ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΕΠΟ20: Η Ιστορία των Τεχνών στην Ευρώπη

Ακαδημαϊκό Έτος 2014 – 2015

Βασίλης Γιαννάκος

«Μοντερνισμός: Τέχνες και χρόνος στον 20ο αι.»

1

Πίνακας Περιεχομένων

Εισαγωγή..................................................................... 3

Χρόνος, χώρος και μοντερνισμός................................. 4

Ενδεικτικά έργα............................................................ 14

Ηλεκτρονική μουσική................................................... 20

Επίλογος....................................................................... 23

Βιβλιογραφία................................................................ 26

Πηγές εικόνων............................................................. 28

2

Εισαγωγή

Το πρώτο μισό του 20ού αιώνα αποτέλεσε μια περίοδο όπου έντονες

εξελίξεις έλαβαν χώρα σε μικρό χρονικό διάστημα. Ο δυτικός

καπιταλισμός, μετρώντας έναν αιώνα ύπαρξης, έφτασε σε πρωτόγνωρα

επίπεδα οικονομικής ανάπτυξης, συνοδευόμενα από ευρεία επιστημονική

και τεχνολογική πρόοδο. Η σύγχρονη φυσική και οι τεχνολογίες μαζικής

κλίμακας που αποτελούν αναπόσπαστα τμήματα της σημερινής μας

καθημερινότητας αναπτύχθηκαν τότε. Ταυτόχρονα ωστόσο, ένα σκηνικό

διαρκούς κρίσης χαρακτηρίζει γενικότερα τις δυτικές κοινωνίες. Την

περίοδο αυτή παρατηρούνται οι πρώτες μεγάλες κρίσεις καπιταλιστικής

υπερυσσώρευσης, οι οποίες οδήγησαν στο παγκόσμιο κραχ του 1929,

υποδαύλισαν δύο παγκόσμιους πολέμους και έδρασαν καταλυτικά ως

προς την ανάδυση και επικράτηση τόσο ολοκληρωτικών καθεστώτων όσο

και της μεγαλύτερης επανάστασης που έχει γνωρίσει ποτέ η

ανθρωπότητα. Η ιστορία της περιόδου δημιουργεί μια αντιφατική εικόνα

ταυτόχρονης προόδου και κρίσης, δημιουργίας και καταστροφής.

Παράλληλα, ως αποτέλεσμα της δράσης πολλαπλών παραγόντων

(επιστημονικών, τεχνολογικών, κοινωνικών, φιλοσοφικών κ.ά.), αλλάζει

το περιεχόμενο των θεμελιωδέστερων για τον άνθρωπο εννοιών της

αντίληψης της πραγματικότητας, του χρόνου και του χώρου. Χάνοντας

τον απόλυτο χαρακτήρα που μέχρι τότε διατηρούσαν στην ανθρώπινη

συνείδηση, οι νέοι τρόποι πρόσληψης του χρόνου και του χώρου

δημιούργησαν ένα πλαίσιο αβεβαιότητας το οποίο λειτούργησε

επιβαρυντικά στην εμπειρία μιας ήδη δύσκολης πραγματικότητας.

Όπως θα περίμενε κανείς, το πλαίσιο αυτό επέφερε σημαντικές

αλλαγές τόσο στην πρώτη ύλη της τέχνης και στην σχέση της με την

3

πραγματικότητα, όσο και στον ρόλο της εντός της κοινωνίας. Αντικείμενο

της παρούσας εργασίας αποτελεί η σκιαγράφηση των παραγόντων που

επέδρασαν στην αλλαγή της έννοιας του χρόνου και στην αδρομερή

αποτύπωση της αναπροσαρμογής που αυτοί επέφεραν στην λειτουργία

και τους σκοπούς της τέχνης. Προς το σκοπό αυτό αρχικά θα

διερευνήσουμε τις αλλαγές που επήλθαν στην αντίληψη του χρόνου και

του χώρου κι έπειτα θα εστιάσουμε στις μεταβολές που αυτές επέφεραν

στην τέχνη. Κατόπιν θα εξετάσουμε τον πίνακα του De Chirico «Οι

ανήσυχες μούσες» και το κτίριο του Bauhaus στο Dessau· τέλος θα

προσεγγίσουμε τις εξελίξεις στην ηλεκτρονική μουσική, μέσω του έργου

των Pink Floyd.

Χρόνος, χώρος και μοντερνισμός

Μέχρι την εποχή της νεωτερικότητας η έννοια του χρόνου κατείχε μια

εντελώς διαφορετική σημασία για τον άνθρωπο, η οποία οδηγούσε

αναπόδραστα και σε μια διαφορετική σχέση του με τον χώρο. Από την

φυσική του εμπειρία ο άνθρωπος αντιλαμβανόταν τη ροή του χρόνου ως

μια φθοροποιό δύναμη η οποία επιδρούσε καθολικά στον χώρο. Υπό την

αντίληψη αυτή το παρόν αντιπροσωπεύει τη διαρκή μετάβαση προς τον

μέλλοντα θάνατο, ενώ η ζωή έχει συντελεστεί στο παρελθόν. Γι' αυτό ο

δυτικός άνθρωπος προσπάθησε διαχρονικά να διακρίνει κάποιο νόημα

στην ιστορία: η αριστοτέλεια τελολογία, η μετά θάνατον σωτηρία που

ευαγγελίζεται ο χριστιανισμός, η ιστορία του πνεύματος του Χέγκελ,

αποτελούν θεραπευτικές επεμβάσεις της ανθρώπινης σκέψης επάνω στην

παρατήρηση του αναπόδραστου της φθοράς που επιφέρει η ροή του

χρόνου.

4

Καθώς επί σχεδόν χίλια πεντακόσια χρόνια οι κοινωνικές μεταβολές

συντελούνταν με σχετικά σταθερό, βραδύ ρυθμό, η εικόνα αυτή για τον

χρόνο έμεινε λίγο πολύ κυρίαρχη. Οι αλλαγές όμως που συνόδευσαν το

πέρασμα των δυτικών κοινωνιών στη νεωτερικότητα, και που τα

αποτελέσματά τους κορυφώθηκαν στις αρχές του 20ού αιώνα, άλλαξαν

άρδην την κατάσταση. Οι αστικές κοινωνίες λειτουργούν βάσει των

επιταγών του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου, για το οποίο ο χρόνος

σημαίνει παραγωγή χρήματος. Με την καθιέρωση του φορντισμού

επιτεύχθηκε γρηγορότερη παραγωγή μεγαλύτερου αριθμού προϊόντων,

κάτι που με τη σειρά του επέδρασε στην ευρύτερη διάδοση των

εφαρμοσμένων τεχνολογιών στις μάζες. Αυτοκίνητα, αεροπλάνα,

ραδιόφωνα κ.ά. δημιούργησαν νέο περιεχόμενο στην έννοια της

ταχύτητας και μείωσαν τις αποστάσεις και τους χρόνους στη μεταφορά

ανθρώπων, αγαθών και πληροφοριών - μεγεθύνοντας τον ορίζοντα

γεγονότων που επηρεάζουν το μέσο άτομο και συνεπώς αλλάζοντας την

εικόνα του για τον κόσμο. Ταυτόχρονα, η αλματώδης πρόοδος της

επιστήμης (ιδιαίτερα της φυσικής) οδήγησε στην ριζική μεταβολή

βασικών εννοιών όπως ο χρόνος και ο χώρος. Η θεωρία της σχετικότητας

που δημοσιεύτηκε από τον Αϊνστάιν στην πρώτη εικοσαετία του 20ού

αιώνα, πέρα από τις τεράστιες αλλαγές που επέφερε σε πολλούς τομείς

της επιστήμης, δημιούργησε στον μέσο άνθρωπο ένα πλατύ υπόστρωμα

αβεβαιότητας, αφού γκρέμισε την απόλυτη ισχύ του χρόνου και του

χώρου.1

Όλες αυτές οι μεταβολές εξοικείωσαν τις δυτικές κοινωνίες με νέες,

υψηλότερες ταχύτητες στις αλλαγές· ο κοινωνικός χρόνος κυλά τώρα με

1Harvey, D., Η κατάσταση της μετανεωτερικότητας: Διερεύνηση των απαρχών τηςπολιτισμικής μεταβολής, Μεταίχμιο, Αθήνα, 2009, σσ. 354 – 355.

5

πολύ γρηγορότερο ρυθμό απ' ότι πριν εκατόν πενήντα χρόνια. Σε

υπαρξιακό επίπεδο ο χρόνος δεν σημαίνει πια φθορά, αλλά πρόοδο,

δημιουργία και κατάκτηση δυνατοτήτων. Ο νεωτερικός άνθρωπος αποκτά

νέα σχέση με το παρόν, καθώς η επίγνωση της παροντικής στιγμής είναι

το απαραίτητο στάδιο που θα λειτουργήσει ως ελατήριο προς το γεμάτο

δυνατότητες μέλλον.2 Το παρελθόν αντίθετα, σημαίνει το παρωχημένο, το

φτωχότερο χθες, μια κατάσταση μικρότερης προόδου. Συνεπώς

«μοντέρνος» σημαίνει αποκομμένος από το παρελθόν.3 Αυτή η έμφαση

στο παρόν ενισχύεται στις αρχές του 20ου αιώνα και από τη θεώρηση του

μαρξισμού, ο οποίος αναγνωρίζει στην οκτωβριανή επανάσταση την

επίτευξη του ιστορικού σκοπού: το χθες ξεπεράστηκε, τώρα πια η οπτική

πρέπει να στραφεί στο σήμερα και στο αύριο, δηλαδή στην επέκταση και

στην οικοδόμηση της αταξικής κοινωνίας.

Οι αλλαγές αυτές ωστόσο από κάποιο σημείο κι έπειτα ξεπέρασαν τις

αφομοιωτικές δυνατότητες των δυτικών κοινωνιών, οι οποίες εξάλλου σε

όλο το πρώτο μισό του 20ού αιώνα διανύουν μια μακρά περίοδο κρίσης· η

πρόοδος άλλωστε δεν αύξησε μόνο την ειρηνική τεχνολογία, αλλά και τις

καταστρεπτικές δυνατότητες στα πεδία της μάχης, ενώ κατέστησε

μεγαλύτερες σε έκταση και τις συνέπειες των οικονομικών κρίσεων. Μια

δεκαετία παγκόσμιας οικονομικής ύφεσης, η εγκαθίδρυση

ολοκληρωτικών καθεστώτων και δύο παγκόσμιοι πόλεμοι με

εκατομμύρια νεκρούς αποτέλεσαν τα ανώτατα όρια καταστρεπτικότητας

που έφτασε ποτέ η ανθρώπινη δραστηριότητα, ενώ αύξησαν την

2Hauser, A., Κοινωνική ιστορία της τέχνης, τ. Δ', Εκδ. Κάλβος, Αθήνα, 1984, σσ. 289, 3133«Η νεωτερικότητα είναι συνώνυμο της αλλαγής και γι' αυτό δηλωμένος εχθρός τωνπαραδόσεων.», Gregory κ.ά., The dictionary of Human Geography, εκδ. Wiley – Blackwell,Chichester, 2009, σ. 472. Επίσης, βλ. σχετ. Gombrich, E.H., Το χρονικό της τέχνης, μτφρ.Λίνα Κάσδαγλη, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 22011, σ. 558.

6

αβεβαιότητα των ανθρώπων και μείωσαν την πίστη στην πρόοδο.4 Ο

Ευρωπαίος των αρχών του 20ού αιώνα αισθάνεται μετέωρος μέσα σε έναν

κατακερματισμένο κόσμο στον οποίο ο καπιταλιστικός ορθολογισμός

φέρνει την πρόοδο μαζί με τη διάλυση, ενώ ταυτόχρονα έχει απολέσει τον

τρόπο που είχε να αντιλαμβάνεται τον χώρο και τον χρόνο, δηλαδή να

συλλαμβάνει την πραγματικότητα.5

Η αντίδραση των καλλιτεχνών σχηματοποιείται σε δύο παράλληλες

κατευθύνσεις: προσπάθησαν να διερευνήσουν τη βαθύτερη φύση και να

πειραματιστούν με τις δυνατότητες της τέχνης, προβάλλοντάς την

ταυτόχρονα ως φορέα κοινωνικής κριτικής και αλλαγής. Η στάση αυτή

αναγκαστικά συνεπάγεται την απομάκρυνσή τους από τον ιστορικό

χρόνο και την εστίαση στο εδώ και τώρα. Το «εδώ» όμως, στα πλαίσια του

παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού που έχει διαχύσει τα κοινωνικά

προβλήματα σε υπερεθνική κλίμακα, δεν μπορεί να είναι το οριοθετημένο

«εδώ» της μικροκοινωνίας. Είναι ένα διεθνές «εδώ» που περιγράφει

περισσότερο ένα κοινωνικό στιγμιότυπο, αναγνωρίζοντας τα ευρεία

χωρικά όρια του δυτικού πολιτισμού, παρά έναν οριοθετημένο χώρο.

Εξάλλου, η εμπειρία του Ά' Παγκόσμιου Πολέμου ανέδειξε τις δραματικές

επιπτώσεις που έχει η εθνοκεντρική ανάγνωση της ιστορίας και η έμφαση

στην χωρικά προσδιορισμένη παράδοση. Η εμπειρία των εθνικισμών

απέδειξε πως η τέχνη δεν μπορεί να είναι πια ιστορία των εθνών.

4Harvey, ό.π., σ. 366.5Harvey, ό.π., σ. 348, Hauser, ό.π., σ. 305

7

Οι παραδόσεις μπορούν να

αποτελέσουν γόνιμο έδαφος για τον

μοντερνισμό μόνο εντός ενός διαλεκτικού

πλαισίου, με τελικό όμως σκοπό την

υπέρβασή τους προς κάτι καινούργιο.6 Η

τάση αυτή ενδυναμώθηκε από την άνοδο

των ολοκληρωτισμών και την επέκταση

των πολεμικών συγκρούσεων, γεγονότα

που εξανάγκασαν σε μετανάστευση εντός

κι εκτός Ευρώπης σημαντικούς

δημιουργούς, οι οποίοι μετέφεραν στους

τόπους μετεγκατάστασής τους το

λανθάνον πνεύμα των κοινωνιών

προέλευσής τους. Στις νέες τοποθεσίες

τους δημιουργούν, ενώ υφίστανται ζυμώσεις από τα φαντασιακά των εκεί

κοινωνιών. Οι δημιουργίες τους διευρύνουν τα όρια του «εδώ» και

καταλήγουν στη μορφοποίηση μιας τέχνης άχρονης και υπερεθνικής –

πραγματικά μοντέρνας. Εξέχον παράδειγμα τέτοιου είδους ζυμώσεων

αποτέλεσαν η «Σχολή του Παρισιού»7 (εικόνα 1) (όπως αποκαλείται ο

πολυεθνικός καλλιτεχνικός οίστρος που επικρατούσε στο Παρίσι το α'

μισό του 20ού αιώνα)8 και η μετεγκατάσταση στις ΗΠΑ των ηγετικών

προσωπικοτήτων του Bauhaus.6Argan, G., Η μοντέρνα τέχνη 1770 – 1970, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο,2014, σσ. 156 – 157. Όπως το θέτει ο Harvey «αν ο οπαδός του μοντερνισμού πρέπει νακαταστρέψει για να δημιουργήσει, τότε οι αιώνιες αλήθειες μπορούν ν' αναπαρασταθούνμόνο μέσα από μια διαδικασία καταστροφής που τελικά έχει την τάση να καταστρέψειαυτές τις αλήθειες», Harvey, ό.π., σ. 41. Σε αυτη την διάσταση του μοντερνισμού(δημιουργίας και καταστροφής) σημαντική ήταν η επίδραση της φιλοσοφίας του Νίτσε,βλ. σχετ. Harvey, ό.π., σσ. 39 - 41.7Argan, ό.π., σσ. 194, 231, 239.

8

Εικόνα 1: Amadeo Modigliani, Τραγουδίστρια

σε καφέ, 1917, λάδι σε καμβά, Εθνική

πινακοθήκη τέχνης, Ουάσινγκτον

Η μοντερνιστική τέχνη

λοιπόν στέκεται κριτικά

απέναντι στη δυτική έννοια

της προόδου και γενικότερα

στον καπιταλιστικό

πολιτισμό, από τον ποσοτικό

ορθολογισμό του οποίου

ξεπήδησαν τα μεγαλύτερα

δεινά που γνώρισε μέχρι τότε

η ανθρωπότητα· επιθυμεί να

εκφράσει το αιώνιο μέσω του

στιγμιαίου9 και διακρίνεται

για την αποστασιοποίησή της

από την ιστορία και την

έμφασή της στη δημιουργία

μιας άχρονης

πραγματικότητας, μαζί με

μια νέα προσέγγιση στον

χώρο. Γι' αυτό αναζήτησε

αξίες εκτός του (χρονικού και χωρικού) φάσματος του δυτικού πολιτισμού

και εμπνεύστηκε από την πρωτόγονη τέχνη των λαών της Αφρικής και

8«School of Paris», Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/School_of_Paris#Modern_School_of_Paris , 31 Μαρτίου 2015. Μια ενδιαφέρουσα οπτική – φόρο τιμής στην καλλιτεχνικήκατάσταση που επικρατούσε στο Παρίσι της εποχής, αποδίδει η κινηματογραφική ταινίατου Woody Allen, Midnight in Paris (2011).9Harvey, ό.π, σ. 45. Η προσπάθεια αυτή βρίσκει την ιδανική της έκφραση στηνφωτογραφία. Ο Bresson υποστήριζε χαρακτηριστικά πως φωτογραφίζει για ναανακαλύψει την τάξη του κόσμου, βλ. σχετ. Bresson, H. C., Η αποφασιστική στιγμή, μτφρ.Διονυσοπούλου Σ., Εκδ. Άγρα, Αθήνα, 1998.

9

Εικόνα 2: Pablo Picasso, Κλαρίνο και βιολί, 1907, λάδι σε

μουσαμά, 55.3 x 33 cm (The State Hermitage, Saint Petersburg).

από τις δημιουργίες αυτοδίδακτων

καλλιτεχνών.10 Ακόμα κι όταν η

τέχνη επηρεάστηκε από τις

σύγχρονες εξελίξεις στη δυτική

σκέψη, ο ρόλος των εξωδυτικών

επιδράσεων υπήρξε καταλυτικός: ο

κυβισμός των Πικάσο (1881 - 1973)

και Μπρακ αποτελεί

μοντερνιστική μελέτη ανατομίας,

μια προσπάθεια να αποδοθεί η

σχέση χρόνου – χώρου υπό την

επίδραση της οπτικής της

σύγχρονης φυσικής (εικόνα 2)·11

όμως ταυτόχρονα διατηρεί

αναφορές σε επιρροές από την

αφρικανική τέχνη που ο Πικάσο

εκτιμούσε και διερευνούσε.12

Οι μοντερνιστικές καλλιτεχνικές αναζητήσεις εκφράστηκαν μέσω

των πρωτοποριών, μαχητικά μα βραχύβια καλλιτεχνικά κινήματα με

10Εμμανουήλ Μ., Πετρίδου Β. κ.ά., Η Ιστορία των Τεχνών στην Ευρώπη – Εικαστικέςτέχνες στην Ευρώπη από τον 18ο ως τον 20ο αιώνα, τ. Β', Ε.Α.Π., Πάτρα, 22008, σ. 68,Gombrich, ό.π., σ. 586, Argan, ό.π., σ. 280.11Argan, ό.π., σσ. 232 – 233. Οι πολλαπλές όψεις του αντικειμένου που εμφανίζονταιταυτόχρονα στην κυβιστική ζωγραφική προσπαθούν να αποδώσουν πολλαπλάστιγμιότυπα ή πολλαπλές πλευρές του χώρου την ίδια στιγμή. Η ενοποιημένη αυτήαντίληψη του χωροχρόνου ως τετραδιάστατη οντότητα, στην οποία μπορεί κανείς νακινηθεί εξίσου και στις τέσσερις διαστάσεις, αποτελεί σύλληψη στα πλαίσια της θεωρίαςτης σχετικότητας. Ο τετραδιάστατος χώρος ονομάστηκε «χώρος Minkowski», προς τιμήντου H. Minkowski που επεξεργάστηκε μαθηματικά τη σχετική γεωμετρία, βλ σχετ.Ασημακόπουλος, Π. Α., Εισαγωγή στη θεωρία της σχετικότητας, Εκδ. Παν/μίουΙωαννίνων, Ιωάννινα, 2004, σσ 75 – 81.12Argan, ό.π., σ. 280.

10

Εικόνα 3: Umberto Boccioni, Μοναδικές μορφές στη

συνέχεια του χώρου, 1913, 1,26 x 0,89 x 0.40 cm,

μπρούτζος, Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης, Νέα Υόρκη.

δεδηλωμένα συνήθως προγράμματα και έντονη διάθεση πειραματισμού,

το καθένα από τα οποία προέβαλε τη δική του άποψη για την τέχνη και

για τη σχέση της με την κοινωνία. Γενικά οι πρωτοπορίες έχουν το

βλέμμα τους στραμμένο στο μέλλον, αναζητώντας σε αυτό την έκφραση

του ριζικά νέου και ταυτόχρονα δείχνοντας αποστροφή προς τα

συμβατικά μέσα έκφρασης του παρελθόντος.13 Οι μελέτες του

Φουτουρισμού για παράδειγμα, εικονοποιούν τη σύγχρονη έννοια της

ταχύτητας πάνω σε νέες φόρμες (εικόνα 3).14 Λόγω της εννοιολογικής

μεταβολής που έχει επιφέρει η τεχνολογική ανάπτυξη, οι φόρμες που θα

προκύψουν αναγκαστικά δεν μπορούν να πατήσουν πάνω σε καμία

ιστορική παράδοση.15 Στην περίπτωση αυτή η ανιστορικότητα προκύπτει

και ως πρακτική αναγκαιότητα.

Επιπλέον, καθώς η τέχνη στοχεύει στην κοινωνική αλλαγή, δεν

αρκείται στον αναπαραστατικό της ρόλο ως προς τη φύση. Για να αλλάξει

η κοινωνία, η τέχνη θα πρέπει πλέον να λειτουργεί ως δημιουργός του

εντελώς καινούργιου, να καταστεί μια δημιουργική δύναμη όμοια με τη

φύση.16 Ταυτόχρονα όμως, μέσα στον κατακερματισμένο και άγριο κόσμο

της εποχής όπου ο ορθολογισμός υπάρχει μαζί με τον παραλογισμό και το

όμορφο και το άσχημο εκφράζουν εξίσου την ζώσα πραγματικότητα,17 οι

ανάγκες για συναισθηματική έκφραση και για επικοινωνία πέρα από

φραγμούς (γλωσσικούς, πολιτικούς κλπ) εντείνονται. Οι καλλιτέχνες

στρέφονται στη διερεύνηση ζητημάτων όπως η συναισθηματική έκφραση

μέσω της φόρμας, ο ρόλος του θέματος, η σχέση του όλου με το επιμέρους,13Εμμανουήλ, Πετρίδου κ.ά., ό.π., σ. 258, Hauser, ό.π., σσ. 297 – 298.14Βλ. σχετ. Argan, ό.π., σσ. 289 – 290.15Δασκαλοθανάσης, Ν., Ο καλλιτέχνης ως ιστορικό υποκείμενο από τον 19ο στον 21οαιώνα, Αθήνα, εκδ. Άγρα, 2004, σσ. 105 – 106.16Gombrich, ό.π., σσ. 582, 592.17Argan, ό.π., σ. 173.

11

οι δυνατότητες ορθολογικής παρέμβασης και επικοινωνίας μέσω της

εικόνας κ.ά. Η απάντηση που δίνει έμφαση στον ορθολογισμό και στην

επικοινωνία σχηματοποιείται στα ρεύματα του εξπρεσιονισμού και της

αφηρημένης ζωγραφικής. Στην περίπτωση που ο κόσμος θεωρηθεί

ανεπίδεκτος τροποποιήσεων, ούτε καν από την τέχνη, προκύπτουν

απαντήσεις όπως η μηδενιστική και παραλογική έκφραση του dada ή η

σουρεαλιστική προσπάθεια ανάδειξης του ελαττωματικού χαρακτήρα της

αστικής κοινωνίας.18 Ανεξάρτητα από τις επιμέρους κατευθύνσεις

ωστόσο, ο μοντερνισμός, ακριβώς λόγω της άρνησης της ιστορικότητας

και της διάθεσης πειραματισμού που επιδεικνύει, καταλήγει να

καταστήσει την τέχνη το απαραίτητο σημείο συνοχής για τον άνθρωπο:

μια νέα πραγματικότητα που «δημιουργείται από τη συνάντηση του

ανθρώπου με τον κόσμο [και εκφράζει] την ενότητα μεταξύ εσωτερικού

και εξωτερικού».19 Με τον τρόπο αυτό τελικά καταφέρνει να θέσει ως

μέτρο των πάντων τον άνθρωπο.

18Argan, ό.π., σσ. 241, 314 – 315.19Argan, ό.π., σσ. 158 – 159.

12

Αυτό γίνεται ιδιαίτερα εμφανές στην αρχιτεκτονική, η οποία

προσπάθησε να απαντήσει συνολικά (μέσω της πολεοδομίας) στην

οξύμωρη εικόνα ταυτόχρονης επιστημονικής προόδου και τεράστιας

κοινωνικής κρίσης, προκρίνοντας τον άνθρωπο ως μέτρο για την επίλυση

των προβλημάτων της κοινωνίας.20 Μια τέτοια στάση σημαίνει πως θα

πρέπει να εγκαταλειφθεί η ιστορία και η παράδοση,21 και οδηγεί στην

απαίτηση η μορφή να ακολουθεί τη λειτουργία του κτιρίου (εικόνα 4).22 Τα

κτίρια που θα προκύψουν με βάση αυτή τη συλλογιστική δεν θα μοιάζουν

με κανένα παράδειγμα από καμία πρότερη χρονική περίοδο, αφού οι

ανάγκες στις οποίες απαντούν είναι εντελώς νέες. Για να μπορέσει η

αρχιτεκτονική να εκπληρώσει την κοινωνική υπηρεσία που αναγνωρίζει

στον εαυτό της, θέτει ως πρωταρχικό ζήτημα προς διερεύνηση την ομαλή

20Argan, ό.π., σ. 197, Εμμανουήλ, Πετρίδου κ.ά., ό.π., σσ. 245, 251, 254.21Argan, ό.π., σ. 194.22Εμμανουήλ, Πετρίδου κ.ά., ό.π., σσ. 148, 254.

13

Εικόνα 4: W. Gropius & A. Meyer, Εργοστάσιο Fagus, 1911 – 1914, Alfeld. Η κατασκευή από μεγάλες τζαμωτές

επιφάνειες και σκυρόδεμα εξασφάλισε μειωμένο κόστος και πλήρη φωτισμό στο εσωτερικό.

συνύπαρξη (ανθρώπου με άνθρωπο και περιβάλλον). Προσπαθεί να

δώσει απαντήσεις στις ανάγκες της καθημερινής ζωής, στοχεύοντας στην

εκπαίδευση της κοινωνίας στην «τέχνη του ζειν».23 Τίποτα δεν εκφράζει με

πιο πλήρη τρόπο αυτές τις επιταγές της μοντερνιστικής αρχιτεκτονικής

από τη σχολή του Bauhaus.

Ιδρυμένο από τον Gropius (1883 - 1969) το 1919 στη Βαϊμάρη, το

Bauhaus στόχευε στην επανασύνδεση τέχνης και βιοτεχνίας με σκοπό την

εξυπηρέτηση των κοινωνικών αναγκών.24 Για να το επιτύχει αυτό, το

Bauhaus εστίασε στην εκπαίδευση (τόσο των αρχιτεκτόνων όσο και της

κοινωνίας) και οργάνωσε τις αναζητήσεις των πρωτοποριών στη βάση

ενός συγκροτημένου πλαισίου.25 Το γεγονός ό,τι καταδιώχθηκε λυσσαλέα

από τους ναζί ως «κομμουνιστικό κέντρο»,26 αποδεικνύει πως το Bauhaus

κατάφερε να δημιουργήσει μια πραγματικά ανθρώπινη (και γι' αυτό

διεθνιστική και άχρονη) αρχιτεκτονική γλώσσα.

Ενδεικτικά έργα

Μέσα στον γεμάτο ένταση και εξελίξεις χώρο της ζωγραφικής του

πρώτου μισού του 20ού αιώνα, το έργο του De Chirico (1888 - 1978) μοιάζει

εξωπραγματικά ήρεμο και στατικό. Ας σταθούμε στον πίνακά του με τον

παράξενο τίτλο «Οι ανησυχητικές μούσες» (εικόνα 5). Ο ζωγράφος

αποδίδει τρεις μορφές που μοιάζουν με αλλόκοτα αρχαιοελληνικά

αγάλματα, μέσα σε μια τοποθεσία ταυτόχρονα αληθοφανή μα και

παράταιρη. Στο πρώτο πλάνο βαρύνοντα ρόλο στη σύνθεση παίζουν

23Argan, ό.π., σ. 197.24Gombrich, ό.π., σ. 560, Argan, ό.π., σσ. 182, 185.25Argan, ό.π., σσ. 182, 229.26Η σχολή έκλεισε το 1933, «Bauhaus», Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Bauhaus , 31Μαρτίου 2015.

14

κοινά αντικείμενα όπως κουτιά,

μια μάσκα κι ένας πάσσαλος.

Στο βάθος το τοπίο

περιλαμβάνει ένα κλασσικίζον

κτίριο, έναν πύργο κι ένα

βιομηχανικό κτίριο, τα επίπεδα

των οποίων με απότομο τρόπο

βυθίζονται κάτω από το επίπεδο

στο οποίο τοποθετούνται οι

μορφές του πρώτου πλάνου. Ο

ντε Κίρικο χρησιμοποιεί μια

αντι-παραδοσιακή απόδοση της

προοπτικής: παρόλο που

μεταχειρίζεται την αίσθηση του

βάθους, δεν αποδίδει την

ατμοσφαιρική θόλωση

(αντίθετα το σχέδιό του παραμένει με έντονα περιγράμματα, σχεδόν

γραμμικό), οι γραμμές της προοπτικής δεν συγκλίνουν σε ένα σημείο

διαφυγής, φόντο και πρώτο πλάνο αποδίδονται σε διαφορετικά επίπεδα

με παράλογο τρόπο και, τέλος, η προοπτική αντιστρέφεται στο

πολύχρωμο κουτί στο πρώτο πλάνο.

Ο κόσμος που δημιουργεί ο ντε Κίρικο βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση

με τις τεχνικές και αισθητικές παραδόσεις, ωστόσο τις ξεπερνά

καταλήγοντας σε μια καινοφανή πρόταση.27 Η στάση αυτή γίνεται

27Το έργο του ντε Κίρικο αποτελεί από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα του βαθέωςσυνειδησιακού πυρήνα του μοντερνισμού, ο οποίος είναι «η διαλεκτική σχέση του με τοπαραδοσιακό», Λουκάκη, Α., «Αρχιτεκτονική, οικισμοί και υποδομές ως υλικόςπολιτισμός: Παραδείγματα από τον 19ο αι.» στο Λεοντίδου κ.ά., Γενική γεωγραφία,

15

Εικόνα 5: Giorgio de Chirico, Οι ανησυχητικές μούσες, 1916,

0,97 x 0,66 cm, καμβάς, ιδιωτική συλλογή, Μιλάνο

ιδιαίτερα εμφανής στον τρόπο με τον οποίο μεταχειρίζεται τις αρχαϊκές

μορφές των αγαλμάτων: τις περιπλέκει με καθημερινά αντικείμενα, τις

αποδίδει με την ίδια πιστότητα και τελικά τις αποδομεί ιστορικά,

δημιουργώντας καινούργιες οντότητες.28 Ο ζωγράφος λοιπόν δεν είναι

απλός καταγραφέας της πραγματικότητας αλλά δημιουργός ενός κόσμου

που, παρά την αληθοφάνεια των αντικειμένων του, ξεπερνά την

πραγματικότητα και είναι ασυμβίβαστος με αυτήν, προσεγγίζοντας το

επίπεδο των ιδεών και των εννοιών.29 Το αποτέλεσμα (το οποίο ενισχύεται

από τον απροσδιόριστο πλάγιο φωτισμό και τις έντονες σκιές) δημιουργεί

μια κατάσταση χωρίς χώρο και χωρίς χρόνο, μια στατική ηρεμία

αποκομμένη από τη ζωή με τρόπο μεταφυσικό.30 Όμως, μια κατάσταση

χωρίς χρόνο και χώρο, δηλαδή έξω από τις συνθήκες υπό τις οποίες

πραγματώνεται η εμπειρία,31 δεν μπορεί να σχετίζεται με τη ζωή αλλά με

τον θάνατο.

Στον τάχιστα μεταβαλλόμενο κόσμο των αρχών του εικοστού αιώνα,

μέσα σε έναν παροξυσμό ταχύτητας, κίνησης και καταστροφικής

αλλαγής, η μεταφυσική ζωγραφική του ντε Κίρικο αποτελεί μια παύση

για αναστοχασμό: δημιουργεί ένα στατικό, άχρονο και ατοπικό πεδίο

εντός του οποίου το μυαλό στοχάζεται την ιστορικότητα και την

αποδομεί. Τινάζοντας τον κονιορτό της ταχύτητας, μας αποκαλύπτει αυτό

ανθρωπογεωγραφία και υλικός πολιτισμός της Ευρώπης, ΕΑΠ, Πάτρα, 2013, σ. 88.28Argan, ό.π., σ. 322.29Hauser, ό.π., σ. 296 – 297.30Argan, ό.π., σ. 237. Ακόμα και όταν ο ντε Κίρικο απεικονίζει στα έργα του ρολόγια(στοιχείο καινοφανές για τη ζωγραφική, μα πολύ συχνό στο έργο του) αντί να δημιουργείμια αίσθηση κοινότυπης καθημερινότητας, ενδυναμώνει την αίσθηση του άχρονου. Μεπαρόμοιο τρόπο και μέσα έχει χειριστεί την έννοια του χρόνου ο Ingmar Bergman στηνεξαιρετικά εμβριθή σκηνή του «ονείρου του θανάτου» στις Άγριες φράουλες (1957),https://www.youtube.com/watch?v=A3n4TxNeaPg , 18 Απριλίου 201531Kant, Im., Κριτική του καθαρού λόγου, τ. Ά, τεύχ. 1, μτφρ. Αν. Γιανναράς, Εκδ.Παπαζηση, Αθήνα, 1976, σσ. 109, 112, 121.

16

που υπήρξε το χαρακτηριστικότερο αποτέλεσμα αυτής της εποχής των

δραματικών αλλαγών και πολέμων: την βαθιά υπαρξιακή ανησυχία

απέναντι στη μονοκρατορία του θανάτου.

Στην αρχιτεκτονική, ένα από τα έργα που με χαρακτηριστικό τρόπο

εκφράζει τις μοντερνιστικές αναζητήσεις είναι το κτίριο της σχολής του

Bauhaus στο Dessau (εικόνες 6, 7). Σχεδιασμένο από τον Gropius το 1925 –

1926, το κεντρικό κτίριο της σχολής αποτελεί «επιτομή της μοντερνιστικής

αρχιτεκτονικής», καθώς ενσωματώνει πλήρως τις κοινωνικές και

αισθητικές κατευθύνσεις της.32 H μορφή του είναι αποτέλεσμα των

λειτουργικών αναγκών της σχολής (φωτισμός, κυκλοφορία μεγάλου

αριθμού ατόμων, δημιουργία ποικίλων χώρων -εργαστήρια, εστιατόρια,

32Droste, M., Bauhaus 1919 – 1933, εκδ. Taschen, Köln, 2006, σ. 120. Είναι χαρακτηριστικόπως η δημοτική αρχή του Dessau προσφέρθηκε να φιλοξενήσει τις εγκαταστάσεις τηςσχολής ευελπιστώντας στην βοήθεια της στη λύση του έντονου στεγαστικούπροβλήματος που αντιμετώπιζε, στο ίδιο.

17

Εικόνα 6: W. Gropius, Bauhaus, 1925 – 26, Dessau

αμφιθέατρα- και διαχωρισμός τους σε πτέρυγες κλπ)·33 η έννοια της

λειτουργικότητας όμως δεν σχετίζεται απλώς με τις πρακτικές ανάγκες,

αλλά εντάσσεται μέσα σε μια γενικότερη αίσθηση εικαστικότητας και

κοινωνικής συνοχής.34

Για παράδειγμα, η τεράστια τζαμωτή πρόσοψη της σχολής δεν

διασφαλίζει απλώς τον άπλετο φωτισμό των χώρων εργασίας αλλά,

επιτρέποντας τη θέαση στη ζωή εντός του κτιρίου, ανοίγει την σχολή και

τις λειτουργίες της στην κοινότητα.35 Το λευκό χρώμα εξασφαλίζει

φωτεινότερο περιβάλλον όπου δεν υπάρχει φυσικός φωτισμός, αλλά -μαζί

με τη διάχυτη χρήση τζαμωτών ανοιγμάτων- αδρανοποιεί το βάρος του

33Droste, ό.π., σ. 121.34Argan, ό.π., σ. 266.35Argan, ό.π., σ. 264 και Droste, ό.π., σ. 122.

18

Εικόνα 7: Bauhaus Dessau, εναερια άποψη.

κτιρίου και το καθιστά πιο ανάλαφρο, παρά το μεγάλο μέγεθός του.36 Η

ελεύθερη θέαση και η έλλειψη στολισμών δεν αποτελούν απλές

αισθητικές προτάσεις, αλλά υποδηλώνουν μια σαφή ηθική πρόταση: την

πίστη του Bauhaus στην δημοκρατικότητα και στον κοινωνικό

προσανατολισμό της τέχνης.37 Εξάλλου η κατασκευή του υπήρξε

αποτέλεσμα της συνεργασίας πολλών διαφορετικών καλλιτεχνών

(σχεδιαστών, αρχιτεκτόνων, ζωγράφων κ.ά. που φρόντισαν από την

εξωτερική εμφάνιση μέχρι τη διαρρύθμιση των εσωτερικών χώρων, τον

σχεδιασμό των επιμέρους χρηστικών αντικειμένων, υποδομών κ.λ.π.) και

μηχανικών μέσα σε ένα πνεύμα ορθολογικής εφαρμογής, με στόχο την

μεγιστοποίηση της λειτουργικότητας του συνόλου.38

Ως αποτέλεσμα το κτίριο είναι απόλυτα αποκομμένο από τις

παραδοσιακές μορφές.39 Δίνει την εντύπωση ενός «τεράστιου,

επιπλέοντος και εκτυφλωτικά διαφανούς κύβου»40, μιας δομής έξω από

τον χρόνο που δημιουργεί έναν δικό της τόπο (τόσο χωρικό όσο και

πνευματικό). Ο ίδιος ο Gropius εξάλλου θεωρεί την αποκοπή από την

ιστορία ως απαραίτητο δομικό χαρακτηριστικό της νέας αρχιτεκτονικής

ταυτότητας· υπογραμμίζει πως ενώ «ένα τυπικό κτίριο παλιότερα είχε μια

συμμετρική πρόσοψη και μια προσέγγιση που οδηγούσε στον κεντρικό

του άξονα [...] ένα κτίριο στο πνεύμα των χρόνων μας απορρίπτει το

36Droste, ό.π., σσ. 122 – 123.37Argan ό.π., σ. 264 και Droste, ό.π., σ. 122.38Droste, ό.π., σ. 123.39Για να κατανοήσουμε σε όλο της το μέγεθος την ανιστορικότητα των μορφών τηςμοντερνιστικής αρχιτεκτονικής θα πρέπει να αποστασιοποιηθούμε από τις δικές μαςπροσλαμβάνουσες των σημερινών αστικών τοπίων και να φανταστούμε την εντύπωσηπου προκαλούσε ένα κτίριο σαν το Bauhaus στους ανθρώπους της εποχής του, με βάσητις δικές τους εικόνες. Είναι χαρακτηριστικό ότι από πολύ νωρίς στο κτίριο της σχολήςστο Dessau διοργανώνονταν ξεναγήσεις από τους σπουδαστές του, καθώς απλοίεπισκέπτες συνέρρεαν γεμάτοι περιέργεια για τη μορφή του, Droste, ό.π., σσ. 122 – 123.40Droste, ό.π., σ. 122.

19

επιβλητικό μοντέλο της συμμετρικής πρόσοψης. Πρέπει να περπατήσεις

τριγύρω σε ολόκληρο το κτίριο για να εκτιμήσεις τη σωματική υλικότητα

και τη λειτουργία των τμημάτων του».41

Ηλεκτρονική Μουσική

Η μουσική του 20ού αιώνα βάδισε επίσης στα μονοπάτια

πειραματισμού και καινοτομίας που χαρακτήρισαν και τις εικαστικές

τέχνες. Αφετηρία στάθηκαν σημαντικές τεχνολογικές καινοτομίες που

διαδόθηκαν ιδιαίτερα μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, όπως το

ραδιόφωνο, ο ομιλών κινηματογράφος,42 η μαγνητοταινία, ο δίσκος LP, οι

βελτιωμένες ηλεκτρονικές μέθοδοι καταγραφής, η στερεοφωνία κ.ά.

Γενικά παρατηρούνται στενοί δεσμοί μεταξύ μουσικής κι επιστήμης·43

ειδικά όμως η διάδοση του ραδιοφώνου έπαιξε σημαίνοντα ρόλο, καθώς

ανέπτυξε δικές του αισθητικές αναζητήσεις και βοήθησε την έκφραση

των μουσικών πρωτοποριών που δεν έβρισκαν πρόσβαση σε

συναυλιακούς χώρους.44

Μια αναθεωρημένη αντίληψη για τον ήχο παρατηρείται από τις αρχές

του 20ου αιώνα στα πλαίσια του φουτουρισμού, ο οποίος εκθείαζε την

41Droste, ό.π., σ. 121.42Είναι ενδεικτικοί οι πειραματισμοί Ρώσων (ήδη από τη δεκαετία του 1930) για τηνπαραγωγή τεχνητής μουσικής σχεδιάζοντας κυματομορφές κατευθείαν πάνω σε φιλμκαι αναπαράγοντάς τες με την τεχνολογία οπτικής ανάγνωσης ήχου τουκινηματογράφου, βλ. σχετ. «Early Soviet synthesizer music, hand drawn on film and madefrom cut paper», Dangerous Minds,http://dangerousminds.net/comments/listen_to_early_soviet_synthesizer_music_hand_drawn_on_film_and_made_from_c , 31 Mart;ioy 2015.43Μάμαλης, Ν., Η Ιστορία των Τεχνών στην Ευρώπη – Η μουσική στην Ευρώπη, τ. Γ', Ε.Α.Π.,Πάτρα, 22008, σ. 293, Machlis, J. - Forney, K., Η απόλαυση της μουσικής – Εισαγωγή στηντέχνη της διεισδυτικής ακρόασης, Αθήνα, Fagotto Books, 1996, σ. 430.44Μέσω της ίδρυσης και λειτουργίας «τρίτων προγραμμάτων» από τους μεγάλουςευρωπαϊκούς ραδιοφωνικούς σταθμούς, τα οποία ήταν προσανατολισμένα στη μουσικήπρωτοπορία, Μάμαλης, ό.π., σσ. 297 – 298

20

μουσικότητα των ήχων της πόλης και συνεπώς προλείανε το έδαφος για

μουσική χρήση μη οργανικών ήχων.45 Ωστόσο, οι δυνατότητες

πειραματισμού προς την κατεύθυνση αυτή αναπτύχθηκαν κυρίως

μεταπολεμικά, όταν η βελτίωση του μαγνητοφώνου και η ανάπτυξη των

γεννητριών συχνοτήτων επέτρεψαν την διεύρυνση του ηχητικού υλικού

μέσω της εισαγωγής και επεξεργασίας εφέ και προεγγεγραμμένων

ήχων.46 Σταδιακά ιδρύθηκαν μεγάλα στούντιο με πολύπλοκο και ακριβό

εξοπλισμό, τα οποία επέτρεψαν τη στενότερη συνεργασία τεχνικών,

μηχανικών ήχου και συνθετών.47 Αυτό όμως που πραγματικά απογείωσε

την ηλεκτρονική μουσική ήταν η δημιουργία ηλεκτρονικών οργάνων,

αρχικά δύσχρηστα και ογκώδη (συνθετητής), αλλά σταδιακά μικρότερα σε

όγκο αλλά με αυξημένες δυνατότητες και ευχρηστία (κύματα μορτενό,

θέρεμιν, συνθεσάιζερ και ηλεκτρονικοί υπολογιστές).48

Η ηλεκτροακουστική και ηλεκτρονική μουσική σταδιακά συνδέθηκε

με όλες τις όψεις της μοντέρνας μουσικής και πλέον αποτελεί

περισσότερο έναν τρόπο έκφρασης παρά ένα αυτόνομο μουσικό ύφος. Οι

τεχνικές και τεχνολογικές της δυνατότητες έχουν χρησιμοποιηθεί σε

πολυάριθμους συνδυασμούς και περιπτώσεις, από τον κινηματογράφο,

την διαφημιστική βιομηχανία, την εκπαίδευση και, βέβαια, από την

σύνθεση, σχεδόν στα περισσότερα ύφη, από τα πλέον εμπορικά ως τα πιο

πρωτοποριακά. Αν υπήρξε όμως μία περίπτωση διαρκούς διερεύνησης και

πειραματισμών πάνω στην ηλεκτρονική - ηλεκτροακουστική μουσική που

διέτρεξε όλο το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, αυτή ήταν το συγκρότημα

των Βρετανών Pink Floyd.

45Μάμαλης, ό.π., σ. 296.46Μάμαλης, ό.π., σσ. 299 – 300.47Μάμαλης, ό.π., σ. 302.48Machlis – Forney, ό.π., σσ. 448 – 449.

21

Οι Pink Floyd ιδρύθηκαν

στο Λονδίνο το 1965 από τους

Roger Waters (1943 - ), Nick

Mason (1944 - ), Richard Wright

(1943 - 2008) και Syd Barret (1946

- 2006), ο οποίος σύντομα

αντικαταστάθηκε από τον

David Gilmour (1946 - ).49 Πολλοί

έχουν προσπαθήσει να κατηγοριοποιήσουν τη μουσική των Pink Floyd

όμως, όπως συμβαίνει με όλες τις πραγματικά πρωτοποριακές

καλλιτεχνικές αναζητήσεις, αυτό είναι αρκετά δύσκολο λόγω των

συνεχών πειραματισμών του συγκροτήματος και της επίτευξης

καινούργιων μορφών και φορμών έκφρασης. Ο ήχος των Pink Floyd

γενικά χαρακτηρίζεται από ένα ηλεκτρονικό υπόστρωμα, απόρροια της

χρήσης ηλεκτρονικών οργάνων (θέρεμιν, συνθεσάιζερ κ.ά.), πάνω στο

οποίο αναπτύσσονται αντιστικτικές μελωδικές γραμμές τόσο από

ηλεκτροακουστικά (ηλεκτρικές κιθάρες, ηλεκτρικό μπάσο) όσο και από

κλασσικά όργανα (σαξόφωνα, συμφωνικά πνευστά, πιάνο κλπ).50 Δεν

απουσιάζει βέβαια η χρήση φωνής, αν και συχνά αυτή ξεφεύγει από την

τραγουδιστική απόδοση στίχων και λειτουργεί ως ένα ακόμα όργανο.51

Το συγκρότημα διαχρονικά πειραματίστηκε με τη χρήση

προηχογραφημένων ηχητικών εφέ52 και με τη σύνθεση ηλεκτρονικής

49«Pink Floyd», Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Pink_Floyd , 31 Μαρτίου 2015.50Χαρακτηριστικά παραδείγματα: Time, Us and them, Comfortably Numb κ.ά.51The great gig in the sky52Τα εφέ περιλαμβάνουν από ήχους του φυσικού και αστικού περιβάλλοντος πουυποστηρίζουν τη μελωδική γραμμή ή το θέμα των στίχων, μέχρι και το τραγούδι ενόςσκύλου που συνοδεύει μια ακουστική κιθάρα (Seamus).

22

Εικόνα 8: Οι Pink Floyd τη δεκαετία του 1970.

μουσικής που αποδίδει προσλήψεις της σύγχρονης πραγματικότητας.53 Το

καλλιτεχνικό αποτέλεσμα διακρίνεται από ατμοσφαιρικότητα, διακριτές

μελωδικές γραμμές και έντονη αίσθηση μοντερνισμού, διατηρώντας

παράλληλα κριτική στάση απέναντι στα κοινωνικά προβλήματα του

δυτικού καπιταλισμού (η οποία, καθώς τα μέλη του συγκροτήματος

μεγάλωναν, κατέληξε σε πιο υπαρξιακές αναζητήσεις)54. Ο τελευταίος

δίσκος του συγκροτήματος (The endless river) κυκλοφόρησε το 2014 και,

παρά την προχωρημένη ηλικία των δημιουργών του, συνεχίζει να

εκπλήσσει με τον χειρισμό των ηλεκτρονικών και ηλεκτροακουστιικών

μέσων και την αισθητική του αρτιότητα. Το έργο των Pink Floyd

διατήρησε σταθερά τον άνθρωπο στο επίκεντρό του κάτι που, σε

συνδυασμό με τις ακούραστες αναζητήσεις των μελών του

συγκροτήματος, κατέληξε να του προσδώσει διαχρονικό και πραγματικά

μοντέρνο χαρακτήρα.

Επίλογος

Οι αλλαγές που επήλθαν στις αρχές του 20ού αιώνα στην αντίληψη

του χώρου και του χρόνου, σε συνδυασμό με τα ιστορικά γεγονότα και τις

έντονες κοινωνικές μεταβολές της εποχής, οδήγησαν σε σημαντικές

εξελίξεις στην καλλιτεχνική δημιουργία. Μία από τις παραμέτρους που

ξεχωρίζουν τον μοντέρνο άνθρωπο από τις προηγούμενες ιστορικές

περιόδους είναι η επίγνωσή του για το παρόν και η αποβλεπτικότητά του

στο μέλλον.55

53On the run, One of these days54Louder than words, Keep talking, High Hopes κ.ά.55Hauser, ό.π., σ. 313.

23

Η αλλαγή αυτή αποτυπώθηκε στις καλλιτεχνικές αναζητήσεις ως

στροφή στη θεματική τους: μέχρι τον ιμπρεσιονισμό οι εικαστικές τέχνες

είχαν καταφέρει την πλήρη διερεύνηση της αναπαραστατικής τους

λειτουργίας· στην αυγή του 20ού αιώνα οι καλλιτέχνες στράφηκαν στη

διερεύνηση του ίδιου του Είναι της τέχνης, ως αξίας και ως δημιουργικής

διαδικασίας ισότιμη με τη φύση και στο ίδιο επίπεδο με τον κόσμο. Αυτό

οδήγησε σε έναν ιδιαίτερο ως προς τον χρόνο, ανιστορικό χαρακτήρα και

στην συνεχή προσπάθεια για καλλιτεχνική καινοτομία, ενώ επίσης έφερε

τον άνθρωπο στο επίκεντρο ως μέτρο.

Ωστόσο, παρά τον ανιστορικό της χαρακτήρα, η τέχνη του

μοντερνισμού διατηρεί σημαντικά ερείσματα στην ιστορική διαδρομή. Αν

και όντως επιχειρήθηκε η υπέρβαση της ιστορικότητας στις αναφορές της

τέχνης, δεν θα μπορούσε να δομηθεί ο μοντέρνος χαρακτήρας χωρίς την

ιστορική διαμόρφωση συγκεκριμένων χαρακτηριστικών των δυτικών

κοινωνιών. Για παράδειγμα, οι έντονες υπαρξιακές ανησυχίες δεν θα

μπορούσαν να γονιμοποιήσουν την τέχνη της περιόδου αν ο μέσος

Ευρωπαίος δεν είχε αποκτήσει αυτοσυνείδηση τον 17ο αιώνα. Η γραμμή

που ενώνει τον υπαρξισμό του Σαρτρ με την ανακάλυψη του Εγώ από τον

Καρτέσιο, αν δεν είναι ευθεία, είναι πάντως συνεχής. Εξάλλου, «πάνω σε

κάθε ζωή που γεννιέται, πολλές ζωές που βιώθηκαν έχουν αφήσει το

αποτύπωμα των δικών τους εμπειριών».56

Στη μουσική, οι πειραματισμοί σε συνδυασμό με την τεχνολογική

πρόοδο οδήγησαν σε σημαντική επέκταση της ηχητικής παλέτας και κατά

συνέπεια των εκφραστικών δυνατοτήτων των συνθετών. Πλέον η

ηλεκτρονική - ηλεκτροακουστική μουσική βρίσκει εφαρμογές σε ένα

56Argan, ό.π., σ. 219.

24

ευρύτατο φάσμα μουσικών ειδών, υφών και χρήσεων, αποτελώντας

αναπόσπαστο τμήμα της καθημερινότητας.

25

Βιβλιογραφία

Ασημακόπουλος, Π. Α., Εισαγωγή στη θεωρία της σχετικότητας, Εκδ.

Παν/μίου Ιωαννίνων, Ιωάννινα, 2004.

Δασκαλοθανάσης, Ν., Ο καλλιτέχνης ως ιστορικό υποκείμενο από τον

19ο στον 21ο αιώνα, Αθήνα, εκδ. Άγρα, 2004.

Εμμανουήλ Μ., Πετρίδου Β. κ.ά., Η Ιστορία των Τεχνών στην Ευρώπη –

Εικαστικές τέχνες στην Ευρώπη από τον 18ο ως τον 20ο αιώνα, τ. Β',

Ε.Α.Π., Πάτρα, 22008.

Λουκάκη, Α., «Αρχιτεκτονική, οικισμοί και υποδομές ως υλικός

πολιτισμός: Παραδείγματα από τον 19ο αι.» στο Λεοντίδου κ.ά., Γενική

γεωγραφία, ανθρωπογεωγραφία και υλικός πολιτισμός της Ευρώπης,

ΕΑΠ, Πάτρα, 2013, σσ. 82 - 88.

Μάμαλης, Ν., Η Ιστορία των Τεχνών στην Ευρώπη – Η μουσική στην

Ευρώπη, τ. Γ', Ε.Α.Π., Πάτρα, 22008.

Argan, G., Η μοντέρνα τέχνη 1770 – 1970, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις

Κρήτης, Ηράκλειο, 2014.

Bresson, H. C., Η αποφασιστική στιγμή, μτφρ. Διονυσοπούλου Σ., Εκδ.

Άγρα, Αθήνα, 1998.

Droste, M., Bauhaus 1919 – 1933, εκδ. Taschen, Köln, 2006.

Gombrich, E.H., Το χρονικό της τέχνης, μτφρ. Λίνα Κάσδαγλη, Μ.Ι.Ε.Τ.,

Αθήνα, 22011.

Gregory κ.ά., The dictionary of Human Geography, εκδ. Wiley – Blackwell,

Chichester, 2009.

Harvey, D., Η κατάσταση της μετανεωτερικότητας: Διερεύνηση των

απαρχών της πολιτισμικής μεταβολής, Μεταίχμιο, Αθήνα, 2009.

26

Hauser, A., Κοινωνική ιστορία της τέχνης, τ. Δ', Εκδ. Κάλβος, Αθήνα,

1984.

Kant, Im., Κριτική του καθαρού λόγου, τ. Ά, τεύχ. 1, μτφρ. Αν.

Γιανναράς, Εκδ. Παπαζηση, Αθήνα, 1976.

Machlis, J. - Forney, K., Η απόλαυση της μουσικής – Εισαγωγή στην τέχνη

της διεισδυτικής ακρόασης, Αθήνα, Fagotto Books, 1996.

Διαδικτυακές Πηγές

«Bauhaus», Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Bauhaus , 31 Μαρτίου

2015.

«Early Soviet synthesizer music, hand drawn on film and made from cut

paper», Dangerous Minds,

http://dangerousminds.net/comments/listen_to_early_soviet_synthesizer_m

usic_hand_drawn_on_film_and_made_from_c , 31 Mart;ioy 2015

«School of Paris», Wikipedia,

https://en.wikipedia.org/wiki/School_of_Paris#Modern_School_of_Paris , 31

Μαρτίου 2015.

«Pink Floyd», Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Pink_Floyd , 31

Μαρτίου 2015.

Ingmar Berman, «Wild Strawberries», απόσπ. («σκηνή του ονείρου του

θανάτου»), Youtube, https://www.youtube.com/watch?v=A3n4TxNeaPg ,

18 Απριλίου 2015.

Κινηματογράφος

Ingmar Berman, Wild Strawberries (1957).

Woody Allen, Midnight in Paris (2011).

27

Πηγές εικόνων

Εικόνα 1:

http://theredlist.com/media/database/fine_arts/arthistory/painting/ecole_of_

paris/amadeo_modigliani_2/002-amadeo-modigliani-theredlist.jpg , 18

Απριλίου 2015.

Εικόνα 2:

http://theredlist.com/media/database/fine_arts/arthistory/painting/cubisme/

pablo-picasso/004-pablo-picasso-theredlist.jpg , 18 Απριλίου 2015.

Εικόνα 3:

http://cultured.com/images/image_files/2864/9983_o_umberto_boccioni.jpg

, 18 Απριλίου 2015.

Εικόνα 4: http://i.telegraph.co.uk/multimedia/archive/01932/unesco-

fagus_1932506i.jpg , 18 Απριλίου 2015.

Εικόνα 5: http://uploads1.wikiart.org/images/giorgio-de-

chirico/disturbing-muses-1918.jpg , 18 Απριλίου 2015.

Εικόνα 6:

http://classconnection.s3.amazonaws.com/94/flashcards/668094/jpg/meggs_

18-gropius_dessau_bauhaus1317008952981.jpg , 18 Απριλίου 2015.

Εικόνα 7: http://alt.bauhaus-dessau.de/bhimages/bauhausluft.jpg , 18

Απριλίου 2015.

Εικόνα 8:

http://s3.amazonaws.com/quietus_production/images/articles/1084/Pink_Fl

oyd_Large_1233758930_crop_500x338.jpg , 18 Απριλίου 2015.

28