Ιδέ ο Άνθρωπος - Νίτσε Φρειδερίκος - 2000

ΙΔΕ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ

ΣΥ ΛΛΟΓΗ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

Φρ. Νίτσε, Ίδε ο άνθρωπος

Μετάφραση: Μαρία Λενίδου

DeAgostini Hellas 2000 ISBN 960-416-193-8

Τμήμα εξυπηρέτησης πελατών: 210.94.90.730 ΚΩΔ. ΑΠΟΘ. 033.048.104.1

ΣΥ ΛΛΟΓΗ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

ΦΡ.ΝΙΤΣΕ

ΙΔΕ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ

Μετάφραση

ΜΑΡΙΑ ΛΕΝΙΔΟΥ

2000

ιιeAGOSTINI

I \..--

ΕΙΣΑΓΩΙΉ

1

Ε πειδή προβλέπω πως σχετικά σύντομα θα πρέπει να

εμφανιστώ στην ανθρωπότητα υποβάλλοντάς την σε

μια σκληρή δοκιμασία; την πιο δύσκολη που της έχει Ε-πι

βληθεί ως τώρα, κρίνω απαραίτητο να εκθέσω σε αυτό

το σημείο το ποιος είμαι. Βέβαια, αυτό θα μπορούσε ο

κόσμος να το γνωρίζει, γιατί ποτέ δεν μπόρεσα να κρυ

φτώ. Ωστόσο, το μεγαλείο της αποστολής μου και της μι

κρότητας των συγχρόνων μου εκφράζεται στο γεγονός ό

τι όχι μόνο δεν με έχουν ακούσει, αλλά ούτε καν με έ

χουν δει. Συντηρώ ο ίδιος τον εαυτό μου, και ίσως ακόμα

και το γεγονός ότι ζω να ακούγεται παράδοξο. Αρκεί

και μόνο δηλαδή να aνταλλάξω ιδέες με κάποιο «μορ

φωμένο» άνθρωπο που περνάει το καλοκαίρι από το

Όμπερ Ένγκαντιν, για να πειστώ ότι δεν είμαι ζωντα

νός. Με αυτή τη σκέψη, έχω ένα καθήκον, αντίθετο με

ό,τι συνηθίζω και ιδιαίτερα με την περηφάνια του ενστί

κτου μου, να φωνάξω: ακούστε με, γιατί είμαι αυτός που

είμαι. Και πάνω απ' όλα, μη με συγχέετε με άλλους!

2

Ε ν πρώτοις, εγώ δεν αποτελώ κανενός είδους φόβη

τρο ή θεματοφύλακα της ηθικής. Αντίθετα μάλιστα,

εκ φύσεως βρίσκομαι στον αντίποδα εκείνων των αν

θρώπων που τους τιμάτε ως ενάρετους. Πιστεύω, κι ας

μείνει μεταξύ μας, ότι αυτό αποτελεί ένα λόγο περηφά

νιας. Είμαι μαθητής του φιλόσοφου Διονύσου και μου α

ρέσει να είμαι ένας Σάτυρος και όχι ένας Άγιος. Ας δια

βάσετε, όμως, αυτό το κείμενο. Ίσως, με αυτό καταφέρω

να παρουσιάσω τούτη την αντίθεση με ήρεμο και καλό

τρόπο. Καθώς έγραφα αυτό το βιβλίο, ίσως τέτοιος και

μόνο να ήταν ο στόχος μου. Σίγουρα βέβαια, το τελευ

ταίο που θα μπορούσα να υποσχεθώ θα ήταν ότι θα κά

νω την ανθρωπότητα καλύτερη. Εγώ δεν πρόκειται να

στήσω νέα «είδωλα», και τα παλιά καλό θα ήταν να γνω

ρίσουν τι σημαίνει να στέκεσαι σε πήλινα ποδάρια. Το

δικό μου έργο είναι κυρίως το γκρέμισμα των ειδώλων,

και λέγοντας είδωλα εννοώ τα ιδανικά. Αυτά έχουν αλ

λοιώσει σε μεγάλο βαθμό την αξία, το νόημα και την έ

γκυρη γνώση της πραγματικότητας, παρουσιάζοντας έ-

10 ΦΡ. ΝΙ'Ι'ΣΕ

ναν «ψευδώς» ιδανικό κόσμο· γι' αυτό το λόγο πρέπει να

ανατρέπονται. Αυτή είναι και η τέχνη μου.

Ο κόσμος της αλήθειας και ο «ψεύτικος κόσμος» ήταν

μέχρι τώρα κατάρα για την πραγματικότητα. Η ανθρω

πότητα, εξαιτίας των πιο βάρβαρων ενστίκτων της, οδη

γήθηκε στην ψευτιά και την υποκρισία· και μάλιστα σε

τέτοιο βαθμό, ώστε να προσκυνά τις αντίθετες αξίες από

εκείνες που θα εγγυούνταν ένα μέλλον γεμάτο προσδο

κίες.

3

Αυτός που μπορεί ν ' ανασάνει στην ατμόσφαιρα των

έργων μου ξέρει ότι είναι μια ατμόσφαιρα που έρ

χεται από τα ψηλά βουνά όπου φυσά δυνατός αέρας. Αν

δεν είσαι προετοιμασμένος γι' αυτόν, μπορεί να πάθεις

σοβαρό κρυολόγημα. Το χιόνι πλησιάζει, η ερημιά είναι

φοβερή. Προσέξτε, όμως, τι ήρεμα που αναπαύονται όλα

τα πράγματα μέσα στο φως. Πόσο ελεύθερα αναπνέει

κανείς σ' αυτό! Πόση άνεση νιώθει! Η φιλοσοφία, έτσι

όπως τη βιώνω εγώ , είναι η εκούσια ζωή στους πόλους

και τα βουνά· είναι η αναζήτηση κάθε aνοίκειου και άξιου

απορίας στη ζωή, είναι οτιδήποτε που ως τώρα η ηθική

κρατούσε αιχμάλωτο. Η εμπειρία μιας μακρόχρονης πε

ριπλάνησης στο πεδίο των απαγορευμένων μού έμαθε να

βλέπω διαφορετικά τις αιτίες που μέχρι σήμερα έβαζαν

την ανθρωπότητα σε μια κατάσταση ηθικολογίας και εξι

δανίκευσης. Οι αιτίες αυτές απείχαν πολύ από εκείνο

που ο καθένας θα επιθυμούσε: έτσι προέκυψε σε μένα η

μυστική ιστορία των φιλοσόφων και ο ψυχισμός των με

γάλων ονομάτων που τη δόξασαν. Πόσο μπορεί ν' αντέ-

12 ΦΡ.ΝΠΣΕ

ξει την αλήθεια ένα πνεύμα; Ορίστε με ποιο κριτήριο a

ποτίμησα με ακρίβειά. τις αξίες. Η πλάνη (δηλαδή η πί

στ~ στα ιδανικά), δεν αποτελεί τύφλωση· αντίθετα, απο

τελεί ανανδρία ... Στο χώρο της γνώσης, κάθε κατάκτηση και πρόοδος είναι καρπός του θάρρους και της σκληρό

τητας απέναντι στον εαυτό μας. Δεν aντιπαλεύω τα ιδε

ώδη, απλώς μου φτάνει να φορέσω τα γάντια μου όταν

βρεθώ κοντά τους. Nitimur in veritum (μας έλκει καθετί

το απαγορευμένο). Κάποια στιγμή μ' αυτό το ρητό η φι

λοσοφία μου θα επικρατήσει, γιατί μέχρι σήμερα εκείνο

που συμβαίνει είναι να απαγορεύεται η αλήθεια.

4

ο Ζαρατούστρα, ανάμεσα σε όλα τα κείμενά μου, κατέ

χει μια ξεχωριστή θέση. Με το έργο μου αυτό πρό

σφερα στην ανθρωπότητα το πιο μεγάλο δώρο απ' όσα της

είχαν χαρίσει μέχρι τώρα. Αυτό το έργο, που αντηχεί δια

μέσου των χρόνων, δεν αποτελεί μονάχα ένα υπέρτατο βι

βλίο, αφού είναι γεγονός ότι αφήνει τους ανθρώπους με

μια άβυσσο από κάτω τους ταυτόχρονα αποτελεί ένα πολύ

βαθύ βιβλίο, το οποίο προήλθε από τους θαυμαστούς θη

σαυρούς της αλήθειας - μιας aστείρευτης πηγής στην ο

ποία κανένα δοχείο δεν βυθίζεται χωρίς ν' ανέβει πάνω γε

μάτο χρυσάφι και καλοσύνη. Στις γραμμές αυτού του συγ

γράμματος δεν ακούτε κάποιον «προφήτη», κάποιο από ε

κείνα τα φοβερά πλάσματα που το είναι τους αποτελεί ένα

μίγμα από χτικιό και θεληματικότητα και χαρακτηρίζονται

ως ιδρυτές των θρησκειών. Όχι. Αρχικά πρέπει να ακούσε

τε καλά τον πραγματικό ήχο αυτής της φωνής και να κατα

λάβετε πως αυτός αποτελεί ένα τραγούδι αλκυόνας έτσι

δεν υπάρχει περίπτωση να παραμελήσετε θλιβερά τη σημα

σία της σοφίας του. «Είναι τα πιο διακριτικά λόγια, αυτά

14 ΦΡ. ΝΙ'fΣΕ

που τα παρασύρει η μπόρα, οι σκέψεις που έρχονται με πό

δια περιστεριού και ποδηγετούν τον κόσμο».

Τα σύκα πέφτοντας απ' τα δέντρα είναι γλυκά και κα

λά. Όμως, καθώς πέφτουν, σκίζεται η κοκκινωπή τους

φλούδα. Είμαι λοιπόν ο βοριάς για τα γινωμένα σύκα.

Με τον ίδιο τρόπο που πέφτουν τα σύκα πέφτουν κι οι

διδασκαλίες μου. Ρουφήξτε το απόσταγμά τους και γευ

τείτε το γλυκό καρπό τους. Γύρω μας φθινοπωρινό από

γευμα και λαμπερός ουρανός!

Εδώ, δεν ακούτε τα λόγια κάποιου φανατικού, δεν α

κούτε να γίνεται «κήρυγμα» , ούτε αναζητείται η κατάθε

ση πίστης αντίθετα, οι λέξεις , πέφτουν σταγόνα σταγό

να, από μια ανέσπερη πηγή φωτός και από αμέτρητα πε

λάγη ευτυχίας. Μια τρυφερή βραδύτητα αποπνέει ο ρυθ

μός αυτών των λέξεων. Κάτι ανάλογο καταφέρνουν μόνο

οι σπουδαίοι. Γιατί είναι προνόμιο το δίχως άλλο, να εί

σαι ακροατής εδώ, και δεν μπορεί ο καθένας να ακούει

τον Ζαρατούστρα ... Δεν είναι λοιπόν ο Ζαρατούστρα, αν σκεφτούμε όλα ετούτα, ένας γητευτής; τι λέει όμως ο ί

διος όταν για πρώτη φορά επιστρέφει στη μοναξιά του;

Ακριβώς το αντίθετο από εκείνο που θα έλεγε σε ανάλο

γη στιγμή ένας οποιοδήποτε «σοφός» ή «όσιος» ή «σωτή

ρας» του κόσμου και άλλοι παρακμιακοί τύποι. Και δεν

είναι μόνο ότι ο Ζαρατούστρα μιλάει διαφορετικά, αλλά

είναι και διαφορετικός.

Μόνος μου, λοιπόν, θα προχωρήσω, καλοί μου μαθητές!

ΙΔΕ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ 15

Κι εσείς θα aποχωρήσετε μόνοι σας, γιατί το θέλω εγώ.

Απομακρυνθείτε από μένα και αντισταθείτε στον Ζα

ρατούστρα! Ή, ακόμα καλύτερα, να ντρέπεστε γι' αυτόν,

γιατί πιθανώς να σας ξεγέλασε.

Ένας άνθρωπος που γνωρ(ζ,ει δεν πρέπει μόνο να αγα

πάει τους εχθρούς του, αλλά πρέπει να μπορεί να μισήσει

και τους φίλους του.

Ανταμείβετε με λάθος τρόπο ένα δάσκαλο με το να μέ

νετε πάντα μαθητές του. Γιατί να μη θέλετε να σηκώσετε

το χέρι πάνω στο στόμα μου;

Εσείς μου κάνετε την τιμή, όταν όμως κάποια μέρα η

εκτίμησή σας καταρρεύσει; Προσέξτε μη σας τσακίσει

κανένα μνημείο. Εσείς που λέτε ότι πιστεύετε στον Ζαρα

τούστρα, είστε και οι πιο έμπιστοί μου φίλοι · αλλά τι σημασία έχει αυτό;

Εσείς δεν είστε αυτοί που ψάχνατε τον εαυτό σας; Κι ορί

στε, πέσατε πάνω σε μένα. Έτσι κάνουν όλοι οι πιστοί, και

γι ' αυτό το λόγο είναι που η πίστη αξιΊ;ει ελάχιστα.

Τώρα, καλό είναι να εγκαταλείψετε εμένα και να ανακα

λύψετε τον εαυτό σας και μόνο τη στιγμή που θα με έχετε ξε

χάσει πλήρως, μόνο τότε θα έρθω πάλι να σας βρω. ... Φρειδερίκος Νίτσε

τ ην ημέρα εκείνη την τέλεια που όλα ωριμάζουν και

όπου το μόνο που δεν ωχριά είναι το σταφύλι , μια

φωτεινή ηλιαχτίδα πέφτει πάνω στη ζωή μου. Γύρισα να

κοιτάξω πίσω και ποτέ άλλοτε δεν είχα δει τόσο πολλά

και ωραία πράγματα συγκεντρωμένα. Σήμερα δεν έθαψα

χωρίς λόγο το τεσσαρακοστό έτος του βίου μου· ναι, κα

τάφερα και το έθαψα, αλλά ό,τι ήταν ακόμα βιώσιμο κα

τάφερε και σώθηκε μένοντας αθάνατο. Το πρώτο βιβλίο

της Αλλότριας μεταμόρφωσης των αξιών, τα Τραγούδια

του Ζαρατούστρα, το Λυκόφως των ειδώλων, η προσπά

θειά μου να φιλοσοφήσω με σφυροκοπήματα, όλα αυτά

είναι τα δημιουργήματα αυτού του χρόνου και ιδιαίτερα

του τελευταίου τριμήνου . Πώς να μην είμαι ευγνώμων

για όλη τη ζωή μου ; Γι' αυτό, λοιπόν, θα διηγηθώ στον ε

αυτό μου τη ζωή μου.

ΓΙΑΤΙ ΕΙΜΑΙ ΤΟΣΟ ΣΥΝΕΤΟΣ

1

Η τύχη, ίσως και η ιδιαιτερότητα της οντότητάς μου,

οφείλονται κυριολεκτικά στο πεπρωμένο μου. Αν

το διηγηθώ υπό τη μορφή αινίγματος, ως συνέχεια του

πατέρα μου, είμαι νεκρός αντίθετα, αυτά που κληρονό

μησα από τη μεριά της μητέρας μου, ζουν και ωριμάζουν

μέσα μου. Αυτή η δισυπόστατη προέλευση της καταγω

γής μου -από την ανώτατη μέχρι την έσχιστη βαθμίδα

στην κλίμακα της ζωής- με καθιστά έναν παρακμιακό τύ

πο και παράλληλα μια πρώτη αρχή. Αυτό ερμηνεύει μια

κάποια δική μου ουδετερότητα και ελευθερία πνεύμα

τος, σε σχέση με το γενικότερο πρόβλημα της ζωής. Εγώ,

για να ξεχωρίζω τα συμπτώματα της ακμής και της πα

ρακμής, έχω αναπτύξει μια ιδιαίτερη αίσθηση. Είμαι ο

πιο καλός δάσκαλος γι' αυτά - γιατί τα γνωρίζω και τα

δύο καλά. Ο πατέρας μου πέθανε τριάντα έξι ετών, ήταν

ένας καλόβολος και aξιαγάπητος άνθρωπος, aσθενικός

όμως ένα πλάσμα καταδικασμένο να περάσει σύντομα

από τη ζωή. Έδινε πιο πολύ την εντύπωση μιας ανάμνη-

20 ΦΡ.ΝΠΣΕ

σης της ζωής παρά της ίδιας της ζωής. Στην ίδια ηλικία

που ξεκίνησε η ζωή του να οδεύει προς τον Άδη, άρχισε

και η δική μου. Στα τριάντα έξι μου είχα καταντήσει να

σέρνομαι στο ύστατο σημείο της ζωντάνιας μου. Αν και

ζωντανός ακόμα, δεν μπορούσα να δω παρά μόνο σε πο

λύ κοντινή απόσταση -δυο-τρία βήματα μπροστά μου.

Εκείνη την εποχή εγκατέλειψα και τη θέση μου στο Πα

νεπιστήμιο ~ης Βασιλείας. Όλο το καλοκαίρι έζησα σαν

φάντασμα στο Σεν Μόριτς και τον επόμενο χειμώνα, που

ήταν ο πιο σκοτεινός, δίχως καθόλου ήλιο, τον πέρασα

στο Νάουμπουργκ. Εκείνο τον καιρό έφτανα στο κατώ

τατο σημείο της ζωής μου γράφοντας τον Περιηγητή και

τη σκιά του. Δίχως καμία αμφιβολία, εκείνο τον καιρό ή

μουν πολύ εξοικειωμένος με τις σκιές ... Ο επόμενος χει

μώνας, ο πρώτος που πέρασα στη Γένοβα, πνιγμένος σε

μια μαλθακότητα, λόγω αναιμίας και μυ'ίκής aτονίας, ή

ταν ο χρόνος που τελείωσα τη Ροδαυγή. Η εξαιρετική δι

αύγεια και η πληθώρα των σκέψεων, μπορώ να πω, που

χαρακτηρίζουν αυτό το έργο αντιστοιχούν όχι μόνο στη

βαθύτερη οργανική μου εξασθένηση, αλλά και σε μια

κατάσταση πόνου που βρισκόταν σε έξαρση.

Βυθισμένος στη φρικτή κατάσταση ενός πονοκεφάλου

που διαρκούσε τρεις μέρες, μαζί με στομαχική διαταρα

χή και εμετούς, παρ' όλα αυτά βρισκόμουν σε εξαιρετική

διαύγεια και σκεφτόμουν με μεγάλη νηφαλιότητα, που

δεν ξέρω αν θα διέθετα σε φυσιολογικότερη κατάσταση.

Οι αναγνώστες μου ξέρουν ίσως ότι σε μεγάλο βαθμό

θεωρώ τη διαλεκτική νοσηρό σύμπτωμα παρακμής, ακό

μα και στην πιο σπουδαία έκφρασή της, τη διαλεκτική


του Σωκράτη. Όλες αυτές οι νοσηρές διαταραχές του

νου είναι εντελώς άγνωστες σε μένα, όπως και αυτός ο

ημιλήθαργος που συνοδεύεται συνήθως από πυρετό.

Χρειάστηκε λοιπόν ν' ανατρέξω σε βιβλία για να μάθω

τη φύση και τη διάρκειά τους. Το αίμα μου αργοκυλάει

και κανένας ποτέ δεν μπόρεσε να μου διαγνώσει πυρετό.

Κάποιος γιατρός που με παρακολουθούσε για νευρασθέ

νεια, τελικά αναγκάστηκε να πει: «Όχι, τα νεύρα σας

δεν έχουν τίποτα. Μόνο εγώ πάσχω από νεύρα». Ωστό

σο, υπάρχουν πράγματι κάποια τακτικά φαινόμενα εκ

φυλισμού τα οποία δεν αποδεικνύονται, ούτε υπάρχει

καμιά οργανική πάθηση στο στομάχι, παρόλο που επηρε

άζεται από μια γενική εξάντληση στην κοιλιακή χώρα. Η

πάθηση στα μάτια μου έχει την τάση να εξελιχθεί σε τύ

φλωση, ωστόσο είναι αποτέλεσμα και όχι αιτία. Έτσι, ό

ταν ανακτώ τις δυνάμεις μου, βελτιώνεται και η κατά

σταση της όρασής μου. Μια θεραπεία που διαρκεί μεγά

λο διάστημα σημαίνει για μένα μια οπισθοδρόμηση, ένα

είδος υποτροπής και κατάπτωσης, ένα είδος περιστασια

κής παρακμής. Μετά απ' όλα αυτά, είναι απαραίτητο να

τονίσω κι άλλο την εμπειρία μου σε θέματα παρακμής;

Αυτή τη λέξη την έχω ήδη συλλαβίσει πολλές φορές. Αυ

τή η λεπτεπίλεπτη αίσθηση του σαρκασμού, η αίσθηση

της κατανόησης και της ενόρασης, είναι το δώρο που έ

λαβα εκείνη την εποχή. Από την πλευρά του ασθενή που

αναζητά τις πιο λεπτές αξίες και αντιλήψεις και γνωρί

ζοντας ταυτόχρονα εκ βαθέων την πληρότητα και αυτο

πεποίθηση μιας ζωής της aφθονίας, καθώς βύθιζα το νου

μου στη μυστική επεξεργασία μιας παρακμής - αυτή ή-

22 ΦΡ. ΝΙΊ'ΣΕ

ταν και η διαρκέστερη άσκησή μου, απ' 6που aντλώ τη

μεγαλύτερη πείρα κι έγινα τεχνίτης. Τώρα είναι πολύ εύ

κολο για μένα να αλλάζω τις προοπτικές Αυτ6ς είναι

και ο μοναδικός λόγος που για μένα είναι δυνατή η

«Αναθεώρηση των Αξιών».

2

Α φού γίνει σαφές ότι είμαι ένας παρακμιακός τύπος,

φαίνεται ότι είμαι και το αντίθετό του. Η απόδειξη,

μεταξύ άλλων, βρίσκεται στο ότι ακόμα και τις άσχημες

καταστάσεις καταφέρνω να επιλέγω τους σωστούς τρό

πους για να τις αντιμετωπίσω. Αντίθετα, ο παρακμιακός

τύπος επιλέγει γι' αυτόν τα δυσμενέστερα μέσα. Συνολι

Κά έδινα την εντύπωση ενός καλοστεκούμενου ανθρώ

που, αλλά στις λεπτομέρειες της ύπαρξής μου ως ξεχωρι

στή προσωπικότητα ήμουν παρακμιακός. Ο αγώνας μου

για να κατακτήσω την απόλυτη μοναξιά και τον απε

γκλωβισμό από τα συνηθισμένα, ο εξαναγκασμός μου να

μη δέχομαι τις υποδείξεις των γιατρών και τις περιποιή

σεις, δείχνουν πως είχα μέσα μου μια σιγουριά του εν

στίκτου, κάτι που εκεί~ο τον καιρό με έκανε να ξεχωρί

ζω. Ανέλαβα ο ίδιος την υγεία μου και θεραπεύτηκα με

τους δικούς μου τρόπους. Απαραίτητη προϋπόθεση σε

μια τέτοια στάση -στην οποία κανένας φυσιολόγος δεν

μπορεί να διαφωνήσει μαζί μου- είναι να υπάρχει ευε

ξία. Ένας συνηθισμένος aσθενικός οργανισμός δεν μπο-

24 ΦΡ. ΝΠΣΕ

ρεί εύκολα να αναρρώσει, ούτε μπορεί με ευκολία να

θεραπεύσει τον εαυτό του. Για κάποιον που έχει καλή υ

γεία, ακόμα και η ασθένεια μπορεί να γίνει ένα ισχυρό

διεγερτικό που προκαλεί τα ζωτικά του ένστικτα.

Φωτίζοντας όλα αυτά με τις παρατηρήσεις μου, ξανα

βλέπω τώρα αυτή τη μακροχρόνια περίοδο της ασθέ

νειάς μου, και θα έλεγα πως ανακάλυψα για άλλη μια

φορά τη ζωή και, μαζί μ' αυτήν, τον εαυτό μου . Απόλαυ

σα όλα τα όμορφα πράγματα, ακόμα και τα πιο ασήμα

ντα μ' έναν πολύ διαφορετικό τρόπο, που απαγορεύεται

στους άλλους. Από τη λαχτάρα μου να γιατρευτώ, από τη

θέλησή μου να ζήσω, γεννήθηκε η φιλοσοφία μου.

Κι αυτό ας σημειωθεί ιδιαίτερα, γιατί η εποχή που η

ζωτικότητά μου είχε μειωθεί στο χαμηλότερο σημείο ή

ταν ακριβrος η περίοδος που είχα πάψει να είμαι αισιό

δοξος. Έτσι, το ένστικτο της aυτοσυντήρησης δεν μου ε

πιτρέπει να διδάσκω μια φιλοσοφία της ένδειας και της

aποθάρρυνσης.

Πώς λοιπόν μπορεί να καταλάβει κανείς την καλή κα

τάσταση της υγείας ; Υγιής είναι ο καλοφτιαγμένος άν

θρωπος που ευχαριστεί τις αισθήσεις και που είναι συ

νάμα φτιαγμένος από σκληρό και τρυφερό αρωματικό

ξύλο. Δεν αγαπάει παρά εκείνο μονάχα που τον ωφελεί

και η ευχαρίστησή του σταματά εκεί που η ωφελιμότητα

υπερβαίνει το μέτρο. Εφευρίσκει γιατρικά για τις κακώ

σεις και αξιοποιεί προς όφελός του τις κακές συγκυρίες.

Αυτό που δεν τον σκοτώνει τον κάνει πιο δυνατό. Απ' ό

λα αυτά που βλέπει γύρω του, διαλέγει τι θα συγκεντρώ

σει, τι θα αισθανθεί, τι θα βιώσει . Μένει αρκετά με τον


εαυτό του, ακόμα κι όταν περνά τον καιρό του με βιβλία,

ανθρώπους ή τοπία. Τιμά οτιδήποτε επιλέγει, αυτό που

επιτρέπει και ό,τι εμπιστεύεται. Αντιδρά σε όλα τα ερε

θίσματα με βραδύτητα. Μια βραδύτητα που προέρχεται

από μια συνεχή προσοχή και μια ηθελημένη περηφάνια.

Ελέγχει τα ερεθίσματα με τα οποία έρχεται σε επαφή

και αποφεύγει να τους εναντιωθεί. Δεν πιστεύει ούτε

στην «αποτυχία» ούτε στο «σφάλμα». Τα καταφέρνει πο

λύ καλά και με τον εαυτό του και με τους άλλους. Ξέρει

να ξεχνάει. Είναι αρκετά δυνατός ώστε όλα να του πη

γαίνουν καλά. Εγώ, λοιπόν, είμαι αυτός που εμφανίζεται

ως το αντίθετο ενός παρακμιακού, καθώς περιέγραψα

μόλις τώρα έτσι τον εαυτό μου.

3

Αυτή η επίπονη ακολουθία εμπειριών και η πρόσβα

ση σε φαινομενικά διαχωρισμένους κόσμους, επα

ναλαμβάνεται στη φύση μου προς κάθε πλευρά - είμαι

μια απομίμηση της ύπαρξής μου, διαθέτω κι έyα άλλο

πρόσωπο εκτός από το πρώτο, το γνωστό. Και μπορεί

και ένα τρίτο ... Ήδη η καταγωγή μου μου επιτρέπει να

βλέπω πέρα από τις τοπικές ή εθνικές συνθήκες και δεν

μου κοστίζει ιδιαίτερα να είμαι ένας «καλός Ευρω

παίος». Από την άλλη μεριά, όμως, ίσως να είμαι πιο

Γερμανός απ' ό,τι μπορούν να είναι οι σημερινοί Γερμα

νοί, αυτοί δηλαδή που δεν είναι παρά μόνο Γερμανοί της

αυτοκρατορίας ενώ εγώ είμαι ο τελευταίος aντιπολιτι

κός Γερμανός. Κι όμως, οι πρόγονοί μου ήταν Πολωνοί

ευγενείς. Απ' αυτούς ίσως να έχω κληρονομήσει αρκετά

από τα ένστικτα της γενιάς τους. Ποιος ξέρει; Ίσω; να

είχα και το δικαίωμα του βέτο. Όταν συλλογίζομαι πόσο

συχνά στο δρόμο με περνάνε για Πολωνό και πόσο ελά

χιστα Γερμανός φαίνομαι, τότε μπορεί να θεωρηθεί ότι

aνήκα μόνο στους κατά συνθήκην Γερμανούς. Η μητέρα

28 ΦΡ. ΝΙ'ΓΣΕ

μου, ονόματι Φρανσίσκα Έλερ, ήταν βέρα Γερμανίδα, ό

πως και η γιαγιά του πατέρα μου, η οποία έζησε τα νεα

νικά της χρόνια στην παλιά, καλή Βα"ίμάρη, με αρκετές

επαφές στον κύκλο του Γκαίτε. Ο αδερφός της, καθηγη

τής Θεολογίας στο Κένιγκσμπερ, προσκλήθηκε όταν πέ

θανε ο Χέρντερ να πάρει τη θέση του γενικού διευθυντή.

Είναι πιθανό η μητέρα της, δηλαδή η προγιαγιά μου, να

παρουσιάζεται με το όνομα Μούθγκεν στο ημερολόγιο

του νεαρού Γκαίτε. Ξαναπαντρεύτηκε δεύτερη φορά με

το γενικό διευθυντή Νίτσε στο ~Ειλενμπουργκ, στις 10

Οκτωβρίου του 1813, το έτος του μεγάλου πολέμου, και τη μέρα ακριβώς που ο Ναπολέων κατακτούσε με το

στρατό του την πόλη, γέννησε ένα αγόρι. Μάλιστα ήταν,

όπως όλοι οι Σάξονες, μεγάλη θαυμάστρια του Ναπολέο

ντα. Ίσως αυτό το θαυμασμό τον έχω κι εγώ ακόμα.

Ο πατέρας μου, που γεννήθηκε το 1813, πέθανε το 1849. Πριν υπηρετήσει ως εφημέριος της κοινότητας Ρέκεν κοντά στο Λούτζεν, βρέθηκε για κάποιο διάστημα

στα ανάκτορα του Άλτενμπουργκ, απασχολούμενος ως

δάσκαλος των τεσσάρων κοριτσιών του ηγεμόνα. Οι μα

θήτριές του αυτές ήταν: η αυριανή βασίλισσα του Ανόβε

ρου, η μεγάλη δούκισσα Κωνσταντίνα, η δούκισσα του

Όλντενμπουργκ και η πριγκίπισσα Θηρεσία του Άλτεν

μπουργκ. Έδειχνε μεγάλο σεβασμό προς το βασιλιά της

Πρωσίας Φρειδερίκο Γουλιέλμο Δ', ο οποίος του έδωσε

στην ενορία τη θέση του εφημέριου. Τα γεγονότα του

1848 τον στεναχώρησαν πολύ. Εγώ ήρθα στη ζωή την ημέρα των γενεθλίων του βασιλιά και γι' αυτό μου έδω

σαν το όνομά του, δηλαδή με είπαν Φρειδερίκο Γουλιέλ-


μο. Το προτέρημα που είχε αυτό το όνομα για μένα ήταν

ότι εκείνα τα χρόνια η επέτειος των γενεθλίων ήταν μέ

ρα που γιορταζόταν.

Το γεγονός ότι είχα έναν τέτοιο πατέρα το θεωρώ με

γάλο πλεονέκτημα και νομίζω ότι έτσι δικαιολογούνται

κι όλα τα υπόλοιπα προνόμια που κατέχω στη ζωή, αν ε

ξαιρέσω το μεγάλο προνόμιο που έχω στην ίδια τη ζωή.

Κυρίως, το προνόμιο ότι χωρίς να προσπαθήσω ιδιαίτε

ρα, κατάφερα να μπω -χωρίς να το θέλω- σ' ένα κόσμο

ανώτερων και τρυφερών πραγμάτων, όπου νιώθω σαν

στο σπίτι μου και όπου απελευθερώνεται εκεί όλη μου η

εσωτερική δύναμη. Το γεγονός ότι aντάλλαξα με την ί

δια μου τη ζωή αυτό το προνόμιο δεν είναι μια εμπορική

πράξη άδικη. Για να μπορέσει κάποιος να κατανοήσει

κάτι από τον Ζαρατούστρα μου, πρέπει να έχει την ίδια

προδιάθεση με μένα - να στρέφεται, με μία έννοια, πέ

ραν της ζωής.

4

Μ έχρι τώρα δεν τα κατάφερα ποτέ να στρέψω άλ

λους ανθρώπους εναντίον μου -κι αυτό οφείλεται

επίσης στο μοναδικό πατέρα μου. Αυτό δεν έγινε ακόμα

κι αν μου φαινόταν ότι κάτι τέτοιο θα είχε εξαιρετική

σημασία. Όσο αντίθετο στο χριστιανισμό κι αν φαίνεται,

εγώ δεν είμαι ούτε καν εναντίον του ίδιου μου του εαυ

τού. Κι αν κάποιος εξετάσει προσεκτικά το βίο μου σε ό

λες του τις εκφάνσεις, δεν θα μπορέσει ν' ανακαλύψει ε

κεί μέσα σημάδια κακής θέλησης εναντίον μου από κά

ποιον άλλο. Το αντίθετο, μάλιστα, θα συναντήσει περισ

σότερα σημάδια καλής θέλησης απέναντί μου.

Η εμπειρία μου σχετικά μ' αυτούς που φέρονται άσχη

μα σε όλο τον κόσμο είναι θετική απέναντί τους. Είναι

εύκολο για μένα να εξημερώσω κάθε άγρια αρκούδα και

να συνετίσω κάθε καραγκιόζη.

Σε όλο το διάστημα των εφτά χρόνων που δίδασκα ελλη

νικά στην ανώτερη τάξη του Λυκείου της Βασιλείας, δεν

χρειάστηκε να τιμωρήσω κανένα μαθητή μου. Μέχρι και

οι μαθητές που δεν διάβαζαν γίνονταν επιμελείς. Βρίσκο-

32 ΦΡ.ΝΠΣΕ

μαι πάντα στο ύψος των απρόβλεπτων γεγονότων και πρέ

πει να μην προσμένω τίποτε για να κατορθώνω να κυριαρ

χώ στον εαυτό μου. Μάλιστα, όποιο όργανο κι αν είναι αυ

τό, όσο καλά κι αν είναι κουρδισμένο το όργανο «άνθρω

πος» -αρκεί να μην είναι άρρωστος-, πάντα θα τα κατα

φέρω να κερδίσω κάτι απ' αυτό, κάτι που ν' ακούγεται ευ

χάριστα στ' αφτιά. Αρκετές φορές, μάλιστα, έτυχε ν' aντι

ληφθώ από αυτά τα όργανα πράγματα που ούτε τα ίδια

δεν είχαν υποψιαστεί ότι παράγονται από τον εαυτό τους.

Κατά πάσα πιθανότητα, το καλύτερο άκουσμα ήταν εκείνο

του Ερρίκου φον Στάιν, που aποδήμησε εις Κύριον ασυγ

χώρητα νέος. Είχε έρθει κι έμεινε τρεις μέρες στο Σιλς

Μαρία, αφού αρχικά φρόντισε να ζητήσει άδεια γι' αυτό

και δήλωσε σε όλους πως δεν ερχόταν να δει την Ενγκα

ντίν. Αυτός ο τόσο σημαντικός άνθρωπος, που εμφανίστη

κε γεμάτος με όλη την αφέλεια των Πρώσων ευγενών,

πρόθυμος να βουτήξει στο βαγκνερικό βάλτο, αυτός λοι

πόν μεταμορφώθηκε σε τρεις μόνο μέρες. Τον πήρε στη δί

νη του ένας ανεμοστρόβιλος ελευθερίας και τον μετέπλα

σε σε κάποιον ο οποίος βρίσκεται στο ύψος ενός ανθρώ

που που έχει αποκτήσει φτερά.

Του υπενθύμιζα διαρκώς πως η μεταμόρφωση εκείνη

ήταν το αποτέλεσμα του καθαρού αέρα των βουνών και

πως το ίδιο ακριβώς συνέβαινε σε όλο τον κόσμο. Και,

ακόμα, πως δεν ήταν μάταιος κόπος ν' ανεβαίνει κανείς

έξι χιλιάδες πόδια πάνω από το Μπα"ίρόιτ. Εκείνος όμως

δεν έμοιαζε να το αποδέχεται.

Παρ' όλα αυτά, αν συναντούσα μερικές aτιμίες, μεγάλες ή

μικρές, η αιτία τους δεν σχετιζόταν με τη θέληση ή έστω την


κακή πρόθεση των άλλων. Πιο πολύ θα μπορούσα να παρα

π<'νεθώ -όπως το έχω ήδη κάνει- για τις καλές προθέσεις

και για όλ' αυτά που ονομάζουν «ανιδιοτελή» ένστικτα, για

την περιβόητη αγάπη προς το «συνάνθρωπο», που είναι πά

ντα πρόθυμη να συντρέξει με λόγο και με έργα. Η αγάπη

μού μοιάζει με αδυναμία, φαίνεται σαν ένα ακόμα σύμπτω

μα της ανικανότητας ν' αντιδράσει κανείς στις ενστικτώδεις

παρορμήσεις του. Μόνο στον κόσμο των παρακμιακών η ευ

σπλαχνία θεωρούνταν αρετή. Ψέγω ολοφάνερα εδώ τους ε

λεήμονες, που ξεχνούν εύκολα την ντροπή, το σεβασμό και

τη φινέτσα που εξασφαλίζει η απόσταση.

Η συμπάθεια πολύ εύκολα αποκτάει την οσμή του όχλου

και μοιάζει να παραγνωρίζει τους καλούς τρόπους. Υποστη

ρίζω πως μερικές φορές τα χέρια που απλώνονται με συμπό

νια μπορεί να έχουν καταστροφική επιρροή σ' ένα σημαντι

κό πεπρωμένο, όταν έρχονται να πλήξουν τις πληγές της μο

ναξιάς και το προνόμιο που χαρίζει ένα βαρύ σφάλμα. Για

μένα είναι μια καθωσπρέπει αρετή να μπορεί ο καθένας να

ξεπερνά τη φιλανθρωπία. Έδωσα τον τίτλο Ο πειρασμός

του Ζαρατούστρα στην ιστορία αυτής της φοβερής κραυγής,

που κάποια μέρα φτάνει στ' αφτιά του σοφού ανθρώπου και

τον θίγει, σαν ένα τελευταίο παραπάτημα, ώστε να τον κα

ταστήσει αλλότριο απέναντι στον ίδιο του τον εαυτό. Ακρι

βώς σ' αυτές τις περιπτώσεις πρέπει να μπορείς να κρατη

θείς καθαρά στο ύψος σου, aποστασιοποιημένος από τις ε

φήμερες παρορμήσεις που διακρίνουν τις aποκαλούμενες

καλές πράξεις. Γιατί αυτή είναι η δοκιμασία, η έσχατη πιθα

νώς δοκιμασία στην οποία έχει υποβληθεί ένας Ζαρατού

στρα: η απόδειξη της ισχύος πάνω απ' όλα.

5

Ωστόσο, υπάρχει ένα ακόμα στοιχείο στο οποίο ακο

λουθώ τα βήματα του πατέρα μου μετά τον πρόωρο

θάνατό του. Είμαι κάποιος που δεν είχε την τύχη να ζή

σει ποτέ ανάμεσα σε ομοίους του κι επιπλέον κάποιος

που η έννοια της «aνταπόδοσης» του είναι εξίσου άγνω

στη με την έννοια της «ισότητας δικαιωμάτων». Προσω

πικά, λοιπόν, απαγορεύω κάθε μέτρο προστασίας ή αντι

ποίνων, σε περίπτωση που με αδικήσουν λίγο ή με βλά

ψουν σημαντικά. Πολύ περισσότερο -και δικαιολογημέ

να βέβαια- δεν επιτρέπω καμία υποστήριξη και καμία

δικαίωση απέναντί μου. Η δική μου άμεση απάντηση εί

ναι να βάζω την εξυπνάδα απέναντι στη βλακεία, ώστε

να την εμποδίσω να εξαπλωθεί. Αυτός είναι ο μόνος τρό

πος για ν' αποζημιώνεται κανείς. Για παράδειγμα, πε

τάω ένα ολόκληρο βάζο με ξινισμένο γλυκό προκειμένου

ν' απαλλαγώ από την ξινίλα κάποιου θέματος. Με τίποτε

δεν συμβιβάζομαι και πάντα παίρνω την ικανοποίησή

μου - μπορεί οποιοσδήποτε να είναι βέβαιος γι' αυτό.

Έτσι δεν καθυστερώ να βρω μια ευκαιρία για να εκφρά-

36 ΦΡ.ΝΠΣΕ

σω την αγνωμοσύνη μου στον κακοποιό (για την κακή

του πράξη) ή να του ζητήσω κάτι. Αυτό σε μερικές περι

πτώσεις υποχρεώνει περισσότερο από το να προσφέρεις.

Επίσης, μου φαίνεται ότι και οι πιο αισχρές κουβέντες

στα υβριστικά γράμματα έχουν μέσα τους κάτι πιο καλο

προαίρετο και έντιμο από τη σιωπή. Συνήθως αυτοί που

σιωπούν υποφέρουν λόγω της απουσίας ευγενικού ψυχι

σμού και υπερβολικού τακτ που τους διακρίνει. Η σιωπή

ισοδυναμεί με την αμφισβήτηση, την αντίρρηση. Με το

να καταπίνεις; λοιπόν, την αντίρρησή σου δείχνεις χαρα

κτήρα, όμως το πράγμα αυτό βλάπτει φοβερά το στομά

χι. Όλοι όσοι σιωπούν υποφέρουν από πεπτικές διατα

ραχές. Είναι φανερό πως δεν μου αρέσει να υποτιμούν

την άκομψη συμπεριφορά, μια και αποτελεί την πιο αν

θρώπινη μορφή της διαφορετικής γνώμης και, μέσα στη

σύγχρονη έκπτωση, την πρωταρχική αρετή μας. Όντας

κανείς πολύ πλούσιος, είναι ευδαιμονία να έχει ακόμα

κι άδικο. Μα αν ένας Θεός κατέβαινε στη γη, δεν θα έ

πρεπε να κάνει τίποτε άλλο παρά μόνο αδικίες. Θε'ίκή ι

διότητα δεν είναι μόνο η τιμωρία, αλλά και το βάρος των

σφαλμάτων μας.

6

Μ ε χαρακτηρίζουν η έλλειψη μνησικακίας και η ξε

καθαρισμένη ιδέα που έχω σχετικά με τη φύση

της. Ίσως φταίει η μακροχρόνια ασθένειά μου. Δεν πρό

κειται για ένα απλό πρόβλημα. Πρέπει να διαθέτεις αρ

κετή πείρα σχετικά με το θέμα, η οποία ξεκίνά από τη

δύναμη και την αδυναμία. Αν, πράγματι, υπάρχει κάποιο

αξιόπιστο επιχείρημα απέναντι στην αδυναμία και την

αρρώστια, είναι ότι αυτές συγκρούονται με το αληθινό

ένστικτο της θεραπείας. Πρόκειται, στην ουσία, για ένα

ένστικτο ένοπλης άμυνας του ανθρώπου. Δεν ξέρεις από

τι να προστατευτείς, από πού ν' aρχίσεις και πού να τε

λειώσεις, δεν ξέρεις τι ν' aπομακρύνεις - όλα τραυματί

ζουν. Όλα έρχονται ενοχλητικά κοντά, ο άνθρωπος )tαι

τα πράγματα, και τα βιώματα αφήνουν τις χαραματιές

τους. Η ανάμνηση πληγώνει και μάλιστα μοιάζει με μια

πληγή γεμάτη πύον. Η ασθένεια αποτελεί μια μορφή

μνησικακίας και ο ασθενής, για ν' απαλλαγεί απ' όλα

αυτά, διαθέτει μονάχα tνα μΕγάλο μέσο σωτηρίας, το ο

ποίο εγώ ονομάζω ρωσική μοιρολατρία. Με αυτό αναφέ-

38 ΦΡ. ΝΓΓΣΕ

ρομαι στην καρτερική εκείνη μοιρολατρία που θερμαίνει

το Ρώσο στρατιώτη ο οποίος, παρότι βρίσκει τον πόλεμο

πολύ σκληρό, τελικά ξαπλώνει μέσα στα χιόνια για ν' α

ναπαυτεί. Αναφέρομαι, ακόμα, στην κατάσταση του να

μη δέχεται κανείς πια τίποτε, ούτε να παίρνει κάτι ή ν'

αντιδρά. Η βαθύτατη σοφία αυτής της μοιρολατρίας δεν

ταυτίζεται πάντα με το θάρρος εκείνου που αψηφά το

θάνατο, το οποίο πολύ συχνά εμπεριέχει τη λαχτάρα για

τη ζωή, ακριβώς σ' εκείνες τις περιπτώσεις που η ζωή α

πειλείται έντονα. Αντίθετα, σχετίζεται με την εξασθένι

ση των βιολογικών λειτουργιών, με τη βραδύτητα της α

φομοίωσης - δηλαδή με μια κατάσταση παρόμοια με τη

χειμερία νάρκη.

Μια ακραία έκφραση αυτής της λογικής συναντάμε στο

φακίρη, ο οποίος κοιμάται για ολόκληρες εβδομάδες μέσα

σ' έναν τάφο. Για ν' αποφύγει την κατανάλωση ενέργειας

από οποιαδήποτε αντίδραση, πρέπει να πάψει ολότελα ν'

αντιδρά σε κάθε ερέθισμα- αυτό απαιτεί η λογική που ή

δη εκθέσαμε. Επιπλέον, δεν είναι τίποτε χειρότερο από τη

μνησικακία. Οι εμμονές, ο παθολογικός θυμός, η αδυνα

μία για εκδίκηση - όλα αυτά αποτελούν τρομερά δηλητή

ρια, τα οποία οδηγούν ένα εξουθενωμένο πλάσμα στις πιο

επικίνδυνες αντιδράσεις. Όλες αυτές οι καταστάσεις προ

καλούν μια γρήγορη φθορά του νευρικού συστήματος, κα

θώς και μια μη φυσιολογική και επιβλαβή υπερέκκριση

διαφόρων ουσιών, όπως για παράδειγμα της χολής στο

στομάχι. Ως εκ τούτου, ο ασθενής πρέπει ν' αποφεύγει ο

πωσδήποτε τη μνησικακία, γιατί αυτή είναι η ίδια η ασθέ

νειά του, αλλά συνάμα και η πιο φυσική του τάση.


Ο Βούδας, ως ένας σπουδαίος φιλόσοφος, είχε αντιλη

φθεί πολύ καλά αυτό το δεδομένο. Η «θρησκεία» του, σε

πολλούς μοιάζει με ένα σύνολο κανόνων υγιεινής. Όπως

και να έχει, όμως, για να μη συγχέεται με καταστάσεις

άξιες για λύπηση -πράγμα που κάνει ο χριστιανισμός-,

είναι στην πραγματικότητα μια διαρκής αντιπαλότητα

προς τη μνησικακία. Αρχή της είναι ότι ο aπεγκλωβισμός

της ψυχής από τη μνησικακία αποτελεί το πρώτο βήμα

για την πλήρη ίαση. «Η εχθρότητα δεν σταματά με την ε

χθρότητα, αλλά με τη φιλία». Αυτό είναι το πρωταρχικό

μάθημα του Βούδα. Όμως, μ' αυτό τον τρόπο δεν μιλά:::ι

η ηθική, μιλά η φυσιολογία. Η μνησικακία, που γεννιέται

από την αδυναμία, βλάπτει μόνο τον αδύναμο. Στις άλ

λες περιπτώσεις, και κυρίως στις πληθωρικές προσωπι

κότητες, η μνησικακία είναι ένα αίσθημα που εμφανίζε-,, ται μεν συχνά, ωστόσο οι εν λόγω προσωπικότητες πι- ·

στοποιούν τον πλούτο τους νικώντας αυτό το αίσθημα.

Όποιος γνωρίζει με πόσο σθεναρό και παθιασμένο

τρόπο η φιλοσοφία μου αγωνίστηκε ενάντια στα αισθή

ματα της μνησικακίας και της εκδίκησης -αντιμετωπίζο

ντάς τα με βάση το δόγμα της ελεύθερης βούλησης, στο

πλα(σιο του οποίου ο αγcόναs εναντίον του χριστιανι

σμού είναι απλώς και μόνο μία πεοίπτωση- αυτός, λοι

πόν, θα καταλάβει γιατί επιμένω ν' απω,αλύψω την cπ~

τακτική μου θέση για την πρακτική cφαρμογή του eνσ"tί

κτου μου.

Προστατεύτηκα πάντα απ' αυτά τα αισθήματα στο διά

στημα της παρακμής μου , γιατί πίστΕυα πως Είναι ~ατα

στροφι~ά. Μόλις, όμως, η ζωι1 μΕ γι:'μιζι:: ξuνd κuι yινό-

40 ΦΡ. ΝΓΓΣΕ

ταν αρκετά σημαντική και πληθωρική, τότε απαγόρευα

στον εαυτό μου να τα προσεγγίσει, γιατί τα θεωρούσα

κατώτερα της ύπαρξής μου. «Η ρωσική μοιρολατρία»

που ανέφερα πιο πάνω, παρουσιάστηκε σ' εμένα με μια

ιδιαίτερη μορφή. Για πολλά χρόνια aρπάχτηκα με πεί

σμα από καταστάσεις και πράγματα, τόπους και κοινω

νίες που μου ήταν aνυπόφορες και τις οποίες μου είχε ε

πιβάλει η τύχη.

Ωστόσο ήταν προτιμότερο για μένα να τις αλλάξω, πα

ρά να προσπαθήσω να δω αν αλλάζουν ή να επαναστα

τήσω εναντίον τους. Θύμωνα τότε υπερβολικά μ' εκείνον

που θ' αναστάτωνε τη μοιρολατρία αυτή ή με αυτόν που

θα επιχειρούσε να με ξυπνήσει απότομα. Και, πράγματι,

υπήρχε πάντα ένας θανάσιμος κίνδυνος. Να βλέπεις ότι

το μέλλον σου καθορίζεται από ένα πεπρωμένο και να

μην επιδιώκεις να ενεργήσεις σε ριζικά διαφορετική κα

τεύθυνση απ' ό,τι σου προστάζει αυτό το πεπρωμένο- σε

τέτοιες καταστάσεις ακριβώς είναι που αποδεικνύεται η

σωφροσύνη καθενός.

7

ο πόλεμος, όμως, είναι κάτι τελείως διαφορετικό. Εκ φύ

σεως είμαι πολεμιστής. Η επιθετικότητα είναι ένα από

τα ένστικτά μου. Το να μπορεί κανείς να είναι εχθρικός α

πέναντι σε άλλους δείχνει ότι έχει μάλλον μια ισχυρή φύση,

κι αυτό είναι ένα στοιχείο που το συναντάμε σε όλες τις ι

σχυρές προσωπικότητες. Αυτές οι προσωπικότητες έχουν α

νάγκη την αντίσταση, για την ακρίβεια την επιζητούν. Το

πάθος της επιθετικότητας είναι χωρίς αμφιβολία χαJακτηριστικό της δύναμης, είναι συνδεδεμένο μαζί της αναπόσπα

στα - με τον ίδιο τρόπο που τα συναισθήματα της εκδίκησης

και της καλυμμένης εχθρότητας συνδέονται επίσης αναπό

σπαστα με την αδυναμία. Η γυναίκα είναι μνησίκακη κι αυ

τό πηγάζει από την αδυναμία της, όπως ακριβώς συμβαίνει

και με τη δυστυχία της απέναντι στην ξένη δυστυχία. Την έ

νταση της επιθετικότητας μπορούμε να τη μετρήσουμε με

την ποιότητα του επιτιθέμενου, που δεν έχει κανέναν ανά

γκη, και κάθε αύξηση έντασης φαίνεται από την εκλογή κά

ποιου ισχυρότερου αντιπάλου ή μιας ακόμα μεγαλύτερης δυ

σκολίας. Κι αυτό γιατί, όταν ένας φιλόσοφος αγαπά τον πό-

42 ΦΡ.ΝΙτΣΕ

λεμο, βρίσκεται σε διαρκή πόλεμο ακόμα και με τα προβλή

ματα. Δεν χρειάζεται, σuνεπώς, να υπερισχύσουμε απέναντι

σε όποια εμπόδια, αλλά απέναντι σε εκείνα που απαιτούν

να φέρουι-ίε στο προσκήνιο της αναμέτρησης όλη μας τη δύ

ναμη, την επιδεξιότητα και όλες τις πολεμικές μας ικανότη

τες, προκειμένου να νικήσουμε τους σχεδόν ισοδύναμους aντιπάλους.

Άλλωστε, απαραίτητη προϋπόθεση για να έχει στοιχεία

νομιμότητας μια μονομαχία είναι η σχετική ισότητα των α

ντιπάλων. Όταν περιφρονείς τον αντίπαλό σου δεν μπορείς

να σuγκρουστείς μαζί του. Επίσης, όταν μπορείς να διατά

ξεις τους άλλους και έχεις την αίσθηση ότι βρίσκεσαι μπρο

στά σε κάτι υποδεέστερο από σένα, τότε δεν είναι φρόνιμο

να πολεμήσεις.

Η μέθοδος που εγώ ακολουθώ στον πόλεμο θα έλεγε κα

νείς ότι αποτελείται από τέσσερα στοιχεία. Πρώτον, δεν ε

μπλέκομαι σε καταστάσεις που αποκλείεται να είναι νικη

φόρες - συγκρούομαι μόνο όταν είμαι απόλυτα σίγουρος.

Δεύτερον, χτυπώ μόνο όταν είμαι βέβαιος ότι δεν θα βρω

συμμάχους και είμαι στην αναμέτρηση μόνος. Μόνο έτσι ε

πιχειρώ ν' αναμετρηθώ με τον αντίπαλό μου. Δεν έκανα πο

τέ μου ένα βήμα μπροστά στους άλλους χωρίς να μπερδευ

τώ. Τρίτον, δεν χτυπώ ποτέ μου πρόσωπα, αντίθετα, τα μετα

χειρίζομαι σαν μεγεθυντικό φακό, με τη βοήθεια του οποίου

μπορεί κανείς να δει τα δημόσια πταίσματα που είναι πολύ

καλά κρυμμένα. Με αυτή την τακτική έπληξα τον Δαβίδ

Στράους - πιο συγκεκριμένα καταφέρθηκα εναντίον μιας

εκδοτικής επιτυχίας που σημείωσε ένα βιβλίο που ήταν

προ'ίόν γεροντικής άνοιας και διαπνεόταν από γερμανική


κουλτούρα. Αυτή την κουλτούρα σχεδόν την έπιασα επ' αυ

τοφώρω. Με τον τρόπο αυτό, συνεπώς, έπληξα καίρια και

τον Βάγκνερ- ή καλύτερα την κακή συνείδηση ενός πολεμι

στή που το ψεύτικο ένστικτό του μπερδεύτηκε ανάμεσα σ' ε

κείνο που είναι εκλεπτυσμένο και σ' αυτό που είναι πληθω

ρικό, ανάμεσα στο μεγάλο και το βραδυκίνητο. Τέταρτον, a

ντιπαρατίθεμαι μόνο στα πράγματα που αποκλείεται να πά

ρουν προσωπική διάσταση, σ' εκείνα για τα οποία δεν μπο

ρεί να μου αποδοθεί η παραμικρή υστεροβουλία για μελλο

ντικά δυσάρεστα αποτελέσματα. Αντίθετα, η επίθεσή μου α

ποτελεί εκδήλωση ευμένειας και μάλιστα, σε ορισμένες πε

ριστάσεις, δείγμα ευγνωμοσύνης. Η ταύτιση του ονόματός

μου με ένα πράγμα ή μ' ένα πρόσωπο, όποια μορφή κι αν

πάρει αυτή η ταύτιση, δεν έχει καμία σημασία, γιατί το τιμά

και το κάνει να ξεχωρίζει. Ο λόγος, λοιπόν, που πολεμώ το

χριστιανισμό πηγάζει από το γεγονός ότι έχω το εν λόγω δι

καίωμα, μια και εκείνος ποτέ δεν με ενόχλησε, ούτε με ε

μπόδισε ποτέ σε τίποτε. Αντίθετα, οι σοβαροί χριστιανοί εί

χαν πάντα τις καλύτερες προθέσεις απέναντι στο πρόσωπό

μου. Κι έπειτα εγώ ο ίδιος, παρόλο που βασικά εχθρεύομαι

το χριστιανισμό, δεν νιώθω καμία εχθρότητα προς τα άτομα

που τον πρεσβεύουν ή τον πιστεύουν εδώ και αιώνες ως α

ναπόφευκτη μοίρα της aνθρωπότητας.

8

Μ πορώ επιπλέον ν' αναφέρω ένα ακόμα χαρακτηρι

στικό της φύσης μου, το οποίο έγινε η αιτία ν' αντι

μετωπίζω αρκετές δυσκολίες στις σχέσεις μου με τους αν

θρώπους. Έχω ένα τρομερά ευαίσθητο ένστικτο σχετικά

με την καθαρότητα. Με αυτό aποκρυπτογραφώ το εσωτε

ρικό και, μερικές φορές, ακόμα και τα έγκατα κάθε ψυ

χής. Τι λέω τα έγκατα; Η διορατικότητα αυτή μου δίνει το

κουράγιο να διακρίνω τα αβυσσαλέα βάθη της ψυχής, σχε

δόν σαν να τη μυρίζομαι. Ναι, τη μυρίζομαι την ψυχή. Εί

ναι σαν να έχω κάποιου είδους κεραίες, που μου επιτρέ

πουν ν' αποκαλύψω όλα τα μυστήρια, αγγίζοντας τα πράγ

ματα με το χέρι: πιάνοντας όλη τη σαπίλα που βρίσκεται

στα βάθη μερικών ψυχών, που πιθανώς να προέρχεται και

από καμιά αρρώστια του αίματος η οποία, εξαιτίας της α

νατροφής, δεν γίνεται πιθανώς ορατή. Αυτή τη σαπίλα την

ανακαλύπτω σχετικά σύντομα, με το πρώτο κιόλας βλέμμα

που θα ρίξω. Αν η παρατήρησή μου είναι σωστή, τότε ε

κείνες οι προσωπικότητες που δεν μπορούν να γίνουν ανε

κτές από τη δική μου καθαρότητα, μου προξενούν γενικά


μια καχυποψία - μια καχυποψία που προέρχεται από την

αποστροφή μου. Ο παράγοντας αυτός δεν τις κάνει όμως

να έχουν πιο ευχάριστη οσμή.

Κι έπειτα, η απόλυτη διαύγεια είναι αναγκαία για μέ

να, αφού εξαθλιώνομαι όταν βρίσκομαι σε μια ατμό

σφαιρα αμφιλεγόμενη. Έχω τη συνήθεια να πλένομαι

συχνά και να πλατσουρίζω μέσα στο νερό. Και γι' αυτό

οι σχέσεις μου με τους ανθρώπους δοκιμάζουν διαρκώς

την υπομονή μου. Ο ουμανισμός μου δεν αφορά το να

νιώθω πώς είναι ο άνθρωπος, αλλά το ν' αντέχω να τον

νιώθω κοντά μου. Ο ουμανισμός μου είναι μια αδιάκοπη

νίκη εναντίον του ίδιου μου του εαυτού. Ωστόσο, χρειά

ζομαι τη μοναξιά - με άλλα λόγια την επιστροφή μου

στην υγεία, δηλαδή την επιστροφή στον εαυτό μου. Μου

είναι απαραίτητο το ελαφρό αεράκι. Ολόκληρος ο Ζα

ρατούστρα δεν είναι τίποτε άλλο από ένας ύμνος για να

εξυψωθεί η μοναξιά, ένας ύμνος για την καθαρότητα.

Δεν εννοώ, προφανώς, την καθαρή ηλιθιότητα. Κι εκεί

νος που μπορεί να διακρίνει τα χρώματα, θα ομολογήσει

πως είναι ένας ύμνος που μοιάζει με διαμάντι. Ο μεγα

λύτερος κίνδυνος για μένα ήταν πάντοτε η κοσμοσυρροή,

αυτή η αποστροφή μου για τον άνθρωπο. Ακούστε, λοι

πόν, τους λόγους του Ζαρατούστρα που αφορούν την α

πελευθέρωσή του από την αποστροφή αυτή:

Τι έπαθα, λοιπόν; Πώς aπελευθερώθηκα από την απο

στροφή; Ποιος έδωσε νέα πνοή στο βλέμμα μου; Πώς κα

τάφερα να πετάξω στα ύψη, εκεί που δεν υπάρχει κοσμο·

συρροή και πλήθος να κάθεται στην πηγή;


Μήπως μου έδωσε τα φτερά η ίδια η αποστροφή, εκεί

νη που με έκανε επίσης ικανό ν' ανακαλύπτω τις κρυμμέ

νες πηγές; Αληθινά, έπρεπε να πετάξω σε υπέρτατα ύψη

για να ξαναβρώ την πηγή της χαράς!

Εδώ βρίσκεται η ζωή, εδώ που μπορεί κανείς να πίνει

χωρίς όλο αυτό τον κόσμο!

Ω πηγή της χαράς, πόσο ορμητικά αναβλύζεις για μένα

και πόσο συχνά αναποδογυρίζεις το κύπελλο, την ώρα α

κριβώς που προσπαθείς να το γεμίσεις.

Γι' αυτόν το ~.όγο πρέπει να μάθω να σε προσεγγίζω με

περισσότερη ταπεινότητα. Η καρδιά μου, όμως, τρέχει

πολύ ορμητικά για να σε βρει. Κι αυτό το σύντομο και

μελαγχολικό καλοκαίρι πυρακτώνει την καρδιά μου ...

Αλήθεια, πόσο ποθεί τη φρεσκάδα σου η φλογισμένη μου

καρδιά! Πέρασε, άλλωστε, η αμφίβολη μελαγχολία της άνοιξής

μου! Έχουν περάσει τα χιόνια και τώρα είναι Ιούνιος!

Ολόκληρος έγινα καλοκαίρι, μεσημέρι του καλοκαιριού,

ένα μεσημέρι στα δυσθεώρητα ύψη με τις κρυστάλλινες

πηγές και την απόλαυση της μακαριότητας~ Κοπιάστε,

φίλοι μου, κοπιάστε να κάνουμε την ησυχία ακόμα πιο

μακάρια.

Αυτό είναι το δικό μας ύψος, η δική μας πατρίδα: μέ

νουμε σε μέρη πολύ ψηλά και απόκρημνα για όλους τους

βρομερούς και για την ακόρεστη θέλησή τους.

Κοιτάξτε, λοιπόν, φίλοι, με το καθαρό σας βλέμμα την

πηγή της χαράς μου! Πώς θα μπορούσε ν' αναστατωθεί

από το βλέμμα σας; Θα σας χαμογελάσει με τη διαύγειά

της!

48 ΦΡ. ΝΠΣΕ

Ψηλά εκεί, στο δέντρο του μέλλοντος θα χτίσουμε το

καταφύγιό μας. Εκεί τα αετόπουλα θα φέρουν σ' εμάς

τους ερημίτες τροφή με τα ράμφη τους.

Πραγματικά, αυτή δεν είναι τροφή για τους βρομερούς.

Εκείνοι θα πίστευαν ότι τρώνε φωτιά και θα καίγανε τα

στόματά τους.

Πραγματικά, εδώ δεν υπάρχουν θέσεις για τους βρομε

ρούς κι όσους τους μοιάζουν. Η ευδαιμονία μας θα φαι

νόταν παγερή στο μυαλό και στην καρδιά τους!

Και σαν ορμητικοί άνεμοι θα ζούμε πάνω από το επί

πεδό τους, συγκάτοικοι με τα αετόπουλα, με το χιόνι, με

τον αέρα και τον ήλιο: μ' αυτό τον τρόπο ζουν οι ορμητι

κοί άνεμοι.

Και ίδιος με άνεμο κι εγώ θα φυσήξω ανάμεσά τους,

και με την αύρα μου θα αιχμαλωτίσω την ανάσα του δι

κού τους πνεύματος: αυτό με προστάζ,ει η προοπτική

μου.

Και, μα την αλήθεια, είναι πολύ ορμητικός ο άνεμος

του Ζαρατούστρα για τόσο χαμηλά ύψη. Και να ποια εί

ναι η συμβουλή που δίνει σε όλους τους εχθρούς του, κα

. θώς και σε οτιδήποτε φτύνει και ξερνά: Προσέξτε, ποτέ

μη φτύνετε κόντρα στον άνεμο ...

ΓΙΑ ΤΙ ΕΙΜΑΙ ΤΟΣΟ ΕΜΠΕΙΡΟΣ

1

Δ ι6τι εγώ γνωρίζω αρκετά περισσ6τερα. Και γενικ6-

τερα γιατί είμαι πιο έμπειρος απ6 τους άλλους και

ποτέ μου δεν σκέφτηκα πράγματα ανύπαρκτα, ποτέ μου

δεν ξ6δεψα τον εαυτ6 μου σε τέτοια. Η πείρα μου, για

παράδειγμα, δεν γνωρίζει τα ουσιαστικά θρησκευτικά ε

ρωτήματα. Πάντως, ένα πράγμα μου ξέφυγε ολ6τελα,

γιατί άραγε θα έπρεπε να είμαι «αμαρτωλ6ς». Κατά τον

ίδιο τρ6πο μου λείπει κάποιο ασφαλές κριτήριο που θα

μου εξασφάλιζε τη γνώση του τι σημαίνει «τύψη» , κα

θώς, απ' αυτά που έχω ακούσει, πιστεύω πως είναι κάτι

που πρέπει κανείς να το εκτιμά.

Δεν θα μου άρεσε ν' αφήσω στη μέση μια δράση που έ

χω ξεκινήσει. Σύμφωνα μ' εκείνα που ακούει κανείς για το

θέμα, οι τύψεις συνειδήσεως δεν μου φαίνονται άξιες λ6-

γου. Θα προτιμήσω ν' αφήσω έξω απ6 το ζήτημα των α

ξιών την κακή τους έκβαση, τις συνέπειές τους. Πολύ εύ

κολα μπορεί κανείς να χάσει, σε περίπτωση κακής έκβα

σης, τη σωστή θεώρηση εκείνου που έκανε: το να στενοχω-

50 ΦΡ.ΝΠΣΕ

ριέται κάποιος εκ των υστέρων μου φαίνεται σαν μια μορ

φή «στραβοκοιτάγματος» γι' αυτό που έπραξε.

Να εξακολουθήσω να τιμώ κάτι που αποτυγχάνει, ακρι

βώς επειδη απέτυχε, κάτι τέτοιο ανηκει, μάλλον περισσό

τερο, στη δική μου ηθική. Ο Θεός, η αθανασία της ψυχής,

η λύτρωση, το υπερπέραν, είναι όλα αυτά ιδέες που ποτέ

δεν τις τίμησα με το ενδιαφέρον μου, ούτε ασχολήθηκα

μαζί τους, ακόμα και στα πιο τρυφερά χρόνια της νεότητάς

μου. Μπορεί όμως να μην ήμουν ποτέ αρκετά παιδί. Τον

αθε'ίσμό δεν τον γνωρίζω καθόλου ως αποτέλεσμα κι ακό

μα περισσότερο ως γεγονός της ίδιας μου της ζωης: για μέ

να αποτελεί ένα φυσικό ένστικτο. Για ν' aποδεχτώ ως σαι

στη μια τέτοια απάντηση, φαίνεται πως θα είμαι πολύ πε

ρίεργος και σκεπτικιστής. Για έναν σκεπτόμενο άνθρωπο,

αυτό αποτελεί κάποιου είδους βαρβαρότητα. Κατά βάθος

δεν είναι τίποτε άλλο από μια άχαρη απαγόρευση που ε

ναντιώνεται στο πνεύμα. Απαγορεύεται κάποιος να σκέ

φτεται. Ωστόσο, αυτό που ενδιαφέρει εμένα πιο πολύ, και

από το οποίο εξαρτάται η λύτρωση του ανθρώπου περισ

σότερο από οτιδήποτε άλλο πνευματικό αξιοπερίεργο, εί

ναι κάτι άλλο, κι αυτό το άλλο είναι το ζήτημα της διατρο

φής. Θα μπορούσε με άλλα λόγια να διατυπωθεί ως εξης:

κατά ποιο τρόπο πρέπει να διατρέφεται κανείς για να

φτάσει στον υψηλότατο βαθμό δύναμης.

Πώς πρέπει να τρέφομαι κι εγώ, ιδιαίτερα, για να

φτάσω στον πιο υψηλό βαθμό δύναμης; /Οπως εννοεί αυ

τή τη λέξη η Αναγέννηση, πώς πρέπει εγώ να τρέφομαι

για να οδηγηθώ στον πιο υψηλό βαθμό της απαλλαγμέ

νης από κάθε μικρόπρεπη ηθική aρετής;


Οι aπόπειρές μου σχετικά μ' αυτό το θέμα δεν είχαν

καμία επιτυχία και απορώ τώρa πώς καταπιάστηκα μ' έ

να τέτοιο ζήτημα τόσο καθυστερημένα, απορώ πώς δεν

είχα επωφεληθεί απ' αυτές τις προσπάθειες για να κατα

λάβω ποιο ήταν το «σωστό». Η κατωτερότητα της γερμα

νικής παιδείας, ο ιδεαλισμός της, μου αποσαφηνίζει, κα

τά κάποιον τρόπο, γιατί ακριβώς έμεινα προσκολλημέ

νος μέχρι σημείου αγιότητας. Είναι μια κουλτούρα που

μας διδάσκει απ' την αρχή να χάνουμε απ' τα μάτια μας

την πραγματικότητα και να κυνηγάμε με κάθε τρόπο διά

φορους προβληματικούς σκοπούς, που αποκαλούνται «ι

δεαλιστικοί», όπως, για παράδειγμα, η «κλασική παι

δείω>, σαν να μην ήταν καταδικασμένη εκ των προτέρων

η ένωση του κλασικού και του γερμανικού. Εξετάζοντάς

το ακόμα καλύτερα, αυτή η προσπάθεια φαίνεται γελοία.

Ας μου βρει κάποιος έναν από τη Λειψία που να είναι

«κλασικά μορφωμένος»! Πραγματικά, μέχρι την ώριμη

ηλικία μου, τρεφόμουν πάντα πολύ άσχημα, τρεφόμουν

δηλαδή με τρόπο χωρίς άποψη, χωρίς ιδιοτέλεια, για να

εκφραστώ με τη γλώσσα της ηθικής, προς ευτυχία των

μαγείρων και άλλων συνανθρώπων μου.

Για παράδειγμα, απαρνήθηκα με σοβαρότητα «τη θέ

λησή μου για ζωή», λόγω της κουζίνας της Λειψίας, συγχρόνως με τις σπουδές μου στον Σοπενχάουερ (1865). Λένε ότι το 1866 ήταν χρονιά μεγάλης κρίσης. Όμως η

γερμανική κουζίνα πρέπει να το έχει βάρος στη συνείδη

σή της: σούπα πριν από το γεύμα -ακόμα και στα βενε

τσιάνικα βιβλία μαγειρικής του 16ου αιώνα ονομάζεται

alla tedesca-, παραβρασμένα κρέατα, μαγειρεμένα με


λίπος και αλεύρι χορταρικά, γλυκίσματα, διάφορα ορε

κτικά που προσφέρονται ενδιάμεσα και μοιάζουν με

στουπόχαρτα ... Αν σ' αυτά συνυπολογιστούν οι κυριολεκτικά κτηνώδεις ανάγκες, ιδιαίτερα των γέρων, σε οινο

ποσία μετά το φαγητό, τότε μπορείτε να καταλάβετε την

προέλευση του γερμανικού πνεύματος: από τη βαρυστο

μαχιά ... Το γερμανικό πνεύμα πάσχει από δυσπεψία, δεν

μπορεί να φέρει τίποτε σε πέρας. Αλλά και η αγγλική δί

αιτα, η οποία σε σύγκριση με τη γερμανική, ακόμα και

τη γαλλική, παρουσιάζει μια μορφή «επιστροφής στη φύ

ση», δηλαδή προς τον κανιβαλισμό, είναι εντελώς αντί

θετη προς τη φύση μου. Μου φαίνεται σαν να τοποθετεί

βάρος στα πόδια- πόδια Αγγλίδας. Η καλύτερη κουζίνα

είναι αυτή του Πιεμόντε. Το αλκοόλ είναι για μένα επι

βλαβές. Ένα ποτήρι κρασί ή μπίρα την ημέρα είναι πα

ραπάνω από αρκετό για να μου μετατρέψει τη ζωή σε

κοιλάδα δακρύων. Στο Μόναχο υπάρχουν οι αντίθετοί

μου. Παρόλο που το κατάλαβα κάπως αργά, ωστόσο το

δοκίμασα από πολύ μικρός. Όταν ήμουν παιδί, θεωρού

σα ότι το να πίνεις κρασί και να καπνίζεις ήταν μια απλή

ματαιοδοξία των νέων κι έπειτα μια κακή έξη . Ίσως για

την αυστηρή κριτική που έκανα, να έφταιγε και το κρασί

του Νάουσμπουργκ. Για να πιστέψω πως το κρασί ευ

φραίνει την καρδιά του ανθρώπου, θα έπρεπε να είμαι

χριστιανός, δηλαδή θα έπρεπε να πιστεύω κάτι που για

μένα ήταν ένας παραλογισμός. Κι είναι αρκετά περίεργο

ότι, ενώ με τις μικρές και ισχυρά aραιωμένες δόσεις αλ

κοόλ πέφτω σε μεγάλη δυσθυμία, αντίθετα, με τις πιο γε

ρές δόσεις μετατρέπομαι σχεδόν σε άγριο λύκο της θά-


λασσας. Κι όταν ήμουν ακόμα νεαρός, αυτή ήταν η παλι

καριά μου: συγγράφοντας μέσα σε μια νύχτα μια μεγάλη

λατινική διατριβή, φιλοδοξώντας να μιμηθώ με την πένα

μου το πρότυπό μου, τον Σαλούστιο, σε ακριβολογία και

πυκνότητα νοημάτων, ρουφούσα κανένα δυνατό γκρογκ

μαζί με τα λατινικά μου. Αυτό δεν ήταν διόλου αντίθετο

με τη φύση μου και βέβαια ούτε και με του Σαλούστιου,

όμως σίγουρα δεν ταίριαζε καθόλου με τη σεβάσμια

σχολή της Πφόρτα ... Αργότερα, όταν ενηλικιώθηκα, εί

ναι αλήθεια ότι aπομακρυνόμουν πολύ από κάθε οινο

πνευματώδες ποτό. Κι εγώ που από πείρα είμαι εχθρός

της χορτοφαγίας, όπως κι ο Ριχάρδος Βάγκνερ που με

είχε προσηλυτίσει, δεν ξέρω πώς να συστήσω αρκετά αυ

στηρά την απόλυτη αποχή από το αλκοόλ σε όλες τις

πνευματώδεις φύσεις. Το νερό είναι ό,τι πρέπει. Απέχε

τε όσο μπορείτε από το αλκοόλ, και προτιμάτε να πηγαί

νετε εκεί όπου υπάρχουν τρεχούμενα νερά! (Νίκαια, Το

ρίνο, Σιλς.) Πάντα ένα μικρό ποτήρι νερό με συνοδεύει

από πίσω σαν σκυλάκι.

«In vino veritas», λένε. Όμως καθώς δείχνει το πράγ

μα, βρίσκομαι πάλι σε διαφωνία με όλο τον κόσμο σχετι

κά με τη γνώση της ελευθερίας. Έχω τη γνώμη πως το

πνεύμα φτερουγίζει πάνω στα νερά.

Ορίστε και μερικές αποδείξεις για την ηθικότητά μου.

Ένα γεύμα με αρκετό φαγητό χωνεύεται πιο εύκολα από

ένα ελαφρύ γεύμα. Κάθε στομάχι πρέπει να εργάζεται

για να γίνεται καλά η χώνευση, πρέπει να ξέρει κανείς

καλά τις διαστάσεις του στομαχιού του. Για τον ίδιο λό

γο σας aποτρέπω από εκείνα τα πολύπλοκα και μακριά

54 ΦΡ.ΝΠΣΕ

γεύματα των table d'hote, που τα ονομάζω διακεκομμένες

γιορτές θυσιών. Ανάμεσα στα γεύματα, ούτε καφέ. Ο κα

φές συσκοτίζει το πνεύμα. Όσο για το τσάι, δεν κάνει

καλό, παρά μόνο το πρωί και πάντα πολύ δυνατό και να

πίνεται σιγά σιγά. Όταν είναι ελαφρύ, βλάπτει και μπο

ρεί να μας κρατήσει άρρωστους όλη τη μέρα. Όμως γι'

αυτό ο καθένας μπορεί ν ' ανακαλύψει το δικό του μέτρο,

ανάλογα με το χαρακτήρα του, καθώς για τον καθένα υ

πάρχουν διαφορετικά όρια που είναι αρκετά λεπτά. Σε

ένα κλίμα πολύ βαρύ και εκνευριστικό, το τσάι δεν συνι

στάται για πρώτο ρόφημα της ημέρας. Προτιμότερο θα

ήταν ένα φλιτζάνι κακάο αποβουτυρωμένο. Επίσης, σας

συμβουλεύω να μη μένετε για πολλή ώρα καθιστοί και

να μη δίνετε πίστη σε καμία σκέψη που δεν γεννήθηκε

στην ύπαιθρο, την ώρα που κινείστε ελεύθερα- και που

οι μύες γιορτάζουν κι αυτοί. Όλες οι προκαταλήψεις

προέρχονται από τα σπλάχνα. Η καθιστική ζωή, το είπα

και το ξαναλέω, είναι ένα βαρύ αμάρτημα απέναντι στο

πνεύμα.

2

τ ο ζήτημα της διατροφής σχετίζεται στενά με την πε

ριοχή και το κλίμα. Κανείς δεν έχει τη δυνατότητα

να ζει σε οποιοδήποτε μέρος. Και όποιος έχει σπουδαία

προβλήματα να λύσει, που απαιτούν όλες του τις δυνά

μεις, έχει πολύ μικρό περιθώριο εκλογής. Η επίδραση

του κλίματος στην αφομοίωση, στην επιτάχυνση ή την ε

πιβράδυνση είναι τόσο μεγάλη, ώστε ένα λάθος σε σχέση

με την περιοχή ή το κλίμα μπορεί όχι μόνο ν' απομακρύ

νει κάποιον από το έργο του, αλλά και να τον αποξενώ

σει ολοκληρωτικά απ' αυτό. Αυτό το σφάλμα τον κάνει

να χάνει εντελώς τον προορισμό του. Ένας τύπος αρκε

τά ζωτικός δεν θα φτάσει ποτέ μέχρι του σημείου να πει:

εγώ μονάχα το κάνω αυτό. Η παραμικρή οκνηρία των

σπλάχνων, που μπορεί να εξελιχθεί σε κακή συνήθεια,

είναι υπεραρκετή για να μεταβάλει μια μεγαλοφυ"tα σε

κάτι πολύ μέτριο, σε κάτι το «γερμανικό». Το κλίμα το

γερμανικό και από μόνο του είναι αρκετό για ν' αποθαρ

ρύνει και τα πιο δυνατά, ακόμα και τα ηρωικώς διατε

θειμένα σπλάχνα.

56 ΦΡ.ΝΠΣΕ

Ο ρυθμός της αφομοίωσης βρίσκεται σε άμεση σχέση

με την κινητικότητα ή την ακινησία στα πνευματικά όρ

γανα. Κι έπειτα αυτά τα πνευματικά όργανα δεν είναι

βέβαια παρά μια μορφή αφομοίωσης. Συγκεντρώστε όλα

τα μέρη όπου ξεχώρισαν διανοούμενοι άνθρωποι, εκεί

όπου η ειρωνεία, το ευφυολόγημα και τα πειράγματα α

ποτελούσαν ένα μέρος της ευτυχίας , όπου η ιδιοφυ·ία συ

νυπήρχε σχεδόν αναγκαστικά: θα παρατηρήσουμε ότι ό

λα έχουν θαυμάσιο ξηρό αέρα. Παρίσι, Προβηγκία,

Φλωρεντία, Ιερουσαλήμ, Αθήνα - όλα αυτά τα ονόματα

δηλώνουν κάτι: ότ ι η μεγαλοφυ"tα έχει σχέση με το ξηρό

κλίμα, τον καθαρό ουρανό, δηλαδή με την ταχεία αφο

μοίωση και τη δυνατότητα της διαρκούς πρόσληψης με

γάλων ποσοτήτων δύναμης . Είναι μπροστά στα μάτια

μου η περίπτωση ενός σημαντικού και φιλελεύθερου

πνεύματος που επειδή δεν υπολόγισε τα ζητήματα του

κλίματος, κατάντησε να γίνει ένα περιορισμένο πνεύμα,

ταπεινό , αδικημένο και μεμψίμοιρο. Μια τέτοια τύχη θα

πρόσμενε κι εμένα αν δεν με ανάγκαζε η αρρώστια να

συλλογιστώ πάνω στο ρόλο που παίζει η σύνεση στην

πραγματικότητα. Τώρα που είμαί σε θέση, μπορώ μετά

από μεγάλη πείρα να δ ιαβάζω πάνω μου τις κλιματικές

και μετεωρολογικές επιδράσεις, όπως πάνω σ' ένα όργα

νο ακριβείας, καταγράφοντας μέσα μου τη μεταβολή των

βαθμών υγρασίας του αέρα, ακόμα και σ' ένα πολύ σύ

ντομο ταξίδι, όπως από το Τορίνο στο Μιλάνο. Αναλογί

ζομαι με τρόμο και με ανησυχία αυτά τα δέκα χρόνια

που έφεραν τη ζωή μου πολύ κοντά στο τέλος, περνώ

ντας από τα πιο ακατάλληλα μέρη για μένα, όπως το Νά-


ουσμπουργκ, η σχολή Πφόρτα, η Θουριγγία γενικά, η

Λειψία, η Μπαλ, η Βενετία, τόποι ολέθριοι και κατα

στρεπτικοί για την υγεία μου. Για το ότι γενικά δεν έχω

διατηρήσει καμία ευχάριστη ανάμνηση από τα παιδικά

και νεανικά μου χρόνια θα ήταν τρέλα να ψάξω την εξή

γηση στις διάφορες ηθικολογίες, όπως θα λέγαμε ότι εί

ναι η αναμφισβήτητη έλλειψη μιας ικανοποιητικής συ

ντροφιάς, καθώς η έλλειψη αυτή υπάρχει και σήμερα, ό

πως υπήρχε πάντα, χωρίς αυτό να μ' εμποδίζει να είμαι

γεμάτος χαρά και ευρωστία. Όχι, αυτό που είναι πραγ

ματική κακοτυχία στη ζωή μου είναι η άγνοιά μου ως

προς τη φυσιολογία -απόρροια του ιδεαλισμού-, κάτι το

περιττό και ανόητο, κάτι απ' όπου τίποτε καλό δεν προ

κύπτει, κάτι για το οποίο δεν υπάρχει εξισορρόπηση,

δεν υπάρχει αντιστάθμισμα. Μήπως αυτός ο ιδεαλισμός

θα μου εξηγήσει τάχα τα σφάλματά μου και τα μεγάλα

παραστρατήματα των ενστίκτων μου, όλες τις ταπεινές

μου πράξεις, καθώς aπομακρυνόμουν από το έργο της

ζωής μου; Για παράδειγμα, το γεγονός ότι έγινα φιλόλο

γος, και όχι γιατρός ή κάτι άλλο που να διευκολύνει μια

άλλη οπτική. Κατά την εποχή που βρισκόμουν στη Βασι

λεία, όλη η πνευματική μου δίαιτα, υπολογίζοντας μαζί

και τον τρόπο που κατένεμα το χρόνο μου, δεν ήταν τί

ποτε άλλο παρά ένα φοβερό ξόδεμα δυνάμεων, που δεν

αντισταθμιζόταν από καμία νέα δύναμη. Και ούτε μου

είχε περάσει από το νου ποτέ να βρω το αντιστάθμισμα

αυτού του ξοδέματος. Οτιδήποτε γινόταν ισοδυναμούσε

με άρνηση της aτομικότητάς μου, με το θάνατο κάθε aρι

στοκρατικότητας, με το διαγωνισμό μέσα στις μάζες. Η

_58 ΦΡ.ΝΠΣΕ

λησμονιά του εαυτού μου και των αποστάσεων ήταν κάτι

που ποτέ δεν θα συγχωρέσω στον εαυτό μου. Κι όταν έ

φτασα σχεδόν στο τέλος, γιατί πραγματικά είχα μείνει

στο τέλος, παρέμεινα σκεπτικός μπροστά στο βασικό πα

ραλογισμό της ζωής μου - τον ιδεαλισμό. Τελικά, μόνο η

αρρώστια με έφερε πάλι στα λογικά μου.

3

Ε πιλογή διατροφής, επιλογή περιοχής και κλίματος

και, τρίτον, χωρίς να σας φανεί αστείο, πρέπει ν' α

ναφερθώ στην επιλογή του τρόπου αναψυχής. Αλλά και

σ' αυτό το σημείο, ανάλογα με το βαθμό κατά τον οποίο

ένα πνεύμα είναι sui generis, τα όρια του επιτρεπτού, δηλαδή του ωφέλιμου, όλο και στενεύουν. Για μένα κάθε

ανάγνωσμα αποτελεί αναψυχή: κατά συνέπεια, κάθε α

νάγνωσμα με απομακρύνει από τον εαυτό μου, αφήνο

ντάς με να περιπλανηθώ σε ξένες επιστήμες και ψυχές

κάτι που πλέον δεν εκτιμώ και δεν αντιμετωπίζω με σο

βαρότητα. Η ανάγνωση βιβλίων είναι κάτι που με ξεκου

ράζει από τη δική μου σοβαρότητα. Τις εποχές της μεγά

λης μου προκοπής, δεν υπάρχουν μπροστά μου βιβλία:

τότε φροντίζω να μην είναι κανείς κοντά μου και να μι

λάει, κάτι που θα ήταν σαν διάβασμα. Έχουν, άραγε,

προσέξει κάθε υπερένταση στην οποία καταδικάζει το

πνεύμα και βέβαια και όλο τον οργανισμό μια κυοφορία,

όπου, κατά σύμπτωση, κάθε είδους ερέθισμα επιδρά βί

αια και διεισδύει βαθιά, παρά πολύ βαθιά; Πρέπει, λοι-

60 ΦΡ.ΝΓΓΣΕ

πόν, ν' αποφεύγουμε όλο και περισσότερο κάθε τέτοια

περίπτωση και κάθε εξωτερικό ερέθισμα. Ένα είδος αυ

τοπεριορισμού είναι το πρώτο που υπαγορεύει ενστικτω

δώς η φρόνηση μιας πνευματικής κυοφορίας. Την περίο

δο της εργασίας και της καρποφορίας την ακολουθεί η

περίοδος της αναψυχής: ελάτε τώρα εσείς ευχάριστα και

σοφά βιβλία! Θα είναι άραγε γερμανικά βιβλία; Πρέπει

να γυρίσω μισό χρόνο πίσω για να πετύχω τον εαυτό μου

με ένα βιβλίο στο χέρι. Και τι ήταν, λοιπόν, αυτό; Ήταν

μια πραγματεία με τίτλο «Οι Έλληνες Σκεπτικιστές», ό

που aξιοποίησα και τα λατινικά μου με μεγάλη επιτυχία.

Οι σκεπτικιστές είναι οι πιο αξιόλογοι ανάμεσα σε ό

λους τους άλλους φιλοσόφους και κάθε τους λέξη σημαί

νει δύο πράγματα, αν δεν σημαίνει πέντε. Κι έπειτα εγώ

επέστρεφα πάντα στα ίδια βιβλία, ή σε λίγα απ' αυτά

που τα κρίνω πιο κατάλληλα. Ίσως τελικά να μην έχω

και μεγάλη κλίση στο διάβασμα, και μάλιστα σε πολλά

και διαφορετικά διαβάσματα.

Μου δημιουργούν κατάθλιψη τα αναγνωστήρια και

δεν μου αρέσει ν' αγαπώ πολύ και πολλά. Ως προς τα

νέα βιβλία νιώθω εχθρότητα και επιφυλακτικότητα παρά

ανεκτικότητα, ή largeur du coeur ή αγάπη προς τον πλη

σίον. Υπάρχει ένας μικρός αριθμός Γάλλων του παρελ

θόντος στους οποίους γυρίζω πάντα: πιστεύω αρκετά στη

γαλλική παιδεία. Όσο για τη γερμανική παιδεία, ας μη

γίνει λόγος. Οι λίγες περιπτώσεις υψηλής παιδείας που

γνώρισα στη Γερμανία ήταν όλες γαλλικής προέλευσης,

με πρώτη απ' όλες την κυρία Κοζίμα Βάγκνερ, την aυθε

ντικότερη φωνή που έχω ακούσει σε ζητήματα αισθητ.ι-


κής αγωγής. Το ότι δεν διαβάζω τον Πασκάλ, αλλά τον

αγαπώ ως το πιο διδακτικό θύμα του χριστιανισμού -που

σιγά σιγά δολοφονήθηκε, αρχικά σωματικά και ύστερα

ψυχολογικά, σύμφωνα με τη λογική αυτής της aπάνθρω

πης μορφής σκληρότητας-, το ότι διαθέτω κάτι από τη

ζωηρότητα του Μοντέν στο πνεύμα και, ποιος ξέρει, ί

σως και στο σώμα, το ότι η καλαισθησία μου ως καλλιτέ

χνη έχει υπό την προστασία της ονόματα όπως Μολιέ

ρος, Κορνέιγ και Ρασίν, εναντίον μιας άξεστης μεγαλο

φυ'Cας όπως ο Σαίξπηρ, όλα αυτά δεν σημαίνουν ότι δεν

βρίσκω συμπαθητική τη συντροφιά και των σύγχρονών

μου Γάλλων. Αλήθεια, δεν βλέπω καθόλου σε ποιον αιώ

να της ιστορίας θα μπορούσε κανείς να ψαρέψει τόσο

καλά, συλλέγοντας τόσο περίεργα ονόματα και συνάμα

τόσο λεπτούς ψυχολόγους, όσο μέσα στο σύγχρονο Πα

ρίσι. Αναφέρω στην τύχη ένα μικρό αριθμό Γάλλων από

το παρελθόν, γιατί το σύνολο δεν είναι καθόλου μικρό:

Πολ Μπουρζέ, Πιερ Λοτί, Ζιπ, Με.ίλάκ, Ανατόλ Φρανς,

Ζιλ Λεμέτρ και, τέλος, Γκι ντε Μοπασάν, για ν' αναφέ

ρω κάποιον που ξεπροβάλλει από δυνατή γενιά, έναν

αυθεντικό Λατίνο που συμπαθώ ιδιαίτερα. Εγώ (μεταξύ

μας) προτιμώ αυτή τη γενιά από τους μεγάλους δασκά

λους της, οι οποίοι έχουν φθαρεί από τη γερμανική φιλο

σοφία. Για παράδειγμα, τον κύριο Τάιν τον χάλασε ο

Χέγκελ, εξαιτίας του οποίου γίνεται η παρανόηση μεγά

λων εποχών και ανδρών. Όπου αγγίζει η Γερμανία δια

φθείρεται ο πολιτισμός. Ο πόλεμος αποδέσμευσε το

πνεύμα στη Γαλλία ... Ο Σταντάλ είναι μία από τις πιο ευ

τυχείς συγκυρίες της ζωής μου - και είναι πάντα μια συ-

62 ΦΡ.ΝΠΣΕ

γκυρία που με οδήγησε στα πιο σπουδαία του έργα και

όχι απλώς σε κάποιες συμβουλές ή παραινέσεις. Είναι

πολύτιμη η προσφορά του με το προφητικό βλέμμα του

ψυχολόγου και με τη ρεαλιστική αίσθηση της ζωής που

παραπέμπει στο μεγαλύτερο «Πραγματιστή». Οφείλω ε

πίσης να υποβάλω τα σέβη μου σ' έναν ειλικρινή άθεο,

ένα δυσεύρετο και εξαιρετικό είδος για τη Γαλλία, τον

Προσπέρ Μεριμέ. Μήπως άραγε ζηλεύω τον Σταντάλ;

Μου έχει αφαιρέσει το καλύτερο ακριβώς αθε"ίστικό ευ

φυολόγημα που θα μπορούσα ποτέ να πω: «Ο μόνος λό

γος για τον οποίο ο Θεός έχει πάρει άφεση είναι το γε

γονός ότι δεν υπάρχει» ... Εγώ ο ίδιος έχω κάπου πει: ποια ήταν η μεγαλύτερη ως τώρα άρνηση προς την ύπαρ

ξη; Ο Θεός ...

4

Η υψηλότερη ιδέα λυρικής ποίησης μου δόθηκε από

τον Ερρίκο Χάινε. Ψάχνω χωρίς λόγο σε όλες τις

επικράτειες των χιλιετιών μια τόσο γλυκιά και παθητική

μουσικtj. Κατείχε εκείνη τη θε·ίκή κακία χωρίς την οποία

δεν μπορούσα να διανοηθώ το τέλειο - aποτιμώντας την

αξία των ανθρώπων και των φυλών από το κατά πόσο

δεν μπορούν ν' αντιληφθούν τον Θεό aποχωρισμένο από

τον Σάτυρο. Και πώς χειρίζεται τα γερμανικά! Κάποτε

θα λένε πως ο Χάινε κι εγώ υπήρξαμε οι πρώτοι καλλι

τέχνες της γερμανικής γλώσσας, αφήνοντας σε ανυπολό

γιστη απόσταση πίσω μας οτιδήποτε δημιούργησαν οι α

πλοί Γερμανοί. Πρέπει να έχω στενότατη συγγένεια με

τον Μάνφρεντ του Μπάιρον: όλα εκείνα τα σκοτεινά βά

ραθρα της ψυχής του τα βρήκα μέσα μου -όταν ήμουν

δεκατριών, ώριμος για το έργο αυτό. Δεν έχω ούτε μία

λέξη, μόνο ένα βλέμμα για κείνους που μπροστά στον

Μάνφρεντ τολμούν να ξεστομίσου:ν το όνομα Φάουστ. Οι

Γερμ,ανοί είναι ανίκανοι για κάθε έννοια μεγαλεCου:

τρανή απόδειξη ο Σούμαν. Θέλοντας ν' αντιδράσω σ' αυ-

64 ΦΡ.ΝΠΣΕ

τόν το γλυκερό Σάξονα, συνέθεσα μια αντιεισαγωγή

στον Μάνφρεντ, για την οποία ο Χανς φον Μπίλοφ είχε

πει ότι τέτοιο πράγμα δεν είχε ξαναδεί στο πεντάγραμ

μο: και πως αυτό αποτελούσε βιασμό της Ευτέρπης.

Προσπαθώντας να σχηματίσω μια υψηλή ιδέα για τον

Σαίξπηρ, καταλήγω πάντοτε σε τούτο: πως είναι αυτός

που συνέλαβε τον τύπο του Καίσαρα. Ένα τέτοιο πράγ

μα δεν αποτελεί εικασία- ή είναι κανείς έτσι ή δεν εί

ναι. Ένας μεγάλος ποιητής δημιουργεί μόνο μέσα από

τη δική του πραγματικότητα- μέχρι του σημείου όπου

δεν μπορεί ν' αντέξει άλλο το έργο του. Όταν κοιτάξω

τον Ζαρατούστρα μου, μετά περπατάω μία ώρα πάνω

κάτω στο δωμάτιό μου, αδυνατώντας να σταματήσω τους

λυγμούς που με συνεπαίρνουν. Δεν έχω γνωρίσει κανένα

ανάγνωσμα συναρπαστικότερο από αυτά του Σαίξπηρ: τι

πρέπει να έχει υποφέρει ένας άνθρωπος για να αισθάνε

ται την ανάγκη να παίξει τον μπούφο! Καταλαβαίνετε τι

εννοώ, τον Άμλετ. Όχι, η αμφιβολία, η αβεβαιότητα σε

κάνει να παραφρονήσεις. Μα χρειάζεται να είναι κανείς

βαθυστόχαστος φιλόσοφος για να αισθάνεται έτσι ... όλοι τρομάζουμε μπροστά στην αλήθεια. Και δεν διστάζω να

το ομολογήσω: είμαι ενστικτωδώς βέβαιος πως ο λόρδος

Μπέικον είναι ο άνθρωπος που δημιούργησε αυτό το τό

σο ανησυχητικό είδος λογοτεχνίας που προβάλλει την

αυτοτιμωρία. Και τι με μέλλει εμένα η φλυαρία των κε

νών αμερικανικών εγκεφάλων; Η δύναμη όμως της μετα

μόρφωσης του οράματος σε αδιαπραγμάτευτη πραγματι

κότητα, όχι μόνο είναι συμβατή με την πανίσχυρη δύνα

μη για πράξη, για τερατώδη πράξη, για κακουργία, αλλά


τ~ην προϋποθέτει κιόλας. Δεν ξέρουμε πολλά για το λόρ

δο Μπέικον, ένα ρεαλιστή με την ουσιαστική σημασία

της λέξης, ούτως ώστε να γνωρίσουμε τι έκανε, τι ήθελε

να κάνει και τι δοκίμασε ο ίδιος στη ζωή του. Να πάνε

στο διάβολο, λοιπόν, οι αγαπητοί κριτικοί! Αν υποτεθεί

πως είχα δώσει στον Ζαρατούστρα μου ένα όνομα ξένο,

όπως λόγου χάρη Ριχάρδος Βάγκνερ, δεν θα έφτανε ού

τε η οξυδέρκεια δύο χιλιετιών για να μαντέψουμε ότι ο

συγγραφέας του «Ανθρώπινα, πολύ Ανθρώπινα» είναι ο

οραματιστής του Ζαρατούστρα.

5

και αφού μιλώ εδώ για την ψυχαγωγία στη ζωή μου,

νομίζω πως είναι η πιο κατάλληλη ώρα για να εκ

φράσω την ευγνωμοσύνη μου γι' αυτό που με έκανε να

νιώσω την πιο εγκάρδια αναζωογόνηση. Και δεν χωρά

καμία αμφιβολία πως αυτό είναι οι στενές μου σχέσεις

με τον Ριχάρδο Βάγκνερ. Απ' όλες τις άλλες παρέες μου

μπορώ να ξεμπλέκω εύκολα, όμως δεν θα ήθελα με κα

νένα τρόπο να σβήσω από τη ζωή μου τις μέρες του

Τρίπσεν, ημέρες εμπιστοσύνης, χαράς και υπέροχων συ

μπτώσεων, ημέρες βαθύτατων στιγμών ... Δεν γνωρίζω τι

βιώματα έχουν οι άλλοι από τον Βάγκνερ, αλλά πάνω

απ' το δικό μας ουρανό δεν πέρασε ούτε ένα σύννεφο.

Και με αυτή τη σκέψη επιστρέφω πάλι στη Γαλλία. Δεν

έχω καμία δικαιολογία, έχω απλώς ένα μορφασμό περι

φρόνησης εναντίον εκείνων των βαγκνερικών, et hoc

genus omne, που νομίζουν ότι τον τιμούν όταν τον μιμούνται. Έτσι όμως είμαι εγώ, δεν τρέφω γι' αυτούς παρά

περιφρόνηση, και αισθάνομαι ξένος με καθετί γερμανι

κό, σε βαθμό που μου δυσκολεύει τη χώνεψη. Παρ' όλα

68 ΦΡ.ΝΓΓΣΕ

αυτά, η πρώτη επαφή μου με τον Βάγκνερ ήταν κι η πρώ

τη ανακούφιση γιατί τον τιμούσα και τον ένιωθα σαν ξέ

νο, ήταν σαν μια αντίθεση, σαν μια ζωντανή διαμαρτυρία

εναντίον όλων των γερμανικών aρετών. Εμείς που ήμα

σταν παιδιά και ζήσαμε στην αποπνικτική ατμόσφαιρα

της δεκαετίας που ακολούθησε το 1850, είμαστε απαι

σιόδοξοι ως προς τη «γερμανική ιδέα». Έτσι δεν μπο

ρούμε να είμαστε τίποτε άλλο από επαναστάτες και δεν

θα ενδώσουμε σε καταστάσεις όπου επικρατούν οι Φα

ρισαίοι. Μου είναι, λοιπόν, εντελώς αδιάφορο αν σήμε

ρα ο Βάγκνερ εμφανίζεται με άλλα χρώματα ή αν φο

ράει κόκκινες στολές και είναι ντυμένος Ουσάρος -τα

πράγματα δεν άλλαξαν καθόλου. Ήταν επαναστάτης,

και το έβαλε στα πόδια μπροστά στους Γερμανούς. Ω

καλλιτέχνες, δεν έχουμε άλλη πατρίδα στην Ευρώπη ε

κτός από το Παρίσι.

Η λεπτότητα των πέντε αισθήσεων, ένα χαρακτηριστι

κό της τέχνης του Βάγκνερ, η αίσθηση των αποχρώσεων

και η ψυχολογική νοσηρότητα, δεν υπάρχουν πουθενά

αλλού παρά μόνο στο Παρίσι. Ένα τέτοιο πάθος για τα

θέματα της φόρμας, η σοβαρότητα στα θέματα της σκη

νοθεσίας δεν υπάρχουν πουθενά αλλού παρά μόνο στο

Παρίσι. Κι αυτή είναι κυρίως η ανοιξιάτικη σοβαρότητα.

Στη Γερμανία δεν μπορούν να καταλάβουν πόση ανυ

πολόγιστη φιλοδοξία κρύβει η ψυχή ενός Παριζιάνου

καλλιτέχνη. Οι Γερμανοί είναι απλο"ίκοί άνθρωποι, αλλά

ο Βάγκνερ δεν είναι καθόλου απλο"ίκός. Έχω εξηγήσει

ήδη στο Πέραν του καλού και του κακού, αφορισμός 256

και κάτω, πού πρέπει να τοποθετούμε τον Βάγκνερ και


πού τους πλησιέστερους πνευματικούς συγγενείς του. Οι

Γάλλοι ρομαντικοί της δεύτερης περιόδου τοποθετούνται

κοντά στους παραπάνω και είναι η υπέροχη ράτσα των

Ντελακρουά και Μπερλιόζ, με την ασθένειά τους στο

βάθος, κάτι ανίατο για την ύπαρξη , όλοι φανατικοί της

έκφρασης, δεξιοτέχνες πέρα για πέρα. Ποιος ήταν, λοι

πόν, ο πρώτος θαυμαστής του Βάγκνερ ; Ποιος άλλος από

τον Σαρλ Μποντλέρ , αυτός που αναγνώρισε τον Ντελα

κρουά, ο τυπικός αυτός παρακμιακός, που εκπροσωπού

σε μια ολόκληρη γενιά καλλιτεχνών. Μπορεί να ήταν κι

ο τελευταίος. Ωστόσο, αυτό που εγώ δεν συγχώρησα κα

θόλου στον Βάγκνερ ήταν το γεγονός πως συμβιβάστηκε

με τη Γερμανία της Αυτοκρατορίας. Η Γερμανία όπου κι

αν βρεθεί διαφθείρει τον πολιτισμό.

6

"'Q ταν το σκέφτομαι καλά, τα νεανικά μου χρόνια θα · ήταν αφόρη:tα χωρίς τη μουσική του Βάγκνερ. Κι

αυτό γιατί ήμουν καταδικασμένος να ζω ανάμεσα σε

Γερμανούς. Όταν κάποιος θέλει να λυτρωθεί από κά

ποιο ανυπόφορο βραχνά, τότε έχει ανάγκη από ναρκωτι

κές ουσίες. Έτσι κι εγώ είχα ανάγκη τον Βάγκνερ.

Ήταν το αντίδοτο , δηλητήριο κι αυτός, δεν το αμφισβη

τώ. Από τη στιγμή που γράφτηκε μια παρτιτούρα για

πιάνο για τον Τριστάνο -τα συγχαρητήριά μου, κύριε

Μπίλοφ!- έγινα κι εγώ βαγκνερικός. Τα πιο παλιά έργα

του Βάγκνερ τα θεωρούσα κατώτερά μου, πολύ κοινά

και πολύ γερμανικά. Αλλά ακόμα και σήμερα αναζητώ

να βρω ένα έργο σαν τον Τριστάνο, με τόση επικίνδυνη

γοητεία και γλυκιά απεραντοσύνη. Ψάχνω απεγνωσμένα

σε όλες τις τέχνες. Όλη η εκκεντρικότητα του Λεονάρ

ντο ντα Βίντσι χάνει τη γοητεία της με την πρώτη νότα

του Τριστάνο. Αυτό το έργο είναι το αποκορύφωμα του

έργου του Βάγκνερ. Για να ξεκουραστεί απ' αυτό έγρα

ψε τους Αρχιτραγουδιστές και το Δαχτυλίδι. Το να γίνει

72 ΦΡ. ΝΙτΣΕ

κανείς υγιέστερος είναι οπισθοδρόμηση για μια φύση

σαν τον Βάγκνερ. Το θεωρώ ως πρώτης γραμμής ευτυχία

που έζησα την κατάλληλη εποχή, ακριβώς μεταξύ Γερμα

νών, ώστε να είμαι τώρα ώριμος για το έργο που έχω α

ναλάβει. Ορίστε μέχρι πού μπορεί να φτάσει η ψυχολο

γική μου περιέργεια. Για όποιον δεν υπήρξε ποτέ άρρω

στος, ο κόσμος είναι φτωχός, αφού δεν του δόθηκε ποτέ

η ευκαιρία για μια τέτοια «Ηδονή της Κολάσεως». Εδώ

μάλιστα απαιτείται να διατυπωθεί με μια μυστικιστική

διατύπωση. Πιστεύω πως γνωρίζω καλύτερα από κάθε

άλλον μέχρι ποια θαύματα μπορεί να φτάσει ο Βάγκνερ

- μέχρι ποιο βαθμό έκστασης. Κανένας άλλος απ' αυτόν

δεν μπορεί να φτάσει εκεί αν δεν έχει τα φτερά του για

να πετάξει. Και καθώς νιώθω τόσο ακμαίος ώστε να ε

πωφελούμαι από τους χειρότερους κινδύνους και τα δυ

σκολότερ~ προβλήματα, έτσι που να γίνομαι ακόμα δυ

νατότερος, λένε πως ο Βάγκνερ υπήρξε ο μεγαλύτερος

ευεργέτης της ζωής μου. Αυτό που μας ενώνει και τους

δύο είναι ότι υποφέραμε πολύ, πιο πολύ απ' ό,τι θα μπο

ρούσε να υποφέρει η γενιά του αιώνα, και μάλιστα υπο

φέραμε ο ένας εξαιτίας του άλλου. Αυτός είναι, εξάλ

λου, και ο λόγος που τα ονόματά μας βρίσκονται για πά

ντα συνδεδεμένα. Αν ο Βάγκνερ αποτελεί μια παρεξήγη

ση για τη Γερμανία το ίδιο συμβαίνει και μ' εμένα. Για

να μας κατανοήσετε, αγαπητοί Γερμανοί, σας χρειάζο

νται πρώτα απ' όλα δύο αιώνες ψυχολογικής και αισθη

τικής αγωγής. Δυστυχώς, όμως, δεν γίνονται εύκολα τέ

τοια πράγματα.

7

Μ ία ακόμα κουβέντα για να εξηγήσω στους αναγνώ

στες μου τι αναζητώ στη μουσική.

Λοιπόν, aποζητώ να είναι γαλήνια και βαθιά σαν ένα

απόγευμα του Οκτώβρη. Να είναι ιδιόμορφη, χαλαρή,

και συνάμα τρυφερή σαν μια γυναίκα γεμάτη χάρη και

πονηριά. Δεν μπορώ να παραδεχτώ πώς μπορεί ένας

Γερμανός να γνωρίζει από μουσική. Οι Γερμανοί μουσι

κοί, με πρωτοπόρους τους πιο μεγάλους, είναι όλοι ξέ

νοι: Σλάβοι, Κροάτες, Ιταλοί, Ολλανδοί ή και Εβραίοι α

κόμα. Σε κάποιες άλλες περιπτώσεις είναι Γερμανοί από

γερή ράτσα, που όμως έχουν εκλείψει, όπως ο Χάινριχ

Σιτς, ο Μπαχ και ο Χέντελ. Εγώ προσωπικά είμαι πάντα

αρκετά Πολωνός και μπορώ να θυσιάζω όλους αυτούς

μπροστά στη μουσική του Σοπέν. Θα εξαιρέσω, όμως, Το

ειδύλλιο του Σίγκφριντ του Βάγκνερ, μερικές σελίδες του

Λιστ, ο οποίος περισσότερο απ' όλους τους μουσικούς

ξέρει να δίνει τους πιο υπέροχους τόνους, και τελικά το

καθετί που έχει βλαστήσει πέρα απ' τις Άλπεις. Δεν θα

μπορούσα να μην αναφέρω τον Ροσίνι και μια άλλη αδυ-


ναμία μου, τον Βενετσιάνο Πέτρο Γκάστι. Κι όταν μιλώ

για την άλλη πλευρά των Άλπεων, δεν έχω στο νου μου

παρά τη Βενετία. Όταν ψάχνω να βρω κάποια άλλη λέξη

για τη μουσική, μου έρχεται πάντα στο νου η Βενετία.

Δεν ξέρω να κάνω διάκριση μεταξύ δακρύων και μουσι

κής - και δεν μπορώ να σκεφτώ την ευτυχία χωρίς να

συλλογίζομαι το νότο χωρίς ανατριχίλα τρόμου.

Στεκόμουν στο γεφύρι

Μέσα στη νύχτα τη βαθ_ιά

Τραγούδια ακούγονταν από μακριά

Χρυσές δροσοσταλίδες κυλούσαν

Στην όψη των τρεμάμενων νερών.

Γόνδολες, φώτα μουσική -Μες στο λυκόφως μεθυσμένα

έπλεα ν και κυλούσαν ...

Μια συγχορδία αρμονική η ψυχή μου,

Σαν από αόρατα χέρια,

Τραγούδια γονδολιέρη κρυφοτραγουδούσε

Κι από πανέμορφη ευτυχία τρεμουλιάζ,οντας.

Τάχα την άκουγε κανείς;

8

"'Q λ' αυτά, όπως η επιλογή τροφής, περιοχής διαμο-νής και κλίματος, καθώς και επιλογή αναψυχής, υ

παγορεύονται σ' εμένα προσωπικά από το ένστικτο της

aυτοσυντήρησης. Να μη βλέπουμε, να μην ακούμε και να

μην επιτρέπουμε να έρχονται προς εμάς αρκετά - αυτή

είναι η πρώτη συνετή πράξη και η πρώτη απόδειξη πως

δεν αποτελούμε σύμπτωση αλλά αναγκαιότητα. Η τρέ

χουσα λέξη για το ένστικτο της aυτοσυντήρησης είναι η

αγάπη του ωραίου. Η προστακτική της δεν ορίζεται μόνο

με το να λέμε όχι, εκεί που το ναι θα ήταν μια αυταπάρ

νηση, αλλά και με το να εκφέρουμε όσο το δυνατό λιγό

τερα όχι. Ας ξεφύγουμε από καθετί που θα μας ανάγκα

ζε να λέμε και να ξαναλέμε όχι. Η λογική μάς διδάσκει

πως οι δαπάνες για την άμυνα, όσο μικρές και να είναι,

όταν γίνονται κανόνας και συνήθεια, μας οδηγούν σε μια

περιττή φτώχεια. Οι μεγάλες μας δαπάνες αποτελούνται

από πολλές μικρές. Η παρατεταμένη συντήρηση, ένα εί

δος άμυνας, προϋποθέτει μια πραγματική και μάταιη

σπατάλη δυνάμεων. Όταν κρατάς άμυνα, συνεχίζοντας


μ' αυτό τον τρόπο να διατηρείς μια κατώτερη θέση, λόγω

αυτής της τακτικής, γίνεσαι τελικά τόσο αδύναμος, που

δεν μπορείς να υπερασπιστείς τον εαυτό σου. Ας υποθέ

σουμε πως βγαίνω απ' το σπίτι μου και συναντώ, αντί

του ήσυχου και αριστοκρατικού Τορίνο, τη μιΚρή γερμα

νική πόλη. Τότε το ένστικτό μου θ' αναγκαζόταν να κλει

δαμπαρωθεί για ν' απωθήσει όλα όσα θα εξορμούσαν ε

ναντίον του από τον ισοπεδωμένο και δειλό κόσμο. Τώ

ρα ας υποθέσουμε ότι βρίσκομαι σε μια μεγάλη γερμανι

κή πόλη, δηλαδή σε μια aσέλγεια καμωμένη από λαξευ

μένη πέτρα, ένα χώμα όπου δεν φυτρώνει τίποτε και ό

που όλα τα καλά και τα κακά τα φέρνουν από το εξωτε

ρικό. Όταν, λοιπόν, βρεθώ σε μια τέτοια πόλη, πώς είναι

δυνατό να μη γίνω σκαντζόχοιρος; Βέβαια το να έχεις α

γκάθια είναι μια σπατάλη, διπλή πολυτέλεια μάλιστα, ό

ταν σ' εμάς εναπόκειται, όχι να έχουμε αγκάθια αλλά

χέρια ανοιχτά.

Μια άλλη συνετή σκέψη και αυτοσυντήρηση έγκειται

στο ν' αντιδρούμε όσο το δυνατόν λιγότερο και ν' απο

φεύγουμε μέρη και συνθήκες όπου θα είμαστε καταδικα

σμένοι ν' aποβάλουμε κατά κάποιον τρόπο την ελευθε

ρία και την πρωτοβουλία μας και να μεταβληθούμε σε έ

να απλό aντιδραστήριο. Μπορώ να πάρω ως σύγκριση

τις σχέσεις μας με τα βιβλία. Αυτός που είναι λόγιος τύ

πος δεν κάνει τίποτε άλλο από το να ξετρυπώνει βιβλία

- περίπου διακόσια την ημέρα. Ένας φιλόλογος μέσης

τάξης χάνει πέρα για πέρα τη δυνατότητα να σκέφτεται

μόνος του. Αν δεν συμβουλευτεί τα βιβλία, δεν μπορεί

να σκέφτεται. Το αμυντικό του ένστικτο έχει εξασθενή-


σει, διαφορετικά θα προφύλασσε τον εαυτό του από τα

βιβλία. Ο λόγιος τύπος είναι ένας παρακμιακός. Έχω

παρακολουθήσει πλούσιες και προικισμένες φύσεις με

πολλά χαρίσματα, φύσεις γεννημένες για τη λευτεριά,

που φτάνοντας στην ηλικία των τριάντα κατάρρευσαν

απ' το διάβασμα και περιορίστηκαν να παίζουν για πά

ντα το ρόλο των σπίρτων, που πρέπει να τρίψεις για να

πετάξουν σπίθες, δηλαδή ιδέες. Όταν κάποιος ξεκινάει

το διάβασμα με το ροδοχάραμα και τη δροσιά της aυγής,

που όλες οι δυνάμεις του βρίσκονται στο υψηλότερο ση

μείο, αυτό για μένα δείχνει διαστροφή.

9

Ε δώ που έφτασα, δεν μπορώ πια ν' αποφύγω το ερώτη

μα: πώς γίνεται κανείς αυτ6 που είναι; Κι έτσι προ

σεγγίζω το αριστούργημα της τέχνης που έχει σκοπό τη

συντήρηση του εαυτού μας, τον εγωισμό. Αν αποδεχτούμε

δηλαδή ότι ο προορισμός του έργου υπερβαίνει σημαντικά

το μέσο όρο, τότε δεν θα υπήρχε πιο μεγάλος κίνδυνος απ'

το ν' αντιμετωπίσει κανείς το έργο αυτό και συγχρόνως

τον εαυτό του. Το να γίνει κανείς εκείνο που είναι προϋ

ποθέτει ότι δεν έχει την παραμικρή ιδέα αυτού που είναι.

Κάτω απ' αυτή την ιδέα, ακόμα και τα σφάλματά μας έ

χουν το δικό τους νόημα και αξία, όπως και οι παροδικές

αναποδιές, τα αδιέξοδα, οι καθυστερήσεις και οι μετριο

πάθειες, καθώς και η σοβαρότητα που δαπανήθηκε για έρ

γα που βρίσκονται πέραν αυτού του έργου. Σ' αυτή την κα

τάσταση εκδηλώνεται μια μεγάλη ευφυια όπου το ρητό

nosce te ipsum (γνώθι σαυτόν) θα μας οδηγούσε στον όλε

θρο, ενώ η σωφροσύνη θα μας συμβούλευε να ξεχαστούμε,

μπαίνοντας στο περιθώριο και αποδεχόμενοι κάποιες δε

σμεύσεις οι οποίες μας κάνουν πιο μέτριους.


Χρησιμοποιώντας τη φρασεολογία της ηθικής: η αγά

πη προς τον πλησίον, μια ζωή που αφιερώνεται στην εξυ

πηρέτηση των άλλων, στην υπηρεσία μιας ξένης υπόθε

σης, μπορεί να καταστεί μέσο προφύλαξης για τη διατή

ρηση και του πιο μεγάλου εγωισμού.

Πρόκειται για τη μοναδική περίπτωση όπου, αντίθετα

με τις πεποιθήσεις μου, υποστηρίζω τα ιδιοτελή ένστι

κτα. Κι αυτό γιατί στην περίπτωση αυτή τα ένστικτα ερ

γάζονται για τον εγωισμό και την προσωπική πειθαρχία.

Όλη την επιφάνεια της συνείδησης -η συνείδηση είναι ε

πιφάνεια- να την κρατάμε μακριά από οποιαδήποτε με

γάλη επιταγή. Προσοχή ακόμα και σε όποια μεγάλα λό

για και σπουδαίες στάσεις, διαφορετικά κινδυνεύετε να

δείτε το ένστικτό σας «να γνωρίζει μοναχό του», πολύ

πρόωρα, τον εαυτό του.

Στο μεταξύ η οργανωμένη ιδέα, κλεισμένη στα βάθη

της ψυχής, που είναι προορισμένη για την κυριαρχία,

δεν παύει ποτέ. Αρχίζει να διατάζει και μας ξαναγυρίζει

από τους αντίθετους δρόμους και τα μονοπάτια που θ' α

ποδειχθούν κάποτε απαραίτητα ως μέσα για το όλον,

διαμορφώνει τη μία μετά την άλλη όλες τις εξυπηρετικές

δυνάμεις πριν αποκαλύψει οτιδήποτε για το έργο, το

στόχο, το σκοπό, το νόημα. Από την πλευρά αυτή θεω

ρούμενη, η ζωή μου είναι aξιολάτρευτη.

Για το έργο της μεταξίωσης των αξιών θα χρειάζονταν

ίσως περισσότερες δυνάμεις, δυνάμει'ς που δεν μπορεί

να διαθέτει ένας μόνο άνθρωπος, και προπάντων δυνά

μεις aντιθετικές, που ωστόσο θα μπορούν να συμβαδί

ζουν χωρCς ν' αλληλοενοχληθοvν κω ν' αλληλοκα"tασ"tρα-


φούν. Είναι απαραίτητη μια ιεραρχία ανάμεσα στις διά

φορες δυνάμεις, μια κάποια απόσταση. Χρειάζεται η τi

χνη να μπορείς να τις ξεχωρίζεις χφρίς να τις αναμει

γνύεις με άλλες, μια τεράστια πολλαπλότητα, που είναι

παρ' όλα αυτά το αντίθετο του χάους - αυτός ήταν ο

προαπαιτούμενος όρος, η μικρή μυστική εργασία και το

καλλιτεχνικό συνεργείο του ενστίκτου μου. Γι' αυτόν το

λόγο, η υψηλή του προστασία εκδηλώνεται ισχυρότατη:

έτσι, ούτε καν υποψιάστηκα τι γινόταν μέσα μου όταν

ήρθε κάποια μέρα που ξεπήδησαν όλες οι ικανότητε'ς

μου σε όλη την τελειότητά τους και αρκετά ώριμες για το

έργο τους . Δεν θυμάμαι να έκανα την παραμικρή προ

σπάθεια. Είμαι το αντίθετο μιας ηρωικής φύσης που μο

χθεί. Το να «θέλω» ή να «επιθυμώ» κάτι, να έχω ένα

σκοπό, όλα αυτά δεν τα γνωρίζω εκ πείρας. Γυρίζω · και

ρίχνω μια ματιά στο μέλλον μου, έτσι όπως κοιτάζει κα

νείς μια γαλήνια θάλασσα. Κανένας πόθος δεν ταράζει

τα νερά του. Και δεν έχω καμία διάθεση ν' αλλάξω. Ναι,

έζησα πάντα έτσι, χωρίς πόθο. Δεν έχω καμία διάθεση

να γίνει κάτι διαφορετικό απ' αυτό που είναι. Μήτε εγώ

θέλω να γίνω αλλιώτικος ... έτσι ζούσα πάντα και δεν έχω

καμία επιθυμία - σαν ένας άνθρωπος που δεν σκοτίστη

κε ποτέ ούτε για τιμές ούτε για χρήματα. Όχι ότι μου

λείψανε όλα αυτά. Έτσι, για παράδειγμα, έγινα μια μέ

ρα καθηγητής πανεπιστημίου -πράγμα που ούτε καν

μου είχε περάσει απ' το · μυαλό, όντας είκοσι τεσσάρων

ετών. Δυο χρόνια νωρίτερα, είχα γίνει και φιλόλογος:

θέλω να πω ότι η πρώτη φιλολογική μου εργασία, το

πρωτόλειό μου από κάθε άποψη, ζητήθηκε από το δά-

82 ΦΡ. ΝΓΓΣΕ

σκαλό μου τον Ριτς, για να δημοσιευθεί στο Rheίnίsche

Museum. Ο Ριτς υπήρξε για μένα, και το λέω με κάθε σε

βασμό, ο μόνος μεγαλοφυής διανοούμενος που έχω συ

ναντήσει μέχρι σήμερα. Τον χαρακτήριζε η ευχάριστη ε

κείνη πανουργία που διακρίνει εμάς τους Θουριγγίους

και που καταφέρνει να κάνει συμπαθητικό ακόμα κι έ

ναν Γερμανό: εμείς, για να προσεγγίσουμε την αλήθεια,

προτιμάμε τα στραβά δρομάκια. Με τα λόγια αυτά δεν

θα ήθελα να υποτιμήσω τον κοντινότερο συμπολίτη μου,

το σοφό Λεοπόλδο Ράνκε.

10

Θ α μου πείτε τώρα, γιατί άραγε σας διηγούμαι όλα

αυτά τα μικροπράγματα, τα αδιάφορα κατά την

κοινή γνώμη. Έτσι αδικώ τον εαυτό μου, τόσο περισσό

τερο που είμαι και διατεθειμένος να πραγματευτώ μεγά

λα θέματα. Απάντηση: αυτά τα μικροπράγματα -διατρο

φή, τόπος διαμονής, κλίμα, αναψυχή, όλη αυτή η δεοντο

λογία της φιλαυτίας- είναι αφάνταστα σοβαρότερα από

καθετί άλλο που θεωρείται μέχρι σήμερα σοβαρό. Αυτά

ακριβώς τα πράγματα πρέπει να τα μάθουμε πάλι απ'

την αρχή. Όλα όσα μέχρι τώρα η ανθρωπότητα έχει θεω

ρήσει ως σοβαρότατα είναι απλώς φαντασιοπληξίες και,

για ν' ακριβολογήσουμε, ψεύδη βγαλμένα από τα άθλια

ένστικτα aρρωστημένων και βλαβερών, με όλη τη σημα

σία της λέξης, φύσεων - όλες οι έννοιες, «Θεός>>, «ψυ

χή», «αρετή», «αμαρτία», «υπερπέραν», «αιώνια ζωή»,

«αλήθεια». Κι όμως, σ' αυτές αναζήτησαν το μεγαλείο

της ανθρώπινης φύσης, τη θε'ίκότητά της. Όλα τα θέματα

πολιτικής και κοινωνικής τάξης έχουν κατά βάθος νο

θευτεί, γιατί θεωρήσαμε για μεγάλους τους χειρότερους

84 ΦΡ.ΝΠΣΕ

ανθρώπους, επειδή μας δίδαξαν να περιφρονούμε τα μι

κροπράγματα, δηλαδή τη βασική υπόθεση της ίδιας της

ζωής ... Αν τώρα σύγκρινα τον εαυτό μου με τους ανθρώ

πους εκείνους που ως σήμερα τιμούσαμε για πρώτους, η

διαφορά θα είναι έμπρακτη. Αυτούς τους δήθεν πρώτους

ούτε καν τους υπολογίζω μεταξύ των ανθρώπων, για μέ

να είναι τα aποβράσματα της aνθρωπότητας, εκτρώματα

αρρώστιας και εκδικητικών ενστίκτων: είναι πέρα για

πέρα ολέθρια και κατά βάθος ανίατα ανθρωπόμορφα

πλάσματα, που επιδιώκουν να εκδικηθούν τη ζωή.

Θέλω να είμαι το αντίθετο ακριβώς απ' αυτούς τους

ανθρώπους, διαθέτω το προνόμιο μιας ύψιστης ευαισθη

σίας, που ξέρει να ξεχωρίζει στα ένστικτα όλα τα συ

μπτώματα της υγείας. Μέσα μου δεν υπάρχει τίποτε το

aρρωστημένο- ακόμα και τότε που ήμουν πολύ βαριά

άρρωστος, δεν γινόμουν ποτέ νοσηρός. Με δυσκολία θ '

ανακάλυπτε κάποιος πάνω μου στοιχεία τυφλής προσή

λωσης. Κανένας δεν θα μπορούσε να βρει στη ζωή μου

την παραμικρή επιτήδευση και στάση ξιπασιάς. Το μεγα

λείο αποκλείει τη στάση που κρύβει πάθος. Όποιος έχει

ανάγκη να παίρνει πόζες μεγαλείου είναι υποκριτής. Φυ

λαχτείτε απ' όλους τους επιτηδευμένους ανθρώπους. Η

ζωή μου κυλούσε εύκολα, κι ακόμα ευκολότερη ήταν ό

ταν απαιτούσε από μένα τα πιο δύσκολα πράγματα. Αν

-iύχαινε να με δει κανείς εκείνες τις πενήντα μέρες αυτού του φθινοπώρου, όπου χωρίς διάλειμμα, έκανα συνε

χώς πρώτης γραμμής πράγματα, που κανένας άνθρωπος

δεν θα μπορούσε να μιμηθεί ή να μου επιδείξει με τη συ

ναίσθηση της ευθύνης για όλες τις χιλιετίες που θ' ακο-


λουθήσουν, δεν θα μπορούσε να διακρίνει σ' εμένα το

παραμικρό ίχνος έντασης - αντίθετα μάλιστα, θα έβρι

σκε μια φρεσκάδα και περισσή ευθυμία. Και, πραγματι

κά, ποτέ στη ζωή μου δεν έφαγα με μεγαλύτερη ευχαρί

στηση ούτε κοιμήθηκα ποτέ καλύτερα.

Δεν γνωρίζω άλλο τρόπο αντιμετώπισης των μεγάλων

προβλημάτων εκτός από το παιχνίδι- εί.ναι ένα από τα

βασικότερα σημάδια για ν' αναγνωρίζει κανείς το μεγα

λείο. Η πιο μικρή στενοχώρια, η παραμικρή ρυτίδα στο

μέτωπο, το ελάχιστο βράχνιασμα στη ψuνή, όλα αυτά α

ποτελούν αντιρρήσεις που μπορούμε να έχουμε για έναν

άνθρωπο και πιο πολύ εναντίον του έργου του. Σε κανέ

ναν άνθρωπο δεν επιτρέπεται να εκνευρίζεται. Πολύ κα

κό να υποφέρει κανείς από απομόνωση -δεν υπέφερα

παρά μονάχα από το πλήθος. Ακόμα, από πολύ μικρός,

μόλις εφτά ετών, γνώριζα καλά πως καμία ανθρώπινη

λέξη δεν ήταν ικανή να με προσβάλει. Ούτε και με είδαν

λυπημένο ποτέ για τέτοιον λόγο. Ακόμα και σήμερα εί

μαι καταδεκτικός με όλο τον κόσμο και μάλιστα πολύ

προσεκτικός με τους κατώτερους. Και σε όλα αυτά δεν

υπάρχει η παραμικρή αλαζονεία ούτε λανθάνουσα περι

φρόνηση. Κι όταν συμβεί να αισθάνομαι περιφρόνηση

για κάποιον, το καταλαβαίνει αμέσως πως τον περιφρο

νώ. Εξοργίζω με μόνη την παρουσία μου το καθετί που

έχει μέσα του αίμα μολυσμένο. Το απόφθεγμά μου ως

προς το μεγαλείο των ανθρώπων εκφράζεται με το amor fati, αυτό είναι το δικό μου αξίωμα. Μην αναζητάτε αλλαγές ούτε στο μέλλον ούτε στην αιωνιότητα. Πρέπει όχι

μόνο να υποφέρεις αυτό που είναι ανάγκη να υποφέρεις,


αλλά και δεν πρέπει να κρύβεις τις πίκρες σου. Κάθε ι

δεαλισμός είναι μανία τους ψεύδους μπροστά στο ανα

γκαίο - φτάνει να το αγαπά.

ΓΙΑΤΙ ΓΡΑΦΩ ΤΟΣΟ ΩΡΑΙΑ ΕΡΓΑ

1

Υπάρχει διαφορά μεταξύ εμού και του έργου μου.

Θα ήθελα, πριν μιλήσω γι' αυτό, να θίξω το θέμα

αν τα βιβλία μου είναι κατανοητά ή δεν είναι. Και το κά

νω με κάποια ραθυμία που οπωσδήποτε αρμόζει: γιατί

το ζήτημα δεν είναι του παρόντος . Κι εγώ ο ίδιος δεν εί

μαι του παρόντος, ίσως μερικοί άνθρωποι να γεννιούνται

«εκ των υστέρων». Κάποτε θα χρειάζονται ιδρύματα ό

που να μπορεί κανείς να ζει και να διδάσκει, όπως εγώ

εννοώ το ζην και το διδάσκειν. Μπορεί να δημιουργή

σουν και μερικές ξεχωριστές έδρες για την ερμηνεία του

Ζαρατούστρα. Βέβαια, θα βρισκόμουν σε πλήρη αντίφα

ση με τον εαυτό μου αν περίμενα να βρω σήμερα κίόλας

ικανά αφτιά και κατάλληλα χέρια για τις δικές μου αλή

θειες. Το γεγονός ότι σήμερα δεν καταλαβαίνουν τίποτε

από μένα είναι κατανοητό και το βρίσκω σωστό. Δεν θέ

λω να με πάρουν για κάποιον άλλο- και γι' αυτό δεν θα

έπρεπε κι εγώ να παίρνω τον εαυτό μου για κάποιον άλ

λο. Και θα το πω πάλι, πολύ λίγη «κακή θέληση» έχω συ-


ναντήσει στη ζωή μου, ακόμα και φιλολογική. Θα ήταν

δύσκολο για μένα ν' αναφέρω ένα περιστατικό. Αντίθε

τα, όμως, μεγάλο είναι το ποσοστό της καθαρής παρα

νόησης! Θεωρώ ως μια από τις σπανιότερες τιμές που θα

μπορούσε κανείς ν' απονείμει στον εαυτό του, το να πά

ρει ένα κείμενό μου στα χέρια του -υποθέτω μάλιστα

πως για τούτο θα έβγαζε τα παπούτσια του, για να μη μι

λήσω για μπότες ... Κάποτε ο δόκτωρ Ερρίκος φον Στάιν, δικαιολογημένα, μου παραπονέθηκε πως δεν καταλάβαι

νε τίποτε από τον Ζαρατούστρα μου. Τότε του aποκρίθη

κα πως αυτό ήταν το κανονικό: έξι μόνο φράσεις να κα

ταλάβει κανείς, δηλαδή να τις κάνει βίωμα, θα ύψωναν

το θνητό σε ψηλότερη βαθμίδα απ' ό,τι οι άνθρωποι του

σήμερα μπορούν ν' αγγίξουν. Όταν, λοιπόν, έχω ένα τέ

τοιο αίσθημα απόστασης, πώς θα μπορούσα να ευχηθώ

να διαβαστώ απ' αυτούς που τους γνωρίζω τόσο καλά; Ο

θρίαμβός μου είναι το αντίθετο απ' το θρίαμβο του Σο

πενχάουρ, εγώ λέω non legor, non legar. Και δεν το λέω με διάθεση να υποτιμήσω διόλου τη χαρά που συχνά μου

προξένησε η αθωότητα εκείνων που αρνούνται τα έργα

μου. Το περασμένο ακόμα καλοκαίρι, κατά την εποχή

που ίσως εγώ, με την πολύ μεγάλη βαρύτητα του λογοτε

χνικού μου έργου, θα μπορούσα ν' ανατρέψω την ισορ

ροπία όλης της υπόλοιπης λογοτεχνίας, ένας καθηγητής

του Πανεπιστημίου του Βερολίνου μου διευκρίνισε πως

θα έκανα καλά να μεταχειριστώ μια άλλη μορφή γραφής,

δεδομένου ότι δεν θα διάβαζε κανείς το κείμενο. Τελικά

η Ελβετία μου πρόσφερε δύο ευκαιρίες: ένα άρθρο του

δόκτορα Βίντμαν στο Bund για το Πέραν του καλού και


του κακού, με τίτλο «Το επικίνδυνο βιβλίο του Νίτσε»,

και μια γενική αναδρομή, γραμμένη από τον Κάρολο

Σπίτιλερ. Δημοσιεύτηκε κι αυτή στο Bund. Και τα δύο

αυτά άρθρα αποτελούν σημαντικό σταθμό στη ζωή μου.

Ο τελευταίος χαρακτηρίζει τον Ζαρατούστρα μου ως υ

ψηλό γύμνασμα ύφους, και μου υποδεικνύει να φροντίσω

και το περιεχόμενο. Ο δόκτωρ Βίντμαν εκτίμησε ιδιαίτε

ρα το θάρρος με το οποίο επιζητώ την κατάργηση όλων

των ευπρεπών αισθημάτων. Μια μικρή κακεντρέχεια της

τύχης είχε μεταβάλει την κάθε φράση του άρθρου αυτού

σε αντίστροφη αλήθεια. Κατά βάθος, δεν θα μπορούσε

κανείς να κάνει τίποτε άλλο παρά ν' αναστρέψει την «α

νατροπή όλων των αξιών» για να χτυπήσει το κεφάλι μου

μ' ένα καρφί. Πράγμα που κατά κύριο λόγο πρέπει να

προσπαθήσω να εξηγήσω. Στο κάτω κάτω τα πράγματα,

και στα βιβλία ακόμα, δεν μπορούν να μας πούνε περισ

σότερα απ' όσα ήδη ξέρουμε. Για όσα η εμπειρία δεν

μας έχει ανοίξει το δρόμο δεν έχουμε αφτιά. Παράδειγ

μα αποτελεί η περίπτωση ενός βιβλίου που μιλάει για

πρώτη φορά τη γλώσσα άγνωστων βιωμάτων, όπου κανέ

νας δεν μπορεί να κατανοήσει τίποτε, γιατί δεν γνωρίζει

τίποτε. Τέλος, ξεγελασμένος απ' την ακουστική απάτη,

θα θεωρήσει ότι αφού δεν ακούει τίποτε, δεν υπάρχει τί

ποτε και στην πραγματικότητα. Όποιος πίστεψε ότι με

κατάλαβε, έπλασε για μένα μια εικόνα καθ' ομοίωσιν

της δικής του. Αρκετά συχνά με θεωρούν και «ιδεαλι

στή», ενώ αυτοί που δεν έχουν καταλάβει τίποτε από μέ

να, μου αρνούνται κάθε αξία. Η λέξη «υπεράνθρωπος»

που έχω μεταχειριστεί για να δηλώσω τον τύπο της από-


λυτης τελειότητας, σε αντίθεση προς τους «σύγχρονους»,

τους «καλούς» ανθρώπους, τους χριστιανούς, καθώς και

όλους τους άλλους μηδενιστές, στην ύπαρξη ενός Ζαρα

τούστρα, του καταλύτη της ηθικής, γίνεται λέξη βαθυστό

χαστη. Και επίσης μας κάνει να σκεφτούμε ότι αυτή η

λέξη χρησιμοποιήθηκε σχεδόν πάντα με μια απλο·ίκότη

τα, υπό την έννοια των αξιών εκείνων που κινούνται α

ντίστροφα προς τη φυσιογνωμία του Ζαρατούστρα: δη

λαδή έναν «ιδεαλιστικό» τύπο ανωτέρου είδους ανθρώ

που, μισο-αγίου μισο-μεγαλοφυούς.

Για το ζήτημα αυτό, μερικά άλλα σοφά γα'ίδούρια κα

τέληξαν να με πάρουν για οπαδό του Δαρβίνου, ζητώ

ντας ακόμα να βρουν στις ρίζες του δημιουργήματός μου

τη «λατρεία των ηρώων» του Καρλάιλ, αυτού του ασυνεί

δητου κιβδηλοποιού. Ζήτησαν δηλαδή να βρούνε μια ι

δέα που εγώ την καταδίκαζα πάντα με τόση κακεντρέ

χεια. Όταν ψιθύριζα σε κανενός τ' αφτί πως θα ήταν πιο

ενδιαφέρον να αναζητήσει έναν Καίσαρα Βοργία παρά

έναν Πάρσιφαλ, νόμιζε πως αστειεύομαι. Το ότι δεν έχω

καμία περιέργεια για τις κριτικές που γράφονται για τα

έργα μου, ιδιαιτέρως στις εφημερίδες, θα πρέπει να μου

το συγχωρήσετε. Οι φίλοι μου και οι εκδότες που γνωρί

ζουν αυτή την παραξενιά μου δεν αναφέρουν τίποτε γι'

αυτό. Εμφανίστηκε μάλιστα μια περίπτωση όπου μπόρε

σα και είδα καθαρά τα λάθη που έγιναν απ' τον Τύπο

σχετικά με το έργο μου Πέραν του καλού και του κακού

και θα μπορούσα να πω πολλά σχετικά μ' αυτή την περί

πτωση. Είναι απίστευτο ότι μια πρωσική εφημερίδα, η

Natίonalzeίtung -το καταγράφω για τους ξένους αναγνώ-


στες μου, γιατί εγώ ο ίδιος δεν διαβάζω παρά μόνο την

Εφημερίδα των συζητήσεων-, θα κατάφερνε να συλλάβει

όλη τη σοβαρότητα του βιβλίου αυτού ως ένα σημάδι των

καιρών, ως τη γνήσια φιλοσοφία των αρχοντοχωριάτη

δων. Σχημάτισε, θα μπορούσα να πω, μια γνώμη για το

βιβλίο μου που ακόμα ίσως και η Εφημερίδα του σταυ

ρού δεν θα είχε το θάρρος να υποστηρίξει.

2

"Q λα αυτά τα είπα για τους Γερμανούς, κι αυτό γιατί σε άλλα μέρη έχω αναγνώστες με εξαιρετικό

πνεύμα, που κατέχουν υψηλές θέσεις και καθήκοντα.

Δεν θα ήταν υπερβολή να πω ότι κάποιοι απ' τους ανα

γνώστες μου είναι μεγάλες ιδιοφυ'tες. Σχεδόν παντού,

στη Βιέννη, την Πετρούπολη, την Κοπεγχάγη, τη Στοκ

χόλμη, το Παρίσι, τη Νέα Υόρκη, ανακάλυψαν το έργο

μου. Μόνο σ' αυτή τη ρηχή χώρα της Ευρώπης δεν με α

νακαλύψανε, στη Γερμανία. Και πολύ περισσότερο χαί

ρομαι, το ομολογώ, γι' αυτούς που ποτέ τους δεν άκου

σαν ούτε το όνομά μου ούτε τη λέξη φιλοσοφία. Ωστόσο,

εδώ στο Τορίνο, όπου κι αν βρεθώ, φαίνεται να με χαι

ρετούν με χαμόγελο και χαρά, κι αυτό με κολακεύει ιδι

αίτερα.

Ιδιαίτερα οι γριές μανάβισσες του δρόμου κάνουν ό,τι

μπορούν για να με περιποιηθούν καλύτερα, ψάχνοντας

τα πιο καλά σταφύλια να μου δώσουν. Μέχρι εκεί πρέ

πει να φτάνει ένας φιλόσοφος ... Τους Πολωνούς δεν

τους ονομάζουν τυχαία Γάλλους των Σλάβων. Μια χαρι-


τωμένη Ρωσίδα ούτε στιγμή δεν θα ξεγελαστεί για την

καταγωγή μου. Δεν καταφέρνω να παίρνω το επίσημο ύ

φος, το πολύ πολύ να δείξω λίγη αμηχανία. Να σκέφτο

μαι γερμανικά, να αισθάνομαι γερμανικά - όλα τα μπο

ρώ, όμως κάτι τέτοιο υπερβαίνει τις δυνάμεις μου. Ένας

παλιός δάσκαλός μου, ο Ριτσλ, θεωρούσε μάλιστα πως α

κόμα και τις φιλοσοφικές μου πραγματείες τις αντιλαμ

βάνομαι σαν Παρισινός ρομαντικός- με τρόπο γοητευτι

κά ελκυστικό. Στο Παρίσι ξαφνιάστηκαν, «με τα θάρρη

και τις λεπτότητές μου», όπως είπε χαρακτηριστικά ο κύ

ριος Τάιν. Και φοβάμαι ότι και στις ύψιστες μορφές του

διθυράμβου, ακόμα κι αυτές θα εμπεριέχουν μια δόση

απ' αυτό το αλάτι, που ποτέ δεν αλλοιώνεται, το γερμα

νικό, το λεγόμενο esprit. Δεν μπορώ να κάνω κι αλλιώς,

κι ας με βοηθήσει ο Θεός. Αμήν. Οι περισσότεροι από ε

μάς το ξέρουμε και μερικοί μάλιστα το ξέρουν από πεί

ρα τι είναι ένας με μεγάλα αφτιά. Εγώ, λοιπόν, θεωρώ

πως έχω τα μικρότερα αφτιά. Αυτό πιστεύω ότι ενδιαφέ

ρει και τις γυναικούλες - ίσως να νιώθουν ότι εγώ τις

καταλαβαίνω καλύτερα; ... Είμαι ο Αντιγάιδαρος και, κα

τά συνέπεια, ένα τέρας παγκόσμιας σημασίας, ένα κο

σμο"ίστορικό τέρας. Στα ελληνικά θα μπορούσαμε να

πούμε ότι είμαι ο Αντίχριστος.

3

Γνωρίζω καλά τα προτερήματά μου ως συγγραφέα. Συ

χνά, η εξοικείωση με τα γραπτά μου είναι τόση ώστε η

καλαισθησία αλλοιώνεται. Απλούστατα, οι αναγνώστες δεν

υποφέρουν πλέον άλλα βιβλία, τουλάχιστον φιλοσοφικά.

Αποτελεί εξαιρετική διάκριση το να εισχωρήσει κανείς στον

ευγενικό και λεπτεπίλεπτο κόσμο, αλλά δεν πρέπει να 'ναι

διόλου Γερμανός. Είναι, τέλος, μια διάκριση που πρέπει κά

ποιος να την κερδίσει. Όποιος, όμως, βρίσκεται κοντά σε

μένα και χαρακτηρίζεται από έντονη θέληση, μπορεί να βιώ

σει την πραγματική χαρά της μάθησης: γιατί κατεβαίνω από

ύψη όπου κανένα πουλί δεν έχει ποτέ του πετάξει, γνωρίζω

αβύσσους όπου κανένα πόδι δεν έχει ακόμα πλανηθεί. Μου

είπαν πως είναι δύσκολο ν' αφήσουν ένα βιβλίο μου απ' το

χέρι- πως ταράζω ακόμα και τη νυχτερινή ανάπαυση. Δεν

υπάρχει άλλο πιο περήφανο και συνάμα πιο εκλεπτυσμένο

είδος βιβλίων αφού, ενίοτε, τα βιβλία μου επιτυγχάνουν το

υψηλότερο που μπορεί να επιτευχθεί επί της γης, τον κυνι

σμό ... Για να τα κατακτήσει κανείς, πρέπει να διαθέτει πολύ λεπτεπίλεπτα δάχτυλα αλλά και τις πιο γενναίες γροθιές.


Κάθε αποσάθρωση της ψυχής τον απομακρύνει γρήγορα α

πό κοντά τους, όπως και κάθε δυσπεψία. Επιπλέον πρέπει

να διαθέτετε χαρούμενο υπογάστριο, τα νεύρα δεν βοηθούν

καθόλου. Γιατί δεν είναι μόνο η ψυχική ένδεια και η μικρό

τητα της ψυχής που δεν μπορούν να προσεγγίσουν το δικό

μου τρόπο σκέψης, αλλά πολύ περισσότερο η δειλία, η ρυ

παρότητα, η κρυμμένη μέσα στα σπλάχνα μνησικακία. Αρκεί

μια δική μου κουβέντα για ν' ανέβουν όλα τα βλαβερά ένστι

κτα στο πρόσωπο. Η πείρα που έχω αποκομίσει από τις γνω

ριμίες μου μου έδινε την ευκαιρία να διαπιστώσω τις διαφο

ρετικές αντιδράσεις που προκαλούν τα έργα μου, κι είναι α

ληθινά πολύ χρήσιμες. Όσοι δεν θέλουν να έχουν καμία

σχέση με το περιεχόμενό τους, οι ίδιοι που ισχυρίζονται ότι

είναι φίλοι μου, γίνονται «aπρόσωποι». Ωστόσο μου εκφρά

ζουν τα συγχαρητήριά τους για το γεγονός ότι «έφτασα ως

εκεί» και προσθέτουν πως σημείωσα πρόοδο γιατί πέτυχα ε

ξαιρετικά ήρεμο ύφος.

Όμως τα πνεύματα που είναι τελείως διεστραμμένα, οι

«ωραίες ψυχές» που είναι βουτηγμένες απ' την κορφή ως

τα νύχια στην ψευτιά, δεν ξέρουν καθόλου τι να τα κά

νουν τα βιβλία μου - συνεπώς τα θεωρούν κατώτερά

τους. Αυτά πρεσβεύουν οι «ωραίες ψυχές». Τα γνώριμά

μου, να με συγχωρείτε, γα'ίδούρια, όλοι Γερμανοί, μου

δίνουν να καταλάβω πως βρίσκουν διάσπαρτα μέσα στα

έργα μου αρκετά καλά μέρη. Κάτι τέτοιο άκουσα ακόμα

και για τον Ζαρατούστρα μου ... Κατά τον ίδιο τρόπο, ο κάθε φεμινισμός στους άνδρες αποτελεί για μένα ένα ε

μπόδιο που δεν μπορώ να καταλάβω. Οι φεμινιστές δεν

θα μπορέσουν ποτέ να καταλάβουν μέσα τους τους τολ-


μηρούς λαβυρίνθους της γνώσης μου. Ποτέ μας δεν πρέ

πει να κάνουμε συμβιβασμούς, αρχή μας πρέπει πάντα

να είναι η σκληρότητα, αν θέλουμε να παραμένουμε χα

ρούμενοι aντικρίζοντας αυτή τη βροχή από κακές αλή

θειες. Όταν θέλω να σχηματίσω την εικόνα ενός τέλειου

αναγνώστη, έρχεται πάντα στο νου μου ένα τέρας πε

ριέργειας και θάρρους που έχει ευλυγισία, πανουργία,

σύνεση και τελικά είναι ένας τυχοδιώκτης και εξερευνη

τής. Κατά βάθος, όμως, δεν ξέρω σε ποιον πραγματικά

απευθύνομαι. Την ίδια απορία δεν εκφράζει άλλωστε

και ο Ζαρατούστρα όταν λέει: σε ποιον μοναδικό να διη

γηθώ το αίνιγμά μου;

Σ' εσάς, ω τολμηροί εξερευνητές, σ' εσάς που αποζητά

τε τον κίνδυνο, και σε όσους ανεβήκατε σε πλοίο με δολε

ρά πανιά και αρμεν{ζετε σε θάλασσες τρομακτικές·

σ' εσάς που μιλάτε με το αίνιγμα και η ψυχή σας ηρεμεί

στο άκουσμα της φλογέρας και παρασύρεται σε όλα τα ε

πικίνδυνα βάραθρα.

Γιατί εσείς δεν θέλετε ν' ακολουθήσετε το μίτο της

Αριάδνης με χέρι που τρέμει, κι όταν μαντέψετε το δρόμο

που ακολουθεί, να μισείτε το αποτέλεσμα ...

4

Θ α αναφερθώ τώρα στο ύφος της γραφής μου. Κάθε

ύφος γραφής έχει σκοπό να μεταδώσει μια κατά

σταση, μια ενδόμυχη ένταση πάθους, με σημεία που χα

ρακτηρίζονται από κάποιο ρυθμό. Και καθώς για μένα η

πολλαπλότητα των ενδόμυχων καταστάσεων είναι εξαι

ρετική, έχω και πολλές δυνατότητες ύφους - την πιο πο

λύπλευρη τέχνη ύφους που είχε ποτέ άνθρωπος. Το ευ

κταίο είναι το ύφος εκείνο που κατορθώνει να μεταδώ

σει μια ενδόμυχη κατάσταση, που δεν σφάλλει ως προς

τα σημεία και τις χειρονομίες, γιατί οι νόμοι της περιό

δου δεν είναι παρά η τέχνη της χειρονομίας. Όσο γι' αυ

τό, το ένστικτό μου είναι αλάθητο. Το καθαυτό καλό ύ

φος είναι καθαρή ανοησία, κανονικός ιδεαλισμός- κάτι

σαν το «ωραίο καθαυτό» ή το «αγαθό καθάυτό», ή το

«Πράγμα καθαυτό», αν βέβαια προϋποτίθεται ότι υπάρ

χουν αφτιά άξια και ικανά για παρόμοιο πάθος, εάν δεν

λείπουν τα αφτιά με τα οποία μπορεί κανείς να επικοι

νωνήσει. Για παράδειγμα, ο Ζαρατούστρα μου, αναζητά

προς το παρόν να βρει τέτοια αφτιά! Αχ, θα περάσει πο-

100 ΦΡ.ΝΙΊ'ΣΕ

λύ καιρ6 ψάχνοντας! Πρέπει να βρει αφτιά ικανά να τον

ακούσουν, να είναι σε θέση. Και δεν θα βρεθεί κανείς

ως τ6τε που να κατανοεί την τέχνη που υπάρχει απλόχε

ρα εκεί. Κανείς ποτέ του δεν σπατάλησε τόσο καινούρια,

πρωτόγνωρα, και για πρώτη φορά δομημένα καλλιτεχνι

κά μέσα έκφρασης. Μένει ακόμα να ξεκαθαρίσουμε πώς

ένα τέτοιο κατ6ρθωμα κατάφερε να γίνει στη γερμανική

γλώσσα. Την τέχνη του υψηλού ρυθμού και το υψηλό ύ

φος της εποχής, τη φοβερή ταλάντευση εν6ς θαυμάσιου

και υπεράνθρωπου πάθους, όλα αυτά τα ανακάλυψα ε

γώ. Με ένα διθύραμβο σαν αυτ6ν που βρίσκεται στο τρί

το μέρος του Ζαρατούστρα, που ονομάζεται «Οι Εφτά

Σφραγίδες», ταξίδεψα χιλιάδες μίλια από αυτ6 που ονό

μαζαν ποίηση στην εποχή μας.

5

Μ έσα από το έργο μου βγαίνει ένας ψυχολόγος που

παρόμοιος δεν υπάρχει. Αυτό ίσως είναι και το

πρώτο που πρέπει να συμπεράνει ένας καλός αναγνώ

στης, ένας αναγνώστης όπως μου αξίζει, που να με δια

βάζει όπως οι παλιοί φιλόλογοι διάβαζαν κάποτε τον

Οράτιό τους.

Τις απόψεις με τις οποίες συμφωνεί όλος ο κόσμος

-παραμερίζοντας τους φιλοσόφους ολόκληρου του κό

σμου, τους ηθικολόγους και άλλα παρόμοια τέτοια κενά

μυαλά- εγώ τις παρομοιάζω με aφελείς aστοχίες και για

παράδειγμα αναφέρω τις λέξεις «αλτρουιστής» και «ε

γωιστής», που φαίνονται σαν αντίθετες, τη στιγμή που η

ιδέα του «εγώ» είναι μια μεγάλη απάτη, ένα ιδανικό ...

Δεν υπάρχει ούτε αλτρουιστική ούτε εγωιστική συμπερι

φορά και οι δυο έννοιες είναι ψυχολογικός παραλογι

σμός. Το ίδιο και η πρόταση ότι «Ο άνθρωπος γυρεύει

την ευτυχία». Ή η πρόταση πως «η ευτυχία είναι αντα

μοιβή της aρετής» ή η ευθυμία και η δυσθυμία είναι α

ντίθετα. Η Ηθική , η Κίρκη της aνθρωπότητας, έχει τε-


λείως μεταλλάξει -ηθικοποιήσει- το καθετί που. είναι

ψυχολογία, οδηγώντας σ' εκείνο το φρικιαστικό παραλο

γισμό πως δήθεν η αγάπη είναι κάτι το μη εγωιστικό.

Πρέπει να είναι κανείς απολύτως βέβαιος για τον εαυτό

του και να στηρίζεται γερά στα δυο του πόδια, διαφορε

τικά ούτε καν μπορεί ν' αγαπήσει. Αυτό άλλωστε το ξέ

ρουν καλά οι γυναίκες και δεν εκτιμούν παρά ελάχιστα

όλους τους άντρες που δεν εκδηλώνουν ιδιοτέλεια, τους

πραγματιστές άντρες. Άραγε θα ήταν σωστό να ισχυρι

στώ, παρεμπιπτόντως, ότι τις ξέρω καλά τις γυναίκες;

Ανήκει και τούτο στη διονυσιακή μου προίκα. Ποιος ξέ

ρει; Είμαι ίσως ο πρώτος ψυχολόγος του αιώνιου θηλυ

κού. Όλες οι γυναίκες με λατρεύουν, αυτό είναι μια πα

λιά ιστορία, με εξαίρεση μόνο εκείνες τις δυστυχισμένες,

τις «χειραφετημένες», που δεν έχουν τη δυνατότητα να

κάνουν παιδιά. Ευτυχώς που δεν σκοπεύω ν' αφήσω τον

εαυτό μου να γίνει χίλια κομμάτια. Κι αυτό γιατί η πραγ

ματική, η τέλεια γυναίκα διαλύει πάντα αυτό που αγαπά

ει ... τις γνωρίζω καλά τις aξιαγάπητες αυτές μαινάδες ... ω τι επικίνδυνα θηρία αυτές οι γυναίκες, ξέρουν καλά ν'

αρπάζουν και να ροκανίζουν τον άντρα. Κι όμως δεί

χνουν τόσο ευχάριστα τα θηρία αυτά. Μια γυναικούλα

που βιάζεται να πάρει εκδίκηση θα μπορούσε ν' ανατρέ

ψει την ίδια τη μοίρα. Το θηλυκό είναι απίστευτα πιο μο

χθηρό από τον άντρα αλλά και πιο ξύπνιο. Η καλοσύνη

στη γυναίκα αποτελεί μια μορφή εκφυλισμού ... Μέσα σε 6λες τις aποκαλούμενες «καλές ψυχές» υπάρχει κατά

βάθος κάποια φυσιολογική ανωμαλία - δεν τα ομολογώ

όλα, αλλιώς θα καταντούσα ένας κυνικός γιατρός. Όταν


οι γυναίκες αγωνίζονται ν' αποκτήσουν τα ίδια δικαιώ

ματα με τους άντρες, αυτό είναι σύμπτωμα ασθένειας:

αυτό κάθε γιατρός το ξέρει. Η αληθινή γυναίκα, όσο πε

ρισσότερο γυναίκα είναι, τόσο πιο πολύ αμύνεται με χέ

ρια και πόδια εναντίον των δικαιωμάτων: η φυσική κα

τάσταση, ο πόλεμος μεταξύ των δύο φύλων, της εξασφα

λίζει με το παραπάνω μια προνομιακή θέση. Άκουσε κα

νένας τον ορισμό που δίνω στη λέξη έρωτας; Είναι ο μό

νος ορισμός ισάξιος ενός φιλοσόφου. Έρωτας ως προς

τα μέσα του πολέμου, πόλεμος ως προς την ουσία, θανά

σιμη έχθρα των φύλων. Έχει κανείς ακούσει την απά

ντησή μου ως προς το ερώτημα πώς μια γυναίκα «λυτρώ

νεται» κάνοντας ένα παιδί; Η γυναίκα χρειάζεται τα

παιδιά, πρέπει να έχει πάντα παιδιά κι ο άντρας για το

λόγο αυτόν δεν είναι τίποτε από ένα μέσο: αυτά έλεγε ο

Ζαρατούστρα. «Η χειραφέτηση της γυναίκας» δεν είναι

τίποτε άλλο από το ενστικτώδες μίσος της ελλειμματικής

γυναίκας, αυτής που δεν μπορεί να τεκνοποιήσει, για την

άλλη γυναίκα, τη φυσιολογική ... Ο αγώνας εναντίον του άντρα δεν είναι παρά ένα μέσο, μια πρόφαση, ένα είδος

τακτικής. Ανυψώνοντας τον εαυτό της ως γυναίκα «Κα

θεαυτήν», ως «ανώτερο είδος», ως «ιδεαλίστρια», επι

διώκει να κατεβάσει το γενικότερο επίπεδο του γένους

της. Άλλο ασφαλέστερο μέσο γι' αυτό δεν υπάρχει παρά

η μόρφωση, τα παντελόνια και το δικαίωμα ψήφου. Οι

λεγόμενες χειραφετημένες γυναίκες είναι κατά βάθος α

ναρχικές βουτηγμένες μέσα στον κόσμο του «αιώνια θη

λυκού». Είν9-ι αυτές που ξέπεσαν, που επιζητούν την εκ

δίκηση ... Πρόκειται για ένα είδος κάκιστου ιδεαλισμού,

104 ΦΡ.ΝΠΣΕ

που τον συναντάμε άλλωστε και στους άντρες, όπως για

παράδειγμα στον Ερρίκο Ίψεν, την τυπική αυτή γερο

ντοκόρη, που άλλο σκοπό δεν έχει παρά να δηλητηριάζει

την καθαρή συνείδηση και τη φυσικότητα του σεξουαλι

κού έρωτα. Και για να μη δημιουργήσω καμιά αμφιβολία

για την έντιμη και αυστηρή άποψή μου γι' αυτό το θέμα,

θ' αναφέρω άλλο ένα άρθρο από τον ηθικό μου κώδικα

εναντίον του ελαττώματος: με τη λέξη «ελάττωμα» κατα

πολεμώ καθετί αντιφυσικό ή τον ιδεαλισμό, αν σας αρέ

σουν τα ωραία λόγια. Το άρθρο συμπληρώνει: «Το κή

ρυγμα της αγνότητας είναι μια δημόσια παρόρμηση για

την παράβαση φυσικών νόμων. Κάθε περιφρόνηση της

σεξουαλικής ζωής, κάθε ρύπανσή της με την έννοια της

"ακαθαρσίας" είναι έγκλημα απέναντι στη ζωή, είναι το

καθαυτό αμάρτημα εναντίον του Αγίου Πνεύματος της

ζωής».

6

Ε πιθυμώντας να δώσω μια ιδέα της ιδιότητάς μου ως

ψυχολόγου, αντιγράφω ένα περίεργο απόσπασμα

ψυχολογίας, που αναφέρεται στο Πέραν του καλού και

του κακού- έτσι αποκλείω κάθε υποψία για το ποιον πε

ριγράφω σ' εκείνο το μέρος.

Το δαιμόνιο της καρδιάς, όπως εκείνος ο μεγάλος μύ

στης το κατέχει, ο Πειρασμός-Θεός, αυτός ο γεννημένος

γητευτής των συνειδήσεων, που η φωνή του ξέρει να κα

τεβαίνει ως το σκοτεινό κόσμο της κάθε ψυχής, αυτός

που δεν βγάζει λέξη, δεν ριψοκινδυνεύει ούτε ένα βλέμ

μα, εκεί που δεν κρύβεται καμία υστεροβουλία για απο

πλάνηση, αυτός ο Θεός στον οποίο η τέχνη της γνώσης

δεν παρουσιάζεται όπως είναι πραγματικά, αλλά όπως

θα έπρεπε να είναι, ώστε ν' αναγκάσει τους ανθρώπους

να δεθούν μαζί του όλο και περισσότερο και να τον ακο

λουθούν όλο και πιο πολύ ενδόμυχα και πιο ριζικά· το

δαιμόνιο της καρδιάς που υποχρεώνει όλους τους ταρα

ξίες να βουβαίνονται και να μαθαίνουν να υπακούουν,


που λειαίνει τις σκληρές ψυχές και τους δίνει να γευτούν

έναν καινούριο πόθο: ακίνητες να μένουν σαν τον καθρέ

φτη, έτσι που να καθρεφτι1;,εται πάνω τους ο βαθύς ουρα

νός το δαιμόνιο της καρδιάς που διδάσκει το αμήχανο

και ανυπόμονο χέρι να μη βιάζεται και ν' αγγι1;,ει με χά

ρη, μαντεύοντας τον κρυμμένο και λησμονημένο θησαυ

ρό, τη σταλαγματιά μιας αγαθότητας και μιας γλυκιάς

πνευματικότητας κάτω από τον παχύ και θολό πάγο, εί

ναι το μαντικό ραβδί του ραβδοσκόπου για κάθε κόκκο

χρυσαφιού, που βρισκόταν από καιρό θαμμένο σ' ένα κά

τεργο λάσπης και άμμου. Όποιος αγγίξει το δαιμόνιο της

καρδιάς φεύγει πλουσιότερος, όχι σαν να του έχουν κάνει

ένα απρόσμενο δώρο ούτε σαν να του χάρισαν την ευτυ

χία ξένων αγαθών που συντρίβουν, αλλά πλουσιότερος ως

άτομο, πιο ελεύθερος, ίσως λιγότερο σταθερός, αλλά πιο

τρυφερός και πιο εύθραυστος, πιο μεστός από ελπίδες

που ακόμα δεν έχουν κάποιο όνομα, μεστός από νέους

πόθους και καινούρια ρεύματα και αντι-ρεύματα.

Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΗΣ ΤΡ ΑΓΩΔΙΑΣ

1

Για να φανοuμε δίκαιοι με τη Γένεση της τραγωδίας

(1872), πρέπει να λησμονήσουμε ορισμένα πράγματα. Η

επίδρασή της και η γοητεία της οφείλονται σε ό,τι ακριβώς

είναι σ' αυτήν αποτυχημένο, στην προσαρμογή της στο βα

γκνερισμό σαν ν' αποτελοuσε αυτός το σUμπτωμα μιας νέας

αρχής. Ωστόσο, η πραγματεία αυτή υπήρξε στη ζωή του Βά

γκνερ ένα γεγονός: από την εποχή του αρχίζουν να δημιουρ

γούνται μεγάλες ελπίδες γύρω από το όνομά του. Ακόμα και

σήμερα μου υπενθυμίζουν, μερικές φορές μάλιστα και εξαι

τίας του ίδιου του Πάρσιφαλ, ότι δήθεν πρέπει εγώ να το έ

χω βάρος στη συνείδησή μου που εξαπλώθηκε μια ιδέα τόσο

υψηλή για τον βαγκνερισμό. Μάλιστα, πολλές φορές είδα το

έργο μου ν' αναφέρεται με τίτλο: «Η αναγέννηση της τραγω

δίας διά του πνεuματος της μουσικής».

Προφανώς στο βιβλίο αυτό δεν είδαν τίποτε άλλο πα

ρά μια νέα μορφή τέχνης, σκοποu και προορισμοu του

Βάγκνερ και δεν αντιλήφθηκαν καθόλου, φαίνεται, τον

πλούτο που έκρυβε το έργο του.

108 ΦΡ.ΝΠΣΕ

«Ελληνισμός και πεσιμισμός» θα ήταν ένας λιγότερο

διφορούμενος τίτλος, αφού μάλιστα το έργο πραγματεύ

εται, για πρώτη φορά, το γεγονός πως οι Έλληνες ενε

πλάκησαν με τον πεσιμισμό και κατάφεραν να τον πατά

ξουν ... Και ακριβώς η τραγωδία είναι απόδειξη για το ότι

οι /Ελληνες δεν ήταν διόλου πεσιμιστές: ο Σοπενχάουερ

γελιέται και σ' αυτό το σημείο, όπως γελάστηκε παντού.

Αν διαβάσετε αμερόληπτα τη Γένεση της τραγωδίας θα

σας φανεί εντελώς παράκαιρη κι ούτε στ' όνειρό σας δεν

θα μπορούσατε να σκεφτείτε πως εγώ άρχισα το βιβλίο

ενώ κρατούσαν τα κανόνια της μάχης του Woerth. Αυτά τα προβλήματα που θέτει το βιβλίο, εγώ τα συλλογιζό

μουν κάτω από τα τείχη του Μετς, τις κρύες νύχτες του

Σεπτεμβρίου, τον καιρό που υπηρετούσα στην υγειονομι

κή υπηρεσία. Θα μπορούσατε να υποθέσετε ότι γράφτη

κε πριν από πενήντα χρόνια. Από πολιτική άποψη είναι

αδιάφορο, «μη γερμανικό», θα λέγαμε σήμερα, μυρίζει

σκανδαλωδώς Χέγκελ, και μόνο μερικές διατυπώσεις εί

ναι βεβαρημένες από εκείνη την πικρή οσμή πτωμα"tνης

του Σοπενχάουερ. Μια ιδέα -η αντίθεση μεταξύ διονυ

σιακού και απολλώνειου- μεταφερμένη στη μεταφυσική.

Η ίδια η ιστορία ως εξέλιξη αυτής της «ιδέας». Η αντί

θεση ανυψωμένη σε ενότητα μέσα στην τραγωδία. Πράγ

ματα που δεν είχαν ποτέ το θάρρος να τα αντιμετωπί

σουν κατάματα, φωτίστηκαν το ένα με τη βοήθεια του

άλλου και κατανοήθηκαν, όπως για παράδειγμα το μελό

δραμα και η επανάσταση. Σημαντικές καινοτομίες αυτού

του βιβλίου είναι οι παρακάτω: η πρώτη είναι το πώς κα-

τανόησαν το διονυσιακό φαινόμενο οι /Ελληνες -αναφέ-


ρομαι στη ρίζα ολόκληρης της ελληνικής τέχνης- και η

δεύτερη είναι η κατανόηση του σωκρατισμού. Για πρώτη

φορά εμφανίστηκε ο Σωκράτης ως το όργανο της ελληνι

κής aποσύνθεσης, αναγνωριζόμενος για πρώτη φορά ως

ο τύπος του παρακμιακού. Η «λογική» εμφανίζεται αντί

θετη του ενστίκτου. Η με κάθε θυσία λογική ως επικίν

δυνη, ως μια δύναμη που υποσκάπτει τη ζωή. Βαθιά, ε

χθρική σιωπή για το χριστιανισμό σε όλο το κείμενο. Ού

τε απολλώνειος ούτε διονυσιακός. Αρνείται όλες τις αι

σθητικές αξίες - τις μόνες αξίες που αναγνωρίζει η «γέ

νεση της τραγωδίας»: είναι με τη βαθύτατη έννοια της

λέξης μηδενιστικός, ενώ στο διονυσιακό σύμβολο προ

σεγγίζονται τα έσχατα όρια της συγκατάνευσης. Μόνο

μία φορά γίνεται υπαινιγμός για τους χριστιανούς ιερείς,

«γι' αυτή την ύπουλη ράτσα νάνων».

2

Αυτή η αρχή είναι εξαιρετικά αξιοπρόσεκτη. Είχα α

νακαλύψει για δική μου χρήση το μοναδικό σύμβολο,

το μόνο σύμβολο που κρύβει μέσα της η ιστορία, και κατά

συνέπεια εγώ πρώτος κατανόησα το αξιοθαύμαστο διονυ

σιακό φαινόμενο. Αναγνωρίζοντας τον Σωκράτη ως πα

ρακμιακό, έδωσα μια πλήρη και αναμφισβήτητη απόδειξη

σχετικά με το πόσο λίγο κίνδυνο διέτρεχε η ασφάλεια του

ψυχολογικού μου ενστίκτου από οποιαδήποτε ηθική ιδιο

συγκρασία. Η άποψη ότι η ίδια η ηθική είναι σύμπτωμα

παρακμής, είναι μια καινοτομία, κάτι το πολύ ιδιαίτερο

για την κοινωνία της γνώσης. Μ' αυτές τις δύο ανακαλύ

ψεις κατόρθωσα ένα τεράστιο άλμα πάνω στις ξενέρωτες

φλυαρίες της αντιπαράθεσης ανάμεσα στον οπτιμισμό και

τον πεσιμισμό. Εντόπισα μια ουσιαστική αντίθεση: το εκ

φυλιστικό ένστικτο, που με καταχθόνιο τρόπο υπονομεύει

την ίδια τη ζωή (ο χριστιανισμός, η φιλοσοφία του Σοπεν

χάουερ, η φιλοσοφία του Πλάτωνα κατά μιαν έννοια, ολό

κληρος ο ιδεαλισμός ως τυπική μορφή), και το γεννημένο

από την πληρότητα και την πληθωρικότητα αίτημα της υ-

112 ΦΡ. ΝΙτΣΕ

πέρτατης κατάφασης, μιας παραδοχής χωρίς επιφύλαξη,

ακόμα και του πόνου, αλλά και του αμαρτήματος, ακόμα

και όλων των αινιγματικών και παράδοξων της ύπαρξης.

Αυτό το ύστατο ναι για τη ζωή δεν είναι μόνο η ανώτατη

αλλά και η βαθύτατη εποπτεία που τη δικαίωσαν με μεγά

λη αυστηρότητα η επιστήμη και η αλήθεια. Τίποτε απ' όσα

υπάρχουν δεν πρέπει να χαθεί, τίποτε δεν είναι περιττό.

Εκείνες οι πλευρές της ζωής, που οι χριστιανοί τις διαγρά

φουν, όπως και οι άλλοι μηδενιστές, στην πραγματικότητα

βρίσκονται σε υψηλότερη ιεραρχία αξιών απ' όλα εκείνα

που το ένστικτο της παρακμής μπόρεσε ν' αξιολογήσει και

να τα εγκρίνει ως καλά.

Χρειάζεται τόλμη για να το νιώσετε, αλλά χρειάζεται

ακόμα και κάτι άλλο που είναι μια από τις προϋποθέσεις

του θάρρους. Μιλώ για την περίσσεια της δύναμης. Γιατί

με την τόλμη που έχουμε να επιχειρούμε την εξελικτική

μας πορεία, με άλλη τόση δύναμη οδηγούμαστε στην α

λήθεια. Η γνώση και η παραδοχή της πραγματικότητας

είναι για τον δυνατό μια αναγκαιότητα, ενώ για τον αδύ

ναμο που εμπνέεται από την αδυναμία του είναι η δειλία

και η φυγή από την πραγματικότητα, δηλαδή το ιδανικό.

Γι' αυτούς η γνώση δεν είναι προσιτή, καθώς οι παρακ

μιακοί έχουν ανάγκη από το ψεύδος και γι' αυτούς είναι

ένας όρος επιβίωσης. Εκείνος που όχι μόνο αντιλαμβά

νεται τη λέξη «διονυσιακό», αλλά αντιλαμβάνεται και

τον εαυτό του μέσα στη λέξη, δεν έχει ανάγκη να προβεί

στην αναίρεση του Πλάτωνα ή του χριστιανισμού ή του

1:οπενχάουερ, αφού πολύ γρήγορα αντιλαμβάνεται τη

μυρωδιά της aποσύνθεσης.

3

Μ ε την έννοια του τραγικού ασχολήθηκα στο βιβλίο

μου Το Λυκόφως των ειδώλων. «Η αγάπη για τη

ζωή, ακόμα και μέσα από τις όποιες aντιξοότητες, αλλά

και η θέληση για ζωή, η διονυσιακή, όπως εγώ την απο

καλώ, μου έδωσαν το έναυσμα για να μελετήσω την ψυ

χολογία του τραγικού ποιητή. Από το φόβο και το έλεος

δεν πρόκειται ν' απαλλαγούμε, ούτε να καθαρθούμε,

γλιτώνοντας από ένα επικίνδυνο πάθος που εκτονώνεται

βίαια - κάπως έτσι αντιλαμβανόταν την τραγωδία ο Αρι

στοτέλης. Πέρα από τον έλεο και το φόβο, εμείς οι ίδιοι

πρόκειται να νιώσουμε την αέναη χαρά του «γίγνεσθαι»,

η οποία όμως εμπεριέχει και τη «χαρά της εκμηδένισης».

Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, μπορώ να θεωρήσω

τον εαυτό μου ως τον πρώτο τραγικό φιλόσοφο, ο οποίος

όμως διαφοροποιείται από τον πεσιμιστή φιλόσοφο.

Πριν από τη δική μου φιλοσοφική αναζήτηση δεν υ

πήρξε πουθενά αυτή η μεταφορά του διονυσιακού σε φι

λοσοφική συγκίνηση. Η απουσία της τραγικής σοφίας ή-

ταν ολοκληρωτική, καθώς μάταια αναζήτησα να εντοπί-


σω ίχνη της ακόμα και στους μεγάλους aρχαίους Έλλη

νες φιλοσόφους, εκείνους που προηγήθηκαν δυο αιώνες

από την εποχή του Σωκράτη. Μοναδική εξαίρεση, θα έ

λεγα, αποτελεί το φιλοσοφικό έργο του Ηράκλειτου, το

οποίο το νιώθω ιδιαίτερα οικείο.

Η κατάφαση ως προς την αποχώρηση και την εκμηδέ

νιση, έννοιες καίριες στη διονυσιακή φιλοσοφία, η πα

ραδοχή των αντιφάσεων και της έννοιας του πολέμου, το

γίγνεσθαι, με βαθιά άρνηση της έννοιας του «είναι», ο

φείλω να παραδεχτώ πως αυτές είναι οι πιο συγγενικές

προς τις απόψεις μου ιδέες απ' όσες έχουν μέχρι σήμερα

διατυπωθεί.

Τη θεωρία της «αιώνιας επιστροφής», δηλαδή της ανα

γκαστικής και aτέρμονης επανάληψης όλων των πραγμά

των - τη θεωρία αυτή του Ζαρατούστρα, θα μπορούσε

άλλωστε να την είχε διδάξει ο Ηράκλειτος. Ας μην ξε

χνάμε ότι και οι στωικοί φιλόσοφοι, που σχεδόν όλες τις

πρωταρχικές τους ιδέες τις κληρονόμησαν από τον Ηρά

κλειτο, έχουν έντονα επηρεαστεί απ' αυτήν.

4

τ ο έργο μου διακατέχεται από έντονη αισιοδοξία.

Και δεν πρόκειται ν' ανακαλέσω αυτή την αισιοδο

ξία ενόψει του διονυσιακού μέλλοντος της μουσικής. Ας

κοιτάξουμε εκατό χρόνια μπροστά, κι ας εικάσουμε ότι

επιβεβαιώνεται η απόπειρά μου σχετικά με την επί δύο

χιλιετίες παραβίαση της φύσης και της διαφθοράς των

ανθρώπων. Μια νέα συστηματοποίηση ζωής θ' αναλάβει

το πιο υψηλό απ' όλα τα καθήκοντα, συμπεριλαμβάνο

ντας και τον πιο ανελέητο εκμηδενισμό κάθε εκφυλιστι

κού και παρασιτικού χαρακτήρα. Μιλώ για την αγωγή ό

λης της aνθρωπότητας, η οποία θα καταστήσει εμφανές

σε όλη τη γη το πλεόνασμα της ζωής, απ' όπου θα προκύ

ψει αναγκαστικά μια νέα διονυσιακή κατάσταση.

Πρόκειται για έναν τραγικό αιώνα, κατά τη διάρκεια

του οποίου θα ξαναγεννηθεί η τέχνη στην παραδοχή της

ζωής. Θα ξαναγεννηθεί, όμως, και η τραγωδία όταν η

ανθρωπότητα θα έχει αφήσει πίσω της τη συνείδηση των

πιο ανάλγητων αλλά και αναγκαίων πολέμων, χωρίς να

θλίβεται καθόλου γι' αυτό ... Πιστεύω ότι ακόμα κι ένας


ψυχολόγος θα είχε κάθε δικαίωμα να παρατηρήσει πως

ό,τι άκουγα στη μουσική του Βάγκνερ κατά τα νεανικά

μου χρόνια θέλοντας κάτι να καταπνίξω, δε. σχετίζεται

στην πραγματικότητα με τον Βάγκνερ. Θα μπορούσε επί

σης να παρατηρήσει πως, όταν περιέγραφα τη διονυσια

κή μουσική, περιέγραφα αυτό που εγώ είχα ακούσει και

δεν έκανα τίποτε άλλο παρά να μεταφράζω και να μετα

μορφώνω, από ένστικτο, τα πάντα σύμφωνα με τη δική

μου νέα αντίληψη.

Στο βιβλίο μου Ο Βάγκνερ στο Μπαϊρόιτ μπορείτε να

βρείτε την καλύτερη απόδειξη γι' αυτό που είπα, και εί

ναι πολύ ισχυρή αυτή η απόδειξη, όσο ισχυρή μπορεί βέ

βαια να είναι μια απόδειξη.

Σε όλα όσα έχω γράψει, από ψυχολογική άποψη, δεν

αναφέρομαι σε κανέναν άλλο εκτός από τον εαυτό μου.

Μπορείτε άνετα να βάλετε το όνομά μου ή το όνομα του

Ζαρατούστρα σε όποιο μέρος αναφέρεται ο Βάγκνερ

στο κείμενό μου. Η εικόνα του διθυραμβικού καλλιτέχνη

είναι μια εικόνα με απέραντο βάθος , ενός ποιητή που

προϋπήρξε του Ζαρατούστρα. Αυτό το βάθος απέχει πο

λύ από τη βαγκνερική πραγματικότητα. Ο ίδιος ο Βά

γκνερ το είχε κατανοήσει και δεν αναγνώριζε τον εαυτό

του σ' εκείνο το κείμενο. Το ίδιο μπορεί να παρατηρήσει

κανείς και στο «Πνεύμα του Μπα'ίρόιτ» που μεταμορφώ

θηκε -για όποιον έχει διαβάσει τον Ζαρατούστρα μου

δεν αποτελεί κάτι αινιγματικό- σε μέγιστο μεσουράνη

μα, όπου οι εκλεκτοί των εκλεκτών αφιερώνονται στο ύ

ψιστο έργο -ποιος ξέρει; Ίσως το όραμα μιας γιορτής

την οποία πρόκειται να ζήσω ... Η ιστορική σπουδαιότητα


στις πρώτες σελίδες του βιβλίου λαμβάνει παγκόσμιο χα

ρακτήρα. Το βλέμμα που υπάρχει στην έβδομη σελίδα εί

ναι το πραγματικό βλέμμα του Ζαρατούστρα. Ο Βά

γκνερ, το Μπα"ίρόιτ, όλη αυτή η γερμανική αθλιότητα

μοιάζει με σύννεφο όπου καθρεφτίζεται η fata Morgana,

σαν ένας aτέρμονος aντικατοπτρισμός του μέλλοντος.

Ακόμα και ψυχολογικά, όλα τα στοιχεία της φύσης μου

είναι σκιαγραφημένα στην εικόνα του Βάγκνερ - η γειτ

νίαση των πιο φωτεινών και μοιραίων δυνάμεων, η θέλη

ση για εξουσία, που ποτέ κανείς άνθρωπος δεν είχε, το

ανενδοίαστο θάρρος σε πνευματικά θέματα, η ατελείωτη

δίψα για μάθηση που δεν περιορίζει τη θέληση για δρά

ση. Όλα αυτά λειτουργούν σαν προμήνυμα στο έργο μου

αυτό: η προσέγγιση της επιστροφής του ελληνικού πνεύ

ματος, η ανάγκη ύπαρξης αντι-Αλεξάνδρων, που θα ξα

ναδέσουν το γόρδιο δεσμό του ελληνικού πολιτισμού με

τά το λύσιμό του ... Προσέξτε τον κοσμο'ίστορικό τόνο με τον οποίο εισάγεται στη σελίδα 30 η έννοια του «τραγικού αισθήματος». Η πραγματεία αυτή είναι γεμάτη από

τέτοιους τόνους. Αυτή δεν είναι παρά η πιο παράδοξη α

ντικειμενικότητα που μπορεί να υπάρξει: η απόλυτη βε

βαιότητα γύρω απ' αυτό που είμαι προβάλλεται σε όλα

τα κείμενά μου. Μια αλήθεια που μιλάει από ένα ανα

τριχιαστικό βάθος και είναι γεμάτη τρόμο. Στη σελίδα 71 προεξαγγέλλεται το ύφος του Ζαρατούστρα. Περιγράφε

ται με χαρακτηριστική ασφάλεια και μεγαλόπρεπο ύφος,

ώστε κανείς δεν θα βρει πουθενά αλλού, παρά μόνο στις

σελίδες 43-46, σχετικά με το θέμα του Ζαρατούστρα, την

πράξη μιας τέτοιας κάθαρσης της aνθρωπότητας.

ΟΙ ΑΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΣΤΟΧΑΣΜΟΙ

1

ο ι τέσσερις aσύγχρονοι στοχασμοί είναι δίκαια όπλα

μάχης. Αποδεικνύουν ότι δεν υπήρξα ονειροπαρμέ

νος, αλλά ότι είμαι χαρούμενος την ώρα που τραβάω το

σπαθί και, ακόμα ίσως, ότι μ' αρέσει η περιπέτεια και

μπορώ να τραβήξω τη γροθιά μου. Η πρώτη επίθεση κα

τά της γερμανικής κουλτούρας έγινε το 1873. Έτρεφα γι' αυτήν ανελέητη περιφρόνηση και σας το έχω ξαναπεί.

Μια κουλτούρα χωρίς νόημα και σκοπό, χωρίς καμία ση

μασία, δεν ήταν τίποτε άλλο από μια «Κοινή άποψη».

Δεν υπάρχει χειρότερη παρανόηση από το να πιστεύεται

πως οι μεγάλες πολεμικές επιτυχίες της Γερμανίας απο

δεικνύουν κάτι, ότι είναι τάχα ένα επιχείρημα που δικαι

ώνει την κουλτούρα της, δείχνοντας τουλάχιστον την α

νωτερότητα της κουλτούρας αυτής σε σχέση με την κουλ

τούρα της Γαλλίας.

Ο δεύτερος aσύγχρονος στοχασμός (1874) φέρνει στην

επιφάνεια κάτι επικίνδυνο που δηλητηριάζει τη ζωή και

αφορά το θέμα της επιστήμης. Η ζωή εξασθενεί λόγω


της «αποπροσωποποίησης» του εργάτη, λόγω του λανθα

σμένου τρόπου οικονομίας στην κατανομή της εργασίας.

Ο σκοπός, δηλαδή ο πολιτισμός, εξαφανίζεται από το

σύστημα αυτό, ενώ η μοντέρνα επιστημονική δραστηριό

τητα εκβαρβαρίζεται ... Σε αυτή μου την πραγματεία, το «ιστορικό πνεύμα» που κάνει τον αιώνα μας να περηφα

νεύεται, αναγνωρίζεται για πρώτη φορά ως ασθένεια, ως

ένα είδος παρακμής.

Στον τρίτο και τέταρτο ασύγχρονο στοχασμό προβάλ

λω ως πρότυπα για μια ανώτερη έννοια του «πολιτι

σμού» δύο είδη σκληρότατης aυτεπίγνωσης και aυτοπει

θαρχίας, τύπους par excellance aσύγχρονους, γεμάτους υπέρτατη περιφρόνηση προς καθετί που ονομάζεται

«Κράτος», «μόρφωση», «χριστιανισμός», «Βίσμαρκ», «ε

πιτυχία» - τον Σοπενχάουερ και τον Βάγκνερ ή με μια

λέξη, θα έλεγα μόνο τον Νίτσε ...

2

Από τις τέσσερις αυτές επιθέσεις, η · πρώτη σημείωσε

μεγάλη επιτυχία. Ο θόρυβος που προξένησε έμεινε

ονομαστός. Είχα κατορθώσει ν' αγγίξω ένα έθνος νίκης

και αυτή η νίκη δεν ήταy ένα πολιτισμικό θέμα, αλλά ίσως

κάτι τελείως διαφορετικό. Η απάντηση δόθηκε από πολλές

πλευρές κι όχι μόνο από τις παλιές φιλίες του Δαβίδ Στρά

ους, που τον είχα γελοιοποιήσει και παρουσιάσει ως έναν

aρτηριοσκληρωτικό τύπο ευχαριστημένου εκπαιδευτικού,

ως έναν τυπικό εκπρόσωπο ενός νέου πνεύματος, και με

λίγα λόγια ως έναν . συγγραφέα του Ευαγγελίου, εκείνου

που αποκαλείται «η αρχαία και η νέα πίστη». Η λέξη φιλι

σταίος της κουλτούρας που αρχικά ανέφερα στο βιβλίο

μου έγινε κατόπιν κοινή έκφραση. Αυτοί οι παλιοί φίλοι

που τους πλήγωσα βαθιά τη φιλοτιμία τους ως Βυρτεμβερ

γιανών και Σουάβων, καθώς γελοιοποίησα το θαύμα τους,

δηλαδή τον Στράους, απάντησαν με όλη την ειλικρινή χυ

δαιότητα που μπορούσα να ελπίσω ποτέ απ' αυτούς. Οι α

παντήσεις των Πρώσων ήταν πιο πνευματώδεις- περιεί-

χαν περισσότερο το γαλαζοαίματο Βερολινέζο.


Η πιο βάναυση απρέπεια διαπράχθηκε από ένα φύλλο

της Λειψίας, τα περίφημα Grenzboten, και δυσκολεύτηκα

ιδιαιτέρως να συγκρατήσω τους αγανακτισμένους Βασι

λειανούς να μη φτάσουν σε ανεπιθύμητες ακρότητες.

Μόνο ορισμένοι ηλικιωμένοι κύριοι πήραν απερίφραστα

το μέρος μου, για ποικίλους και ανεξιχνίαστους λόγους.

Ανάμεσα σ' αυτούς ήταν και ο Έβαλντ από το Γκέντι

γκεν, που τους έδωσε να καταλάβουν ότι η επίθεσή μου

είχε αποβεί θανάσιμη για τον Στράους. Το ίδιο και ο

Μπρούνο Μπάουερ, ο γερο-εγελιανός, που από τότε έγι

νε και από τους πιο πιστούς αναγνώστες μου. Προς το

τέλος της ζωής του συνήθιζε να παραπέμπει σ' εμένα τον

κύριο Τρέιτσκε, Πρώσο ιστορικό, για να βρει πληροφο

ρίες για την ιδέα του πολιτισμού που την είχε χάσει. Την

πιο στοχαστική, αλλά και εκτενέστερη κριτική για το έρ

γο και το συγγραφέα την έγραψε ένας παλιός μαθητής

του φιλοσόφου φον Μπάντερ, ο καθηγητής Χόφμαν από

το Βίρτσμπουργκ. Αυτός είπε πως είχα έναν ανώτερο

προορισμό και πως θα προκαλούσα μεγάλη αναστάτωση

και κρίση δίνοντας οριστική λύση στο πρόβλημα του α

θε·ίσμού, γιατί με θεωρούσε ως τον πιο ενστικτώδη και

αδιαπραγμάτευτο τύπο άθεου; Ο αθε"ίσμός με είχε οδη

γήσει στον Σοπενχάουερ. Βέβαια, το άρθρο που είχε τη

μεγαλύτερη απήχηση ήταν η υπεράσπιση του Καρλ Χίλε

μπαρντ, του τελευταίου ανθρωπιστή Γερμανού που γνώ

ριζε να κρατά καλά την :n;ένα. Το άρθρο του είχε δημο

σιευτεί στην εφημερίδα Άουξμπουργκ και σήμερα μπο

ρεί κάποιος να το διαβάσει πιο προσεκτικά διατυπωμένο

στ' άπαντά του. Σ' αυτό παρουσιάζεται το σύγγραμμά


μου ως γεγονός, ως η καμπή και πραγματική επαναφορά

της γερμανικής σοβαρότητας και του γερμανικού πάθους

για τα πνευματικά ζητήματα. Ο Χίλεμπραντ εγκωμίαζε

τη μορφή του βιβλίου μου για την ώριμη καλαισθησία

του, για την πλήρη ευστοχία του στη διάκριση προσώπων

και πραγμάτων: το χαρακτηρίζει το καλύτερο σύγγραμμα

πολεμικής τέχνης που έχει γραφτεί ποτέ στα γερμανικά

και το θεωρεί τόσο επικίνδυνο για τους Γερμανούς ώστε

καλό είναι να προφυλάσσονται απ' αυτό. Με επαινούσε

χωρίς καμία επιφύλαξη και μάλιστα υπερτιμούσε την

κριτική μου για τη γλωσσική κατάπτωση των Γερμανών,

με τους καθαρολόγους τους, ενώ δεν καταφέρνουν να

γράψουν σωστά μια φράση. Όπως κι εγώ, εξέφραζε κι

αυτός την περιφρόνησή του για τους «πρώτους συγγρα

φείς» αυτού του έθνους και, τέλος, επιβεβαίωνε το θαυ

μασμό του για το θάρρος μου, «το ύψιστο αυτό θάρρος

που ξεχωρίζει και οδηγεί στο εδώλιο τους ευνοούμενους

ενός λαού».

Το άρθρο αυτό με βοήθησε αρκετά στη ζωή μου- στα

μάτησαν πια να συζητούν μαζί μου και να μου φέρονται

με βλοσυρή επιφυλακτικότητα. Από χρόνια τώρα απο

λαμβάνω μια απόλυτη ελευθερία λόγου, για την οποία

κανένας σήμερα μέσα στο «κράτος» δεν έχει την ευχέ

ρεια να κάνει χρήση. Ο παράδεισός μου βρίσκεται κάτω

από τη σκιά του σπαθιού μου. Κατά βάθος εφάρμοζα την

τακτική του Σταντάλ, ο οποίος συνιστούσε να κάνουμε

την είσοδό μας στην κοινωνία με μια μονομαχία. Και

πώς είχα διαλέξει τον αντίπαλό μου. Το πρώτο ελεύθερο

πνεύμα της Γερμανίας! Στην πραγματικότητα επρόκειτο


για ένα πραγματικά νέο είδος πνευματικής ελευθερίας,

που φανερωνόταν έτσι για πρώτη φορά: μέχρι σήμερα

τίποτε δεν μου φαντάζει πιο ξένο και λιγότερο συγγενι

κό όσο το ευρωπα'ίκό και αμερικανικό γένος των ελεύθε

ρων στοχαστών. Ξεροκέφαλοι και αδιόρθωτοι, μαριονέ

τες της νέας ιδέας . Είμαι κάθετα αντίθετος μ' αυτούς πα

ρά με οποιονδήποτε άλλο από τους aντιπάλους. Κι αυτοί

κατά το δικό τους τρόπο επιθυμούν να εξωρα'Lσουν την

ανθρωπότητα και θα διακήρυτταν εναντίον αυτού που εί

μαι και αυτού που θέλω και θα μου έκαναν πόλεμο σ'

αυτό που εγώ είμαι και θέλω. Πιστεύουν όμως όλοι τους

στο ιδεώδες. Εγώ όμως είμαι ο πρώτος ανηθικολόγος.

3

Δ εν θα μπορούσα να ισχυριστώ ότι οι aσύγχρονοι

στοχασμοί που αντιστοιχούν στα ονόματα Σοπεν

χάουερ και Βάγκνερ θα μπορούσαν ν' αξιοποιηθούν για

την καλύτερη κατανόηση των δύο αυτών ψυχολογιών ή

ότι τουλάχιστον θα μπορούσαν να χρησιμέψουν για την

καλύτερη κατανόηση αυτών των περιπτώσεων - εξαιρου

μένων βέβαια των λεπτομερειών. Έτσι είχε βέβαια υπο

δειχθεί, για παράδειγμα, ότι το πιο βασικό στη φύση του

Βάγκνερ ήταν το χάρισμα του ηθοποιού, που οι συνέ

πειές του εκδηλώνονται στους τρόπους και στις απόψεις

του. Κατά βάθος, μ' αυτά τα κείμενά μου δεν επιδίωκα

να κάνω ψυχολογία, αλλά κάτι εντελώς διαφορετικό - έ

να απαράμιλλο πρόβλημα αγωγής και μια έννοια aυτο

πειθαρχίας και aυτοάμυνας μέχρι σκληρότητας, μια χει

ραγώγηση προς το μεγαλείο και προς τα κοσμο"ίστορικά

καθήκοντα, όλα αυτά που επιδίωκαν τότε την πρώτη τους

έκφραση. Και για να γίνω πιο λεπτομερής, aρπάχτηκα

τότε από τους δύο τύπους, που ακόμα δεν έχουν μπει σε

κάποια θέση, για να εκφράσω κάτι που δεν έχει εκφρα-

126 ΦΡ.ΝΠΣΕ

στεί, έχοντας στο χέρι μου μερικές πολύ ξεχωριστές εν

δείξεις. Αυτή τη λεπτομέρεια την αναφέρω στη σελίδα

93 του τρίτου ασύγχρονου στοχασμού. Έτσι και ο Πλά

τωνας χρησιμοποίησε τον Σωκράτη, δηλαδή σαν κάτι το

ενδεικτικό για τον ίδιο τον Πλάτωνα.

Ωστόσο, σήμερα, που είμαι μακριά από εκείνες τις κα

ταστάσεις που προέκυψαν, αυτά τα βιβλία θα μπορούσα

να πω ότι μόνο σ' εμένα αναφέρονται. Το Ο Βάγκνερ

στο Μπαϊρόιτ είναι ένα φανταστικό ταξίδι, που στην

πραγματικότητα σχετίζεται με το μέλλον μου και περισ

σότερο απ' όλα με τις επιθυμίες μου. Το Ο Σοπενχάουερ

παιδαγωγός αναφέρεται στην πιο εσωτερική μου ιστο

ρία, στο μέλλον μου και πιο πολύ στις επιθυμίες μου: σ'

αυτό που είμαι σήμερα στο σημείο όπου βρίσκομαι, σ' έ

να ύψος όπου δεν μιλάω πια με λέξεις, αλλά με κεραυ

νούς. Ω, πόσο μακριά βρισκόμουν τότε! Έβλεπα βέβαια

από εκεί πέρα, κι ούτε στιγμή δεν aπατήθηκα για κάποιο

δρόμο ή για τους κινδύνους στη θάλασσα, αλλά ούτε για

την επιτυχία που βρισκόταν στο τέλος. Πόση ευτυχία έ

νιωσα σ' αυτό το αγνάντεμα, πόση ηρεμία σ' αυτή την υ

πόσχεση που δεν πρέπει ωστόσο να μείνει υπόσχεση.

Την παραμικρή λέξη αυτού του βιβλίου την έχω βιώσει

βαθιά, φλογερά, και βρίσκεται σ' αυτό η πιο μεγάλη

σκέψη και λέξεις που είναι πραγματικά αιμοσταγείς. Βέ

βαια, ο άνεμος της μεγάλης ελευθερίας φυσάει και σα

ρώνει τα πάντα- ακόμα και η πληγή δεν επενεργεί ως ε

ναντίωση. Εγώ αντιλαμβάνομαι το φιλόσοφο σαν τρομα

κτική εκρηκτική ύλη, που όλα διατρέχουν μεγάλο κίνδυ

νο μπροστά της, και τοποθετώ την έννοια «φιλόσοφος»


χιλιόμετρα μακριά από εκεί που ακόμα κι ένας Καντ

κλείνει μέσα του, για να μην αναφέρω κάτι και για τα α

καδημα'ίκά τρωκτικά και άλλους καθηγητές της φιλοσο

φίας. Σχετικά με όλα αυτά το σύγγραμμά μου δίνει ένα

πολύτιμο δίδαγμα, δεδομένου ότι εκεί μέσα δεν πρόκει

ται κατά βάθος, για τον Σοπενχάουερ ως παιδαγωγό, αλ

λά για το αντίθετό του, τον Νίτσε ως παιδαγωγό. Παίρ

νοντας υπόψη μας και ότι άλλες φορές η τέχνη μου ήταν

η τέχνη των λογίων κι ακόμα ότι καταλάβαινα την τέχνη

μου, τότε θα συμφωνήσετε μαζί μου σχετικά με τη σημα

σία που δίνω στο συναίσθημα της απόστασης και τη με

γάλη μου πίστη σχετικά με τον αληθινό μου προορισμό

και για καθετί που δεν είναι απλώς μέσο, όργανο ή, έ

στω, πάρεργο. Αυτή είναι η ευφυ'tα μου, ότι υπήρξα πο

λυπράγμων και βρισκόμουν σε πολλούς τόπους ώστε να

μπορέσω να προσεγγίσω το ένα. Είχα χρέος για αρκετό

καιρό να είμαι λόγιος.

ΑΝΘΡΏΠΙΝΑ, ΠΑΡΑ ΠΟΛ Υ ΑΝΘΡΏΠΙΝΑ

Σε δύο συνέχειες

1

τ ο Ανθρώπινα, πάρα πολύ ανθρώπινα είναι η απόδει

ξη μιας κρίσης. Σ' αυτό το βιβλίο έχω γράψει πώς

είναι ένα κείμενο για τα ελεύθερα πνεύματα. Πράγματι,

από τις φράσεις του δεν υπάρχει ούτε μία λέξη που να

μην εκφράζει και μια νίκη. Όταν το τέλειωσα λυτρώθη

κα από το καθετί που δεν ήταν δικό μου. Ο ιδεαλισμός

μού είναι ξένος και ο τίτλος του βιβλίου μου θέλει να δη

λώσει «όπου εσείς βλέπετε ιδανικό, εγώ βλέπω μόνο

πράγματα ανθρώπινα, πάρα πολύ ανθρώπινα! Γνωρίζω

πολύ καλύτερα από σας τον άνθρωπο». Ελεύθερο πνεύ

μα δεν σημαίνει τίποτε άλλο από ένα πνεύμα aποδε

σμευμένο, ένα πνεύμα που εκφράζει ξανά τον εαυτό του.

Ο τόνος και το ύφος σ' αυτό το βιβλίο είναι πολύ δια

φορετικά. Ίσως αυτό το σοφό βιβλίο σάς φανεί ψυχρό ή

κάπως τραχύ και ειρωνικό. Θα έλεγε κανείς πως κάποιο

πνεύμα, κάποια εκλεπτυσμένη ευγένεια θέλει να κυριαρ-


χήσει στα κύματα του πάθους. Από την άποψη αυτή ήταν

λογικό οι γιορτές για την εκατονταετηρίδα του Βολτέρου

ν' αποτελέσουν μια δικαιολογία για την πρώιμη έκδοση

του έργου, στα 1878, καθώς ο Βολτέρος ήταν ένας μεγά

λος άρχοντας του στοχασμού, παρά τα αντίθετα που έ

γραψαν μετά το θάνατό του. Αυτό ακριβώς είμαι κι εγώ.

Το όνομα του Βολτέρου σ' ένα βιβλίο μου ήταν πραγμα

τικά μια πρόοδος για τον εαυτό μου. Αν κοιτάξετε με

προσοχή αυτό το βιβλίο, θ' ανακαλύψετε ένα αδυσώπητο

πνεύμα που γνωρίζει όλα τα μέρη για να κρυφτεί, κατοι

κώντας το ιδανικό και γνωρίζοντας καλά την κρυψώνα

του μέχρι και το τελευταίο πιο ασφαλές αποκούμπι.

Κρατώντας έναν πυρσό στο χέρι που η λάμψη του παρα

μένει σταθερή, ρίχνω ένα σκληρό φως στον καταχθόνιο

κόσμο του ιδανικού. Είμαι ο ίδιος ο πόλεμος, ένας πόλε

μος όμως χωρίς μπαρούτι και καπνούς, χωρίς πολεμικές

στάσεις και έξαλλες χειρονομίες, χωρίς πόδια σακατεμέ

να, γιατί όλα αυτά είναι «ιδεαλισμός». Η μια πλάνη μετά

την άλλη πάγωσαν, καταψύχθηκαν, και τα ιδεώδη δεν

αμφισβητούνται. Εδώ, για παράδειγμα, καταψύχεται η

ευφυ'ία, ενώ από την άλλη πλευρά θα δείτε να μπαίνει

στον πάγο και ο «άγιος», ο «ήρωας» και μετά έρχεται η

πίστη και, τέλος, η «πεποίθηση». Όσο για τη συμπόνια,

αυτή δεν ξεπαγιάζει λιγότερο. Και παντού ολόγυρα βλέ

πουμε να ξεπαγιάζει το πράγμα «Καθαυτό» ...

2

τ ο βιβλίο αυτό το άρχισα στη διάρκεια του πρώτου φε

στιβάλ του Μπα'ίρόιτ. Για να φτάσω να το γράψω, έ

πρεπε ν' απομακρυνθώ από καθετί που με τριγυρνούσε τό

τε. Όποιος κατάλαβε κάτι σχετικά με τα οράματα που συ

ναντούσα στο δρόμο μου εκείνο τον καιρό, θα αντιλαμβα

νόταν τα αισθήματα που άρχιζαν να με κυριεύουν όταν μια

ωραία μέρα ξύπνησα στο Μπα'ίρόιτ. Έμοιαζε με όνειρο ...

πού να ήμουνα άραγε; Δεν αναγνώριζα τίποτε, ούτε καν

τον Βάγκνερ. Το Τρίμπσεν που μου έδινε την εντύπωση ε

νός aπόμακρου νησιού, όπώς το «Νησί των Μακάρων», δεν

έμοιαζε καθόλου με αυτό. Οι aσύγκριτες μέρες που είχαν

τοποθετήσει τον πρώτο θεμέλιο λίθο, οι λιγοστοί άνθρωποι

που βρίσκονταν εκεί να γιορτάσουν το γεγονός, άνθρωποι

που σίγουρα δεν τους έλειπε ούτε η λεπτότητα, όλοι αυτοί

δεν βρίσκονταν στο Μπa·ίρόιτ. Μα τι είχε συμβεί, λοιπόν;

Είχαν μεταφράσει τον Βάγκνερ στα γερμανικά. Ο βαγκνε

ριστής είχε υποδουλωθεί στον Βάγκνερ. Η γερμανική τέ

χνη -και η γερμανική μπίρα!-, όλοι όσοι γνωρίζουμε σε τι

είδους καλλιτέχνες και σε τι αισθητική κοσμοπολιτισμού α-

132 ΦΡ.ΝΠΣΕ

πευθύνεται η τέχνη του Βάγκνερ, είμαστε έξαλλοι βλέπο

ντάς τον παραφορτωμένο με τα διάσημα των γερμανικών

«aρετών». Θέλω να πιστεύω πως γνωρίζω καλά τον βα

γκνεριστή. Έζησα και παρακολούθησα τρεις γενιές βα

γκνεριστών, αρχίζοντας από το συχωρεμένο τον Μπρέντελ,

που μπέρδευε τον Βάγκνερ με τον Χέγκελ και φτάνοντας

μέχρι τους ιδεαλιστές της εφημ'ερίδας του Μπα'ίρόιτ, οι ο

ποίοι μπέρδευαν τον Βάγκνερ με τους εαυτούς τους. Έχω

επιπλέον ακούσει όλες τις εξομολογήσεις των ωραίων ψυ

χών σχετικά με τον Βάγκνερ. Μια αυτοκρατορία για μια

φρόνιμη λέξη. Είναι να χάνεις τα μυαλά σου σ' αυτή την

κοινωνία. Ένα ολόκληρο βασίλειο για μια σοφή κουβέντα.

Ο Νολ, ο Πολ, ο Κολ και Σία, όλες οι ιδιοφυ'tες μαζί. Κανέ

να έκτρωμα δεν λείπει, ούτε καν ο aντισημίτης. Ο κακόμοι

ρος ο Βάγκνερ καλύτερα να έπεφτε σε χοιροστάσιο, ,αλλά

όχι στους Γερμανούς: τελικά, για να διδαχθούν οι επερχό

μενοι, θα έπρεπε να παραφουσκώσει ένας αυθεντικός οπα

δός του Μπα'ίρόιτ, κι αν είναι δυνατόν καλύτερα με οινό

πνευμα, γιατί αυτ6 που λείπει είναι το πνεύμα- κολλώντας

του την επιγραφή: αυτό ήταν το «πνεύμα» πάνω στο οποίο

θεμελιcόθηκε η γερμανική αυτοκρατορία. Με λίγα λόγια, έ

φυγα παρατώντας τις χαρές του Μπα'ίρόιτ, παρόλο που μια

κομψή Παριζιάνα προσπάθησε να με παρηγορήσει. Δικαι

ολόγησα τον εαυτό μου στον Βάγκνερ μ' ένα μοιρολατρικό

τηλεγράφημα, μεταφέροντας μαζί μου τη βαριά διάθεση

και την περιφρόνηση για τους Γερμανούς σαν μια αρρώ

στια- σημειώνοντας σποραδικά κάποιες φράσεις στο ση

μειωματάριό μου, που ήταν αρκετά δηκτικές και ίσως μπο

ρείτε να τις βρείτε στο Ανθρώπινα, παρά πολύ ανθρώπινα.

3

Η απόφαση που είχα πάρει τότε δεν σήμαινε απαραί

τητα μια ρήξη με τον Βάγκνερ, αλλά ένα γενικό

παραστράτημα του ενστίκτου μου, καθώς και μικρές

πλάνες, είτε του Βάγκνερ είτε της καθηγεσίας μου στη

Βασιλεία. Με είχε πιάσει μια ανυπομονησία με τον εαυ

τό μου, κατάλαβα πως βιαζόμουν να επιστρέψω πίσω

στον εαυτό μου κι ένιωσα με φρίκη πόσος χρόνος είχε

χαθεί αδικαιολόγητα, διάγοντας μια ζωή φιλολόγου η ο

ποία με απομάκρυνε κυριολεκτικά από τον προορισμό

μου. Εκείνο τον καιρό ντράπηκα για την τόσο επίπλαστη

μετριοφροσύνη. Είχα σπαταλήσει δέκα ολόκληρα χρόνια

απ' τη ζωή μου χωρίς να τρέφω διόλου to πνεύμα μου.

Δέκα ολόκληρα χρόνια χωρίς να μάθω τίποτε που να με

ωφελήσει, λησμονώντας αρκετά πράγματα, καθώς είχα

αφεθεί στα δεσμά ενός σκονισμένου λογιοτατισμού.

Σερνόμουν με την κοιλιά στη μετρική των αρχαίων κει

μένων, με όλη την προσοχή ενός μυωπικού σαλιγκαριού.

Έβλεπα πως είχα αδυνατίσει τρομερά, είχα μείνει πετσί

και κόκαλο. Όλος ο γνωστικός μου εξοπλισμός δεν ήταν

134 ΦΡ.ΝΠΣΕ

παρά ένας τιποτένιος «ιδεαλισμός», χωρίς γνήσια επαφή

με την πραγματικότητα. Εξάλλου, με είχε κυριεύσει μια

φοβερή δίψα, κι από εκείνη τη στιγμή οι μόνες μου ενα

σχολήσεις ήταν η φυσιολογία, οι φυσικές επιστήμες και

η ιατρική. Έτσι δεν επανήλθα στις καθαρά ιστορικές με

λέτες, παρά μόνο όταν η δουλειά μου με υποχρέωνε .

Εκείνο τον καιρό ήταν που ανακάλυψα αυτό που λέμε

«προορισμό», ακόμα κι όταν τίποτε δεν μας καλεί σ' αυ

τή την κατεύθυνση και στην ανάγκη που νιώθουμε να κα

τευνάσουμε το αίσθημα το κενού και της δίψας με τη

βοήθεια ενός είδους τέχνης που μοιάζει με ναρκωτικό

και είναι η βαγκνερική τέχνη. Με ένα προσεκτικό βλέμ

μα που έριξα γύρω μου ανακάλυψα πως υπήρχαν πολλοί

νέοι που υπέφεραν απ' αυτή τη συμφορά. Μια φυσική

βία που προκαλεί γύρω της μια άλλη βία. Μέσα στην

«αυτοκρατορία», στη Γερμανία, για να μιλήσω καθαρά,

υπάρχουν πάμπολλοι άνθρωποι που είναι καταδικασμέ

νοι να πάρουν μια απόφαση πριν από την ώρα της κι έ

πειτα να πεθάνουν σε μια ατμόσφαιρα απ' την οποία εί

ναι δύσκολο να βγουν. Αυτοί οι άνθρωποι μεταχειρίζο

νται τον Βάγκνερ σαν όπιο και, όπως ισχυρίζονται, «μό

νο με αυτόν μπορούν να βρουν τη λησμονιά και την ελευ

θερία από τον εαυτό τους, έστω και για λίγο». Τι λέω για

λίγο; Για πέντ' έξι ώρες!

4

,...... αφνικά, λοιπόν, το ένστικτό μου πήρε μια απόφαση

~ ακριβώς αντίθετη από κείνη που είχα μέχρι τώρα να υποχωρώ συνεχώς, εξακολουθώντας να εξαπατώμαι από

τον ίδιο μου τον εαυτό. Κι ακόμα και οι πιο δύσκολες

καταστάσεις, η αρρώστια, η φτώχεια και οποιαδήποτε

ζωή διάγει ο καθένας, μου έδωσαν την εντύπωση ότι εί

ναι ανώτερα απ' την πιο ανάξια «aφιλοκέρδεια» όπου

είχα βυθιστεί στην αρχή από άγνοια κι από την έξαψη

της νεαρής μου ηλικίας. Στη συνέχεια εξακολούθησα να

βαλτώνω μέσα στην οκνηρία, εξαιτίας της «συναίσθησης

του καθήκοντος», όπως λένε. Τότε, την κατάλληλη χρονι

κή στιγμή, ήρθε και με βοήθησε μ' έναν τρόπο η κακή

κληρονομιά του πατέρα μου, που στο βάθος δεν ήταν τί

ποτε άλλο από μια προδιάθεση για ένα θάνατο πριν την

ώρα του. Η αρρώστια με αποδέσμευσε σταδιακά, κάνο

ντάς με να συγχωρώ κάθε μου απέχθεια για τη ζωή, κά

θε βίαιο και αποκρουστικό βήμα. Εκείνη τη στιγμή δεν

έχασα καμία απόδειξη της καλής μου διάθεσης, αλλά α

ντίθετα κέρδισα πολύ περισσότερη. Η ασθένειά μου μ' έ-


κανε ν' αλλάξω τις συνήθειές μου, βάζοντάς με να βου

τήξω μέσα στη λήθη, επιβάλλοντάς μου ένα δώρο, μια ά

δεια, την αποχή δηλαδή από τη δουλειά, την υποχρεωτι

κή υπομονή . Μου χάρισε με άλλα λόγια αυτό που ονομά

ζουμε σκέψη. Και, κατόπιν, η εξασθένιση της όρασής

μου με ανάγκασε να εγκαταλείψω για λίγο αυτή τη βι

βλιομανία, που οι Γερμανοί την αποκαλούν φιλολογία.

Είχα ελευθερωθεί από τα βιβλία και πέρασα κάμποσα

χρόνια χωρίς να διαβάσω τίποτε. Το πράγμα αυτό ήταν η

πιο μεγάλη ευεργεσία που πρόσφερα στον εαυτό μου.

Τότε το εγώ μου, που έμενε ακόμα μαγκωμένο εξαιτίας

της ανάγκης που ένιωθε ν' ακούει συνεχώς τους άλλους

(γιατί κι αυτό είναι σαν την ανάγνωση), ξυπνούσε σιγά

σιγά, στην αρχή με φόβο, αμφιβάλλοντας, ώσπου τελικά

έβρισκε πάλι τη φωνή του. Ποτέ μου δεν ένιωσα μεγαλύ

τερη ευτυχία από εκείνη τη φρικτή εποχή της αρρώστιας

μου. Μια ματιά να ρίξει κανείς στη Χαραυγή θα καταλά

βει τι σήμαινε για μένα αυτή η «επιστροφή στον εαυτό».

Ήταν η υπέρτατη μορφή θεραπείας! Η άλλη ήταν το α

ποτέλεσμα αυτής.

5

τ ο πιο ουσιαστικό μέρος του Ανθρώπινα, πολύ αν

θρώπινα αποτελεί το τεκμήριο μιας αυστηρής αυτα

πάρνησης με την οποία συμπεριφέρθηκα στον εαυτό μου

και ολοκλήρωσα έτσι όλες τις «υψηλές ψευδαισθήσεις»,

τους «ιδεαλισμούς» και τα «καλά συναισθήματα», καθώς

και άλλα τέτοια γυναικεία χαρακτηριστικά. Γράφτηκε

στο Σορέντο και κατά βάθος ο Πέτερ Γκαστ, ο οποίος

σπούδαζε τότε στο Πανεπιστήμιο της Βασιλείας, έχει στη

συνείδησή του αυτό το βιβλίο. Του το υπαγόρευα εγώ

πονεμένος και φορώντας έναν επίδεσμο στο κεφάλι, ενώ

εκείνος έκανε τις διορθώσεις. Έτσι μπορούμε να πούμε

ότι εγώ ήμουν ο δημιουργός του έργου, ενώ εκείνος ο

συγγραφέας του. Όταν το βιβλίο τελείωσε, το πήρα στα

χέρια μου και ήταν η μεγάλη έκπληξη ενός ασθενή σε

βαριά κατάσταση . Έστειλα, λοιπόν, δύο αντίτυπα μαζί

με κάτι άλλα βιβλία στο Μπα'ίρόιτ. Από μια περίεργη σύ

μπτωση, μια θαυμαστή σύμπτωση όλο νόημα, έφτασε

συγχρόνως σ' εμένα ένα ωραίο αντίτυπο του Πάρσιφαλ

με προσωπική αφιέρωση του Βάγκνερ που έλεγε: «Στον


Φρειδερίκο Νίτσε, ο αγαπητός φίλος Ριχάρδος Βάγκνερ,

εκκλησιαστικός σύμβουλος». Η συνάντηση αυτή των δυο

βιβλίων ήταν για μένα σαν να είχα ακούσει κάποιο προ

φητικό ήχο. Σαν να έμοιαζε με μια προφητική κλαγγή

σπαθιών που έσμιξαν. Σίγουρα, κάπως έτσι το νιώσαμε

και οι δυο μας, γιατί μείναμε σιωπηλοί αργότερα. Την ί

δια εποχή βγήκανε και τα πρώτα Φύλλα του Μπαϊρόιτ:

τότε κατάλαβα για ποιο πράγμα είχε φτάσει η τελευταία

στιγμή. Τι περίεργο! Ο Βάγκνερ είχε γίνει πιστός.

6

ολόκληρο το βιβλίο δείχνει τον τρόπο πού aντιλαμ

βανόμουν τότε τον εαυτό μου (1876) και τη σταθε

ρότητα με την οποία είχα συλλάβει τον προορισμό μου,

σε ό,τι πιο αθώο και αγνό κρύβει μέσα του. Σ' ένα μέρος

μάλιστα αυτού του βιβλίου φαίνεται καθαρά αυτός ο

προορισμός με τον πιο ακριβή τρόπο. Με την ενστικτώδη

πανουργία μου aπέφυγα πάλι τη λεξούλα «εγώ» και αυτή

τη φορά δεν επαίνεσα τον Βάγκνερ ή τον Σοπενχάουερ,

αλλά πρόβαλα με μια αχτίδα μνημειώδους δόξας έναν

φίλο μου, τον δόκτορα Πολ Ρε- ευτυχώς ένα αρκετά έ

ξυπνο πλάσμα σε σχέση με άλλα, πολύ λιγότερο αξιόλο

γα. Μάλιστα, πάντα ξεχώριζα τις aποκαρδιωτικές περι

πτώσεις μεταξύ των αναγνωστών μου, όπως για παρά

δειγμα τον τύπο του Γερμανού καθηγητή, που βασιζόμε

νοι στο βιβλίο αυτό εκτιμούσαν ολόκληρο το βιβλίο ως έ

ναν ανώτερο ρεαλισμό ... εγώ βέβαια στο βιβλίο μου περιλάμβανα την αναδιατύπωση πέντ' έξι προτάσεων του

φίλου μου: όσο γι' αυτό ας κάνουν τον κόπο να διαβά

σουν τον πρόλογο της Γενεαλογίας της ηθι~ής. Σ' ~κ~ίνο

140 ΦΡ.ΝΠΣΕ

το σημείο λέει: ποιο είναι, λοιπόν, το συμπέρασμα στο ο

ποίο οδηγήθηκε ένας από τους σπουδαιότερους διανοη

τές, ο συγγραφέας του βιβλίου Περί της προέλευσης των

ηθικών συναισθημάτων (βλ. Νίτσε: ο πρώτος αμοραλι

στής). «0 ηθικός άνθρωπος δεν βρίσκεται πιο κοντά

προς το νοητό κόσμο από το φυσικό άνθρωπο, γιατί δεν

υπάρχει νοητός κόσμος ... » Η πρόταση αυτή, που έγινε

καταπέλτης κάτω από το σφυροκόπημα της ιστορικής

γνώσης (διάβαζε: ανατροπή όλων των αξιών), μπορεί ί

σως κάποτε, στο απώτερο μέλλον -1890- να χρησιμεύσει

ως διαδικασία εκσκαφής που θα φτάσει στη ρίζα της με

ταφυσικής ανάγκης της aνθρωπότητας - για ευλογία μή

πως ή για κατάρα, ποιος θα μπορούσε άραγε να το πει;

Οπωσδήποτε παραμένει μια πρόταση με πολύ σημαντι

κές συνέπειες, γόνιμες και τρομακτικές συνάμα, που βυ

θίζουν τον κόσμο στην όψη του Ιανού, όπως όλα τα με

γάλα διανοήματα.

ΧΑΡΑΥΓΗ

Παρατηρήσεις πάνω στην Ηθική

1

Μ ε το σύγγραμμα αυτό αρχίζει η εκστρατεία μου κατά

της ηθικής. Βέβαια, καθόλου δεν μυρίζει μπαρούτι, α

ντίθετα μάλιστα, μπορείτε ν' ανακαλύψετε πολλές άλλες μυ

ρωδιές, με την προϋπόθεση βέβαια ότι διαθέτετε λεπτή ό

σφρηση. Ούτε βέβαια θα βρείτε σ' αυτό κρότο κανονιών, ού

τε και φωτιά από ντουφέκια. Και παρόλο που το τέλος του εί

ναι αρνητικό, τα μέσα που χρησιμοποιεί δεν είναι καθόλου

αρνητικά, ειδικά αυτά τα μέσα από τα οποία εκπορεύτηκε το

αποτέλεσμα ως ένα λογικό συμπέρασμα κι όχι σαν κανονιο

βολισμός. Στο τέλος αυτού του βιβλίου νιώθετε μια απρόβλε

πτη δυσπιστία, ιδιαίτερα με όλα όσα τιμούσαμε στο όνομα

της ηθικής. Σε όλο όμως το βιβλίο δεν υπάρχει καμία άρνη

ση, ούτε επιθετικότητα ή μνησικακία. Τουναντίον, όλο το βι

βλίο ε ίναι λαμπερό και ευτυχισμένο σαν ένα θαλασσινό ζώο

που ζεσταίνεται στη στεριά. Και, μετά, αυτό το θαλασσινό

ζώο ήμουν εγώ ο ίδιος. Δεν υπάρχει ούτε μία πρόταση μέσα

στο βιβλίο που να μην έχω εμπνευστεί μέσα στη χαοτική γλυ-


κύτητα που σκορπίζουν οι βράχοι στη Γένοβα, ζώντας εκεί ο

λομόναχος, μουρμουρίζοντας τα μυστικά μου στη θάλασσα.

Ακόμα και σήμερα, όταν τύχει και αγγίξω το βιβλίο αυτό, ό

λες του οι προτάσεις μεταμορφώνονται μέσα μου σαν μια ά

κρη νήματος που με τη βοήθειά του ξανανεβάζω ένα ανυπέρ

βλητο θαύμα μέσα από τα βάθη. Η ανάμνηση κάνει το δέρμα

του βιβλίου ν' ανατριχιάζει. Η τέχνη του δεν είναι καθόλου

κοινή, γιατί προσδιορίζει με ακρίβεια τις λεπτές και σιωπη

λές υποθέσεις, γνωρίζοντας και συλλαμβάνοντας τις φευγα

λέες σfιγμές που εγώ τις αποκαλώ θε'ίκές σαύρες, κι όχι με

την τραχύτητα ενός Έλληνα θεού, ο οποίος θα τρυπούσε την

ταλαίπωρη τη σαύρα με τη βοήθεια κάτι σουβλερού, ίσως

μιας γραφίδας.

«Υπάρχουν αρκετές χαραυγές που ακόμα δεν έχουν χαρά

ξει», αυτή η ινδική επιγραφή βρίσκεται πάνω στο εξώφυλλο

αυτού του βιβλίου. Μήπως ο συγγραφέας του ψάχνει να βρει

τη νέα αυγή και τη λεπτή αυτή ερυθρότητα, άγνωστη ακόμα

σε όλους, προαναγγέλλοντας ωστόσο μια καινούρια μέρα;

Αχ, μια ολόκληρη σειρά από καινούριες μέρες! Όταν επιτευ

χθεί μια γενική αλλαγή αξιών, τότε ο άνθρωπος θ' aπολυ

τρωθεί απ' όλες τις ηθικές αξίες μ' ένα ναι που θ' αγκαλιάζει

καθετί που ήταν μέχρι τότε απαγορευμένο και περιφρονημέ

νο. Το βιβλίο αυτό της κατάφασης χύνει το φως, την αγάπη

και την τρυφερότητά του μόνο σε κακά πράγματα, χαρίζο

ντάς τους τα δικαιώματα της ψυχής του και της καλής του συ

νείδησης. Τους δίνει το υπέρτατο δικαίωμα της ύπαρξης, για

τί η ηθική ούτε λαμβάνεται υπόψη ούτε καταπολεμείται. Το

βιβλίο αυτό τελειώνει μ' ένα «μήπως», και δεν είναι το μόνο

βιβλίο που τελειώνει μ' ένα ερωτηματικό «μήπως».

2

προορισμός μου είναι να προετοιμάσω μια στιγμή υ

πέρτατης περισυλλογής της aνθρωπότητας, ένα με

γάλο μεσημέρι που να μπορεί να βλέπει στο παρελθόν

και να ρίχνει το βλέμμα στο μέλλον, aποτινάζοντας το

ζυγό του πεπρωμένου και των προγόνων και θέτοντας

για πρώτη φορά στο σύνολό τους το πώς και το γ ιατί.

Αυτός ο προορισμός είναι ο φυσικός καρπός της πίστης

ότι η ανθρωπότητα δεν κυβερνιέται από μία θεότητα.

Αντίθετα, aποκοιμιέται και κυβερνίέται από ένα αρνητι

κό ένστικτο, ένα ένστικτο παρακμής, που βρίσκεται

πράγματι στην πρώτη σειρά των πιο ιερών αξιών.

Συνεπώς, το ζήτημα της καταγωγής των ηθικών αξιών

είναι ένα ερώτημα πρώτης προτεραιότητας , γιατί από

αυτό εξαρτάται το μέλλον της aνθρωπότητας, υποχρεώ

νοντας όλους να πιστέψουν πως όλα τα πράγματα βρί

σκοvται σε καλά χέρια και πως μόνο ένα βιβλίο όπως το

Ευαγγέλιο πρέπει ν' αποτελεί το ακλόνητο βάθρο της

aνθρωπότητας που βρίσκεται υπό θεϊκή καθοδήγηση και

σοφία. Είναι κάτι που αν το μεταφέρουμε στην πραγμα-

144 ΦΡ. ΝΓΓΣΕ

τικότητα κρύβει τη βούληση της αδυσώπητης αλήθειας

περί του αντιθέτου: ότι δηλαδή η ανθρωπότητα μέχρι σή

μερα βρισκόταν στα χειρότερα χέρια και ότι η εξουσία

ασκήθηκε από τους πιο aποτυχημένους, τους εκδικητι

κούς και κουτοπόνηρους τύπους, τους aποκαλούμενους

«αγίους», αυτούς τους απατεώνες του κόσμου που aτιμά

ζουν το είδος των ανθρώπων. Το καλύτερο τεκμήριο πως

ο ιερέας -χωρίς να εξαιρούμε και το μασκαρεμένο ιε

ρέα, δηλαδή το φιλόσοφο- επιβλήθηκε όχι μόνο σε μια

συγκεκριμένη κοινότητα, αλλά έγινε εν γένει κύριος, έ-·"! τσι που η ηθική της παρακμής και ο πόθος του θανάτου

να θεωρηθούν ως η μοναδική ηθική, φαίνεται από την α

ξία που δίνεται στην aφιλοκέρδεια και στην εχθρότητα

με την οποία περιέβαλαν τον εγωισμό. Και όποιος δεν

συμφωνεί μαζί μου ή δεν σκέφτεται όπως εγώ είναι για

μένα μιαρός. Η σύγχυση αυτή των αξιών δεν αφήνει κα

μία αμφιβολία σ' ένα φυσιολογικό άτομο. Όταν το όργα

νο ενός σώματος, ακόμα και το μικρότερο, πάψει να λει

τουργεί τέλεια, όταν έστω και για λίγο ένα σώμα πάψει

να εξασφαλίζει τη συντήρηση του εαυτού του και της

διατροφής του, του εγωισμού του, τότε ολόκληρος ο ορ

γανισμός εκφυλίζεται. Ο φυσιολόγος ζητά την αφαίρεση

του εκφυλισμένου μέρους, απαγορεύοντας τη σύνδεση

του συνόλου μ' αυτό που εκφυλίζεται, μην επιτρέποντας

κανέναν οίκτο στο μέρος που έχει εκφυλιστεί. Το αντί

θετο ακριβώς κάνει ο ιερέας. Ζητάει να εκφυλίσει ολό

κληρη την ανθρωπότητα για να κυριαρχεί πάνω της. Τι

άλλο νόημα μπορεί να έχουν αυτές οι έννοιες, οι βοηθη-

τικές έννοιες της ηθικής, όπως «ψυχψ~, ~~πνεύμα~~, ~~ελεύ-


θερη βούληση», «Θεός» από το να διαφθείρουν τη φυ

σιολογική υπόσταση της aνθρωπότητας; Η εκτροπή από

τη σημασία της aυτοσυντήρησης και της δύναμης του σώ

ματος δεν αποτελεί τίποτε άλλο από μια συνταγή παρακ

μής, για να κάνουμε ένα ιδανικό που περικλείει μέσα

του το μαρασμό και να εξασφαλίσουμε τη «σωτηρία της

ψυχής», αδιαφορώντας για το σώμα. Η καταστροφή της

ισορροπίας και η αντίσταση στα φυσικά ένστικτα, η αυ

ταπάρνηση, ορίστε τι είναι αυτό που ονομάζουν «ηθική».

Με τη Χαραυγή εγώ πρώτος ανέλαβα έναν αγώνα κατά

της ηθικής της αυταπάρνησης του εαυτού μας.

Η ΕΥΘΥΜΗ ΕΠΙΣΤΉΜΗ

Η Χαραυγή ήταν το βιβλίο της μεγάλης κατάφασης,

αρκετά βαθύ, με φωτεινή όμως και πολύ καλή διά

θεση. Το ίδιο ισχύει και για την Gaya scienza, αλλά σ' έ

ναν ανώτερο βαθμό. Δεν υπάρχει στο βιβλίο ούτε μία

φράση που να μην προχωρούν στενά η τρυφερότητα και

η βαθύτητα. Μια στροφή που εκφράζει την ευγνωμοσύνη

μου στο θαυμάσιο μήνα Ιανουάριο που έζησα. Ολόκληρο

το βιβλίο είναι το δώρο αυτού του μήνα κι ένας στίχος

του φανερώνει μέσα από ποιο γερό θεμέλιο η «επιστή

μη» μου θεμελίωσε τη χαρά της:

Εσύ που με τη ρομφαία σου τη φλόγινη

Θρυμματίζεις τον πάγο της καρδιάς μου

Ορμώντας με βουητό

Προς τη θάλασσα της πιο μεγάλης ελπίδας

Κατάφωτη και γεμάτη υγεία

Ελεύθερη μέσα στις πιο λατρευτές ανάγκες

Εσένα η ψυχή σου δοξάζει και τα θαύματά σου

Ω Ιανουάριε, λατρευτέ μου μήνα!

148 ΦΡ.ΝΠΣΕ

Αυτό που εδώ αποκαλείται «μεγάλη ελπίδα», ποιος

μπορεί πια να το αμφισβητήσει, όταν στο τέταρτο βιβλίο

βλέπει να λάμπουν τα πρώτα διαμάντια των λόγων του

Ζαρατούστρα ή για όποιον διάβασε στο τέλος του τρίτου

βιβλίου τις γρανιτένιες φράσεις όπου εκεί διατυπώνεται

για πάντα μια μοίρα στην πιο τελική της μορφή; Τα ά

σματα του πρίγκιπα Βολγκφερέι, που ένα μεγάλο μέρος

του γράφτηκε στη Σικελία, θυμίζουν πολύ έντονα την

προβηγκιανή έννοια της Gaya scίenza με την ένωση του ιππότη τροβαδούρου και του ελεύθερου πνεύματος που

διακρίνει αυτόν το θαυμάσιο πολιτισμό της Προβηγκίας

απ' όλους τους άλλους αμφίβολους πολιτισμούς. Το τε

λευταίο μάλιστα ποίημά του, με τίτλο Στον Μιστράλ , ένα

χαριτωμένο τραγούδι για χορό που χορεύεται πέρα αΠό

την ηθική, έχει ένα πραγματικά προβηγκιανό χρώμα.

ΤΑΔΕ ΕΦΗ ΖΑΡΑΤΟΥΣΤΡΑ

Ένα βιβλίο για όλους και για κανέναν

1

"'Η ρθε η ώρα να σας διηγηθώ την ιστορία του Ζαρα-

τούστρα. Η θεμελιώδης ιδέα του έργου που φέρει

και το όνομά του είναι η ιδέα της αιώνιας επιστροφής, η

πιο υψηλή μορφή αποδοχής απ' όσες έχουν επιτευχθεί

μέχρι τώρα, η οποία χρονολογείται από τον Αύγουστο

του 1881. Αρχικά βούτηξα σε μια κόλλα χαρτί μ' αυτόν εδώ τον τίτλο: «6.000 πόδια πέραν του χρόνου και του ανθρώπου». Εκείνη τη μέρα περνούσα από το δάσος που

είναι κοντά στην όχθη της λίμνης Σιλβαπλάνα, πολύ κο

ντά στο Σούρλε'ί. Ξαφνικά στάθηκα στις παρυφές ενός

τεράστιου βράχου που υψωνόταν μπροστά μου, δίνοντας

την εντύπωση μιας πυραμίδας. Τότε συνέλαβα αυτή την

ιδέα.

Αν γυρίσω όμως λίγους μήνες μπροστά απ' αυτή την η

μέρα, τότε βρίσκω ως προοίμιο αυτού του γεγονότος μια

ξαφνική αλλαγή, βαθιά και ολοκληρωτική, στις διαθέ-

150 ΦΡ.ΝΙΠ:Ε

σεις μου, σχετικά μάλιστα με τη μουσική. Μπορεί ο Ζα

ρατούστρα μου να είναι μια μοναδική αποκάλυψη για τη

μουσική. Το βιβλίο ασχολείται με το πώς ο Ζαρατούστρα

έθεσε ως προϋπόθεση μια βασική αναγέννηση της τέ

χνης των ήχων. Η άνοιξη του 1881 με βρήκε σε μια ορει

νή λουτρόπολη κοντά στο Βισέντε, στο Ρεκουάρο. Ξαφ

νικά, μαζί με το φίλο και δάσκαλό μου Πέτερ Γκαστ, που

επίσης είχε «αναγεννηθεί», ανακάλυψα ότι ο φοίνικας

της μουσικής εμφανιζόταν μπροστά στα μάτια μας μ' ένα

πιο ανάλαφρο και φωτεινότερο φτέρωμα από το συνηθι

σμένο. Αν τώρα, αντίθετα, υπολογίσω τους μήνες που

πέρασα μετά απ' αυτή την άνοιξη, ως την εποχή του το

κετού, το Φεβρουάριο του 1883, οπότε 1 ολοκλήρωσα το

τελευταίο μέρος του βιβλίου, την ίδια ώρα που πέθαινε

στη Βενετία ο Βάγκνερ, ανακαλύπτω πως η εγκυμοσύνη

του έργου μου κράτησε δέκα οχτώ ολόκληeοvs ι-ιήνεs.

Μ~ βάση αυτό το διάστημα των δεκαοχτώ μηνών εγκυμο

σύνης, ένας βουδιστής θα μπσοούσε κάλλιστα να σκεφτεί

ότι μοιάtω με θηλυκή Ρ.λέφαντα.

Στο μεταξύ συνfΑετα την Gaya scienza, η οποία παρου

σιάζΡ.ι εκατό τουλάχιστον σημεία μιας προσeγγισης ιν6ς

tJαυμΠcτιnυ , ασύγκριτοv γεγονότος. Στο προτtλtυταίο μt

ρος του τέταρτου βιβλίου βρίσχeται η ίδια η αρχή του

Ζαρατούστρα, η βασιχή ιδeα. Όσο γιu τuν 'Υμ,νο στη

ζωή, έργο για μcιχτή χορωδία και ορχήστρα, εκδόΒrικε

πριν από δύο χρόνια στη Λειψία, uτου ΨQιτc. και αποτε

λcί μια σύμπτωση που μJιuιιι::ί να έχει κι αυτή τrι σημασία

της, αν Οiλιι κάποιuς ν· αντιληφΒεί την πνευματική μου

χατάστασn εκείνnc τnc εποχήι;, Π()1Ι η ψυχή μου πλημμυ-


ριζόταν από βαθιά συγκίνηση ή καλύτερα τραγική συγκί

νηση όπως την αποκαλώ. Αυτός ο ύμνος κάποτε θ' ακου

στεί για τη μνήμη μου. Όσο για το έργο, και θέλω να ε

πιμείνω σ' αυτό, γιατί έχουν ακουστεί πολλά σχετικά, το

νίζω πως δεν είναι δικό μου. Αφορμή του είναι μια νεα

ρή Ρωσίδα, η Λου φον Σαλόμε, με την οποία συνδεόμα

στε φιλικά. Όποιος μπορεί να κατανοήσει το νόημα των

τελευταίων λέξεων του ποιήματος, θα μαντέψει και το

θαυμασμό μου για το μεγαλείο τους. Πράγματι, αυτοί οι

στίχοι κρύβουν μεγαλείο γιατί ο πόνος δεν φανερώνεται

ως εμπόδιο στη ζωή. Αναφέρει: «Αν δεν σου μένει ευτυ

χία να μου δώσεις, εμπρός λοιπόν, δώσε μου τις πίκρες

σου ... » Μπορεί και η μουσική μου να κρύβει κάποιο με

γαλείο σ' αυτό το σημείο. (Η τελευταία νότα του όμποε

είναι σε ντο δίεση και όχι σε ντο- τυπογραφικό λάθος.)

Τον επόμενο χειμώνα έζησα κοντά στη Γένοβα, στην

ήσυχη κοιλάδα του Ραπάλο, ανάμεσα στο Κιάβαρι και το

ακρωτήριο του Πόρτο Φίνο. Η υγεία μου δεν ήταν σε πο

λύ καλή κατάσταση κι ο χειμώνας ήταν αρκετά βαρύς

και υγρός. Ζούσα σ' ένα πανδοχείο κοντά στη θάλασσα

και το βουητό των κυμάτων τη νύχτα δεν μ' άφηνε να

κοιμηθώ. Ήταν δηλαδή κάτι το εντελώς αντίθετο απ' αυ

τό που επιθυμούσα. Παρ' όλα αυτά, και σχεδόν σαν από

δειξη της θεωρίας μου ότι τα αποφασιστικά πράγματα

συμβαίνουν έτσι κι αλλιώς, ήταν κι αυτές ακριβώς οι χεί

ριστες καταστάσεις που έφεραν στην επιφάνεια τον Ζα

ρατούστρα μου. Τα πρωινά διάλεγα τον ανηφορικό δρό

μο του Τζοάλι, περπατώντας ανάμεσα στα πεύκα και α

γναντεύοντας τη θάλασσα από ψηλά. Τα μεσημέρια, ό-


ταν η υγεία μου το επέτρεπε, περπατούσα σε όλη τη δια

δρομή της παραλίας της Σάντα Μαργαρίτα έως το Πόρτο

Φίνο. Αυτό το μέρος είναι για μένα πιο πολύτιμο, καθώς

το περιέβαλλε με ιδιαίτερη αγάπη ο aυτοκράτορας Φρει

δερίκος Γ'. Η τύχη λοιπόν τα έφερε έτσι ώστε να βρεθώ

εκεί ξανά το φθινόπωρο του 1886, σ' εκείνη την ίδια παραλία, όταν ο aυτοκράτορας το επισκεπτόταν για τελευ

ταία φορά, συνεπαρμένος μέσα στην ευτυχία του. Στους

δυο αυτούς μικρούς δρόμους εμπνεύστηκα τον Ζαρατού

στρα, ιδιαίτερα τον Ζαρατούστρα ως χαρακτήρα- ή, κα

λύτερα, ο Ζαρατούστρα με αιχμαλώτισε αιφνιδιαστικά ...

2

Γ ια να καταλάβετε τον τύπο του Ζαρατούστρα, πρέ

πει να έχετε κατά νου σας την ψυχολογική κατάστα

ση που τον χαρακτηρίζει και που δίνει αυτό που εγώ α

ποκαλώ καλή υγεία. Την έννοια αυτή μόνο εγώ μπορώ

να την εξηγήσω, όπως το έκανα άλλωστε στο τελευταίο

κεφάλαιο του βιβλίου της Gaya scίenza, όπου εκεί σημειώνω κατά λέξη:

Εμείς οι νεαροί που ακόμα δεν έχουμε κάποιο όνομα,

εμείς οι δυσνόητοι και οι πρόωρα γεννημένοι για ένα μέλ

λον προβληματικό, έχουμε ανάγκη από νέα οράματα, α

πό νέα μέσα, δηλαδή από μια νέα μορφή υγείας, δυνατό

τερη και οξύτερη, μεγαλύτερης ανθεκτικότητας, μια υ

γεία πιο παράτολμη και χαρούμενη από τις περασμένες.

Εκεί που η ψυχή δεν προλαβαίνει να γυροφέρνει όλες τις

αξίες που είχαν παλιότερα κάποια σημασία, ακόμα και

όλες τις επιθυμίες που εκπληρώθηκαν μέχρι σήμερα, εκεί

η ψυχή δεν χορταίνει να τριγυρνά σε όλες τις παραλίες

της Μεσογείου. Αυτός που αναζητά να μάθει με τη βοή-


θεια της δικής του πείρας τα αισθήματα ενός πολιορκητή

κι ενός εξερευνητή των ιδανικών, τα αισθήματα ενός καλ

λιτέχνη, ενός αγίου κι ενός νομοθέτη, ενός συνετού, ενός

φιλοσόφου, ενός ευλαβικού ανθρώπου κι ενός θεοσεβού

μενου ασκητή, αυτός χρειάζεται ένα πράγμα κυρίως, που

εγώ το ονόμασα καλή υγεία. Έχει ανάγκη απ' αυτό που

δεν είναι μόνο αρκεtό να το έχει κανείς, αλλά που πρέπει

να το διεκδικεί ασταμάτητα, γιατί το θυσιάζει αδιάκοπα,

αφού πρέπει να το θυσιάζει ... Έτσι, λοιπόν, αφού είμαστε

για αρκετό καιρό στην πορεία, εμείς οι εξερευνητές του

ιδανικού, ίσως πιο πολύ απ' ό,τι χρειάζεται γενναίοι και

γεροί απ' όσο μερικοί θα ήθελαν -επαναλαμβάνω-, επι

κίνδυνα γεροί, πάντα γεροί, έχουμε την εντύπωση ότι βρι

σκόμαστε σε μια άγνωστη χώρα που κανένας ακόμα δεν

αξιώθηκε ν' αντικρίσει τα σύνορά της σ' ένα υπερπέραν

όλων των κρατών και τόπων του ιδανικού, σε κόσμους με

υπερπληρότητα του ωραίου, του αλλότριου, του αμφισβη

τήσιμου, του φοβερού και του θείου, κάτι που θα ξαφνιά

σει την περιέργεια, καθώς και τη δίψα μας για ιδιοποίηση

- και, αχ, αλίμονο, όταν τίποτε δεν θα μας ευχαριστ.εί

πλέον. Πώς, λοιπόν, είναι δυνατόν μετά από τέτοιες στιγ

μές και με τέτοιο λαίμαργο συναίσθημα ν' αρκεστούμε

στο σημερινό άνθρωπο; Είναι άσχημο αλλά αναπότρεπτο

το ότι βλέπουμε τους πιο ιερούς σκοπούς και τις ελπίδες

του με μια συγκρατημένη σοβαρότητα, ίσως και χωρίς εν

διαφέρον ... Ένα άλλο ιδανικό μάς προσπερνά, ένα σκανδαλώδες και επικίνδυνο ιδανικό για το οποίο δεν επιδιώ

κουμε να πείσουμε κανέναν, γιατί δεν αναγνωρι'ζ,ουμε σε

κανέναν με ευκολία το δικαίωμα να παίζει με το ιδανικό


μιας aπλοϊκής διάνοιας που χωρίς τη θέλησή της και από

υπερβολική πληρότητα και δύναμη παίζει με όλα αυτά

που μέχρι σήμερα ήταν ιερά, καλά, άπιαστα και θεϊκά.

Μια διάνοια που ο απλός λαός με τα δικά του μέτρα και

σταθμά θεωρεί σαν το υπέρτατο αγαθό, που όμως δεν υ

ποδηλώνει παρά κίνδυνο, κατάπτωση, ταπείνωση ή του

λάχιστον κάτι σαν αναψυχή, τυφλότητα και πρόσκαιρη

λησμονιά του εαυτού. Αυτό αποτελεί το ιδανικό μιας κα

λής διάθεσης και μιας καλοκαγαθίας που είναι από τα

ανθρώπινα μέτρα υπεράνθρωπη, ένα ιδανικό που θα φα

νεί εύκολα απάνθρωπο, υποστηρίζοντας κάθε είδος επι

σημότητας, που μέχρι σήμερα κυριαρχεί στη στάση, στο

λόγο, στο βλέμμα, στον τόνο και στις ηθικές αξίες, και θ'

αποκαλυφθεί το δίχως άλλο ως η ενσάρκωση της παρω

δίας του. Όμως αυτό το ιδανικό προσκαλέστηκε ίσως για

να θέσει το πρώτο μεγάλο ερώτημα, ώστε ν ' αλλάξει τη

ρότα της ψυχής, κινώντας το λεπτοδείκτη και ανοίγοντας

την αυλαία του τραγικού.

3

Μ πορείτε να μου αναφέρετε κάτι συγκεκριμένο γι'

αυτό που οι συγγραφείς σήμερα, στο τέλος του

19ου αιώνα, εννοούν όταν λένε έμπνευση; Αν δεν μπο

ρείτε, τότε θα σας εξηγήσω εγώ την έννοια της έμπνευ

σης. Όσο ελάχιστη πρόληψη κι αν διαθέτει κάποιος, δεν

μπορεί να μην ισχυριστεί ότι δεν αποτελεί παρά την εν

σάρκωση μέσω της οποίας εκδηλώνονται οι εσώτερες

δυνάμεις. Η ιδέα μιας αποκάλυψης, ως ξαφνικό φανέρω

μα στα μάτια μας ή στην ακοή μας, κάποιου αντικειμέ

νου με ορισμένη διαύγεια και ανείπωτη ακρίβεια, δια

φάνεια και καθαρότητα, που ταράζει τον οποιοδήποτε

και τον κάνει ν' αναστατώνεται ως τα μύχια της ύπαρξής

του, ανταποκρίνεται στο γεγονός της έμπνευσης. Σε μια

τέτοια περίπτωση ακούει προσεκτικά κανείς και δεν ζη

τά, παίρνει χωρίς να περιμένει να του δώσουν. Τότε η

σκέψη αστοάφτει και επιβάλλ~ται από ανάγκη κάτω από

προκαθοοισμένη φόομα - ποτέ μου δεν βρέθηκα σε τέ

τοια κατάσταση ώστε να πρέπει να διαλέξω. Η έμπνευση

είναι μια σαγήνη όπου η ψυχή μας εξαπλώνεται αδιάκο-


πα, ξαλαφρώνοντάς τη για μια στιγμή μ' ένα ποταμό δα

κρύων. Τότε αρχίζουμε να βαδίζουμε αυτόματα, ανοίγο

ντας το βάδισμά μας και κάποτε καθυστερούμε, χωρίς ω

στόσο να το αντιληφθούμε.

Είναι μια έκσταση που κυριεύει την καρδιά μας και

μας δωρίζει την απόλαυση αμέτρητων λεπτεπίλεπτων συ

ναισθημάτων που νιώθο.υμε να μας συγκλονίζουν μέχρι

τις άκρες των δαχτύλων μας. Πρόκειται για μια άβυσσο

ευδαιμονίας, κατά την οποία η υπέρτατη φρίκη και ο πό

νος δεν μας φαίνονται ούτε στιγμή ως αντίθεση, αλλά ως

αποτέλεσμα. Σαν τη λάμψη της ευτυχίας και σαν μια α

παραίτητη απόχρωση στα υπέρλαμπρα μύχια του ωκεα

νού. Πρόκειται για ένα ένστικτο ρυθμού που αγκαλιάζει

διάπλατα ολόκληρους κόσμους από μορφές, γιατί η πλη

θώρα των ρυθμών που έχουμε ανάγκη δίνει ένα μέτρο έ

μπνευσης. Και καθώς μεγαλώνει η έμπνευση, αντίστοιχα

μεγαλώνει και ο ρυθμός. Και αυτά συμβαίνουν από μόνα

τους, λες και βρισκόμαστε μέσα σε μια δίνη ελευθερίας,

ανεξαρτησίας, δύναμης και θεότητας. Αλλά εκεί που το

είδος της έμπνευσης γίνεται πιο παράξενο είναι στην πε

ρίπτωση της εικόνας, της μεταφοράς. Δεν ξέρουμε καθό

λου τι σημαίνει σύμβολο, παραβολή ή σύγκριση, γιατί ό

λα εμφανίζονται σαν η αμεσότερη και η σωστότερη έκ

φραση. Μάλλον, για να θυμίσουμε και τα λόγια του Ζα

ρατούστρα, φαίνεται σαν τα πράγματα να εμφανίζονται

από μόνα τους, επιδιώκοντας να γίνουν σύμβολα. («Τότε

τα πράγματα έρχονται για να ομορφύνουν το λόγο σου

και να σε χα·ίδέψουν, διότι θέλουν να πάρεις μαζί σου το

κάθε σύμβολο, προσφέροντας το φτερό του με σκοπό να


σε υψώσει και να σε πάει κοντά στην αλήθεια. Τα πλού

τη του Λόγου ανοίγουν μόνο για σένα, γιατί το καθετί aποζητά να γίνει Λόγος, καθετί μελλοντικό aποζητά να

μάθει να μιλάει από σένα».) Αυτή είναι η εμπειρία μου

από την ποιότητα της έμπνευσης και είμαι σίγουρος πως

θα έπρεπε να γυρίσω χιλιάδες χρόνια πίσω για ν' ανα

καλύψω κάποιον που να έχει το δικαίωμα να πει πως κι

αυτός έχει αυτή την ίδια εμπειρία .

4

Για λίγες εβδομάδες παρέμεινα άρρωστος στη Γένοβα.

Ακολούθησε μια θλιμμένη άνοιξη στη Ρώμη, που υπέ

μεινα απλώς να περάσει, πράγμα που δεν ήταν και πολύ εύ

κολο. Κατά βάθος είχα αηδιάσει από αυτά τα μέρη, αρκετά

κενά για το δημιουργό του Ζαρατούστρα. Ωστόσο, αυτά τα

μέρη δεν τα διάλεξα εγώ. Προσπάθησα να ελευθερωθώ από

τα δεσμά τους και θέλησα να μεταφερθώ στην Ακουίλα, την

aντίμαχο της Ρώμης, μια και ιδρύθηκε από εχθρότητα προς

τη Ρώμη, όπως κι εγώ θα ιδρύσω μια μέρα μια τέτοια πόλη

τιμώντας έναν άθεο και εχθρό της εκκλησίας, ένα συγγενή

του Φρειδερίκου Β', του μεγαλύτερου απ' όλους τους Χοε

στάουνφεν. Όμως το πεπρωμένο μου με κυνηγούσε γιατί έ

πρεπε να επιστρέψω. Αποκαμωμένος από την αναζήτηση ε

νός aντιχριστιανικού μέρους, σταμάτησα ευχαριστημένος

στην Πιάτσα Μπαρμπερίνα. Είχα το φόβο μήπως βρεθώ και

στο παλάτι του Κιρινάλιου εκεί, καθώς έψαχνα να βρω ένα

ήσυχο δωμάτιο για ένα φιλόσοφο, αποφεύγοντας τις έντονες

μυρωδιές που κυκλοφορούσαν ολόγυρα. Εντούτοις, σε μια

λότζια, που υψώνεται πάνω από την πλατεία, όπου βλέπεις

όλη τη Ρώμη και όπου ακούγεται ο ήχος του σιντριβανιού ν'

162 ΦΡ.ΝΠΣΕ

αναβλύζει, έγραψα εκείνο το μοναχικό τραγούδι, το πιο μο

ναχικό απ' όσα έχουν γραφτεί μέχρι τώρα. Πρόκειται για το

«Τραγούδι της νύχτας».

Εκείνο τον καιρό είχα γοητευτεί από μια μελωδία ανέκ

φραστης μελαγχολίας που τριβέλιζε το νου μου: «Πεθαμένος

από αθανασία». Το καλοκαίρι, επιστρέφοντας στο ιερό ε

κείνο μέρος, όπου τα μάτια μου τα είχε αγγίξει η πρώτη λα

μπερή έκλαμψη της ιδέας του Ζαρατούστρα, μου ήρθε η έ

μπνευση και του δεύτερου βιβλίου. Δέκα μέρες ήταν αρκε

τές. Βέβαια, ούτε για το πρώτο ούτε και για το δεύτερο μέ

ρος του βιβλίου μου είχα εργαστεί αρκετά. Τον επόμενο χει

μώνα βρήκα τον τρίτο Ζαρατούστρα κάτω από τον ουρανό

της Νίκαιας, ένα διαφορετικό ουρανό, που για πρώτη φορά

έλαμψε μες στην ψυχή μου. Αυτό ήταν και το τέλος. Χρειά

στηκα περίπου ένα χρόνο να τελειώσω το βιβλίο. Πολλά μέ

ρη από τις κορυφές της Νίκαιας έμεναν για μένα ιερά, κα

θώς πέρασα εξαιρετικές στιγμές. Το πιο κρίσιμο κεφάλαιο

μάλιστα στον Ζαρατούστρα, το οποίο έχει τον τίτλο «Για τις

παλιές και τις καινούριες εντολές», το έγραψα αφού περπά

τησα τον τόσο κουραστικό δρόμο απ' το σταθμό ως το πανέ

μορφο Μαυριτανικό χωριό Έτγα, που συχνά επισκεπτό

μουν. Εκείνο τον καιρό η δημιουργική φαντασία ανάβλυζε

μέσα μου και το νευρικό μου σύστημα λειτουργούσε θαυμά

σια. Τότε το σώμα μου, ας μη μιλήσουμε για την ψυχή, ήταν

πλημμυρισμένο από έκσταση. Τότε ήταν που αρκετές φορές

με είδαν να χορεύω. Μερικές φορές ήμουν ικανός ν' ανεβαί

νω στα βουνά και να περπατάω εφτά κι οχτώ ώρες συνέχεια

χωρίς να κουράζομαι. Είχα πολύ καλό ύπνο, ήμουν αρκετά

γελαστός κι ένιωθα ακμαίος και γεμάτος υπομονετικότητα.

5

π έρα από τις δέκα μέρες που χρειάστηκαν για το δεύτε

ρο μέρος του Ζαρατούστρα, τα χρόνια που ξόδεψα για

τη δημιουργία του και ειδικά μετά τη συγγραφή του ήταν για

μένα χρόνια μεγάλης αθλιότητας. Η αθανασία στοιχίζει ακρι

βά και την πληρώνεις όσο ακόμα ζείς με αρκετούς θανάτους.

Πρόκειται για μια κατάσταση που εγώ την αποκαλώ εκδί

κηση του μεγαλείου. Πραγματικά, καθετί μεγάλο, μόλις έρ

θει στο τέλος του, επιστρέφει ξανά εναντίον του δημιουργού

του . Κι αυτό γιατί μόλις ολοκληρώσει το έργο ο δημιουργός,

εξασθενεί και δεν αντέχει πια να το υποφέρει, δεν μπορεί

να το αντικρίζει κατάματα. Να σε ακολουθεί ξοπίσω μια κα

τάσταση που ποτέ δεν κατάφερες να επιθυμείς, μια κατά

σταση που μ' αυτήν συνδέεται το ανθρώπινο ριζικό και να

είσαι υποχρεωμένος να σέρνεις πάνω σου όλο το βάρος του,

αυτό είναι η εκδίκηση του μεγαλείου.

Και μετά υπάρχει και κάτι άλλο. Είναι αυτή η φρικτή σιω

πή που νιώθεις να σε τριγυρίζει. Η ερημιά σου τότε τυλίγε

ται γύρω από εφτά πέπλα και τίποτε δεν μπορεί να τα δια

περάσει, αναζητάς ανθρώπους, χαιρετάς φίλους, αλλά και-


νούρια μοναξιά σε κυριεύει. Κανένα φιλικό βλέμμα. Στην

καλύτερη των περιπτώσεων το μόνο που μπορείς να συνα

ντήσεις είναι ένα είδος εξέγερσης. Την εξέγερση τη διέκρι

να σε διαφορετικά επίπεδα σε όλους όσοι με προσέγγισαν.

Φαίνεται ότι τίποτε δεν είναι πιο προσβλητικό από εκείνη τη

συμπεριφορά που το αποτέλεσμά της είναι να προκύπτει

ξαφνικά κάποια απόσταση.

Οι ευγενικές φύσεις που προτιμούν να ζήσουν χωρίς το αί

σθημα της εκτίμησης είναι σπάνιες. Υπάρχει βέβαια και κάτι

τρίτο. Πρόκειται για την παράδοξη ευπάθεια μιας επιδερμί

δας που γίνεται ευάλωτη ακόμα και στα πιο μικρά τσιμπήμα

τα, νιώθοντας κάποια αδυναμία σε όλα τα ασήμαντα πράγ

ματα. Η αιτία αυτού του φαινομένου φαίνεται πως βρίσκεται

στο υπερβολικό απόθεμα που υπάρχει στους αμυντικούς μη

χανισμούς που κάθε δημιουργική πράξη προϋποθέτει, ξεκι

νώντας από το πιο προσωπικό και βαθύ μέχρι το πιο ιδιαίτε

ρο, δηλαδή το είναι μας. Τότε οι μικροί αμυντικοί μηχανισμοί

θα λέγαμε ότι παραλύουν και παύουν ν' ανατροφοδοτούνται.

Έχω τη δύναμη ακόμα να δηλώσω ότι η χώνεψη τότε δεν

γίνεται κανονικά, ενώ παράλληλα σταματά κανείς ν' αγαπά

την κίνηση και γίνεται πιο ευαίσθητος στο κρύο και στα αι

σθήματα δυσπιστίας, μιας δυσπιστίας που σε πολλές περι

πτώσεις δεν είναι τίποτε άλλο από μια παραπλανητική αιτιο

λόγηση. Μια μέρα που βρέθηκα σε κάποια τέτοια κατάστα

ση, ένιωσα, πριν ακόμα με ειδοποιήσουν οι αισθήσεις μου,

να με πλησιάζει ένα κοπάδι από αγελάδες. Και τότε, χάρη σ'

αυτό το πλησίασμα, οι σκέψεις μου ηρέμησαν κι έγιναν πιο

ανθρώπινες. Πράγματι, οι αγελάδες μεταφέρουν τη δική

τους θερμότητα.

6

τ ο έργο αυτό είναι πραγματικά ιδιαίτερο. Ας αφή

σουμε κατά μέρος τους ποιητές. Πρώτη φορά ίσως

γίνεται ένα τέτοιο έργο που να περικλείει τόση δύναμη.

Η αντίληψή μου για το «διονυσιακό» έγινε σ' αυτό το

έργο μια πράξη υπέρλαμπρη. Όταν λογαριάσουμε σω

στά όλα τ' άλλα έργα των ανθρώπων, τότε δεν θ' ανακα

λύψουμε τίποτε άλλο από συμπτώσεις. Όταν εγώ έλεγα

πως ένας Γκαίτε ή ένας Σίλερ δεν θα μπορούσαν ποτέ ν'

ανασάνουν στο ύψος που ανάσαινα εγώ, μέσα σε μια α

τμόσφαιρα παθιασμένη, και λέγοντας ότι δίπλα στον

Ζαρατούστρα ο Δάντης είναι μόνο μια κοινή φυσιογνω

μία, ένας απλός πιστός και όχι κάποιος που δημιουργεί

την αλήθεια, ένα πνεύμα που κυβερνά τον κόσμο, ένα

πεπρωμένο - όταν σας είπα πως οι ποιητές στις Βέδες I

είναι ιερωμένοι, οι οποίοι δεν είναι άξιοι ούτε τα σαν-

δάλια του Ζαρατούστρα να δέσουν, όλα αυτά είναι τα

πιο μικρά και δεν δίνω το νόημα της απόστασης, της ου

ράνιας μοναξιάς όπου το έργο βασιλεύει και είναι ζω

ντανό!


Ο Ζαρατούστρα κατέχει πάντα το δικαίωμα να διακη

ρύσσει: «Ολόγυρα σχηματίζονται κύκλοι και ιερά σύνορα.

Όλο και πιο αργά ανεβαίνουν μαζί μου, σε συνεχώς πιο

ψηλά βουνά». Ακόμα κι αν συναντιόντουσαν το πνεύμα

και η καλοσύνη όλων των πνευμάτων μαζί, όλα αυτά δεν

θα ήταν σε θέση ν' αντικαταστήσουν το λόγο του Ζαρα

τούστρα. Η κλίμακα όπου ο Ζαρατούστρα ανεβαίνει είναι

ιλιγγιώδης και αυτός κοίταξε μακρύτερα, όντας ικανός να

προχωρήσει και πιο πέρα. Με κάθε του λέξη αντιφάσκει

ενώνοντας τα πράγματα σε μια καινούρια ενότητα. Ένα

πνεύμα που λέει συνεχώς «ναι» παρέχει και μια aντιλογία

συγχρόνως σε κάθε του πρόταση. Αναβλύζουν από την ί

δια πηγή και μάλιστα με μια αιώνια αβεβαιότητα, τα πιο

όμορφα αλλά και τρομερά πράγματα, οι πιο υψηλές και

χαμηλές δυνάμεις της ανθρώπινης φιiσης. Πριν απ' αυτόν

δεν γνο)ριζαν τι σημαίνει ύψος και βάθος και όσον αφορά

την αλήθεια, αυτήν τη γνώριζαν ακόμα λιγότερο. Στην α

ποκάλυψη αυτή δεν υπάρχει ούτε η παραμικρή λεπτομέ

ρεια που να την είχαν μαντέψει αυτοί που θεωρούνταν με

γάλα πνεύματα. Πριν από τον Ζαρατούστρα δεν υπήρχε

καμία σύνεση, καμία ψυχική αναζήτηση ή τέχνη του λόγου.

Και το πιο απλό, το πιο καθημερινό, μιλάει εδώ για aνή

κουστα πράγματα. Οι φράσεις ανατριχιάζουν από πάθος.

Η ευφράδεια έγινε μουσική, και στα μελλούμενα που κα

νένας δεν μπόρεσε να μαντέψει εξαπολύει κεραυνούς.

Εξαθλίωση και παιδικό παιχνίδι είναι ακόμα ο πιο δυνα

τός συμβολισμός που ανακαλύφθηκε μέχρι τώρα, αν παρα

βληθεί με την επιστροφή της γλώσσας στην εικόνα, τη με

γάλη φύση της. Δείτε πώς ο Ζαρατούστρα γνωρίζει να κα-


τεβαίνει προς τον καθένα και να tου μιλάει με καλοσύνη.

Κοιτάξτε με πόση φινέτσα προσβάλλει τους aντιπάλους

του τους ιερωμένους και υποφέρει μαζί τους απ' αυτούς

τους ίδιους. Κάθε στιγμή ο «υπεράνθρωπος» ξεπερνάει

τον άνθρωπο και ενσαρκώνει την υπέρτατη πραγματικότη

τα. Καθετί που οι άνθρωποι έχουν ονομάσει υψηλό και με

γάλο βρίσκεται σε απόσταση αβύσσου χαμηλότερα απ' αυ

τόν. Ο «αλκυώνειος» χαρακτήρας του, το ελαφρό πάτημα,

η πανταχού παρούσα μνησικακία και η αλαζονεία ουδέπο

τε υπήρξαν βασικά για το μεγαλείο του. Κι όμως, ο Ζαρα

τούστρα σ' αυτό το διάστημα που είναι απαραίτητο στο α

νάλαφρο αυτό περπάτημά του, σε όλα τα αντιφατικά

πράγματα βλέπει τον εαυτό του όπως πραγματικά είναι,

σαν ένα ανώτερο ανθρώπινο είδος.

Προσέξτε, λοιπόν, πώς διατυπώνει όλες αυτές τις σκέ

ψεις ο Ζαρατούστρα και τότε θα καταλάβετε, αν ψάχνε

τε για να βρείτε το ταίρι του.

Η ψυχή που διαθέτει την υψηλότερη σκάλα γι' αυτό

μπορεί να κατεβαίνει και χαμηλότερα,

η πιο ευρύχωρη ψυχή απ' όλες τις άλλες, αυτή που τρέ

χει μέσα στον ίδιο της τον εαυτό, που μπορεί να χάνει

και το δρόμο της και να περιπλανιέται αρκετά μακριά,

η ψυχή που έχει περισσότερες ανάγκες και ορμά με χα

ρά μες στο τυχαίο,

η ψυχή που θέλει να διεισδύσει μέσα στα μελλούμενα, η

ψυχή που επιδιώκει τη βούληση και την επιθυμία,

η ψυχή που απομακρύνεται από τον εαυτό της και που

ω.στόσο τον ξαναβρίσκει σε μεγαλύτερο κύκλο,


η πιο φρόνιμη ψυχή που η παρανοϊκότητά της μιλάει α

πίστευτα γλυκά,

η ψυχή που αγαπά μόνο τον εαυτό της και τα πάντα

μέσα της κινούνται όπως σε μια άμπωτη και παλίρροια.

Όμως αυτά είνα ι η προσωποποίηση του Διονύσου!

Ωστόσο, μια άλλη παρατήρηση οδηγεί στο ίδιο συμπέρα

σμα. Το ψυχολογικό πρόβλημα του Ζαρατούστρα είναι

ότι ο ίδιος αυτός ο μεγαλύτερος aρνητής του κόσμου

πραγματώνει αυτή την άρνηση σε όλα όσα έως τώρα λέ

γαμε ναι και που εντούτοις μπορεί να είναι η αντίφαση

ενός αρνητικού πνεύματος. Σαν κι αυτόν που σηκώνει

στους ώμους του την πιο βαριά μοίρα, φορτωμένος το

πεπρωμένο μιας αποστολής, και παραμένει παρ' όλα αυ

τά ο πιο ελαφρύς και aπόμακρος. Ο Ζαρατούστρα είναι

ένας χορευτής, όπως κάποιος που έχει την πιο σκληρή

κατανόηση της πραγματικότητας ή αυτός που βρήκε την

πιο «ιλιγγιώδη ιδέα», χωρίς να βρει καμία εναντίωση

στην ύπαρξη, αλλά ούτε και στην αιώνια επιστροφή αυ

τής της ύπαρξης. Αντίθετα μάλιστα βρήκε ακόμα ένα λό

γο για να ενσαρκώσει μια καθολική κατάφαση. «Το aτε

λεύτητο "Ναι και Αμήν"» ... «Σε όλες τις αβύσσους εγώ

σηκώνω ακόμα το ευλογημένο Ναι». Αυτό όμως είναι

και πάλι μια ιδέα του Διονύσου.

7

Μ ε τι γλώσσα θα εκφραστεί ένα τέτοιο πνεύμα όταν

συνομιλεί με τον εαυτό του; Με τη διάλεκτο του δι

θυράμβου ασφαλώς. Είμαι, λοιπόν, ο εφευρέτης του διθυ

ράμβου. Ας ακούσουμε τον Ζαρ~τούστρα να παραμιλάει

πριν από την αυγή. Μια τέτοια ευτυχία από σμαράγδι, τέ

τοια θεία τρυφερότητα, καμία γλώσσα δεν την είχε εκφρά

σει πριν από τη δική μου. Σ' έναν τέτοιο Διόνυσο, ακόμα

και η πιο βαθιά στενοχώρια μετατρέπεται σε διθύραμβο.

Θα σας φέρω ως παράδειγμα το «Τραγούδι της νύχτας»,

αυτό το αθάνατο παράπονο ενός ανθρώπου που η γήινη

φύση του και η περίσσεια φωτός και δύναμης που περι

κλείει τον καταδικάζουν να παύει ν' αγαπά.

Είναι νύχτα και ορίστε που ηχούν όλο και πιο δυνατά

όλες οι αναβλύζουσες πηγές. Όμοια και η ψυχή μου ανα

βλύζει!

Είναι νύχτα και ορίστε που τα τραγούδια όλων των ε

ρωτευμένων ξυπνούν και η ψυχή μου τραγουδά όμοια

σαν ένα τραyούδι ερωτευμένου!


Ένας ανεκπλήρωτος πόθος κρύβεται εντός μου. Ποιος

είναι αυτός ο πόθος που δυναμώνει την ένταση της φωνής

μου;

Ένας πόθος γεμάτος αγάπη κρύβεται μέσα μου και

γνωριΊ;,ει να μιλά τη γλώσσα της αγάπης.

Είμαι φως, αχ, γιατί να μην είμαι σκοτάδι; Η μοναξιά

μου είναι το φως που με περιστοιχι'ζει από παντού. Ας ή

ταν να μην ήμουν σκοτεινός σαν τη νυχτιά! Τότε θα μπο

ρούσα να βυζάξω από το μαστό του φωτός! Θα μπορού

σα τότε να ευλογήσω κι εσάς μικρά σπινθηροβόλα άστρα,

φωτεινά σκουλήκια που λαμπυριΊ;,ετε ψηλά, και θα ήμουν

ευτυχισμένος για τη λαμπρή σας προσφορά!

Όμως ζω μέσα στο δικό μου φως και γεύομαι τις φλό

γες που βγαίνουν απ' το ίδιο μου το σώμα. Δεν γνωριΊ;,ω

την ευτυχία εκείνου που κλέβει από τους άλλους και σκέ

φτομαι πως η κλοπή θα παρέχει πιο μεγάλη ικανοποίηση

απ' την κατάκτηση.

Αυτή είναι η φτώχεια μου, ότι το χέρι μου ποτέ δεν aπο

κάμει να χαρί'ζ,ει. Αυτός είναι ο φθόνος μου, ν' αντικρι'ζ,ω

μάτια που προσμένουν και τις νύχτες φεγγοβολάνε.

Ω ευτυχία όλων των δωρητών! Ω σκίασμα του ήλιου

μου! Ω επιθυμία της επιθυμίας! Ω πείνα άπληστη στον

κορεσμό!

Παίρνουν από τα χέρια μου, όμως αγγιΊ;,ω καθόλου την

ψυχή σας; Υπάρχει μια διάσταση ανάμεσα στο δίνω και το

παίρνω. Και αυτό το χάσμα πρέπει να γεφυρωθεί. Μια πεί

να μεγαλώνει μέσα απ' την ομορφιά μου. Επιθυμώ να πο

νέσω αυτούς που φωτίζω, θέλω να τα αρπάξω όλα από

τους δωρητές μου. Έτσι είμαι έτοιμος για αδικία.


Μια τέτοια εκδίκηση σκέφτεται η πληρότητά μου, τέ

τοια πονηριά πηγάζει από τη μοναξιά μου. Η ευδαιμονία

που ένιωσα προσφέροντας, πέθανε με τα δώρα, η αρετή

κουράστηκε από την πληθωρικότητα του εαυτού της.

Όποιος πάντα χαριΊ;ει, κινδυνεύει να χάσει την ντροπή

του, κι όποιος πάντα μοιράζει, τα χέρια του θα ροζιά

σουν από το πολύ σκόρπισμα.

Τα μάτια μου δεν βουρκώνουν πια από τις ικεσίες και

το χέρι μου έγινε πολύ σκληρό για τα τρεμάμενα χέρια.

Πού πήγανε τα δάκρυα των ματιών μου και η τρυφερό

τητα της καρδιάς μου; Ω μοναξιά όλων των δωρητών! Ω

σιγή όλων εκείνων που φωτίζουν.

Ήλιοι πολλοί, σε κυκλική τροχιά μέσα στον κενό χώρο,

συνομιλούν με το φως τους σε ό,τι είναι σκοτεινό, ενώ σ'

εμένα σιωπούν.

Ω τέτοια είναι η εχθρότητα του φωτός σε καθετί που

λάμπει. Και κινείται χωρίς οίκτο στις τροχιές του.

Άδικος με ό, τι φωτίζει μέσα απ' την καρδιά, ψυχρός με

τους ήλιους, γιατί έτσι ταξιδεύει κάθε ήλιος.

Σαν καταιγίδες προσπερνούν οι ήλιοι τις τροχιές τους,

ακολουθώντας την αδυσώπητη θέλησή τους. Αυτή είναι

και η παγωνιά τους.

Μόνο εσείς, σκοτεινά πλάσματα, είστε εκείνοι που εξα

σφαλίζετε θέρμη από το φέγγος! Ω, ίσως θα είστε οι πρώ

τοι που θα πιείτε το γάλα και τη δροσιά από το στήθος

του φωτός!

Αχ, ο πάγος με περιτριγυρίζει, και το χέρι μου καίγεται

πάνω στον πάγο, αχ, μια δίψα με καίει μέσα μου και λα-

χταράει τη δι~ή σας δίψα.


Είναι νύχτα κι εγώ πρέπει να είμαι το φως! Και είναι

του σκοταδιού η δίψα και η μοναξιά!

Είναι νύχτα κι ο πόθος αναβλύζει μέσα μου σαν πηγή

που θέλει να μιλήσει.

Είναι νύχτα και ορίστε που ακούγονται δυνατότερα ό

λες οι κελαρυστές πηγές. Όμοια και η ψύχή μου είναι μια

πηγή που κελαρύζει!

Είναι νύχτα και να που aντηχούν πιο δυνατά τα τρα

γούδια των αγαπημένων εραστών και με τον ίδιο τρόπο η

ψυχή μου τραγουδά!»

8

τέτοια πράγματα δεν έχουν ξαναγραφτεί ποτέ και

κανένας δεν βρέθηκε να τα νιώσει ούτε και να τ' α

ντέξει. Μονάχα ένας Θεός μπορεί να υποφέρει έτσι, κι

αυτός είναι ο ΔιόνυσΌς. Μονάχα από την Αριάδνη θα

μπορούσε να δοθεί απάντηση σ' έναν τέτοιο διθύραμβο

της μοναξιάς των ήχων. Ποιος όμως, εκτός από μένα,

γνωρίζει ποια είναι η Αριάδνη; Κανένας δεν θα μπορού

σε να βρει το κλειδί γι' αυτά τα μυστήρια.

Και μάλιστα έχω την αμφιβολία αν είδε κανείς κάποιο

μυστήριο σ' αυτά.

Ο Ζαρατούστρα όρισε την αποστολή του με αυστηρό

τητα που μοιάζει με τη δική μου.

Σ' αυτό το θέμα δεν πρέπει ν' aπατηθεί κανένας. Επι

δοκιμάζει μέχρι το σημείο να δικαιώνει aπολυτρώνοντας

το παρελθόν.

Τριγυρνώ ανάμεσα στους ανθρώπους όπως τριγυρίζω

ανάμεσα στα συντρίμμια του μέλλοντος, ενός μέλλοντος

που εγώ μπορώ να δω.

174 ΦΡ.ΝΙτΣΕ

Και δεν φιλολογώ τώρα. Το μόνο που θέλω είναι να ε

νώσω, με το λόγο και τη στάση, σ' ένα σύνολο αυτό που

είναι απόσπασμα, μυστήριο και φοβερή σύμπτωση.

Με ποιον άλλο τρόπο θα μπορούσα ν' aντέξω την αν

θρώπινη ύπαρξή μου, αν ο ποιητής άνθρωπος δεν ήταν

και προφήτης χρησμών, αλλά και λυτρωτής από τις συ

μπτώσεις;

Η λύτρωση από το παρελθόν. Το να είναι δηλαδή κα

νείς ικανός να φτιάξει από τα «ήδη υπάρχοντα» όσα «θα

έπρεπε να υπάρχουν», έστω κι αυτό μόνο θα μπορούσα

να το ονομάσω λύτρωση.

Σ' ένα άλλο σημείο ο Ζαρατούστρα καθορίζει με με

γάλη απλότητα αυτό που γι' αυτόν θα μπορούσε να ση

μαίνει η έννοια «άνθρωπος» - όχι σαν αντικείμενο αγά

πης και συμπόνιας, γιατί ο Ζαρατούστρας υποφέρει α

φάνταστα για τον άνθρωπο. Δεν αποτελεί τίποτε άλλο γι'

αυτόν παρά μια άμορφη ύλη, μια σκληρή πέτρα που έχει

ανάγκη να σμιλευτεί απ' το χέρι του γλύπτη.

Να μην επιθυμώ πια τίποτε άλλο και να μην εκτιμώ. Ω,

ας με εγκατέλειπε αυτή η μεγάλη κούραση! Και στη γνώ

ση αντιλαμβάνομαι μόνο τη δημιουργική μου βούληση

και την ικανοποίηση της πραγμάτωσης. Κι αν υπάρχει α

θωότητα στην αναζήτησή μου, αυτό συμβαίνει γιατί μέσα

μου υπάρχει η βούληση της δημιουργικότητας.

Η βούλησή μου με απομακρύνει από τον Θεό και απ'

όλους τους θεούς. Πραγματικά, τι θα είχε να δημιουργή

σει η θέληση αν τα έκαναν όλα οι θεοί;


Όμως ως προς τον άνθρωπο με έλκει ξανά ο διακαής

μου πόθος για δημιουργία, όπως ακριβώς οδηγείται η

σφύρα από την πέτρα.

Αχ, άνθρωποι εσείς, στην πέτρα aποκοιμιέται μια εικό

να, η εικόνα όλων των εικόνων! Και τι κρίμα που πρέπει

ν' aποκοιμιέται στην πιο σκληρή κι απότομη πέτρα.

Τώρα όμως το σφυρί μου χτυπάει με λύσσα στα πέτρι

να τείχη αυτής της φυλακής και απ' την πέτρα ανασύρο

νται αστραπές! Όμως εμένα τι με νοιάζει;

Το άγαλμα αυτό θέλω ν' aποτελειώσω, όποιο κι . αν εί

ναι το κόστος του, γιατί με επισκέφθηκε μια σκιά. Το πιο

γλυκό απ' όλα τα πράγματα και το πιο ελαφρύ ήρθαν μια

μέρα να με συναντήσουν.

Σαν μια σκιά η ομορφιά του υπεράνθρωπου ήρθε να με

συναντήσει. Τι σημασία μπορούν να έχουν για μένα πια

οι θεοί;

Θέλω να τονίσω ακόμα την εξής άποψη, παίρνοντας α

φορμή από τα πιο πάνω: μια διονυσιακή αποστολή απαι

τεί πάνω απ' όλα ένα δυνατό σφυρί, την αίσθηση της η

δονής και της καταστροφής.

Αυτή η αποστολή πρέπει να λέει: «Ω δημιουργοί, γίνε

τε σκληροί». Πρέπει κανείς να σιγουρευτεί πως όλοι οι

δημιουργοί είναι σκληροί. Να, λοιπόν, τα χαρακτηριστι

κά της διονυσιακής φύσης.

ΠΕΡ ΑΝ ΤΟΥ ΚΑΛΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΚΟΥ

Προοίμιο μιας φιλοσοφίας για το μέλλον

1

Για τα επόμενα εκατό χρόνια είχα ένα απαιτητικό

χρέος, το οποίο ήταν αυστηρά προδιαγραμμένα.

Όταν είχα πια ολοκληρώσει το θετικό μέρος του βιβλίου

μου και έπρεπε να συνεχίσω στο υπόλοιπο μισό, στο αρ

νητικό -στη θεωρία και την πράξη δηλαδή της αναθεώ

ρησης των σημερινών αξιών- τότε ήταν που άρχισε και η

μεγάλη μάχη, μια παρόρμηση να παρθεί μια απόφαση.

Έπρεπε ν' αναζητήσω συμμαχίες με ρωμαλέους αν

θρώπους, οι οποίοι θα μου έτειναν το χέρι στο έργο της

καταστροφής. Από τότε όλα τα κείμενά μου έμοιαζαν με

δολώματα.

Βέβαια, ίσως φάνηκα και πιο επιδέξιος απ' όλους τους

άλλους στο ψάρεμα. Ωστόσο, αν δεν τα κατάφερα να

πιάσω αρκετά ψάρια, σ' αυτό δεν φταίω εγώ, αλλά το γε

γονός ότι δεν υπήρχαν καθόλου ψάρια.

2

τ ο βιβλίο αυτό που γράφτηκε στα 1886 αποτελεί μια

κριτική στο μοντερνισμό, στη μοντέρνα επιστήμη

και τέχνη, κι επίσης δεν είναι αδύνατο ν' αποτελεί και

μια κριτική στη μοντέρνα πολιτική. Ακόμα, αποτελεί και

οδηγό προς έναν aντιθετικό τύπο, που γίνεται τόσο ελά

χιστα μοντέρνος, παραμένοντας όμως ένας τύπος με aρι

στοκρατικότητα και αποδοχή. Εξετάζοντάς το μ' αυτό το

βλέμμα, το βιβλίο μου είναι ένα σχολείο ευγένειας με

την πιο επαναστατική και πνευματική έννοια του όρου

που απέκτησε ποτέ η λέξη «ευγένεια». Πρέπει να είναι

κανείς πολύ θαρραλέος για να μπορέσει να οδηγηθεί σε

μια τέτοια αιτιολόγηση, και πραγματικά δεν θα πρέπει

να γνωρίζει τι σημαίνει φόβος. Όλα τα πράγματα για τα

οποία η εποχή μας θεωρεί περήφανο τον εαυτό της αντι

μετωπίζονται και από την αντίθετη πλευρά. Εγώ σε όλα

αυτά βλέπω την ένδειξη κακών τρόπων ή περίπου κα

κών. Παραδείγματος χάρη, μπορώ ν' αναφέρω την περί

φημη «αντικειμενικότητα», τη «συμπόνια για καθετί που

υποφέρει», «την ιστορική διάσταση» με τη δουλοπρέπειά


της προς τα αλλότρια γούστα και, τέλος, το «επιστημονι

κό πνεύμα».

Αν αναλογιστείτε πως αυτό το βιβλίο εμφανίστηκε με

τά την έκδοση του Ζαρατούστρα, μαντεύετε ίσως και κά

τω από τι τρόπο ζωής συνελήφθη. Το βλέμμα μου που εί

χε κακοσυνηθίσει να βλέπει τα πράγματα από πολύ μα

κριά, γιατί ο Ζαρατούστρα είναι πιο πρεσβύωπας κι από

τον τσάρο, υποχρεώθηκε σ' αυτό το βιβλίο να ρίξει τους

τόνους και να εξετάσει από πιο κοντά την εποχή και τα

γεγονότα της. Θα παρακολουθήσετε ακόμα ότι έχω πα

ραλείψει όσα σχετίζονται με τη μορφή και τα ένστικτα

για τη δημιουργία ενός Ζαρατούστρα. Πρωταρχικά βρί

σκουμε εκεί τη λεπτότητα της μορφής και των προθέ

σεων, ενώ η ψυχολογία χρησιμοποιείται με θεληματική

τραχύτητα και ωμότητα, ενώ δεν μπορείτε να βρείτε την

παραμικρή λέξη καλοσύνης σ' αυτό το βιβλίο.

Τέτοιου είδους βιβλία ανανεώνουν τον αναγνώστη.

Ποιος, όμως, θα μπορούσε να γνωρίζει την ανανέωση

που χρειάζεται ένα τέτοιο ξόδεμα καλοσύνης σαν αυτό

που υπάρχει μέσα στον Ζαρατούστρα; Και να μη μιλήσω

ως θεολόγος.

Προσέξτε με καλά γιατί δεν μου προκύπτει συχνά να

μιλήσω ως θεολόγος - καθώς ο ίδιος ο Θεός με τη μορφή

φιδιού ξαπλώθηκε κάτω απ' το δέντρο της Γνώσης όταν

τέλειωσε το έργο του. Αναπαυόταν έτσι γιατί ήταν Θεός

και οτιδήποτε είχε δημιουργήσει ήταν άψογο. Ο διάβο

λος είναι απλώς η εβδομαδιαία αργία του Θεού, την έ

βδομη μέρα.

Η ΓΕΝΕΑΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ

Ένας πολεμικός λόγος

τ α τρία δοκίμια που αποτελούν αυτή τη Γενεαλογία σχε·

τίζονται με την έκφραση, την πρόθεση και την τέχνη της

θεατρικής έκπληξης, ό,τι πιο φοβερό γράφτηκε μέχρι τώρα.

Ο Διόνυσος, όπως είναι γνωστό, είναι ο Θεός του σκότους.

Κάθε φορά που μια νέα αρχή πρέπει να οδηγήσει σε εσφαλ

μένο δρόμο, ψυχρό, επιστημονικό και ίσως ειρωνικό, είναι

μια αρχή σκόπιμα εντυπωσιακή, μια αρχή εσκεμμένα ανα

βλητική. Σταδιακά, περισσότερη ανησυχία και μερικές α

στραπές ξεσκίζουν τον ορίζοντα. Τότε, μουγκρίζοντας υπό

κωφα, πλησιάζουν από μακριά πολύ δυσάρεστες αλήθειες,

έως τη στιγμή που μια θύελλα ξεσπά και όλα οδηγούνται

μπροστά στη σκηνή. Τέλος, ανάμεσα σε τρομερές εκρήξεις,

μια καινούρια αλήθεια αρχίζει να φέγγει μέσα απ' τα σύννε·

φα. Η αλήθεια αυτή του πρώτου κειμένου οδηγεί στην ψυχο

λογία του χριστιανισμού. Μας λέει δηλαδή ότι ο χριστιανι

σμός εκπορεύεται από το πνεύμα της μνησικακίας και όχι,

όπως νομίζουν, από το πνεύμα που εκφράζει μια αντίδραση

εναντίον της κυριαρχίας των ευγενών αξιών.

182 ΦΡ. ΝΠΣΕ

Το δεύτερο κείμενο διαπραγματεύεται το θέμα της ψυ

χολογίας της συνείδησης που δεν είναι, όπως θεωρούν

μερικοί, «η φωνή του Θεού που μιλάει μέσα μας», αλλά

αντίθετα ένα ένστικτο σκληρότητας που επιστρέφει προς

τα μέσα, αφού δεν μπορεί να ξεσπάσει. Στο βιβλίο αυτό

η τραχύτητα εμφανίζεται για πρώτη φορά ως ένα από τα

πιο πρωταρχικά και αναγκαία θεμέλια του πολιτισμού.

Όσο για το τρίτο θέμα, αυτό αναλύει τον τρόπο που το ι

δανικό του aσκητισμού κατόρθωσε να γίνει τόσο φοβερά

δυνατό, αν και αρχικά βλαβερό, αφού δεν είναι παρά έ

νας πόθος θανάτου από ένα ιδανικό παρακμής. Αυτός

εκφράζει ότι ο ιερέας δεν αντλεί τη δύναμή του στο ότι

πίσω του στέκεται ο Θεός, αλλά από δικό του λάθος πιο

πολύ, γιατί το ιδανικό του aσκητισμού υπήρξε τώρα το

μοναδικό και είχε μείνει χωρίς κανέναν ανταγωνιστή. Κι

αυτό επειδή «Ο άνθρωπος προτιμά να επιδιώκει το μηδέν

παρά να μην επιδιώκει τίποτε». Προπάντων επειδή αυτό

που έλειπε πριν τον Ζαρατούστρα ήταν ένα αντι-ιδανι

κό. Με κατανόησαν; Είναι τρεις μελέτες ολοκληρωμένες

στην προκαταρτική τους μορφή, γραμμένες από έναν ψυ

χολόγο που σκοπεύει να μεταμορφώσει όλες τις αξίες.

Αυτό το βιβλίο κλείνει μέσα του την πρώτη ψυχολογία

του ιερέα.

ΤΟ Λ ΥΚΟΦΩΣ ΤΩΝ ΕΙΔΩΛΩΝ

Πώς φιλοσοφεί κανείς με το σφυρί

1

τ ο βιβλίο αυτό, που δεν υπερβαίνει τις εκατόν πενή

ντα σελίδες, σε ύφος χαρούμενο και μαζί μοιραίο,

σαν ένας διάβολος που γελάει , γράφτηκε σε τόσο λίγες

μέρες που δεν τολμώ ν' αποκαλύψω. Ξεχωρίζει απ' όλα

τα μεγάλα βιβλία . Πράγματι, δεν υπάρχει άλλο καλύ·τε

ρο , με μεγαλύτερη ουσία, ανεξαρτησία και επαναστατι

κότητα, με περισσότερη μνησικακία. Αν θέλει κανείς να

διαμορφώσει μια σύμφωνη γνώμη σχετικά με το αναπο

δογύρισμα όπου βρίσκονταν όλα τα πράγματα πριν από

μένα, πρέπει να ξεκινήσει να διαβάζει αυτό το βιβλίο.

Τα είδωλα που αναφέρονται στον τίτλο του έργου μου

δεν είναι παρά αυτό που σήμερα ονόμαζαν «αλήθεια».

Και ο τίτλος, Το λυκόφως των ειδώλων, στην κυριολεξία

σημαίνει πως έρχεται το τέλος της παλιάς αλήθειας.

2

Σ την πραγματικότητα δεν υπάρχει κανένα «ιδανικό»

που το κείμενο αυτό να μην προσεγγίζει. τι διακρι

τικός ευφημισμός, πραγματικά, αυτή η επιλογή ρήματος:

προσεγγίζει. Γιατί δεν προσεγγίζει μόνο τα αιώνια είδω

λα αλλά και όλα τα νέα, τα νεότερα δηλαδή και τα πιο α

δύναμα με αφορμή την ηλικία τους. Όπως για παράδειγ

μα, τις «μοντέρνες ιδέες». Ανάμεσα στα δέντρα φυσάει

ένας ορμητικός άνεμος και οι καρποί πέφτουν απ' όλες

τις μεριές. Είναι οι αλήθειες. Πρόκειται για ένα ξόδεμα

ενός άφθονου φθινοπώρου. Σκοντάφτουμε πάνω σε αλή

θειες, ίσως και να βαδίζουμε πάνω σε μερικές νεκρές

απ' τις πολλές που υπάρχουν, ό,τι όμως έρχεται στα χέ

ρια μας δεν είναι κάτι για το οποίο μπορεί κανείς ν' αμ

φιβάλλει, αλλά αποφασίζεται στην πορεία . Μονάχα εγώ

ο ίδιος έχω το μέτρο της αλήθειας και μόνο εγώ μπορώ

να κρίνω θετικά.

Θαρρείς και μια άλλη συνείδηση -ήρθε και κούονιασε

μέσα στα σπλάχνα μου, λες και η θέληση άναψε μέσα

μου μια φλόγα για να φωτίσει εκείνη τη μεριά που πάνω


της γλιστρούσε μέχρι τώρα η συνείδηση του δρόμου της

αρετή ς.

Με όλη μου τη σοβαρότητα διακηρύττω ότι κανένας

πριν από μένα δεν γνώριζε το δρόμο της aρετής, το δρό

μο που οδηγεί στα ύψη. Έπρεπε να παρουσιαστώ εγώ

για να κατορθώσουν οι άνθρωποι ν' αποκτήσουν και πά

λι ελπίδες, προορισμούς, νέους δρόμους που οδηγούν σ'

έναν πολιτισμό που εγώ χάραξα.

3

Μόλις τέλειωσα το κείμενο που προανέφερα, χωρίς

ούτε ένα διάλειμμα, έπεσα στη συγγραφή της Με

ταμόρφωσης μ' ένα αίσθημα κυρίαρχης περηφάνιας που

δεν είχε προηγούμενο, σίγουρος πάντα για την αθανασία

μου και χαράζοντας επανειλημμένα σημάδια πάνω σε

πλάκες από χαλκό. Ήμουν σίγουρος για το πεπρωμένο.

Ο πρόλογος τελείωσε στις 3 Σεπτεμβρίου του 1889.

Εκείνο το πρωί, με το που τέλειωσα το γράψιμο, βγήκα

για περπάτημα στον καθαρό αέρα και βρέθηκα μπροστά

στην πιο όμορφη μέρα απ' όσες μου είχε χαρίσει η Οτ εν

Γκαντίν: μια ατμόσφαιρα πεντακάθαρη, διάφανη, με

πορφυρά χρώματα που περιείχαν όλες τις αντιθέσεις,

μεταξύ πάγου και μεσημεριάτικου πορτοκαλί χρώματος.

Στις 20 Σεπτεμβρίου έφυγα από το Σιλς Μαρία γιατί με

καθυστέρησαν οι πλημμύρες - είχα μείνει , άλλωστε, ο

μοναδικός φιλοξενούμενος αυτού του θαυμαστού τόπου

που η ευγνωμοσύνη μου θέλει να του δωρίσει μια αθάνα

τη ονομασία. Ξεκίνησα ένα ταξίδι γεμάτο περιπέτειες,

που λίγο έλειψε να πληρώσω μΕ τη ζωή μου μΕσα σ' εκεί-


νους τους τόπους που είχαν πλημμυρίσει, και κάποτε έ

φτασα στο Κόμο. Στις 21 Σεπτεμβρίου το απόγευμα βρι

σκόμουν στο Τορίνο, που είναι το μοναδικό μέρος που

χαρίζει την ισορροπία. Από εκείνο τον καιρό το Τορίνο

έγινε και ο τόπος διαμονής μου. Νοίκιασα το ίδιο σπίτι

που είχα νοικιάσει και την προηγούμενη άνοιξη στην ο

δό Αλμπέρτο Κάρλο αριθμός 6, στον τρίτο όροφο. Αυτό

το σπίτι βρισκόταν απέναντι από το επιβλητικό ανάκτο

ρο του Καρνιάτο, όπου γεννήθηκε ο Βιτόριο Εμανουέλε.

Από το παράθυρο μπορούσα να δω την πλαγιά του Κάρ

λο Αλμπέρτο και πιο πέρα τους μακρινούς λόφους. Χω

ρίς ν' αναπαυτώ ούτε στιγμή, ξανάρχισα τη δουλειά.

Μου είχε απομείνει μόνο το τελευταίο τέταρτο του έρ

γου. Στις 30 Σεπτεμβρίου, την έβδομη μέρα, την ημέρα της ανάπαυσης του Κυρίου, μεγάλη νίκη: ένας aργόσχο

λος θεός τριγυρνά στις όχθες του Πάδου. Την ίδια μέρα

έγραψα και τον πρόλογο στο Λυκόφως των ειδώλων.

Ασχολήθηκα με τη διόρθωση των δοκιμίων όλο τον Σε

πτέμβριο.

Για πρώτη φορά ζούσα ένα τέτοιο φθινόπωρο και δεν

πίστευα αληθινά ότι θα μπορούσε να συμβεί κάτι τέτοιο

πάνω στη γη. Σαν ν' αναπολώ κάποιον όπως ο Κλοντ Λο

ρέν που βαδίζει στ' άπειρο κάθε μέρα με την ίδια ακατά

βλητη τελειότητα.

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΒΆΓΚΝΕΡ

Ένα πρόβλημα μουσικής

1

Γ ια να μπορέσει κανείς ν' αντιληφθεί αυτό το κείμε

νο, πρέπει νοιάζεται για τη μοίρα της μουσικής, ό

πως πονάει και νοιάζεται για μια ανοιχτή πληγή. Όταν

εγώ πονάω για ·τη μοίρα της μουσικής, από τι άραγε πο

νάω; Πονάω επειδή η μουσική έχει χάσει τις ριζοσπαστι

κές της αρετές και τον καταφατικό της χαρακτήρα. Πο

νάω γιατί έπαψε πια να είναι η φλογέρα του Διονύσου.

Όταν κάποιος θεωρεί τη μουσική δική του υπόθεση,

προσωπικό του πάθος, τότε θα δει πως το κείμενο αυτό

είναι γεμάτο σεβασμό και ότι μέσα του περικλείει μια

μεγάλη επιείκεια. Η χαρούμενη διάθεση και η καλοπρο

αίρετη ειρωνεία κάποιου για τον εαυτό του -rίdendo

dίcere severum, όπου το verum dίcere θα δικαιολογούσε

κάθε ωμότητα-, αυτό είναι γνήσιος aνθρωπισμός. Ποιος

θα μπορούσε ν' αμφιβάλλει πως δεν θα μπορούσα, σαν

παλιός πυροβολητής, να στήσω f-γώ τα βαριά κανόνια

190 ΦΡ.ΝΠΣΕ

μου; Στην περίπτωση όμως αυτή τα πιο κρίσιμα επιχειρή

ματα τα κράτησα για τον εαυτό μου. Τον Βάγκνερ τον

λάτρεψα.

Επιθυμώντας, τέλος, να εργαστώ ανάλογα με το χρέος

μου, πρέπει να επιτεθώ σ' έναν «άγνωστο» που κανένας

δεν θα μπορούσε να τον μαντέψει εύκολα. Έχω πολλούς

αγνώστους ακόμα να ξετρυπώσω για ν' αρχίσω ν' ανα

καλύπτω έναν Καλιόστρο στο χώρο της μουσικής. Και

πρώτα απ' όλα πρέπει να επιτεθώ στο γερμανικό έθνος,

το τόσο οκνηρό και φτωχό σε ένστικτα, αλλά αρκετά τί

μιο σε γούστο. Ένα έθνος που εξακολουθεί να τρέφεται

με αντιθέσεις και όρεξη, κατορθώνοντας, χωρίς να επι

βαρύνεται στομαχικά, να καταβροχθίζει την «πίστη», τη

«χριστιανική αγάπη», αλλά και τον αντισημιτισμό και τη

θέληση της δύναμης (τη θέληση της αυτοκρατορίας), α

κόμα και την αγάπη των ταπεινών. Τόση αδυναμία να

τοποθετηθεί μεταξύ των αντιθέσεων. Αυτή η στομαχική

ουδετερότητα και ο αλτρουισμός του πυλωρού, αυτή η

σωστή αίσθηση του γερμανικού ουρανίσκου που δίνει τη

δυνατότητα στον καθένα να τα βρίσκει όλα νόστιμα - α

ναμφίβολα οι Γερμανοί είναι ιδεαλιστές. Την τελευταία

φορά που επισκέφθηκα τη Γερμανία βρήκα τη γερμανική

αισθητική ν' απονέμει δίκαιο στον Βάγκνερ και στη Σάλ

πιγγα του Σίκιγκεν. Είδα επίσης με τα μάτια μου στη

Λειψία να ιδρύουν ένα σύλλογο Λιστ για να τιμήσουν

τον μαέστρο Ερρίκο Σουτς, ένα μουσικό από τους πιο

aυθεντικούς Γερμανούς και όχι ένα «Γερμανό της Αυτο

κρατορίας».

Επαναλαμβάνω πως είδα να ιδρύουν μια εταιρεία για


να τιμήσουν τον Ερρίκο Σουτς, που είχε σκοπό της την

καλλιέργεια και την εξάπλωση της εκκλησιαστικής μου

σικής στο ρυθμό του Λιστ. Αναμφίβολα οι Γερμανοί εί

ναι ιδεαλιστές.

2

π αρ' όλα αυτά, τίποτε δεν μπορεί να με εμποδίσει να

γίνω αδυσώπητος ξεστομίζοντας στους Γερμανούς

μερικές τσουχτερές αλήθειες. Ποιος άλλος άραγε εκτός

από μένα θα μπορούσε να το κάνει αυτό; Θέλω εδώ να

μιλήσω για την aσέβειά τους μπροστά στην ιστορία.

Πραγματικά, οι Γερμανοί ιστορικοί δεν έχουν την πλα

τιά θεώρηση για την πορεία και τις αξίες του πολιτισμού,

αλλά επειδή όλοι μαζί δεν έχουν καμία σταθερότητα πά

νω στα θέματα της πολιτικής ή της εκκλησίας, έχουν

φτάσει στο σημείο ν' aπεμπολούν όλες αυτές τις καθόλι

κές απόψεις. Ως πρωταρχικός όρος γι' αυτούς είναι να

είναι κανένας Γερμανός, ν' ανήκει δηλαδή στη φυλή, και

μόνο τότε του επιτρέπουν να μιλάει για όλες τις αξίες

και όλες τις αντι-αξίες της ιστορίας, και συνεπώς να τις

προσδιορίζει κιόλας. Η έννοια «Γερμανός» αποτελεί ένα

επιχείρημα, πρόκειται για ένα αξίωμα, και ιστορικά οι

Γερμανοί αντιπροσωπεύουν την «ηθική τάξη», ενώ σε

σύγκριση με το ίmperίum Romanum είναι φορείς της ε·

λευθερίας. Αυτοί αποκατέστησαν την ηθική τάξη, την

194 ΦΡ.ΝΠΣΕ

«κατηγορική προσταγή» σε σύγκριση με το δέκατο ό

γδοο αιώνα. Και βέβαια υπάρχει ένας τρόπος να γράφε

ται η ιστορία, όπως υπάρχει και η ιστοριογραφία της Αυ

λής και ο κύριος φον Τράιτσκε ο οποίος δεν κοκκινίζει

καθόλου σχετικά μ' αυτό το θέμα. Τώρα τελευταία βέ

βαια μια γνώμη ενός ανόητου, μια φράση ενός Σουάβου

ειδήμονα της αισθητικής (που ευτυχώς πέθανε), έκανε το

γύρο των εφημερίδων σαν μια αλήθεια την οποία κάθε

Γερμανός πρέπει ν' αποδεχτεί: «Η Αναγέννηση καί η

Μεταρρύθμιση αλληλοσυμπληρώνονται: και οι δυο μαζί

αποτελούν την αισθητική και ηθική αναγέννηση».

Ακούγοντας τέτοιες φράσεις, χάνω την υπομονή μου

και αισθάνομαι ζωηρή επιθυμία νιώθοντας την υποχρέω

ση να πω σε όλους τους Γερμανούς όλα όσα βαραίνουν

τη συνείδησή τους.

Οι Γερμανοί εδώ και τέσσερις αιώνες ευθύνονται για

όλα τα εγκλήματα που έγιναν σε βάρος του πολιτισμού.

Κι αυτό οφείλεται στη μεγάλη τους δειλία μπροστά στην

πραγματικότητα, που δεν είναι παρά δειλία η οποία πη

γάζει από την έλλειψη ειλικρίνειας που τους έγινε ενστι

κτώδης λόγω του «ιδεαλισμού τους». Οι Γερμανοί στέρη

σαν την Ευρώπη από τη συγκομιδή της τελευταίας επο

χής, της εποχής της Αναγέννησης, διαστρεβλώνοντας αυ

τή την έννοια σε μια στιγμή που οι αξίες της αποδοχής

και της κατάφασης είχαν νικήσει εξασφαλίζοντας το

μέλλον και κλείνοντας μέσα τους όλες τις δυνάμεις της

ζωής, αφού είχαν παλέψει εναντίον των δυνάμεων της

παρακμής. Ο μοιραίος αυτός καλόγερος, ο Λούθηρος, α

ποκατέστησε την εκκλησία και το χριστιανισμό την ώρα


που πλησίαζε στο θάνατο, πράγμα που είναι χίλιες φο

ρές χειρότερο. Ναι, μάλιστα, το χριστιανισμό, αυτή την

άρνηση της θέλησης για i'η ζωή, που μεταμορφώθηκε σε

θρησκεία.

Ο Λούθηρος, ο aσκητικός αυτός καλόγερος, ακριβώς

λόγω της αδυναμίας του επιτέθηκε κατά της εκκλησίας,

πράγμα που είχε ως αποτέλεσμα να την αποκαταστήσει.

Οι καθολικοί καθιέQωσαν γιοοτές ποος τιμήν του και

μάλιστα συνέθεσαν θεατρικά έργα γι' αυτόν, τα Μυστή

ρια του Λουθήρου. Ο Λούθηρος και η αναγέννηση των η

θικών αξιών. Στο καλό να πάει και η ψυχολογία! Οι Γερ

μανοί χωρίς αμφιβολία είναι ιδεαλιστές. Με μεθοδικότη

τα και θάρρος, με επιστημονική σκέψη , κατόρθωσαν ν'

ανοίξουν μονοπάτια και να επιστρέψουν στο παλιό τους

«ιδανικό», συμβιβάζοντας την αλήθεια με το «ιδανικό».

Κι αυτό το κατάφεραν με μεθόδους που το μόνο που πέ

τυχαν ήταν να δικαιώσουν το διωγμό και τη νόθευση της

επιστήμης.

Ο Καντ και ο Λάιμπνιτς καθυστέρησαν περισσότερο

από κάθε άλλον την αποκατάσταση της πνευματικής ι

σορροπίας της Ευρώπης.

Τελικά, στη γέφυρα εκείνη που ενώνει δυο αιώνες πα- ·

ρακμής εμφανίστηκε μια εξασθενημένη, ολοκληρωμένη

μεγαλοφυ·tα με ανώτερη θέληση, ώστε να μπορεί να πα

ρέχει στην Ευρώπη μια πολιτική και οικονομική ενότητα,

με σκοπό την κυριαρχία ολόκληρου του κόσμου μέσω

των «aπελευθερωτικών πολέμων», στερώντας την Ευρώ

πη από το υπέροχο πνΕύμα που ξΕπήδησΕ από τον Ναπο

λέοντα. Στο γεγονός αυτό οφείλεται πως, από τότε, η συ-


νείδηση των Γερμανών βαραίνει με καθετί που είναι α

ντίθετο προς τον πολιτισμό, όπως κάθε εθνικιστικός πα

ραλογισμός ή νευρωτικός εθνικισμός, απ' τον οποίο πά

σχει η Ευρώπη, διαιωνίζοντας τη μονοτονία των μικρών

κρατών και της μικροπολιτικής. Από την Ευρώπη αφαί

ρεσαν και το πνεύμα της και την ορθή φρόνησή της και

τελικά την έσπρωξαν σε αδιέξοδο. Ποιος, λοιπόν, εκτός

από μένα, μπορεί να ξέρει τον τρόπο με τον οποίο θα

βγει η Ευρώπη απ' το αδιέξοδο; Ποιος είναι αυτός που

κατέχει μια τόσο μεγάλη αποστολή, μια αποστολή που

θα μπορέσει να ξαναφέρει μαζί όλους τους λαούς;

3

Μετά απ' όλες αυτές τις σκέψεις πώς να μην εκφρά

σω τις υποψίες μου; Στη δική μου περίπτωση, ειδι

κά οι Γερμανοί θα κάνουν ό,τι μπορούν για να γεννηθεί

από ένα φοβερό πεπρωμένο ένας aρουραίος.

Ούτε μια στιγμή δεν έπαψαν να μου φέρονται άπρεπα

και δεν αμφιβάλλω καθόλου για την κατοπινή συμπερι

φορά τους απέναντί μου. Αχ, τι ηδονή που θ' aπολάμβα

να αν aποδεικνυόμουν κακός προφήτης σ' αυτή την περί

πτωση.

Τώρα μάλιστα οι φυσικοί αναγνώστες μου, Ρώσοι,

Γάλλοι, Σκανδιναβοί, όσο περνάει ο καιρός θ' αυξάνο

νται. Στην ιστορία της γνώσης οι Γερμανοί aντιπροσω

πεύτηκαν μόνο με ονόματα που αμφισβητήθηκαν. Μονα

δική τους παραγωγή ήταν οι aσυνείδητοι και οι νόθοι,

κάτι που ταιριάζει τόσο καλά στον Φίχτε, τον Σέλιγκ,

τον Σοπενχάουερ, τον Έγελο, τον Σλάιερμαχερ, δηλαδή

οι διορθωτές της σκέψης.

Οι Γερμανοί δεν θ' απολαύσουν ποτέ τους την ευτυχία

να βλέπουν ανάμεσά τους το πιο τέλειο πνεύμα, ένα πνεύ-

198 ΦΡ. ΝΙ'ΙΣΕ

μα που μπορεί να σταθεί βοηθός στην απονομή της αλή

θειας και της δικαιοσύνης στους παραχαράκτες των κίβδη

λων νομισμάτων που κυκλοφορούν εδώ και τέσσερις χιλιά

δες χρόνια τώρα. Το «γερμανικό πνεύμα» είναι μολυσμέ

νος αέρας για τα πνευμόνια μου, που μου κόβει την ανάσα

όταν βρίσκομαι κοντά του. Αυτή η βρομιά έχει γίνει η δεύ

τερη φύση τους από ψυχολογική άποψη και αποπνέεται σε

κάθε τους λέξη και κάθε τους στάση . Οι Γερμανοί δεν πέ

ρασαν ποτέ τους από ένα δέκατο έβδομο αιώνα με αυστη

ρότητα, όπου κάποιος μαθαίνει ν' ασκεί τη συνειδητότητά

του. Ένας Λα Ροσφουκό, ένας Καρτέσιος, είναι εκατό φο

ρές ανώτεροι σε τιμιότητα από τους Γερμανούς ηγέτες, οι

οποίοι δεν είχαν ούτε έναν ψυχολόγο. Η ψυχολογία όμως

είναι αυτή που δίνει το μέτρο της καθαρότητας ή της βρο

μιάς που έχει κάθε φυλή.

Πώς μπορεί να διαθέτει κανείς βαθύτητα χωρίς να εί

ναι καθαρός; Σχετικά με τους Γερμανούς, συμβαίνει ό,τι

ακριβώς συμβαίνει και με τις γυναίκες, δεν φτάνουν πο

τέ στο βάθος. Κι όμως, οι Γερμανοί δεν είναι επίπεδοι.

Αυτό που στη Γερμανία ονομάζεται «βάθος», είναι α

κριβώς αυτή η έλλειψη καθαρότητας του ενστίκτου απέ

ναντι στον εαυτό τους, όπως είπα και πιο πάνω. Και

πραγματικά, θα είχα άδικο αν από τη λέξη «γερμανικός»

πρότεινα να προκύψει μια διεθνής έκφραση που να εν

νοεί ακριβώς αυτό τον ψυχολογικό εκφυλισμό;

Φτάνει μόνο να δείτε τον αυτοκράτορα της Γερμανίας

που διακηρύττει το «θρησκευτικό του καθήκον», ελευθε

ρώνοντας τους δούλους της Αφρικής. Κάτι τέτοιο για μας

τους άλλους Ευρωπαίους θα λεγόταν απλώς «γερμανι-


κό». Μήπως οι Γερμανοί έγραψαν και κάτι που να μπο

ρούμε να πούμε πως είναι βαθύ;

Αυτοί δεν γνωρίζουν τι σημαίνει βάθος σε ένα έργο.

Γνώριζα σοφούς που θεωρούσαν τον Καντ βαθύ, αλλά

πολύ φοβάμαι πως στην πρωσική Αυλή ο κύριος Τράι

τσκε δεν υπολογίζεται για βαθύς τύπος. Κι όταν κάποτε

τυχαίνει να μιλάω επαινετικά για την ψυχολογική βαθύ

τητα του Σταντάλ, βρίσκω καθηγητές του γερμανικού πα

νεπιστήμιου να μου ζητούν να επαναλάβω το όνομά του

συλλαβιστά ...

4

και γιατί να μη συνεχίσω μέχρι τέλους; Θέλω να ξε

καθαρίσω εντελώς τους λογαριασμούς μου. Είναι

μάλιστα τιμή μου να θεωρώ τον εαυτό μου ως τον κατε

ξοχήν τύπο που περιφρονεί τους Γερμανούς. Άλλωστε α

πό τα είκοσι έξι χρόνια μου έχω εκφράσει τη δυσπιστία

μου σχετικά με το χαρακτήρα τους (στον τρίτο ασύγχρο

νο στοχασμό, σελ. 71).

Οι Γερμανοί για μένα δεν υποφέρονται με τίποτε, κι

όταν θέλω να φανταστώ έναν άνθρωπο που προκαλεί

αηδία σε όλα τα ένστικτά μου παρουσιάζεται πάντα ένας

Γερμανός μπροστά μου . Κάτι που προσέχω πάντα όταν

βρίσκομαι με κάποιον είναι αν έχει την αίσθηση της α

πόστασης, αν διακρίνει τη διαφορά της τάξης ή του βαθ

μού ανάμεσα στους ανθρώπους, αν ξέρει να ξεχωρίζει

τα πράγματα. Όλα αυτά είναι που κάνουν κάποιον «ευ

γενή».

Όλοι οι υπόλοιποι άνθρω:τοι ανήκουν, δίχως ελπίδα

σωτηρίας, στο πeδίο του καλοκάγαθου συοιpετού- αχ, α

λίμονο, και οι Γερμανοί είναι ένας τέτοιος συρφετός και

202 ΦΡ. ΝΠΣΕ

είναι τόσο καλοκάγαθος συρφετός! Υποβιβάζεται κανείς

όταν κάνει παρέα μόνο με Γερμανούς. Ο Γερμανός κά

νει όμοιό του τον καθένα που κάνει παρέα μαζί του.

Εκτός από τις σχέσεις που είχα αναπτύξει με μερικούς

καλλιτέχνες, και ιδιαιτέρως με τον Βάγκνερ, δεν θυμά

μαι να πέρασα ευχάριστα ούτε μία ώρα. Αν ανάμεσα

στους Γερμανούς εμφανιζόταν το πιο βαθύ πνεύμα όλω\·

των εποχών, την ίδια στιγμή θα βρισκόταν ένα από εκεί

να τα πτηνά του Καπιτώλιου που θα πίστευε πως η χο

ντροειδής ψυχή του είναι στο ίδιο επίπεδο με αυτό το

πνεύμα. Δεν υποφέρεται με τίποτε αυτή η ράτσα, η ο

ποία δεν έχει καμία αίσθηση των διαφορετικών τόνων

και κάνει τόσο άσχημη παρέα -και αλίμονό μου γιατί εί

μαι κι εγώ ο ίδιος σε διαφορετικούς τόνους- και που δεν

έχει καμία πνευματικότητα όταν περπατάει, και όύτε κι

αυτό δεν μπορεί να κάνει καλά καλά. Τελικά, οι Γερμα

νοί δεν διαθέτουν πόδια αλλά μόνο γάμπες ... Τους ξεφεύγει κάθε έννοια για το πόσο κοινοί είναι,

αυτό όμως είναι κάτι που αποτελεί την κορυφή της κοι

νοτοπίας - ώστε ούτε καν ντρέπονται που είναι Γερμα

νοί. Απαιτούν να έχουν άποψη για τα πάντα, θεωρώντας

τους εαυτούς τους απόλυτους κριτές, και μάλιστα πολύ

φοβάμαι ότι θα έχουν βγάλει την απόφασή τους για μέ

να. Όλη η ζωή μου αποδεικνύει σταθερά την ακρίβεια

των διαπιστώσεών μου. Αναζήτησα παντού, αλλά δυστυ

χώς δεν βρήκα ούτε το παραμικρό ίχνος λεπτότητας απέ

ναντί μου, αντίθετα τη βρήκα στους Εβραίους και όχι

στους Γερμανούς. Από χαρακτήρα είμαι διακριτικός και

καλόβολος με όλους. Άλλωστε έχω το δικαίωμα να μην


κάνω διακρίσεις, πράγμα που βοηθάει να έχω τα μάτιά

μου ανοιχτά. Δεν κάνω εξαίρεση για κανέναν, ούτε γι'

αυτούς που θεωρώ φίλους μου, κάτι που με οδήγησε να

τους επιδείξω δείγματα ανθρωπισμού.

Υπάρχουν μερικά πράγματα που πάντα τα θεωρώ θέ

ματα τιμής. Τι σημασία έχει που σε όποιο γράμμα κι αν

έλαβα διαπίστωσα στοιχεία κυνισμού; Υπάρχει ακόμα

πολύ μεγάλος κυνισμός στην καλή διάθεση που μου δεί

χνουν παρά σε οποιοδήποτε μίσος. Το δηλώνω σε όλους

τους φίλους μου κατάφατσα ότι ποτέ δεν πίστεψαν πως

έπρεπε να μελετήσουν κάποιο από τα κείμενά μου και

μαντεύω από ελάχιστα ίχνη ότι δεν γνωρίζουν καν το πε- ·

ριεχόμενό τους . Όσον αφορά τον Ζαρατούστρα μου,

ποιος από τους φίλους μου δεν είδε τίποτε άλλο από ένα

ανεπίτρεπτο και ευτυχώς τελείως αδιάφορο, αλαζονικό

θάρρος; Πέρασαν ήδη δέκα χρόνια και κανένας στη

Γερμανία δεν ένιωθε τύψεις συνειδήσεως που δεν υπε

ρασπίστηκε το όνομά μου μπροστά σ' αυτή την παράξενη

αποσιώπηση στην οποία ήταν καταδικασμένο. Έπρεπε

να βρεθεί ένας Δανός, ένας αλλοδαπός, ο οποίος ξαφ

νιάστηκε από τους υποτιθέμενους φίλους μου και εκφρά

στηκε κάποια στιγμή εναντίον τους.

Σε κάποιο γερμανικό πανεπιστήμιο θα μπορούσαν σή

μερα να διδάσκουν τη φιλοσοφία μου, όπως έκανε κάπο

τε και ο γνωστός δόκτορας της ψυχολογίας Γεώργιος

Μπραντές στην Κοπεγχάγη, και έδειξε πόσο ξεχωρίζει

ως ψυχολόγος.

Αυτή η κατάσταση είναι διαποτισμένη από τη μοίρα

του πεπρωμένου μου, πράγμα όμως που δεν με εμποδίζει

204 ΦΡ.ΝΠΣΕ

να λατρεύω την ειρωνεία, και ιδιαίτερα την παγκόσμια

ειρωνεία. Γι' αυτούς τους λόγους, λοιπόν, δυο χρόνια

πριν από τον κεραυνό της Μεταμόρφωσης, που θα συ

γκλονίζει τα σύμπαντα, δημοσίευσα την περίπτωση Βά

γκνερ, προκαλώντας τους Γερμανούς ν' aπαθανατιστούν

προκαλώντας ακόμα μια αξέχαστη γκάφα εις βάρος μου.

Κάι τα κατάφεραν τέλεια, καταπληκτικά, κύριοι Γερμα

νοί! Τα συγχαρητήριά μου!

ΟΙ ΛΟΓΟΙ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΟΠΟΙΟΥΣ ΕΙΜΑΙ ΠΕΠΡΩΜΕΝΟ

1

κατανοώ το πεπρωμένο μου και θα έρθει κάποια

στιγμή που το όνομά μου θα συνδεθεί με την ανά

μνηση ενός φοβερού γεγονότος, την ανάμνηση ενός γε

γονότος που δεν συνέβη ξανά πάνω στη γη, με την πιο

βαθιά σύγκρουση συνειδήσεων, προξενώντας μια από

φαση εναντίον κάθε μέχρι τώρα ιερού, πιστευτού και ά

ξιου να καθιερωθεί. Εγώ δεν είμαι άνθρωπος, είμαι δυ

ναμίτης. Και παρ' όλα αυτά δεν έχω τίποτε που να με

κάνει να μοιάζω με κάποιον ιδρυτή θρησκείας. Οι θρη

σκείες είναι υποθέσεις του όχλου, κι όταν έρχονται κο

ντά μου θρησκευόμενοι άνθρωποι, νιώθω την ανάγκη να

πλύνω τα χέρια μου.

Δεν έχω ανάγκη από πιστούς, γιατί διαθέτω αρκετό σε

βασμό ώστε να πιστέψω στον εαυτό μου. Δεν απευθύνω

τους λόγους μου στις μάζες ... τρέμω στη σκέψη ότι μπορούν να με ανακηρύξουν άγιο κάποια μέρα και σίγουρα

θα υποθέσουν ότι θέλω να εκδώσω γρήγορα αυτό το βι-

βλίο για να προστατευτώ από τις κακές φήμες. Παρ' όλα

206 ΦΡ.ΝΠΣΕ

αυτά, δεν έχω καμία πρόθεση ν' αγιάσω και η αλήθεια θα

μιλήσει μόνη της. Βέβαια, η δική μου η αλήθεια είναι τόσο

φοβερή γιατί έως τώρα το ψέμα θεωρούνταν αλήθεια.

Ο τίτλος που δίνω για να χαρακτηρίσω την πράξη με την

οποία η ανθρωπότητα παρουσιάζει με τρόπο ανυπέρβλητο

τον εαυτό της είναι Μεταμόρφωση των αξιών. Η πράξη αυ

τή ενσαρκώθηκε σ' εμένα και είναι μια πρόσκληση aυτο

γνωσίας για την ανθρωπότητα. Σ' εμένα έτυχε να είμαι ο

πρώτος αξιόλογος άνθρωπος ο οποίος γνώριζε πως έρχε

ται σε αντίθεση με την υποκρισία χιλιετιών. Πρώτος εγώ ανακάλυψα την αλήθεια, κι αυτό γιατί πρώτος εγώ εξέλα

βα το ψέμα ως ψέμα και πρώτος το οσφράνθηκα. Η μεγα

λοφυ·tα μου βρίσκεται στην όσφρησή μου. Διαμαρτυρήθη

κα όπως δεν διαμαρτυρήθηκε ποτέ κανένας, παρόλο που

το πνεύμα μου κάθε άλλο παρά αρνητικό είναι. Είμαι ένας

χαρούμενος ευαγγελιστής που εμφανίζεται για πρώτη φο

ρά, κι έχω συλλάβει τόσο ανώτερους σκοπούς που κανέ

νας μέχρι σήμερα δεν κατάλαβε. Η ελπίδα ξαναγύρισε α

πό τότε που εμφανίστηκα. Όμως, παρ' όλα αυτά, είμαι έ

νας άνθρωπος του πεπρωμένου. Πράγματι, όταν η αλήθεια

αγωνίζεται εναντίον της προαιώνιας υποκρισίας, τότε θα

δούμε πρωτόγνωρους κλονισμούς στην ιστορία του κό

σμου. Σεισμοί θ' αναταράξουν τη γη, βουνά και κάμποι θ'

αλλάξουν θέση και θα συμβούν πράγματα που κανένας

δεν μπόρεσε να φανταστεί. Ο αγώνας του πνεύματος θ' α

πορροφήσει την πολιτική ιδέα και οι παλιές κοινωνικές

δυνάμεις θ' ανατιναχτούν, κι αυτό γιατί είναι θεμελιωμέ

νες σε σαθρές βάσεις. Από μένα μπορεί να ξεκινήσει η με

γάλη πολιτική στον κόσμο.

2

Ν α σας αναφέρω ένα είδος πεπρωμένου που γίνεται

άνθρωπος. Θα το βρείτε στον Ζαρατούστρα μου.

«Και όποιος θέλει να είναι δημιουργός και του Καλού

και του Κακού πρέπει πρώτα να γνωρίσει πώς να κατα

στρέφει και να καταλύει όλες τις αξίες. Το υπέρτατο Κα

κό αποτελεί κομμάτι του υπέρτατου Καλού, αυτό καλεί

ται δημιουργία».

Είμαι ο πιο τρομερός απ' όλους τους ανθρώπους που

εμφανίστηκαν ως τώρα, αλλά αυτό δεν μπορεί να τεθεί

ως εμπόδιο ώστε να γίνω και ο πιο ευεργετικός. Ανάλο

γα με την καταστρεπτική δύναμη που έχω μέσα μου, νιώ

θω και την ηδονή της καταστροφής. Υπακούω στη διονυ

σιακή μου φύση που αφορά τόσο την εκμηδένιση όσο και

τη δημιουργία, άρνηση και κατάφαση. Είμαι ο πρώτος α

νήθικος κι ο τέλειος καταστροφέας.

3

Δ εν με ρώτησαν, όπως θα έπρεπε να κάνουν, τι ση

μαίνει το όνομα του πρώτου αμοραλιστή, το όνομα

του Ζαρατούστρα. Γιατί αυτό που κάνει μοναδικό αυτό

τον Πέρση στην ιστορία είναι ακριβώς το αντίθετο του

αμοραλισμού. Ο Ζαρατούστρα είναι ο μόνος που είδε ό

τι ο πιο σημαντίκός τροχός στο μηχανισμό των πραγμά

των είναι η διαμάχη μεταξύ του Καλού και του Κακού

η μετατόπιση της ηθικής στη μεταφυσική, ως δύναμη, αι

τία και καθαρός σκοπός, είναι έργο δικό του. Όμως αυ

τή η απορία θα ήταν η απάντηση. Ο Ζαρατούστρα κατα

σκεύασε αυτή τη μοιραία πλάνη που λέγεται Ηθική. Συ

νεπώς θα πρέπει να είναι και ο πρώτος που την αναγνω

ρίζει. Όχι μόνο γιατί διαθέτει την πιο μεγάλη εμπειρία

από οποιονδήποτε άλλο στοχαστή -αφού η ιστορία δεν

είναι τίποτε άλλο παρά η εμπειρική άρνηση της αρχής

που ονομάζεται ηθική τάξη-, αλλά γιατί προπάντων εί

ναι ο πιο ειλικρινής από οποιονδήποτε άλλο στοχαστή.

Η διδασκαλία του έχει ως ανώτερη αρετή την ειλικρί

νεια, το αντίθ~το δηλαδή από τη δειλία των ιδεαλιστών,

210 ΦΡ.ΝΠΣΕ

που τρέπονται σε φυγή μπροστά στην πραγματικότητα ... Ο Ζαρατούστρα διαθέτει περισσότερο θάρρος απ' όσο

διαθέτουν όλοι μαζC οι στοχαστές. Να λες την αλήθεια,

να ξέρεις να ρίχνεις καλά το τόξο, ορίστε τι είναι η περ

σική αρετή. Με καταλαβαίνουν; Νίκη της ηθικής ενα

ντίον του εαυτού της, από αγάπη προς την αλήθεια, νίκη

του ηθικού ανθρώπου εναντίον του εαυτού του, ώστε να

καταλήξει στο αντίθετό του, να ποια έννοια παίρνει στο

στόμα μου το όνομα του Ζαρατούστρα.

4

Η λέξη «αμοραλιστής» για μένα περικλείει δύο αρνή

σεις. Η πρώτη μου άρνηση αναφέρεται στον τύπο

του ανθρώπου που μέχρ ι τώρα θεωρήθηκε ως ο υπέρτα

τος τύπος, δηλαδή ο τύπος του καλού, του ευσπλαχνικού

και του καλοπροαίρετου. Η δεύτερη άρνηση αναφέρεται

σε ένα είδος ηθικής που πήρε αξία και εδραιώθηκε ως η

πραγματική ηθική και είναι η παρακμιακή ηθική ή, για

να το πούμε με άλλα λόγ ια, η χριστιανική ηθική. Θα μου

επιτρέψετε να θεωρήσω τη δεύτερη άρνησή μου ως την

πιο αποφασιστική, γιατί μπορώ να δω κιόλας, κρίνοντας

τα πράγματα ρεαλιστικά, την υπερβολική εκτίμηση της

καλοσύνης και της αγαθότητας, μια συνέπεια παρακμής

κι ένα σύμπτωμα αδυναμίας. Όσο ανεβαίνει η ζωή και

αυξάνεται η κατάφαση, ένας όρος απαραίτητος είναι η

άρνηση και η καταστροφή. Προς το παρόν θα σταθώ

στην ψυχολογία του καλού ανθρώπου. Για να εκτιμήσει

κανείς τι αξία έχει ένας ανθρώπινος τύπος, πρέπει να υ

πολογίζει το κόστος της συντήρησής του και να γνωρίζει

τον τρόπο ζωής του. Ο όρος της ύπαρξης του καλού αν-


θρώπου είναι το ψεύδος ή, για να το πω με άλλα λόγια,

είναι η πεισματική άρνηση ν' αντικρίσει πώς δημιουργεί

ται η πραγματικότητα. Αληθινά, δεν είναι φτιαγμένη έ

τσι που να προσκαλεί ασταμάτητα σε ενέργεια τα θετικά

ένστικτα, κι ούτε είναι φτιαγμένη για ν' ανέχεται την ε

πέμβαση καλών και άπειρων χεριών. Το να κρίνουμε τις

συμφορές ως aντινομίες που αναγκαστικά πρέπει να κα

ταργηθούν είναι μια μεγάλη μηδαμινότητα και θεωρώ

ντας το από ψηλά, προκαλεί ένα μεγάλο κατακλυσμό συ

νεπειών. Είναι επίσης και μεγάλη ηλιθιότητα γιατί μοιά

ζει σαν να θέλουμε να καταργηθεί η κακοκαιρία επειδή

συμπονάμε τους φτωχούς ανθρώπους.

Στη γενική οικονομία οι εξαιρετικές καταστάσεις της

πραγματικότητας (τα πάθη, η θέληση για δύναμη, οι πό

θοι) είναι πολύ πιο απαραίτητα από την απλή ευτυχία που

ονομάζουμε καλοσύνη. Πρέπει μάλιστα να είναι κανείς

πολύ ανεκτικός για να δώσει και σ' αυτήν μια θέση, γιατί η

καλοσύνη έχει ως προϋπόθεση την άρνηση των ενστίκτων.

Θα μου δοθεί η θαυμάσια ευτυχία να δείξω πόσο aνησυ

χητικές είναι οι συνέπειες του οπτιμισμού και πόσο ανησυ

χητική είναι αυτή η δημιουργία των homίnes optίmί για την

πορεία ολόκληρης της ιστορίας. Πρώτος ο Ζαρατούστρα,

που κατάλαβε πως ο οπτιμιστής είναι το ίδιο παρακμιωr.6ς

όσο κι ο πεσιμιστής, κι ίσως ακόμα χηρότΕρος, ΕίπΕ; ~~οι

καλοί άνθρωποι ποτ€ δεν λΕνε την αλήθεια, οι αγαθοί άν

θρωποι σας μαθαίVΟ'tΙV τις ΝQVητι.~~ς ΠλΡ.11Q~ζ της ζωής ~αι

τι~ απατηλt'ς βι;βαιότητι;ς Γι;ννηθψωτι; '!lαι ασφαλιστή'!lα

τε με τα ψ~ματα των αγαθών, όλα διαστρι;βλιδθη'!lαν ~rιθιΛ / Ι (\ I

ωs τα σημsρα απο τουs αγαtιΟ'\JS"·


Είναι πραγματικά ευτύχημα που ο κόσμος δεν χτίζεται

πάνω στα ένστικτα που επέτρεπαν στο καλόκαρδο ζώο

να βρει μια μικρή ευτυχία. Το να έχει κανείς την αξίωση

να γίνουν όλοι καλοί άνθρωποι, ζώα κοπαδιού καλοκά

γαθα με θαλασσιά μάτια και «Καλόκαρδα» ή, όπως το

θέλει ο κύριος Σπένσερ, να έχουν αλτρουιστικά αισθή

ματα, μοιάζει σαν να επιδιώκουμε ν' αφαιρέσουμε από

τη ζωή το μεγαλείο της , περιορίζοντας την ύπαρξη σ' έ

ναν αξιοθρήνητο κινεζισμό.

Ακριβώς αυτό θέλησαν να καταφέρουν, και το ονόμα

σαν ηθική. Από την άποψη αυτή ο Ζαρατούστρα χαρα

κτηρίζει τους καλούς άλλοτε «τελευταίους των ανθρώ

πων» και άλλοτε «η αρχή του τέλους». Πάνω απ' όλα ό

μως τους θεωρεί το πιο επιζήμιο είδος ανθρώπου, γιατί

επιβάλλουν την ύπαρξή τους σε βάρος της αλήθειας και

σε βάρος του μέλλοντος.

Οι καλοί δεν μπορούν να δημιουργήσουν, είναι πάντα η

αρχή του τέλους. Καρφώνουν στο σταυρ6 πάντα αυτ6ν

που εισάγει νέες ιδέες σε επιγραφές, θυσιάζουν τον εαυτό

τους στο μέλλον, θυσιάζουν όλο το μέλλον των ανθρώπων.

Οι αγαθοί υπήρξαν πάντα η αρχή του τέλους, κι όποια κι

αν είναι η ζημιά που μπορούν να προκαλέσουν οι συκο

φάντες του κόσμου, αυτή που προκαλούν οι αγαθοί είναι

η χειρότερη.

5

" Ε τσι ο Ζαρατούστρα, ο πρώτος ψυχολόγος των αγα-θών, είναι ο φίλος των κακών. Όταν ένα παρακ

μιακό είδος ανθρώπων καταφέρει να φτάσει στην πιο

ευγενική φυλή, αυτό αποβαίνει πάντα σε βάρος του αντί

θετου είδους, του ισχυρού και βέβαιου για τη ζωή. Όταν

το ζώο του κοπαδιού λάμπει από τη λάμψη της πιο καθά

ριας aρετής, τότε ο εκλεκτός άνθρωπος πρέπει να ταπει

νωθεί και να γίνει η ενσάρκωση του κακού. Όταν το ψέ

μα διεκδικεί με κάθε δυνατό τρόπο τη δική του οπτική α

λήθεια, τότε πρέπει να ξαναβρούμε την πραγματική αλή

θεια μασκαρεμένη με τα χειρότερα ονόματα. Ο Ζαρα

τούστρα είναι πολύ σαφής σχετικά μ' αυτό το θέμα, λέ

γοντας πως η γνωριμία με τους καλούς ανθρώπους, η

γνωριμία με τους καλύτερους είναι ακριβώς η αιτία που

του εμφύσησε τον τρόμο για τον άνθρωπο. Κι ακόμα λέει

πως η αποστροφή που νιώθει προς τους καλούς είναι η

αιτία που έδωσε φτερά στα πλευρά του, βοηθώντας τον

να πετάει <<πάνω στο μακρινό μέλλον». Κι ούτε κρύβει

πως ο ανθρώπινος τύπος του, ένας τύπος σχ~τικά υπε-

216 ΦΡ.ΝΙΊ'ΣΕ

ράνθρωπος όταν τον συγκρίνουμε με τους αγαθούς αν

θρώπους, είναι πραγματικά υπεράνθρωπος. Τέλος δεν το

κρύβει καθόλου πως οι δίκαιοι και οι καλοί θα έδιναν

ευχαρίστως σ' αυτό τον υπεράνθρωπο το όνομα του

«διαβόλου».

Ανώτεροι άνθρωποι, καθώς σας βλέπω, βλέπω και την

αιτία της αμφιβολίας μου και την αφορμή του κρυφού

μου χαμόγελου. Αντιλήφθηκα πως τον υπεράνθρωπό μου

θα τον aποκαλέσετε διάβολο. Το μεγαλΕίο στην ψυχή σάς

είναι τόσο άγνωστο που ο υπεράνθρωπος θα σας φανεί

τρομακτικός με την καλοσύνη του.

Μόνο απ' αυτό το μέρος και όχι από άλλο πρέπει κα

νείς ν' αρχίσει για να μπορέσει να κατανοήσει αυτό που

ζητά ο Ζαρατούστρα. Η σύλληψή του για τη ράτσα των

ανθρώπων ενέχει την ίδια την πραγματικότητα. Και η

πραγματικότητα δεν είναι μακρινή και ξένη γι' αυτούς,

αλλά γίνεται ένα μ' αυτούς γιατί έχουν μέσα τους καθετί

φοβερό και προβληματικό. Γιατί μόνο μ' αυτά ο άνθρω

πος αποκτά μεγαλείο.

6

τ ον τίτλο του αμοραλιστή τον έχω διαλέξει ως έμβλη

μά μου και ως σύμβολο και κατά μία άλλη έννοια εί

μαι περήφανος που έχω αυτή τη λέξη να με υπερυψώνει

πάνω απ' ολόκληρο τον κόσμο. Κανένας μέχρι σήμερα

δεν αντιμετώπισε τη χριστιανική ηθική ως κάτι που είναι

κατώτερό του. Η στάση αυτή χρειαζόταν ένα τρομερό ύ

ψος, μια οπτική ικανότητα απίστευτη και μια ιλιγγιώδη

ψυχολογική βαθύτητα.

Η χριστιανική ηθική ήταν ως σήμερα η Κίρκη όλων

των στοχασμών που όλοι τους την υπηρέτησαν. Ποιος

κατέβηκε μπροστά από μένα στις σπηλιές απ' όπου ανα

δ1ιJονται οι δηλητηριώδεις ατμοί του ιδανικού της άρνη

σης του κόσμου; Ποιος τόλμησε ακόμα και να φανταστεί

ότι εκεί υπήρχαν σπηλιές; Πριν από μένα ποιος φιλόσο

φος υπήρξε που δεν ήταν «ιδεαλιστής» και τσαρλατάνος,

δηλαδή το ακριβώς αντίθετο από έναν ψυχολόγο; Πολύ

απλά, η ψυχολογία δεν υπήρχε πριν από μένα.

7

Άραγε με κατάλαβαν; Αυτό που προσδιορίζει τα ό

ριά μου και με κάνε ι να είμαι διαφορετικός απ' όλη

την υπόλοιπη ανθρωπότητα είναι το ότι έφερα στην επι

φάνεια τη χριστιανική ηθική. Γι' αυτόν το λόγο απαιτεί

ται μια λέξη που να περικλείει μια πρόκληση απέναντι

σε όλους. Το γεγονός ότι η ανθρωπότητα δεν το κατάλα

βε νωρίτερα, για μένα είναι η μεγαλύτερη αισχρότητα

που βαραίνει τη συνείδησή της. Στο θέμα αυτό εγώ βλέ

πω μια τύφλωση θεληματική, που της έγινε δεύτερη φύ

ση, μια επίμονη θέληση που δεν γνωρίζει όλα τα γεγονό

τα, όλες τις αιτίες και κάθε πραγματικότητα. Μια κίβδη

λη πραγματικότητα που στον ψυχολογικό τομέα αγγίζει

το έγκλημα. Η τύφλωση μπροστά στο χριστιανισμό είναι

ένα έγκλημα κατά της ζωής. Οι ηλικιωμένοι, οι πάμπλου

τοι, οι καλύτεροι και οι χειρότεροι λαοί, οι φιλόσοφοι

και γενικά όλοι τους διαθέτουν τις ίδιες αξίες σχετικά με

το ζήτημα αυτό.

Ο Χριστός υπήρξε μέχρι σήμερα το μοναδικό ηθικό

ον, παραμένοντας παράδοξος και ψεύτης, μάταιος και ε-

\

\~

220 ΦΡ.ΝΓΓΣΕ

πιπόλαιος και έτσι έγινε πιο πολύ καταστρεπτικός στον

ίδιο του τον εαυτό απ' όσο θα μπορούσε ποτέ να φαντα

στεί και ο πιο μεγάλος περιφρονητής της aνθρωπότητας.

Η χριστιανική ηθική είναι το πιο αισχρό ψέμα, μια αληθι

νή Κίρκη της aνθρωπότητας, πραγματικός διαφθορέας. Αυ

τό που με τρομάζει δεν είναι η πλάνη της, ούτε η απουσία

της καλής θέλησης, που διαρκεί για χρόνια τώρα. Ακόμα πε

ρισσότερο, δεν είναι η έλλειψη πειθαρχίας και γενναιότητας

στα πνευματικά θέματα, που προδίδεται από τη νίκη αυτής

της ηθικής. Είναι η έλλειψη φυσικότητας και η κτηνωδία

μιας κατάστασης που ονομάζει ηθικό και τιμά υπέρμετρα το

ίδιο το αντιφυσικό, κρεμώντας το πάνω στην ανθρωπότητα

ως νόμο και ως κατηγορική προσταγή. Αυτό μπορούμε να το

παρακάμψουμε, κι όχι μόνο ένας λαός αλλά ολόκληρη η αν

θρωπότητα.

Μας έχουν εκπαιδεύσει να περιφρονούμε τα πρωταρ

χικά ένστικτα της ζωής, δημιουργώντας μια ψυχή, ένα

πνεύμα, ώστε να βλάψουν το σώμα. Μας έχουν πει ότι η

προϋπόθεση της ζωής, ο έρωτας της σάρκας, είναι κάτι

μιαρό. Στην πιο βαθιά ανάγκη για ευδοκίμηση και στην

αυστηρή φιλαυτία (ακόμα και η λέξη είναι υβριστική) α

ναζήτησαν μια κακή αρχή, ένα λανθασμένο αξίωμα.

Ενώ, αντίθετα, στα χαρακτηριστικά μιας τυπικής παρακ

μιακής κατάπτωσης και αντίθεσης στα ένστικτα και στον

ανθρωπισμό, στην απώλεια ειδικού βάρους και στην «α

γάπη για το συνάνθρωπο» (εθισμό στο συνάνθρωπο)

βρίσκουν τις ανώτερες αξίες, μα τι λέω, τις ίδιες τις α

ξίες. Άραγε η ίδια η ανθρωπότητα βρίσκεται σε παρακ

μή; Ή μήπως δεν βγήκε ποτέ απ' αυτήν; Αυτό που είναι


σίγουρο είναι ότι διδάχτηκε μόνο παρακμιακές αξίες ως

ανώτατες. Η ανθρωπιστική ηθική είναι ηθική μιας ου

σιαστικής κατάρρευσης, και το γεγονός ότι «είμαι στο

δρόμο της απώλειας», μεταφερόμενο στην προστακτική,

σημαίνει: «πρέπει να χαθείτε όλοι σας» - και όχι μόνο

στην προστακτική! Αυτή μοναδική ηθική που μέχρι τώρα

έχει διδαχθεί είναι μια ηθική αυτοαναίρεσης που προδί

δει τη θέληση για ένα τέλος, το οποίο αρνείται τα βαθύ

τερα θεμέλια της ζωής. Εδώ παραμένει ανοιχτή η δυνα

τότητα να μην είναι η ανθρωπότητα σε παρακμή, αλλά α

πλώς αυτός ο τύπος ανθρώπου να εμφανίζεται ξανά, ο

ιερωμένος, ο οποίος μέσω της ηθικής κατάφερε να μετα

τραπεί σε ρυθμιστικό παράγοντα αξιών -και με τη χρι

στιανική ηθική έγινε και το μέσο άσκησης και κατάκτη

σης της εξουσίας. Στην πραγματικότητα, η δική μου άπο

ψη είναι η εξής: οι δάσκαλοι, οι θεολόγοι έπαιζαν το ρό

λο των καθοδηγητών της κοινωνίας γενικά και ήταν όλοι

τους παρακμιακοί τύποι. Γι' αυτό χρειάστηκε επαναξιο

λόγηση των αξιών ως εχθρότητα προς τη ζωή, γι' αυτό

και η ηθική - ο ορισμός της ηθικής είναι η ιδιοσυγκρα

σία των παρακμιακών τύπων με την οπισθόβουλη σκέψη

να εκδικηθούν τη ζωή. Πρόκειται για ένα σκοπό που

στέφθηκε με επιτυχία. Σε αυτό τον ορισμό δίνω μεγάλη

αξία.

8

~Ε γινα απ' όλους κατανοητός; Δεν έβγαλα ούτε μία

λέξη που να μην είχα πει πριν με το στόμα του

Ζαρατούστρα, πριν από πέντε χρόνια. Η αποκάλυψη της

χριστιανικής ηθικής είναι ένα ιδιαίτερο γεγονός, μια

πραγματική καταστροφή . Όποιος κάθεται να δώσει εξη

γήσεις γι' αυτό το γεγονός διαθέτει μια ανώτερη δύναμη,

διαιρώντας την ιστορία της aνθρωπότητας στα δύο. Ζει

κανείς πριν απ' αυτόν ή μετά απ' αυτόν ... η έκλαμψη της αλήθειας βρήκε αυτό που βρισκόταν ψηλότερα. Όποιος

κατάλαβε τι χάθηκε ας κοιτάξει αν κρατάει τίποτε στα

χέρια του ... αυτό που σήμερα ονομαζόταν «αλήθεια» α

ποδείχτηκε το πιο επικίνδυνο και υπόγειο ψέμα, το πιο

καταχθόνιο. Τα πέπλα της ιερής πρόφασης ενός εξωρα"ί

σμού της aνθρωπότητας αποκαλύφθηκαν μπροστά μας

ως μια απάτη, που είχε ως σκοπό της να ρουφήξει μέχρι

θανάτου το αίμα της ζωής: μια ηθική βαμπιρισμού. Αυ

τός που πετάει τη μάσκα από το πρόσωπο της ηθικής ξε

σκεπάζει συνάμα και την υποκρισία όλων των αξιών στις , , , ' ~ ,

οποι~:; πιστευουν η πιστευανε μεχρι σημeρα.


Ακόμα και στους πιο aξιοσέβαστους aνθρώπινους χα

ρακτήρες και σ' αυτούς που πιστεύανε στους αγίους, δεν

υπάρχει τίποτε το ικανό να προκαλέσει το σεβασμό. Το

μόνο που βλέπει κανείς σ' αυτούς είναι ότι αποτελούν

την πιο μοιραία φυλή των κακο<Ρτιαγμένων πλασμάτων,

που παρ' όλα αυτά ασκεί γοητεία.

Η έννοια Θεός εφευρέθηκε ως aντιθετική στην έννοια

ζωή, συνθέτοντας ένα χαρμάνι φοβερό, αποτελούμενο

απ' όλα τα βλαβερά στοιχεία και τα δηλητήρια, όλες τις

συκοφαντίες και τα φρικτά πράγματα που μπόρεσαν πο

τέ να σκεπάσουν την ανθρώπινη ύπαρξη.

Ανακάλυψαν και τις έννοιες «υπερπέραν», «αληθινός

κόσμος», για να εξευτελίσουν το μόνο που υπάρχει, α

φαιρώντας του κάθε σκοπό και λόγο ύπαρξης, κάθε απο

στολή στη γήινη πραγματικότητα. Επινόησαν ακόμα και

την έννοια της «ψυχής» και του «πνεύματος» και τέλος

της «αθάνατης ψυχής» για να δικαιολογήσουν την ταπεί

νωση του σώματος και να το καταστήσουν aσθενικό -ά

γιο-, ώστε τα πράγματα που αξίζουν σοβαρότητα στην α

ντιμετώπισή τους, όπως η διατροφή, η κατοικία, η θέρ

μανση, η καθαριότητα, η περίθαλψη, η μετεωρολογία, ν'

αντιμετωπιστούν με υπερβολική ελαφρότητα.

Αντικατέστησαν την υγεία με τη «σωτηρία της ψυχής»,

με ένα φαύλο κύκλο που από τους σπασμούς της μετά

νοιας φτάνει μέχρι την υστερία της λύτρωσης. Χρησιμο

ποίησαν την έννοια της «αμαρτίας» μαζί με την «ελευθε

ρία της βούλησης» -απαραίτητο όργανο μαρτυρίου- για

να μπερδέψουν τα ένστικτα και να καταστήσουν τη δυ

σπιστία δεύτερη φύση των πραγμάτων.


Άλλώστε με την έννοια της aνιδιοτέλειας και της αυτα

πάρνησης δημιούργησαν, ξεκινώντας από το ίδιο το έμ

βλημα της παρακμής, ένα γενικό έμβλημα της αξίας. Και,

επιπλέον, με αφορμή τη γοητεία του βλαβερού και την ανι

κανότητα να διακρίνουμε πάντα το ατομικό μας συμφέρον

από την αυτοκαταστροφή , δημιούργησαν το «καθήκον»,

την «αγιότητα», τη «θε"ίκότητα» του ανθρώπου.

Και, τελειώνοντας, το πιο τρομερό που κλείνει μέσα της

η έννοια του καλού ανθρώπου είναι ότι υποστηρίζει τους

αδύναμους, τους αποτυχη μένους, τους ανθρώπους που έ

χουν αρρωστήσει εξαιτίας του ίδιου τους του εαυτού, α

γνοώντας το νόμο της επιλογής, ενός ιδανικού αντιμέτω

που με τον καλοφτιαγμένο και περήφανο άνθρωπο, έν~ν

άνθρωπο που αποτελεί εγγύηση για το μέλλον της aνθρω

πότητας και που από εδώ και στο εξής ονομάζεται άνθρώ

πος του Κακού. Και όλ' αυτά τα πίστεψαν και τα ονόμα

σαν και ηθική! «Καταρρίψτε την την άτιμη!»

9

Μ ε κατανόησαν; Ο Διόνυσος σε αντιπαράθεση με

τον Εσταυρωμένο ...

Ιδέ ο Άνθρωπος - Νίτσε Φρειδερίκος - 2000

Documents

Transcript of Ιδέ ο Άνθρωπος - Νίτσε Φρειδερίκος - 2000