ΓΙΩΡΓΟΣ Π. ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣ

ΟΙ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ Μ. ΠΑΠΑΜΑΥΡΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ ΓΙΑ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥΣ ΣΤΟ ∆Ι∆ΑΣΚΑΛΕΙΟ ΛΑΜΙΑΣ (1928-1932)

Το ∆ιδασκαλείο Λαµίας ιδρύθηκε το 1914. Τα είκοσι χρόνια της λειτουργίας του κύλησαν ανάµεσα σε πολλά και σηµαντικά γεγονότα: εθνικά ( ∆ιχασµός, Α΄ Παγκόσµιος πόλεµος, Μικρασιατική Καταστροφή, ανώµαλη πολιτική ζωή, οικονοµικές κρίσεις κ.λ.π.) και εκπαιδευτικά (διαµάχη ρευµάτων συντήρησης απέναντι στην ανανεωτική άποψη φωτισµένων παιδαγωγών και άλλων πνευµατικών ανθρώπων της εποχής εκείνης). Κύλησαν και µέσα στα δικά του πολλά προβλήµατα, όπως π.χ. αυτά της έλλειψης κατάλληλου διδακτικού προσωπικού, διδακτηρίου και άλλων απαραίτητων για την εκπλήρωση των σκοπών του χώρων, βιβλίων, οργάνων. Η ύπαρξή του εξ άλλου σε µια επαρχιακή πόλη, όπου τα κάθε είδους ζητήµατα και προβλήµατα µεγεθύνονταν στον κοινωνικό της µικρόκοσµο, έκαναν τη λειτουργία του δυσκολότερη. Παρ’ όλα αυτά ευτύχησε να έχει στη διεύθυνσή του, κατά διαστήµατα, τρεις γνωστούς Έλληνες παιδαγωγούς: τον Ιωάννη Σκουτερόπουλο, το ∆ηµήτριο Μωραϊτη και το Μιχάλη Παπαµαύρο, που επιτέλεσαν σε αυτό σηµαντικό έργο.

Στα χρόνια που το διηύθυνε ο τελευταίος (1928-1933), έγιναν πολλές κι ενδιαφέρουσες προσπάθειες για την εφαρµογή των πρωτοπόρων παιδαγωγικών του ιδεών, βοηθούντος και του γεγονότος της ύπαρξης µεγάλου αριθµού µαθητών, λόγω της παράλληλης λειτουργίας τότε 3τάξιου και 5τάξιου ∆ιδασκαλείων. Μερίδα όµως συντηρητικών της Λαµίας, υποκινούµενη από αντίστοιχους κύκλους της πρωτεύουσας, τον πολέµησε µε λύσσα, προβάλλοντας τις γνωστές, στερεότυπες σε τέτοιες περιπτώσεις, ψευδείς κατηγορίες. Η ύπαρξη όµως στην Κυβέρνηση του κόµµατος των Φιλελευθέρων λειτουργούσε ως ανάχωµα στις επιθέσεις κι έτσι ο Μ.Παπαµαύρος µπόρεσε να εφαρµόσει τα προγράµµατά του έως το 1933. Η άνοδος τότε στην εξουσία του Λαϊκού Κόµµατος έλυσε τα χέρια των πολεµίων του, µε αποτέλεσµα να επανέλθουν µε εντονότερες επιθέσεις, να επιτύχουν την απόλυσή του και τη διακοπή µιας (ακόµα) σηµαντικής προσπάθειας για την αναβάθµιση της Παιδείας µας. Η υπόθεση Παπαµαύρου υπήρξε κι αυτή µια µαύρη σελίδα, συνέχεια

2

των αντίστοιχων της περιόδου εκείνης: Αθεϊκών Βόλου, Μαρασλειακών, ∆ιδασκαλειακών κ.α1. ΟΙ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ ΚΑΙ Η ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥΣ ΣΤΗ ΛΑΜΙΑ

Ο Μ. Παπαµαύρος κατά τη διάρκεια της εξάχρονης παραµονής του στη Γερµανία (1913-1919) είχε γνωρίσει από “πρώτο χέρι”, θα λέγαµε, τις έντονες διεργασίες στους κόλπους της γερµανικής κοινωνίας την περίοδο εκείνη και τις πρωτοπόρες παιδαγωγικές προσπάθειες που, από τις αρχές του 20ου αιώνα, είχαν αρχίσει να αναπτύσσονται. Οι περισσότερες από αυτές έθεταν ως κέντρο τους την κοινοτική διάσταση της σχολικής ζωής και της διδασκαλίας, µε διάφορους βαθµούς ελευθερίας. Ο ίδιος µάλιστα είχε εργαστεί για κάποια χρονικά διαστήµατα σε τέτοια πρωτοπόρα σχολεία όπως, στο “Εξοχικό Παιδαγωγείο” του Herman Lietz στη Haubinda της Θουριγγίας και στο «Ινστιτούτο» του Dir. Butter στο Hibschberg της Σιλεσίας. Επίσης είχε παρακολουθήσει τη δουλειά του Πειραµατικού ∆ηµοτικού Σχολείου της Πλατείας του Αγίου Γεωργίου στη ∆ρέσδη, του πρότυπου σχολείου του Κούνεβιτς, προαστίου της Λειψίας, του Hauslehreschule του B. Otto στο χωριό Λιχτερφέλντε του Βερολίνου, της «Ελεύθερης Σχολικής Κοινότητας» του G. Wineken, του Hugo Gaudig κ.α. Το µοντέλο στο οποίο είχε καταλήξει ο Παπαµαύρος (και περιγράφεται κυρίως στα δηµοσιεύµατά του της προπολεµικής περιόδου) δεν ήταν απλώς ένα θεωρητικό κατασκεύασµα, µα µια δοκιµασµένη στην πράξη πρόταση, κυρίως από τις προσπάθειές του στο Μαράσλειο ∆ιδασκαλείο, όπου υπηρέτησε ως υποδιευθυντής, άµεσος και στενός συνεργάτης του διευθυντή Αλ. ∆ελµούζου. Ας δούµε όµως κάποιες από τις βασικές απόψεις του, όπως τις ανέπτυξε στα δυο βιβλία του: “Η Σχολική Κοινότητα” (Αθήνα 1928) και «∆ιδαχτικές αρχές του Σχολείου Εργασίας – Είκοσι γράµµατα στον Έλληνα δάσκαλο» (Λαµία 1930), και πως προσπάθησε να τις εφαρµόσει στο ∆ιδασκαλείο Λαµίας.

1 Για το ∆ιδασκαλείο Λαµίας και τη δράση του Μ. Παπαµαύρου σ’ αυτό βλέπε περισσότερα στα παρακάτω: Χάρη Σακελλαρίου: «Μ. Παπαµαύρος- η ζωή-οι διώξεις- το έργο του», Αθήνα 1985, Gutenberg Γιώργου Σταυρόπουλου: «Ιστορία του ∆ιδασκαλείου Λαµίας», περιοδικό «ΦΘΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ», τ.4/1983 Φύκα Περικλή: «Εκπαίδευση και Μ. Παπαµαύρος στη Λαµία (1928-1933)», περιοδικό «ΦΘΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ», τ.6/1985 Η πιο πλήρης όµως και εµπεριστατωµένη µελέτη για το ∆ιδασκαλείο Λαµίας έχει γραφεί από τον καθηγητή του Π.Τ.∆.Ε. στο Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας Χαρ. Χαρίτο και τους συνεργάτες του και αναµένεται να εκδοθεί σύντοµα.

3

Α. ΓΕΝΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ 1. Σχολείο και ζωή πάνε πάντα µαζί. Το σχολείο πρέπει να προπαρασκευάζει τους τροφίµους του για τη ζωή. Σκοπός του είναι να δώσει στην κοινωνία τέτοιους ανθρώπους που: α) να είναι ικανοί να προσανατολίζονται και να αγωνίζονται στη σηµερινή πολύπλοκη ζωή και β) να εργάζονται δηµιουργικά, ο καθένας από τη θέση του, για την εξύψωση και την πρόοδο του λαού τους. 2. Τις αρετές που απαιτούνται για τη ζωή µες στην κοινωνία πρέπει το σχολείο να τις εµβάλει στις ψυχές των παιδιών. Αυτό όµως δεν µπορεί να γίνει µε τη διδασκαλία. ∆εν είναι κάτι που πρέπει το παιδί να µάθει για να το ξέρει, µα πράγµατα που πρέπει να τα ζήσει. Κι αυτό θα επιτευχθεί αν το σχολείο µετατραπεί σε µικρή κοινωνία, σε σχολική κοινότητα. 3. Έµβληµα του Σχολείου Εργασίας: όχι το ποσό των γνώσεων, µα το ποσό της εργασίας που καταβάλλει ο µαθητής για να βρει µόνος του τις γνώσεις. Η αξία και τα αποτελέσµατα της διδασκαλίας εκτιµώνται από τη δράση του µαθητή. 4. Μέθοδος εργασίας σε κάθε µάθηµα είναι η µέθοδος που εφαρµόζεται στην έρευνα της αντίστοιχης επιστήµης. Β.ΑΡΧΕΣ ΟΜΑ∆ΙΚΗΣ-ΚΟΙΝΟΤΙΚΗΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΤΗΣ ∆Ι∆ΑΣΚΑΛΙΑΣ Β1. Αρχή της Συνεργατικής Κοινότητας2, όπου όλη η τάξη αποτελεί µια οµάδα συνεργαζόµενη. Οι µαθητές έχουν λόγο στη διαµόρφωση της διδασκαλίας. Την κανονίζουν µαζί µε το δάσκαλο. Η εξέταση των διαφόρων θεµάτων γίνεται µε συζήτηση. Ο καθένας ελεύθερα εκφράζει τη γνώµη του, που θα πρέπει όµως να είναι στηριγµένη µε λογικά επιχειρήµατα. Γενικές αρχές συζήτησης α. Τίθεται το πρόβληµα β. Ακολουθεί συζήτηση – ακούγονται οι αρχικές γνώµες γ. Με την κριτική απορρίπτονται οι πιο αδύναµες από αυτές δ. Οι υπόλοιπες συζητιούνται µία- µία ε. Καταλήγουµε σε λογικά συµπεράσµατα Β2. Αρχή της Κατανοµής και Συγκέντρωσης της ∆ιδασκαλίας3. Σύµφωνα µε αυτήν, στα παιδιά παρουσιάζεται ένα πρόβληµα που πρέπει να λύσουν (δηλ. τίθεται ένα ερώτηµα προς απάντηση). Για να λυθεί, πρέπει να κάνουν ορισµένη διανοητική ή χειροτεχνική εργασία, ως εξής: α. Τίθεται το πρόβληµα β. Η εργασία χωρίζεται σε τµήµατα (ανάλογα µε το είδος και το περιεχόµενο του προβλήµατος) – η τάξη χωρίζεται σε οµάδες 2 «∆ιδαχτικές αρχές του Σχολείου Εργασίας…», σ.128-134 3 ό.π. σ.145-140

4

γ. Κάθε τµήµα το αναθέτουµε σε µια οµάδα που το εξετάζει µόνη της δ. Μετά το τέλος της εργασίας τους, κάθε οµάδα ανακοινώνει την εργασία που έκανε, καθώς και το πόρισµά της. Η ανακοίνωση γίνεται από ένα µέλος της (εισηγητής), ενώ τα υπόλοιπα παρακολουθούν και αν τους ζητηθεί δίνουν σχετικές πληροφορίες. ε. Μετά τις εισηγήσεις όλων των οµάδων η, αρχικά κατανεµηµένη, εργασία τώρα συγκεντρώνεται. Έτσι η τάξη έχει µπροστά της όλη την εργασία και κάθε µαθητής έχει πάρει µέρος σε ένα τµήµα της. στ. Η τάξη έχοντας µπροστά της συγκεντρωµένη την εργασία τη συζητά και την κρίνει.

1η οµάδα παρουσίαση Α΄ τµήµατος

2η οµάδα παρουσίαση Β΄ τµήµατος

3η οµάδα παρουσίαση Γ΄ τµήµατος

4η οµάδα παρουσίαση ∆΄ τµήµατος

Η εργασία συγκεντρωµένη συζητείται από ολόκληρη την τάξη και κρίνεται.

4η οµάδα

1η οµάδα

4η οµάδα µελετά το ∆΄ τµήµα

3η οµάδα µελετά το Γ΄ τµήµα

2η οµάδα µελετά το Β΄ τµήµα

1η οµάδα µελετά το Α΄ τµήµα

∆΄ τµήµα

Β΄ τµήµα

Γ΄ τµήµα 3η οµάδα

2η οµάδα Θέµα εργασίας (κατανοµή σε:)

Σύνολο µαθητών (κατανοµή σε:)

Α΄ τµήµα

5

Β2α. Η θεωρητική πρόταση για το µάθηµα της Ιστορίας Στο βιβλίο του Μ. Παπαµαύρου προτείνεται ως εξεταζόµενη ενότητα: «Η ζωή των Ελλήνων στην Τουρκοκρατία»4. 1. Η ενότητα χωρίζεται σε θέµατα (σε τοµείς): α. Κοινωνική ζωή β. Οικονοµική ζωή γ. Θρησκευτική ζωή δ. Πνευµατική ζωή 2. Η τάξη χωρίζεται σε οµάδες όσες και τα θέµατα. 3. Κάθε οµάδα αναλαµβάνει να ερευνήσει ένα θέµα. 4. Οι µαθητές χρησιµοποιούν τη µέθοδο του ιστορικού και καταφεύγουν σε ιστορικές πηγές, σε ιστορικά µνηµεία και στην παράδοση (ήθη, έθιµα, παροιµίες, µύθους, δηµοτικά τραγούδια κ.α.). Τις πηγές τις προτείνει ο δάσκαλος. Όπου δεν υπάρχουν, καταφεύγουν σε σχετικές γνωστές µονογραφίες και σε έσχατη ανάγκη σε εγχειρίδια ιστορίας. 5. Όταν τελειώνει την εργασία, έρχεται στην τάξη και την ανακοινώνει. 6. Το εγχειρίδιο δεν πρέπει να χρησιµοποιείται στα αρχικά στάδια, γιατί δίνει έτοιµη τη γνώση. Θα χρησιµοποιηθεί στο τέλος, όχι για να µάθουν το µάθηµά τους από αυτό, µα για να βλέπουν την εργασία συγκεντρωµένη. Β2β. Πώς εφαρµόστηκε στο ∆ιαδασκαλείο Λαµίας

1. Χωρίζεται η ιστορία σε µεγάλες αυτοτελείς ενότητες. 2. Κάθε ενότητα εξετάζεται από πέντε διαφορετικές απόψεις (κύκλους):

α. πολιτική β. οικονοµική γ. κοινωνιολογική δ. αισθητική ε. ωφελιµιστική

3. Η τάξη χωρίζεται σε 5µελείς οµάδες. 4. Κάθε οµάδα εξετάζει όλους τους κύκλους, ερευνώντας πηγές, βιβλία,

λεξικά, εγκυκλοπαίδειες. 5. Αξιολογούνται τα στοιχεία και βγαίνει το τελικό συµπέρασµα της οµάδας. 6. Ένας από κάθε οµάδα το ανακοινώνει στην τάξη, εισηγούµενος ένα µόνο

κύκλο. 4 ό.π. σ.136-138

6

7. Ακολουθεί συζήτηση και βγαίνει το τελικό συµπέρασµα. 8. Κάθε ενότητα µπορεί να εξεταστεί και σε δύο ή τρία µαθήµατα. Πιο πολλές όµως λεπτοµέρειες για το πώς εφαρµοζόταν το µοντέλο αυτό

διδασκαλίας στην τάξη µας περιγράφει ο τότε µαθητής της Β΄ τάξης του Τριτάξιου ∆ιδασκαλείου (και αργότερα γνωστός συγγραφέας και εκδότης) Χαρίλαος Μηχιώτης5:

«[…] ∆εν εξετάζουµε την ιστορία έτσι όπως είναι χωρισµένη στο βιβλίο σε

µονοσέλιδα, δισέλιδα ή τρισέλιδα κεφάλαια, µα χωρισµένη από µας, σε µεγάλες αυτοτελείς περιόδους. Περιόδους, που µπορούµε να πούµε, πως ξεχωρίζει η µία από την άλλη µε τα διάφορα κύρια γνωρίσµατά τους. Εξετάζουµε π.χ. την Βυζαντινή Ιστορία. ¨όταν θα φθάσουµε στην περίοδο που περιλαβαίνει τους χρόνους «ακµής της αυτοκρατορίας», παίρνουµε τότε και την εξετάζουµε µαζί όλοι αυτήν την περίοδο απ’ τις διάφορες απόψεις της, που θ’ αναφέρουµε πιο παρακάτω. Η περίοδος αυτή ξεχωρίζει µε όλα τα στοιχεία της απ’ τ’ άλλο µέρος της Ιστορίας µε τα κύρια γνωρίσµατά της. Γι’ αυτό και εξετάζεται χωριστά. Πώς θα την εξετάσουµε όµως την ατόφια αυτή περίοδο;

Από πέντε διαφορετικές απόψεις, τις παρακάτω: Από πολιτική άποψη (πολιτικός κύκλος), από οικονοµική άποψη (οικονοµικός

κύκλος), από κοινωνιολογική άποψη (κοινωνιολογικός κύκλος), από αισθητική άποψη (αισθητικός κύκλος) και τελευταία από ωφελιµιστική γενική άποψη.

Ας δούµε χωριστά τι εξετάζουµε στον κάθε κύκλο: Στον πρώτο κύκλο εξετάζουµε την πολιτική άποψη της περιόδου αυτής. ∆ηλαδή θα βρούµε τα όρια του κράτους, τη στιγµή που παρουσιάστηκε ο πρώτος αυτοκράτορας της εποχής αυτής, που θα µας χρειαστούν στο τέλος να βρούµε το αποτέλεσµα που ήρθε στην έκταση του κράτους στο τέλος της περιόδου. Θα βρούµε τα εσωτερικά γεγονότα, τις πολιτικές, θρησκευτικές κ.λ.π. έριδες και τελειώνοντας αυτά µπαίνουµε στα εξωτερικά γεγονότα. Εδώ θα δούµε γενικά τα γεγονότα, που έχουν απ’ έξω την αιτία τους. Επιδροµές, πολέµους κ.λ.π. που έγιναν την εποχή αυτή χωριστά µε κάθε εχθρικό λαό απ’ την αρχή ως το τέλος της περιόδου. Έτσι τελειώνουµε τον πρώτο, τον πολιτικό κύκλο, αφού γνωρίσουµε κάθε ζήτηµα πολιτικό που έγινε την εποχή αυτή κι αφού µαζί µ’ αυτά γνωρίσουµε τη γενιά των αυτοκρατόρων.

Και µπαίνουµε τώρα στο δεύτερο, τον οικονοµικό κύκλο. Εδώ θα εξετάσουµε την οικονοµική κατάσταση γενικά του κράτους που αναγκαστικά, αν αφήσουµε τ’ άλλα ειδικά αίτια, θα πηγάζει από προηγούµενα πολιτικά δεδοµένα. Ένας λαός π.χ. που κάνει πολέµους, δείχνει απ’ την µια µεριά καλή οικονοµική κατάσταση κι απ’ την άλλη

5 Περιοδικό «Εργασία και Ζωή», έκδοση ∆ιδασκαλείου Λαµίας, τ.1/1932, σ. 9-12

7

εξάντληση έπειτα απ’ το τέλος του πολέµου. Κι απ’ την οικονοµική έπειτα κατάσταση θα εξαρτηθεί η πρόοδος και η βαθµίδα της βιοµηχανίας του και του εµπορίου του.

Και τελειώνοντας τον οικονοµικό κύκλο µπαίνουµε στον κοινωνιολογικό κύκλο. Εδώ πια αρχίζουµε να γνωρίζουµε άλλα ωφέλιµα έργα που έγιναν αυτή την εποχή, εκτός απ’ τους πολέµους, τους αυτοκράτορες κ.λ.π. Εξετάζουµε το πολίτευµα (τι πολίτευµα γενικά είχαν αυτή την εποχή, πώς διοικούσαν στις διάφορες περιφέρειες κ.λ.π.) τις κοινωνικές τάξεις (ήταν χωρισµένος σε κοινωνικές τάξεις ο λαός, σε ποιες και ποιο το χαρακτηριστικό τους), τη νοµοθεσία (τι νόµους είχαν, µήπως προστέθηκαν κι άλλοι νόµοι και ποιοι), τη θρησκεία (τι θρησκεία είχαν, ποιοι οι θεµελιώδικοι θρησκευτικοί τους νόµοι, µήπως έπαθε καµιά µεταρρύθµιση αυτή την εποχή), την Παιδεία (τι µάθαιναν τα παιδιά αυτή την εποχή,, πώς κι από ποιους, ποιο µακρινό σκοπό επεδίωκαν). Την ασχολία των κατοίκων (σε τι ασχολούνταν κύρια) και τον ιδιωτικό τους βίο. Το εµπόριο και τη βιοµηχανία (σε ποιο βαθµό βρίσκονταν, το είδος τους, τη διαµόρφωση που πήρε αυτή την εποχή), τα γράµµατα και τις επιστήµες (ποιο είδος επιστήµης διακρινόταν αυτή την εποχή, τι γράµµατα είχαν, τι ανάπτυξη είχαν, µήπως δόθηκε καµιά ιδιαίτερη ώθηση σε κανένα είδος επιστήµης ή γραµµάτων) και την Ιστορία (ποιοι Ιστορικοί ήταν αυτή την εποχή, τι θέµατα έπαιρνε καθένας τους. Έτσι τελειώνουµε τον κοινωνιολογικό κύκλο αφού γνωρίσουµε το κοινωνικό και ιδιωτικό βίο του λαού.

Κι ερχόµαστε στον αισθητικό κύκλο. Ο κύκλος αυτός είναι κείνος που, σ’ αυτόν, θα µας κάµει να γνωρίσουµε , όσο βέβαια µπορέσουµε περισσότερο, τον πνευµατικό κόσµο του λαού και δε διστάζω να πω, βαθύτερα τον πολιτισµό του. Θα εξετάσουµε εδώ τη λογοτεχνία , την ποίηση και πεζογραφία, τα µυθιστορήµατα κ.τ.λ. (σε ποιο σηµείο βρισκόταν, τι θέµατα έπαιρναν, πώς τα περίγραφαν, πού διατρίβουν περισσότερο, µήπως διαµορφώθηκε κανένα νέο είδος τους την εποχή αυτή), τις καλές τέχνες, δηλ. την Αρχιτεκτονική, τη Γλυπτική, τη Ζωγραφική, τη ∆ιακοσµητική (ποια ανάπτυξη είχαν, ποια ήταν τα γενικά τους χαρακτηριστικά, πώς εκτελούνταν, µε τι όργανα δηλ.) και τη Μουσική (σε ποιο σηµείο βρισκόταν, τι διαµόρφωση πήρε).

Μένει τώρα ο τελευταίος κύκλος που είναι ο σπουδαιότερος και που θα µπορέσουµε να κατατοπιστούµε γενικά στην εποχή. Θα εξετάσουµε αν τα παραπάνω στοιχεία, που βρήκαµε στους διάφορους κύκλους, ο παραπάνω πολιτισµός, πληρώνει όλες τις ανάγκες του λαού της εποχής. Έχει δηλ. αρκετά στοιχεία, που να µπορεί να ζει όπως ζητά ο άνθρωπος της εποχής; Ως ποιο σηµείο πληρώνονται οι ανάγκες του; Κι ακόµα, πέτυχε ο σκοπός κάθε πολιτιστικής διαµόρφωσης αυτή την εποχή; Θα δούµε ακόµα εδώ και το αποτέλεσµα που ήρθε στα όρια του κράτους αυτή την εποχή- που το ανέφερα και στην αρχή: περιορίστηκαν δηλ. τα όρια του κράτους αυτή την εποχή ή απλώθηκαν περισσότερο; Εδώ τέλος θα χαρακτηρίσουµε και τους αυτοκράτορες της εποχής ανάλογα µε τα έργα τους.

Αυτό είναι το γενικό περίγραµµα στην εξέταση κάθε Ιστορικής περιόδου. Απ’ αυτές τις απόψεις εξετάζουµε, ερευνάµε την Ιστορία.

8

Έχουµε ακόµα χωριστεί σε οµάδες. Η τάξη µας χωρίστηκε σ’ οµάδες που κάθε µια αποτελείται από πέντε µαθητές, απ’ όσες δηλ. πλευρές εξετάζουµε την κάθε περίοδο. Όλες οι οµάδες εξετάζουν όλους τους κύκλους. Ερευνώντας σε πηγές: άλλες Ιστορίες, Λεξικά (Εγκυκλοπαιδικό), την Εγκυκλοπαίδεια κ.τ.λ. βρίσκουµε όλα τα στοιχεία που µας ζητά κάθε κύκλος.

Αφού κρίνουµε -κάθε οµάδα χωριστά- κάθε τι που βρίσκουµε, βγάζουµε το συµπέρασµα, που το κρατάµε σε σηµείωση, σε κάθε κύκλο και ένας απ’ την κάθε οµάδα αναλαβαίνει να µιλήσει στην τάξη απάνω σ’ έναν κύκλο που θα’ ναι ο εισηγητής σ’ αυτόν. Έτσι κάθε οµάδα -όπως είπα και παραπάνω- έχει εργαστεί σ’ όλους τους κύκλους και έχει ένα µαθητή εισηγητή σε κάθε κύκλο.

Με την κάθε ιστορική περίοδο έτσι εξετασµένα πηγαίνουµε στο σχολείο. Ο κ, καθηγητής ορίζει ένα µαθητή, που παίρνει τη θέση του στην έδρα και διευθύνει τη συζήτηση. Έπειτα ορίζει την οµάδα που θα κάµει την ανακοίνωση µε τον εισηγητή της. Αυτός µόνο επιτηρεί και περιορίζει, όπου πρέπει, τη συζήτηση. Έπειτα απ’ την ανακοίνωση της εργασίας της οµάδας αυτής σ’ αυτόν τον κύκλο, αρχίζει η συζήτηση πάνω σ’ όσα λέχτηκαν και βγαίνει το τελειωτικό συµπέρασµα.

Πρέπει να σηµειωθεί πως η εξέταση κάθε περιόδου θα ξοδέψει πολλά µαθήµατα. Και κάθε κύκλος ακόµα µπορεί να ξοδέψει και δυο και τρία µαθήµατα, µα αδιάφορο. Φτάνει να βγει η ιστορική αλήθεια. Κι ασφαλώς θα βγει έπειτα από συζήτηση και γενική κρίση.» Β2γ.Πώς εφαρµόστηκε στο Πρότυπο του ∆ιδασκαλείου Γράφει σχετικά η τότε δασκάλα του Προτύπου ∆έσποινα Γουργιώτου στο περιοδικό του ∆ιδασκαλείου «ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΖΩΗ»6 : «Η πείρα µου κι οι διάφορες µελέτες µου σε νεότερα παιδαγωγικά βιβλία µε οδήγησαν στην απόφαση να διδάξω σύµφωνα µε τις αρχές του Σχολείου Εργασίας. Κι έτσι στην τάξη µου (∆΄ του Πολυταξίου Προτύπου) έχω λίγον καιρό που διδάσκω έτσι, όσο µπορώ βέβαια. Η αλήθεια είναι, ότι από τα αποτελέσµατα, που µέχρι σήµερα έχω βγάλει, είµαι ευχαριστηµένη. Και να πώς εργάζοµαι: Έχω χωρίσει τα παιδιά της τάξης µου, που είναι όλα- όλα είκοσι δύο (22), σε τέσσερες (4) οµάδες. Οι δυο έχουν από πέντε (5) παιδιά , οι άλλες δυο από έξι (6). Η κάθε οµάδα έχει ορίσει τον οµαδάρχη της. Τις οµάδες αυτές τις έκαµα για να βοηθήσω τα παιδιά στις µελέτες τους. Επίσης, το τονίζω αυτό, κάθε µέρα εκλέγεται, ή από µένα ή από τα ίδια τα παιδιά, ένας µαθητής για να διευθύνει τη συζήτηση 6 «Εργασία και Ζωή», τ1/1932, σ.14-15

9

(διευθυντής συζήτησης) και που κατά τη συζήτηση των διαφόρων µαθηµάτων κατέχει τη θέση του δασκάλου του. Ο δάσκαλος, αν είναι ανάγκη, θα κάθεται δίπλα του για να τον βοηθά σε καµιά δύσκολη στιγµή, ή αφήνει τη θέση του αυτή και κάθεται µε τους µαθητές του σαν ένας απλός ακροατής, ή και κάποτε συζητητής. Ο διευθυντής της συζήτησης είναι υποχρεωµένος να έχει µελετήσει πολύ καλά τα µαθήµατα τόσο, που ό,τι δεν το ξέρουν τ’ άλλα παιδιά, να τους το λέει αυτός. Κι αν βέβαια δεν το ξέρει κι αυτός, τότε τους το λέει ο δάσκαλος. Πολύ λίγες φορές όµως συµβαίνει αυτό, γιατί ο µαθητής που διευθύνει τη συζήτηση, όπως και πιο πάνω λέγω, εργάζεται στο σπίτι του όσο µπορεί καλύτερα, αντλώντας πληροφορίες από βιβλία ή άλλες πηγές, κατά σύσταση βέβαια του δασκάλου του ή από τους γονείς του, αν είναι εγγράµµατοι. Επίσης από την προηγούµενη ηµέρα ορίζεται σε κάθε µάθηµα µια εργασία για το επόµενο µάθηµα και τα παιδιά στο σπίτι τους την επεξεργάζονται αντλώντας υλικό από διάφορες πηγές, βιβλία, εικόνες, περιοδικά κ.λ.π. Τώρα την εργασία αυτή που τους ορίζω από πριν, τη χωρίζω σε κοµµάτια και από ένα απ’ αυτά παίρνει η κάθε οµάδα. Έτσι κάθε οµάδα έχει να εξετάσει µόνη της το κοµµάτι που της δόθηκε. Αυτή θα είναι η οµαδική εργασία των παιδιών. Η οµαδική αυτή εργασία βρήκα πως παρουσιάζει πολλά πλεονεκτήµατα για τα παιδιά: το παιδί, θέλοντας και µη, είναι αναγκασµένο να εργαστεί, γιατί φιλοτιµιέται από τ’ άλλα παιδιά της οµάδας του και σύγχρονα γεννιέται µέσα του η αγάπη προς τ’ άλλα τα παιδιά. Να βοηθά τα τυχόν φτωχά της οµάδας παιδιά, από το ταµείο της τάξης βέβαια και γενικά να µαθαίνει να ζει στην οµάδα νοµίζοντας πως ζει στο σπίτι του. Να πώς γίνεται το µάθηµα στην τάξη: Από την πρώτη ώρα έρχεται στη θέση του δασκάλου ο µαθητής που έχει οριστεί να διευθύνει τη συζήτηση. Ο δάσκαλος αφού δώσει ένα µικρό ερέθισµα για το µάθηµα, τραβιέται στην πάντα. Αυτός αµέσως αρχίζει τη δουλειά του καλώντας τον οµαδάρχη της κάθε οµάδας να του εκθέσει ‘κείνο που επεξεργάστηκε η οµάδα του. Ο οµαδάρχης σηκώνεται και µε ευγένεια εκθέτει ‘κείνο που µελέτησαν. Τ’ άλλα µέλη της οµάδας του παρακολουθούν τις ανακοινώσεις του οµαδάρχη τους κι άµα τους ζητηθεί κι αυτών καµιά πληροφορία µιλούν. (Ο οµαδάρχης κάθε βδοµάδα αλλάζει.) Για να µε καταλάβετε καλύτερα , σας φέρνω ένα παράδειγµα από ένα µάθηµα π.χ. από τη Γεωγραφία και µε ενότητα τη Θεσσαλία. Τα παιδιά, βέβαια, από το προηγούµενο µάθηµα ξέρουν πως στο ερχόµενο µάθηµα θ’ ασχοληθούν µε τη Θεσσαλία κι η κάθε οµάδα έχει αναλάβει να εξετάσει το µέρος της. Η πρώτη θα εξετάσει π.χ. τη θέση της χώρας και τη µορφολογία του εδάφους, η δεύτερη θα εξετάσει τα νερά της χώρας. Η τρίτη τις ασχολίες των κατοίκων και τα προϊόντα, η τέταρτη τις πόλεις κ.λ.π. Τώρα τα παιδιά είναι έτοιµα για το µάθηµα της Γεωγραφίας. Ο δάσκαλος θα ρωτήσει τα παιδιά µε ποια χώρα ασχολήθηκαν στο σπίτι τους κι ύστερα καλεί το διευθυντή της συζήτησης να αρχίσει την εργασία του. Αυτός καλεί

10

τον οµαδάρχη της πρώτης οµάδας. Ο οµαδάρχης ανακοινώνει όσα για τη θέση και τη µορφολογία του εδάφους της Θεσσαλίας µελέτησε η οµάδα του. Το ίδιο γίνεται και µε όλες τις οµάδες κι έτσι µαζεύεται όλη η ύλη και κρίνεται από τα ίδια τα παιδιά. Κατά τις ανακοινώσεις των οµαδαρχών όλα τα παιδιά θα µελετούν το χάρτη, που πρέπει το καθένα να έχει µπροστά του, χάρτη όµως που να τον καταλαβαίνουν κι αν γεννηθεί σε κανένα παιδί καµιά απορία, είναι ελεύθερο να ρωτήσει, µε τάξη βέβαια, κι ο οµαδάρχης να του απαντήσει σχετικά µε την ερώτηση. Η τελευταία µάλιστα οµάδα, που έχει ασχοληθεί µε τις πόλεις, θα µας δείξει τι βρήκε από τη µελέτη της π.χ. εικόνες, τοπία, χτίρια, ανδριάντες, ενδυµασίες κ.λ.π. Επίσης µπορεί κατά τη συζήτηση να συµπληρωθεί το µάθηµα µε ανάγνωση κοµµατιών από εφηµερίδες ή ανακοινώσεις παιδιών υπαλλήλων, που ο πατέρας τους έτυχε να υπηρετήσει στη Θεσσαλία κ.λ.π. Έτσι προχωρώντας φτάνω σε ικανοποιητικά αποτελέσµατα κι ελπίζω σιγά- σιγά να φτάσω σε ακόµα καλύτερα.» Β3. Αρχή των Θεµάτων7. Πολλές φορές στη διδασκαλία παρουσιάζονται µερικά σηµεία που αξίζει να εξεταστούν πλατύτερα, µα που ο χρόνος δεν επαρκεί γι’ αυτό. Έτσι µια οµάδα παιδιών αναλαµβάνει να το εξετάσει και να ανακοινώσει τη εργασία της στη τάξη. Τέτοια θέµατα µπορεί να δίνονται σε κάθε διδασκαλία. Κάθε παιδί πρέπει να εργαστεί έτσι 5-10 φορές το χρόνο µε τις οµάδες. Πορεία α. ∆ίνεται το θέµα ανάλογα µε τα διαφέροντα καθενός (ελευθερία επιλογής) β. Κάθε µαθητής το εξετάζει απ’ τη δική του άποψη γ. Συγκεντρώνονται τα µέλη και διαβάζει την εργασία του το καθένα δ. Γίνεται η σύνθεση της τελικής εισήγησης µε συζήτηση (κοινή εργασία) Γ. ΑΡΧΕΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΤΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΤΗΣ ∆Ι∆ΑΣΚΑΛΙΑΣ Γ1. Αρχή της Συγκέντρωσης του υλικού της ∆ιδασκαλίας8 (Ενιαία Συγκεντρωτική ∆ιδασκαλία) Η διδασκαλία αυτή συγκεντρώνει το υλικό της γύρω από ορισµένες µεγάλες ενότητες. ∆ηλαδή δεν διδάσκονται χωριστά µαθήµατα, µα επιλέγονται διάφορα θέµατα- ενότητες που εξετάζονται από όλες τις απόψεις και για µεγάλο χρονικό διάστηµα (όχι πρόγραµµα µαθηµάτων, µα πρόγραµµα ενοτήτων). Ένα άλλο χαρακτηριστικό της είναι ότι για κέντρο της θέτει την κατασκευή ενός πραχτικού έργου. Η Ε.Σ.∆. είναι εφαρµόσιµη στο ∆ηµοτικό Σχολείο, όχι όµως και στη Μέση Εκπαίδευση. 7 «∆ιδαχτικές Αρχές του Σ.Ε. …», σ.139-140 8 ό.π. ,σ.142-157

11

Γ2. Πώς εφαρµόστηκε στο Πρότυπο του ∆ιδασκαλείου

Να τι γράφει ο τότε δάσκαλος του προτύπου Γ. Πολυµερόπουλος που είχε εφαρµόσει την Ενιαία Συγκεντρωτική ∆ιδασκαλία9: «Θα γράψω κι εγώ λίγα λόγια για τη συγκεντρωτική διδασκαλία, όχι από θεωρητική άποψη, γιατί τούτο είναι έργο των παιδαγωγών µας, αλλά από πραχτική, γιατί πιστεύω πως η συγκεντρωτική είναι η φυσική και αβίαστη εκείνη διδασκαλία, που έρχεται σαν συνέχεια της φυσικής οικογενειακής ζωής του παιδιού και όχι η καταµεριστική κατά µαθήµατα διδασκαλία, που ως τώρα ακολουθούν τα σχολεία µας και που είναι αφύσικη και καταναγκαστική στα παιδιά, γιατί τους διακόπτει έτσι αυθαίρετα τη φυσική πνευµατική τους τροφή, που είχαν στο σπίτι τους και τους παρουσιάζει τη φύση και τη ζωή του ανθρώπου χωρισµένη σε τεχνητά κοµµάτια, πράγµα που δε συµβαίνει στην πραγµατικότητα. ∆ιδάσκω στη ∆εύτερη τάξη. Εξετάζοµε την ενότητα «Συγκοινωνία». Ήρθε µια µέρα ο διανοµέας στο σχολείο να µοιράσει τα γράµµατα. Λαβαίνω αφορµή και ρωτώ τα παιδιά να µου πουν τι είναι ταχυδρόµος και τι δουλειά κάνει (κύριο θέµα). Συζητώντας τα παιδιά βρήκαν µόνα τους ότι είναι υπάλληλος δηµόσιος, ότι µοιράζει τα γράµµατα στα σπίτια, ότι έχει και τα τυχερά του γιατί παίρνει λίγο µισθό και ότι τα γράµµατα έρχονται στο Ταχυδροµείο της Λαµίας από τα χωριά, από άλλες πόλεις και άλλες χώρες. Έρχονται µε το άλογο, µε το αµάξι, µε το αυτοκίνητο, µε το σιδερόδροµο, µε το βαπόρι και τέλος µε το αεροπλάνο. Και για να έρθουν στο ταχυδροµείο µας έπρεπε να έχουν κολληµένο απάνω στο φάκελο και γραµµατόσηµο. Την άλλη µέρα µου φέραν τα παιδιά φακέλους από γράµµατα που είχαν οι γονείς τους λάβει από διάφορες πόλεις και χωριά του εσωτερικού, καθώς και από την Αµερική, Αίγυπτο, Αυστραλία και από το Παρίσι. Παρατήρησαν µόνα τους ότι τα γράµµατα του εσωτερικού θέλουν 1,50 δραχµές γραµµατόσηµο, της Αµερικής µια πεντάρα Αµερικάνικη, δηλ. 4 δραχµές, όπως και τα άλλα του εξωτερικού. Με τους φακέλους αυτούς κάµαµε Αριθµητική µε το να προσθέτουµε και να αφαιρούµε τους διάφορους φακέλους και την αξία των γραµµατοσήµων που είχαν απάνω, σε δραχµές και λεπτά. Την άλλη µέρα εξετάσαµε τον αγροτικό διανοµέα µε την τσάντα του και µε τ’ αλογάκι του, που πήγε τα γράµµατα στο χωριό ∆ίβρη: Πώς σφύριξε µε την τρουµπέτα του για να τον ακούσει όλο το χωριό, πώς έφαγε στο µπακάλικο, πώς µοίρασε τα γράµµατα και πώς πήρε άλλα από ‘κεί και γύρισε στη Λαµία. Ύστερα ζωγραφίσαµε τον αγροτικό διανοµέα µε τη σάκα του και µε την τρουµπέτα του, καβάλα στο αλογάκι του ή πεζό. Έτσι κάµαµε και Ιχνογραφία. Την άλλη µέρα πήγαµε µε τα παιδιά στο Ταχυδροµείο και παρατήρησαν όλη την εργασία που γίνεται εκεί µέσα: όλοι οι 9 «Εργασία και Ζωή»,τ.2/1932, σ.38-40

12

υπάλληλοι µε µεγάλη προθυµία έδειξαν στα παιδιά την εργασία τους, ο δε τηλεγραφητής κ. Κοτρότσος µε µεγάλη καλοσύνη δέχθηκε τα παιδιά στο γραφείο του, έδωσε και πήρε τηλεγραφήµατα, έκανε χρήση του τηλεφώνου και εξήγησε στα παιδιά πολλά πράγµατα. Τα παιδιά ενθουσιάστηκαν και φεύγοντας τον ευχαρίστησαν αυθόρµητα. Γυρίζοντας στο σχολείο µας, συζήτησαν µόνα τους για την εργασία που γίνεται στο Ταχυδροµείο και έφτιασαν από ένα φάκελο µε χαρτί (Χειροτεχνία). Τους είπα να µου φτιάσουν και να µου φέρουν την άλλη µέρα από ένα φάκελο και χαρτί για γράψιµο. Την άλλη µέρα τα έβαλα να γράψει το καθένα τη σύσταση στο φάκελο και στο χαρτί γράµµα, έστω και δυο λέξεις και µε την υπογραφή τους, καθώς και να κολλήσουν και το γραµµατόσηµο στο φάκελο, έστω και µεταχειρισµένο (Έκθεση στη ∆εύτερη τάξη). Ποτέ δεν περίµενα από τα παιδάκια τέτοια γράµµατα και γι’ αυτό τα κρατώ στο γραφείο για παρατήρηση. Ύστερα εξετάσαµε τον Ταχυδρόµο που πηγαίνει τα γράµµατα στο Λιανοκλάδι και στη Υπάτη µε την άµαξα ή µε το αυτοκίνητο: Πώς γίνεται ο δρόµος, ποιος ανέλαβε να τον φτιάσει και ποιος πλήρωσε τα λεφτά κ.λ.π. ∆ηµόσιο, εργολάβος, εργάτες, χαλίκι, οδοστρωτήρες κ.λ.π. Το γεφύρι στο Σπερχειό ποταµό. Η πληµµύρα του Σπερχειού το χειµώνα στην πεδιάδα της Λαµίας (Πατριδογνωσία). Την άλλη µέρα εξετάσαµε µε τι γίνεται το αυτοκίνητο: σοφέρ, µηχανή, ρόδες µε λάστιχα, βενζίνη και τόσα άλλα. Ιχνογραφούν και το αυτοκίνητο. Κάποιο παιδάκι είχε γράψει στο φάκελό του: «Στην Αθήνα». Εξετάζοµε πώς θα πάει το γράµµα στην Αθήνα: σιδηρόδροµος, σταθµός, βαγόνια Α΄, Β΄ και Γ΄ θέσης, µηχανή, ρόδες πολλές, σιδηροδροµική γραµµή, εισιτήρια, επιβάτες και ταξίδι στην Αθήνα. Ιχνογραφούν τον σιδερόδροµο και τον φτιάχνουν µε χαρτόνι. Σ’ αυτά όλα δεν έχει να προσθέσει τίποτα ο δάσκαλος. Όλα τα ξέρουν τα παιδιά, γιατί κάποιο απ’ αυτά πήγε στην Αθήνα και τα διηγιέται στα άλλα τα παιδιά που το παρακολουθούν µε στόµα ανοιχτό. Η χαρά των παιδιών στο σηµείο αυτό δεν περιγράφεται. Στο άλλο µάθηµα προσπαθήσαµε να φαντασθούµε πώς θα είναι η εργασία που γίνεται στο ταχυδροµείο Αθηνών, όπου πηγαίνουν γράµµατα από όλες τις πόλεις της Ελλάδας και του εξωτερικού: πόλη πολύ µεγάλη, Ταχυδροµείο πολύ µεγάλο και διανοµείς περισσότεροι από εκατό. Οι συνοικίες πολύ µακριά. Με τι µέσο θα πάει καθένας ταχυδρόµος στη συνοικία του; Με ποδήλατο, µε αµάξι, µε το αυτοκίνητο, µε τραµ και πεζά. Ιχνογραφούν τον ταχυδρόµο µε ποδήλατο. Στο άλλο µάθηµα άλλο παιδάκι έγραφε στο φάκελό του «Στη Θήρα». Εξετάσαµε το ταξίδι στη Θήρα: βάρκα, κουπιά, ατµόπλοιο, πλοίαρχος, ναύτες, θάλασσα, τρικυµία, λιµάνι, νησί και νησιώτες. Κάποιο παιδάκι της τάξης ήταν από τη Θήρα, όπου πήγε το περασµένο καλοκαίρι και µας διηγήθηκε όλο αυτό το ταξίδι, καθώς και τη ζωή και την εργασία των νησιωτών: βαρκάρηδες, ψαράδες, σφουγγαράδες. Ιχνογραφούν τη βάρκα µε τα κουπιά και µε πανί και µερικά έφτιασαν µε χαρτόνι βάρκα και ατµόπλοιο µε φουγάρο.

13

Τώρα εξετάζουµε πώς ταξιδεύει το γράµµα στην Αµερική. Κάποιο παιδάκι είχε ιδεί στον Πειραιά το περασµένο καλοκαίρι υπερωκεάνιο πλοίο και µας είπε πόσο µεγάλο είναι, πως έχει τρία φουγάρα και τι άκουσε γι’ αυτό. ΄Άλλο παιδί, που ο πατέρας του είχε πάει στην Αµερική, µας διηγήθηκε πολλά πράγµατα για το ταξίδι αυτό, για τη ζωή στην Αµερική, για τις µεγάλες πόλεις που έχει, για τα πολύ ψηλά σπίτια και για τα δολάρια. Και τέλος εξετάσαµε και το τελευταίο µέσο της συγκοινωνίας για γρήγορη αποστολή των γραµµάτων, το αεροπλάνο. Και αυτό το γνωρίζουν τα παιδιά, όπως γνωρίζουν και το αυτοκίνητο. Μου διηγήθηκαν πολλές λεπτοµέρειες, γιατί κάθε µέρα βλέπουν αεροπλάνα. Εξετάσαµε πού γίνονται αυτά, από τι γίνονται, για ποιο σκοπό γίνονται και τι άνθρωποι πρέπει να είναι οι αεροπόροι. Ιχνογραφούν το αεροπλάνο και µου το έφτιαξαν και µε χαρτόνι. Ύστερα εξετάσαµε το τηλέφωνο και το τηλεγραφείο. Αυτά όλα τελείωσαν σε δυο βδοµάδες. ∆εν αφιερώνω όλες τις εργάσιµες ώρες της ηµέρας στη συγκεντρωτική διδασκαλία, αλλά χρησιµοποιώ µια ώρα την ηµέρα ειδικά για την ανάγνωση, την αρίθµηση και τη γυµναστική, γιατί νοµίζω πως οι δεξιότητες αυτές πρέπει να καλλιεργηθούν ιδιαίτερα. Με το σύστηµα της συγκεντρωτικής διδασκαλίας παίρνοµε µια µεγάλη ενότητα και την εξετάζοµε από όλες τις πλευρές, µε βάθος και πλάτος ανάλογο µε τις δυνάµεις των µαθητών και χωρίς να αποσπάσουµε την ενότητα από τη φυσική της θέση, προσπαθούµε να εξετάσουµε εκείνα τα σηµεία που τραβούν περισσότερο το ενδιαφέρον των παιδιών. Τέτοια σηµεία είναι εκείνα που έπεσαν στην άµεση αντίληψή τους και που προκαλούν τη χαρά και το ενδιαφέρον τους.» ∆. ΟΜΑ∆ΙΚΗ-ΚΟΙΝΟΤΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΖΩΗΣ Πέρα από την κοινοτική- οµαδική οργάνωση της διδασκαλίας, στην ίδια κοινοτική βάση στηριζόταν και η οργάνωση, γενικότερα, της σχολικής ζωής στο ∆ιδασκαλείο Λαµίας. Η οργάνωση της σχολικής ζωής στο ∆ιδασκαλείο Λαµίας, µε βάση τη Σχολική Κοινότητα, είναι σίγουρο ότι στηρίχθηκε στις εµπειρίες του Μαρασλείου, προσαρµοσµένες στις ιδιαίτερες συνθήκες που επικρατούσαν στη Λαµία και στην προσωπικότητα του Παπαµαύρου. ∆υστυχώς όµως, σε αντίθεση µε τις προσπάθειες στο Μαράσλειο όπου έχουν διασωθεί Καταστατικό, Πρακτικά της Σχολικής Κοινότητας και άλλες µαρτυρίες, στην περίπτωση του ∆ιδασκαλείου Λαµίας δεν έχουµε αυτή την τύχη. Παρ’ όλα αυτά υπάρχουν σχετικές πληροφορίες (θα τις αναφέρουµε πιο κάτω) που µας βοηθούν να πληροφορηθούµε κάποια πράγµατα για τη Σχολική Κοινότητα και την οργάνωσή της.

14

∆1. Βασικές Παιδαγωγικές αρχές της Σχολικής Κοινότητας10

1. Η αρχή της ανάπτυξης της παιδικής ζωής. Η Σχολική Κοινότητα πρέπει να επιδιώκει την ανάπτυξη πλούσιας και πολυµερούς παιδικής ζωής. Το παιδί να µην αναγκάζεται από οικογένεια και σχολείο να ζει σαν µεγάλος , µα µε το δικό του τρόπο. Να ζει τη δική του ζωή σύµφωνα µε τη δική του ψυχικότητα και το δικό του κόσµο, ώστε να δηµιουργηθεί ένας πολιτισµός δικός τους, όχι αντίθετος µε των µεγάλων, µα καθαρά παιδικός.

2. Η αρχή της αυτοδιοίκησης. Η Σχολική Κοινότητα πρέπει να διαπνέεται από πνεύµα ελευθερίας. Στην ελευθερία θα τείνει αδιάκοπα η Σ.Κ. ως οργανωµένο σώµα. Επειδή όµως τα παιδιά δεν είναι άγγελοι, πρέπει να δεχτεί ορισµένους περιορισµούς. Στην αρχή θα την οδηγεί το δυνατό χέρι του δασκάλου. Προ πάντων στο δικό µας σχολείο πρέπει να είναι στην αρχή πολύ αυστηρός. Με τον καιρό, όσο ωριµάζει η Σ.Κ. ο δάσκαλος θα υποχωρεί και οι επεµβάσεις του θα είναι λιγότερες, χωρίς να λείψουν ποτέ ολότελα. Πραγµατικά αυτός θα οδηγεί πάντα την Κοινότητα. Πότε η Κοινότητα θα γίνει τέλεια ελεύθερη; Πότε θα αυτοδιοικηθεί πλέρια; Η πλέρια αυτοδιοίκηση είναι ένα ιδανικό, θα τείνει µα δε θα το πετύχει ποτέ.

3. Η αρχή της ελεύθερης ανάπτυξης της ατοµικότητας. Μέσα στην Σχολική Κοινότητα πρέπει να αναπτύσσεται ελεύθερα η ατοµικότητα. Η οµαδική αγωγή µέσα στην Σ.Κ. καλλιεργεί και πλουτίζει την ατοµικότητα. Έτσι στα πλαίσια της οργάνωσης της Σ.Κ. το παιδί πρέπει να εντάσσεται σε εκείνο το κοµµάτι της, που του επιτρέπει να κάνει εργασία ταιριαστή µε την ατοµικότητά του. 4. Η αρχή της αυτενέργειας. Τα παιδιά πρέπει όχι µόνο να µαθαίνουν αυτενεργώντας, µα και να ζουν αυτενεργώντας. Αυτό σηµαίνει πως η Σχολική Κοινότητα πρέπει η ίδια να δηµιουργεί τους όρους της ζωής της. Θα εξελίσσεται, ώσπου να πάρει τη σωστή µορφή της, µε αδιάκοπη πάλη ενάντια σε εξωτερικές συνθήκες και στον εαυτό της, ιδιαίτερα µε αυτόν. Πρέπει να προσπαθεί να γίνει κυρίαρχη του εαυτού της, να νικήσει τα πάθη της, να δαµάσει τις αντινοµίες και αντίθετες τάσεις των µελών της, ώστε να πετύχει ψυχική ενότητα και αρµονία. Αυτό το έργο είναι αποκλειστικά δικό της, γιατί η ψυχική ενότητα κι η αρµονία σ΄ ένα σύνολο ανθρώπων δεν µπορεί να επιβληθεί απ΄ έξω.

∆2. Ίδρυση και λειτουργία της Σχολικής Κοινότητας ∆2α. Η ίδρυση της Σχολικής Κοινότητας Ο Μ. Παπαµαύρος έγραφε τα εξής στο βιβλίο του «Η Σχολική Κοινότητα»11: 10 «Η Σχολική Κοινότητα», Αθήνα 1928, σ.16-36 11 ό.π. σ.37-44

15

Όχι ίδρυση από την πρώτη στιγµή και µε προκαθορισµένο σχέδιο, ούτε καν τον πρώτο καιρό αναφορά της λέξης Κοινότητα. Βασική προϋπόθεση για την ίδρυσή της η δηµιουργία του συναισθήµατος συνεξάρτησης, δηλ. του συναισθήµατος ότι όλοι οι µαθητές είναι υπεύθυνοι για το σχολείο τους, το συγκεκριµένο κάθε φορά σχολείο. Α΄ βήµα : Τα παιδιά αναλαµβάνουν την ευθύνη για κάποια εργασία στο σχολείο τους. Η ευθύνη για κάτι είναι καθήκον, µα και κάθε καθήκον προϋποθέτει ένα δικαίωµα. Για να είναι υπεύθυνος κάποιος για κάτι πρέπει να έχει το δικαίωµα να το κανονίζει ο ίδιος. Οι διάφορες εργασίες του σχολείου εκτελούνται από τους µαθητές, οι οποίοι ορίζονται απ’ την τάξη ή αυτοεπιλέγονται. Έτσι φτάνουµε στον πρώτο κοινοτικό θεσµό, τα µαθητικά αξιώµατα και τους πρώτους αξιωµατούχους. Αυτοί είναι υπεύθυνοι απέναντι στο σχολείο και στο δάσκαλο, γι’ αυτό και λογοδοτούν για το έργο τους µια φορά την εβδοµάδα. Ο δάσκαλος τώρα πάντα τους επιβλέπει και παρακολουθεί την εργασία τους, ελέγχοντας, επαινώντας κι επικρίνοντας. ∆εν θα επεµβαίνει όµως πολύ κατά τη διενέργεια της εργασίας τους, παρά θα συνεννοείται µε τους αξιωµατούχους µε γενικές οδηγίες, αφήνοντας τα άλλα στα παιδιά (ανάπτυξη πρωτοβουλίας κι αυτενέργειας). Το στάδιο αυτό µπορεί να κρατήσει αρκετούς µήνες. Β΄ βήµα : Με τη διαπίστωση ότι τα παιδιά νιώθουν πια να τα ενώνουν δεσµοί (αίσθηση οµαδικού συναισθήµατος), έχουν αναπτύξει αυτενέργεια και πρωτοβουλία κι ως ένα βαθµό το αίσθηµα της ευθύνης, τότε ιδρύεται η Σχολική Κοινότητα σε κοινή συνεδρίαση δασκάλων και µαθητών. ∆2β. Οργάνωση και ∆ιοίκηση της Κοινότητας12

Η Σ.Κ. θα βρίσκεται σε αδιάκοπη εξέλιξη. Η οργάνωση κι ο τρόπος διοίκησης θα περάσει ίσως από πολλά στάδια και θα συµπληρωθεί ύστερα από χρόνια. Οι διάφοροι θεσµοί που θα ιδρύονται, πρέπει να βγαίνουν µε τον καιρό και ως οργανική ανάγκη της ζωής της. Στο µεταξύ κι οι µαθητές θα ωριµάζουν περισσότερο και έτσι θα µπορούµε να τους δίνουµε πιο πολλά δικαιώµατα και µεγαλύτερη ελευθερία. Στην αρχή µπαίνει ένα γενικό, απλό εξωτερικό πλαίσιο. Η αρχική προετοιµασία του και η πρότασή του γίνεται από το σύλλογο των διδασκόντων, οριστικοποιείται όµως από την ιδρυτική συνέλευση. Σ’ αυτή την πρώτη συζήτηση µε τους µαθητές απορρίπτουµε αµέσως πρόωρες και µεγάλες µαθητικές απαιτήσεις. Οι µαθητές πρέπει να καταλάβουν ότι δεν είναι σωστό να καθορίσουµε από την αρχή µε νόµους όλη τη ζωή της Κοινότητας, γιατί δεν ξέρουµε την εξέλιξή της. Ανάλογα µ’

12 ό.π. σ.45-58

16

αυτήν το γενικό, αρχικό σχεδιάγραµµα θα συµπληρώνεται. Τι θα προβλέπει το αρχικό αυτό σχέδιο:

1. Κάθε τάξη θα αποτελεί ιδιαίτερη οµάδα που θα τη διοικεί µια Επιτροπή. Αυτή θα επιλέγεται από όλη την τάξη και θα αποτελείται από: έναν Πρόεδρο, έναν Γραµµατέα κι έναν Ταµία. Θα συνεδριάζει µόνη της ή µε ολόκληρη την τάξη σε µια ορισµένη µέρα και θα συζητεί ζητήµατα της τάξης. Ο δάσκαλος επιβλέπει και τους µαθαίνει την τεχνική της συζήτησης. Κάθε επιτροπή είναι και αντιπρόσωπος της τάξης στη διεύθυνση του σχολείου και στην Κοινότητα.

2. Όλες οι τάξεις αποτελούν την Κοινότητα του Σχολείου. Αυτή έχει τον Πρόεδρό της που εκλέγεται από όλους τους µαθητές του σχολείου και προτιµότερο να προέρχεται από την τελευταία τάξη. Ο Πρόεδρος την αντιπροσωπεύει στην διεύθυνση αι στα άλλα σχολεία. ∆ιευθυντής του σχολείου και Πρόεδρος της Σ.Κ. έχουν ορισµένες ώρες συνεργασίας. Η Σ.Κ. τηρεί βιβλίο εισερχοµένων – εξερχοµένων εγγράφων της. Καλό είναι να µη δίνονται εξαιρετικά δικαιώµατα στον Πρόεδρο, για να µην γίνει το αξίωµά του επίζηλο.

3. Οι αποφάσεις της Σ.Κ. λαµβάνονται κατά τη διάρκεια των συνεδριάσεών της που τις διευθύνει ο Πρόεδρός της. Στην αρχή τις συνεδριάσεις πρέπει να διευθύνει ο ∆ιευθυντής ή ένας έµπειρος από το διδακτικό προσωπικό. Κι αργότερα όµως ο ∆ιευθυντής πρέπει να’ ναι πάντα παρών. Οι αποφάσεις της Σ.Κ. πρέπει απαραίτητα να τηρούνται. Το διδακτικό προσωπικό είναι ο ελεγκτής της τήρησης των αποφάσεων της Σ.Κ.

4. Μετά από κοινοτική ζωή 2-3 χρόνων αρχίζει να διαφαίνεται η ανάγκη σύνταξης Καταστατικού. Τότε µπορεί να αρχίσει η σύνταξή του. Οι θεσµοί που αρχικά θα ορίζει θα είναι αυτοί που η Κοινότητα τους έχει ήδη δοκιµάσει. Νέοι θεσµοί µπορούν αργότερα να δηµιουργηθούν, αφού το Καταστατικό πρέπει να συµπληρώνεται και να τελειοποιείται, πάντα µε βάση τη ζωή και την πείρα του σχολείου.

5. Το διδακτικό προσωπικό ανήκει στην Κοινότητα, πάντα όµως ως οδηγός και ελεγκτής13. Συµµετοχή του δε σηµαίνει κατάργηση της διοικητικής ιεραρχίας του σχολείου. Η επιβολή του δασκάλου δεν θα πρέπει να είναι εξωτερική , µε βία, µα επιβολή της προσωπικότητάς του. Ο ∆ιευθυντής του σχολείου έχει τα εξής δικαιώµατα:

α) Ελέγχει την τήρηση των αποφάσεων της Κοινότητας. β) Απαγορεύει τη συζήτηση θεµάτων που θίγουν ατοµικά ζητήµατα των

παιδιών. γ) Ελέγχει την απρεπή συµπεριφορά των µελών της Κοινότητας απέναντι στο

προσωπικό του σχολείου και τις αρχές.

13 ό.π. σ. 59-68

17

∆2γ. Η Συνεδρίαση της Κοινότητας14

Πριν από τη συνεδρίαση: Στην αρχή της εβδοµάδας που θα γίνει η συνεδρίαση ο πρόεδρος κάνει τη σχετική ανακοίνωση στον Πίνακα Ανακοινώσεων του σχολείου. Μετά από αυτό: α. οι αξιωµατούχοι και οι διάφορες επιτροπές ετοιµάζουν τη λογοδοσία τους β. οι επιτροπές τάξεων συνεδριάζουν µόνες και µε την τάξη τους για να σκεφτούν τα ζητήµατα που θα φέρουν σε συζήτηση ή να απαντήσουν σχετικά µε άλλα που τους είχαν ανατεθεί γ. συνεδριάζει η διοικητική επιτροπή µε το διευθυντή του σχολείου (ορίζονται διάφορα θέµατα για συζήτηση και ίσως προτείνονται και λύσεις τους). Κατά τη συνεδρίαση: Κάθε τάξη κάθεται σε ένα ορισµένο µέρος. Σε ένα τραπέζι κάθεται ο πρόεδρος και κοντά του ο διευθυντής, ενώ σε ένα άλλο οι πρακτικογράφοι. Ο πρόεδρος χτυπά το κουδούνι του κι αρχίζει η συνεδρίαση. α. Πρώτα διαβάζονται τα πρακτικά της προηγούµενης συνεδρίασης κι αν εγκριθούν στέλνονται στον πρακτικογράφο για καταχώριση στο Βιβλίο Πρακτικών. β. Γίνονται οι εγγραφές όσων επιθυµούν να µιλήσουν (µπορεί να είναι µαθητές ή και από το διδακτικό προσωπικό). γ. Αρχίζει η λογοδοσία των αξιωµατούχων κι ακολουθεί ο έλεγχός τους. Στο τέλος λένε τη γνώµη τους κι ο πρόεδρος µε το διευθυντή επαινώντας ή ψέγοντάς τους. Σε κάθε συνεδρίαση ορίζονται και νέοι αξιωµατούχοι. δ. Κατόπιν έρχονται και κάνουν τις ανακοινώσεις, προτάσεις, διευκρινίσεις τους, οι επιτροπές των τάξεων. Αν θεωρηθεί αναγκαίο ορίζονται και επιτροπές ειδικών θεµάτων (π.χ. προετοιµασίας µιας εκδροµής). ε. Ύστερα από τη συζήτηση κάθε ζητήµατος η Κοινότητα καταλήγει, µετά από συζήτηση, σε ένα αποτέλεσµα. Αν χρειαστεί γίνεται και ψηφοφορία. Αν όµως ο διευθυντής του σχολείου θεωρήσει ότι η πλειοψηφία δεν έχει σωστή γνώµη σε κάποιο θέµα, προτείνει την αναβολή της ψηφοφορίας για περαιτέρω, σε βάθος και πλάτος, συζήτηση. Έτσι αποφεύγονται επικίνδυνες αποφάσεις. στ. Στο τέλος δίνεται ο λόγος σε αυτούς που τον ζήτησαν στην αρχή της συνεδρίασης. Κάνουν τις επερωτήσεις ή τις προτάσεις τους, παίρνουν τις απαντήσεις από τον πρόεδρο και το διευθυντή κι έτσι η συνεδρίαση τελειώνει.

14 ό.π. σ.69-79

18

∆3. Η Σχολική Κοινότητα του ∆ιδασκαλείου Λαµίας

Σχολική Κοινότητα στο ∆ιδασκαλείο Λαµίας δεν ιδρύθηκε µε τον ερχοµό του Παπαµαύρου σ’ αυτό µα, το 1929, περίπου ένα χρόνο µετά. ∆ηλαδή διαπιστώνουµε ότι υπήρξε το προτεινόµενο απ’ τον Παπαµαύρο διάστηµα “δηµιουργίας συναισθήµατος συνεξάρτησης” µεταξύ των µαθητών του ∆ιδασκαλείου ως προπαρασκευαστικό για τη Σχολική Κοινότητα και κατόπιν ήρθε η σειρά της ίδρυσής της. Μας το πληροφορεί δηµοσίευµα του περιοδικού του ∆ιδασκαλείου “ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΖΩΗ” του 1932 στη στήλη “ΧΡΟΝΙΚΑ”15. […] Οι εκδροµές του ∆ιδασκαλείου µας: Η Κοινότητά µας εδώ και τρία χρόνια, από τότε δηλαδή που ιδρύθηκε, πήρε την απόφαση να κάνει κάθε µήνα µια ηµερήσια και κάθε χρόνο µια πολυήµερη εκδροµή […]. Η τελευταία µας εκδροµή στου Φρατζή: […] Στη µία µετά το µεσηµέρι όλες οι οµάδες συγκεντρώθηκαν στου Φρατζή, Τότε κάµαµε συνεδρίαση της Κοινότητάς µας […] Ύστερα από τη συνεδρίαση παίξαµε και χορέψαµε […]. Το διδαχτήριό µας: ∆υστυχώς δεν έχοµε καλό διδαχτήριο. ∆εν είναι καν διδαχτήριο […] Κοντά στ’ άλλα µας λείπει και µια µεγάλη αίθουσα συγκεντρώσεων. Γι’ αυτό και οι συνεδριάσεις της Κοινότητάς µας γίνονται στην αυλή ή στην εκδροµή[…]. Από αυτό το δηµοσίευµα µαθαίνουµε επίσης ότι οι ακατάλληλες κτιριακές εγκαταστάσεις του ∆ιδασκαλείου δεν επέτρεπαν τη χρήση µεγάλης αίθουσας για τις συνεδριάσεις της Κοινότητας που γίνονταν συνήθως σε χώρους υπαίθριους. Αυτό επιβεβαιώνει κι η επόµενη µαρτυρία που παραθέτουµε, επιπλέον δε αναφέρεται: στο κλίµα που επικρατούσε σ’ αυτές τις συνεδριάσεις και γενικότερα στις σχέσεις καθηγητών- µαθητών. β) Μαρτυρία της µαθήτριας Β΄ Τριταξίου Κατ. Οικονόµου16: […] Τολµώντας λοιπόν να γράψω τις δυο- τρεις αυτές γραµµές πάνω στ’ αγαθά της τωρινής ζωής µας, νοιώθω να ξαναζεσταίνεται µε την πρωτητερινή θέρµη µια στιγµή ιερή και ν’ ανεβαίνει στο µνηµονικό µου: ∆ίπλα στο σκιερό δέντρο του προαυλίου και αντίκρυ στο εργαστήρι, συνεδρίαζε η κοινότητα του σχολείου µας, έχοντας πρόεδρο ένα δασκαλιστή. Ήταν η εποχή που για πρώτη φορά έβλεπα συγκεντρώσεις µαθητικές και προέδρους από παιδιά 16-17 χρονών. Οι κ.κ. καθηγητές, δίχως αυταρχισµό και υπεροψία, σαν απλοί συνοδοιπόροι, παρακολουθούσαν την πλατειά συζήτηση και

15 «Εργασία και Ζωή», τα.1/1932, σ.20-21 16 ό.π. σ.12-13

19

µαθητές ανοίγοντας τις στενές και παιδιάτικες ακόµα ψυχικές τους πόρτες, χειρίζονταν τα διάφορα ζητήµατα σύµφωνα µε τις δικές τους απόψεις[…] […] Μα και οι καθηγητές µας, που κι αυτοί δουλεύουν για την ολότητα και για το ολοκληρωτικό βελτίωµα µας, δε φράζουν ποτέ µε εµπόδια την αυτενέργειά µας, τον ενθουσιασµό µας. Απεναντίας πληµµυρίζουν από ικανοποίηση, όταν τους είναι βολετό να µας προσφέρουνε µια διευκόλυνση, µια εκδούλευση σε θέµατα, που όχι τόσο οι µορφωτικές µα οι οικονοµικές αδυναµίες µας κάνουν ανεπαρκείς […] […] Καθηµερινά απαντά κανένας, ή στα διαλείµµατα, ή στο προαύλιο, ή στη βιβλιοθήκη, ή στον κινηµατογράφο, καθηγητές και µαθητές να έρχονται σε επαφή, σαν δυο καλοί φίλοι που ο ένας τρέφει σεβασµό και αγάπη για το πρόσωπο του άλλου […]. γ) Μαρτυρία του τότε µαθητή Λευτέρη Κορέλη17 (δασκάλου, συγγραφέα, εκδότη αργότερα): […] Στο ∆ιδασκαλείο, υπήρχε όπως έµαθα, Κοµµουνιστική Οργάνωση. Γραµµατέας, φαίνεται να ήταν , κάποιος σπουδαστής της τελευταίας τάξης ο Τάσος Τσαλίκης. Ωραίος νέος, ψηλός, ευκίνητος και φοβερά δραστήριος. Άριστος βέβαια σε ήθος και στις σπουδές του, εκλέχτηκε πρόεδρος της Σχολικής µας Κοινότητας. Χάρη σ’ αυτόν λειτούργησε, για λίγο, µαθητικό συσσίτιο κι έγιναν και µερικές ψυχαγωγικές εκδηλώσεις: Θέατρο, συναυλίες, απαγγελίες, διαλέξεις κ.λ.π. Εκδόθηκε δε σε κάµποσα τεύχη και το σχολικό Περιοδικό µε τίτλο «Εργασία και Ζωή». Όλ’ αυτά βέβαια εµπνέονταν κι ενισχύονταν απ’ το Μεγάλο Παιδαγωγό τον Παπαµαύρο, ο οποίος, µπορεί να ήξερε την πολιτική τοποθέτηση του Τσαλίκη ή και την ύπαρξη κοµµουνιστικής Οργάνωσης στο ∆ιδασκαλείο, ο ίδιος όµως δεν ήταν κοµµουνιστής […]. ∆4. Οι δραστηριότητες της Σχολικής Κοινότητας18

Όπως προαναφέρθηκε η µαθητική Κοινότητα του ∆ιδασκαλείου Λαµίας διοργάνωνε κάθε µήνα µια ηµερήσια εκδροµή και κάθε χρόνο µια πολυήµερη. Οι επισκέψεις των µαθητών στις µηνιαίες εκδροµές γίνονταν κατά κανόνα σε µέρη εντός του νοµού, ενώ οι ετήσιες ήταν µακρινότερες. Οι κοντινές επισκέψεις περιλάµβαναν: Στυλίδα, Αγία Μαρίνα, Θερµοπύλες, Άγιο Κων/νο, Υπάτη, ∆οµοκό, Τυµφρηστό και άλλα µέρη γύρω από τη Λαµία. Οι µακρινές έγιναν στις διαδροµές:

1. Λαµία- Καρδίτσα- Τρίκαλα- Καλαµπάκα- Μετέωρα- Λάρισα – Τέµπη- Βόλο- Στυλίδα µε πλοίο- Λαµία.

17 Ανέκδοτη γραπτή µαρτυρία. 18 Πληροφορίες από όλα τα τεύχη του περιοδικού «Εργασία και Ζωή».

20

2. Λαµία- Γραβιά- Άµφισσα - ∆ελφοί – Ιτέα και Γαλαξίδι- Κόρινθο- Αθήνα- Λαµία.

3. Λαµία- Λάρισα- Θεσσαλονίκη- Βέροια- Νάουσα- Βοδενά- Φλώρινα- Αµύνταιο- Καϊλάρια- Κοζάνη- Σέρβια- Σαραντάπορο- Ελασσώνα- Τύρναβο- Λάρισα- Λαµία.

Τα χρήµατα γι’ αυτές τις εκδροµές εξοικονοµούνταν κυρίως από τις θεατρικές παραστάσεις που δίνονταν µε φροντίδα της Κοινότητας και ιδιαίτερα από τον Καλλιτεχνικό Σύλλογό της. Η σηµασία που έδινε ο Μ. Παπαµαύρος στις εκδροµές ήταν µεγάλη, όπως φαίνεται στα γραπτά του (βιβλία και άρθρα). Πίστευε πως πρέπει να αποτελούν αναπόσπαστο κοµµάτι της σχολικής ζωής και απαραίτητο συµπλήρωµα (η ολοκλήρωση) της διδακτικής διαδικασίας. Μέσα από αυτές ο µαθητής διηύρυνε τη στενή οπτική του γωνία, µε την οποία, µέχρι τότε συνήθως, έβλεπε τον κόσµο. Γι’ αυτό και οι εκδροµές του ∆ιδασκαλείου δεν ήταν απλές κι ευχάριστες επισκέψεις, µα οργανωµένες µε τέτοιο τρόπο που να συνδυάζουν τη διασκέδαση µε το µορφωτικό χαρακτήρα, πνευµατικό, ηθικό και κοινωνικό.

Το περιοδικό της Σχολικής Κοινότητας Ο Παπαµαύρος υποστήριζε ότι η έκδοση περιοδικού από µια σχολική

κοινότητα δεν θα πρέπει να είναι το πρώτο µέληµά της, µα ένα από τα ώριµα βήµατά της, µετά από τουλάχιστον ένα χρόνο πλούσιας κοινοτικής ζωής. Επίσης ότι µια τέτοια εκδοτική προσπάθεια πρέπει να διεκπεραιώνεται εξ ολοκλήρου από την Κοινότητα. Στο ∆ιδασκαλείο Λαµίας εκδόθηκε περιοδικό το 1932, µε τη σχολική Κοινότητα να βρίσκεται στον τρίτο χρόνο της ζωής της. Το περιοδικό ονοµαζόταν «ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΖΩΗ», η τιµή του ήταν 5 δραχµές, το πρώτο του τεύχος κυκλοφόρησε το Μάρτιο του 1932 και το τελευταίο, το δέκατο, ένα χρόνο µετά, αφού η απόλυση Παπαµαύρου από το ∆ιδασκαλείο είχε ως αποτέλεσµα και τη διάλυση της σχολικής Κοινότητας. Οι σκοποί του περιοδικού καθορίστηκαν από τον Παπαµαύρο ως εξής19: «Ο σκοπός του περιοδικού µας τούτου είναι διπλός: Από τη µια επιθυµούµε να θέσωµε στην κρίση των συναδέλφων µας της Μέσης και ∆ηµοτικής µας Παιδείας τη ζωή του σχολείου µας και τον τρόπο που εργαζόµαστε στα διάφορα µαθήµατα. Από την άλλη επιθυµούµε να δώσωµε στους συναδέλφους µας και στους ικανούς µαθητές των σχολείων µας ένα σοβαρό όργανο επικοινωνίας και συζήτησης απάνω στα σπουδαιότερα προβλήµατα της σχολικής πράξης, τόσο από την άποψη της διδακτικής εργασίας όσο και από την άποψη της σχολικής ζωής. […] Ωστόσο στο περιοδικό µας θα 19 «Εργασία και Ζωή» τ.1/1932, σ.1-2

21

εξετάζονται και γενικά σχολικά και θεωρητικά παιδαγωγικά ζητήµατα, µα πάντα στην εξέτασή τους θα ξεκινούµε από την εργασία µας µέσα στο σχολείο και σ’ αυτή θα αποβλέπωµε […].»

Στο περιοδικό φιλοξενήθηκαν εργασίες των καθηγητών και µαθητών του ∆ιδασκαλείου, παιδαγωγών, δασκάλων των Προτύπων και άλλων σχολείων, καθηγητών Μέσης Εκπ/σης, αναδηµοσιεύσεις άρθρων άλλων περιοδικών, αποσπάσµατα από βιβλία και φυσικά ειδήσεις από τη ζωή του ∆ιδασκαλείου. ∆5. Θεσµοί της Σχολικής Κοινότητας Ο Μ. Παπαµαύρος πρότεινε στο βιβλίο του για τις σχολικές κοινότητες20 και τη δηµιουργία διάφορων θεσµών στα πλαίσια κάθε κοινότητας, που ήταν οι εξής:

1. Τα ταµεία των τάξεων και το Κοινοτικό ταµείο. 2. Η δηµιουργία µαθητικών οµάδων. 3. Η δηµιουργία µαθητικών συλλόγων. 4. Τα απογεύµατα εργασίας. 5. Το παιδικό ∆ικαστήριο. Τουλάχιστον τρεις από αυτούς τους θεσµούς λειτούργησαν και στο

∆ιδασκαλείο Λαµίας και µάλιστα µε αρκετή επιτυχία. ∆εν έχουµε πληροφορίες αν πραγµατοποιούνταν τα απογεύµατα εργασίας και το Παιδικό ∆ικαστήριο. Τη λειτουργία του τελευταίου µάλλον θα πρέπει να αποκλείσουµε από το ∆ιδασκαλείο Λαµίας. ∆5α. Το Κοινοτικό Ταµείο- τα Ταµεία των τάξεων Για τα ταµεία της Κοινότητας και των τάξεων δεν έχουµε πολλές πληροφορίες, είναι σίγουρο όµως ότι λειτούργησαν και εξυπηρέτησαν τις κάθε είδους δραστηριότητές της. Περισσότερες πληροφορίες έχουµε για τους τρόπους που η Κοινότητα προσπαθούσε να τα ενισχύσει, πέρα από τις µαθητικές εισφορές σε χρήµα. Ανάµεσα στις προσπάθειες αυτές ήταν, όπως προαναφέραµε και η διοργάνωση θεατρικών παραστάσεων µε εισιτήριο. Οι εισπράξεις τους χρησιµοποιούνταν κυρίως για τη χρηµατοδότηση των πολυήµερων εκδροµών του ∆ιδασκαλείου, ώστε να µπορούν να συµµετέχουν σ’ αυτές και οι φτωχότεροι µαθητές21.

20 «Η Σχολική Κοινότητα», σ8-=116 21 Πληροφορίες από «Εργασία και Ζωή» και τοπικές εφηµερίδες.

22

∆5β. Οι µαθητικές Οµάδες Προτάσεις για τη λειτουργία των µαθητικών οµάδων υπάρχουν στο βιβλίο του Παπαµαύρου που προαναφέρθηκε. Πάνω όµως σ’ αυτόν τον κοινοτικό θεσµό υπάρχει ενδιαφέρουσα ανταλλαγή απόψεων και στο περιοδικό της σχολικής Κοινότητας “ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΖΩΗ” και µεταξύ των καθηγητών του ∆ιδασκαλείου Γ. Ματθαίου, καθηγητή φιλολογικών και Σ. Παπαδηµητρίου καθηγητή τεχνικών22. Οι µαθητικές οµάδες του ∆ιδασκαλείου Λαµίας φαίνεται πως δοµήθηκαν και λειτούργησαν σύµφωνα µε την άποψη του πρώτου, ως εξής23: α. Κάθε τάξη χωρίζεται σε τόσες παρέες όσοι κι οι καθηγητές – οµαδάρχες. β. Κατόπιν σχηµατίζονται οι οµάδες που περιλαµβάνουν ισάριθµες παρέες, µία από κάθε τάξη, δηλ. κάθε οµάδα περιλαµβάνει µαθητές από όλες τις τάξεις. Όλες οι οµάδες έχουν ίσο αριθµό µαθητών κι όλοι οι καθηγητές ισοδύναµες αριθµητικά οµάδες. γ. Ακολουθούν συζητήσεις εσωτερικής οργάνωσης, ανάληψης πρωτοβουλιών, ρόλων, δηµιουργία ταµείου κ.λ.π. δ. Ο οµαδάρχης καθηγητής έχει θητεία ενός µήνα σε κάθε οµάδα. Τον επόµενο πηγαίνει σε άλλη. Έτσι όλοι οι καθηγητές συνεργάζονται µε όλες τις οµάδες κι οι µαθητές πλουτίζουν τις γνώσεις τους από πολλές κατευθύνσεις. ε. Αντικείµενο των Συλλόγων η οργάνωση εκδροµών µε ψυχαγωγικό και µορφωτικό χαρακτήρα και κοντινών επισκέψεων για επαφή και γνωριµία µε την κοινωνία. Τάξη Α΄ Τάξη Β΄ Τάξη Γ΄ Τάξη ∆΄

Ξ Ξ Ξ Ξ Ξ Ξ Ξ Ξ Ξ Ξ

6 6 6 6 6 6 6 6 6 6

• • • • • • • • • •

♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦

Καθηγητής 1 Καθηγητής 2 Καθηγητής 3 Καθηγητής 4 Καθηγητής 5

Οµάδα 1η Οµάδα 2η Οµάδα 3η Οµάδα 4η Οµάδα 5η

• • ♦ ♦ Ξ Ξ 6 6

• • ♦ ♦ Ξ Ξ 6 6

• • ♦ ♦ Ξ Ξ 66

• • ♦ ♦ Ξ Ξ 6 6

• • ♦ ♦ Ξ Ξ 6 6

22 «Εργασία και Ζωή» τ.2,3/1932 και 8-9-10/1933 23 «Εργασία και Ζωή» τ.2/1933, σ.25-19 και τ. 3/1932, σ.57-61

23

Στο πρώτο τεύχος του περιοδικού «Εργασία και Ζωή» περιγράφεται η δράση των οµάδων, στα πλαίσια µιας εκδροµής λίγο έξω από τη Λαµία24. […] Είχαµε ορίσει ώρα συγκέντρωσης όλων των οµάδων στο κάτω Φρατζή τη µία µετά το µεσηµέρι. Είχαµε µαζί µας και τις τάξεις του Προτύπου µας. Η εκδροµή αυτή ήταν πολύ διδακτική. Στο δρόµο, µέσα στον κάµπο, είδαµε βλάχικες καλύβες και µάθαµε από τους ίδιους τους βλάχους πολλά πράµατα για τη ζωή τους. Στου Φρατζή είδαµε το παγοποιείο και το νερόµυλο του κ. Κρανάκη. Ο γεωπόνος µας κ. Κούτρας µε την οµάδα του γύρισαν το χτήµα του κ. Κρανάκη και είδαν τις διάφορες καλλιέργειες. Μερικές οµάδες ανέβηκαν στο χωριό Φρατζή. Άλλες πήγαν στο Γοργοπόταµο και είδαν το εργοστάσιο της Ασετυλίνης και τη µεγάλη γέφυρα. Είδαν και την πηγή που απ’ αυτή έρχεται το νερό της Λαµίας […]. ∆5γ. Οι µαθητικοί Σύλλογοι Ανεξάρτητα από τις µαθητικές οµάδες µπορούν σε κάθε Κοινότητα να σχηµατίζονται και µαθητικοί σύλλογοι, από µαθητές που έχουν τα ίδια ενδιαφέροντα (δηλ. µαθητές µε συγγενή ψυχικότητα και ατοµικότητα). Τις γενικές αρχές δοµής και λειτουργίας των συλλόγων περιγράφει ο Παπαµαύρος στο βιβλίο του για τις Μαθητικές Κοινότητες25. Αυτοί, ανάλογα µε το σκοπό τους, µπορεί να είναι επιστηµονικοί, καλλιτεχνικοί, φιλολογικοί, διδακτικοί, κοινωνικοί κ.α. Σε κάθε σύλλογο είναι δυνατό να ανήκουν και µέλη του προσωπικού, µα µόνο ως ισότιµα µέλη µα τους µαθητές. Όλοι οι Σύλλογοι πρέπει να είναι δηλωµένοι στην Κοινότητα και στη διεύθυνση του σχολείου µε ακριβή κατάλογο των µελών τους. Τα µέλη κάθε Συλλόγου εκλέγουν µόνα τους και ελεύθερα τις αρχές του Συλλόγου και όπου είναι ανάγκη αναθέτουν σε µερικά διάφορες ειδικές εργασίες. Στο ∆ιδασκαλείο Λαµίας εφαρµόστηκε ο κοινοτικός θεσµός των συλλόγων βασισµένος στις παρακάτω αρχές: α. Οι µαθητές είναι µοιρασµένοι σε Συλλόγους, ανάλογα µε τις ιδιοφυίες τους (δηλ. τις κλίσεις και τα ενδιαφέροντά τους), όπως ο Λαογραφικός, ο Γεωπονικός, ο Καλλιτεχνικός κ.α. β. Κάθε Σύλλογος εκπονεί διάφορες εργασίες σχετικές µε το αντικείµενό του, που τα µέλη του τις αναπτύσσουν στους συµµαθητές τους µε µορφή διαλέξεων. γ. Καλεί και εκτός ∆ιδασκαλείου διάφορους ειδικούς (επιστήµονες, καλλιτέχνες κ.α.), που αναπτύσσουν στους µαθητές ζητήµατα του κύκλου τους. δ. Οργανώνει καλλιτεχνικές, αθλητικές, εκδοτικές και άλλες εκδηλώσεις. 24 σ. 20-21 25 σ. 109-112

24

Ανάµεσα στις εκδηλώσεις που πραγµατοποίησε η Σχολική Κοινότητα στο επίπεδο των Συλλόγων ήταν κι οι παρακάτω: Οµιλίες Από τον τότε ∆ήµαρχο Λαµίας (το 1932 ήταν ∆ήµαρχος ο Γεώργιος Πλατής, που εκλέχτηκε υποστηριζόµενος από το Λαϊκό Κόµµα), µε θέµα το νόµο περί ∆ήµων και Κοινοτήτων. Από τον τότε Νοµάρχη για το δηµοκρατικό πολίτευµα. Από την ηθοποιό Ελένη Χαλκούση για το θέατρο. Από τον Μιχ. Παπαµαύρο για την κοινωνική αποστολή του δασκάλου Από τον ∆ασάρχη Λαµίας για τα δάση και τον οργανισµό της ∆ασικής Υπηρεσίας στην Ελλάδα. Ο ίδιος έδωσε και γραπτό σηµείωµα µε διάφορα στοιχεία στο Γεωπονικό Σύλλογο που ως εργασία του είχε αναλάβει τον καταρτισµό του χάρτη των ελληνικών δασών26. Εργασίες- διαλέξεις Μαθητική εργασίες µε θέµα: την ελληνική χλωρίδα. Τα µέλη του Συλλόγου χωρίστηκαν σε δυο οµάδες κι εργάστηκαν ως εξής:

Α΄ οµάδα: η ελληνική χλωρίδα γενικά

Α΄ υποοµάδα: όροι ανάπτυξης των δασών γενικά- δασικές ζώνες της γης

Β΄ υποοµάδα: εδαφικές- κλιµατικές συνθήκες στην Ελλάδα- επίδρασή τους στη δασική εξάπλωση

Β΄ οµάδα: δασικός χάρτης της Ελλάδας χωρισµένος σε περιφέρειες, όπου το κάθε είδος δέντρου σηµειώνεται µε διαφορετικό χρώµα

Μεγάλο µέρος της εργασίας αυτής δηµοσιεύτηκε στο τελευταίο τεύχος του περιοδικού «Εργασία και Ζωή» µε τον τίτλο «Η Ελληνική χλωρίδα και ειδικότερα η

26 Πηγή: «Εργασία και Ζωή» και τοπικές εφηµερίδες.

25

δασική χλωρίδα»27. Από το δηµοσίευµα αυτό µαθαίνουµε ότι εισηγητής από µέρους του Γεωπονικού Συλλόγου είχε οριστεί ο Χαρίλαος Μηχιώτης καθώς και τα ονόµατα των µελών του Συλλόγου που τον αποτελούσαν 37 µαθητές και µαθήτριες µε προϊστάµενο τον καθηγητή των Γεωπονικών ∆. Κούτρα. Στον Καλλιτεχνικό Σύλλογο της Σχολικής Κοινότητας θα πρέπει να οφείλονταν και οι περισσότερες από τις καλλιτεχνικές εκδηλώσεις του ∆ιδασκαλείου, φυσικά µε τη βοήθεια των καθηγητών τους. Οι καλλιτεχνικές εκδηλώσεις αφορούσαν κυρίως το θέατρο και τη µουσική. Οι θεατρικές παραστάσεις που δίνονταν ήταν δύο ειδών: παραστάσεις µε κλασσικά θεατρικά έργα και παραστάσεις όπου τα κείµενα ήταν γραµµένα από τους ίδιους τους µαθητές του ∆ιδασκαλείου. Μια τέτοια προσπάθεια, πλήρως εναρµονισµένη µε το πνεύµα της νέας παιδαγωγικής, όπως την εξέφραζε ο Παπαµαύρος, ήταν κι αυτή του 1928. Ας δούµε το ρεπορτάζ λαµιώτικης εφηµερίδας που παρακολούθησε τη σχολική γιορτή του ∆ιδασκαλείου εκείνης της χρονιάς28:

“ Εις την αίθουσαν του “Πανελληνίου” εδόθη το εσπέρας της παρελθούσης Κυριακής η προαγγελθείσα σχολική επίδειξις του παρ’ ηµίν ∆ιδασκαλείου. Προ της ενάρξεως της εκτελέσεως του προγράµµατος ο διευθυντής του ∆ιδασκαλείου κ. Μ. Παπαµαύρος επεξήγησε προς το κοινόν το “είδος της εορτής”, αναπτύξας δια µακρών τους λόγους δι’ ους ο µέχρι χθες µαθητής δεν ηδύνατο να δηµιουργήση. ∆ιότι µεταξύ αυτού και των πραγµάτων παρεντίθετο ο δάσκαλος ο οποίος υπεχρέωνε τον µαθητήν να βλέπη µε τον ιδικόν του φακόν, µε την ιδικήν του προοπτικήν και να σκέπτεται µε τον τρόπον και τα ιδέας του διδασκάλου. Κατά το νέον σύστηµα της Παιδαγωγικής που εφαρµόζεται εις τα σχολεία εργασίας εν Ευρώπη, ο µαθητής συνηθίζει να βλέπει τα πράγµατα µόνος του, να τα παρατηρή, να τα εξετάζη, να τα κρίνη και να τα χειρίζεται. Εις το πρόγραµµα τούτο , λέγει ο κ. Παπαµαύρος, έδωσε απόλυτον ελευθερίαν προς τους µαθητάς να συγγράψουν µόνοι τους τα έργα τα οποία θα παρουσιάσουν απόψε εις το κοινόν. Είνε έργα αποκλειστικώς και εξ ολοκλήρου των µαθητών. Από την συγγραφήν, την τοποθέτησιν, την διανοµήν του έργου, την διακόσµησιν της σκηνής, την διαρρύθµισιν των επίπλων του σαλονιού, έως τας ελαχίστας λεπτοµερείας των παρασκηνίων. Ο κ. Παπαµαύρος, συνεχίζων την οµιλίαν του, παρεκάλεσε το κοινόν να φανή επιεικές εις τας κρίσεις του, δοθέντος ότι θα παρακολουθήση τα πρώτα έργα των µαθητών. Μετά το τέλος της εισαγωγής του κ. Παπαµαύρου, χειροκροτηθέντος υπό του κοινού, ήνοιξεν η αυλαία και ήρξατο η εκτέλεσις του προγράµµατος µε την προσευχήν µικρού κοριτσιού (Ζ. Παπαντωνίου), απαγγελθείσαν υπό της µικράς Γραµµατικάκη, µε πολλήν φυσικότητα, µεθ’ ο εδιδάχθη µία µικρά κωµωδία “Τα προσόντα”. Εις το έργον 27 «Εργασία και Ζωή» τ.8-9-10/1933, σ.151-163 28 Εφηµερίδα «Η ΕΠΑΡΧΙΑ», φ.

26

σατυρίζονται οι επιτήδειοι, οι οποίοι κατορθώνουν να παραπλανούν τους καθηγητάς των, ώστε να µορφώνουν γνώµην καλήν περί αυτών διαγωγής, ενώ τη αληθεία είναι Ταρτούφοι και ∆ον Ζουάν κατορθώνοντες να βάζουν στο χέρι όσους κατά την φοίτησίν των γνωρίζουν, ως ο ήρως της κωµωδίας µαθητής του ∆ιδασκαλείου διά τον οποίον ο διευθυντής του ενεχειρίζων το δίπλωµα είπεν, ότι «έχει προσόντα δια θεολόγος». Εξ όσων παρασκηνιακώς γνωρίζοµεν, ο τίτλος του έργου υπέστη ακρωτηριασµόν υπό του κ. Παπαµαύρου . Εν τούτοις ο ήρως είχεν πράγµατι όλα τα «προσόντα για θεολόγος» και θα εδίδαµεν και βραβείον εις τους συγγράψαντας το έργον µαθητάς, αν του προσέθετον µέσα στα άλλα «προσόντα» και την δύναµιν του Ρωµαίου στρατηγού ο οποίος ως γνωστόν κατέκτησε την Κλεοπάτραν , αν και δεν ήτο θεολόγος. Εις το έργον έλαβον µέρος οι µαθηταί Πολύµερος, Κοντούρης και Αργυρόπουλος και αι µαθήτριαι Μπούτλα και Τσιάκα. Το «Παραµύθι», µονωδία, υπό της δίδος Παπαστεργίου υπήρξε λίαν επιτυχές. Το «Τσαγκαράκι» ήρεσε πάρα πολύ επίσης. Επαίχθη µε αρκετήν αφέλειαν υπό των µαθητών του προτύπου ∆ηµητρακοπούλου και Αβραµοπούλου. Ο «Καλοθελητής, έργον και τούτο µαθητών, εις δύο πράξεις, εξετελέσθη υπό των µαθητών Ζαγκανά, Τουρναβίτη και Μαριώτη και µαθητριών Λατσούδη και Σταθοπούλου. «Το καραβάκι» το έπιασε τρικυµία, ως ήτο φυσικόν, αφού θαλασσοδάρθηκε υπέκυψε εις την σκληράν µοίραν του ναυαγίου. «Η µετάνοια» είνε µία πράξις δραµατική, έπαιξαν οι Φασίτσας, Βλαχάκης, Ταξιαρχόπουλος, Σακελλάρης ,Συκολίκης και η δις Τσάκα. Ο ρόλος ήτο ριχµένος εις τον πρωταγωνιστήν (Φασίτσας), ο οποίος υπήρξεν πολύ τραγικός εις την έκφρασιν της φωνής, αδύνατος όµως εις την έκφρασιν της φυσιογνωµίας. Μετά την απαγγελίαν του ποιήµατος «Ο πόνος της µάνας» εξετελέσθη το «Παραµύθι της γιαγιάς». Η Ντέκου ήταν καλή, αλλά δεν έπρεπε να αφήση τη ρόκα, αλλά να διηγείται εξακολουθούσα γνέθουσα. «Η εργασία αµείβεται» είνε συναρµολόγηµα εικόνων µε πολλήν τέχνην, αρκετά καλοβαλµένες. Έπαιζαν οι µαθηταί Πολύµερος , Αδαµόπουλος, Σκούρας, Τουρναβίτης και Μαριώτης και η µαθήτρια Γαρδίκη.

Οι χοροί εκτελεσθέντες υπό των µαθητριών Μπούτλα, Παπαχρήστου, ∆ελλοπούλου, Τσιάκα , Μπίκα, Πανδρούλα, Λατσούδη, Γαρδίκη, Σπανού, Μαυριά, Βυθούλκα, Αλαµανιώτη, Κατσογιάννου και Παπαγεωργίου, υπήρξαν αρκετά επιτυχηµένοι, ως και η χορωδία «Υπό το φως της Σελήνης», η οποία υπήρξε το επισφράγισµα της εορτής. Γενικώς η εορτή άφησε την καλλιτέραν εντύπωσιν εις το κοινόν το οποίον την παρηκολούθησε και συνεχάρη τους καθηγητάς, τους οποίους παρακαλούµεν να δεχθούν και τα ιδικά µας συγχαρητήρια.»

Έργα µαθητών παίχτηκαν και στις παραστάσεις του 1931. Γι’ αυτές όµως δεν έχουµε άλλα στοιχεία παρά µόνο, ότι «σηµείωσαν επιτυχία».

27

Οι µουσικές εκδηλώσεις θα πρέπει να ήταν κι αυτές ενδιαφέρουσες. Και µόνο η ανάγνωση του προγράµµατος από τη συναυλία της άνοιξης του 1932, νοµίζουµε ότι το φανερώνει, αφού περιλαµβάνει µεταξύ των άλλων και έργα Ροσίνι, Βέρντι, ελληνικά κοµµάτια καθώς και µια µονόπρακτη όπερα29.

29 «Εργασία και Ζωή», τ.2/1932, σ.44-46