ΛΟΓΙΑ ΤΗΣ... ΠΟΛΗΣ

17

ΠΟΛΗ: «Ο συμβιβασμός της ισορροπίας»

Το αδόμητο με το δομημένο, το γεμάτο με το άδειο,

το κινούμενο με το ακίνητο, το μικρό με το μεγάλο,

ο πολίτης ως κλίμακα, δράση, ποιότητα,

σημείο αναφοράς.

Αναλύουμε το περίβλημα για να προβάλουμε

αυτό που κρύβει μέσα του: τη ΖΩΗ.

Η ίδια η «ουσία» - το περιεχόμενο, η δομή της πόλης απαιτεί και αποτελεί μορφή συνύπαρξης.

Εξ ορισμού στην πόλη συγκλίνουν λειτουργίες και άτομα, που συνυπάρχουν, συλλειτουργούν, αλληλοσυμπληρώνονται, αλληλεξαρτώνται και η ύπαρξή τους προϋποθέτει την παρου-σία των άλλων.

Η πόλη επομένως συντίθεται από ενότητες συμπληρωματι-κές και αλληλοεξαρτώμενες, από αυθύπαρκτα ανεξάρτητα μό-ρια, με τάσεις ελκτικές σε σχέση με δεδομένες ισορροπίες.

Η πόλη στηρίζεται στη συλλογικότητα και στη δημιουργι-κή-δυναμική ανοχή.

logia tis polis011s126.indd 17 6/7/10 3:14:27 PM

ΣΠΥΡΟΣ ΤΣΑΓΚΑΡΑΤΟΣ

18

Ζητούμενο 1ο: Ο καθορισμός των ισορροπιών

Για να κατανοήσουμε το πλέγμα των επιμέρους δυνάμεων που θα πρέπει να ισορροπούν σε μια δεδομένη σχέση, θα πρέπει να καταγράψουμε τις υφιστάμενες κύριες αντιθέσεις.

Αντίθεση αποτελεί η σχέση εγκαταστάσεων εργασίας με εκείνες της κατοικίας. Οι παραγωγικές εγκαταστάσεις έχουν την τάση να εγκαθίστανται σε αυτόνομους, ομογενείς (από άποψη χρήσεων) χώρους, που προσφέρονται για μελλοντικές επεκτά-σεις και ολοκληρώνονται με συναφείς-συμπληρωματικές χρή-σεις.

Έχουν την τάση να εγκαθίστανται σε ενιαίες ομογενείς ζώ-νες, όπου ασκείται η παραγωγική δραστηριότητα χωρίς όχλη-ση από άλλες λειτουργίες.

Σημαντικός παράγοντας που συμβάλλει στην ανάπτυξή τους είναι η κυκλοφοριακή τους σύνδεση με δίκτυο υπερτοπικών κυκλοφοριακών αξόνων, όπως και το πλήθος και η ποιότητα των εξυπηρετήσεων που προσφέρονται στο εσωτερικό της ζώ-νης όπου είναι εγκατεστημένες ή που βρίσκονται στην άμεση περιοχή επιρροής.

Η κατοικία έχει αυτόνομο τρόπο οργάνωσης και δομής, που συγκροτείται από συνοικίες, γειτονιές, ενότητες, που δέχονται τις απαραίτητες συμπληρωματικές χρήσεις κοινωνικής υποδο-μής (υγεία, πρόνοια, παιδεία, αθλητισμό, πράσινο κτλ.). Η εσω-τερική δομή της έχει την τάση να αποκλείει την εγκατάσταση άλλων λειτουργιών (ιδίως υπερτοπικού χαρακτήρα).

Ταυτόχρονα βέβαια η κατοικία αποτελεί πρωταρχική-κύρια

logia tis polis011s126.indd 18 6/7/10 3:14:27 PM

ΛΟΓΙΑ ΤΗΣ... ΠΟΛΗΣ

19

ανάγκη και γι’ αυτό εγκαθίσταται, εξαπλούται-αναπτύσσεται όπου και όπως βρεθεί χώρος, ανάλογα με τις δυνατότητες και τις επιτακτικές ανάγκες των χρηστών της.

Η κλίμακα των ενοτήτων της τη διαφοροποιεί από την ενι-αία κλίμακα της πόλης, αλλά και από την κλίμακα της δομής άλλων δραστηριοτήτων. Έτσι μια γειτονιά ή συνοικία είναι ένα μεγάλο εκτατικά σύνολο μικρών μονάδων, ενώ το κέντρο της πόλης ή μια παραγωγική ζώνη είναι ένα σύνολο, μικρό εκτα-τικά, μεγάλων μονάδων (σε μέγεθος, σημασία ή επιρροή).

logia tis polis011s126.indd 19 6/7/10 3:14:28 PM

ΣΠΥΡΟΣ ΤΣΑΓΚΑΡΑΤΟΣ

20

Αντίθεση αποτελεί η οργάνωση του μητροπολιτικού κέ-ντρου της πόλης ή των κέντρων υπερτοπικής σημασίας, με τα διάσπαρτα τοπικά κέντρα, τα συγκροτήματα εξειδικευμένων δραστηριοτήτων (π.χ. ζώνες αναψυχής) και όλα τα παραπάνω με τις ζώνες κατοικίας και άλλων υποδομών.

Τα υπερτοπικά κέντρα έχουν συγκροτημένη, συμπαγή και συγκεντρωτική δομή, που συνδυάζεται με πολυλειτουργικό-τητα και πολλαπλότητα εγκαταστάσεων, μορφών και χαρακτή-ρα, με τάσεις να αποδιώχνουν την κατοικία (και τις εξυπηρε-τήσεις της) και τις παραγωγικές δραστηριότητες.

Αντίστροφα τα τοπικά κέντρα έχουν γραμμικό χαρακτήρα –ταινιακό–, ενταγμένο στην πραγματικότητα της αγοράς, με αυ-ξημένη προσαρμοστικότητα και εύκολη μετακίνηση στο χώρο.

Αντίθεση αποτελεί η διάρθρωση και η διαμόρφωση του κοινωνικού ιστού.

Η πολυσχιδής μορφή των πόλεων, που εκφράζεται με επι-μέρους διχασμούς σε κάθε έκφανσή της, αποτελεί το εκρηκτι-κό υπόβαθρο στην αστική πραγματικότητα.

Οι γειτονιές των υψηλών εισοδημάτων, με τις γειτονιές των μικρομεσαίων επαγγελματιών και υπαλλήλων, τις εργατικές, των ανέργων και των μεταναστών διαφοροποιούνται, συνυπάρ-χουν, ανταγωνίζονται, δημιουργώντας περιοχές, στο εσωτερι-κό της πόλης, άλλων ταχυτήτων, χαρακτήρα, προβλημάτων.

Εκφάνσεις αυτής της αντίθεσης η πυκνότητα δόμησης, η αι-σθητική, ο δημόσιος ελεύθερος χώρος – το πράσινο, η παρο-χή κοινωνικών υποδομών, αλλά και η γκετοποίηση, η βία, τα κοινωνικά αδιέξοδα.

logia tis polis011s126.indd 20 6/7/10 3:14:28 PM

ΛΟΓΙΑ ΤΗΣ... ΠΟΛΗΣ

21

Επιμέρους αντίθεση αποτελεί το κυκλοφοριακό δίκτυο με τις εξυπηρετήσεις του, όπως επίσης και η ύπαρξη αυτόνομων σημα-ντικών μονάδων ανάπτυξης πολιτισμού, αναψυχής, πρασίνου.

Κάθε μία από αυτές τις αντιθέσεις προκαλεί προαπαιτούμε-να για την ισορροπία και τη λειτουργία της πόλης.

Κάθε μία από τις αντιθέσεις προβάλλει τη δική της πραγμα-τικότητα ως κυρίαρχη, ως καθοριστική στην αρμονική εξισορ-ρόπηση της πραγματικότητας της πόλης.

Η ισορροπία στην ανάπτυξη και στη δομή του αστικού ιστού δεν μπορεί παρά να διέρχεται από τη συνύπαρξη, την αλληλεξάρτηση, την πολύπλοκη συλλειτουργικότητα των αντι-θέσεων σε κάθε σημείο της πόλης, χωρίς αποκλεισμούς, με στόχο τη συγκατοίκηση και τη συνολική εξέλιξη-αναβάθμιση.

Ζητούμενο 2ο: Η πολιτική ουσία της οργάνωσης της πόλης

Παραθέσαμε την άποψη ότι η πόλη εμπεριέχει την έννοια του συνόλου, της σύγκλισης, της συνύπαρξης λειτουργιών, ατό-μων, αντιθέσεων.

logia tis polis011s126.indd 21 6/7/10 3:14:28 PM

ΣΠΥΡΟΣ ΤΣΑΓΚΑΡΑΤΟΣ

22

Οι αντιθέσεις, που συνοπτικά παρουσιάστηκαν, δεν μπο-ρούν να συνυπάρξουν και να συλλειτουργήσουν σε μια πόλη που ως μοντέλο ανάπτυξής της (και σχεδιασμού της) έχει απο-κλειστικά την ελεύθερη αγορά (laissez-faire). Το μοντέλο δη-λαδή που στηρίζεται στην τεχνητή δημιουργία υπεραξίας γης και μέσω αυτής στην τυχαία εγκατάσταση χρήσεων και λει-τουργιών, με στόχο το οικονομικό κέρδος.

Αντιπροσωπευτικό και βίαιο παράδειγμα αποτελεί η δημι-ουργία υπερτοπικών δραστηριοτήτων και εγκαταστάσεων (που δημιουργούν μια νέα πραγματικότητα και επηρεάζουν τη δο-μή και τη λειτουργία της πόλης), διασπώντας τον αστικό και κοινωνικό ιστό, διαστρέφοντας την εξέλιξή της, καταστρέφο-ντας τη λεπτή ισορροπία της συνύπαρξης των αντιθέσεων.

Η επικράτηση της επιθετικότητας και της πραγματικότητας των υπερτοπικών δραστηριοτήτων χωρίς έλεγχο, σχεδιασμό, ισορ-ροπία, πληρότητα (μείξη χρήσεων), προϋποθέσεις είναι το φαι-νόμενο της κρίσης που πολλές σύγχρονες πόλεις βιώνουν· κρί-ση που παρουσιάζεται στη μείξη των λειτουργιών της πόλης, στην κίνηση, στην κυκλοφορία, στη μορφή και στη δομή της πόλης.

Αυτό είναι το φαινόμενο όπου οι σύγχρονες πόλεις διχάζο-νται ακόμα περισσότερο, με τις υποβαθμισμένες και προβλη-ματικές περιοχές να βυθίζονται στα αδιέξοδα, ενώ οι υποτιθέ-μενες αναβαθμισμένες, σε σύντομο χρονικό διάστημα, να ξε-περνιούνται (χωρίς να αποδίδουν τα αναμενόμενα οφέλη), να εγκαταλείπονται σταδιακά στην υποβάθμιση, για να επεκτα-θούν οι υπερτοπικές συγκεντρώσεις σε νέους χώρους (με νέ-ες εγκαταστάσεις) και να ανακυκλώνεται το κέρδος.

logia tis polis011s126.indd 22 6/7/10 3:14:28 PM

ΛΟΓΙΑ ΤΗΣ... ΠΟΛΗΣ

23

Η σημερινή μορφή της πόλης και οι συνεχείς ανακατατάξεις και παρεμβάσεις που υφίσταται απεικονίζουν και εγκαθιστούν την πολιτική της εγκατάλειψης της κοινωνικότητας και της συλ-λογικότητας και την αντικατάστασή της με τον ανταγωνισμό, την ατομικότητα, την επιβίωση μέσω του μεγαλύτερου κέρ-δους, χωρίς έλεγχο, σε βάρος των υπολοίπων, με δύο λόγια την ιδεολογία της ελεύθερης αγοράς.

Άλλωστε η μορφή, ο χαρακτήρας και η δομή της πόλης, σε κάθε χρονική-ιστορική στιγμή, απεικονίζει πιστά το υπάρχον πολιτικό σύστημα, με τις προτεραιότητες και τις αξίες του.

Σε αντίθεση-αντιπαράθεση με αυτό το μοντέλο θεωρούμε ότι η βασική κυρίαρχη αντίθεση που πρέπει να οδηγεί την πο-λιτική (τα μέτρα, το σχεδιασμό, τις παρεμβάσεις, τις επιλογές) της οργάνωσης και της δομής της πόλης αποτελεί η διάρθρω-ση και η διαμόρφωση του κοινωνικού ιστού.

Προτεραιότητα θα πρέπει να αποτελεί η άμβλυνση των αντι-θέσεων των κοινωνικών ανισοτήτων, όπως αυτές παρουσιά-ζονται στο χώρο, με πολυλειτουργικότητα και πολυμορφία στις μονάδες οργάνωσης της κατοικίας (συνοικίες, γειτονιές), με ενι-αία κριτήρια κάλυψης των κοινωνικών απαιτήσεων σε υποδο-

logia tis polis011s126.indd 23 6/7/10 3:14:28 PM

ΣΠΥΡΟΣ ΤΣΑΓΚΑΡΑΤΟΣ

24

μές, με ενιαία χωρικά κριτήρια ανάπτυξης χρήσεων και δρα-στηριοτήτων, με σχεδιασμό που να υπόκειται μεν στις ανάγκες της αγοράς (σύγχρονης και δυναμικής, χωρίς προκαταλήψεις), αλλά που θα εντάσσεται στο σύνολο της πόλης, θεωρούμενης ως ενότητας, και θα ακολουθεί τις ανάγκες του περιβάλλοντος και των πολιτών.

Κύριο μέλημα θα πρέπει να αποτελέσει η ανάκτηση της συλ-λογικότητας (που προϋποθέτει την αλληλεγγύη και τη δημι-ουργική ανοχή) στη σύνθεση των κοινωνικών ανισοτήτων και δεδομένων, όπως παρουσιάζονται στο χώρο.

Αυτή άλλωστε η δράση θα επιτρέψει όχι μόνο την εξισορ-ρόπηση της ανάπτυξης των λειτουργιών στον αστικό ιστό, τη βελτίωση της ποιότητας ζωής και την προστασία του περιβάλ-λοντος (αφού δεν θα απαξιώνονται, υποβαθμίζονται και εγκα-ταλείπονται δομημένοι χώροι και παράλληλα θα αποφευχθεί η αέναη επέκταση της δόμησης που καταλαμβάνει νέους ελεύ-θερους χώρους), αλλά και την ανάκτηση και τη σταθεροποίη-ση της σημασίας και της αξίας, καθώς και την ανάδειξη των ήδη υφιστάμενων εγκαταστάσεων (και επενδύσεων) προς όφε-λος της πόλης.

logia tis polis011s126.indd 24 6/7/10 3:14:28 PM

ΛΟΓΙΑ ΤΗΣ... ΠΟΛΗΣ

25

«Η πόλη σαν οντότητα»

Βασική και επίμονη αντίφαση που με απασχόλησε, από τη στιγ-μή που συνειδητοποίησα την πόλη και το περιβάλλον της, που βίωσα ως χρήστης την καθημερινότητα αλλά και τις ιδιαίτερες σημαντικές στιγμές της, ήταν από τη μια ο θαυμασμός της αι-σθητικής, η φιλική προσέγγιση στο περιβάλλον, στην κλίμακα και στο χαρακτήρα, στο ιστορικό και παραδοσιακό κομμάτι της, και από την άλλη η αποξένωση, η ψυχρότητα, η αδιάφο-ρη προσέγγιση, που οδηγεί σε γρήγορο ξεπέρασμα στο σύγ-χρονο τμήμα της.

Τι είναι δηλαδή αυτό που διαφοροποιεί το ιστορικό κέντρο, την παραδοσιακή γειτονιά ή οικισμό, την παλιά πόλη (με τα μνη-μεία και τις αναφορές τους, με την κλίμακα και το «χρώμα» τους) και τα κάνει να ασκούν μια έντονη ελκτική τάση, να αποτελούν τον πιο φιλικό τόπο, να προσφέρουν χώρο κατάλληλο για δη-μιουργία, έμπνευση, ανάταση, αναψυχή, από τις σύγχρονες ζώ-νες της πόλης, που λειτουργούν σχεδόν αδιάφορα, μάλλον ανα-γκαστικά, αφού καλύπτουν και πρέπει να καλύπτουν ανάγκες.

Μετά από περιπλάνηση, διαπιστώσεις, αναθεωρήσεις, ταξί-

logia tis polis011s126.indd 25 6/7/10 3:14:28 PM

ΣΠΥΡΟΣ ΤΣΑΓΚΑΡΑΤΟΣ

26

δι στο χώρο και στο χρόνο κατέληξα στο ότι: Η «παλιά», η με-σαιωνική - η αναγεννησιακή, η παραδοσιακή πόλη έχει μια ομοιομορφία. Ενσωματώνει ιστορικές διαδρομές, βιώματα, ίχνη που αφομοιώνονται, προβαλλόμενα ως σημεία αναφο-ράς. Ξεκινά από μικρή κλίμακα και με την αργή πάροδο του χρόνου κτίζεται σε πολλά στρώματα, αποκτώντας διαχρονικό-τητα από το καθημερινό, το συνηθισμένο, το ανθρώπινο.

Τα κτίρια διαφοροποιούνται, διατηρούν όμως το ενιαίο σύ-νολό της, τη συνολική εικόνα σαν επιμέρους κομμάτια ενός νο-ητού μεγάλου συνόλου.

Οι διαφοροποιήσεις τους, ευκρινείς, περιορίζονται στα δια-κοσμητικά στοιχεία. Το gabari, οι αναλογίες, οι επιμέρους ανα-

logia tis polis011s126.indd 26 6/7/10 3:14:29 PM