ΣΗμεΙωΣΗ · 2017. 7. 31. · Το βιβλιαράκι αυτό υποστηρίζει...

ΣΗμεΙωΣΗ

επι εικοσιπέντε χρόνια τώρα, εφαρμόζω σ’ όλα τα γρα-πτά-μου (άρθρα και βιβλία) ενα ορθολογικότερο το-νικό σύστημα, το οποίο ακολουθεί τον κανόνα «δέν χρειάζεται κανένας κανόνας: βάζε τόνο μόνον όπου και όταν τονίζεται στον προφορικό λόγο σου»! Έτσι αποφεύγονται οι σχιζοτονίες του σχολικού μονοτονι-κού (κακόμοιρα παιδιά) όταν λ.χ. θέλει να ’πεί «κατα νούν» και γράφει «κατά νουν»! Έλεος. Ο γραφόμενος λόγος οφείλει να αποτυπώνει όσο πιστότερα μπορεί τον προφορικό λόγο.

Για την έκταση των συγχύσεων, των δισταγμών και των σφαλμάτων εκφώνησης των γραπτών σχιζοτονι-κών κειμένων, μπορείτε να ιδείτε την ανακοίνωση: Θ. Π. Τάσιος «Για ενα ορθολογικότερο τονικό σύστη-μα», Πρακτικά «Συνε δρίου για την ελληνική γλώσσα, 1976-1996», Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τομέας Γλωσσο-λογίας, Δεκέμβριος 1996.

ΠρΟΟΙμΙΟ

Αφού η νέα εθνική περιπέτεια αποδίδεται (ορθώς ή εσφαλμένως) σε οικονομικά αίτια, εύλογο είναι και το ενδιαφέρον των Συμπολιτών-μας γι’ αυτά τα ζητήματα – παρ’ όλον οτι, ακόμη και στις πιό κρίσιμες στιγμές, δέν άκουγα περιγραφές εναλλακτικών οικονομικών καταστάσεων (για να μπορώ κι εγώ ο άσχετος να δια-λέξω…). Γιατί δέν τις άκουγα; μήπως διοτι η δια-τύπωσή-τους θα προϋπέθετε σαφή προεπιλογή αντι-κρουομένων Αξιών (που δέν θέλαμε να μολογήσομε); Διοτι, άν είναι έτσι, τότε έχομε να κάνομε όχι μόνον με οικονομικά, αλλα και με ηθοπολιτικά ελλείμματα…

Αλλα σάμπως και οι περισσότερες οικονομικές επιλογές δέν είναι αξιακής φύσεως, ούτως ή άλλως; Γι’ αυτούς τους λόγους λοιπόν, θεώρησα σκόπιμο να δημοσιοποιήσω τις απόψεις-μου για τη φύση των οι-κονομικών επιλογών. Να υποστηρίξω δηλαδή οτι ου-σιαστικώς πρόκειται περι ηθικών επιλογών – άρα η Οικονομία δέν είναι ενα κουρδισμένο («αυτόνομο», λέει!) κουτί. Αυτό είναι το θέμα ετούτου του μικρού πονήματος.

κι άν τυχόν είναι πράγματι έτσι, τότε το πρόβλημα της Πατρίδας-μας ενδέχεται να είναι ακόμα οξύτερο, μιάς και κάμποσοι δείκτες της τελευταίας 30-ετίας

14 ΗΘΟ-ΟΙκΟΝΟμΙκΑ

υποδηλώνουν οτι δέν είμαστε δυνατοί στην «εσωτε-ρική συνοχή», την οποία ο Δαρβίνος είχε διαπιστώσει ως το κύριο αίτιο του εξελικτικού πλεονεκτήματος. (ευγενέστερα δέν μπορούσα να το ’πώ…).

ευχαριστώ τη συνεργάτιδά-μου Π. Τζεβελεκάκη για την παρουσίαση των κειμένων. Πολύ μεγάλη υποχρέω-ση έχω προς την κ. Δ. Δασκάλου των Πεκ, η οποία είχε την καλωσύνη να επιμεληθεί προσωπικώς την όλη έκ-δοση.

Θ. Π. Τάσιος, Ιούλιος 2015

1

εΙΣΑΓωΓΗ (κΑΙ ΔΙΑΓωΓΗ)

Το βιβλιαράκι αυτό υποστηρίζει οτι στεγανά υπάρχουν μόνον στα στενά μυαλά – κι όχι στις συμπεριφορές του ζωντανού Ανθρώπου: Το στομάχι δέν είναι ανεξάρτητο απ’ την καρδιά κι απ’ το μυαλό – ούτε κι απ’ την ήβη. μ’ άλλα λόγια, οι οικονομικές επιλογές γίνονται απο εναν homo – όχι απο εναν ακρωτηριασμένον “homo economicus”. Διοτι «ωφέλεια» δέν είναι μόνον όσα αγοράζονται αλλά, συχνότατα, είναι και πλήθος απο χαρές, η απόκτηση των οποίων προϋποθέτει επιλογές ζημιογόνες σε όρους χρηματικούς! Οπότε, άν κάπως έτσι έχουν τα πράγματα, τότε η Οικονομική (και η αντίστοιχη Πολιτική) επιστήμη θα όφειλε ν’ αλλάξει θεμελίωση.

Στο δεύτερο κεφάλαιο αυτού του βιβλίου μάλιστα, θα φανεί οτι το είδος όλων των ουσιωδών επιλογών του Ανθρώπου (άρα καί των οικονομικών) ανήκει στο βασίλειο της Ηθικής – στην αναζήτηση δηλαδή της βελτιστοποίησης οφέλους, έχοντας υπόψη ολόκληρον τον κατάλογο Αναγκών του είναι, με αυτοσυντηρησια-κά καί αυτοεπιβεβαιωτικά περιεχόμενα (καί ψωμί καί συμπάθεια, καί ασφάλεια καί ελευθερία, καί ισχύς και αισθητική απόλαυση – κι άλλα τέτοια αντιθετικά αλλα ζωοδοτικά δίπολα).


«Ηθική είπατε κύριε συγγραφέα; Άρα θέσατε εαυ-τόν εκτός επιστήμης δηλαδή».

Αλλα εδώ σας την είχα στημένη: Άν η αντίρρησή-σας οφείλεται σε σύγχυση ανάμεσα στον επιστημονικό κλάδο της Ηθικής και στις θεολογικές ή κομματικές εντολές, λίγο το κακό. Άν όμως οφείλεται σε προ-κρούστεια κατάτμηση του πολυδιάστατου Ανθρώπου σε βολικές λωρίδες «επιστημονικώς» προσπελάσιμες, τότε ουαί υμίν Γραμματείς. μετανοείτε λοιπόν. Αμάρ-τυα Σεν γάρ Νομπέλ έλαβεν, την Πολιτικήν γε Ηθι-κήν είναι ηγούμενος. Άλλωστε, κι ο Αριστοτέλης τα οικονομικά ζητήματα τα συζήτησε στο 5ο βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων!

Θα δείξομε δε στο τρίτο κεφάλαιο σ’ αυτό εδώ το βιβλιαράκι οτι η ετυμολογική ταυτότητα ανάμεσα στην Πίστη και στην Πίστωση δέν είναι ίσως τυχαία: Θα φανεί οτι πλήθος δράσεων παραγωγής πλούτου («πίστωση») στηρίζονται σε στάσεις και πράξεις ηθο-λογικού χαρακτήρα, «εμ-πιστωσύνη») – κάτι που στ’ αυτιά ορισμένων οικονομολόγων θ’ ακούγεται ως παράδοξο, ενω δέν είναι παρα η εμπειρική απόδειξη του τεράστιου εύρους των ανθρώπινων επιθυμιών εν κοινωνία. Δηλαδή μέσα σε Ομάδα με την οποία έχω πλείστα κοινά συμφέροντα, ενώ στα μάτια-της «κα-θρεφτίζομαι για να υπάρχω». ωστόσο, ώ της αντιφά-σεως, την ίδια την Ομάδα την ανταγωνίζομαι (αφού τα αγαθά δέν επαρκούν «για όλους και ακόπως») – οπότε αυτός ο, οικονομικός κυρίως, ανταγωνισμός έρχεται σ’ αντίθεση με προηγούμενα κοινά συμφέρο-ντα. Ιδού, γι’ άλλη μια φορά, άλλη μία ηθική εμπλοκή

κεΦ. 1: εΙΣΑΓωΓΗ κΑΙ ΔΙΑΓωΓΗ 17

του οικονομικού ενεργήματος, όπως θα την συζητή-σουμε στο κεφ. 4.

Άς υπενθυμίσομε όμως οτι η βαθειά υποστασια-κή χαρά του Ήθους είναι μια προφανώς α τ ο μ ι κ ή υπόθεση ενος Ανθρώπου – και μάλιστα μόνον αν έχει μυηθεί σ’ αυτήν την κατηγορία των ηδονών του είναι. Έναντι λοιπόν μιας τέτοιας χαράς, ενας επιχειρημα-τίας-άτομο ενδέχεται να βρεί ενα optimum πράξεων διαφορετικό απο εκείνο που θα υπαγόρευε η μεγι-στοποίηση του χρηματικού κέρδους. ενα Διοικητικό Συμβούλιο μιας επιχείρησης όμως δέν μπορεί (και δέν δικαιούται) να νοιώθει «ενα συναίσθημα». Διοτι απλούστατα έχει διορισθεί απο μετόχους, με τη ρητή υποχρέωση να παραγάγει χρηματικόν πλούτο. Άρα, εκ πρώτης όψεως, η μεσαία έως μεγάλη επιχείρηση δέν μπορεί να παρακάμψει τον κανόνα της μεγιστοποίησης τού χρηματικού κέρδους. Ναί. εκτός άν οι ίδιοι οι κα-ταναλωτές τής επιβάλουν τις δικές-τους αξιακές προ-τιμήσεις, μέσω ενος καινοτόμου μηχανισμού που λέ-γεται επιχειρησιακή κοινωνική Υπευθυνότητα (εκΥ): Ορισμένες επιχειρήσεις, αφουγκραζόμενες τις κρα-τούσες κοινωνικές Αξίες, προβαίνουν σε δαπανηρές ενέργειες στήριξης αυτών των Αξιών, με την ελπίδα οτι μ ε σ ο π ρ ό θ ε σ μ α (βελτιώνοντας τη δημόσια εικόνα τους) θα αυξήσουν αποφασιστικά την πελατεία τους. Αυτό το πολύ ενδιαφέρον φαινόμενο της «μεταστοι-χείωσης» μιας ποιότητας (Αξίες) σε ποσότητα (κέρ-δη), απασχολεί το 5ο κεφάλαιο του βιβλίου.

Έτσι, μ’ αυτά και μ’ αυτά, παίρνουμε επαφή με το κύτταρο της Οικονομίας που είναι η λεγόμενη «επι-


χείρηση» (μικρή ή μεγάλη, υπηρεσιών ή χειροπιαστών προϊόντων, ιδιωτική ή κρατική). Σήμερα, σε μία χώρα του κόσμου μου φαίνεται οτι επιχωριάζει ιδιαζόντως μια υποτιμητική (όταν δέν είναι εχθρική) στάση ένα-ντι της επιχειρηματικότητας – παρ’ όλο που είναι πο-λύ δύσκολο να φαντασθεί κανεις οποιοδήποτε ίχνος Οικονομίας χωρίς εκείνα τα πρόσωπα ή τις μικρές ομάδες που διαθέτουν την έμπνευση, τις γνώσεις, και τις οικονο μίες-τους (μικρές ή μεγάλες), και ορμούν σε πρωτοβουλίες υψηλής διακινδύνευσης. ωστόσο, απ’ τη στιγμή που τέτοια πρόσωπα ή τέτοιες ομάδες θα «επιχειρήσουν», θα έχουν εισβάλλει πολλαπλώς στο κοινωνικό γίγνεσθαι, και επομένως θα αντιμετωπίζουν διλήμματα ηθικού χαρακτήρα. Ιδού γιατί το «ηθικώς επιχειρείν» είναι θέμα κοινωνικοπολιτικό ουσιωδέ-στατο – δέν είναι «ηθικολογία» (που λέν κι οι καθυ-στερημένοι οπαδοί του γαλλικού ποζιτιβισμού τού 19ου αιώνα…). κι αυτό είναι το θέμα του σύντομου 6ου κεφαλαίου.

καίριας σημασίας όμως είναι η ε ι λ ι κ ρ ί ν ε ι α όσων υπόσχεται η επιχείρηση: Άραγε, τα προϊόντα-της (υπηρεσίες ή ένυλα αγαθά) πληρούν τις σχετικές Προ-διαγραφές; Ο έλεγχος της Ποιότητας είναι λοιπόν θεμελιώ δους οικονομικής σημασίας – και δέν είναι τί-ποτ’ άλλο παρά ενα τέστ «ειλικρίνειας» (δηλαδή ενας ηθικός έλεγχος, γι’ άλλη μιά φορά). μια καλοοργα-νωμένη οικονομική μονάδα έχει χειροπιαστό συμφέ-ρον να διασφαλίσει την ποιότητα των προϊόντων της, διοτι άλλως σύντομα θα βρεθεί στη χρεοκοπία ή στη φυλακή. Το επόμενο (έβδομο) κεφάλαιο αυτού του


βιβλίου παρακολουθεί βήμα βήμα την διευθυντική (το management) γι’ αυτήν την Ποιότητα, και υποδεικνύει όλες τις ηθικές συνιστώσες καί αυτού του οικονομι-κού ενεργήματος. Για ν’ αποδειχθεί οτι (όχι μόνον στη γένεση του ενεργήματος αυτού, αλλα και στα σωθικά-του μέσα), ηθικής κατηγορίας είναι τα συστατικά του.

ωστόσο (ή μάλλον, ακριβώς γι’ αυτό) κάμποσες κοι-νωνικές Ομάδες μές στην Ιστορία, ενδέχεται να απο-τύχουν οικονομικώς – είτε αδυνατώντας ν’ αναπτυ-χθούν, είτε χάνοντας οικονομική δύναμη (πέφτοντας σε «κρίση»). ετούτα τα ενδεχόμενα είναι τόσο συχνά, τόσο πολυποίκιλα αιτιολογικώς και τόσο δυσερμήνευ-τα μερικές φορές, ώστε δέν θα μπορούσαν να είναι αντικείμενο μιας ειδικού σκοπού εργασίας ενος πολί-τη που δέν είναι Οικονομολόγος ή Ιστορικός. Απ’ την ειδικότερη όμως σκοπιά αυτού του βιβλίου, ευλόγως αναμένεται οτι ενα μεγάλο μέρος των οικονομικών κρίσεων θα έχουν ηθολογικά αίτια: Πάμπολλες οικο-νομικές επιλογές έχουν λίγο ώς πολύ τον χαρακτήρα ηθικών διλημμάτων, ενω πλήθος οικονομικών διαδι-κασιών ανήκουν στο βασίλειο των ηθικών πράξεων. Άρα συχνότατες και ισχυρές μπορούν να είναι αυτής της κατηγορίας οι στραβοτιμονιές – ιδίως δε όταν συσ-σωρεύονται εν χρόνω.

Ούτως ή άλλως, πάντως, στο σχετικό όγδοο κεφά-λαιο υποστηρίζω οτι η αιτιολόγηση μιας οικονομικής κρίσης ΔεΝ είναι πολιτικής φύσεως: Ακόμα κι όταν λανθασμένες πολιτικές εκτιμήσεις στο παρελθόν συν-έβαλαν στην κρίση, αυτές είναι παρελθόν – άρα υπό-κεινται σε αντικειμενική κρίση, όσο και τα λεπτομερή


οικονομικοτεχνικά δεδομένα του παρελθόντος. «Αντι-κειμενική» κρίση σημαίνει επιστημονική διερεύνηση και συμπέρασμα. Ιδού γιατί ο ρόλος των επιστημόνων σε εποχές οικονομικών κρίσεων ειναι καίριας σημα-σίας – ιδίως προκειμένου να ανακοπεί και ο τουπές των πολιτικάντηδων που κατασπεύδουν συχνά να αλ-λοιώσουν (ή να αγνοήσουν) τα δεδομένα, προκειμέ-νου να προσδώσουν «πολιτική» (δηλαδή αξιακή) ερ-μηνεία σε φαινόμενα αντικειμενικώς περιγράψιμα. Για το συμφέρον της συντε χνίας-τους δηλαδή, προκαλούν δυσπερίγραπτη σύγχυση στους Συμπολίτες μας.

εξ άλλου, μιλώντας για φαινόμενα του Παρελθόντος, θεώρησα σκόπιμο να περιλάβω σ’ αυτό το βιβλίο και μια εργασία ιστορικού χαρακτήρα, η οποία ιχνηλατεί τις σχέσεις της Οικονομίας με την Τεχνολογία στην Αρχαία ελλάδα. Τούτο δε προκειμένου να φωτισθούν κι άλλο οι αλληλοδράσεις του οικονομικού με άλλα ενεργήματα, και να φανεί η απέραντη περιπλοκή των οικονομικών φαινομένων καθώς διαπλέκονται με πλή-θος ιστορικές συγκυρίες. (είν’ αλήθεια πάντως οτι αναζητούσα και μιαν ευκαιρία να δείξω και την αστο-χία παλαιότερων ξένων συγγραφέων που αποφαίνο-νταν οτι τάχα «δέν μπορούμε να μιλάμε για Οικονομία στην Αρχαία ελλάδα»…).

Τέλος, νομίζω οτι σε μια εργασία που αναφέρεται στο ηθολογικό υφάδι της Οικονομίας, δέν έπρεπε να λεί-πει μια ανάλυση ενος σπουδαίου ηθο-οικονομικού φαινομένου που (μαζί με τις Φοροδιαφυγές) κατα-τρώει τα σπλάχνα της πατρίδος μου – και εννοώ τα


ποικιλώνυμα μπαχτσίσια. «ετεροδοσοληψία» το έχω βαφτίσει το φαινόμενο σε προγενέστερες μελέτες μου, η δε Διεθνής Διαφάνεια (ελλάς) προτιμά τον ευρύτε-ρο και ευηχότερο όρο «διαφθορά». μου κάνει ακόμα εντύπωση γιατί οι πρόσφατες ελληνικές κυβερνήσεις διαπραγματεύονταν μόνον με τους δανειστές-μας (ου-σιαστικώς για ν’ αποχτήσομε κι άλλο ξένο χρήμα για να τα βγάλομε πέρα), ενώ καμμιά «διαπραγμάτευση» δεν έγινε με τον ελληνικό λαό, προκειμένου το κράτος να οικονομήσει μερικές δεκάδες δισεκατομμύρια ευρώ κατ’ έτος, πολεμώντας τις Τέσσαρες ενδογενείς κατα-βόθρες που ρουφάνε χρήμα καυτό:

– τις δωροδοκίες,– τη φοροδιαφυγή,– την ιδιοποίηση ΦΠΑ και– τις απάτες στα ασφαλιστικά ταμεία.

Έχομε εδώ να κάνομε με τέσσαρες καραμπινάτες Ανηθικότητες1 (προερχόμενες απο ευρύτατο φάσμα συμπολιτών μας) –κλοπές του ψωμιού των υπολοί-πων– εκτιμώμενης χρηματικής αξίας δεκάδων δισεκα-τομμυρίων κατ’ έτος.

και λέω: Δέν έπρεπε άραγε να τα διαπραγματευ-θούμε αυτά τα χειροπιαστά ζεστά κεφάλαια; με ποιόν; μα, με τον λαό-μας τον ίδιον. μ’ εκείνους που κλέβουν, μ’ εκείνους που συνεργούν, μ’ εκείνους που

1 Αλήθεια, αγαπητοί κύριοι, θα μου το ξαναπείτε καί εδώ εκεί-νο το «άχ, μήν ηθικολογείτε»; Πιστεύετε ακόμα οτι οι κοινω-νίες λειτουργούν χάρις σε κατάλληλο κούρδισμα (θεσμών), εν απουσία των μελών τους;


ανέχονται, αλλα και μ’ εκείνους που μονοπωλούν το ενδιαφέρον-τους μόνον για τους ξένους δανειστές.

Βέβαια, «διαπραγμάτευση» εν προκειμένω είναι σχήμα λόγου. και σημαίνει ετούτα περίπου, τα δύσκο-λα αλλα τόσο καρποφόρα:

– εξαντλητική μελέτη των Τεσσάρων καταβοθρών του λαϊκού πλούτου.

– Συστηματική καλοδιασταυρούμενη καταστολή (φαίνεται οτι μας τά ’πε καί αυτά η τρόικα – αν είναι δυνατόν).

– Ηθοπαιδεία μεσοπρόθεσμη και ρεαλιστική – πρά-ξη μέγιστης πολιτικής σημασίας.

Το Παράρτημα αυτού του βιβλίου αναφέρεται βεβαίως μόνον στη γάγγραινα της ετεροδοσοληψίας (και μάλι-στα μόνον στον πολύπαθο τομέα των Δημοσίων Έρ-γων). ωστόσο, έχω τη γνώμη οτι δίνει δείγμα γραφής χειρισμού αυτής της κατηγορίας των ηθο-οικονομικών φαινομένων, των οποίων η σημασία υποτιμάται απ’ τις πολιτικές μεγαθεωρίες. Άλλωστε, δέν είδατε πώς η σοβιετική νομενκλατούρα κατέφαγε τα θεμέλια του κομμουνισμού – ενώ ο μάρξ δέν φαίνεται να την είχε υπολογίσει σοβαρά μέσα στη θεωρία του;

Ιδού γιατί ετούτο το βιβλιαράκι αποπειράται να συμ-βάλει στη διεύρυνση των συνιστωσών του οικονομικού ενεργήματος, εξετάζοντας την πολυσύνθετη ανατομία του, έτσι ώστε να το στήσει κι ίσως να το στηρίξει απο-δοτικότερα – και κυρίως Ανθρωπικότερα…

2

ΑλλΗλΟΤΟμΙΑ ΟΙκΟΝΟμΙΑΣ κΑΙ ΗΘΙκΗΣ

Α. ΜΙΑ ΜΑΛΛΟΝ ΑΝΟΡΘΟΛΟΓΙΚΗ ΔΙΧΟΣΤΑΣΙΑ

1. Οι παλαιοί οικονομολόγοι μάς διαβεβαίωναν οτι «η Οικονομία αφορά εξακριβώσιμα γεγονότα, ενώ η Ηθική σχετίζεται με αξιολογήσεις και υποχρεώ-σεις». Έμοιαζε έτσι να είναι δυο τελείως ασυσχέ-τιστες δραστηριότητες η Οικονομία και η Ηθική. Βεβαίως, ο ορισμός άφηνε ανοιχτό και το ενδεχόμε-νο ηθικής «αξιολόγησης» της Οικονομίας – κι αυτό πράγματι έγινε. Απ’ τα έξω προς τα μέσα όμως – αναγνωρίζοντας τάχα οτι πρόκειται για δυό ξεχω-ριστές δράσεις. Έτσι γεννήθηκε μια μακρά ιστορία κριτικής ενάντια στις «ανηθικότητες» της Οικονο-μίας.

Πρέπει αμέσως να παρατηρηθεί οτι μεγάλο μέ-ρος αυτής της ιστορίας είναι γεμάτο απο ποικίλες συγχύσεις:

– μια σημαντική κατηγορία κριτικής, εμπνεόμενη απο το αίτημα της κοινωνικής Δικαιοσύνης, αντί να επιτεθεί κατά των πολιτικών καταστάσεων που συνεπάγονται τις οικονομικές ανισότητες,


τα βάζει με την Οικονομία καθεαυτήν!

– μια άλλη εκτεταμένη κριτική αφορά την ίδια την βασική αρχή της Οικονομίας που στηρίζεται στο κέρδος – το οποίο έτσι ενοχοποιείται καθεαυτό ως οιονεί-ανήθικο…

2. Στην πλειονότητά-του, ο σύγχρονος στοχασμός έχει μάλλον αποκαθάρει αυτές τις συγχύσεις. και το μέν αίτημα της κοινωνικής Δικαιοσύνης ισχυροποιείται μάλλον, αλλα τίθεται καθαρότερα ως ζητούμενον στο πλαίσιο του πολιτικού γίγνεσθαι – όπου φυ-σικά η Οικονομία εμφανίζεται ως θεμελιώδης δρα-στηριότητα, υποκείμενη στις πολιτικές ρυθμίσεις. εξ άλλου, οι κατά του ατομικού κέρδους ιερεμιά-δες έχουν μάλλον περισταλεί διεθνώς (εκτός μιάς μόνον ευρωπαϊκής χώρας όπου ακούγεται στεντο-ρεία ακόμη η φωνή των παλαιο ημερολογιτών): με-τά όμως και το κοσμοϊστορικό πείραμα του 20ού αιώνα, γίνεται όλο και περισσότερο δεκτό το εμπει-ρικό συμπέρασμα οτι (i) η επιδίωξη του ατομικού κέρδους είναι σπουδαία πηγή ενέργειας που θέτει σε κίνηση την Οικονομία, αλλά και (ii) αποκλείει πλήθος ανηθικότητες που ενίοτε συγκαλύπτονται κάτω απ’ την αποθέωση του συλλογικού κέρδους (βλ. την νομενκλατούρα ή και την κλεψάνα σε ελ-ληνικούς γεωργικούς συνεταιρισμούς!).

Παρα ταύτα, επειδή καμμιά εντός κοινωνίας δράση δέν μπορεί να είναι εντελώς ανεξάρτη-τη, ευλόγως αναμένεται οτι καί η Οικονομία θα εμπλέκεται με τους γενικότερους ηθοπολιτικούς προβληματισμούς του κοινωνικού πλαισίου εντός του οποίου ασκείται.

κεΦ. 2: ΑλλΗλΟΤΟμΙΑ ΟΙκΟΝΟμΙΑΣ κΑΙ ΗΘΙκΗΣ 25

3. Σ’ αυτό εδώ το κεφάλαιο, η πρόθεσή-μας είναι πρώ-τον να εντοπίσομε (όσο πιό συγκεκριμένα γίνεται) τα σημεία στα οποία η οικονομική Θεωρία και η οικονομική Πράξη σ υ ν α ν τ ώ ν τ α ι με ηθικής κατηγορίας ζητήματα – για τον ίδιο ίσως λόγο για τον οποίον ο Αριστοτέλης περιέλαβε οικονομικά θέματα στο 5ο βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων…

Αρχίζοντας πάντως, έχομε καθήκον να απογρά-ψομε πρώτα τις αναμενόμενες θετικές συναντήσεις Ηθικής και Οικονομίας. Όταν λ.χ. η ηθική πείρα διδάσκει πως η κοινωνική συνεργασία ευοδώνει την Οικονομία, έχομε ήδη μια θετική αλληλόδρα-ση. εξ άλλου, πολλοί οικονομολόγοι θα μας ’πού-νε οτι κανείς δεν εμποδίζει τον οικονομικό παίκτη να κάνει τις επιλογές-του με βάση το σύνολο των συμφερόντων-του, περιλαμβανομένων και των αξι-ακών-του προτιμήσεων.

Ήδη όμως, έχοντας ξεκινήσει (προχείρως έστω) με μερικά αρνητικά και μερικά θετικά σημεία συνά-ντησης, σχηματίζομε μια πρώτη εντύπωση οτι ίσως να μήν είναι ορθολογική η θρυλούμενη διχοστασία Οικονομίας και Ηθικής, κι οτι η πραγματική σχέση-τους ενδέχεται να είναι πιό δ ι α ρ θ ρ ω τ ι κ ή. Αυ-τό θα είναι άλλωστε και το κύριο κλίμα αυτού εδώ του κεφαλαίου. εξ ού και ο τίτλος «αλληλοτομία».

ωστόσο, ενα μέρος των συγχύσεων περι του θέμα-τος ενδέχεται να οφείλεται και στην εννοιολογία των εξεταζομένων κοινωνικών ενεργημάτων. Έτσι, ενώ για την Οικονομία θα μιλήσομε διεξοδικότερα στο μέρος Γ, σκόπιμο θα ήταν να προτάξομε διευ-


κρινίσεις της πολύπαθης έννοιας της Ηθικής – όσο κι άν αυτό ακούγεται φιλόδοξο.

Β. ΠΕΡΙ ΠΟΙΑΣ ΗΘΙΚΗΣ ΓΙΝΕΤΑΙ ΛΟΓΟΣ;

1. Στο πλαίσιο του προβληματισμού αυτού εδώ του κεφαλαίου, η Ηθική δέν θα νοείται ως «υπακοή σε δεδομένον εξωγενή κατάλογο εντολών συμπεριφο-ράς» – ανεξαρτήτως δέ της προελεύσεως αυτού του καταλόγου (θρησκευτικής λ.χ. ή ιδεολογικής). Πρώ-τον διοτι, εννοιολογικώς κατι τέτοιο θα οδηγούσε σε σύγχυση της Ηθικής με το Δίκαιον, και δεύτερον διοτι οι ανταμοιβές που περιμένουν τον υπάκουο, θα μετέτρεπαν την Ηθική σε ενα εμπορικό αλισβερί-σι, κατα τον τολμηρό χαρακτηρισμό του Σωκράτους για τον «ευλαβή» πολίτην (Ευθύφρων, 14 d,e)!

κατα τις αντιλήψεις του συντάκτη αυτών των γραμμών, η Ηθική θα είναι μια (και η κυριότερη) απ’ τις τρείς κατευθύνσεις Αυτοεπιβεβαίωσης του είναι, μαζί με τη Γνωσιακή και την Αισθητική κα-τεύθυνση δηλαδή. και θα αφορά τις σχέσεις του εγώ με το Σύ – ενος «εγώ» άλλωστε που έχει κυ-ριολεκτικά δομηθεί και με υλικά του Σύ, κατα τη βρεφική ηλικία. Αλλα κι αργότερα, η Αυτοσυνειδη-σιακότητά-μου θρέφεται καθως καθρεφτίζομαι στα «μάτια» του Άλλου – ενω αποδομείται (μέχρις αυ-τισμού) εάν βρεθώ στην απομόνωση μιας φυλακής ολοκληρωτικού καθεστώτος…

με τέτοια δομητικά δεδομένα, εύλογη είναι η ενδόμυχη αγαπητική ορμή-μου προς τον Άλλον, πο-


λύ δε περισσότερο που αργότερα θα διαπιστώσω εμπειρικά και την τεράστια σημασία της Αλληλεγ-γύης εις όφελος της άλλης πλευράς της υποστάσε-ως που είναι η Αυτοσυντηρησία-μου.

κι όμως, έξω απ’ τον Παράδεισο (εδώ δηλαδή στο αλώνι της Αυτογνωσίας1 που αποκτάται μόνον διαλεκτικά), θα αναφανούν σχεδόν απ’ την αρχή του βίου τα αντιφατικά περιστατικά. Στην Αυτο-συντηρησία: ενας Άλλος ενδέχεται να μου φάει το ψωμί. Στην Αυτοεπιβεβαίωση: η ήσσων προσπά-θεια μπορεί να σε γλιστρήσει απ’ την «κλήση» στην «κτήση», απ’ τον «εναγκαλισμό» στον «κα-ταναγκασμό». Όλη λοιπόν αυτή η πολύπλαγκτη και επιούσια σχέση-μου με τον Πλησίον θα ανήκει στο βασίλειο της Ηθικής. ενα βασίλειο βαθύτατης υπαρξιακής σημασίας, όπου λίγοι ζούν μονίμως, πολλοί μπαινοβγαίνουν, ενώ άλλοι μένουν μονίμως απ’ έξω: Προτιμούν το «κατέχειν» αντί του «είναι», την παχυντική ασφάλεια αντί για τη λεπτή ηδονή του ήθους.

2. Αλλα, τί μπορεί να σε ελκύσει στον «αγαθό βίο», άν υποθέσομε οτι δέν καταδέχεσαι τα μεταθανά-τια πιλάφια; Απάντηση: με τραβάει η μύχια ευχα-ρίστηση όταν «με νοιώθει» ο Άλλος· με τραβάει η ανακούφιση που νοιώθω όταν απαλύνω τον πόνο ή την πείνα του Διπλανού· με συγκλονίζει η βαθειά συγκίνηση την ώρα που στερούμαι κάτι σπουδαίο

1 Γένεσις, Γ 22: «και είπεν ο κύριος, ιδού έγινεν ο Αδάμ ως είς εξ ημών εις το γιγνώσκειν το καλόν και το κακόν»…


προκειμένου να προστατέψω την επόμενη γενιά (ουσιαστικώς συν-χαίρομαι, δηλαδή συν-γεύομαι, εδώ και τώρα τη χαρά των Άλλων εκεί και ύστερα!).

Όλα τούτα τα ηδέα συναισθήματα παρουσιάζουν τα ακόλουθα κοινά χαρακτηριστικά – όλα εμπειρι-κώς/βιω ματικώς τεκμηριούμενα:

– Αυξάνουν την ολβιότητά μου– είναι αναπαλλοτρίωτα– είναι σάν να έχω απλώσει την ύπαρξή-μου και

ζώ πολλές ζωές συγχρόνως!

είναι άραγε αρκετή αυτή η έλξη, ώστε να προτιμή-σει κανεις τον λεγόμενον «αγαθό βίο» μ’ όλες τις άλλων κατηγοριών στερήσεις που συνεπάγεται; Δέν ξέρομε· γι’ άλλους είναι, γι’ άλλους δέν είναι – για μερικές φορές ή για πάντα. είναι θέμα μύησης (την προτιμώ απ’ τον υποτιμητικό «εθισμό») και ευαι-σθησίας.

Γι’ αυτό και οι κοινωνίες μας (κι όλες οι κοι-νωνίες, σ’ όλην την Ιστορία) είναι περιβόλια ηθο-ανηθικότητας2. και μάλιστα ανεξαρτήτως των υπόλοιπων χαρακτηριστικών των Ατόμων που τις απαρτίζουν: μόρφωση δηλαδή, πλούτος, ωμορφιά κ.λπ. – ένδειξη και τούτο της ι δ ι ο σ υ σ τ α σ ί α ς του ηθικού ενεργήματος.

3. Για το αντικείμενο του παρόντος κεφαλαίου όμως, μεγαλύτερη σημασία θα είχε να περιγράψομε εδώ

2 και δέν ακούνε τον Δαρβίνο που μας διαβεβαίωνε οτι ηθοσυνε-κτικές ομάδες ζώων παρουσιάζουν σημαντικό εξελικτικό πλεο-νέκτημα – έστω και ως διανοητικό επιχείρημα…


τις αντιλήψεις του γράφοντος για τα κριτήρια επι-λογής του πράττειν3, όταν τούτο συνεπάγεται βέ-βαιες ή πιθανολογούμενες επιπτώσεις στους Άλ-λους.

Προς τούτο δέν διαθέτομε τίποτε απολύτως πει-στικότερο και εμπειρικώς επαληθευσιμότερο απο το κριτήριο του ευρέως ωφελιμισμού (κεω), το οποίο στηρίζεται σε εναν ευρύτατο κατάλογο Ανα-γκών του είναι – αναγκών πάσης φύσεως, αυτο-συντηρησιακού ή αυτοεπιβεβαιωτικού χαρακτήρα: Όχι μόνον το «ψωμί και το κεραμίδι» δηλαδή, αλλα και οτιδήποτε παράγει γνωσιακή, αισθητική ή ηθι-κή ικανοποίηση. Οι περισσότερες όμως Ανάγκες είναι α ν τ ι φ α τ ι κ έ ς μεταξύ τους: λ.χ. η χάρα-ξη του νέου δρόμου θα στοιχίσει περισσότερα (θα έχεις δηλαδή λιγότερα κρεβάτια απόρων στο παι-δικό νοσοκομείο) εάν δέν θέλομε να φαίνεται το τραύμα που αφήνει στον λόφο μας (αισθητική ανά-γκη κόντρα στην ηθική). Ή, τα νέα σχολικά βιβλία φέτος θα είναι πιό ολιγοσέλιδα, προκειμένου να αυξηθούν οι συντάξεις των ασθενών διδασκάλων (ηθική κατά γνωσιακής ανάγκης). Ή, θα επεκτεί-νομε τις εγκαταστάσεις αιολικής ενέργειας για να φθηνύνει το ρεύμα χωρίς περιβαλλοντική ρύπανση (επιβίωση, κατά ψευδο-αισθητικών αιτιάσεων). Ή, θα αγοράσω φέτος καινούργιο πανωφόρι για το

3 Πόσο δίκιο έχουν όσοι και σήμερα αποφεύγουν τον όρο Ηθι-κή, και χρησιμοποιούν τον όρο «Πρακτικός λόγος»: Για ν’ αποφεύγονται αξιολογικοί χαρακτηρισμοί, κάθε επιλεγείσα Πράξη που σχετίζεται με το Σύ, θα ενέχει απλώς «ηθικόν» χα-ρακτήρα.


παιδάκι-μου ή θα στείλω τα λεφτά για εμβόλια για τα παιδιά της Αφρικής; Ηθική ανάγκη, κατά άλλης ηθικής ανάγκης).

Παρατηρήστε παρακαλώ πρώτα οτι σ’ όλα αυτά τα παραδείγματα (και σ’ όσα άλλα θέλετε4), υπάρχει πάντοτε μια οικονομική διάσταση – ένδειξη του γε-γονότος οτι, θέλουνε δεν θέλουνε οι επιστήμονες, η Οικονομία συνδιαπλέκεται με αξιακού χαρακτή-ρος αποφάνσεις – και δέν είναι μια ανεξάρτητη αυ-τόματη μηχανή. Αλλα περι τούτου στα επόμενα.

Άς επανέλθομε όμως στον υπο συζήτηση κεω: «Πώς αποφασίζω στην κάθε μιά περίπτωση τέ-τοιων διλημμάτων;». Πρώτον, άς υπενθυμίσομε οτι οι έτοιμοι εξωγενείς κώδικες συμπεριφοράς (σεβα-στοί εμπειρικοί κανόνες ιστορικού παρελθόντος), δέν θα μπορούσαν να μας βοηθήσουν και πολύ εν προκειμένω! (Έχει μεγάλη σημασία η συνειδητοποί-ηση αυτής της αδυναμίας, ώστε να ενθαρρυνθούν και ορισμένοι θρησκευτικοί ηγέτες να γίνουν λίγο ανθρωπινότεροι απ’ το διακήρυγμά-τους «όχι στον οικογενειακό προγραμματισμό στην Αφρική»).

Δεύτερον, άς υπενθυμίσομε επίσης οτι όσες χι-λιάδες σελίδες κι αν γράψουν οι φιλόσοφοι της με-ταηθικής, θα είναι πάντα δύσκολο να αγνοήσουν την απεικονίσιμη πλέον (χάρις στην σύγχρονη εικο-

4 Ναί, θα μπορούσε κανεις να κατασκευάσει και μερικά ακραία περιστατικά ηθικών διλημμάτων χωρίς εμφανές οικονομικό υφάδι. Όπως λ.χ. στην περίπτωση όπου διερωτώμαι ποιόν απ’ τους δυό κινδυνεύοντες απο πνιγμό να σώσω: τον ολιγότερο ή τον περισσότερο ευφυή. Τα περιστατικά αυτά πάντως, δέν συνιστούν κρίσιμη μάζα ηθικού προβληματισμού.


νιστική νευροφυσιολογία) συγκίνηση του εγκεφά-λου, η οποία κορυφώνεται πρίν απ’ την απόφανση5.

Γι’ αυτές και γι’ άλλες αιτιολογήσεις (δημοσι-ευμένες αλλού και άλλοτε), υποστηρίζω οτι ο κεω

δέν προκύπτει απο μια εξωτερική ερμηνευτική θε-ωρία, αλλ’ είναι αποτέλεσμα ατομικής εκάστοτε εμπνεύσεως, προκειμένου να μεγιστοποιήσει την ευχαρίστηση που θα νοιώσει τελικά το εν διλήμματι Άτομο, την ίδια τη στιγμή που αποφασίζει. Αυτή άλλωστε είναι η Παράδεισός του!

4. Ο αντίλογος είναι εύκολος: «μα, έτσι γίνεται χάος – ο καθένας, υπο τις ίδιες συνθήκες, θα παίρνει τις αποφάσεις που του γουστάρει»!

Απάντηση: μα, πρώτον, έτσι πράγματι γίνεται στην Πράξη· διοτι πράγματι ποικίλουν απο άν-θρωπο σε άνθρωπο η μύηση στο γλυκό κρασί του Ήθους, κι η ευαισθησία. Δεύτερον, στα απλούστε-ρα (τα πολύ συχνότερα) ηθικά διλήμματα, η παγκό-σμια ιστορική πείρα αποδεικνύει οτι η πλειονότη-τα των ανθρώπων δίνει τις ίδιες απαντήσεις, που συμ πίπτουν με τους γνωστούς συμβιοτικούς κανό-νες. επομένως, ας μήν ανησυχούν όσοι (ορθότατα άλλωστε) σέβονται την πολύτιμη πείρα των παρα-δόσεων. Αλλ’ ας μή μας πιάνει όμως κι επιστημο-νομανία: Θα ήταν πολύ προκλητικό να θέλομε να

5 Στόχος του νέου κλάδου της «Νευροοικονομικής» (neuroeco-nomics) φαίνεται να είναι να μελετήσει τη «διαδικασία λήψεως αποφάσεων μέσα στον εγκέφαλο και την εκτίμηση της διακιν-δύνευσης, με τη βοήθεια της λειτουργικής μαγνητικής τομο-γραφίας (fMRI)».


καθυποτάξομε στον ορθό λόγο όλα όσα ανεγνωρι-σμένως ανήκουν στον κόσμο των Αξιών. κατι τέ-τοιο θα ήταν αντίθετο προς την ίδια τη φύση του Ανθρώπου. Αντιθέτως, η επιστήμη έχει καθήκον να κ α τ α ν ο ή σ ε ι το πλαίσιο των αξιακών λειτουρ-γιών. Να εμπλουτίσει τις γνώσεις-μας γύρω απ’ τις διαδικασίες παραγωγής των Αξιών του καθενός μας, χάρις στις οποίες άλλωστε (για όσους απο μάς μοχθήσανε να τις αποχτήσουνε), διαθέτομε κι εναν εμπειρικό μπούσουλα συμπεριφοράς τις περισσό-τερες φορές. εναν μπούσουλα όμως που είναι δι-κός-μας, δέν είναι κατάλογος εξωτερικών διαταγών τις οποίες άλλωστε θα τείναμε να τις παραβαίνομε (φαρισαϊκώς δέ…).

Ιδού εν ολίγοις τα ερμηνευτικά και συμπερι-φορικά πλεονεκτήματα αυτής της περι «Ηθικής» πιθανής θεω ρίας.

Θα ιδούμε σε λίγο πώς οι ηθικές-μας επιλογές συνδιαπλέκονται αρρήκτως με τις λεγόμενες «οικο-νομικές» μας επιλογές.

Γ. ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

1. Άς ξεκινήσομε απ’ τον συνήθη ορισμό της Οικονο-μίας ως δραστηριότηταςα) παραγωγής και β) διανομής εντός Αγοράςγ) αγαθών (μέσων ή υπηρεσιών),δ) δραστηριότητας τελούμενης απο άτομα


(i) αυτόνομα(ii) ορθολογικά(iii) και μεγιστοποιούντα την ωφέλειά τους.

2. Η εναντίον της «οικονομοκρατίας» κριτική υπο-θέτει συνήθως την ακόλουθη ερμηνεία των χρησι-μοποιηθέντων όρων – ερμηνεία που αποδίδεται σε μιαν «ακραία», «δεξιά», «νεοφιλελεύθερη» άποψη6:

α) Η παραγωγή μπορεί να γίνεται οπουδήποτε και οποτεδήποτε. επομένως μπορεί και να αλλάζει τόπον άνευ ετέρου, αρκεί να μειώνει το κόστος παραγωγής.

β) Η παροχή των αγαθών γίνεται με οικονομικήν αντιπαροχή. επομένως όποιες υπηρεσίες προ-σφέρονται αμισθί (π.χ. φροντίδες ασθενών, ηλι-κιωμένων ή παιδιών που δέν αμείβονται ή όλο το κίνημα του εθελοντισμού), δέν νοούνται εντός της σφαίρας της Οικονομίας.

γ) «Αγαθά» είναι κυρίως τα λεγόμενα «σκληρά» οικονομικά προϊόντα (τρόφιμα, ένδυση, φάρμα-κα, ενέργεια, μεταφορές, κατοικία, προστατευτι-κά έργα κ.λπ., ενίοτε δέ και περίθαλψη, θεάμα-τα και άλλα). Πάντως, δέν περιλαμβάνονται τα αχρεωστήτως καταναλισκόμενα Περιβαλλοντι-

6 Πρέπει βέβαια να παρατηρηθεί οτι τέτοιες «ακραίες» θέσεις όλες μαζί, δέν τις βρίσκει κανείς εύκολα στη σύγχρονη βιβλι-ογραφία. Βρίσκει όμως πολλές απ’ αυτές κατα καιρούς, η δε σωρευτική συγκέντρωσή-τους εδώ είναι ενδεικτική ορισμένων τάσεων μόνον. Δέν εκφράζει αναγκαστικά ενα ενιαίο υπαρκτό ιδεολόγημα.


κά αγαθά που σχετίζονται με μια Διατηρήσιμη Ανάπτυξη. εξ άλλου, δέν περιλαμβάνεται ούτε η ικανοποίηση βασικών ανθρωπικών Αναγκών όπως λ.χ. η ελευθερία, η διασφάλιση επαρκών διαπροσωπικών σχέσεων ή η αισθητική απόλαυ-ση κ.ά., όταν και εάν όλα ετούτα επηρεάζονται απο μια οικονομική επιλογή. (Τούτο όμως συμ-βαίνει συχνότατα…).

δ) Οι ιδιότητες των δρώντων ή υπεισερχομένων Ατόμων νοούνται περίπου ως εξής:

– Η «Αυτονομία»-τους κατα τις επιλογές στις οποίες θα προβούν νοείται ως πλήρης απαλ-λαγή απο ενδεχόμενες στρεβλωτικές πιέσεις απο ηγέτες, παραδόσεις ή και διαφημίσεις.

– Η «Ορθολογικότητά»-τους (στη θεωρία) θε-ωρείται βέβαιη, ως η ικανότητά-των δηλαδή να κρίνουν αντικειμενικώς τα δεδομένα με τις Αρχές της λογικής ή με βάση θεμελιωμένες «προτιμήσεις», οι οποίες όμως να είναι ευρέ-ως γνωστές (και αντιληπτές κι απ’ την οικονο-μική θεωρία).

– Η «μεγιστοποίηση της ωφέλειάς»-τους ανα-φέρεται εμμέσως στην ομολογούμενη ποικι-λία των «κερδών» και «ζημιών» που αναμέ-νονται ως αποτελέσματα μιας οικονομικής δράσης. Αναφέρεται δηλαδή στην αδυναμία να εκφράσομε τ’ αποτελέσματα τούτα σε μιάν κοινή μονάδα, ώστε με την αλγεβρική άθροι-ση των τιμών-τους να είναι απευθείας εφικτή η σ ύ γ κ ρ ι σ η των συνεπειών διαφόρων υπο


κρίσιν οικονομικών δράσεων. Για να καταστεί λοιπόν εφικτό κατι τέτοιο, οφείλομε να αντι-στοιχίζομε σε κάθε δράση ένα7 μέγεθος (σύν-θετης) «ωφέλειας» που απολαμβάνομε, έτσι ώστε να ανακαλύπτομε τελικώς ποία οικο-νομική δράση οδηγεί στην «μέγιστη» τέτοια σύνθετη ωφέλεια. Στην τρέχουσα οικονομική θεωρία, πάντως, η μόνη ωφέλεια στην οποίαν στηρίζεται η λήψη των αποφάσεων θεωρείται συνήθως το χρήμα.

3. με αυτά τα εναρκτικά δεδομένα, γεννώνται νομίζω ήδη ορισμένες επιφυλάξεις για την γενική εφαρμο-σιμότητα της επιστημονικής μεθόδου στον τομέα των Οικονομικών. Ιδού μια πρώτη διατύπωση αυ-τών των επιφυλάξεων, κατ’ αντιστοιχίαν προς τις συνιστώσες του ορισμού της §1:

α) Η υπόθεση εργασίας «η οικονομική δράση μπο-ρεί να ασκείται οπουδήποτε και οποτεδήποτε» εμπεριέχει την αξιακή προϋπόθεση: «ανεξαρ-τήτως των συνεπειών στην τοπική κοινωνία απ’ όπου η δράση θα παύσει ενδεχομένως λει-τουργούσα»8. Προσοχή: Η παρατήρηση αυτή, βέβαια, δέν είναι δεοντολογική, αλλα απλώς υπενθυμίζει μια πραγματικότητα: μιά απ’ τις

7 Το πώς θα επιτευχθεί κατι τέτοιο, δέν είναι προς το παρόν πολύ σαφές. Θα χρειασθεί να επανέλθομε.

8 μαζική ανεργία και πολιτισμική κατάπτωση στην μικρή κλίμα-κα του χώρου όπου ήταν εγκαταστημένη λ.χ. μια μετοικήσασα βιομηχανία.


προϋποθέσεις λειτουργίας της Οικονομίας του προηγηθέντος ορισμού δέν είναι καθαρά επιστη-μονικού χαρακτήρος – αφού η λειτουργία αυτή «προϋποθέτει» μια μετακύληση κόστους απο μιάν Ομάδα σε μιαν άλλη Ομάδα (αξιακού χαρα-κτήρα προϋπόθεση εφαρμογής της οικονομικής θεωρίας).

β) Ομολογείται οτι το πεδίον εφαρμογής της πα-ρεπόμενης οικονομικής θεωρίας είναι λειψό: Η θεμελιώδης σημασία του τεράστιου9 σε έκταση τομέα των υπηρεσιών φροντίδας που μένει εκτός Αγοράς, καθώς και ο γιγαντούμενος ρόλος του πολυειδούς εθελοντισμού, μπορούν να προκαλέ-σουν αναλόγως πολύ μεγάλα σφάλματα στη λή-ψη αποφάσεων που στηρίζονται σε οικονομικούς υπολογισμούς επι πεδίου εσφαλμένου εύρους.

γ) είναι κοινός τόπος για τον σύγχρονο στοχασμό η αναγνώριση ο λ ό κ λ η ρ ο υ του καταλόγου των Ανθρωπικών Αναγκών – καί στην αυτοσυ-ντηρησία, αλλά καί στην αυτοεπιβεβαίωση. και αναφέρομαι εδώ ειδικότερα στις μεγάλες ανά-γκες-μας στη γνωσιακή, την ηθική και την αι-σθητική κατεύθυνση του είναι. Η ικανοποίηση όμως των Αναγκών αυτής της κατηγορίας είναι εν πολλοίς αξιακού χαρακτήρα – και απ’ αυτήν την άποψη δέν θα μπορούσαν να γίνουν αντικεί-

9 μια πρώτη ένδειξη της κρυμμένης οικονομικής σημασίας του τομέα της φροντίδας παρέχει το κόστος μισθοδοσίας και συ-ντήρησης των (διακοσίων χιλιάδων, ίσως;) μεταναστριών που υπηρετούν στα σπίτια και τα νοσοκομεία μας στην ελλάδα…


μενο «επιστημονικής» μεθόδου ανάλυσης. είναι λοιπόν κατανοητόν γιατί έμειναν απ’ έξω απ’ την τρέχουσα Οικονομική Θεωρία – έτσι όμως η Θεωρία αυτή δέν μπορεί να ισχυρισθεί οτι ερμη-νεύει και υπηρετεί «καθολικώς» τον Άνθρωπο…

δ) εύλογον είναι να διαπιστώνονται περισσότερες εγγενείς αδυναμίες στην κρατούσα οικονομική θεωρία, όσο πλησιάζομε προς τις έμβιες συνι-στώσες του ορισμού της – δηλ. τα οικονομικώς δρώντα Άτομα, τον περιώνυμο χιμαιρικό Homo economicus.

(i) Η θεωρητικώς αναγκαία «αυτονομία»-του δέν φαίνεται να είναι πρακτικώς εφικτή. Η κοινωνική ψυχολογία διαπιστώνει οτι μεγά-λο ποσοστό ατόμων σε διάφορες κοινωνι-κές Ομάδες και ιστορικές συγκυρίες κάνουν επιλογές με οικονομικές συνέπειες: υπο τον φόβο ηγετών, υπο την πίεση βλαβερών πλέον παραδόσεων ή και υπο την επιρροή απάν-θρωπων διαφημίσεων. Οι οικονομικές δρά-σεις τέτοιων ατόμων δύσκολα θα μπορούσαν να πληρούν την προϋπόθεση των «αυτόνο-μων» υποκειμένων.

(ii) Η υπόθεση της «ορθολογικότητας» των Παι-κτών δέν ορίζεται εύκολα, δοθέντος οτι οι αρχές της λογικής συνιστούν αρκετά αφηρη-μένες έννοιες, που δύσκολα εφαρμόζονται απ’ όλους-μας στην καθημερινή ζωή. και η δυσχέρεια αυτή αυξάνεται υπο τα δεδομένα της προηγούμενης και της επόμενης υποπα-


ραγράφου: Διοτι, πράγματι, δέν είναι σαφές πώς μπορούμε να διαχειρισθούμε με «λογι-κήν» συνέπειαν δεδομένα τα οποία είναι ήδη επηρεασμένα απ’ τις ενδεχόμενες «εκτός ξηράς λογικής» διαθέσεις μας10. Αλλα στο νόημα της «ορθολογικότητας» πρέπει να επανέλθουμε, διοτι επιδέχεται μια σημαντική εννοιολογική διεύρυνση.

(iii) Έτσι, φθάνομε στην γνωστή στην επιστη-μολογία αχίλλειο πτέρνα των μεγαθεωριών, στην ανάγκη εν προκειμένω της οικονομικής θεωρίας να διαχειρίζεται το αντικείμενό-της συναρτήσει μιάς και μόνον απλής παραμέ-τρου «κέρδους».

Στην πραγματικότητα όμως, είναι ποικι-λότατες και συχνά α ν τ ι φ α τ ι κ έ ς οι αν-θρώπινες ανάγκες που περιμένουν την ικα-νοποίησή τους – άρα είναι ποικίλες και οι υπάρχουσες κατηγορίες «κέρδους». Πολλές απ’ αυτές είναι ευχερώς μεταφράσιμες σε κοινή μονάδα: είναι το χρήμα. Πράγματι, η διαθεσιμότητα χρήματος μπορεί να ικανοποι-ήσει ανάγκες

– τροφής, ένδυσης και κατοικίας,– περίθαλψης, καθώς και– φιλανθρωπικής διάθεσης, αλλα και

καλλιτεχνικής παρόρμησης.

10 Τα δέ «ζωώδη ένστικτα» που τόσο σημαντικά λαμβάνονταν υπόψη στη θεωρία τού Keynes, δέν είναι παρα μέρος μόνον αυτών των εξωλογικών διαθέσεων.

ΣΗμεΙωΣΗ · 2017. 7. 31. · Το βιβλιαράκι αυτό υποστηρίζει...

Documents

Transcript of ΣΗμεΙωΣΗ · 2017. 7. 31. · Το βιβλιαράκι αυτό υποστηρίζει...