατά πόσο αυτό απο-

τελεί το ζητούμενο ή οδηγεί σε εκ-

φυλισμό του χαρακτήρα του και,

τέλος, στο αν εντός των πλαισίων

του ευρύτερου εναλλακτικού εμπο-

ρίου μπορούν να συμβιβαστούν οι

διαφορετικές προσεγγίσεις της αει-

φορίας του «τοπικού και πράσινου»

και του «παγκόσμιου και δίκαιου».

Σχήμα 3. Μερίδια αγοράς καφέ Fairtrade, Εκτιμήσεις.

Πηγές: Pay 2008, NY Times 2007, ICO 2011, ίδια επεξεργασία

154 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 149-154

010:Layout 1 10/3/12 2:01 PM Page 154

ΑΡΗΣ ΚΑΦΑΝΤΑΡΗΣ, ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΚΟΛΙΑΚΗ, ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΣΑΓΩΝΑΣ 155

Ο τόπος και ο ποταμός σε στρώ-

σεις: Ιστορία, Μυθολογία, Οικο-

λογία, Γεωγραφία.

Οι άνω πηγές του Αχέροντα βρίσκο-

νται σε μικρή απόσταση από τον οι-

κισμό Σιστρούνι, στον πρώην δήμο

Λάκκας Σουλίου και νυν δήμο Δω-

δώνης του νομού Ιωαννίνων στην

Ήπειρο. Η λοφώδης κοιλάδα που

σχηματίζεται ανάμεσα από τα Όρη

Σουλίου και το όρος Τόμαρος γεννά

και την ονομασία της περιοχής κατά

τον ύστερο μεσαίωνα, καθώς «λάκ -

κα» σημαίνει βαθούλωμα.

Ιστορία και μυθικοί τόποι

Η ιστορία των οικισμών της Λάκκας

Σουλίου, η οποία κατά κύριο λόγο

ταυτίζεται με τη γενικότερη ιστορία

της Ηπείρου, ορίστηκε σε μεγάλο

βαθμό από τις ιδιαίτερες γεωγραφι-

κές συνθήκες απομόνωσης.2 Η μα-

κρόχρονη ανθρώπινη παρουσία στην

ευρύτερη περιοχή της Ηπείρου επι-

βεβαιώνεται από τα άφθονα ίχνη πα-

λαιολιθικών και μυκηναϊκών οικι-

σμών. Ωστόσο, όταν στις ακτές του

Αιγαίου αναπτύσσονταν πόλεις κρά -

τη κατά την αρχαϊκή εποχή, η Ήπει-

ρος ήταν ακόμα διαχωρισμένη φυλε-

τικά σε μικρούς οικισμούς με τοπι-

κές μοναρχίες. Αντιμετωπιζόταν ως

για μία χώρα άγρια και απρόσιτη,

ενώ αρχαίοι συγγραφείς όπως ο Θου -

κυδίδης έφτασαν να χαρακτηρί-

σουν τους Ηπειρώτες βαρβάρους.3

Η περιοχή του Σουλίου, συγκε-

κριμένα, γνωρίζει μία σύντομη πε-

ρίοδο δόξας στα Ελληνιστικά χρόνια

υπό την βασιλεία του Πύρρου, για να

ενσωματωθεί το 168 π.Χ. στη Ρω-

μαϊκή αυτοκρατορία. Η μετάβαση

υπήρξε επίπονη, τόσο σε πολιτικό

όσο και σε πολιτισμικό επίπεδο. Ο

εκχριστιανισμός της Ηπείρου πραγ-

ματοποιήθηκε βίαια και οδήγησε

στην καταστροφή δύο λατρευτικών

κέντρων υπερτοπικής σημασίας για

τον αρχαίο κόσμο. Αναφερόμαστε

φυσικά στο Μαντείο της Δωδώνης

και –σε ό,τι αφορά την παρούσα

έρευνα– το Νεκρομαντείο του Αχέ-

ροντα.4

Εν προκειμένω, παρουσιάζει ιδι-

αίτερο ενδιαφέρον το πώς ένα γεω-

γραφικό στοιχείο, δηλαδή ο Αχέρο-

ντας ποταμός και το ευρύτερο περι-

βάλλον του, συνδέθηκε σε τόσο με-

γάλο βαθμό με το πέρασμα στο επέ-

κεινα. Το ζήτημα του θανάτου και

της πορείας προς τον κάτω κόσμο

κατείχε κεντρική θέση στην αρχαία

ελληνική θρησκεία, ενώ πάνω από

όλα ήταν συνδεδεμένο με την έννοια

της αναγέννησης μέσα από τον επο-

χιακό κύκλο της ζωής. Ιστορικά ανα-

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ ΝΕΡΟΥ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΩΝ: ΤΟΠΙΑΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣΤΙΣ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΠΟΤΑΜΟΥ ΑΧΕΡΟΝΤΑ1

Άρης Καφαντάρης, Βασιλική Κολιάκη, Δημήτρης Σαγώνας

1 Διπλωματική εργασία, Αρχιτεκτονική

Σχολή ΕΜΠ. Επιβλέποντες διπλωματικής:

Κώστας Μωραΐτης, Μίλτος Τζιτζάς.

011:Layout 1 10/3/12 2:02 PM Page 155

156 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 155-160

φέρονται τουλάχιστον τέσσερις δια-

φορετικοί Αχέροντες ποταμοί5 γεγο-

νός που υποδεικνύει πως η ιδιότητα

του τοπίου-περάσματος ήταν μετα-

φερόμενη, κάθε φορά, στα σύνορα

του τότε γνωστού κόσμου.6

Ο λόγος όμως για τον οποίο μας

ενδιαφέρει η μυθολογική υπόσταση

ενός ποταμού σήμερα είναι πως η

μυθολογία «δεν τραγουδιόταν απλά,

σαν ένα είδος μουσικής, αλλά ήταν

ζώσα τέχνη»,7 δηλαδή ένα ζωντανό

και εξαιρετικά περίπλοκο σύστημα

απόδοσης νοήματος στον κόσμο. Ο

συσχετισμός του νερού με την έν-

νοια της γέννησης και του θανάτου

και η αναζήτηση αυτών των διαδι-

κασιών στο μεταβαλλόμενο ποτά-

μιο τοπίο δεν υπήρξε τυχαία. Για

αυτό το λόγο η μυθολογία μάς απα-

σχόλησε σαν νοηματοδοτικό πλαί-

σιο, στο πλαίσιο της αναζήτησης

μίας γλώσσας σχεδιασμού του το-

πίου.

Γεωγραφία και οικότοποι

Οι υπερφυσικοί συνειρμοί που συ-

νόδευαν τον Αχέροντα επί αιώνες

μπορεί να έχουν πλέον χαθεί,

ωστόσο αυτό δε μειώνει στο ελάχι-

στο τη σημασία του ποτάμιου το-

πίου σήμερα. Η χλωρίδα του νομού

Ιωαννίνων περιλαμβάνει περισσό-

τερα από 1.800 είδη φυτών, αρκετά

από τα οποία είναι σπάνια και ενδη-

μικά, ενώ εξίσου πλούσια είναι και

η πανίδα.8 Γενικότερα, η Ήπειρος

φιλοξενεί μερικά από τα σημαντι-

κότερα οικοσυστήματα της Ελλά-

δας, ενώ, σε αντίθεση με άλλες πε-

ριοχές της Ελλάδας, το τοπίο της

έχει παραμείνει σε μεγάλο βαθμό

παρθένο.

Η ύπαρξη αυτού του φυσικού

πλούτου οφείλεται σε μεγάλο βαθ -

μό στις ιδιαίτερες κλιματολογικές

συνθήκες της περιοχής, καθότι η

Ήπειρος αποτελεί μία από τις πε-

ριοχές με την μεγαλύτερη μέση ετή-

σια βροχόπτωση πανευρωπαϊκά. Το

φαινόμενο που της προσδίδει το ιδι-

αίτερο αυτό κλίμα είναι άμεσα συν-

δεδεμένο με την ύπαρξη των ίδιων

οροσειρών που επί αιώνες προσέ-

φεραν στην Ήπειρο γεωγραφική

απομόνωση. Η φυσιογνωμία του

Αχέροντα, ενός ποταμού με μικρό

υδρολογικό δίκτυο δηλαδή αλλά με-

γάλο φορτίο νερού, οφείλεται σε

αυτές ακριβώς τις συνθήκες.9

Εντοπισμός του άνω ρου

Καθώς κινείται κανείς από την κοι-

λάδα της Γλυκής προς τα οροπέδια

του Σουλίου, μεταφέρεται από έναν

πεδινό υγρότοπο, διαμέσου από-

κρημνων φαραγγιών, στο λοφώδες

τοπίο της Λάκκας Σουλίου. Η του-

ριστική δραστηριότητα, που παρου-

σιάζεται έντονη ανάμεσα στις δεύ-

τερες πηγές του Αχέροντα στη

Γλυκή και τις εκβολές, ουσιαστικά

παύει να υπάρχει στο τροφοδοτικό

ορεινό τμήμα, όπου κυριαρχούν

διασκορπισμένοι οικισμοί και κύρια

οικονομική δραστηριότητα είναι η

κτηνοτροφία. Η καλλιεργήσιμη γη

είναι ελάχιστη στον άνω ρου και πε-

ριορίζεται σε μία έκταση εκατό πε-

ρίπου μέτρων εκατέρωθεν του πο-

ταμού.

Παρά την ύπαρξη αρχαιολογι-

κού πλούτου και ενός τοπίου εξαι-

011:Layout 1 10/3/12 2:02 PM Page 156


ρετικής ομορφιάς, η περιοχή δεν

έχει γνωρίσει οικονομική ανάπτυξη.

Οι πεζοπορικές διαδρομές, που ξε-

κινούν από τις κάτω πηγές και ακο-

λουθούν τα στενά του ποταμού

μέχρι το μονοπάτι της Τζαβέλαινας

και το Κούγκι, σταματούν στις λε-

γόμενες πύλες του Άδη, ένα βραχώ-

δες χάσμα στα Σερζιανά, περίπου 13

χιλιόμετρα από τις άνω πηγές.

Ωστόσο ο ποταμός συνεχίζει την

«άνοδό» του μέσα από ένα γραμ-

μικό πλατανόδασος εξαιρετικής

ομορφιάς, με πυκνώσεις και αραιώ-

σεις, στη γη που απέμεινε ανάμεσα

από τις καλλιέργειες και το ποτάμι.

Στο πλαίσιο της έρευνάς μας,

προτείνουμε την επέκταση των πε-

ζοπορικών διαδρομών μέχρι το τρο-

φοδοτικό κομμάτι και τις άνω

πηγές. Εκεί ακριβώς όπου δημιουρ-

γείται μία από τις πιο σημαντικές

πυκνώσεις του εναπομείναντος δά-

σους τοποθετείται και η πρόταση

της διπλωματικής μας εργασίας.

Οι άνω πηγές στο Σιστρούνι

Το πλέον χαρακτηριστικό τοπόσημο

της Λάκκας Σουλίου είναι οι άνω

πηγές του Αχέροντα. Εκεί βρίσκεται

και ο κατεξοχήν τόπος συγκέντρω-

σης των κατοίκων των οικισμών της

περιοχής, μία Βυζαντινή Βασιλική

του 11ου αιώνα, ο ναός του Γενε-

θλίου της Θεοτόκου. Διάσπαρτα, σε

απόσταση μικρότερη των εκατό μέ-

τρων από την εκκλησία, βρίσκονται

ρωμαϊκά ερείπια ιδιαίτερου αρχαιο-

λογικού ενδιαφέροντος.10

Μία πρώτη κίνηση αναγνώρισης

των δυνατοτήτων ανάπτυξης των

άνω πηγών γίνεται το 2006, όταν

εκπονείται πρόταση ανάπλασης της

περιοχής.11 Η πρόταση υλοποιήθηκε

εν μέρει το 2008 και αποσκοπούσε

στο να επιλύσει υδρολογικά ζητή-

ματα αλλά και να προσελκύσει επι-

σκέπτες. Μεταξύ άλλων, κατασκευ-

άζεται ένα κυλικείο, πραγματοποι-

ούνται εκτενείς ισοπεδώσεις και

μπαζώματα, πλακοστρώνεται το

έδαφος και τα απότομα πρανή που

προκύπτουν στηρίζονται με ανα-

λημματικούς τοίχους από σκυρό-

δεμα. Η έρευνά μας σε συνδυασμό

με την εικόνα της υλοποιημένης με-

λέτης μας ώθησε στο να επιχειρή-

σουμε μία λιγότερο παρεμβατική

αντιπρόταση, προς μία πιο εμπερι-

στατωμένη και συνολική ερμηνεία

του τοπίου.

Μία πρόταση για ένα νέο τοπίο

Κατά τη διάρκεια της έρευνάς μας

υποχρεωθήκαμε, λόγω της περιπλο-

κότητας του θέματος, να ορίσουμε

μία στρατηγική σχεδιασμού. Κατά

αυτό τον τρόπο, σε πρώτο επίπεδο

διαγράφουμε τους στόχους μας για

την περιοχή σε επίπεδο λειτουργι-

κότητας και βιωσιμότητας. Σε δεύ-

τερο επίπεδο αναζητούμε μία

γλώσσα ανάλυσης και σχεδιασμού,

μέσα από την οποία θα προκύψει η

επίλυση. Τέλος, μέσα από συγκε-

011:Layout 1 10/3/12 2:02 PM Page 157

158 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 155-160

κριμένες αρχιτεκτονικές προτάσεις,

προτείνουμε ένα νέο τοπίο.

Στόχοι

Θεωρώντας βασική υπόθεση εργα-

σίας την επέκταση των πεζοπορι-

κών διαδρομών προς τον άνω ρου,

αποφασίσαμε να ενσωματώσουμε

τις πηγές σε αυτές τις διαδρομές ως

τον πλέον σημαντικό κόμβο. Απο-

φασίσαμε να δημιουργήσουμε υπαί-

θριες περιπατητικές διαδρομές που

όχι μόνο αυξάνουν την προσβασι-

μότητα αλλά και αναδεικνύουν

αφανή στοιχεία του τοπίου μέσα

από την εξερεύνηση και την ανακά-

λυψη. Επιλέξαμε εξαρχής να διαχω-

ρίσουμε τις έντονες τουριστικές

χρήσεις από το περιπατητικό κομ-

μάτι αλλά και το τμήμα του φυσι-

κού τοπίου που θέλουμε να προ-

στατεύσουμε από πιέσεις αξιοποίη-

σης. Ταυτόχρονα όμως αναγνωρί-

σαμε πως οφείλουμε να σεβα-

στούμε το χρηστικό χαρακτήρα των

πηγών, που ουσιαστικά αποτελούν

ένα περίπλοκο σύστημα συλλογής

και διανομής νερού και βασικό τόπο

συνάθροισης των κατοίκων των οι-

κισμών της Λάκκας Σουλίου. Τέλος,

η πιο σημαντική μας επιδίωξη ήταν

να δημιουργήσουμε ένα νέο τοπίο

που να λειτουργεί μαζί με το υπάρ-

χον φυσικό τοπίο, να εξελίσσεται

και να αλλάζει όχι μόνο εποχιακά

αλλά και σε βάθος χρόνου.

Ερμηνεία και σχεδιασμός ενός

πολυεπίπεδου, διασυνδεδεμένου

τοπίου. Τοπίο φύτευσης, τοπίο

νερού, τοπίο εδάφους

Όπως αναφέραμε, για να μπορέ-

σουμε να διαχειριστούμε τα ζητή-

ματα ανάλυσης και σχεδιασμού του

τοπίου, αναζητήσαμε μία γλώσσα

περιγραφής των φυσικών στοιχείων

με τρόπο αρχιτεκτονικό, δηλαδή δο-

μημένο. Αυτή η γλώσσα υπάρχει

ήδη από το 18ο αιώνα και εξελίσ-

σεται παράλληλα με τον Αγγλικό

Τοπιακό Κήπο και τις νέες αντιλή-

ψεις για τη σχέση Φύσης και αν-

θρώπου, που θα αποκρυσταλλώνο-

νταν την περίοδο του Ρομαντισμού.

Οι καταβολές της δε είναι σε με-

γάλο βαθμό ζωγραφικές, όπως φυ-

σικά και όλο το οικοδόμημα της το-

πιοτεχνίας του 18ο αιώνα. Αναφε-

ρόμαστε στη σχηματοποίηση των

φυσικών στοιχείων, μέσα από την

οποία μεταφράζονται ως αρχιτεκτο-

νικά μορφώματα και συνδιαλέγο-

νται μεταξύ τους με ανάλογο τρόπο.

Η φύτευση αναγνωρίζεται ως

στοιχείο οργάνωσης του χώρου και

αναλύεται σε επίπεδα, ή σε όγκους.

Η φυσική τάση που έχουμε να ομα-

δοποιούμε και να απλοποιούμε σύν-

θετα συστήματα για να τα καταλά-

βουμε και να τα περιγράψουμε οδη-

γεί σε αυτή την αντίληψη του το-

πίου, μέσα από την επαλληλία των

επιπέδων, τη γεωμετρία του σχήμα-

τός τους αλλά και το χρώμα τους.

Σε αυτό σαφώς συνεισφέρει και η

ατμοσφαιρική προοπτική λόγω της

υγρασίας του αέρα, δίνοντάς μας τη

δυνατότητα να καταλάβουμε το

βάθος. Τα πολλαπλά τοπία που ορί-

ζονται λοιπόν από τη φύτευση και

καθορίζουν την κίνηση, τη θέα

αλλά και τη διάθεση του επισκέπτη,

αποτελούν αυτό που θα ονομάζαμε

«τοπίο φύτευσης», «greenscape».

Μετά τη διαχείριση της φύτευ-

σης, το βασικότερο ίσως στοιχείο

οργάνωσης της πρότασής μας είναι

η διαχείριση του νερού, ειδικά από

τη στιγμή που αναγνωρίσει κανείς

πως το τοπίο με το οποίο ασχολού-

μαστε αποτελεί ένα υδρολογικό σύ-

στημα. Το νερό υποδηλώνει δια-

δρομές όχι μόνο λόγω των κατα-

σκευών που απαιτεί, δηλαδή κανά-

λια ή ταμιευτήρες, αλλά και μέσω

του ήχου. Το ηχητικό τοπίο, δη-

λαδή, είναι μία επιπλέον στοιβάδα

διαμόρφωσης των κινήσεων των

ανθρώπων και χαρτογραφείται ώστε

να μπορεί να σχεδιαστεί. Ανάλογα

μελετήθηκαν και τα ίχνη της πα-

ρουσίας του νερού, δηλαδή ο τρό-

πος με τον οποίο φθείρει το έδαφος

και διαβρώνει τις ανθρώπινες κατα-

σκευές. Στη μελέτη μας, το σύνολο

του υδάτινου τοπίου, τεχνητού και

φυσικού, οπτικού, απτού και ηχητι-

011:Layout 1 10/3/12 2:02 PM Page 158


κού, αποτελεί το «τοπίο νερού»,

«waterscape».

Τέλος, ταυτόχρονα και παράλ-

ληλα με την επεξεργασία του νερού

αναπτύσσεται η επεξεργασία του

εδάφους. Η έρευνά μας εστίασε σε

δύο παραμέτρους που ρυθμίζουν

τόσο την κίνηση όσο και τη συμπε-

ριφορά του νερού, δηλαδή την το-

πογραφία και την υλικότητα. Για

αυτό το λόγο, αποφύγαμε τη χρήση

σκληρών και αδιαπέρατων επιφα-

νειών καθώς και τα ισοπεδωμένα

επίπεδα χωρίς έντονη κλίση για την

απορροή του νερού. Επαναφέρουμε

σε μεγάλο βαθμό τις υψομετρικές

διαφορές στην κατάσταση που βρί-

σκονταν πριν το 2008 και επανα-

σχεδιάζουμε τα κανάλια απορροής

στις χαμηλότερες υψομετρικά ζώ -

νες. Σε δεύτερο επίπεδο μας απα-

σχολεί η υλικότητα της επιφάνειας,

καθώς οι χημικές και μηχανικές

ιδιότητες του εδάφους καθορίζουν

την αποστράγγιση του νερού αλλά

και τις επιλογές μας ως προς την

φύτευση.12 Ακόμα και οι τεχνητές

επιφάνειες που χρησιμοποιούμε

αποτελούνται από φυσικά πορώδη

υλικά, με δυνατότητα διαπνοής.

Επομένως, ό,τι αναφέρεται στην το-

πογραφία και την υλικότητα των

οριζόντιων επιφανειών όπου κανείς

μπορεί να περιηγηθεί, αποτελεί το

«τοπίο εδάφους», «groundscape».

Η τελική μας πρόταση τοπιακής

ανάπλασης των πηγών κινήθηκε

πάνω σε αυτούς ακριβώς τους άξο-

νες και γεννήθηκε ως φυσική απόρ-

ροια των παραμέτρων που τέθηκαν

κατά τη διάρκεια της έρευνας.

Μία σπειροειδής εξερεύνηση.

Καταβάσεις και αναβάσεις, σε

μία πορεία από το θόρυβο του

νερού προς τη σιωπή

Η τελική μας πρόταση εκφράζεται

ως μία σπειροειδής διαδρομή από

το ποτάμι προς τις πηγές και αντί-

στροφα, όπου η τοπογραφία, οι κα-

τασκευές, η φύτευση και το νερό

λειτουργούν συμπληρωματικά και

οργανώνουν το τοπίο. Η διαδρομή

αυτή συνδέει τα βασικά αρχαιολο-

γικά ευρήματα μεταξύ τους αλλά

και με τις νέες χρήσεις, δηλαδή το

αναψυκτήριο και μία βυθισμένη στο

έδαφος, υπαίθρια έκθεση για τον

Αχέροντα. Καθώς ο επισκέπτης

πλησιάζει και απομακρύνεται από

το νερό, το ακούει και το αγγίζει

υπό διαφορετικές συνθήκες κατά

μήκος της σπειροειδούς πορείας,

ανακαλύπτει σταδιακά το τοπίο. Η

διαμόρφωση, όπως φυσικά και το

φυσικό περιβάλλον στο οποίο

εντάσσεται, αλλάζει εποχιακά. Το

πώς αντιλαμβάνεται κανείς αυτή

την πορεία εξαρτάται από τη σκιά

των φυλλοβόλων δένδρων, τα επί-

πεδα του νερού και την κάλυψη του

εδάφους μέσα στη διάρκεια του

έτους. Επιδιώκουμε να δημιουργή-

σουμε μία διττή εμπειρία, προσω-

πική μέσα από την εξερεύνηση,

αλλά και καθολική μέσα από την

011:Layout 1 10/3/12 2:02 PM Page 159

160 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 155-160

επαφή με τα φυσικά στοιχεία και

την ανακάλυψη της μυθολογίας και

της ιστορίας του τόπου.

Συμπερασματικά

Το τοπίο αναγνωρίζεται πλέον διε-

πιστημονικά ως ένα πεδίο έκφρασης

πολλαπλών μεταβλητών, διασυνδε-

δεμένο πάντα με ό,τι το περιβάλλει,

τόσο χωρικά όσο και πολιτισμικά.

Για αυτό το λόγο, οφείλει να αντι-

μετωπισθεί ως περίπλοκο σύστημα

όπου κάθε κίνηση θα έχει επιπτώ-

σεις στις συνθήκες ισορροπίας του.

Στο πλαίσιο αυτής της έρευνας,

εστιάσαμε στη διαμόρφωση ενός

κόμβου σε ένα τοπιακό δίκτυο, επι-

χειρώντας να λάβουμε υπόψη τη

συνθήκη της διαρκούς αλλαγής,

επιτρέποντας έτσι την περιγραφή

συνθηκών μη εντοπισμένων. Ο Αχέ-

ρων, ως ένα μυθολογικά, γεωγρα-

φικά, οικολογικά και πολιτισμικά

μοναδικό τοπίο, αναδεικνύει και το-

νίζει αυτή τη συνθήκη και επιβάλ-

λει την ανάγνωση σε πολλαπλά επί-

πεδα.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

2 Το όνομα Ήπειρος εξάλλου είναι η

δωρική εκδοχή της επωνυμίας άπειρος χώρα

που σημαίνει ακτογραμμή. Η Ήπειρος ση-

ματοδοτούσε για αιώνες ένα χαρακτηρι-

στικό όριο στον ελλαδικό χώρο και τόπο συ-

νάντησης αλλά και σύγκρουσης με ξένους

πληθυσμούς και πολιτισμούς.

3 Αντίθετα άλλοι, όπως οι Απολλόδω-

ρος και Παυσανίας, τους αναγνωρίζουν ως

Έλληνες και τη γλώσσα τους ως ελληνική

διάλεκτο.

4 Αχέρων σημαίνει ο ποταμός του

πόνου, από το «άγχος», ενώ οι παραπότα-

μοί του ονομάζονται Κωκκυτός, δηλαδή πο-

ταμός του θρήνου, και Πυριφλεγέθων, δη-

λαδή πύρινος.

5 Ο Αχέρων αποτέλεσε το σημαντικό-

τερο από μία σειρά μεταβατικά τοπία που

λειτουργούσαν ως κοσμικά περάσματα, χα-

ρακτηριστικό των οποίων ήταν η ρευστή το-

πογραφία και η διαρκής αλλαγή, αν κρί-

νουμε από την χαοτική περιγραφή της το-

πογραφίας του Άδη που μας δίνει ο Πλάτω-

νας στο «Φαίδων».

6 Ο Παυσανίας περιγράφει χαρακτηρι-

στικά σε μία περιήγησή του πως, έχοντας

αντικρύσει τις σκιερές όχθες του ποταμού

και τη νεφελώδη Αχερουσία λίμνη με τις

αναθυμιάσεις, δεν του προκαλεί εντύπωση

πως ο Όμηρος ουσιαστικά ταυτίζει τον

κάτω κόσμο με τον Αχέροντα.

7 Jung και Kerenyi, Επιστήμη της μυθο-λογίας.

8 Για την προστασία του πλούτου της

ευρύτερης περιοχής δημιουργήθηκαν στο

νομό Ιωαννίνων δύο εθνικοί δρυμοί, του

Βίκου-Αώου και της Βάλια Κάλντα. Αντί-

στοιχα, τόσο η περιοχή μελέτης μας όσο και

μεγάλα τμήματα του ποτάμιου τοπίου του

Αχέροντα είναι ενταγμένα σε σημαντικά

προγράμματα, όπως το NATURA 2000 και

το CORINE ενώ έχουν χαρακτηριστεί Τοπία

Ιδιαίτερου Φυσικού Κάλους.

9 Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται

καθώς κορεσμένα σε υγρασία ρεύματα έρ-

χονται από την Αδριατική και παγιδεύονται

πάνω από την οροσειρά της Πίνδου. Ακο-

λουθεί συμπύκνωση και κατακρήμνιση, δη-

μιουργώντας ένα ιδιότυπο υγρό και βροχερό

τοπικό κλίμα, το οποίο, μεταξύ άλλων, συ-

νέβαλλε στο να θεωρείται η Ήπειρος ξένος

και ιδιαίτερος τόπος κατά την αρχαιότητα.

10 Μεταξύ άλλων, καταγράφονται ένα

ρωμαϊκό Βαλανείο με ψηφιδωτά δάπεδα,

καθώς και τμήματα τοιχοποιίας μίας παλαι-

οχριστιανικής Βασιλικής.

11 Στο πλαίσιο του κοινοτικού προ-

γράμματος Interreg III, με διμερή συνεργα-

σία Ελλάδας-Ιταλίας.

12 Το χώμα στην περιοχή μελέτης είναι

αργιλώδες με άμμο, χωρίς εξαιρετική δια-

πνοή και αλκαλικό, για αυτό το λόγο επιλέ-

ξαμε να χρησιμοποιήσουμε μόνο φυτά που

απαντώνται στην περιοχή και ανταποκρίνο-

νται ιδανικά στις συνθήκες αυτές.


«ACHERON: Greek God of the Under-

world River of Pain, στο Mythol-

ogy: AKHERON», THEOI GREEKMYTHOLOGY, Exploring Mythol-ogy & the Greek Gods in ClassicalLiterature & Art., διαθέσιμο στον

ιστότοπο, http://www.theoi.com/

Khthonios/PotamosAkheron.html

(3.12.2012).

Bending, S. (1992), «Re-Reading the Eigh-

teenth-Century English Landscape

Garden», Symposium: “An English

Arcadia: Landscape and Architec-

ture in Britain and America”, Hunt-ington Library Quarterly 55(3):

379-399.

EcoDo-net (2012), «Ανάπτυξη ενός πρότυπου

διαδικτυακού εικονικού παρατηρη-

τηρίου των οικοσυστημάτων του

Αχέροντα, Καλαμά και του Τόρρε

Γκουατσέτο», στο <http:// www.

ecodonet.gr/index_greek.php>.

Jung, C. G. και Karl Kerényi (2005), Sci-ence of Mythology: Essays on theMyth of the Divine Child and theMysteries of Eleusis, Νέα Υόρκη:

Taylor & Francis.

Turner, T. (2002), Garden History ReferenceEncyclopedia, Gardenvisit.com.

011:Layout 1 10/3/12 2:02 PM Page 160

ΚΑΝΕΛΛΑ ΒΑΛΚΑΝΟΥ 161

Η ανατολική Μεσόγειος αποτελεί

την περισσότερο ενεργή σεισμικά

περιοχή της Ευρώπης. Συνεπώς, ένα

μεγάλο μήκος των ακτών της είναι

εκτεθειμένο σε σεισμούς. Αρκετά

συχνό φαινόμενο είναι οι προσωρι-

νές μεταβολές του επιπέδου της επι-

φάνειας της θάλασσας ή οι μακρο-

χρόνιες αλλαγές που οφείλονται σε

συν-σεισμική βύθιση ή ανύψωση της

ξηράς. Οι κατακόρυφες αυτές τεκτο-

νικές κινήσεις, εκτός από τη μετα-

βολή της στάθμης της θάλασσας,

προκαλούν και αντίστοιχες μεταβο-

λές στη μορφολογία των παράκτιων

περιοχών (Cundy 2005).

Η σχετική σταθερότητα του επι-

πέδου της στάθμης της θάλασσας

κατά τα τελευταία 6.000 με 5.000

έτη (Ανώτερο Ολόκαινο) οδήγησε

στη χρήση του ως σημείο αναφοράς

στο πλαίσιο της έρευνας των σει-

σμών του παρελθόντος και των επι-

πτώσεών τους σε παράκτιες περιο-

χές.

Η χρήση αυτή του επιπέδου της

θάλασσας σαν σημείο αναφοράς

τεκμηριώνεται καλά στην Ελλάδα,

που αποτελεί μια από τις τεκτονικά

πολύ ενεργές ηπειρωτικές περιοχές

στη γη (Shaw κ.ά. 2010).

Ενδείξεις μεταβολών της στάθ-

μης της θάλασσας

Δείκτες που αποτελούν ενδείξεις του

ύψους στο οποίο βρισκόταν η

στάθμη της θάλασσας κατά το πα-

ρελθόν είναι οι γεωμορφές διάβρω-

σης, οι γεωμορφές απόθεσης, οι βιο-

λογικοί δείκτες, τα αρχαιολογικά

ερείπια καθώς και ιστορικά στοιχεία,

όπως χρονοσειρές μετρήσεων παλιρ-

ροιογράφων.

Όταν υπάρχουν αρχαιολογικά ή

ιστορικά ευρήματα, η χρονολόγησή

τους είναι εύκολη και ακριβής καθώς

προκύπτει από την περίοδο από την

οποία προέρχονται. Όταν όμως οι

δείκτες αυτοί είναι γεωμορφές, που

έχουν προκύψει από φυσικές διεργα-

σίες, ο προσδιορισμός της ηλικίας

τους είναι δύσκολος και συχνά έχει

ένα βαθμό ασάφειας. Για το λόγο

αυτό, οι σχετικοί δείκτες της στάθ-

μης της θάλασσας θα πρέπει να με-

λετώνται παράλληλα. Έτσι, συχνά

σε μελέτες των μεταβολών της θα-

λάσσιας στάθμης χρησιμοποιούνται

γεωμορφές διάβρωσης σε συνδυα-

σμό με βιολογικούς δείκτες, όπως

απολιθωμένα κελύφη θαλάσσιων ορ-

γανισμών, που ζουν σε γνωστά πα-

λιρροιακά επίπεδα, τα οποία μπο-

ρούν να χρονολογηθούν με μεθό-

δους ραδιοχρονολόγησης.

ΟΙ ΘΑΛΑΣΣΙΕΣ ΕΓΚΟΠΕΣ ΩΣ ΔΕΙΚΤΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΩΝ ΤΗΣ ΣΤΑΘΜΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ ΑΠΟ ΣΕΙΣΜΙΚΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ:Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΧΙΛΗΣ ΣΤΗΝ ΕΥΒΟΙΑ1

Κανέλλα Βαλκάνου2

1 Παρουσίαση της διπλωματικής εργα-

σίας που εκπονήθηκε στο πλαίσια του Προ-

γράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών

«Εφαρμοσμένη Γεωγραφία και Διαχείριση

του Χώρου», στην κατεύθυνση: Διαχείριση

Φυσικών και Ανθρωπογενών Καταστρο-

φών, του τμήματος Γεωγραφίας του Χαρο-

κόπειου Πανεπιστημίου, το Μάρτιο 2012,

με εξεταστική επιτροπή τους: Καρύμπαλη

Ευθύμιο, Επίκουρο Καθηγητή Χαροκόπειου

Πανεπιστημίου (Επιβλέπων), Λαζαρίδη Αι-

κατερίνη, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Χα-

ροκόπειου Πανεπιστημίου, Παπαναστασίου

Δημήτριο, Διευθυντή Ερευνών στο Γεωδυ-

ναμικό Ινστιτούτο του Εθνικού Αστεροσκο-

πείου Αθηνών.2 Διογένους 2, 34002, Βασιλικό Χαλκί-

δας, Τηλ. 6972.367548, E-mail: elnel@ote-

net.gr.

012:Layout 1 10/3/12 2:02 PM Page 161

162 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 161-167

Αντικείμενο και διάρθρωση της

εργασίας

Η διπλωματική εργασία αποτελείται

από τρία μέρη. Το πρώτο μέρος πε-

ριλαμβάνει την ανάλυση των θα-

λάσσιων εγκοπών που αποτελούν

γεωμορφές διάβρωσης που ανα-

πτύσσονται σε βραχώδεις ακτές,

ενώ εκτενής αναφορά γίνεται και

στους βιολογικούς δείκτες που δί-

νουν τη δυνατότητα προσδιορισμού

τόσο της ηλικίας όσο και των χαρα-

κτηριστικών (αργή-γρήγορη) της

τεκτονικής κίνησης που οδήγησε

στην ανύψωση ή τη βύθιση μιας πα-

ράκτιας περιοχής. Το δεύτερο μέρος

αφορά τη συλλογή και καταγραφή

των περισσότερων ερευνητικών ερ-

γασιών που αφορούν βραχώδεις

ακτές και ενδείξεις συν-σεισμικών

μεταβολών της θαλάσσιας στάθμης

στην Ελλάδα, ενώ το τρίτο και τε-

λευταίο μέρος της εργασίας αφορά

την περιοχή «Χιλή» στην ανατο-

λική Εύβοια, όπου εντοπίστηκε και

μελετήθηκε ανυψωμένη ακτο-

γραμμή. Για την πιο εύκολη ανα-

γνώριση των βιολογικών δεικτών

στο πεδίο, συντάχθηκε παράρτημα

το οποίο περιλαμβάνει τα χαρακτη-

ριστικά, την ταξινόμηση και φωτο-

γραφίες των παράκτιων ειδών που

έχουν χρησιμοποιηθεί στον ελλα-

δικό χώρο για τη χρονολόγηση με-

τατοπισμένων ακτογραμμών με τη

χρήση βιολογικών δεικτών.

Θαλάσσιες εγκοπές

Οι θαλάσσιες εγκοπές αποτελούν γε-

ωμορφές διάβρωσης. Μορφολογικά

η θαλάσσια εγκοπή μπορεί να χαρα-

κτηριστεί ως μια εσοχή ή μια μικρό-

τερη υποσκαφή, βάθους μερικών

εκατοστών έως αρκετών μέτρων,

που έχει διαμορφωθεί σε παράκτιους

κάθετους κρημνούς και η οποία έχει

διαμορφωθεί στο επίπεδο της στάθ-

μης της θάλασσας (Εικόνα 1).

Σχηματίζονται εύκολα και σχε-

τικά γρήγορα σε ανθρακικά πετρώ-

ματα, από φυσικές διεργασίες που

λειτουργούν εκεί ή ακριβώς πάνω

από την επιφάνεια της θάλασσας.

Εξαιτίας του σχετικά μικρού χρονι-

κού διαστήματος που απαιτείται για

το σχηματισμό τους αλλά και της

δυνατότητας προσδιορισμού της

απόλυτης ηλικίας τους, έχουν κα-

θιερωθεί ως γεωμορφές-ενδείξεις

για τη διερεύνηση των αλλαγών της

στάθμης της θάλασσας που οφείλο-

νται σε τεκτονικές κινήσεις. Ο βαθ-

μός υποσκαφής της βραχώδους

ακτής ποικίλει ανάλογα με τον τύπο

του πετρώματος από το οποίο συνί-

σταται, από τα κυματικά και άλλα

ωκεανογραφικά χαρακτηριστικά

της εκάστοτε παράκτιας περιοχής

και από τους ρυθμούς βιοδιάβρω-

σης από τη δράση ζωντανών παρά-

κτιων οργανισμών. Ρυθμοί υποσκα-

φής της τάξης των 0.2-5.0mm/yr

έχουν αναφερθεί στη βιβλιογραφία,

οι συχνότερα απαντώμενοι όμως

είναι 1mm/yr στη Μεσόγειο ενώ κυ-

μαίνονται μεταξύ 1.0 και 1.5mm/yr

σε τροπικές περιοχές (Pirazzoli

2007).

Ταξινόμηση θαλάσσιων εγκοπών

και κατακόρυφες μετατοπίσεις

Οι θαλάσσιες εγκοπές ανάλογα με

τον τρόπο σχηματισμού τους χωρί-

ζονται σε κατηγορίες, από τις οποίες

μόνο οι εγκοπές διάλυσης, δηλαδή

οι παλιρροιακές και αυτές που δια-

μορφώνονται από τη θραύση των

κυμάτων, μπορούν να χρησιμοποι-

ηθούν σαν ακριβείς δείκτες μεταβο-

λών της στάθμης θάλασσας. Σε

αυτές η χημική διάλυση και μικρο-

βιακή δράση από κοινού επιτυγχά-

νουν τη διάλυση του πετρώματος

της βραχώδους ακτής. Η μικρο-

βιακή δράση ενδέχεται να είναι πιο

σημαντική για το σχηματισμό εγκο-

πών από τις καθαρά φυσικές και χη-

μικές διεργασίες. Οι δύο αυτοί

τύποι εγκοπών στην πραγματικό-

τητα σχηματίζουν μια συνεχή σειρά

από παλιρροιακές εγκοπές που σχη-

ματίστηκαν σε κυματικά ήρεμα πε-

ριβάλλοντα, στο επίπεδο της μέσης

στάθμης θάλασσας, έως εγκοπές

που διαμορφώθηκαν από τη θραύση

του κύματος σε πιο αντίξοες κυμα-

Εικόνα 1. Ανυψωμένη θαλάσσια εγκοπή στην Ανατολική Εύβοια

012:Layout 1 10/3/12 2:02 PM Page 162


τικές συνθήκες, και το πολύ έως 2

μ. πάνω από το επίπεδο της θάλασ-

σας (Rust και Kershaw 2000).

Στο σχηματισμό των εγκοπών

επιδρούν όμως και οι διακυμάνσεις

της ενέργειας των κυμάτων. Καθώς

η κυματική ενέργεια αυξάνεται, αυ-

ξάνεται και το ύψος της εγκοπής

(απόσταση οροφής από το δάπεδο),

ενώ σε πολύ εκτεθειμένες στον κυ-

ματισμό περιοχές είναι πιθανό να

μη δημιουργείται εγκοπή.

Τέλος, σημαντική, σε περιοχές

κυρίως εκτεθειμένες στις θαλάσσιες

διεργασίες, είναι και η επίδραση της

οργανικής στεφάνης, που μπορεί να

σχηματιστεί στο κάτω περιθώριο

μιας εγκοπής. Η στεφάνη αυτή προ-

στατεύει τον φυσικό βράχο πάνω

στον οποίο αναπτύσσεται και είναι

επίσης πιθανό να εκτρέπει την κυ-

ματική ενέργεια προς τα πάνω και

έτσι η διάλυση του ασβεστολίθου

να επικεντρώνεται πάνω από τη

μέση στάθμη θάλασσας (Σχήμα 1).

Σε περίπτωση κατακόρυφων με-

τατοπίσεων, είναι δυνατό στις βρα-

χώδεις ακτές να δημιουργηθούν

διάφορα προφίλ ανάλογα με την τα-

χύτητα και το εύρος της μετατόπι-

σης.

Άρα το σχήμα της εγκοπής μπο-

ρεί να παρέχει ποιοτικές πληροφο-

ρίες για το εύρος της μεταβολής της

στάθμης της θάλασσας και για το

είδος και το ρυθμό των τεκτονικών

(ή/και ευστατικών) κινήσεων (Pi -

razzoli 2005).

Βιολογική ζώνωση στη Μεσό-

γειο

Αν και οι πρώτες μελέτες απέδωσαν

τη ζωνώδη διάβρωση που οδηγεί

στο σχηματισμό θαλάσσιων εγκο-

πών σε φαινόμενα διάλυσης, σή-

μερα έχει επιβεβαιωθεί ότι η ανά-

πτυξη παλιρροιακών εγκοπών συν-

δέεται κυρίως με βιοδιάβρωση και

ότι οι ζώνες ταχείας ανάπτυξης πα-

λιρροιακών εγκοπών συσχετίζονται

καλά με τις ζώνες όπου ζει ο μέγι-

στος αριθμός οργανισμών που με

τις φυσικές τους λειτουργίες προ-

καλούν διάβρωση των πετρωμάτων

της ακτής.

Στις βραχώδεις ακτές, η παρά-

κτια πανίδα και η βλάστηση ανα-

πτύσσονται σε οριζόντιες ζώνες

(βιολογική ζώνωση) παράλληλα με

την επιφάνεια του θαλάσσιου νερού

οι οποίες καθορίζουν παράλληλες

υποπεριοχές (Σχήμα 2), όπου επι-

δρούν διάφορες βιολογικές δραστη-

ριότητες και διεργασίες διάβρωσης.

Οι ζώνες αυτές είναι:

Η υπερπαλιρροιακή ζώνη, η

οποία ποτέ δεν καλύπτεται από τη

θάλασσα αλλά βρέχεται από τα

νερά της θραύσης των κυμάτων.

Η μεσοπαλιρροιακή ζώνη, η

οποία βρέχεται σε τακτά χρονικά

διαστήματα από τα κύματα και έτσι

εμφανίζει ένα σχήμα παράλληλων

ζωνών βλάστησης με τη βιομάζα

Σχήμα 1. Η επίδραση της διακύμανσης της κυματικής ενέργειας και της ανάπτυξης οργανι-

κής στεφάνης στο σχηματισμό θαλάσσιας εγκοπής (μ.σ.θ: μέση στάθμη θάλασσας, σ.π:

στάθμη παλίρροιας, σ.α: στάθμη άμπωτης).

Πηγή: Rust και Kershaw 2000 (τροποποιημένο)

Σχήμα 2. Κατανομή ειδών (ενδεικτικά) στις ζώνες των βραχωδών ακτών

012:Layout 1 10/3/12 2:02 PM Page 163

164 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 161-167

και την ποικιλομορφία των ειδών να

αυξάνεται προς τα κάτω.

H υποπαλιρροιακή ζώνη, η

οποία εκτείνεται από τη μέση στάθ -

μη της θάλασσας έως και 25-35 μ.

κάτω από αυτή.

Το όριο μεταξύ της μεσοπαλιρ-

ροιακής και υποπαλιρροιακής ζώ -

νης θεωρείται ως η «βιολογική μέ -

ση στάθμη θάλασσας» επειδή χαρα-

κτηρίζεται από μια απότομη αύ-

ξηση της ποικιλίας των ειδών.

Άρα, για ορισμένους θαλάσσι-

ους οργανισμούς, το ανώτατο όριό

τους, το ανώτερο δηλαδή σημείο

μέχρι το οποίο μπορεί να ζει, τόσο

για ζωντανά άτομα όσο και για απο-

λιθώματα, είναι συνήθως καλά κα-

θορισμένο σαν μια οριζόντια

γραμμή στον παράκτιο βραχώδη

σχηματισμό. Η υψομετρική δια-

φορά μεταξύ του απολιθωμένου και

του ενεργού ανώτερου επιπέδου

ορισμένων ειδών επιτρέπει μια πολύ

ακριβή (μέχρι 10 cm) και αξιόπιστη

εκτίμηση της σχετικής μεταβολής

της στάθμης της θάλασσας από την

περίοδο του θανάτου του απολιθω-

μένου ατόμου.

Η χρήση των βιολογικών δει-

κτών

Οι βιολογικοί δείκτες θαλάσσιας

στάθμης (με τη μορφή απολιθωμά-

των), σύμφωνα με τους Laborel και

Laborel-Deguen (1995), παρέχουν

πληροφορίες για την κατακόρυφη

μετατόπιση μιας βραχώδους ακτο-

γραμμής, δηλαδή:

• την κατεύθυνση της σχετικής

μετατόπισης,

• το κάθετο πλάτος-μέγεθος της

κίνησης (χωροστάθμηση),

• την πολυπλοκότητα (απλή κί-

νηση ή σύνθετα ανοδικά και καθο-

δικά επεισόδια),

• τη σχετική ταχύτητα (από αργή

μέχρι στιγμιαία), και

• την ηλικία (καθώς το βιολο-

γικό-οργανικό υλικό μπορεί να χρο-

νολογηθεί ώστε να προσδιορισθεί η

απόλυτη ηλικία του).

Για να είναι όμως οι πληροφο-

ρίες αυτές αξιόπιστες θα πρέπει να

δίνεται ιδιαίτερη προσοχή στον

προσδιορισμό του υψομέτρου, στον

υπολογισμό της ταχύτητας μετατό-

πισης, στην ενδεχόμενη παρουσία

παλαιότερων αποικιών οργανισμών

του ίδιου είδους, στην πιθανότητα

ενσωμάτωσης παλαιότερης ηλικίας

άνθρακα στα κελύφη από το περι-

βάλλον ανθρακικό πέτρωμα όπου

διαβιούν και φυσικά στη θέση από

όπου γίνεται η δειγματοληψία.

Εξαιρέσεις στην αναγνώριση

συν-σεισμικών μεταβολών της

στάθμης (που προέκυψαν δηλαδή

κατά τη διάρκεια ενός ισχυρού σει-

σμού) αποτελούν η περίπτωση των

ειδών της ανώτερης μεσοπαλιρροι-

ακής ζώνης, η περίπτωση περιοχής

προστατευμένης από τις θαλάσσιες

διεργασίες και περιοχής καλυμμέ-

νης με αποθέσεις και αποκαλυμμέ-

νης μετά λόγω απομάκρυνσης του

ιζήματος και η περίπτωση της ενδο-

βιωτικής πανίδας (δηλαδή οργανι-

σμών που ζουν σε ρωγμές ή κοιλό-

τητες του παράκτιου βράχου και οι

οποίοι προστατεύονται με φυσικό

τρόπο από τη μεσοπαλιρροιακή διά-

βρωση αφού διαβιούν σε ένα σκο-

τεινό περιβάλλον που τα κυανοβα-

κτήρια που προκαλούν διάβρωση

δεν μπορούν να αναπτυχθούν και τα

μαλάκια που μπορούν να τα κατα-

στρέψουν δεν προτιμούν τέτοια μι-

κροπεριβάλλοντα καθώς δεν βρί-

σκουν τροφή) (Laborel και Laborel-

Deguen 1994).

Δημιουργία ψηφιακής βάσης δε-

δομένων και χάρτη μετατοπισμέ-

νων ακτογραμμών στην Ελλάδα

Στο δεύτερο μέρος της εργασίας

επιχειρήθηκε η συλλογή και κατα-

γραφή των περισσότερων από τις

ερευνητικές εργασίες που έχουν

κατά καιρούς εκπονηθεί στον ελλα-

δικό χώρο και αφορούν βραχώδεις

ακτές και ενδείξεις συν-σεισμικών

μεταβολών της θαλάσσιας στάθμης.

Στην Ελλάδα έχουν εντοπιστεί

ανυψωμένες παλαιοακτογραμμές

στη Δυτική Κρήτη και τα Αντικύ-

θηρα, στη Ρόδο, στη Ζάκυνθο, Κε-

φαλονιά, Κέρκυρα, Βόρεια Λευ-

κάδα και Ιθάκη, στον Νότιο Κοριν-

θιακό και στη Χερσόνησο Περαχώ-

ρας, στην Κυλλήνη, στον Ευβοϊκό

κόλπο (Λιβανάτες-Αρκίτσα και Δυ-

τική Εύβοια), στη Σάμο, στη Θεσ-

σαλία και στη Βορειοανατολική Εύ-

βοια, ενώ βυθισμένες παλαιοακτο-

γραμμές έχουν εντοπιστεί στην

Ανατολική Κρήτη, στον Πάλαιρο-

Μύτικα και Ανατολική Λευκάδα,

στον Βόρειο Κορινθιακό, στο Θεο-

λόγο, στη Λακωνία, στην Κάρπαθο

και στη Μεγίστη.

Αρχικά συντάχθηκε ένας κατά-

λογος ο οποίος περιλαμβάνει για

την κάθε περιοχή το είδος της κίνη-

σης και σε ποιο ύψος από τη σημε-

ρινή μέση στάθμη θάλασσας βρί-

σκεται η παλαιοακτογραμμή, από

ποιον γεωμορφολογικό ή/και βιολο-

γικό δείκτη έγινε η αναγνώριση, τα

ύψη λήψης των δειγμάτων (όπου

ελήφθησαν), τα αποτελέσματα των

χρονολογήσεων, την ύπαρξη αρχαι-

ολογικών ευρημάτων και, τέλος, τη

χρονολογία και το μέγεθος του σει-

012:Layout 1 10/3/12 2:02 PM Page 164


σμού με τον οποίο οι διάφοροι συγ-

γραφείς συσχέτισαν την ανύψωση.

Για ενδείξεις όπου δεν υπάρχει βι-

βλιογραφικά σύνδεση με σεισμικά

γεγονότα επιχειρήθηκε η συσχέτιση

με βάση τους υπάρχοντες καταλό-

γους ιστορικών σεισμών για την Ελ-

λάδα. Ακολούθως κατασκευάστηκε

ένας χάρτης με τα στοιχεία του πί-

νακα στον οποίο τοποθετήθηκαν

επιπλέον, τα επίκεντρα των σει-

σμών που είναι πιθανό να οδήγησαν

στη μετατόπιση, καθώς και χαρα-

κτηριστικές φωτογραφίες ή τα προ-

φίλ των βραχωδών ακτών σε διάφο-

ρες θέσεις.

Η περιοχή «Χιλή» Εύβοιας και

τα μορφολογικά χαρακτηριστικά

της

Ο οικισμός Χιλή (Εικόνα 2 και

Σχήμα 3) βρίσκεται στις ανατολικές

ακτές της κεντρικής Εύβοιας σε

απόσταση 4 χμ. βορειοανατολικά

της Κύμης. Το υπόβαθρο της περιο-

χής αποτελείται από Τριαδικούς

ασβεστολίθους οι οποίοι επικρα-

τούν και στους παράκτιους κρη-

μνούς ενώ στην ευρύτερη περιοχή

εμφανίζονται ασβεστόλιθοι του Α.

Κρητιδικού και φλύσχης. Από τε-

κτονική άποψη, τα κύρια ρήγματα

που έχουν επηρεάσει την περιοχή

έχουν διεύθυνση ΒΔ-ΝΑ και ΒΒΔ-

ΝΝΑ.

Η επιτόπια έρευνα και η μελέτη

του τοπογραφικού χάρτη οδηγούν

στη διαπίστωση ότι οι πλαγιές των

υψωμάτων, οι κορυφές των οποίων

φθάνουν σε υψόμετρο 200-280 μ.,

έχουν απότομες μορφολογικές κλί-

σεις, η μορφολογία του αναγλύφου

είναι περισσότερο απότομη κοντά

στην ακτογραμμή, όπου κατά θέ-

σεις εμφανίζονται σχεδόν κατακό-

ρυφα πρανή, στην περιοχή επικρα-

τούν κοιλάδες σχήματος V, οι

οποίες μαρτυρούν την επίδραση της

ρηξιγενούς τεκτονικής στην πε-

ριοχή και, τέλος, στους παράκτιους

κρημνούς του οικισμού Χιλή υπάρ-

χει μια παλαιά ακτογραμμή ανυψω-

μένη στο +70±10cm από τη σημε-

ρινή μέση στάθμη θάλασσας, η

οποία επιβεβαιώνει την ύπαρξη

πρόσφατων ανοδικών τεκτονικών

κινήσεων.

Ανυψωμένη εγκοπή στην πε-

ριοχή “Χιλή” Εύβοιας και βιολο-

γικοί δείκτες

Η καλή διατήρηση της ανυψωμένης

εγκοπής στο μεγαλύτερο μήκος της

ακτής (Εικόνα 3) δείχνει πως η ανο-

δική κίνηση που οδήγησε στην ανύ-

ψωση της εγκοπής ήταν γρήγορη.

Στην περίπτωση γρήγορης ανύψω-

σης μεγαλύτερης από το εύρος πα-

λίρροιας, η εγκοπή διατηρείται πλή-

ρως ανυψωμένη, καθώς δεν επηρε-

άζεται από περαιτέρω θαλάσσια

βιοδιάβρωση

Επιπλέον, η δημιουργία νέας

εγκοπής στη σημερινή στάθμη της

θάλασσας αποδεικνύει ότι η ανο-

δική κίνηση έγινε παλιά, τόσο που,

κατά θέσεις, παρατηρείται κατάρ-

ρευση της οροφής και απομά-

κρυνση του υλικού από τις θαλάσ-

σιες διεργασίες, και έτσι η βάση της

εγκοπής αποτελεί σήμερα ένα μι-

κρού πλάτους παράκτιο πάγκο.

Εικόνα 2. Άποψη της περιοχής Χιλής. Λήψη φωτογραφίας από νοτιοδυτικά προς βορειοανα-

τολικά

Σχήμα 3. Χάρτης της Εύβοιας

012:Layout 1 10/3/12 2:02 PM Page 165

Σχετικά με τα μορφολογικά χα-

ρακτηριστικά της ανυψωμένης

εγκοπής παρατηρήθηκε (Εικόνα 4)

ότι το εσωτερικό σημείο υποχώρη-

σης δεν είναι ένα ευδιάκριτο ση-

μείο, αλλά η υποχώρηση λαμβάνει

χώρα κατά μήκος μιας ευρύτερης

περιοχής του κρημνού οπότε η

εγκοπή είναι σχήματος U, και ότι

εμφανίζεται συμμετρική ως προς το

σημείο τομής των δύο πλευρών

(οροφής και δαπέδου) στο

+70±10cm πάνω από τη σημερινή

μέση στάθμη θάλασσας.

Στην περιοχή απαντώνται συχνά

βιοαποδομητές και, συνεπώς, τα

ίχνη διάβρωσης από διάφορα είδη

που είναι εύκολο να εντοπιστούν

μπορεί να είναι εξαιρετικά χρήσιμα

για τον εντοπισμό της θέσης της

στάθμης θάλασσας του παρελθό-

ντος και για τη χρονολόγηση της

μεταβολής της.

Στην περιοχή της Χιλής εντοπί-

στηκαν πολλές οπές από Litho -

phaga (δηλαδή θαλάσσιων οργανι-

σμών –μαλάκια, δίθυρα– οι οποίοι

ανοίγουν οπές στο βράχο εντός των

οποίων αναπτύσσονται και διαβιούν

και των οποίων τα υπολείμματα επι-

δέχονται ραδιοχρονολόγησης), οι

οποίες βρίσκονται σε συμφωνία με

τα μορφολογικά χαρακτηριστικά τις

εγκοπής, δηλαδή το ανώτερο όριό

τους βρίσκεται στη θέση που τέ-

μνονται οι δυο πλευρές της εγκο-

πής. Επιχειρήθηκε η δειγματοληψία

υλικού (Εικόνα 5) αλλά η ποσότητα

του κελύφους που υπήρχε στην οπή

ήταν τόσο μικρή που δεν μπορούσε

να σταλεί για ραδιοχρονολόγηση με14C ούτε καν με την μέθοδο AMS

(τεχνική που απαιτεί μικρή ποσό-

τητα δείγματος).

166 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 161-167

Εικόνα 3. Καλά διατηρημένη ανυψωμένη εγκοπή και δημιουργία μιας νέας εγκοπής

στη σημερινή στάθμη θάλασσας στη Χιλή (Εύβοια)

Εικόνα 4. Μορφολογικά χαρακτηριστικά της ανυψωμένης εγκο-

πής στο βορειότερο λιμανάκι της περιοχής Χιλή στην Εύβοια

012:Layout 1 10/3/12 2:02 PM Page 166


Συνοψίζοντας

Από το σύνολο των μετατοπισμέ-

νων ακτογραμμών που έχουν εντο-

πιστεί και μελετηθεί στην Ελλάδα,

για τη χρονολόγηση των οποίων

χρησιμοποιήθηκαν κυρίως τα είδη

Lithophyllum lichenoides, Neo go -niolithon notarisii, Dendropo ma pe-traeum, Vermetus triqueter και Li -tho phaga lithophaga, σε ορισμένες

περιοχές, όπως στην Κρήτη, στα

Αντικύθηρα, στα νησιά του Ιονίου,

στην Περαχώρα, στη Σάμο και τη

Θεσσαλία, η ανύψωση έλαβε χώρα

την περίοδο 350-550 μ.Χ. Για την

περίοδο αυτή έχει αναφερθεί πως

ένα τεκτονικό γεγονός ή μια ακο-

λουθία τεκτονικών γεγονότων συ-

γκλόνισε την Ανατολική Μεσόγειο.

Για τη μελέτη της περιοχής

«Χιλή» της Εύβοιας ελήφθησαν

υπόψη οι εξαιρέσεις και τα σημεία

στα οποία πρέπει να δίνεται ιδιαί-

τερη προσοχή κατά τη μελέτη των

μεταβολών της θαλάσσιας στάθμης

χρησιμοποιώντας θαλάσσιες εγκο-

πές και βιολογικούς δείκτες. Έτσι,

εντοπίστηκε ανυψωμένη εγκοπή σε

ύψος +70±10cm από τη μέση

στάθμη θάλασσας, η οποία έχει

προκύψει από ταχεία συν σεισμική

μετατόπιση μεγαλύτερη από το

εύρος της παλίρροιας. Η ηλικία της

ανύψωσης θεωρήθηκε το 510-380

π.Χ. και βασίστηκε σε στοιχεία από

τη βάση δεδομένων που κατασκευ-

άστηκε για τις κάθετα μετατοπισμέ-

νες ακτογραμμές της Ελλάδας

(Stiros κ.ά. 1992).

Τέλος έγινε φανερό ότι οι παλιρ-

ροιακές εγκοπές σε συνδυασμό με

τους βιολογικούς δείκτες (με μορφή

απολιθωμάτων) συνεισφέρουν στη

μελέτη της νεοτεκτονικής, της μορ-

φοτεκτονικής και της παλαιοσει-

σμολογίας, ενώ ταυτόχρονα προά-

γουν την έρευνα που αφορά τη σει-

σμικότητα μιας περιοχής.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Cundy, Α.(2005), «Recent rapid sea level

change in the eastern Mediterranean

and the coastal sedimentary record»,

Zeitschrift für Geomorphologie 137:

29-35.

Καρύμπαλης, Ε.Θ. (2010), Παράκτια Γεω-μορφολογία, Αθήνα : Εκδόσεις Ίων.

Laborel, J. και Laborel-Deguen, F. (1994),

«Biological Indicators of Relative

Sea-Level Variations and of Co-

Seismic Displacements in the

Mediterranean Region», Journal ofCoastal Research 10(2): 395-415.

Laborel, J. και Laborel-Deguen, F. (1995),

«Biological Indicators of Holocene

Sea – Level and climatic variations

on rocky coasts of tropical and sub-

tropical regions», Quaternary Inter-national 31: 53-60.

Pirazzoli, P.A. (2005), «Marine erosion fea-

tures and bioconstructions as indi-

cators of tectonic movements, with

special attention to the eastern

Mediterranean area», Zeitschrift fürGeomorphologie 137: 71-77.

Pirazzoli, P.A. (2007), «Sea level studies,

Geomorphological Indicators», στο

Encyclopedia of Quaternary Sci-ence, Elsevier, σσ. 2974-2983.

Rust, D. και Kershaw, S. (2000), «Holocene

tectonic uplift patterns in northeast-

ern Sicily: evidence from marine

notches in coastal outcrops», Ma-rine Geology 167: 105-126.

Shaw, B., Jackson, A.J., Higham, T.F.G.,

England, P.C. και Thomas, A.L

(2010), «Radiometric dates of up-

lifted marine fauna in Greece: Im-

plications for the interpretation of

recent earthquake and tectonic his-

tories using lithophagid dates»,

Earth and planetary science letters297: 395-404.

Stiros, S.C., Arnold, M., Pirazzoli, P.A., La-

borel, J., Laborel, F. και Papageor-

giou, S. (1992), «Historical coseis-

mic uplift on Euboea Island,

Greece», Earth and planetary sci-ence letters 108: 109-117.

Εικόνα 5. Αριστερά μια από τις θέσεις δειγμα-

τοληψίας στην περιοχή Χιλή και δεξιά λεπτο-

μέρεια δείγματος

012:Layout 1 10/3/12 2:02 PM Page 167

168 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 168-172

Στη διάρκεια του 20ού αιώνα, και

ιδιαίτερα κατά την πρώτη μεταπολε-

μική περίοδο, η Ελλάδα υπήρξε

χώρα αποστολής μεταναστών. Από

τα μέσα της δεκαετίας του 1970, το

μεταναστευτικό ισοζύγιο της χώρας

έχει θετικό πρόσημο: αρχικά λόγω

της παλιννόστησης των μεταναστών

κυρίως από ευρωπαϊκά κράτη και,

στη συνέχεια, όλο και περισσότερο,

εξαιτίας των μεταναστευτικών ρευ-

μάτων προς την Ελλάδα. Οι διεθνείς

εξελίξεις αλλά και οι εσωτερικοί πα-

ράγοντες αναδεικνύουν την Ελλάδα

σε νέο προορισμό μεταναστών ήδη

από τις αρχές της δεκαετίας του

1990, και σταδιακά σε «κοινωνία

υποδοχής». Εύλογα, η αποδημία των

Ελλήνων είχε σταματήσει ως πρό-

σφατα να απασχολεί τόσο την

έρευνα όσο και τη δημόσια συζή-

τηση, ενώ η μελέτη της μετανάστευ-

σης την τελευταία εικοσαετία στρά-

φηκε αποκλειστικά στους νεοαφι-

χθέντες από την Αλβανία και άλλες

χώρες των Βαλκανίων και της Ανα-

τολικής Ευρώπης, της πρώην Σοβιε-

τικής Ένωσης, της Ασίας και της

Αφρικής.

Πρόσφατα, ωστόσο, η μετανά-

στευση των Ελλήνων έχει επανέλθει

στο προσκήνιο στο πλαίσιο της τρέ-

χουσας οικονομικής κρίσης και του

αδιεξόδου που διαμορφώνεται εξαι-

τίας της εντεινόμενης ύφεσης και

των ακολουθούμενων πολιτικών. Σε

αρκετές περιπτώσεις, την τελευταία

διετία, ο μιντιακός λόγος αναφέρ-

θηκε στην επιλογή της φυγής ως μο-

νόδρομο για πολλούς μορφωμένους

νέους, συνδέοντας το φαινόμενο

άμεσα με την κρίση και τις επιπτώ-

σεις της στις ευκαιρίες απασχόλησης

και τις προοπτικές ζωής των νέων

ανθρώπων. Συχνά, βέβαια, τέτοιες

αναφορές στα μέσα ενημέρωσης πα-

ραμένουν ατεκμηρίωτες, ενώ αφο-

ρούν περισσότερο προθέσεις παρά

μία ήδη διαμορφωμένη κατάσταση

μαζικής εξόδου. Το βιβλίο του Λόη

Λαμπριανίδη, καθηγητή οικονομι-

κής γεωγραφίας στο Πανεπιστήμιο

Μακεδονίας, προσφέρει μια ψύ-

χραιμη ματιά στη μετανάστευση των

ελλήνων επιστημόνων, με θεωρη-

τική τεκμηρίωση και εμπειρική διε-

ρεύνηση. Ανακινεί το ζήτημα με

εξαιρετικά επίκαιρο τρόπο, επιση-

μαίνοντας τις καταβολές και τις αι-

τίες του στα χρόνια που προηγήθη-

καν της κρίσης, σε άμεση συνάρ-

τηση τόσο με τις εγχώριες συνθήκες

Λόης Λαμπριανίδης, Επενδύοντας στη φυγή: η διαρροή επιστημόνων από την Ελλάδα στην εποχή της παγκοσμιοποί-ησης, Αθήνα: Κριτική, 2011

Πάνος Χατζηπροκοπίου1

Β Ι Β Λ Ι Ο Κ Ρ Ι Τ Ι Κ Ε Σ

1 Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας &

Ανάπτυξης, ΑΠΘ.

013:Layout 1 10/3/12 2:03 PM Page 168

ΠΑΝΟΣ ΧΑΤΖΗΠΡΟΚΟΠΙΟΥ 169

όσο και με παγκόσμιες εξελίξεις,

σκιαγράφοντας παράλληλα τις τά-

σεις γενίκευσης του φαινομένου σε

μια κρίσιμη και αβέβαιη για την ελ-

ληνική κοινωνία συγκυρία.

Το βιβλίο διαρθρώνεται σε τρία

μέρη. Στο πρώτο σκιαγραφείται το

θεωρητικό και εμπειρικό πλαίσιο

και περιγράφεται η έκταση του φαι-

νομένου, μέσα από επισκόπηση της

διεθνούς βιβλιογραφίας. Το πρώτο

κεφάλαιο τονίζει τη σημασία του

ανθρώπινου δυναμικού στην ανα-

πτυξιακή διαδικασία, διερευνώντας

τη συμβολή της οικονομικής επι-

στήμης στη μελέτη του «ανθρώπι-

νου κεφαλαίου» και στην κατα-

νόηση της αναδυόμενης «οικονο-

μίας της γνώσης». Κατά συνέπεια,

η μετανάστευση των επιστημόνων

είναι ιδιαίτερα προβληματική για

μια χώρα, η οποία όχι μόνο στερεί-

ται σημαντικό και αναγκαίο για την

ανάπτυξη ανθρώπινο κεφάλαιο,

αλλά επιπλέον βλέπει την «επέν-

δυση» δημόσιων πόρων στην εκ-

παίδευση να μεταφέρεται αλλού. Σε

αυτή τη θεώρηση έχει άλλωστε την

καταγωγή της η συστηματική με-

λέτη του φαινομένου, που αρχικά

ερμήνευε τη «διαρροή εγκεφάλων»

(brain drain) είτε ως μεταφορά

πόρων από τις αναπτυσσόμενες στις

αναπτυγμένες οικονομίες, είτε ως

μια επιπλέον διάσταση της εκμε-

τάλλευσης των πρώτων από τις δεύ-

τερες σε ένα διεθνές πλαίσιο άνισης

καπιταλιστικής ανάπτυξης. Ωστό -

σο, πρόσφατες μελέτες αμφισβη-

τούν, υπό προϋποθέσεις, τις μονο-

διάστατα αρνητικές επιπτώσεις της

μετανάστευσης στο σύγχρονο πα-

γκοσμιοποιημένο περιβάλλον.

Σε αυτή τη λογική άλλωστε κι-

νούνται και ορισμένες από τις πολι-

τικές που ακολουθούνται σήμερα

για το ζήτημα αυτό, τις οποίες ο

συγγραφέας εξετάζει στο δεύτερο

κεφάλαιο. Αναφέρεται π.χ. στις

προσπάθειες προσέλκυσης επιστη-

μονικού δυναμικού άμεσα ή έμμεσα

από τις χώρες προορισμού, αλλά και

σε μέτρα που αποσκοπούν στη συ-

γκράτηση της διαρροής από τις

χώρες αποστολής, ή της επιστροφής

των απόδημων επιστημόνων σε

αυτές, με την Κίνα να αποτελεί το

κατεξοχήν επιτυχημένο παράδειγ -

μα. Τέλος, στο τρίτο κεφάλαιο, απα-

ριθμούνται οι εξελίξεις στο διεθνές

περιβάλλον που διευκολύνουν τη

διεθνή κινητικότητα, ξεκινώντας

από τις επιπτώσεις ορισμένων δια-

στάσεων της παγκοσμιοποίησης,

και ιδιαίτερα αυτού που ο Harvey

περιέγραψε ως «συρρίκνωση του

χρόνου και του χώρου» στον πα-

γκόσμιο καταμερισμό εργασίας. Συ-

γκεκριμένα, αναφέρονται οι τεχνο-

λογικές εξελίξεις, ιδίως όσον αφορά

τις τηλεπικοινωνίες (διαδίκτυο), ή η

εξοικείωση με τον “άλλο” μέσα από

τη γενίκευση του διεθνούς τουρι-

σμού και ο ρόλος των διεθνών γρα-

φείων εύρεσης εργασίας. Παράλ-

ληλα αναγνωρίζεται μέσα σε αυτό

το πλαίσιο η σημασία των δικτύων

της διασποράς, η ενίσχυση των

οποίων ενδέχεται να επιφέρει θε-

τικά αποτελέσματα στις χώρες απο-

στολής, ενώ υπογραμμίζεται επίσης

η τάση συγκέντρωσης μεγάλου μέ-

ρους του διεθνούς μετακινούμενου

επιστημονικού δυναμικού σε λίγες

παγκόσμιες μητροπόλεις.

Στο δεύτερο μέρος ο συγγρα-

φέας στρέφει το ενδιαφέρον του

στην περίπτωση της Ελλάδας. Τον

απασχολεί καταρχήν το ζήτημα της

«δύσκολης» σχέσης μεταξύ της τρι-

τοβάθμιας εκπαίδευσης και της ελ-

ληνικής οικονομίας, όπως αυτή δια-

φαίνεται π.χ. στα αυξημένα ποσο-

στά ανεργίας και τους χαμηλούς μι-

σθούς των πτυχιούχων. Μέσα από

την ανάλυση δευτερογενών δεδομέ-

νων διαπιστώνεται ότι, παρά την θε-

αματική μαζικοποίηση της τριτο-

βάθμιας εκπαίδευσης και του ποσο-

στού των αποφοίτων που προχω-

ρούν σε μεταπτυχιακές και διδα-

κτορικές σπουδές τις τελευταίες δε-

καετίες, παραμένει χαμηλός ο αριθ-

μός τους αναλογικά με πολλές

άλλες χώρες του αναπτυγμένου κό-

σμου. Καταρρίπτεται έτσι ο ισχυρι-

σμός, ο οποίος είχε προβληθεί από

ελάχιστες προηγούμενες μελέτες,

ότι στην Ελλάδα υπάρχει «υπερ-

προσφορά» πτυχιούχων που αδυνα-

τούν να απορροφηθούν από την εγ-

χώρια αγορά εργασίας. Παρότι ένα

μέρος των πτυχίων αφορά «παρα-

δοσιακά» επαγγέλματα συνδεδε-

μένα με μάλλον παρωχημένες αντι-

λήψεις περί κοινωνικής κινητικότη-

τας και καταξίωσης (π.χ. γιατροί, δι-

κηγόροι, εκπαιδευτικοί), δεν μπορεί

να υπονοηθεί ότι η Ελλάδα έχει ξε-

περάσει κάποιον «ιδεατό αριθμό

επιστημόνων ανά κάτοικο» – γιατί

απλούστατα τέτοιος αριθμός δεν

υπάρχει (σ. 20). Επιπλέον, ο μύθος

που συνέδεε την αδυναμία απορρό-

φησης ή τις χαμηλές απολαβές του

επιστημονικού δυναμικού της

χώρας με την υποτιθέμενη χαμηλή

του παραγωγικότητα ως άμεση

απόρροια της υποβαθμισμένης ποι-

ότητας των σπουδών ανατρέπεται

επίσης αυταπόδεικτα από το γεγο-

νός ότι οι ίδιοι αυτοί άνθρωποι όχι

μόνο απορροφούνται, αλλά πολλοί

από αυτούς διαπρέπουν στο αντι-

κείμενό τους, όταν βρεθούν στις ευ-

νοϊκότερες συνθήκες που εξασφαλί-

ζουν για αυτήν την κατηγορία εργα-

ζομένων ορισμένες χώρες ή πόλεις

του εξωτερικού.

Ο συγγραφέας καταλήγει στο

συμπέρασμα ότι η φυγή επιστημό-

013:Layout 1 10/3/12 2:03 PM Page 169

νων από την Ελλάδα οφείλεται στην

περιορισμένη ζήτηση για υψηλής

εκπαίδευσης προσωπικό, διαπί-

στωση που τεκμηριώνεται αργό-

τερα και από τα αποτελέσματα της

εμπειρικής διερεύνησης και αποτε-

λεί κεντρικό επιχείρημα του βι-

βλίου. Το γεγονός ότι το φαινόμενο

προϋπήρχε της σημερινής κρίσης

συνδέεται άμεσα με τον σταθερό

προσανατολισμό της ελληνικής οι-

κονομίας στην παραγωγή προϊό-

ντων και υπηρεσιών χαμηλής προ-

στιθέμενης αξίας. Καταδεικνύεται

έτσι μία πλευρά των εγχώριων πα-

ραγόντων που οδήγησαν στην

κρίση και επισημαίνεται συνεπώς η

αναγκαιότητα αλλαγής του ακολου-

θούμενου αναπτυξιακού προτύπου

προς μια αναδιάρθωση της ελληνι-

κής οικονομίας στην κατεύθυνση

της έντασης γνώσης, ώστε να μετα-

τοπιστεί η θέση της στην παγκόσμια

αλυσίδα παραγωγής αξίας.

Τέλος, στο πέμπτο κεφάλαιο

αποτιμάται η ελληνική εμπειρία

διαρροής επιστημονικού δυναμικού.

Μετά από μία σύντομη ιστορική

αναδρομή, περιγράφονται οι πρό-

σφατες τάσεις και επιχειρείται μια

εκτίμηση της έκτασης του φαινομέ-

νου σήμερα. Σύμφωνα με αυτήν, οι

Έλληνες επιστήμονες που εργάζο-

νταν στο εξωτερικό το 2010 υπολο-

γίζονται μεταξύ 114.000-139.000,

που αντιστοιχεί περίπου στο ένα δέ-

κατο του συνολικού αριθμού τον

πτυχιούχων της χώρας (σ. 184).

Το τρίτο μέρος του βιβλίου πα-

ρουσιάζει εκτενώς τα αποτελέ-

σματα της εμπειρικής έρευνας, η

οποία βασίστηκε σε διαδικτυακό

ερωτηματολόγιο που διακινήθηκε

μεταξύ Μαΐου 2009-Φεβρουαρίου

2010. Συγκεντρώθηκαν 2.734 συμ-

μετοχές ελλήνων πτυχιούχων που

πληρούσαν την ελάχιστη προϋπό-

θεση εργασίας για τουλάχιστον ένα

χρόνο στο εξωτερικό, από τις οποίες

1.821 κάλυπταν πάνω από το μισό

των απαντήσεων και τελικά χρησι-

μοποιήθηκαν για την ανάλυση. Η

μεγάλη πλειοψηφία παρέμενε σε

διάφορες χώρες την περίοδο διεξα-

γωγής της μελέτης, ενώ ένα ποσο-

στό 15% είχε επιστρέψει στην Ελ-

λάδα, γεγονός που επιτρέπει μία σύ-

γκριση των διαφοροποιημένων

εμπειριών τους αλλά και μία αποτί-

μηση των παραγόντων που συμ-

βάλλουν στην απόφαση της επι-

στροφής. Μετά από μια περιγραφή

της μεθοδολογίας της έρευνας (κεφ.

6), παρουσιάζεται στο έβδομο κε-

φάλαιο η ποιοτική διάσταση του

φαινομένου, μέσα από την οποία

καταφαίνεται η εξαιρετική ετερογέ-

νεια του υπό μελέτη πληθυσμού και

οι ποικίλες στάσεις και αντιλήψεις

με τις οποίες οι ίδιοι αντιλαμβάνο-

νται και εκφράζουν την εργασιακή

τους εμπειρία στο εξωτερικό και τις

σχέσεις τους με την Ελλάδα. Ιδιαί-

τερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η πα-

ράθεση αποσπασμάτων του λόγου

των ίδιων των ελλήνων πτυχιούχων

στην ενότητα 7.2, ενώ περισσότερες

διηγήσεις συμπεριλήφθηκαν στο

σχετικό παράρτημα.

Το γεγονός ότι σχεδόν οι μισοί

από τους συμμετέχοντες είναι πάνω

από 40 ετών λαμβάνεται ως τεκμή-

ριο του ότι το φαινόμενο της διαρ-

ροής επιστημόνων δεν είναι και-

νούριο, αλλά γενικεύεται κατά τη

δεκαετία του 1990 και βεβαίως ανα-

μένεται να ενταθεί εξαιτίας της κρί-

σης. Ενώ στο δείγμα συμμετέχουν

άνθρωποι που ζουν σε 74 χώρες ανά

τον κόσμο, το 71% συγκεντρώνεται

σε μόλις 10, με περισσότερους από

τους μισούς μόνο στις ΗΠΑ και τη

Βρετανία – ενώ αντίστοιχα κυριαρ-

χούν ως προορισμοί οι μητροπόλεις

(Λονδίνο, Νέα Υόρκη, Βρυξέλες).

Πάνω από τα δύο τρίτα των ερωτη-

θέντων είναι κάτοχοι μεταπτυχια-

κού τίτλου, περίπου οι μισοί έχουν

διδακτορικό, ενώ 41% είναι από-

φοιτοι, σε κάποιο στάδιο των σπου-

δών τους, κάποιου από τα «100 κα-

λύτερα πανεπιστήμια του κόσμου».

Μεγάλο μέρος του δείγματος έχει

πραγματοποιήσει το σύνολο των

σπουδών του στο εξωτερικό, ενώ

μία μικρότερη αλλά όχι αμελητέα

μερίδα σπούδασε αποκλειστικά

στην Ελλάδα. Η συντριπτική πλειο-

ψηφία (91%) των πρώτων δεν ανα-

ζήτησε καν δουλειά στην Ελλάδα,

ενώ περίπου 60% όσον τελικά ανα-

ζήτησαν δουλειά εδώ –οπουδήποτε

και αν είχαν ολοκληρώσει τις σπου-

δές τους– αποφάσισαν να μετανα-

στεύσουν μέσα σε ένα εξάμηνο

άκαρπης αναζήτησης εργασίας. Το

40% των συμμετεχόντων εργάζεται

σε πανεπιστήμια, ερευνητικά κέ-

ντρα ή τμήματα έρευνας και ανά-

πτυξης σε επιχειρήσεις. Το ύψος

των απολαβών στο εξωτερικό φαί-

νεται να αντανακλά άμεσα το επί-

πεδο εκπαίδευσης, κάτι που δε συ-

νεχίζει να ισχύει για όσους επιστρέ-

φουν: το 46,4% όσων παραμένουν

στο εξωτερικό λαμβάνει μεικτές

ετήσιες αμοιβές άνω των 60.000

ευρώ, ενώ σε αυτή την εισοδημα-

τική κατηγορία ανήκει μόλις το

17,4% αυτών που έχουν επιστρέψει

στην Ελλάδα. Έχει ενδιαφέρον

ωστόσο ότι σημαντικότερο κίνητρο

για τη μετανάστευση δεν είναι κυ-

ρίως οι χρηματικές απολαβές, αλλά

μια σειρά από άλλους παράγοντες

οι οποίοι αποτιμούνται θετικά, όπως

η ευκολία εύρεσης εργασίας στο

αντικείμενο των σπουδών, οι προο-

170 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 20, 2012, 168-172

013:Layout 1 10/3/12 2:03 PM Page 170

ΠΑΝΟΣ ΧΑΤΖΗΠΡΟΚΟΠΙΟΥ 171

πτικές εξέλιξης, η ποιότητα των

επαγγελματικών σχέσεων, η ποιό-

τητα ζωής του τόπου διαμονής, κ.ά.

Οι αντίστροφοι παράγοντες συγκε-

ντρώνουν και την πλειοψηφία των

απαντήσεων σχετικά με τους λό-

γους για τους οποίους οι ερωτώμε-

νοι αποφάσισαν να φύγουν από την

Ελλάδα. Από την άλλη, η απόφαση

για επιστροφή φαίνεται να έρχεται

κατά μέσο όρο μετά από περίπου 10

χρόνια και συνοδεύεται για τους πε-

ρισσότερους από αυτοπεποίθηση

για τη διεθνή επαγγελματική τους

εμπειρία, ωστόσο κυρίαρχοι είναι οι

παράγοντες που σχετίζονται με την

οικογένεια και την κοινωνική ζωή.

Τέλος, μεταξύ του πλούσιου εμπει-

ρικού υλικού, ενδιαφέρον παρου-

σιάζει η κοινωνικοοικονομική δια-

φοροποίηση του δείγματος.

Το βιβλίο κλείνει με ένα συμπε-

ρασματικό κεφάλαιο, στο οποίο συ-

νοψίζονται τα βασικά αποτελέ-

σματα και επιχειρείται η αναζήτηση

κατευθύνσεων πολιτικής που θα

μπορούσαν να συμβάλουν στην

αντιστάθμιση των απωλειών και

την αύξηση των ωφελειών της διαρ-

ροής. Η παλιννόστηση των ελλήνων

επιστημόνων δεν αποτελεί βέβαια

ρεαλιστική προοπτική, εφόσον εύ-

λογα εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό

από προσωπικές επιλογές και στρα-

τηγικές ζωής. Η αναχαίτιση του

ρεύματος και η επιστροφή ορισμέ-

νων από αυτούς μάλλον τοποθετεί-

ται πολύ μακριά, σε ένα αβέβαιο,

αυτή την εποχή, μέλλον, εφόσον

προϋποθέτουν την προοδευτική

αναδιάρθρωση του αναπτυξιακού

μοντέλου της χώρας. Προτάσσονται

λοιπόν μέτρα που αποσκοπούν βρα-

χυπρόθεσμα να περιορίσουν την

ένταση του φαινομένου και κυρίως

να επανασυνδέσουν οργανικά τους

έλληνες πτυχιούχους του εξωτερι-

κού με την ελληνική οικονομική και

επιστημονική πραγματικότητα.

Στα αρνητικά του βιβλίου θα

μπορούσε να καταλογιστεί η σχε-

τικά περιορισμένη κριτική ανά-

γνωση μέρους της βιβλιογραφίας.

Ακόμη περισσότερο, απουσιάζει

μία ουσιαστική επιστροφή σε ορι-

σμένα θεωρητικά ζητήματα που

αναδείχθηκαν στην αρχή, υπό το

πρίσμα των οποίων θα είχε ενδια-

φέρον να ερμηνευθούν κάποια του-

λάχιστον από τα εμπειρικά αποτε-

λέσματα. Η εκτεταμένη περιγραφή

των ευρημάτων αφήνει έτσι τον

απαιτητικό αναγνώστη με την αί-

σθηση ότι ορισμένα ερωτήματα μέ-

νουν τελικά αναπάντητα. Ωστόσο,

τα μειονεκτήματα αυτά δεν επι-

σκιάζουν σε καμία περίπτωση τις

αρετές του βιβλίου – αντίθετα ξε-

πηδούν από την πληθώρα αναφο-

ρών, θεωριών, ζητημάτων και

ιδεών. Η εμπειρική του συνεισφορά

είναι ιδιαίτερα χρήσιμη, καθώς προ-

σφέρει πλούσιο πρωτόλειο υλικό

για ένα ελάχιστα μελετημένο θέμα,

ενώ αποτελεί μία από τις λίγες με-

λέτες διεθνώς που αναφέρεται σε

δείγμα απόδημων επιστημόνων όχι

σε μία μόνο χώρα αλλά από την πα-

γκόσμια επιστημονική διασπορά.

Περιφερειακά ζητήματα παρουσιά-

ζουν επίσης ενδιαφέρον, π.χ. η ανά-

δειξη της ετερογένειας και της αμ-

φισημίας των στάσεων, αντιλήψεων

και σχέσεων με το έθνος-κράτος ή

την «κοσμοπολίτικη» εμπειρία, και

συμβάλλουν σε ευρύτερες θεωρητι-

κές συζητήσεις σχετικά με τον κο-

σμοπολιτισμό και τη διασπορά. Δια-

πιστώνοντας, τέλος, την κοινωνικο-

οικονομική διαστρωμάτωση του

υπό μελέτη πληθυσμού επισημαίνε-

ται ο διαχρονικός μετασχηματισμός

του φαινομένου: από μια προνο-

μιακή επιλογή μιας οικονομικής

και/ή επιστημονικής ελίτ σε μια γε-

νικευμένη λύση ανάγκης για μορ-

φωμένους νέους ανθρώπους – γεγο-

νός που αντανακλά εν μέρει ορισμέ-

νες από τις εγχώριες παθογένειες

που κατέστησαν στην Ελλάδα αδύ-

ναμο κρίκο στη δίνη της διεθνούς οι-

κονομικής κρίσης. Από εδώ απορ-

ρέει και το κεντρικό επιχείρημα, που

αποτελεί σημαντική συμβολή στην

κατανόηση του φαινομένου και στη

διάλυση παγιωμένων πεποιθήσεων.

Τα πολλαπλά ερωτήματα που προ-

κύπτουν εξάπτουν την περιέργεια,

θέτουν τους όρους της συζήτησης

και προσδιορίζουν τις κατευθύνσεις

για μελλοντική έρευνα.

013:Layout 1 10/3/12 2:03 PM Page 171

C O N T E N T S

G E O - C O M M E N T A R Y

3 We stand up 20 issues of Geographies: a report

7 Readers’ short comments for the 20th issue of

Geographies

A R T I C L E S

15 Byron Nakos

A Review of map projection systems applied in

Greece from the establishment of the Greek

state until today

31 Christy (Chryssanthi) Petropoulou

From the immigration of the lost dignity to the

urban social movements of the “Digna Rabia”:

Mexico–USA. “El movimiento por la justicia

del barrio”

51 Ioannis Pytharoulis, Haralampos Feidas,

Theodoros Karacostas

Study of lightning activity with the use of high-

resolution simulations

79 Petros Katsafados, Ilias Mavromatidis, Niko-

laos Gkikas, Anastasios Papadopoulos

The numerical weather prediction system of

Harokopio University and Statistical Evalua-

tion of the forecasts

99 Dimitris Kallioras, George Kandylis, Nicos

Kromidakis, Panagiotis Pantazis

Delineation of local labour markets in Greece

on the basis of travel-to-work flows

117 Kostas Lalenis, Yannis Frangopoulos, Ioan-

nis Kiosses, Stefanos kipouros

Ethno-Cultural Diversity, Social Structures and

Urban Organisation in Minority Villages of

Thrace

E V E N T S A N D D E B A T E S

139 Venetia Chatzi

“Annual International Conference RGS-IBG

2011, theme: Geographical Imagination”

R E S E A R C H B R I E F I N G

144 Kalliopi Sapountzaki, Efthymios Karymbalis

Enhancing resilience of communities and terri-

tories facing natural and na-tech hazards

S T U D E N T S ’ F O R U M

149 Ioannis Raftopoulos

Coffee’s unequal world trade: the development

of an unjust system and the alternative of fare

trade

155 Aris Kafantaris, Vassiliki Koliaki, Dimitris

Sagonas

Flows of water and people along Acherontas

River

161 Kanella Valkanou

Marine notches as indicators of sea level

changes due to historical seismic events: The

case of “Chili”, Evia Island, Greece

B O O K R E V I E W S

168 Panos Chatziprokopiou

On: Lois Labrianidis (2011), Investing in leav-ing: the Greek case of international migrationof professionals in the globalization era,

Athens: Kritiki (in Greek)

i

013:Layout 1 10/3/12 2:03 PM Page 172

N°20 - AUTUMN 2012

Editorial CommitteePavlos Marinos Delladetsimas (HUA), Vilrna Hastaoglou (AUTH), Maria Madouvalou (NTUA),

Myron Myridis (AUTH), Nikos Papamichos (AUTH), Dina Vaiou (NTUA)

Managing EditorCostis Hadjimichalis, Harokopio University, Athens, Tel. ++30 210 95 49 144, [email protected]

Editorial AdvisorsChr. Agriantoni (KNE/EIE), E. Andricopoulou (AUTH), B. Filipacopoulou (NTUA), A. Gerolymbou (AUTH),

B. Gizeli (Pedagogical Institute), E. Heliopoulou (Athens Org.), K. Kafkoula (AUTH), I. Karnavou (AUTH),B. Kasimis (U. of Patras), Chr. Koulouri (U. of Thraki), A. Kostantakopoulou (U. of Ioannina), L.

Lambrianidis (U. of Macedonia), L. Louloudis (Agricultural U.), Th. Maloutas, (U. of Thessaly), Ch.Maroukian (U. of Athens), N. Beopoulos (Agricultural U.), H. Beriatos (U. of Thessaly / Ministry of

Planning), K. Pavlopoulos (HUA), Y. Sakelis (Panteion U. / NCSR), G. Stathakis (U. of Crete), Th. Terkenli(U. of Aegean), A. Troumbis (U. of Aegean), P. Zeikou (Thessaloniki Org.)

M. Bruneau (CNRS / U. de Bordeaux III), M.-D. Garcia Ramon (U. Autonoma de Barcelona), R.Hudson (U. of Durham), V. Plum (Roskilde U. Center), R. van der Vaart (U. of Utrecht)

GUIDELINES TO AUTHORS1. Geographies publish original theoretical and empirical papers and encourage international contributions beyond Greek-re-lated themes. The journal also welcomes shorter comments, research briefings and conference reports as well as book reviews.All scientific papers are reviewed by two anonymous referees and all other material by the Editorial Committee. 2. Scientificpapers should be 6500-8000 words and contributions to other sections 1500-2000 words. Authors should submit carefullychecked manuscripts in three hard copies typed 1,5 line-spaced with 3 cm margins all round. The title of the paper with names,address, telephone, affiliation and e-mail should appear in the front page only. The title and the main text will follow. After finalacceptance the author/s should send two hard copies and a disk in .doc or ascii format. 3. All papers should come with title, namesand an abstract of 200 words in Greek and English or French. 4. Tables, diagrams and maps should be in black and white andshould be submitted in both hard and disc format. Photos can be submitted in colour but they will be printed in black and white.5. For references use the Harvard system (authors and year of publication in the text) and place the full reference in a List ofReferences at the end of the main text. 6. The author/s will receive two complimentary copies of the journal after pubhcation.

Price: 15€One-year subscription: 25€. Students: 20€.

Organizations and Libraries: 45€

Address for correspondence:GEOGRAPHIES, Department of Geography, Harokopio University,

EL Venizelou 70, Kallithea 176 71, Greece. Tel: ++30 210 95 49 176, [email protected]

Publication, subscriptions and distribution:Nissos Publications, 14, Sarri str., 10553 Athens, Greece, tel./fax: ++ 210 3250058,

[email protected]

ISSN: 1109-186X

Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 20

Documents

Transcript of Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 20