Κεφάλαιο 2 - Οι ΤΠΕ στην Υγεία

Σύνοψη Σκοπός του παρόντος κεφαλαίου είναι να συνδέσει τις νέες τεχνολογίες πληροφοριών και επικοινωνίας µε το χώρο της υγείας. Στα πλαίσια αυτά παρουσιάζονται αρχικά τα χαρακτηριστικά της Κοινωνίας της Πληροφορίας µαζί µε κάποιες βασικές έννοιες και ορισµούς (π.χ. δεδοµένα, πληροφορία, γνώση, σοφία, κ.ά.), ώστε να κατανοήσει ο αναγνώστης τις ανάγκες και τις τάσεις της σύγχρονης εποχής. Αυτές οι ανάγκες γεφυρώνονται άµεσα µε τις Τεχνολογίες Πληροφοριών και Επικοινωνίας, οι οποίες µπορούν να απαντήσουν σε πολλά από τα επιτακτικά ζητήµατα που αναδύονται στην σηµερινή κοινωνία. Παράλληλα δίνεται έµφαση στο ψηφιακό χάσµα, το οποίο µπορεί να σταθεί εµπόδιο σε κάθε προσπάθεια εξέλιξης ή/και υιοθέτησης των νέων τεχνολογιών, τόσο στο χώρο της υγείας όσο και σε οποιοδήποτε άλλο τοµέα. Αφού έχει γίνει σαφής ο ρόλος των ΤΠΕ, στη συνέχεια, το κεφάλαιο επικεντρώνεται στην εφαρµογή των ΤΠΕ στον τοµέα της υγείας. Ακολουθεί ο διαχωρισµός των διαφορετικών τοµέων εφαρµογής των ΤΠΕ στην υγεία, όπως η Ιατρική και Νοσηλευτική Πληροφορική, η Βιοϊατρική Τεχνολογία και η Πληροφορική Υγείας. Τέλος, προσδιορίζεται ο κρίσιµος ρόλος των επαγγελµατιών υγείας, µε έµφαση στους νοσηλευτές, στον τοµέα της πληροφορικής υγείας.

Προαπαιτούµενη γνώση Δεν απαιτείται καµία προηγούµενη γνώση.

1. Η Κοινωνία της Πληροφορίας (ΚτΠ) Ο όρος «Κοινωνία της Πληροφορίας» πρωτοεµφανίστηκε στις αρχές της δεκαετίας του '60 στις ιαπωνικές Κοινωνικές Επιστήµες. Η ιαπωνική εκδοχή της έκφρασης (shakai joho, shakai johoka) γεννήθηκε κατά τη διάρκεια µιας συνοµιλίας το 1961 µεταξύ του Kisho Kurokawa (διάσηµος αρχιτέκτονας) και του Tudao Umesao (γνωστού ιστορικού και ανθρωπολόγου). Σε γραπτό λόγο εµφανίστηκε ως τίτλος µιας µελέτης που δηµοσιεύθηκε τον Ιανουάριο του 1964 από τον Jiro Kamishima (συγγραφέας), αλλά ο τίτλος δόθηκε από το συντάκτη Michiko Igarashi (κοινωνιολογία στις κοινωνίες των πληροφοριών – Sociology in Information Societies).

Το 1971 εκδόθηκε στην Ιαπωνία ένα «λεξικό» για την κοινωνία των πληροφοριών (Johoka Shakai Jiten, «Dictionary of Information Societies»). Η πρώτη αναφορά στην αγγλική γλώσσα χρονολογείται από το 1970, που ο Yoneji Masuda χρησιµοποίησε την έκφραση αυτή στη διάλεξή του σε ένα συνέδριο και εµφανίστηκε σε έντυπο υλικό τον ίδιο χρόνο. Παρόλα αυτά, ο όρος κοινωνία της πληροφορίας ή κοινωνία των πληροφοριών στην αγγλική µπορεί να έχει και παλαιότερες ρίζες, όπου χρησιµοποιούνταν διαφορετικές εκφράσεις για να αποτυπώσουν το ίδιο ακριβώς πράγµα.

Κάποιες προγενέστερες εκφράσεις (π.χ. «µετα-βιοµηχανική κοινωνία»), οι οποίες χρησιµοποιούνταν κατά ένα τρόπο για να αναδείξουν παρόµοια φαινόµενα και καταστάσεις αναφέρονται από το 1914 στη Μεγάλη Βρετανία από την Ananda K. Coomaraswamy και τον Arthur J. Penty. Αργότερα, το 1958, αναβίωσαν στις ΗΠΑ µε αναφορές από τον Daniel Bell και από το τέλος της δεκαετίας του '60 στις γαλλικές Κοινωνικές Επιστήµες από το Alan Touraine. Η ουσία αυτών των εκφράσεων και αναφορών ήταν η µετάβαση και ο µετασχηµατισµός από τη βιοµηχανική κοινωνία. Το 1940, ο Αυστραλός Colin Clark εισήγαγε την έκφραση «ο τρίτος τοµέας», θέλοντας να δώσει έµφαση στις υπηρεσίες και όχι στην παραγωγή υλικών, όπως συνηθιζόταν µέχρι τότε. Ο τρίτος τοµέας αφορούσε ουσιαστικά την οικονοµία που βασιζόταν στις υπηρεσίες.

Όσον αφορά την τεχνολογία, που αποτελεί τη βάση της παραγωγής, το 1946, ο µηχανικός της Ford, ονόµατι D. S. Harder, χρησιµοποίησε τον όρο «αυτοµατοποίηση» δίνοντας έδαφος για συζητήσεις επί δεκαετίες και δηµιουργία άλλων συναφών όρων και εκφράσεων που δηµιουργήθηκαν για να υποδείξουν τις σαρωτικές αλλαγές που παρήχθησαν από την απίστευτη ανάπτυξη της τεχνολογίας πληροφοριών. Από αυτές τις εκφράσεις οι πιο γνωστές ήταν σχετικές µε τους υπολογιστές και την επιστηµονική και τεχνολογική επανάσταση. Για παράδειγµα, η έκφραση «εγκεφαλική εργασία» αντικατέστησε τη «χειρωνακτική εργασία»

και άνοιξε το δρόµο προς την έννοια της κοινωνίας των πληροφοριών. Αυτό εντοπίστηκε από τον οικονοµολόγο Alfred Marshall και τον φιλόσοφο Peter Kropotkin περί το 1890.

Το 1848, επικράτησε για λίγο η λέξη «νοηµοσύνη» (intelligentsia) στις γερµανόφωνες περιοχές και στις ρωσόφωνες (µετά το 1860). Αυτός ο όρος προσπαθούσε να εκφράσει την αυξανόµενη σηµασία εκείνων των κοινωνικών οµάδων στην αγορά εργασίας που χρησιµοποιούσαν τη διανοητική τους απόδοση και τη γνώση τους για τον βιοπορισµό τους. Παρόλα αυτά, ο όρος που τελικά επικράτησε τη δεκαετία του ’50 ήταν «υπαλληλική εργασία» (ή «white-collar work» στην αγγλική). Καταρχάς ο όρος, που δηµιουργήθηκε από τον Upton Sinclair το 1919, χρησιµοποιήθηκε αποκλειστικά για τους εργαζοµένους γραφείων και για τους ανώτερους υπαλλήλους που κινήθηκαν από τη βιοµηχανία κατασκευής προς τη διανοητική εργασία, ενώ στη συνέχεια επεκτάθηκε στους εργαζοµένους που εκτελούσαν δραστηριότητες και εργασίες που απαιτούσαν κυρίως υψηλά προσόντα. Ο Peter Drucker γύρω στο 1967 χρησιµοποίησε τον όρο «εργαζόµενος γνώσης» (ή αλλιώς «knowledge worker»). Από το τέλος της δεκαετίας του '60 έως την αρχή της δεκαετίας του '80 φάνηκε ότι ο όρος «µεταβιοµηχανική κοινωνία» θα γινόταν ένας όρος οµπρέλα που θα χρησιµοποιούταν για να περιγράψει το σηµαντικότερο κοινωνικό µετασχηµατισµό που είχε πραγµατοποιηθεί. Ο όρος αυτός όµως έγινε όλο και περισσότερο αντιφατικός και ασαφής. Αφ' ενός η «παραδοσιακή βιοµηχανία κατασκευών που είχε τη βάση της στη χειρωνακτική εργασία» δεν ήταν ποτέ η ίδια µε «τη βιοµηχανία». Ο Fritz Machlup, ένας από τους πρωτοπόρους στις συζητήσεις περί κοινωνίας της πληροφορίας, χρησιµοποιώντας τη γλώσσα των οικονοµικών, ανέδειξε στην αρχή της δεκαετίας του '60, ότι η παραγωγή της γνώσης αποτελεί µια οικονοµική δραστηριότητα και θα µπορούσε να περιγραφεί µε τους όρους που χρησιµοποιούνται στην ανάλυση του βιοµηχανικού τοµέα. Καθόρισε µια ενοποιηµένη βιοµηχανία γνώσης, οργανώνοντας µια δοµή όπου χρησιµοποίησε περισσότερες από 30 βιοµηχανίες. Περιέγραψε τον τοµέα της παραγωγής γνώσης µε λεπτοµέρεια. Τέλος, επισήµανε ότι ο µεγαλύτερος και σηµαντικότερος τοµέας αυτής της νέας βιοµηχανίας ήταν η εκπαίδευση. Είναι γεγονός πως ούτε ο όρος «υπαλληλικός» ούτε η «εγκεφαλική εργασία» µπόρεσαν να απεικονίσουν τη διαδικασία παραγωγής και εκµετάλλευσης της γνώσης και της µετάβασης των παραδοσιακών βιοµηχανιών σε όλο και περισσότερο έντασης πληροφορίας και γνώσης.

Τελικά, ο όρος «Κοινωνία της Πληροφορίας», ήταν ο όρος οµπρέλα που χρησιµοποιήθηκε για να περιγράψει τις κοινωνικές αλλαγές που πραγµατοποιήθηκαν στο δεύτερο µισό του 20ου αιώνα.

H τεχνολογική επανάσταση δηµιούργησε µια ισχυρή σύνδεση του όρου «Κοινωνία της Πληροφορίας» µε την τεχνολογία εκτοπίζοντας αρχικά την κοινωνιολογική της διάσταση. Η περιοριστική ερµηνεία της έννοιας «κοινωνία της πληροφορίας» συνδέθηκε αρκετά στην Ευρώπη µε την απελευθέρωση των τηλεπικοινωνιών, µε το υλικό, το λογισµικό, κ.λπ., χάνοντας την πραγµατική της ουσία. Οι πραγµατικές διαστάσεις της κοινωνίας της πληροφορίας βρίσκονται στην εκπαίδευση, την επιστήµη, την καινοτοµία, τη νέα οικονοµία, το περιεχόµενο και τον πολιτισµό, παρά στην πληροφορική και στις τηλεπικοινωνίες. Ένας άλλος σχετικός όρος που εµφανίστηκε ήταν η «Κοινωνία της Γνώσης», ενάντια στην «Κοινωνία της Πληροφορίας». Η κοινωνία της γνώσης είναι µια κοινωνία, η οποία βασίζεται στη γνώση που παράγεται. Φαίνεται λοιπόν ξεκάθαρα πως οι κοινωνικές και οικονοµικές ανάγκες της εποχής δηµιουργούν ανάγκες για να προσδιορίσουµε µε κάποιον νέο όρο αυτό που συντελείται κάθε φορά.

Εκείνη τη στιγµή άρχισαν να εµφανίζονται και οι διάφορες «επιστηµονικές» επεξηγήσεις σχετικά µε το γιατί και µέχρι ποιο σηµείο η βασισµένη στη γνώση κοινωνία άξιζε περισσότερο από την κοινωνία της πληροφορίας. Σε αυτό τον «δρόµο» πολλοί ήταν αυτοί που υποστήριζαν πως η κοινωνία της πληροφορίας βασίζεται στις πληροφορίες, ενώ η κοινωνία της γνώσης σχετίζεται µε κάτι ακόµη πιο προχωρηµένο, την ίδια τη γνώση, αποτελώντας έτσι µια πιο «προχωρηµένη» κατάσταση της κοινωνίας της πληροφορίας.

Είναι αρκετοί αυτοί που υποστηρίζουν πως η κοινωνία της πληροφορίας είναι ένα από τα συστατικά της κοινωνίας γνώσης, δεδοµένου ότι οι πληροφορίες είναι ένα από τα βασικά συστατικά της γνώσης. Άλλοι πάλι είναι της άποψης ότι η κοινωνία της γνώσης έχει πάρει τη θέση της κοινωνίας της πληροφορίας, η οποία αποτελεί πλέον ξεπερασµένο όρο. Κάθε συζήτηση πλέον, επιχειρεί να αιτιολογήσει το πώς η έννοια της κοινωνίας της πληροφορίας είναι «αποδυναµωµένη». Είναι πολύ πιθανόν όµως στο άµεσο µέλλον να βρεθούν νέοι όροι οι οποίοι θα υπερκαλύψουν και την κοινωνία της γνώσης.

1.1 Δεδοµένα-Πληροφορία-Γνώση-Σοφία Δύσκολα θα πίστευε κάνεις πως οι ποιητικές γραµµές του T.S. Eliot θα είχαν τόση απήχηση ακόµη και στη σηµερινή κοινωνία. Ακόµα και στο συσχετισµό της σοφίας µε τη γνώση και της γνώσης µε τις πληροφορίες, πρότεινε µια αλυσίδα, µια ιεραρχία, µια ευδιάκριτη σχέση µεταξύ κάθε µιας από αυτές τις έννοιες. Αυτή η

ιεραρχία προτείνει επίσης ότι κάποια έννοια µπορεί να έχει επιπτώσεις σε µια άλλη ή ακόµα και να αλλάξει σε µια άλλη. Αυτές οι ιδέες έχουν αναλυθεί και έχουν συζητηθεί σε πολλά διαφορετικά φόρουµ από τότε (π.χ. Al Gore’s Digital Earth, 1998 [1]) συζητώντας θέµατα µετατροπής «ακατέργαστων δεδοµένων σε κατανοητές πληροφορίες». Παρά αυτόν τον πλούτο της ανάλυσης, τόσο οι ίδιες οι έννοιες, όσο και οι µεταβάσεις µεταξύ τους, δεν έχουν ακόµη καθοριστεί σαφώς. Πράγµατι, η ίδια η ύπαρξη της ιεραρχίας σπάνια εξετάζεται ή αµφισβητείται παρά τις ασαφείς και πολύπλοκες διακρίσεις µεταξύ κάθε επιπέδου/σταδίου.

Οι έννοιες της πληροφορίας και της γνώσης ήταν αρκετά διφορούµενες από την αρχή. Το 1962 ο οικονοµολόγος Fritz Machlup επεσήµανε πως είναι περιττό να µιλάµε για γνώση και πληροφορία, µιας και στην πραγµατικότητα µιλάµε περίπου για την ίδια ποιότητα. Ο Daniel Bell προσπάθησε να ερµηνεύσει τη σχέση µεταξύ των πληροφοριών και της γνώσης, βάσει µερικών φιλοσοφικών, λογικών ή επιστηµολογικών και βασισµένων στη γνώση κοινωνιολογικών αναγνώσεων, ενώ αρνιόταν κατηγορηµατικά να χρησιµοποιήσει την έννοια της κοινωνίας της πληροφορίας.

Είναι γεγονός πως οι όροι «πληροφορία» και «γνώση» και στη συνέχεια και ο όρος «σοφία» είναι δύσκολο να περιγραφούν µε απλά λόγια γιατί αναφέρονται σε πολυσύνθετα συστήµατα και διαδικασίες. Στη συνέχεια αναφέρονται κάποια αξιώµατα σε σχέση µε τις κοινωνικές επιστήµες των πληροφοριών:

• Οι διαδικασίες της παραγωγής πληροφοριών πραγµατοποιούνται στα µυαλά των ατόµων και

όχι σε φυσικές ή τεχνητά διατηρηµένες «εξωτερικές» θέσεις (από αυτό συνεπάγεται πως η έρευνα για τη ροή πληροφοριών σχετίζεται µε ένα «ανθρώπινο» και «κοινωνικό» πλαίσιο, ενώ η τεχνολογία µπαίνει σε δεύτερη εκτίµηση).

• Τα συστήµατα της τεχνολογίας πληροφοριών λειτουργούν µε τις πληροφορίες να µετατρέπονται σε σύµβολα, οι υπολογιστές να επεξεργάζονται τα σύµβολα, ενώ τα µυαλά επεξεργάζονται τις πληροφορίες.

• Η γνώση µπορεί να οριστεί ως ένας περαιτέρω µετασχηµατισµός της πληροφορίας.

Όταν µιλάµε για τις πληροφορίες και τη γνώση, µιλάµε ουσιαστικά για δύο αδιαίρετα συστατικά ενός ενιαίου, ενοποιηµένου, γνωστικού κόσµου. Η έννοια της γνώσης αποτελούσε θέµα συζήτησης για πολλούς αιώνες. Ακόµα και στα έργα των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων αναφέρεται πως η γνώση εκπορεύεται από τους ανθρώπους. Ο Πλάτωνας για παράδειγµα, υποστήριζε ότι η ορθή πεποίθηση µπορεί να µετουσιωθεί σε γνώση εάν εδραιωθεί µέσω της λογικής και της αιτίας. Ο Αριστοτέλης πίστευε ότι η γνώση κάποιου αντικειµένου ή θέµατος προϋποθέτει την κατανόηση των αιτιών του. Στη Δυτική φιλοσοφία η γνώση γίνεται αντιληπτή ως κάτι ιδεώδες, οικουµενικό, αµερόληπτο και λογικό. Θεωρείται ως αυτοτελές δηµιούργηµα (µε φυσική υπόσταση) το οποίο µπορεί να απαθανατιστεί και να αναπαραχθεί µέσω της τεχνολογίας και το οποίο είναι κατ’ ουσίαν αληθινό. Η φύση της γνώσης είναι πολύ πιο σύνθετη από τα δεδοµένα και τις πληροφορίες, γιατί έχει έντονα το κοινωνικό στοιχείο και άρα απαιτεί σε µεγάλο βαθµό την ενεργή συµµετοχή των ανθρώπων στην τροφοδότηση, ενηµέρωση και διαχείρισή της. Έχουν προκύψει πολλοί ορισµοί σχετικά µε τα δεδοµένα, την πληροφορία και τη γνώση. Η ορολογία που χρησιµοποιείται κάθε φορά διαφέρει ανάλογα µε το υπόβαθρο του εκάστοτε ερευνητή/επιστήµονα και τους συγκεκριµένους στόχους του. Στη συνέχεια δίνονται κάποιοι ορισµοί για τους τέσσερις αυτούς όρους:

• Δεδοµένα: το σύνολο διακριτών αντικειµενικών στοιχείων σχετικά µε ένα γεγονός ή µία

διαδικασία που από µόνα τους δεν έχουν ιδιαίτερη χρησιµότητα εάν δεν µετατραπούν σε πληροφορίες. Τα δεδοµένα για παράδειγµα µπορεί να αφορούν σε αριθµητικές ποσότητες ή άλλες ιδιότητες που προκύπτουν από παρατηρήσεις, πειραµατισµούς ή υπολογισµούς. Ο χρόνος, το κόστος, η χωρητικότητα και η ταχύτητα είναι κάποια παραδείγµατα ποσοτικών δεδοµένων.

• Πληροφορίες: δεδοµένα στα οποία έχει προσδοθεί σχετικότητα και σκοπός. Έχουν νόηµα και είναι οργανωµένα για να εξυπηρετούν ένα συγκεκριµένο σκοπό. Οι πληροφορίες για παράδειγµα αποτελούν συλλογή δεδοµένων µε τις σχετικές εξηγήσεις, ερµηνείες καθώς και άλλες πληροφορίες που αφορούν ένα συγκεκριµένο αντικείµενο, συµβάν ή διαδικασία.

• Γνώση: ο συνδυασµός εµπειριών, πληροφοριών και αξιών σχετικών µε ένα πλαίσιο ή περιβάλλον, διορατικότητας και βάσιµης διαίσθησης που παρέχει ένα κατάλληλο περιβάλλον και πλαίσιο για την αξιολόγηση και την ενσωµάτωση νέων εµπειριών και πληροφοριών. Προέρχεται και εφαρµόζεται από τον ανθρώπινο νου. Στους οργανισµούς, συχνά

καταγράφεται όχι µόνον σε έγγραφα ή αρχεία αλλά και στην καθηµερινότητα της εταιρίας, στις διαδικασίες της, στις πρακτικές και τους άτυπους ή τυπικούς κανόνες που έχουν εδραιωθεί.

• Σοφία: η ικανότητα να αναγνωρίζει κανείς την αλήθεια και να προβαίνει σε ορθές κρίσεις µε βάση την προϋπάρχουσα γνώση, εµπειρία και διορατικότητα. Στο πλαίσιο ενός οργανισµού το διανοητικό κεφάλαιο ή η οργανωσιακή σοφία αποτελούν εφαρµογή της συλλογικής γνώσης.

Η σχέση µεταξύ δεδοµένων, πληροφοριών, γνώσης και σοφίας µπορεί να απεικονίζεται στο επόµενο σχήµα (βλέπε Εικόνα 2.1).

Εικόνα 2.1 Οι σχέσεις µεταξύ δεδοµένων, πληροφοριών, γνώσης και σοφίας (Πηγή: κατά Chaffey and Wood, 2005).

Στη βάση του σχήµατος βρίσκονται τα δεδοµένα και ακολουθούν µε βάση την ιεραρχία, οι πληροφορίες, στη συνέχεια η γνώση και τέλος στην κορυφή όλων η σοφία. Η λέξη δεδοµένα (ή «data» στην αγγλική) εµφανίστηκε στην αγγλική γλώσσα ως έννοια του διαφωτισµού, µαζί µε την ιδέα ότι τα δεδοµένα, ως παρατήρηση γεγονότων, πρέπει να αποτελέσουν τη βάση µας για την ανάλυση του κόσµου.

Η ιεραρχική αυτή δοµή µεταξύ των όρων, συνεπάγεται και µια άµεση συσχέτισή τους. Υπάρχουν διαδικασίες µέσω των οποίων µπορούµε να µεταβούµε κάθε φορά σε ένα υψηλότερο επίπεδο (π.χ. από τα δεδοµένα στην πληροφορία, από την πληροφορία στη γνώση, κ.ο.κ.).

Τα δεδοµένα είναι δυνατόν να µετατραπούν σε πληροφορίες κυρίως µέσω πέντε βασικών διαδικασιών:

1. Συγκέντρωση: ορισµένα δεδοµένα συνοψίζονται σε πιο περιεκτική µορφή, ενώ απαλείφονται

οι άχρηστες λεπτοµέρειες. 2. Συσχέτιση: ο σκοπός ή ο λόγος για τη συλλογή δεδοµένων είναι γνωστός ή κατανοητός εκ

των προτέρων. 3. Υπολογισµός: τα δεδοµένα υφίστανται επεξεργασία και αθροίζονται προκειµένου να

εξαχθούν χρήσιµες πληροφορίες. 4. Κατηγοριοποίηση: τα δεδοµένα ταξινοµούνται σε συγκεκριµένους τύπους ή κατηγορίες. 5. Διόρθωση: εξαλείφονται τυχόν σφάλµατα.

Η γνώση στηρίζεται σε πληροφορίες οι οποίες οργανώνονται, συντίθενται ή συνοψίζονται ώστε να ενισχυθεί η κατανόηση και η επίγνωσή τους. Η γνώση µπορεί να εκπροσωπεί µια κατάσταση ή την προοπτική δράσης και λήψης αποφάσεων εκ µέρους ενός ατόµου, µιας οµάδας ή ενός οργανισµού. Μπορεί να τροποποιηθεί κατά τη διάρκεια της διαδικασίας µάθησης η οποία προκαλεί αλλαγές στην κατανόηση, στις αποφάσεις ή/και στις ενέργειες που η ίδια η γνώση πυροδοτεί. Ένας πρακτικός και συµβολικός ορισµός περιγράφει τη γνώση ως µια «µπουκιά µήλο». Δηλαδή πρέπει πρώτα να πάρουµε µια «µπουκιά» (πληροφοριών), να τη µασήσουµε, να τη χωνέψουµε (µε την έννοια της επεξεργασίας) και τέλος να προβούµε σε πράξη, δηλαδή αυτά που µάθαµε να µετατραπούν σε γνώση.

Οι συνήθεις ερωτήσεις σχετικά µε τα δεδοµένα και τις πληροφορίες αφορούν το «ποιος», το «τι», το «πού» και το «πότε», ενώ οι ερωτήσεις που αναφέρονται στη γνώση αφορούν κυρίως το «πώς» και το «γιατί».

Από τα αρχαία χρόνια οι νέες τεχνολογίες είχαν απορριφθεί ως τεχνητές ενισχύσεις που θα ατροφήσουν τα µυαλά του ανθρώπου. Χαρακτηριστικοί είναι και οι διάλογοι στον Πλάτων (Φαίδρος 275α), όταν ανακοινώνεται στο Σωκράτη από έναν Αιγύπτιο θεό ότι ευρέθη το της µνήµης φάρµακο (η γραφή) και έτσι θα γίνει σοφός άνθρωπος, εκείνος απαντά: «ουκούν µνήµης αλλά υποµνήσεως φάρµακον ηύρες». Σε µια πιο ολοκληρωµένη απάντησή του αναφέρεται: «Και τώρα εσύ, σαν πατέρας της τέχνης των γραµµάτων, από ευµενή διάθεση προς το έργο σου, απέδωσες τα αντίθετα από αυτά που µπορεί πραγµατικά τούτη η τέχνη να κάνει. Γιατί τα γράµµατα θα προκαλέσουν λήθη στις ψυχές όσων θα τα µάθουν, εφόσον οι ίδιοι δε θα φροντίζουν για την άσκηση της µνήµης τους, µια και, αποκτώντας εµπιστοσύνη στη γραφή, θα φέρνουν τα πράγµατα στo µυαλό τους όχι από µόνοι τους, από µέσα τους, αλλά από έξω, διαµέσου ξένων σηµείων. Δεν βρήκες, λοιπόν, το φάρµακο της µνήµης, αλλά της υπενθύµισης. Και έτσι παρέχεις στους µαθητές σου µια φαινοµενική σοφία, όχι όµως και την αλήθεια. Γιατί, µε την τέχνη που προσφέρεις, θα ακούσουν πολλά χωρίς να τα διδαχθούν, και, εποµένως, θα πιστέψουν ότι ξέρουν πολλά, ενώ στην πραγµατικότητα, στις περισσότερες περιπτώσεις θα στερούνται της γνώσης και θα είναι δύσκολο να τους συναναστρέφεται κανείς, αφού, αντί σοφοί, θα έχουν γίνει δοκησίσοφοι». Παρά τις αντιλήψεις των καιρών εκείνων, οι τέχνες και τα γράµµατα είναι αυτά που µας δίνουν τη δυνατότητα «να σταθούµε στους ώµους ενός γίγαντα». Αυτό λοιπόν που πρέπει να κάνουµε είναι να εκµεταλλευτούµε την ευκαιρία που µας δίνουν οι νέες τεχνολογίες για να αναπτύξουµε νέες µορφές κατανόησης. Η πρόκληση είναι να υιοθετήσουµε κατάλληλα τις ΤΠΕ και να εκµεταλλευτούµε τις απεριόριστες δυνατότητες της νέας ψηφιακής κοινωνίας για την αφοµοίωση και παραγωγή γνώσης και σοφίας.

Η πυραµίδα ΔΠΓΣ (Δεδοµένα-Πληροφορία-Γνώση-Σοφία) που παρουσιάστηκε προηγουµένως επιχειρεί την ιεραρχική διαστρωµατοποίηση των διαφορετικών επιπέδων της ανθρώπινης κατανόησης. Οι Ackoff [2] και Zeleny [3] την ίδια περίοδο περίπου, δηµοσίευσαν την πυραµοειδή αυτή ιεραρχία και πρότειναν ένα επιπρόσθετο επίπεδο στην κορυφή της ιεραρχίας, αυτό του διαφωτισµού. Ο Cleveland [4] κάνει επίσης µια προγενέστερη αναφορά στη µορφή αυτή. Τα δύο µοντέλα που προτάθηκαν συγκρίνονται στον Πίνακα 2.1. Zeleny Ackoff Δεδοµένα Καµία γνώση. Σύµβολα.

Πληροφορία Γνώση του «τι». Δεδοµένα που υποβάλλονται σε επεξεργασία για να είναι χρήσιµα. Δίνει απαντήσεις στο «ποιος»,

«τι», «που» και «πότε».

Γνώση Γνώση του «πώς». Εφαρµογή των δεδοµένων και της πληροφορίας. Δίνει απαντήσεις στο «πως».

Κατανόηση Εκτίµηση του «γιατί». Σοφία Γνώση του «γιατί». Αξιολογηµένη κατανόηση.

Διαφωτισµός

Επιτυγχάνοντας την αίσθηση της αλήθειας, την αίσθηση του σωστού και του λάθους, ενώ αυτά είναι κοινωνικά αποδεκτά, σεβαστά και εγκεκριµένα.

Πίνακας 2.1 Σύγκριση των ορισµών του Ackoff και του Zeleny σχετικά µε τα δεδοµένα, την πληροφορία, τη γνώση και τη σοφία.

Από τη σύγκριση του ανωτέρω πίνακα, φαίνεται ξεκάθαρα πως όλες οι εκτιµήσεις και οι προσπάθειες ιεράρχησης έχουν κάποια κοινά σηµεία:

• Τα στοιχεία «κλειδί» είναι τα δεδοµένα, η πληροφορία, η γνώση και η σοφία. • Αυτά τα κοινά στοιχεία διευθετούνται πάντα µε τον ίδιο τρόπο/ιεραρχία αν και κάποια

µοντέλα προτείνουν επιπρόσθετα επίπεδα (όπως η κατανόηση και ο διαφωτισµός).

1.2 Προσδιορίζοντας την Κοινωνία της Πληροφορίας Η Κοινωνία της Πληροφορίας, συλλογιζόµενοι όλα τα ανωτέρω, αποτελεί και αυτή µια σχετικά αφηρηµένη έννοια. Οι σύντοµοι ορισµοί σε αφηρηµένες έννοιες µπορούν να υπογραµµίσουν τις απολύτως διαφορετικές πτυχές του όρου. Ακολουθούν κάποιοι ορισµοί που έχουν επιλεγεί µεταξύ πολλών άλλων:

• Μια κοινωνία που οργανώνεται γύρω από τη γνώση προς όφελος του κοινωνικού ελέγχου,

και τη διαχείριση της καινοτοµίας και της αλλαγής... (Daniel Bell) • Ένας νέος τύπος της κοινωνίας, όπου η κατοχή των πληροφοριών (και του µη υλικού

πλούτου) είναι η κινητήρια δύναµη πίσω από το µετασχηµατισµό και την ανάπτυξή της […] (και όπου) η ανθρώπινη διανοητική δηµιουργικότητα ακµάζει. (Yoneji Masuda)

• Η κοινωνία των πληροφοριών είναι µια οικονοµική πραγµατικότητα και όχι απλά µια διανοητική αφαίρεση… Η αργή διάδοση/διάχυση των πληροφοριών τελειώνει […] οι νέες δραστηριότητες, οι διαδικασίες και τα προϊόντα έρχονται βαθµιαία στο φως. (John Naisbitt)

• Μια κοινωνία όπου […] οι πληροφορίες χρησιµοποιούνται ως ένας οικονοµικός πόρος, η κοινωνία τις καλλιεργεί και τις εκµεταλλεύεται, ενώ ταυτόχρονα µια βιοµηχανία αναπτύσσεται που παράγει τις απαραίτητες πληροφορίες… (Nick Moore)

• Μια κοινωνική δοµή βασισµένη στην ελεύθερη δηµιουργία, τη διανοµή, την πρόσβαση και τη χρήση των πληροφοριών και της γνώσης […] η παγκοσµιοποίηση των διάφορων τοµέων της ζωής. (Hungarian National Strategy of Informatics, 1995)

• Ένας νέος τύπος κοινωνίας στον οποίο η ανθρωπότητα έχει την ευκαιρία να οδηγήσει ένα νέο τρόπο της ζωής, να έχει ένα υψηλότερο βιοτικό επίπεδο, να έχει καλύτερες εργασίες και να διαδραµατίσει έναν καλύτερο ρόλο στην κοινωνία χάρη στην παγκόσµια χρήση των τεχνολογιών πληροφορίας και τηλεπικοινωνιών. (Béla Murányi)

• Πρέπει να είναι µια κοινωνία «στην οποία οι ανθρώπινες ικανότητες επεκτείνονται, ενισχύονται, τρέφονται και απελευθερώνεται, δίνοντας στους ανθρώπους πρόσβαση στα εργαλεία και τις τεχνολογίες που χρειάζονται, µε την κατάλληλη εκπαίδευση και κατάρτιση ώστε να τις χρησιµοποιούν αποτελεσµατικά. Το εµπόδιο εδώ είναι περισσότερο πολιτικό παρά οικονοµικό. Στην κοινωνία της πληροφορίας, η ελευθερία είναι που επιτρέπει στους πολίτες να ωφεληθούν παντού από τη γνώση, στους δηµοσιογράφους να κάνουν την εργασία τους και στους πολίτες να κρατούν τις κυβερνήσεις υπεύθυνες. Χωρίς ειλικρίνεια, χωρίς το δικαίωµα αναζήτησης, λήψης και µετάδοσης των πληροφοριών και των ιδεών µέσω οποιωνδήποτε µέσων και ανεξάρτητα από σύνορα, η επανάσταση των πληροφοριών θα

χρονοτριβήσει και η κοινωνία της πληροφορίας που ελπίζουµε να χτίσουµε θα είναι θνησιγενής. (Kofi Annan, World Summit on the Information Society)

Είναι εµφανές ότι οι ορισµοί είναι βασισµένοι σε κάποιους «κρυµµένους» προϊδεασµούς σχετικά µε τους τοµείς της ζωής που αλλάζουν σηµαντικά. Κάποιοι είναι εστιασµένοι γύρω από τους πόρους, άλλοι γύρω από τα προϊόντα, ή τις βιοµηχανίες, ή τις δραστηριότητες, ή την κοινωνία και τους ανθρώπους. Μερικοί λαµβάνουν υπόψη τους την αναπαράσταση των παγκόσµιων διαστάσεων θεωρώντας τις εξαιρετικά σηµαντικές, ενώ άλλοι όχι. Κάποιοι είναι της άποψης ότι οι πολιτικές διαστάσεις (π.χ. έλεγχος) είναι βασικές, ενώ άλλοι δεν τις αναφέρουν καθόλου. Όλα αυτά, µας οδηγούν προς την κατεύθυνση ότι προκειµένου να αποκαλυφθεί το περιεχόµενο της έννοιας πρέπει να υιοθετηθούν πολυδιάστατες αναλύσεις.

Ο όρος Κοινωνία της Πληροφορίας (Information Society), ως διφορούµενος, τοποθετείται από κάποιους κάπου στο απώτερο µέλλον δηµιουργώντας και διατηρώντας ένα συναίσθηµα «της µετάβασης». Εναλλακτικά, µερικοί κάνουν το ακριβώς αντίθετο προσπαθώντας να αποδείξουν, ότι η κοινωνία της πληροφορίας υπήρξε στα τέλη του 19ου αιώνα (ενώ µερικοί προτείνουν ακόµη και τον 18ο αιώνα). Παρόλα αυτά, η κοινωνία της πληροφορίας πρέπει να γίνει κατανοητή ως µια έντονα ιστορική έννοια µέσα σε µια χρονολογική σειρά: αναφέρεται σε έναν κοινωνικό όρο (ποιότητα) που µια δεδοµένη κοινωνία µπορεί να υποστηρίξει ότι «έχει επιτύχει», λαµβάνοντας υπόψη διάφορα κριτήρια, σε αντιδιαστολή µε το προγενέστερο στάδιο ανάπτυξης που είχε πραγµατοποιήσει. Δεν υπάρχει όµως καµία βάσιµη ένδειξη στη βιβλιογραφία, όσον αφορά το πότε οι διάφορες χώρες εισήχθησαν στην κοινωνία της πληροφορίας και το ποιες ακριβώς µεταβλητές πρέπει να εξεταστούν.

Γίνεται πλέον κατανοητό πως είναι πολύ δύσκολο να δοθεί ένας και µοναδικός ορισµός της Κοινωνίας της Πληροφορίας. Αν και ο συγκεκριµένος όρος χρησιµοποιείται κατά κόρον σε επιστηµονικά κείµενα, σπάνιες έως ανύπαρκτες είναι οι προσπάθειες ορισµού και οριοθέτησής του. Μετά από σαράντα τέσσερα ολόκληρα χρόνια από την επίσηµη χρησιµοποίηση του όρου το 1971, όταν η κυβέρνηση της Ιαπωνίας έθετε την «κοινωνία της πληροφορίας» ως εθνικό στόχο για το έτος 20001, ο ορισµός της παραµένει σχετικά ασαφής. Οι περισσότεροι ορισµοί (βλέπε προηγούµενες παραγράφους) περιορίζονται στην περιγραφή των βασικών συστατικών της ΚτΠ.

Η κοινωνία αυτή στηρίζεται βασικά στις Τεχνολογίες Πληροφοριών και Επικοινωνιών (ΤΠΕ), αποτελώντας µια «δικτυωµένη» κοινωνία, στην οποία κεντρική θέση κατέχει η πληροφορία.

Η ΚτΠ χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη και ραγδαία ανάπτυξη τηλεπικοινωνιακών δικτύων µε ολοένα ευρύτερη γεωγραφική κάλυψη. Τα δίκτυα διακρίνονται σε κατηγορίες ανάλογα µε τις τεχνικές τους προδιαγραφές, τα λειτουργικά τους χαρακτηριστικά και την ευρύτητα πρόσβασης σε αυτά. Οι υποδοµές αυτές αποκτούν αξία, διότι χρησιµεύουν στην εξεύρεση, µεταφορά, επεξεργασία, ανταλλαγή και αποθήκευση των πληροφοριών.

Ο ακρογωνιαίος λίθος της ΚτΠ είναι η πληροφορία γύρω από την οποία χτίζεται ο οικονοµικός, κοινωνικός και λειτουργικός ιστός της νέας κοινωνίας. Ωστόσο, υπάρχει µια έντονη διαµάχη µεταξύ των υποστηρικτών και αυτών που αντιµάχονται τα «φαινόµενα» αυτά της ΚτΠ. Οι απαισιόδοξοι υποστηρίζουν πως αυτές οι δυνατότητες οδηγούν στην κατασκοπεία και στην παρακολούθηση της προσωπικής ζωής των ατόµων από µυριάδες ανέλεγκτους φορείς. Στον αντίποδα, οι υπέρµαχοι της ΚτΠ πιστεύουν πως η νέα αυτή κοινωνία, αλλάζοντας για πρώτη φορά, προσφέρει σηµαντικά πρωτόγνωρα χαρακτηριστικά τα οποία µπορούν ακόµη και να υπερπηδήσουν τις έννοιες του χώρου και του χρόνου (προσφέρουν αποκέντρωση, παγκοσµιοποίηση, εναρµόνιση και δηµιουργία βέλτιστων προθέσεων δηµιουργίας). 1.3 Η ανάγκη για πληροφορία στην κοινωνία των υπηρεσιών Ένας άλλος τίτλος που µπορεί να αποδοθεί στην ΚτΠ είναι και «Kοινωνία των Yπηρεσιών» διότι το βασικό αγαθό το οποίο ανταλλάσσεται µεταξύ των µελών της κοινωνίας είναι οι υπηρεσίες.

Πάνω από το 70% του ΑΕΠ των προηγµένων χωρών προέρχεται από την παροχή υπηρεσιών. Οι υπηρεσίες, ως επί το πλείστον άυλες, δεν είναι τίποτε άλλο από την επεξεργασία πληροφοριών, µε σκοπό την

1  Την ίδια εποχή ο όρος αρχίζει να χρησιµοποιείται και στις ΗΠΑ, όπου συνδέεται µε την απελευθέρωση των τηλεπικοινωνιών. Το 1975 ο όρος υιοθετείται από τον ΟΟΣΑ, ενώ από το 1979 το Συµβούλιο Υπουργών της (τότε) ΕΟΚ χρησιµοποιεί τον όρο θεσπίζοντας ένα πενταετές πειραµατικό πρόγραµµα προς αυτή την κατεύθυνση, το FAST: Forecasting and Assessment in the Field of Science and Technology.    

προσαρµογή τους στις ανάγκες του εκάστοτε αποδέκτη της υπηρεσίας. Οι ιατρικές, νοµικές, τουριστικές, χρηµατοοικονοµικές, και κάθε είδους άλλες υπηρεσίες βασίζονται στην επεξεργασία και µετάδοση της πληροφορίας. Φυσικά, το γεγονός ότι οι υπηρεσίες γνωρίζουν ραγδαία ανάπτυξη στις ηµέρες µας συνδέεται άµεσα µε τις νέες τεχνολογίες, οι οποίες καθιστούν δυνατή τη συλλογή, την αποθήκευση, την οργάνωση και τη µεταφορά των πληροφοριών.

Οι εξελίξεις στις νέες τεχνολογίες έχουν πλέον εκρηκτικούς ρυθµούς. Ορισµένοι µάλιστα την χαρακτηρίζουν ως την τρίτη µεγάλη επανάσταση στην ιστορία της ανθρωπότητας, µετά την γεωργική και τη βιοµηχανική. Στη σηµερινή εποχή, η βασική πηγή πλούτου είναι η ίδια η πληροφορία, σε αντίθεση µε τις προηγούµενες κοινωνίες όπου βασική πλουτοπαραγωγική πηγή αποτελούσε η γη ή το κεφάλαιο.

Είναι εµφανής εποµένως η ανάγκη για πρόσβαση στην πληροφορία. Αυτή η πρόσβαση έχει σήµερα άµεση εξάρτηση µε την εκπαίδευση, την επαγγελµατική αποκατάσταση, την οικονοµική ευηµερία, την κοινωνική δικτύωση και την κοινωνική καταξίωση του ατόµου. Σηµαντικό εποµένως στοιχείο της ΚτΠ είναι η ανάγκη πρόσβασης του ατόµου στην πληροφορία ή ο µη αποκλεισµός του και η µη περιθωριοποίησή του από τη νέα αυτή κοινωνία.

Το θέµα της ελεύθερης διακίνησης των πληροφοριών είναι πολύ παλαιό. Πολλά χρόνια πριν, ο Norbert Wiener [5] αναλύει εκτενώς την αναγκαιότητα της µέγιστης και χωρίς περιορισµούς διάχυσης της πληροφορίας. Ο Wiener ενδιαφερόταν για τα νευρολογικά συστήµατα, την επεξεργασία πληροφοριών και τα συστήµατα ανατροφοδότησης. Πρότεινε, ότι «το να ζεις αποτελεσµατικά έχει να κάνει µε το να ζεις µε επαρκείς πληροφορίες», θέλοντας να δείξει µε αυτό τον τρόπο την κρίσιµη σηµασία των συστηµάτων πληροφοριών µέσα στην κοινωνία. Στη συνέχεια, οι Shannon και Weaver (1948) [6], δηµοσίευσαν τη µαθηµατική θεωρία επικοινωνίας (Mathematical Theory of Communication). Αυτή η εργασία καθοδήγησε τις νέες προσεγγίσεις στην αυτοµατοποίηση ως µέσο παροχής συστηµάτων ελέγχου για στρατιωτικές και µη στρατιωτικές εφαρµογές. Εκείνη την περίοδο υπήρξαν πολύ λίγες διεπιστηµονικές συνεργασίες µε τους κοινωνικούς επιστήµονες προκειµένου να ρίξουν κάποιο φως στις επιπτώσεις της θεωρητικολογίας των πληροφοριών και των συστηµάτων ελέγχου που εφαρµόστηκαν τελικά από τους επιστήµονες και τους µηχανικούς. Κατά συνέπεια, η επικρατούσα τάση ή το κυρίαρχο όραµα της κοινωνίας των πληροφοριών της εποχής δεν εµποτίστηκε από θεωρητικές ιδέες που προέρχονταν από τις κοινωνικές επιστήµες σχετικά µε το πώς οι καινοτοµίες και τα συστήµατα επεξεργασίας πληροφοριών µπορούν να ενσωµατωθούν στην κοινωνία ή σχετικά µε τις επιπτώσεις που θα είχε µια τέτοιου είδους ενσωµάτωση.

Το ζήτηµα της ελεύθερης διακίνησης της πληροφορίας έχει απασχολήσει τόσο επιστήµονες όσο και κυβερνήσεις και οργανισµούς σε παγκόσµιο επίπεδο. Σήµερα, το Διαδίκτυο έχει ξεπεράσει κάθε προηγούµενο εµπόδιο και αποτελεί ουσιαστικά το κυριότερο µέσο για την ελεύθερη κυκλοφορία της πληροφορίας, µε ό,τι κινδύνους ενέχει κάτι τέτοιο (π.χ. παραπληροφόρηση, πληροφορίες ακατάλληλου περιεχοµένου, πνευµατικά δικαιώµατα, κ.λπ.) [7-10]. Το Διαδίκτυο όµως έχει µετατραπεί και σε χώρο ανάπτυξης εµπορικών δραστηριοτήτων, δηµιουργώντας έτσι νέα εµπόδια στην ελεύθερη κυκλοφορία της πληροφορίας, τα οποία συνδέονται µε την επιδίωξη του κέρδους.

2. Τεχνολογίες Πληροφοριών και Επικοινωνίας (ΤΠΕ) Οι ΤΠΕ σε συνδυασµό µε τις πληροφορίες και τη γνώση συνδέονται στενά και σχετίζονται τις περισσότερες φορές µε οικονοµικά µεγέθη. Οι οικονοµολόγοι εστιάζουν ιδιαίτερα στις επιπτώσεις των ΤΠΕ µε ένα σύνολο προσδοκιών θεωρώντας πως µπορούν να λειτουργήσουν ουσιαστικά ως οδηγοί της οικονοµίας. Στην εργασία τους οι Murdock και Golding (1978) [11] είχαν υποστηρίξει ότι οι ΤΠΕ είναι απίθανο να απελευθερωθούν ή να ενδυναµωθούν εκτός και αν συµβάλλουν εµπορικές δυνάµεις. Οµοίως, ο Feenberg (1992) [12] είχε υποστηρίξει ότι αυτές οι τεχνολογίες ενσωµατώνουν συχνά µια ανατρεπτική εκλογίκευση.

Προκειµένου να αντιµετωπιστούν µερικά από τα αναδυόµενα προβλήµατα σχετικά µε τις ανισότητες που συνδέθηκαν µε τη διάδοση των ΤΠΕ, ο Garnham (1997) [13] στράφηκε προς τα οικονοµικά, ενώ ο Sen (1999) [14] ασχολήθηκε µε τις ικανότητες και τις επιλογές που οι άνθρωποι είναι σε θέση να ασκήσουν στη ζωή τους για να παρέχουν ένα πλαίσιο για έρευνα και πολιτική, όσον αφορά τις αποφάσεις για το εάν θα πρέπει να επέµβουν στην αγορά για να αντιµετωπίσουν αυτές τις ανισότητες. Ο Garnham πρότεινε πως καθώς η σύνδεση στα δίκτυα και η δίκαιη πρόσβαση γίνεται πιο ουσιαστική για τα άτοµα για να διευθύνουν τις ζωές τους, θα υπάρξει ανάγκη για κάποιου είδους πολιτική επέµβαση προς όφελος της δικαιοσύνης και της ισότητας.

Υπάρχουν επίσης αρκετές έρευνες που επιδιώκουν να κατανοήσουν τα πλαίσια στα οποία η επέκταση των ΤΠΕ µπορεί να συµβάλλει στις νέες µορφές συµµετοχής και δηµοκρατίας καθώς επίσης και στην ανάπτυξη επιδεξιοτήτων και ικανοτήτων. Η ιδέα ότι η διάδοση των ΤΠΕ συνδέεται συχνά µε νέες µορφές µειονεκτηµάτων και ανισοτήτων στην κοινωνία και ότι το όραµα της κοινωνίας της πληροφορίας είναι πιθανό να µην είναι ευεργετικό σε παγκόσµιο επίπεδο, κυριαρχεί σε κάποια βιβλιογραφία των κοινωνικών επιστηµών. Αυτό όµως φαίνεται να επηρεάζει ελάχιστα τους ιθύνοντες για τη χάραξη πολιτικής σχετικά µε την ανάπτυξη και διάχυση των στρατηγικών ΤΠΕ.

Μια προσπάθεια αποµάκρυνσης από την κυρίαρχη ιδέα για την κοινωνία της πληροφορίας εµφανίστηκε το 2005 µε τη δηµοσίευση της παγκόσµιας έκθεσης της UNESCO µε τίτλο «Towards Knowledge Societies» [15] (ή αλλιώς ο δρόµος προς τις κοινωνίες της γνώσης). Αυτή η έκθεση υπογράµµισε έντονα την πολλαπλότητα των κοινωνιών γνώσης (ή πληροφοριών) τόσο ιστορικά, όσο και στα σηµερινά περιβάλλοντα. Οι συντάκτες της έθεσαν την ερώτηση: «Ο στόχος προς τις κοινωνίες της γνώσης έχει οποιοδήποτε νόηµα όταν η ιστορία και η ανθρωπολογία µας διδάσκουν ότι, από τους αρχαίους χρόνους, όλες οι κοινωνίες ήταν πιθανόν κάθε µια µε τον τρόπο της να αποτελέσουν κοινωνίες γνώσης;» Στην ίδια έκθεση υποστηρίζεται το γεγονός πως δεν υπάρχει κανένα έτοιµο πρότυπο της κοινωνίας της πληροφορίας το οποίο θα µπορούσε να υιοθετηθεί άµεσα για να εξασφαλίσει και να διευκολύνει την ανάπτυξη και τη χρησιµοποίηση των ΤΠΕ. Μια προσπάθεια καταβλήθηκε ώστε να συνδεθεί η έννοια των κοινωνιών γνώσης µε ανθρωπιστικούς στόχους και στόχους βιώσιµης ανάπτυξης. Παρατίθεται στη συνέχεια ένα απόσπασµα από τα κείµενα της UNESCO.

«Might we now have the means to achieve equal and universal access to knowledge, and genuine sharing? This should be the cornerstone of true knowledge societies, which are a source of human and sustainable development. … The idea of the information society is based on technological breakthroughs. The concept of knowledge societies encompasses much broader social, ethical and political dimensions. There is a multitude of such dimensions which rules out the idea of any single, ready-made model, for such a model would not take sufficient account of cultural and linguistic diversity, vital if individuals are to feel at home in a changing world».

Με άλλα λόγια: «Μπορεί να έχουµε εµείς τώρα τα µέσα για να επιτύχουµε την ίση και καθολική πρόσβαση στη γνώση

και τη διάχυσή της; Αυτό πρέπει να είναι ο ακρογωνιαίος λίθος των αληθινών κοινωνιών γνώσης, οι οποίες είναι πηγή ανθρώπινης και βιώσιµης ανάπτυξης. … Η ιδέα της κοινωνίας της πληροφορίας είναι βασισµένη στις σηµαντικές τεχνολογικές ανακαλύψεις. Η έννοια των κοινωνιών της γνώσης καλύπτει πολύ ευρύτερες κοινωνικές, ηθικές και πολιτικές διαστάσεις. Υπάρχει ένα πλήθος τέτοιων διαστάσεων που αποκλείει την ιδέα οποιουδήποτε ενιαίου, έτοιµου προτύπου, γιατί ένα τέτοιο πρότυπο δεν θα έπαιρνε υπόψη του σε ικανοποιητικό βαθµό τις πολιτιστικές και γλωσσικές ποικιλοµορφίες, που είναι ζωτικής σηµασίας ώστε τα άτοµα να αισθάνονται οικεία σε έναν µεταβαλλόµενο κόσµο».

Είναι ξεκάθαρη η «κίνηση» για να µετατοπιστεί η εστίαση της ανησυχίας για τις ΤΠΕ προς τις κοινωνικές, ηθικές και πολιτικές διαστάσεις. Υπάρχει ανάγκη εποµένως για µια ανανεωµένη προσπάθεια αξιολόγησης των αξιών που εµπεριέχονται στις πολιτικές και τις πρακτικές των ΤΠΕ, µε στόχο να βρεθούν εκείνες οι οποίες προωθούν τις τεχνολογίες και ενθαρρύνουν ένα στενό σύνολο καθοδηγούµενων από την αγορά αξιών. Η ερευνητική κοινότητα θα πρέπει εποµένως να ενθαρρύνει µια θεµελιώδη επανεξέταση της βιώσιµης ανάπτυξης στα πλαίσια των κοινωνιών πληροφορίας και γνώσης και το ρόλο των ΤΠΕ µέσα σε αυτό το πλαίσιο.

Βάσει των ανωτέρω, θα πρέπει να προσπαθήσουµε να φανταστούµε από την αρχή την κοινωνία της πληροφορίας ή της γνώσης η οποία µπορεί να οδηγήσει σε µέτρα που ενθαρρύνουν τα περιβάλλοντα επικοινωνίας και ενηµέρωσης. Μια κοινωνία η οποία θα συµπεριλαµβάνει και θα διευκολύνει τους ανθρώπους σε µια ευρύτερη ποικιλία κοινωνικών πλαισίων, συµβάλλοντας µε αυτόν τον τρόπο στη µεγαλύτερη αποτελεσµατικότητα, κοινωνική δικαιοσύνη και ευηµερία. Αυτή η κοινωνία πρέπει να θεµελιωθεί επάνω σε µια δέσµευση για την επίτευξη των στόχων βιώσιµης ανάπτυξης.

Όπως αναφέρθηκε και πρωτύτερα, οι επικρατούσες έρευνες έτειναν να εστιάζουν στις αγορές, την παραγωγικότητα και σε αυτό που καλούµε κοινωνικό µάρκετινγκ (social marketing), όπου ο χρήστης των ΤΠΕ εκλαµβάνεται κυρίως ως πελάτης ή καταναλωτής στην αγορά2. Αντίθετα, πρόσφατες µελέτες

2 Το «κοινωνικό µάρκετινγκ» ή αλλιώς social marketing εισήχθηκε από τους Kotler και Zaltman το 1971 ώστε να εφαρµοστούν οι τεχνικές προώθησης για να επιλύσουν κοινωνικά προβλήµατα και προβλήµατα υγείας. Στη σύγχρονη βιβλιογραφία ο όρος χρησιµοποιείται επίσης στα πλαίσια της ανάπτυξης των ΤΠΕ και της επικοινωνίας.

καταδεικνύουν µια µετατόπιση δίνοντας έµφαση σε έρευνες που αγκαλιάζουν τις ανησυχίες για το ρόλο των ΤΠΕ στην ενίσχυση της ειρήνης και της ανοχής. Η αντίληψη του ρόλου των ΤΠΕ ως µέσο προς την ενθάρρυνση της αµοιβαίας κατανόησης και της ειρήνης απαιτεί προσπάθεια. Ταυτόχρονα θα πρέπει να αναγνωριστεί η πολιτισµική ποικιλοµορφία και η ανάγκη για διάχυση της γνώσης και επεξεργασία πληροφοριών πέρα από τα συµβατικά πρότυπα της αγοράς. Ο ρόλος των ΤΠΕ µέσα στις κοινωνίες πρέπει να εξεταστεί από ένα πρίσµα που διευκολύνει τη συζήτηση για τις θεµελιώδεις αξίες που πρέπει να είναι στον πυρήνα των πρωτοβουλιών για να χτιστεί µια συµπεριλαµβάνουσα κοινωνία πληροφοριών ή γνώσης.

Για την επίτευξη µιας αειφόρου ανάπτυξης σε τοπικό ή παγκόσµιο επίπεδο απαιτείται η πρωτύτερη ενηµέρωση όλων των µετόχων και των ιθυνόντων σχετικά µε τους τρόπους µε τους οποίους οι ΤΠΕ µπορούν να συνδράµουν αποτελεσµατικά σε αυτή την προσπάθεια. Από το 2006, η UNESCO εστίασε την προσοχή της στα ανόµοια χαρακτηριστικά των κοινωνιών της πληροφορίας ή της γνώσης και στις ανισότητες που συνδέονται µε την ανάπτυξή τους και µε τη διάκριση και την ένδεια.

Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται µια γεωµετρική αύξηση των πλατφορµών ΤΠΕ µε ανάλογους ρυθµούς αύξησης στους παραγωγούς πληροφοριών. Τα οφέλη από αυτές τις πλατφόρµες είναι ότι υπάρχει πλέον µεγάλη δυνατότητα να χρησιµοποιηθούν οι ΤΠΕ ως «εργαλείο» για την καταπολέµηση της ένδειας (βλέπε Κεφάλαιο 1). Οι ΤΠΕ µπορούν εποµένως να βοηθήσουν αποτελεσµατικά στο µη αποκλεισµό συγκεκριµένων οµάδων και στην αποφυγή της περιθωριοποίησής τους, δίνοντάς τους το δικαίωµα να ακουστούν και να συµµετέχουν στις αποφάσεις που έχουν επιπτώσεις στις ζωές τους και στο επίπεδο διαβίωσής τους. Αν και η δυνατότητα αυτή µπορεί να υφίσταται, παρατηρείται πολλές φορές το φαινόµενο πως η προσφυγή στις ΤΠΕ εµποδίζεται από το ακατάλληλο ρυθµιστικό πλαίσιο ή από τη µη προσαρµογή τους στον πολιτισµό και τις ιδιαιτερότητες της εκάστοτε κοινωνίας.

2.1 Ο ρόλος των ΤΠΕ Οι ΤΠΕ µπορούν να παροµοιαστούν στο σηµερινό κόσµο µε ό,τι αντιπροσώπευαν οι µηχανές κατά τη διάρκεια της βιοµηχανικής επανάστασης. Έχουν προκαλέσει και δηµιουργήσει επαναστατικές µεθόδους και τρόπους εργασίας, ενώ άσκησαν αµετάκλητη επίδραση στον τρόπο ζωής των ανθρώπων και διαµόρφωσαν µια νέα κοινωνία και οικονοµία «πληροφοριών», την ονοµαζόµενη Κοινωνία της Πληροφορίας.

Οι ΤΠΕ θεωρούνται από διάφορους οργανισµούς της διεθνούς κοινότητας µεταξύ άλλων, ως:

• µια µηχανή ώθησης της ανάπτυξης, • µια γέφυρα µεταξύ των αναπτυγµένων και αναπτυσσόµενων χωρών, • ένα εργαλείο για οικονοµική και κοινωνική ανάπτυξη, • ο κεντρικός στυλοβάτης για την κατασκευή µιας παγκόσµιας, βασισµένης στη γνώση,

οικονοµίας και κοινωνίας, • µια ευκαιρία απελευθέρωσης των χωρών από τους γεωγραφικούς περιορισµούς τους.

Ο θεµελιώδης ρόλος των ΤΠΕ στην κοινωνία της πληροφορίας και της γνώσης αναγνωρίζεται ευρέως, λόγω των κενών που δηµιουργούνται στην πρόσβαση στις ΤΠΕ (λόγω του ψηφιακού χάσµατος).

Στην εξέταση της σχέσης µεταξύ του κοινωνικού κεφαλαίου και των ΤΠΕ, η άποψη που κυριαρχεί είναι ότι οι ΤΠΕ δεν πρέπει να θεωρούνται απλά ως εργαλεία που διευκολύνουν τη ζωή των ανθρώπων, αλλά ως ένα αναπόσπαστο τµήµα των καθηµερινών µας δραστηριοτήτων σε κάθε επίπεδο. Επιπλέον, προωθούν τους µετασχηµατισµούς ανοίγοντας δρόµους σε νέους τρόπους ζωής και οργάνωσης, µια τάση που συνεχώς αυξάνεται. Η ολοένα και µεγαλύτερη χρήση του Διαδικτύου και οι εξελίξεις που το συνοδεύουν αλλάζουν τον τρόπο που ζούµε χωρίς καν να το αντιλαµβανόµαστε. Οι ρυθµοί είναι πολλές φορές πιο γρήγοροι από αυτούς που µπορεί να αφοµοιώσει ο άνθρωπος. Αν αναλογιστούµε πως λίγα χρόνια πριν δεν υπήρχε το Διαδίκτυο, ενώ σήµερα έχουµε πρόσβαση από παντού ακόµη και από τα κινητά µας, θα καταλάβουµε πόσο γρήγορα επηρεάζεται η ζωή µας από τις εξελίξεις στις νέες τεχνολογίες. Αν και αυτά που έχουµε ήδη βιώσει είναι πάρα πολλά, αυτά που έρχονται είναι ακόµη πιο πολλά και αγγίζουν τη σφαίρα της φαντασίας. Η φράση που ακουγόταν στο παρελθόν, αλλά και µέχρι και σήµερα, «ο πολιτισµός σταµατάει όταν πέσει το ρεύµα», µπορεί εύκολα να αντικατασταθεί µε την αντίστοιχη επίκαιρη φράση «ο πολιτισµός σταµατάει όταν πέσει το Internet», αποδίδοντας έτσι την επίδραση των ΤΠΕ στη σηµερινή κοινωνία και στη ζωή µας.

Η πλειοψηφία της κοινωνίας προσφεύγει σήµερα στις ΤΠΕ µε τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Οι ΤΠΕ όχι µόνο επηρεάζουν και ενισχύουν τις υπάρχουσες δραστηριότητες, αλλά επιφέρουν θεµελιώδεις αλλαγές στην κοινωνία. Έχουν ενσωµατωθεί στην κοινωνία ώστε να αποτελούν πλέον οι ίδιες κοινωνικές διαδικασίες. Πολυάριθµες µελέτες υποστηρίζουν πως η τεχνολογική ανάπτυξη, η διάχυση και η χρήση δεν συµβαίνουν ανεξάρτητα από την κοινωνία. Αντίθετα, η τεχνολογική καινοτοµία είναι µια σύνθετη διαδικασία στην οποία αλληλεπιδρούν κοινωνικοί, οικονοµικοί, πολιτικοί και τεχνολογικοί παράγοντες.

Η «αφανής» ενσωµάτωση των ΤΠΕ στο ευρύτερο περιβάλλον της καθηµερινότητάς µας αποτελεί έναν από τους κύριους στόχους στην Κοινωνία της Πληροφορίας. Είναι ένας στόχος σύµφωνα µε τον οποίο η υπολογιστική δύναµη και τα προϊόντα/συσκευές ΤΠΕ θα ενσωµατώνονται κατάλληλα στον περιβάλλοντα χώρο (τοίχους, τραπέζια, πάγκους εργασίας, ενδύµατα, αυτοκίνητα, κ.λπ.) χωρίς να γίνονται άµεσα αντιληπτά από τον άνθρωπο. Με αυτό τον τρόπο οι υπηρεσίες ΤΠΕ θα είναι πάντα εκεί που τις χρειαζόµαστε, χωρίς να αντιλαµβανόµαστε τις συσκευές ή τους αισθητήρες που χρησιµοποιούνται, κάνοντάς τις µε αυτό τον τρόπο ουσιαστικά αόρατες από το ανθρώπινο µάτι και διαισθητικά χρησιµοποιούµενες. Οι άνθρωποι θα περιβάλλονται έτσι από ευφυείς διεπαφές που υποστηρίζονται από τις τεχνολογίες πληροφορικής, τηλεπικοινωνιών και δικτύωσης.

Σύµφωνα µε τη Συµβουλευτική Οµάδα της Κοινωνίας της Πληροφορίας (ISTAG - Information Society Advisory Group) της Ε.Ε. σε θέµατα έρευνας αιχµής για τις ΤΠΕ, οι προσπάθειες προς αυτή την κατεύθυνση θα πρέπει να αφορούν την ενίσχυση της ανθρώπινης ικανότητας, λαµβάνοντας υπόψη το καθηµερινό πλαίσιο λειτουργίας και διαβίωσης, ενώ ενσωµατώνουν και προσοµοιώνουν κατάλληλα τις καθηµερινές συµπεριφορές.

Οι έρευνες σε θέµατα ΤΠΕ δεν θα πρέπει να επικεντρώνονται µόνον στις τεχνολογίες καθαυτές, αλλά και στις επιδράσεις τους και στους πιθανούς λόγους που µπορεί να απορριφθούν ή αφοµοιωθούν από την κοινωνία. Συνέπεια αυτής της προσέγγισης είναι ότι οι ΤΠΕ και το κοινωνικό κεφάλαιο δεν θα πρέπει να θεωρούνται ως δύο ξεχωριστά πράγµατα.

Ανάλογο σκεπτικό αφορά και στην οικονοµική επίδραση των ΤΠΕ. Από µόνες τους δεν πρόκειται να βελτιώσουν την παραγωγικότητα, να ωθήσουν την οικονοµική ανάπτυξη ή να δηµιουργήσουν νέες ευκαιρίες και θέσεις εργασίας. Για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο θα πρέπει να ενσωµατωθούν και ολοκληρωθούν στην κοινωνία και στην καθηµερινότητα. Η αναδιοργάνωση, βάσει της υιοθέτησης των ΤΠΕ και των νέων καινοτόµων µεθόδων και υπηρεσιών, είναι επίσης αναγκαία προκειµένου να απολαύσουµε τα πολλαπλά οφέλη από τη χρήση τους.

2.2 Ο δρόµος της γνώσης Η παγκόσµια κοινωνία προκαλείται από ποικίλες «διαιρέσεις» και ανισότητες. Η γενική ευηµερία φαίνεται να µειώνεται, ενώ οι οικολογικές, οι κοινωνικές και οι πολιτικές δαπάνες της οικονοµικής ανάπτυξης υπερβαίνουν τα κέρδη της. Η ανάπτυξη σε παγκόσµιο επίπεδο δεν είναι βιώσιµη, ενώ οι πόροι σπαταλώνται, διατίθενται µη αποδοτικά, καλλιεργώντας ένα γόνιµο έδαφος για συγκρούσεις ακόµη και σε µεγαλύτερη κλίµακα.

Ο δρόµος της γνώσης είναι ο µόνος που υπόσχεται πολλά, προσπαθώντας να δώσει αξία στην εµπειρία και τη γνώση των ανθρώπων θέτοντας αυτά τα στοιχεία ως τα βασικά προτερήµατα της παγκόσµιας κοινωνίας και της επιθυµητής ανάπτυξης. Οι ΤΠΕ έχουν τη δυνατότητα να αναλάβουν ένα στρατηγικό ρόλο στην αποδοτικότερη χρήση αυτών των στοιχείων/προτερηµάτων, φέρνοντας τις πληροφορίες στο σηµείο που απαιτούνται ώστε να είναι παραγωγικές στη δηµιουργία της γνώσης, η οποία εντέλει µπορεί να µας οδηγήσει σε βιώσιµα µονοπάτια. Παρόλα αυτά θα πρέπει να αντεπεξέλθει στις συνεχώς αναπτυσσόµενες διαιρέσεις που δηµιουργούνται στον κόσµο µας [16-22]. Η εξάλειψη του ονοµαζόµενου ψηφιακού χάσµατος ή αλλιώς ψηφιακής διαίρεσης πρέπει να είναι η κατευθυντήρια αρχή της µελλοντικής ανάπτυξης της κοινωνίας.

2.3 Η πρόσβαση στην πληροφορία Η αναγκαιότητα για πληροφόρηση στη σύγχρονη κοινωνία είναι αδιαµφισβήτητη, ενώ τεκµηριώνεται κατάλληλα σε όλο το εύρος του παρόντος συγγράµµατος. Η πληροφορία αποτελεί εποµένως βασικό αγαθό της κοινωνίας. Η σηµαντικότητα της πρόσβασης στην πληροφορία τεκµηριώνεται ξεκάθαρα και από την πρόσφατη αναθεώρηση του νέου συντάγµατος το οποίο µεταξύ άλλων αναφέρει τα κάτωθι: «Καθένας έχει δικαίωµα συµµετοχής στην Κοινωνία της Πληροφορίας. Η διευκόλυνση στην πρόσβαση στις πληροφορίες που

διακινούνται ηλεκτρονικά, καθώς και η παραγωγή, η ανταλλαγή και διάδοσή τους αποτελεί υποχρέωση του Κράτους, τηρουµένων πάντοτε των εγγυήσεων των άρθρων 9, 9Α και 19».

Το ανωτέρω άρθρο 5 Α(2) του Συντάγµατος, όπως προστέθηκε από τη Ζ΄ Αναθεωρητική Βουλή [23], εκφράζει τη σαφή θέση του Έλληνα νοµοθέτη υπέρ της ελεύθερης διακίνησης της πληροφορίας. Η διάταξη µάλιστα δεν περιορίζεται στην αναγνώριση του δικαιώµατος στην πληροφορία, αλλά θεσπίζει και ανάλογη υποχρέωση του Κράτους για τη διευκόλυνση της πρόσβασης στις πληροφορίες που διακινούνται ηλεκτρονικά.

Ιδιαίτερα στους χαλεπούς καιρούς που ζούµε, µε την κοινωνική και οικονοµική αναταραχή να παίρνει διαστάσεις σε παγκόσµιο επίπεδο, η πρόσβαση στις πληροφορίες γίνεται κρίσιµη για τους ανθρώπους που πρέπει να προσαρµόσουν τις βιοποριστικές στρατηγικές τους στις συνεχώς µεταβαλλόµενες συνθήκες. Η πρόσβαση στις πληροφορίες αποτελεί ουσιαστικά προϋπόθεση για την επιβίωση στο µοντέρνο κόσµο. Παρόλα αυτά όµως, η πρόσβαση από µόνη της δεν είναι ικανοποιητική. Η κατάλληλη χρήσης της και ο µετασχηµατισµός της σε γνώση απαιτούν ιδιαίτερες ικανότητες. Η ενδυνάµωση των τελικών χρηστών (πολιτών) εποµένως είναι µια ακόµη προϋπόθεση για την επιβίωση και τη βιώσιµη ανάπτυξη.

Τα κύρια προτερήµατα της σύγχρονης κοινωνίας είναι οι πληροφορίες και η γνώση. Η µεγαλύτερη παραγωγή γνώσης εµφανίζεται στον ιδιωτικό τοµέα. Από την άλλη, η αυξανόµενη τάση ιδιωτικοποίησης των µέσων µετασχηµατίζει τη γνώση και τις πληροφορίες σε ένα ιδιωτικό αγαθό για αποκλειστική χρήση. Η δυναµική αυτή οδήγησε εξάλλου και στο ψηφιακό χάσµα, το οποίο κατά µία έννοια απεικονίζει τις ανισότητες µεταξύ των «εχόντων» και των «µη εχόντων».

Το όραµα για µια παγκόσµια κοινωνία γνώσης περιλαµβάνει τον εκδηµοκρατισµό της γνώσης και της πρόσβασης σε αυτή. Οι νέες πρωτοβουλίες και τα δίκτυα καταδεικνύουν τις δυνατότητες των ΤΠΕ και την προσέγγιση µιας λύσης προς την ευρεία διανοµή της γνώσης και των εµπειριών. Οι επαγγελµατίες επικοινωνούν µέσω του Διαδικτύου, ενώ οι αγρότες µπορούν, από διαφορετικές γωνίες της γης, να ανταλλάξουν µηνύµατα µέσω ηλεκτρονικού ταχυδροµείου σχετικά µε τα επιτεύγµατα και τους προβληµατισµούς τους, καθώς τα τοπικά ραδιόφωνα ταυτόχρονα µεταφράζουν τις επιστηµονικές πληροφορίες και εξελίξεις του Διαδικτύου στην τοπική γλώσσα µε πρακτική σηµασία. Η προώθηση τέτοιων αναδυόµενων δοµών στην παγκόσµια κοινωνία οδηγεί στην πρόοδο κάθε πολίτη µέσω της διάχυσης της γνώσης.

Αυτό που πρέπει να γίνει είναι να βελτιωθεί η δυνατότητα πρόσβασης στις πληροφορίες και τις ΤΠΕ. Με αυτό τον τρόπο θα έχουµε πολλαπλά οφέλη:

• Θα επιτευχθεί η αλληλεπίδραση και η συνεργασία. • Θα ενισχυθούν τα δίκτυα µεταξύ πανεπιστηµίων και ερευνητικών ιδρυµάτων. • Θα υπάρξει µεγαλύτερη συνεργασία µεταξύ κυβερνήσεων και ιδιωτικού τοµέα. • Θα δηµιουργηθούν συνεργασίες για την ανταλλαγή των βέλτιστων πρακτικών. • Θα υποστηριχτούν καλύτερα οι υπάρχοντες µηχανισµοί, ενώ ταυτόχρονα θα καθιερωθούν και

νέοι µηχανισµοί για την ανάπτυξη, τη µεταφορά και τη διάχυση των τεχνολογιών.

2.4 Οι ΤΠΕ ως εργαλείο µετασχηµατισµού Οι ΤΠΕ είναι ήδη εµφανές, από τα όσα έχουν ειπωθεί µέχρι στιγµής, πως αποτελούν κάτι περισσότερο από ένα πολύτιµο εργαλείο. Συνδέονται µε την ίδια την κοινωνία µόνον στην περίπτωση που θα καταφέρουν να αφοµοιωθούν διαισθητικά. Ακολουθεί κάποια επιχειρηµατολογία σχετικά µε τη σηµασία των ΤΠΕ και των συνιστωσών τους ως εργαλείο µετασχηµατισµού:

• Οι ΤΠΕ αλλάζουν πλήρως τον τρόπο που ζούµε, εργαζόµαστε και µαθαίνουµε. Ως

αποτέλεσµα αυτών των αλλαγών, η κατάλληλη και δηµιουργική εφαρµογή των νέων τεχνολογιών δύναται να βελτιώσει την ποιότητα της ζωής των ανθρώπων βελτιώνοντας την αποτελεσµατικότητα στη διαδικασία της µάθησης και της εκπαίδευσης, της παραγωγικότητας των διαφόρων βιοµηχανιών και των ίδιων των κυβερνήσεων, καθώς και την ευηµερία των εθνών.

• Η πρόσβαση στην τεχνολογία δεν πρέπει να περιορίζεται από οποιουδήποτε είδους πολιτιστικά, οικονοµικά, γεωγραφικά, φυλετικά, γλωσσικά, φυσικά ή άλλα εµπόδια.

• Στην παγκόσµια κοινωνία που οραµατιζόµαστε, θα πρέπει οι φορείς χάραξης πολιτικής να καθορίσουν τα συστατικά της ψηφιακής γνώσης και να ξέρουν πώς θα την κάνουν δίκαιη και διαπολιτισµική στη νέα ψηφιακή εποχή που ζούµε.

• Ένας αποδεκτός καθορισµός σχετικά µε τα συστατικά της εκπαίδευσης ΤΠΕ θα υποκινήσει ένα µετασχηµατισµό στις δεξιότητες και τη γνώση που πρέπει να αποκτηθούν µέσω της εκπαίδευσης και της κατάρτισης, βελτιώνοντας κατά συνέπεια την ποιότητα της εκπαίδευσης για το εργατικό δυναµικό του µέλλοντος. Η εκπαίδευση βελτιώνει, όχι µόνον τις ζωές των ατόµων που την παρέλαβαν, αλλά και την ευρύτερη κοινωνία στην οποία ζουν. Τα οφέλη εποµένως είναι πολλαπλά.

• Οι ανισότητες που εντοπίζονται σε θέµατα πρόσβασης και κυριότητας των νέων τεχνολογιών είναι µεγάλες. Αυτό δηµιουργεί το ονοµαζόµενο «ψηφιακό χάσµα».

• Το ψηφιακό χάσµα επιδεινώνεται από την έλλειψη περιεχοµένου και εφαρµογών τεχνολογίας που ανταποκρίνονται στις πολιτισµικές διαφορές των πληθυσµών και των χωρών.

Οι ΤΠΕ θα πρέπει να παίξουν το ρόλο τους στο µετασχηµατισµό της κοινωνίας για να οδηγήσουν σε µια ψηφιακή κοινωνία ισότητας που θα βασίζεται στις ίσες ευκαιρίες στην πρόσβαση, µεταφορά και διάχυση της γνώσης προς όφελος του συνόλου.

3. Το Ψηφιακό Χάσµα Σύµφωνα µε την προηγηθείσα ανάλυση, τόσο του παρόντος κεφαλαίου, όσο και του Κεφαλαίου 1, γίνεται άµεσα αντιληπτή η σηµαντικότητα της χρήσης των ΤΠΕ. Η ευρέως διαδεδοµένη πεποίθηση ότι η διάχυση και η κατάλληλη χρησιµοποίηση των ΤΠΕ παρουσιάζουν τεράστιες ευκαιρίες για οικονοµική και κοινωνική ανάπτυξη φαίνεται να ανατρέπεται όµως από την άνιση πρόσβαση και ικανότητα χρήσης των συγκεκριµένων τεχνολογιών. Το γεγονός αυτό θέτει σοβαρές απειλές, δεδοµένου ότι τονίζει τα ήδη υπάρχοντα και αρκετά µεγάλα χάσµατα µεταξύ των «εχόντων» και των «µη εχόντων».

Το ψηφιακό χάσµα [24-27] έχει τις ρίζες του στην καρδιά της Κοινωνίας της Πληροφορίας. Ήδη έχουν παρατηρηθεί σηµαντικές διαφορές µέσα στις ίδιες τις χώρες σε θέµατα πρόσβασης, χρήσης, προνοµίων, ρυθµιστικού πλαισίου και γενικότερα διαφόρων ανισοτήτων σε θέµατα ΤΠΕ [28, 29].

Το ψηφιακό χάσµα αποτελεί ουσιαστικά ένα πρόσθετο στοιχείο στα ήδη υπάρχοντα χάσµατα µεταξύ των χωρών σε θέµατα ανάπτυξης και βιοτικού επιπέδου. Η ανάλυσή του απαιτεί ένα αυστηρό πλαίσιο και προσεκτικές προσεγγίσεις. Η σύνδεση των ΤΠΕ µε το αντικείµενο του ψηφιακού χάσµατος θα πρέπει να είναι ξεκάθαρη. Εύλογα, θα µπορούσε να αναρωτηθεί κανείς σε σχέση µε τους παράγοντες που οδηγούν στο ψηφιακό χάσµα. Ενδεικτικά, αναφέρονται κάποιοι αρχικοί προβληµατισµοί:

• Φταίει η διαθεσιµότητα των τηλεπικοινωνιακών δικτύων; • Οφείλεται στην ύπαρξη ή µη υπολογιστών, κινητών τηλεφώνων, σύνδεσης στο Διαδίκτυο,

κ.λπ.; • Μήπως τελικά αναφέρεται περισσότερο στη χρήση των ΤΠΕ παρά στα αποθέµατά τους; • Μήπως µετράει περισσότερο η «έξυπνη» χρήση των ΤΠΕ και όχι η ποσότητά τους; • Ή όλα τα ανωτέρω;

Ο προβληµατισµός σε σχέση µε τον ορισµό και τις συνιστώσες του ψηφιακού χάσµατος είναι έντονος. Για την καλύτερη προσέγγισή του θα πρέπει κανείς να ξεκινήσει από τα βασικά. Σε κάθε κοινωνία, το κυρίαρχο ζήτηµα είναι η ποιότητα ζωής των ανθρώπων. Η ευηµερία των ανθρώπων όµως βασίζεται, όχι µόνον στα υλικά, αλλά και στα άυλα αγαθά. Η οικονοµική ανάπτυξη αποτελεί µια µόνον από τις συνιστώσες της ευτυχίας αποτελώντας τα θεµέλια για την περαιτέρω ανάπτυξη. Η οικονοµία, ιδιαίτερα τη σηµερινή εποχή, τοποθετείται στο επίκεντρο µέσα στο ευρύτερο κοινωνικο-οικονοµικό, πολιτικό και πολιτιστικό περιβάλλον µιας χώρας. Τα οφέλη από τις ΤΠΕ, ως «εργαλεία» ανάπτυξης, είναι ανάλογα της χρήσης τους και της λειτουργίας που τους βάζουµε να εκτελούν.

Η κοινωνία που ζούµε είναι ευρέως καταναλωτική (σε αγαθά και υπηρεσίες). Κατά συνέπεια, πολλές φορές η ευηµερία έχει να κάνει περισσότερο µε τις καταναλωτικές ικανότητες, και όχι τόσο µε τις καταναλωτικές ανάγκες των ανθρώπων. Από την άλλη, η κατανάλωση έχει άµεση σχέση µε την παραγωγή. Το ερώτηµα εποµένως ανάγεται στη βιώσιµη ανάπτυξη µιας χώρας ή µιας κοινωνίας προκειµένου να

αντεπεξέρχεται στην αιτούµενη παραγωγή αγαθών ή υπηρεσιών. Αυτό από την πλευρά του έχει άµεση σχέση µε την οικονοµική ανάπτυξη.

Ο διττός ρόλος των ΤΠΕ τις αναγάγει σε καταναλωτικά προϊόντα/υπηρεσίες αλλά και σε προϊόντα και υπηρεσίες παραγωγής. Σε σχέση µε αυτή την υπόσταση των ΤΠΕ, το ψηφιακό χάσµα έχει να κάνει τόσο µε την κατανάλωσή τους (ως προϊόντα, υπηρεσίες, κ.λπ.) όσο και µε την ύπαρξη αποθεµάτων ΤΠΕ (υποδοµές, εργατικό δυναµικό, κ.λπ.). 3.1 Ορισµός Τα τελευταία χρόνια έχει δοθεί ιδιαίτερη έµφαση στον ορισµό και τη µέτρηση του λεγόµενου «Ψηφιακού Χάσµατος». Παρά τη συνεχιζόµενη δηµοτικότητα στο εν λόγω θέµα και τη χρήση ποικίλων συνθηµάτων όπως το επαναλαµβανόµενο ότι ο «µισός κόσµος δεν έχει κάνει ποτέ ένα τηλεφώνηµα», ο ορισµός του ψηφιακού χάσµατος έχει διευρυνθεί περαιτέρω µε την πάροδο του χρόνου, περιλαµβάνοντας µεταξύ άλλων:

• Διαφορετικά επίπεδα ανάπτυξης στις βασικές υποδοµές που επιτρέπουν την πρόσβαση και τη

δικτύωση στις ΤΠΕ. • Διαφορετικά επίπεδα ικανότητας στην πλήρη «εκµετάλλευση» των ΤΠΕ εφαρµογών και του

περιεχοµένου τους. • Διαφορές στην πρόσβαση σε ΤΠΕ σε µόνιµη βάση και σε προσιτή τιµή και µορφή (από την

απλή τηλεφωνία, το ραδιόφωνο και την τηλεόραση µέχρι το Διαδίκτυο, τα κινητά τηλέφωνα, τις δορυφορικές υπηρεσίες, κ.λπ.).

• Πολυγλωσσία στο περιεχόµενο και µη δυνατότητα κατανόησής του. • Ισότιµη πρόσβαση των δυο φύλων. • Πρόσβαση και χρήση από ηλικιωµένους και άτοµα µε ειδικές ανάγκες. • Πρόσβαση και χρήση από µειονότητες. • Χρήση µε βάση το επίπεδο εκπαίδευσης. • Πολιτισµικά θέµατα.

Όπως χρησιµοποιείται εδώ, ο όρος «ψηφιακό χάσµα» αναφέρεται στο χάσµα µεταξύ των ατόµων, των νοικοκυριών, των επιχειρήσεων και των γεωγραφικών περιοχών σε διαφορετικά κοινωνικο-οικονοµικά επίπεδα σε σχέση µε τις ευκαιρίες που έχουν για πρόσβαση στις ΤΠΕ και στη χρήση του Διαδικτύου για ένα εύρος δραστηριοτήτων. Το ψηφιακό χάσµα απεικονίζει ουσιαστικά τις ποικίλες διαφορές τόσο µέσα στις ίδιες τις χώρες όσο και µεταξύ τους.

Οι ΤΠΕ δεν αποτελούν αυτόµατα εργαλεία για πρόσβαση σε ίσες ευκαιρίες. Το κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο παρεµβάλλονται και οι άλλες ικανότητες των ατόµων και των οµάδων στόχων ορίζουν κατά πολύ το τελικό αποτέλεσµα. Η δυνατότητα των ατόµων και των επιχειρήσεων στο να εκµεταλλευτούν τους πόρους και τις πληροφορίες που τους παρέχει το Διαδίκτυο ποικίλλει σηµαντικά µεταξύ των χωρών. Φυσικά, η πρόσβαση σε βασικές υποδοµές τηλεπικοινωνιών είναι θεµελιώδης ανάγκη και οπωσδήποτε σηµαντικότερη από την πρόσβαση και τη χρήση του Διαδικτύου. Το αποκαλούµενο «ψηφιακό χάσµα» γεννά διάφορες ερωτήσεις:

• Ποιες είναι οι αιτίες του; • Πώς µπορεί να µετρηθεί και να αποτιµηθεί; • Ποιο το εύρος του; • Πού εµφανίζεται και γιατί; • Τι πρέπει να γίνει για να γεφυρωθεί; • Ποια τα πιθανά βραχυπρόθεσµα αποτελέσµατά του; • Ποια τα µακροπρόθεσµα αποτελέσµατά του;

Οι ανωτέρω είναι κάποιες µόνον από τις πολλές ερωτήσεις που µπορεί να θέσει κάποιος σχετικά µε τις γενεσιουργές αιτίες, τις συνέπειες και τις ενέργειες που πρέπει να γίνουν σχετικά µε το ψηφιακό χάσµα.

3.2 Μετρώντας το ψηφιακό χάσµα Η µέτρηση του ψηφιακού χάσµατος έχει απασχολήσει αρκετούς µελετητές και οργανισµούς. Οι προσπάθειες µέτρησής του ανάγονται στον προσδιορισµό των κατάλληλων δεικτών. Οι βασικότεροι δείκτες είναι οι υποδοµές επικοινωνιών, η διαθεσιµότητα υπολογιστών και η πρόσβαση στο Διαδίκτυο. Αυτοί είναι οι λεγόµενοι δείκτες «ετοιµότητας». Ανεξάρτητα από τους προαναφερθέντες δείκτες, µεταξύ νοικοκυριών εµφανίζεται να εξαρτάται πρώτιστα από την εκπαίδευση και το εισόδηµα και κατόπιν από άλλες µεταβλητές, όπως το µέγεθος και ο τύπος του σπιτιού, η ηλικία, το φύλο, η φυλή, η γλώσσα και άλλα. Σε σχέση µε τις υποδοµές και την πρόσβαση, οι διαφορές στις δυνατότητες, στην ύπαρξη υπολογιστών και στην πρόσβαση στο Διαδίκτυο είναι πολύ µεγάλες και αυξανόµενες, αλλά η πρόσβαση από τις χαµηλού εισοδήµατος πληθυσµιακές οµάδες φαίνεται να αυξάνεται. Από τα µέχρι σήµερα δεδοµένα φαίνεται πως το εισόδηµα και η εκπαίδευση διαδραµατίζουν ουσιαστικό ρόλο στην πρόσβαση. Όσο υψηλότερο το επίπεδο της εκπαίδευσης τόσο πιθανότερο είναι να υπάρξει πρόσβαση στις ΤΠΕ.

Ανάµεσα στους υπόλοιπους βασικούς δείκτες συγκαταλέγονται και οι ακόλουθοι:

• οι δυνατότητες που προσφέρονται από τις ΤΠΕ. • οι διαφορές µεταξύ του προφίλ των χωρών. • ο αριθµός των ατόµων και των επιχειρήσεων που χρησιµοποιούν τις ΤΠΕ. • το προφίλ των ατόµων και των επιχειρήσεων που κάνουν την περισσότερη χρήση των ΤΠΕ.

Γίνεται άµεσα εµφανές πως το πλήθος των δεικτών βάσει των οποίων δύναται να εκτιµηθεί το

ψηφιακό χάσµα είναι αρκετά µεγάλο και µε εύρος διαστάσεων. Η διεθνής επιστηµονική κοινότητα έχει ήδη απασχοληθεί αρκετά µε το θέµα προτείνοντας κάποιες εναλλακτικές προσεγγίσεις, µια σύνοψη των οποίων παρουσιάζεται στη συνέχεια:

• Δείκτες πρόσβασης σε υποδοµές

o Δίκτυα Επικοινωνίας και Χωρητικότητα o Η/Υ ανά άτοµο o Ιστότοποι ανά άτοµο o Αριθµός παρόχων ανά άτοµο o Είδος παρόχων

• Δείκτες Χρήσης o Συχνότητα o Σκοπός o Ηλεκτρονικές Δεξιότητες o Αυτονοµία Χρήσης o Επιγραµµικός χρόνος (on-line)

• Δείκτες Διαθεσιµότητας o Φυσικό Επίπεδο (υποδοµές) o Λογικό Επίπεδο (εφαρµογές και λογισµικό) o Περιεχόµενο

• Δείκτες Προσβασιµότητας o Διαθεσιµότητα υλικού για Άτοµα µε Αναπηρία (ΑΜΕΑ) o Διαθεσιµότητα υπηρεσιών για Άτοµα µε Αναπηρία (ΑΜΕΑ) o Διαθεσιµότητα περιεχοµένου για Άτοµα µε Αναπηρία (ΑΜΕΑ)

• Κοινωνικοί και κυβερνητικοί δείκτες o Εκπαίδευση o Ενεργή βοήθεια o Υποστήριξη/Καταπίεση/Απάθεια o Επενδύσεις και Χρηµατοδοτήσεις

• Κοινωνικοί και δηµογραφικοί δείκτες o Κοινωνικο-οικονοµική κατάσταση o Φύλο o Ηλικία

o Εκπαίδευση o Γεωγραφική Διασπορά o Εθνική Διασπορά o Διασπορά Υπηκοότητας o Γλώσσα o Θρησκεία

Μια άλλη προσέγγιση επικεντρώνεται σε δύο κύριους τοµείς: την «πυκνότητα» και τη χρήση». Η «πυκνότητα» επικεντρώνεται στα δίκτυα (π.χ. στον αριθµό τηλεφωνικών γραµµών ανά 100 κατοίκους, στον αριθµό διαθέσιµων ψηφιακών γραµµών, στον αριθµό των κινητών τηλεφώνων ανά 100 κατοίκους, στις συνδροµές καλωδιακής τηλεόρασης ανά 100 νοικοκυριά, στη διατιθέµενη ευρυζωνικότητα σε kbps ανά κάτοικο, κ.λπ.) και τις δεξιότητες (π.χ. ενήλικες µε εκπαίδευση, ποσοστό αναλφαβητισµού, εγγραφές στην πρωτοβάθµια, δευτεροβάθµια και τριτοβάθµια εκπαίδευση, κ.λπ.). Η «χρήση» αφορά θέµατα όπως ο αριθµός νοικοκυριών µε πρόσβαση, τηλεόραση ανά 100 κατοίκους, Η/Υ ανά 100 κατοίκους, χρήστες του Διαδικτύου ανά 100 κατοίκους, αναλογία χρηστών µε ευρυζωνική πρόσβαση στο Διαδίκτυο προς απλές συνδέσεις, τηλεφωνικός χρόνος εξερχοµένων και εισερχοµένων συνοµιλιών κατά κεφαλή, κ.λπ. Η µέτρηση του ψηφιακού χάσµατος είναι εξαιρετικά σηµαντική και για τις ίδιες τις χώρες ώστε να µπορέσουν να χαράξουν τις κατάλληλες στρατηγικές ΤΠΕ.

Ένας δείκτης ο οποίος χρησιµοποιείται για τη µέτρηση της ανάπτυξης των ΤΠΕ σε µία χώρα και τη σύγκριση µεταξύ χωρών είναι ο Δείκτης Ανάπτυξης ΤΠΕ (IDI - ICT Development Index), ο οποίος χρησιµοποιεί ουσιαστικά 11 επιµέρους µετρήσιµους δείκτες. Ο IDI αναπτύχθηκε από τη Διεθνή Ένωση Τηλεπικοινωνιών (ITU - International Telecommunication Union) το 2008 και πρωτοπαρουσιάστηκε το 2009, προκειµένου να υπάρξει ένας και µόνον δείκτης για τη µέτρηση της ανάπτυξης των ΤΠΕ στα κράτη µέλη των Ηνωµένων Εθνών.

Ο στόχος του Δείκτη Ανάπτυξης ΤΠΕ (IDI) είναι η µέτρηση:

• του επιπέδου και της διάδοσης της ανάπτυξης των ΤΠΕ στις χώρες και σε σύγκριση µεταξύ τους,

• της προόδου στην ανάπτυξη των ΤΠΕ τόσο στις αναπτυγµένες όσο και στις αναπτυσσόµενες χώρες,

• του ψηφιακού χάσµατος, π.χ. οι διαφορές µεταξύ χωρών µε διαφορετικά επίπεδα ανάπτυξης των ΤΠΕ,

• η δυναµική ανάπτυξης των ΤΠΕ, ή αλλιώς το κατά πόσο µπορούν οι χώρες να εκµεταλλευτούν τις ΤΠΕ για να ενισχύσουν την ανάπτυξη και την πρόοδο µε βάση τις διαθέσιµες δεξιότητες και ικανότητες.

Στην Εικόνα 2.2 παρουσιάζεται η διαδικασία µέσω της οποίας πραγµατοποιείται η ανάπτυξη των ΤΠΕ και µετασχηµατίζεται µία χώρα σε κοινωνία της πληροφορίας.

Εικόνα 2.2 Τα τρία στάδια για το µετασχηµατισµό προς µια κοινωνία των πληροφοριών.

3.3 Το ψηφιακό και το γνωσιακό χάσµα Οι επενδύσεις στον τοµέα των ΤΠΕ στην ψηφιακή εποχή αυξάνονται συνεχώς. Η ψηφιακή επανάσταση παρουσιάζει φαινόµενα υστέρησης στις αναπτυσσόµενες χώρες και περιοχές [28-30]. Παρόλο που τα αποτελέσµατα και η επιρροή από την εφαρµογή των ΤΠΕ είναι σηµαντικά, ακόµη και σήµερα οι αναπτυξιακές πολιτικές δεν εστιάζονται συχνά στην αντιµετώπιση κύριων αναγκών. Οι περισσότερες δε προσπάθειες και προσεγγίσεις µείωσης του ψηφιακού χάσµατος είναι υψηλά τεχνοκεντρικές. Οι κυριότεροι παράγοντες στους οποίους δίνεται έµφαση είναι οι υποδοµές, η διασύνδεση και το περιεχόµενο. Η εκπαίδευση και πιο συγκεκριµένα ο ψηφιακός αλφαβητισµός, σε συνδυασµό µε την εξάλειψη της τεχνοφοβίας είναι επίσης καθοριστικοί παράγοντες. Όλες αυτές οι παράµετροι προσεγγίζονται µε την απόκτηση υπολογιστών, πληροφοριών, ψηφιακών δεξιοτήτων και βασικών γνώσεων για τεχνολογίες που σχετίζονται µε την εργασία.

Το ψηφιακό χάσµα αποτελεί µια κύρια ανησυχία και απειλή στην ανάπτυξη των κοινωνιών, των χωρών και των οικονοµιών. Οι µετρήσεις σε σχέση µε το δείκτη ετοιµότητας των ατόµων, των επιχειρήσεων και των χωρών χρησιµεύουν για τη σύγκριση των επιτευγµάτων σε θέµατα ανάπτυξης µεταξύ των χωρών. Η ψηφιακή συµµετοχή (digital inclusion) αποτελεί ήδη ένα κύριο στόχο για την ευρεία πρόσβαση στον ψηφιακό κόσµο και την ίση συµµετοχή όλων στις ψηφιακές ευκαιρίες και στην ανάπτυξη. Η Παγκόσµια Σύνοδος Κορυφής της Κοινωνίας της Πληροφορίας (WSIS-World Summit on Information Society) των Ηνωµένων Εθνών το 2003 (στη Γενεύη) και το 2005 (στην Τυνησία) αποτέλεσαν σηµαντικό σηµείο στροφής προς µια πιο ανθρωποκεντρική προσέγγιση [31]. Τις περισσότερες φορές οι ψηφιακές δεξιότητες που απαιτούνται ξεπερνούν την απλή χρήση υλικού και λογισµικού υπολογιστών. Για την πραγµατική συµµετοχή στη νέα αυτή παραγωγική και πολιτισµική ψηφιακή κοινωνία, οι παραδοσιακοί εργαζόµενοι θα πρέπει να αναπτύξουν πολλές και νέες ικανότητες. Απαιτείται η δυνατότητα παροχής καινοτόµων υπηρεσιών και προϊόντων σε ένα δικτυωµένο κοινωνικό περιβάλλον. Το Διαδίκτυο αποτελεί πια το πλέον παραγωγικό µέσο. Είναι εξαιρετικά σηµαντικό οι άνθρωποι να είναι σε θέση να χρησιµοποιούν και να «εκµεταλλεύονται» τις νέες τεχνολογίες στο µέγιστο µε νέους και δηµιουργικούς τρόπους. Η πρόσβαση σε αυτές είναι εποµένως η µια διάσταση και η άλλη διάσταση είναι η δυνατότητα χρήσης τους.

Η «εκµετάλλευση» των τεχνολογικών εργαλείων δεν είναι πάντα ένα εύκολο θέµα. Το ψηφιακό χάσµα είναι άρρηκτα συνδεδεµένο µε το γνωσιακό χάσµα. Σχετίζεται άµεσα µε την κατανόηση, την εκµάθηση, την έκφραση, την παραγωγή, το διαµοιρασµό, τη συνεργασία, τη δηµιουργία και την παραγωγή καινοτοµιών µέσω των νέων τεχνολογιών. Κάτι τέτοιο όµως συνεπάγεται την απόκτηση εύρους γνώσεων και ψηφιακών δεξιοτήτων διαφορετικής πολυπλοκότητας.

Σε αυτή τη νέα ψηφιακή εποχή, έχει δηµιουργηθεί µια εξίσου νέα ψηφιακή κουλτούρα, η οποία συνοδεύεται από καινοτόµα σκέψη και παραδείγµατα. Χωρίς την ικανότητα κατανόησης αυτής της νέας ψηφιακής κουλτούρας είναι σχεδόν αδύνατον να µπορέσει κάποιος να επιτύχει και να αντεπεξέλθει στις νέες και συνεχώς εξελισσόµενες προκλήσεις. Αυτό το φαινόµενο επιδεινώνεται ιδιαίτερα στον αναπτυσσόµενο κόσµο. Η γνώση είναι το πολυτιµότερο αγαθό στο νέο αυτό κόσµο, τόσο στην προσωπική και οικογενειακή ζωή όσο και στην επαγγελµατική. Η «εκµετάλλευση» των νέων δυνατοτήτων µπορεί να προέλθει µόνον µε την πρωτύτερη ανάλυση, κατανόηση και εφαρµογή της γνώσης στις πραγµατικές συνθήκες της ζωής. Αυτό απαιτεί φυσικά την ύπαρξη εκπαιδευτικών δοµών που υποστηρίζουν και προάγουν υψηλά επίπεδα πνευµατικής ανάπτυξης στα συγκεκριµένα πεδία. Σε αντίθεση µε τη βιοµηχανική εποχή, όπου το κύριο χαρακτηριστικό ήταν η χειρωνακτική εργασία, στην εποχή της γνώσης που διανύουµε, το κύριο χαρακτηριστικό είναι η πνευµατική εργασία. Η καινοτοµία, η ευελιξία και αυτονοµία είναι πλέον τα απαιτούµενα γνωρίσµατα ενός εργαζόµενου στη σηµερινή εποχή, σε αντίθεση µε την αυστηρή εργασία ρουτίνας, την ακολούθηση συγκεκριµένων οδηγιών, κ.λπ. Η συνεργασία, η οµαδικότητα και η διαλειτουργικότητα αντικαθιστούν την κάθετη δοµή της παραδοσιακής εργασίας που γνωρίζαµε στο παρελθόν. Οι εργαζόµενοι στην ψηφιακή εποχή πρέπει να έχουν ευρεία εκπαίδευση και εξειδίκευση. Οι υψηλότερα αµειβόµενες εργασίες απαιτούν την προαναφερθείσα ευελιξία, καινοτοµία, κ.λπ. Η ψηφιακή επανάσταση στην οποία ζούµε ακολουθείται από ανθρώπους µε παραγωγικά και δηµιουργικά µυαλά. Μόνο µε τέτοια χαρακτηριστικά θα µπορέσει κανείς να «επιβιώσει» στην κοινωνία της γνώσης.

Από τις 12 Αυγούστου του 2001, το περιοδικό «The Economist» αναφέρει χαρακτηριστικά πως: «Καθώς τα κόστη στους υπολογιστές και στις τηλεπικοινωνίες φθίνουν, ο πραγµατικός λόγος για την µη πρόσβαση των φτωχών θα έγκειται στην έλλειψη δεξιοτήτων για την αποτελεσµατική εκµετάλλευσή τους». Πολλές προσπάθειες ανά τον κόσµο εστιάζονται στη δηµιουργία κατάλληλων εκπαιδευτικών δοµών µε στόχο την απόκτηση των απαιτούµενων νέων ψηφιακών δεξιοτήτων. Ήδη έχει υπάρξει ένας διαχωρισµός ανάµεσα στον ψηφιακό αλφαβητισµό και στον αλφαβητισµό για την ψηφιακή εποχή. Οι ίδιες οι ψηφιακές τεχνολογίες θεωρούνται «πνευµατικές τεχνολογίες» µιας και αποτελούν τα εργαλεία που επεκτείνουν τις πνευµατικές παρά τις φυσικές ικανότητες. Πολλοί οργανισµοί ή πανεπιστηµιακά ιδρύµατα αντιµετωπίζουν την πρόκληση για τον προσδιορισµό των αποκαλούµενων πολλές φορές «βασικών δεξιοτήτων» ή «κρίσιµων δεξιοτήτων», στις οποίες συγκαταλέγονται η αποτελεσµατική επικοινωνία, η υψηλή παραγωγικότητα, η καινοτόµα σκέψη, η ικανότητα επίλυσης προβληµάτων, η οµαδικότητα, η ικανότητα λήψης αποφάσεων, κ.ά. Στις δεξιότητες αυτές συµπεριλαµβάνονται επίσης, µεταξύ άλλων, οικονοµικές, τεχνολογικές και επιστηµονικές γνώσεις.

Αν και η αποτίµηση της χρήσης των ΤΠΕ δεν είναι εύκολο να µετρηθεί τις περισσότερες φορές, η χρησιµότητά τους στην ανάπτυξη είναι ευρέως αποδεκτή. Η ενίσχυση της ψηφιακής κουλτούρας των ανθρώπων είναι ένας από τους κυριότερους παράγοντες για την επίτευξη των αναπτυξιακών στόχων και την µείωση του ψηφιακού χάσµατος. Σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να λαµβάνονται υπόψη όµως οι πραγµατικές απαιτήσεις των τελικών χρηστών και τα θέµατα πρόσβασης, ανάπτυξης δεξιοτήτων, ικανότητας εφαρµογής και υιοθέτησης κατάλληλων πολιτικών και στρατηγικών.

Το ψηφιακό χάσµα απαιτεί καλύτερη προσέγγιση τόσο από τους ερευνητές όσο και από τους ιθύνοντες για τη χάραξη στρατηγικής. Απαιτείται καλύτερη κατανόηση της βαρύτητας και του ρόλου των ΤΠΕ στην κοινωνία της γνώσης. Διαφορετικές προσπάθειες ηλ-εκπαίδευσης, ηλ-υγείας, ηλ-διακυβέρνησης, κ.λπ., προσπαθούν να αντιµετωπίσουν τα προβλήµατα της ψηφιακής κοινωνίας που ζούµε. Ο «πανταχού παρόν πολίτης», διευκολύνεται από τη χρήση των κινητών επικοινωνιών, της ευρυζωνικότητας και των πολλών εφαρµογών. Τα πολιτο-κεντρικά συστήµατα και εφαρµογές ήδη έχουν δείξει τα πρώτα ενθαρρυντικά αποτελέσµατα. Η νέα ψηφιακή κοινωνία είναι έντασης γνώσης και απαιτεί µεγάλες επενδύσεις σε θέµατα ενδυνάµωσης των χρηστών/πολιτών και απόκτησης νέων γνώσεων. Οι ψηφιακές τεχνολογίες και µπορούν και πρέπει να δώσουν την ώθηση στην κοινωνική και οικονοµική ανάπτυξη σε κάθε επίπεδο. Παρόλα αυτά, εξαρτώνται πλήρως από το όραµα και τη στρατηγική των ανθρώπων και των κοινωνιών, µιας και οι ίδιες οι ΤΠΕ αποτελούν µόνον τα εργαλεία.

4. ΤΠΕ & Υγεία

Ο χώρος της υγείας είναι εκείνος ο οποίος οδηγεί τις εξελίξεις και τις καινοτοµίες αλλά και τις υιοθετεί πρώτος. Η υγεία, ως το πολυτιµότερο αγαθό, δεν µπορεί να αποτιµηθεί µε την έννοια του κόστους. Με αυτό το σκεπτικό, καµία ενέργεια, πράξη, καινοτοµία, υλικό, κ.λπ., δεν µπορεί να κριθεί εύκολα ως δαπανηρή ακόµη και όταν δίνει έστω ελπίδα για ενδεχόµενη ίαση µιας ασθένειας.

Ο ανθρώπινος οργανισµός είναι εξαιρετικά πολύπλοκος και ελάχιστα γνωρίζουµε για το πώς ακριβώς λειτουργεί. Η «αποκωδικοποίησή» του είναι ακόµη σε πρώιµο στάδιο, ενώ τα βήµατα προόδου είναι αξιοσηµείωτα, µε τελευταία σηµαντική εξέλιξη την αποκωδικοποίηση του γενετικού κώδικα (DNA-Deoxyribonucleic acid).

Οι απαιτήσεις του τοµέα της υγείας είναι πολλές, ποικιλόµορφες και προέρχονται από µια ευρεία γκάµα αναγκών και διαφορετικών χρηστών. Θα µπορούσε κανείς να παροµοιάσει την πραγµατικά πολύπλοκη λειτουργία του συστήµατος υγείας µε αυτή του ανθρώπινου σώµατος. Το παράδοξο όµως εδώ είναι πως η δυσκολία στον ανθρώπινο οργανισµό έγκειται σε ανεξερεύνητες πτυχές του, αντιδράσεις και συµπεριφορές, ενώ στο σύστηµα υγείας, αν και γνωρίζουµε τις διαδικασίες, πολλά από τα προβλήµατα παραµένουν άλυτα. Αυτό όµως δικαιολογείται εύκολα αν σκεφτεί κανείς πως η λειτουργία του επηρεάζεται τα µέγιστα από τις απρόβλεπτες χαοτικές ανθρώπινες συµπεριφορές. Σύµφωνα µε µελέτες αποδεικνύεται πως, όσο µεγαλύτερη είναι η εµπλοκή του ανθρώπου σε ένα σύστηµα τόσο πιο πολύπλοκο γίνεται (βλέπε Εικόνα 2.3).

Στόχος του κεφαλαίου είναι η αποτύπωση της παρούσας κατάστασης σχετικά µε την υιοθέτηση, την αφοµοίωση και την επιρροή των νέων τεχνολογιών στη συνολική λειτουργία του συστήµατος υγείας και στην ποιότητα των παρεχόµενων υπηρεσιών προς πάσα κατεύθυνση.

Το παρόν σύγγραµµα ακολουθεί µια περιγραφή των εξελίξεων στο χώρο των ΤΠΕ, που επηρεάζουν τον τοµέα της υγείας, όπως εφαρµογές τηλεϊατρικής, µηχανογράφηση νοσοκοµείων, συστήµατα αυτόµατης γνωµάτευσης και υποβοήθησης της γνωµάτευσης, κ.λπ. Ταυτόχρονα εντοπίζονται τα σηµαντικότερα προβλήµατα τα οποία ανθίστανται στην επέκταση και ευρύτερη και πιο ολοκληρωµένη διάχυση των προσφερόµενων λύσεων. Ως τέτοια µπορούµε να αναφέρουµε τα θέµατα διαλειτουργικότητας, τη χρήση προτύπων, πρωτοκόλλων, τα θέµατα κωδικοποίησης, κ.ά.

Εικόνα 2.3 Πολυπλοκότητα συστηµάτων ανάλογα µε την εµπλοκή του ανθρώπινου παράγοντα.

Στο παρόν σύγγραµµα επιχειρείται µια ανάλυση στη συγκεκριµένη θεµατολογία, ώστε να δοθεί στον αναγνώστη µια σύντοµη αλλά περιεκτική εικόνα του τι ακριβώς συµβαίνει στην τοµή του χώρου της υγείας και των νέων τεχνολογιών.

4.1 Οι ΤΠΕ στο χώρο της Υγείας Οι εξελίξεις των τεχνολογιών πληροφοριών και επικοινωνίας έρχονται να επηρεάσουν και τον ευαίσθητο τοµέα της υγείας. Οι εναλλακτικές λύσεις και οι προσφερόµενες εφαρµογές είναι ποικίλες και µε ιδιαίτερα χαρακτηριστικά η καθεµία. Ο απώτερος στόχος είναι η χρησιµοποίηση των ΤΠΕ για την παροχή των βέλτιστων δυνατών υπηρεσιών υγείας, οι οποίες θα πρέπει να είναι ασφαλείς, να αυξάνουν την ποιότητα, ενώ ταυτόχρονα να µειώνουν το κόστος και να εξατοµικεύονται στις ιδιαίτερες ανάγκες των τελικών αποδεκτών. Η µείωση των ιατρικών λαθών, η κάλυψη του κενού τεχνογνωσίας και εξειδικευµένης ιατρικής γνώµης, καθώς και η έγκαιρη διάγνωση αποτελούν επίσης στόχο για την εφαρµογή τους.

Παρά τις πολλά υποσχόµενες τεχνολογίες και τα οφέλη που συνεπάγεται η χρήση τους, η µέχρι σήµερα εµπειρία, σε διεθνές επίπεδο, έχει να δείξει αρκετές δυσκολίες στην υιοθέτησή τους στην καθηµερινή κλινική πράξη.

Στην πλειονότητα των χωρών, τα κόστη που επενδύονται για την υγεία είναι σηµαντικά (Πίνακας 2.2), µιας και αποτελεί πρώτιστο αγαθό. Στα κόστη αυτά συµπεριλαµβάνονται µεταξύ άλλων και οι επενδύσεις σε νέες τεχνολογίες, π.χ. για την απόκτηση νέου ιατρο-τεχνολογικού εξοπλισµού, τη διατήρηση ψηφιακών αρχείων ή για τη µεταφορά πληροφοριών και δεδοµένων.

Function Total current expenditure HC.1-HC.9 (Individual and collective health care)

Unit % gross domestic product Financing Agent Total expenditure HF.1-HF.3

Provider Total expenditure HP.1-HP.9

Year 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Country

Australia 7.982 8.056 8.268 8.625 8.460 8.551 .. ..

Austria 9.736 9.744 9.947 10.536 10.483 10.237 10.410 ..

Belgium 9.581 9.624 9.943 10.655 10.558 10.611 10.894 ..

Canada 9.231 9.331 9.492 10.564 10.505 10.382 10.401 ..

Chile 6.106 6.263 6.848 7.310 6.878 6.887 7.057 .. Czech Republic 6.492 6.308 6.650 7.626 7.242 7.361 7.420 ..

Denmark 9.453 9.565 9.774 11.042 10.676 10.467 10.593 ..

Estonia 4.966 5.084 5.805 6.653 6.267 5.752 5.808 ..

Finland 7.914 7.633 7.893 8.684 8.555 8.533 8.662 8.962

France 10.410 10.348 10.484 11.167 11.129 11.065 11.159 ..

Germany 10.260 10.119 10.328 11.326 11.152 10.872 10.892 10.927

Greece 9.362 9.448 .. 10.034 9.342 9.666 9.159 ..

Hungary 7.998 7.421 7.277 7.570 7.832 7.800 7.725 7.759

Iceland 9.129 9.091 9.134 9.636 9.292 9.047 9.039 9.059

Ireland 7.259 7.441 8.581 9.573 8.875 8.377 8.532 ..

Israel 7.066 7.058 7.070 7.081 7.013 .. 7.104 ..

Italy 8.464 8.167 8.551 8.945 8.919 8.784 8.726 8.646

Japan 8.045 8.103 8.521 9.420 9.503 9.989 .. ..

Korea 5.775 6.019 6.251 6.839 6.973 7.093 7.284 7.427

Luxembourg 6.689 6.181 6.670 7.629 7.187 6.893 6.769 ..

Mexico 5.600 5.722 5.842 6.228 6.082 5.797 6.043 ..

Netherlands 9.971 9.963 10.205 11.009 11.199 11.224 11.765 11.957 New Zealand 8.743 8.446 9.255 9.835 9.952 10.001 .. ..

Norway 8.042 8.204 8.108 9.250 9.071 8.937 8.892 9.086

Poland 5.854 5.927 6.426 6.723 6.549 6.392 6.334 ..

Portugal 9.393 9.354 9.654 10.239 10.154 9.664 9.465 .. Slovak Republic 7.020 7.378 7.633 8.613 8.000 7.596 7.806 ..

Slovenia 7.930 7.616 7.998 8.742 8.747 8.716 8.896 8.699

Spain 8.091 8.175 8.628 9.332 9.412 9.266 9.159 ..

Sweden 8.596 8.541 8.800 9.477 8.969 8.958 9.066 ..

Switzerland 10.388 10.210 10.289 11.001 10.913 11.054 11.430 ..

Turkey 5.399 5.514 5.504 .. .. .. .. .. United Kingdom 7.894 7.944 8.239 9.178 8.948 8.890 8.942 ..

United States 14.689 14.908 15.334 16.355 16.376 16.319 16.211 ..

Πίνακας 2.2 Σύνολο ετήσιων επενδύσεων στην υγεία ως % του Α.Ε.Π.

Αν και τα συστήµατα υγείας µεταξύ των κρατών διαφέρουν από λίγο έως πάρα πολύ (µε την Ελλάδα

να έχει ένα πραγµατικά ιδιάζον Εθνικό Σύστηµα Υγείας) οι τεχνολογικές λύσεις προσεγγίζουν παρόµοια προβλήµατα. Αυτό που απαιτείται κάθε φορά όµως είναι η παραµετροποίησή τους στις ανάγκες της χώρας και της κουλτούρας των πολιτών.

Ως συµπέρασµα µπορούµε να υποστηρίξουµε πως οι ΤΠΕ θα πρέπει να χρησιµοποιούνται στον τοµέα της υγείας µε κύριο στόχο:

6. Τη µείωση των λειτουργικών εξόδων κατά την παροχή των κλινικών υπηρεσιών. 7. Τη διάθεση εντελώς νέων µορφών παροχής υπηρεσιών υγείας. 8. Την αύξηση της αποτελεσµατικότητας και της ποιότητας της φροντίδας υγείας. 9. Τη µείωση των διαχειριστικών εξόδων.

Στη συνέχεια ακολουθεί µια σύντοµη περιγραφή των τεσσάρων αυτών βασικών αξόνων.

Μείωση των λειτουργικών εξόδων κατά την παροχή των κλινικών υπηρεσιών Η χρήση των ΤΠΕ µπορεί να βοηθήσει ουσιαστικά στη µείωση των εξόδων που παράγονται κατά την παροχή κλινικών υπηρεσιών. Αυτό επιτυγχάνεται µε τα κατάλληλα συστήµατα και εφαρµογές που βελτιώνουν τις διαδικασίες, επιταχύνουν την επεξεργασία των συλλεχθέντων δεδοµένων και βοηθούν στη λήψη αποφάσεων. Παρόµοιες εφαρµογές σε άλλους τοµείς (εκτός υγείας) αποδεικνύουν την αύξηση της παραγωγικότητας και την ουσιαστική µείωση των λειτουργικών εξόδων. Παρά ταύτα όµως, στην υγεία, τα πράγµατα δεν είναι τόσο ξεκάθαρα. Το περιεχόµενο και οι χρησιµοποιούµενες τεχνολογίες µπορούν να επηρεάσουν σηµαντικά το τελικό αποτέλεσµα, ενώ πολλές φορές η χρήση των νέων τεχνολογιών αµφισβητείται ως προς το επιθυµητό αποτέλεσµα. Ένας κύριος λόγος φαίνεται να είναι ο φόρτος και ο χρόνος που καταναλώνεται κατά τη χρησιµοποίησή τους.

Η χρησιµοποίηση εξελιγµένων εφαρµογών ηλεκτρονικής διαχείρισης των ασθενών και η αυτοµατοποίηση των κλινικών διαδικασιών µέσω κατάλληλων πληροφοριακών συστηµάτων δεν αποδίδει

πάντα τα αναµενόµενα. Αυτό δικαιολογείται λόγω π.χ. της µη ετοιµότητας του προσωπικού στη χρήση του νέου συστήµατος, στον ψηφιακό αναλφαβητισµό των χρηστών, στην ελλιπή εκπαίδευση των χρηστών, στη µη συµπερίληψη των τελικών χρηστών κατά τη φάση του σχεδιασµού και των προδιαγραφών, κ.ο.κ. Σε αυτή την κατηγορία εµπίπτουν και οι εφαρµογές του Ηλεκτρονικού Φακέλου Υγείας (ΗΦΥ) ασθενή.

Μια άλλη τεχνολογία η οποία δεν αµφισβητείται τόσο πολύ είναι αυτή των Συστηµάτων Αρχειοθέτησης και Επικοινωνίας Εικόνων (Picture Archiving and Communication Systems – PACS), των οποίων η χρησιµότητα είναι πιο ξεκάθαρη. Χωρίς τη χρήση των PACS δεν είναι πολλές φορές δυνατή και η περαιτέρω εκµετάλλευση των δυνατοτήτων των υπόλοιπων υποσυστηµάτων ενός νοσοκοµείου ή µιας µονάδας, κλινικής, κ.λπ. Η χρήση των PACS βοηθά επίσης και στην υλοποίηση εφαρµογών τηλεϊατρικής, στην αξιοποίηση των δυνατοτήτων των ΗΦΥ, κ.ο.κ., ενώ ταυτόχρονα καλύπτουν σηµαντικές ανάγκες αρχειοθέτησης και µειώνουν παραδοσιακά κόστη. Μέσω των PACS και άλλων κατάλληλων συστηµάτων πληροφορικής επιτυγχάνονται σηµαντικές οικονοµίες κλίµακας, ενώ ταυτόχρονα αυξάνει και η ποιότητα των παρεχόµενων υπηρεσιών.

Η χρήση των νέων τεχνολογιών εποµένως µπορεί να προσφέρει σηµαντικά εργαλεία για την αύξηση της ρυθµαπόδοσης και την ταυτόχρονη µείωση της αναµονής των ασθενών, των ιατρών και του λοιπού προσωπικού ενός νοσοκοµείου. Κατά συνέπεια οδηγεί άµεσα και στη βελτίωση της ικανοποίησης των ασθενών και των εργαζοµένων. Νέες µορφές παροχής υπηρεσιών υγείας Ο προβληµατισµός για τις ήδη υπάρχουσες δοµές και µορφές παροχής υπηρεσιών υγείας, έχει οδηγήσει στην εξερεύνηση για νέους τρόπους παροχής µέσω της εκµετάλλευσης καινοτοµιών που προέρχονται κυρίως από τις ΤΠΕ. Η χρήση όµως νέων συστηµάτων ΤΠΕ οδηγεί παράλληλα και στην αναδιοργάνωση των υπηρεσιών και των διαδικασιών προκειµένου να δύνανται να λειτουργήσουν κατάλληλα. Αυτό στη συνέχεια µπορεί να επιφέρει πολλά από τα επιθυµητά αποτελέσµατα. Είναι γεγονός όµως, πως η ανάγκη για µείωση των λειτουργικών εξόδων δεν συνδυάζεται πολλές φορές µε την εµφάνιση νέων µορφών υπηρεσιών υγείας. Παρόλα αυτά, αυτό είναι µια από τις πολλές παραµέτρους για επιτυχηµένες προσφερόµενες υπηρεσίες υγείας.

Η χρήση των ΤΠΕ για την παροχή νέων µορφών υπηρεσιών υγείας, συνάδει µε το µετασχηµατισµό των προσφερόµενων υπηρεσιών και των ακολουθούµενων διαδικασιών, ο οποίος είναι απόρροια της χρήσης των νέων αυτών τεχνολογιών. Προς αυτή την κατεύθυνση, η εκµετάλλευση των νέων τεχνολογιών πληροφορικής και τηλεπικοινωνιών προσφέρει βελτιωµένες υπηρεσίες υγείας σε αποµακρυσµένες περιοχές όπου δεν υπάρχει η έµπειρη ιατρική γνώµη. Για παράδειγµα, η χρήση µεθόδων τηλεϊατρικής δίνει την δυνατότητα σε µέρη όπου δεν υπάρχει έµπειρη και εξειδικευµένη ιατρική γνώση για κάλυψη αυτού του κενού προς όφελος του ασθενή και της τοπικής κοινωνίας. Στην Ελλάδα, αυτές οι εφαρµογές θα µπορούσαν να έχουν βρει γόνιµο έδαφος λόγω της πληθώρας των νησιωτικών και ορεινών αποµακρυσµένων περιοχών που διαθέτει η χώρα µας. Επιπρόσθετα, εφαρµογές τηλεϊατρικής µε χρήση εξελιγµένων ροµποτικών και απτικών συστηµάτων µπορούν να φανούν εξαιρετικά χρήσιµες σε αποµακρυσµένες περιοχές µε ελλιπή κάλυψη και να σώσουν ακόµη και ζωές. Προς την καλύτερη κατανόηση, µπορούµε να αναφέρουµε το παράδειγµα της διεξαγωγής υπερήχων από απόσταση για την ανίχνευση εσωτερικής αιµορραγίας σε αποµακρυσµένο ασθενή και το σχεδιασµό της κατάλληλης θεραπευτικής αντιµετώπισης πριν την κλήση για επείγουσα διακοµιδή µε ελικόπτερο προς ένα κεντρικό νοσοκοµείο.

Άλλα παραδείγµατα χρήσης των ΤΠΕ για εναλλακτική παροχή υπηρεσιών υγείας είναι και η εξ αποστάσεως παρακολούθηση χρόνιων ασθενών, ζωτικών σηµάτων, η διαχείρισή τους από απόσταση από εξειδικευµένο προσωπικό, κ.λπ. Με αυτό τον τρόπο αυξάνει, τόσο το αίσθηµα ασφάλειας στην αποµακρυσµένη περιοχή όσο και η ουσία της πραγµατικής παρακολούθησης επί 24ωρου βάσης από ειδικευµένο κέντρο και ιατρό ανεξάρτητα της τοποθεσίας του ασθενή.

Η χρήση των ΤΠΕ για την αποτελεσµατικότερη παρακολούθηση και αποτίµηση των συστηµάτων υγείας είναι ένας ακόµη τρόπος µέσω του οποίου βελτιώνονται και πολλές φορές αλλάζουν οι προσφερόµενες υπηρεσίες. Η ποσοτικοποίηση των ποιοτικών χαρακτηριστικών σε µια δοµή υγείας είναι κύριο σηµείο στην αξιολόγηση των προσφερόµενων υπηρεσιών προκειµένου να επανασχεδιαστούν ή µεταβληθούν και προσαρµοστούν κατάλληλα.

Αύξηση της αποτελεσµατικότητας και της ποιότητας της φροντίδας υγείας Η φροντίδα υγείας είναι στενά συνδεδεµένη µε την παροχή κατάλληλων πληροφοριών στο σηµείο της ανάγκης. Ως εκ τούτου, η ελλιπής ή καθυστερηµένη ανταλλαγή πληροφοριών οδηγεί σε µη ποιοτική παροχή υπηρεσιών υγείας.

Η ιδιοµορφία των υπηρεσιών υγείας έγκειται στην κατανεµηµένη καταχώρηση δεδοµένων η οποία τις περισσότερες φορές συµβαίνει ακόµη και σε διαφορετικούς φορείς (διαφορετικά νοσοκοµεία, κέντρα υγείας, κ.λπ). Ακόµη και στην περίπτωση όµως της κίνησης του ασθενή µέσα στον ίδιο χώρο (νοσοκοµείο) τις περισσότερες φορές οι πληροφορίες καταχωρούνται σε ανεξάρτητα υποσυστήµατα. Η ανάγκη για κεντρικό συντονισµό, συλλογή, επεξεργασία και επαναδιάχυση και κατάλληλη δροµολόγηση των συλλεχθέντων πληροφοριών είναι µεγάλη. Με αυτό τον τρόπο, θα επιτευχθεί η βέλτιστη διαχείριση της πληροφορίας και άρα και των πόρων του φορέα.

Με τη χρήση των κατάλληλων ΤΠΕ µπορεί να ενισχυθεί σηµαντικά η λειτουργικότητα και παραγωγικότητα του οργανισµού που παρέχει τις υπηρεσίες υγείας, να αυξηθεί η ασφάλεια στις παρεχόµενες υπηρεσίες (µέσω της σωστής πληροφόρησης στο σηµείο της ανάγκης), κ.λπ. Για παράδειγµα, τα συστήµατα των ΤΠΕ που εφαρµόζονται στο χώρο της υγείας δίνουν τη δυνατότητα πρόσβασης στα ιατρικά και νοσηλευτικά πρωτόκολλα ανάλογα µε την εκάστοτε ασθένεια, άµεσης πληροφόρησης µε τα κατάλληλα ιατρικά δεδοµένα (π.χ. ιστορικό, αποτελέσµατα εξετάσεων, διαγνώσεις, κ.λπ.), πρόσβασης σε βάση δεδοµένων µε τα φάρµακα και τις παρενέργειές τους, κ.ο.κ. Ταυτόχρονα, εκµεταλλευόµενοι τα πληροφοριακά συστήµατα, µπορούν να µειωθούν σηµαντικά τα ιατρικά και νοσηλευτικά σφάλµατα µε τη σωστή καθοδήγηση, τη µείωση παρερµηνεύσεων και την έγκαιρη ειδοποίηση σε περιπτώσεις σφαλµάτων ή λαθών. Περισσότερες λεπτοµέρειες σχετικά µε τις εφαρµογές και τα οφέλη που προκύπτουν από τη χρήση των διαφόρων τεχνολογιών και καινοτοµιών δίνονται στη συνέχεια του παρόντος κεφαλαίου καθώς και στα επόµενα κεφάλαια.

Σηµαντικό ενισχυτικό στοιχείο για τη χρήση των ΤΠΕ στην υγεία, είναι πως υποβοηθούν την απόκτηση γνώσης, την ανταλλαγή εµπειριών, ενώ δύνανται να εστιάζονται στο συγκεκριµένο ασθενή και να εξατοµικεύονται ανά περίπτωση.

Μια σηµαντική οµάδα ανθρώπων οι οποίοι «καταναλώνουν» αρκετά συχνά και µεγάλη ποσότητα υπηρεσιών υγείας, είναι αυτή των χρόνια πασχόντων ή των ηλικιωµένων. Οι νέες τεχνολογίες µπορούν να βοηθήσουν στη βελτίωση της αποτελεσµατικότητας και της ποιότητας των υπηρεσιών υγείας προς την κατηγορία αυτή των ασθενών [32-35]. Οι ασθενείς αυτοί, ως συνήθως αντιµετωπίζουν πολλές και διαφορετικές ασθένειες ταυτόχρονα. Έτσι, λαµβάνουν αρκετά συχνά γνώµες από διαφορετικούς ιατρούς και ειδικότητες προκειµένου να αντιµετωπίσουν τα προβλήµατα αυτά. Μέσω των κατάλληλων τεχνολογιών µπορεί να επιτευχθεί ο συντονισµός αυτών των θεραπειών µε άµεση ενηµέρωση της κάθε ειδικότητας προκειµένου να ληφθούν υπόψη τυχόν παρενέργειες ή αντενδείξεις της µιας θεραπείας σε σχέση µε τις υπόλοιπες, ώστε να βρεθεί το κατάλληλο σύνθετο σχήµα θεραπευτικής αγωγής. Η έγκαιρη δε ενηµέρωση των ιατρών σε περίπτωση ανεπιθύµητου συµβάντος, µπορεί να αποβεί σωτήρια για τον ασθενή και να µειώσει παράλληλα και το κόστος της νοσοκοµειακής περίθαλψης. Μείωση των διαχειριστικών εξόδων Ένα από τα µεγαλύτερα προβλήµατα που αντιµετωπίζει κάθε σύστηµα υγείας είναι η εξυγίανσή του όσον αφορά τις δαπάνες. Η κοστολόγηση των παρεχόµενων υπηρεσιών είναι ένα σύνθετο και δύσκολο ζήτηµα τις περισσότερες φορές. Όπως αναφέρθηκε και νωρίτερα η υγεία δεν µπορεί να αποτιµηθεί µε χρήµατα. Κατά συνέπεια, δεν είναι εύκολο να αποφανθεί κανείς για το αν κάποια υπηρεσία υγείας είναι ακριβή ή φθηνή, σε σχέση ακόµη και µε την ελπίδα που προσφέρει.

Από την άλλη πλευρά, τα συστήµατα υγείας διαφέρουν σηµαντικά από χώρα σε χώρα. Άλλες χώρες χρησιµοποιούν το κλειστό νοσήλιο, άλλες το µικτό, ενώ σε άλλες περιπτώσεις η υγεία είναι σχεδόν ιδιωτική. Τελικά ποια λύση είναι η πιο σωστή; Σύµφωνα µε τα όσα ειπώθηκαν προηγουµένως, δεν υπάρχει µια εύκολη απάντηση σε αυτή την ερώτηση. Παρόλα αυτά, µπορεί να υπάρξει ένας εξορθολογισµός των δαπανών µέσω της ορθής χρήσης των νέων τεχνολογιών και µε τη συνδροµή πάντοτε των ανθρώπων που συµµετέχουν σε αυτή την αλυσίδα παροχής υπηρεσιών υγείας (ιατρών, νοσηλευτών, παραϊατρικού και διοικητικού προσωπικού, κ.ο.κ.).

Τα διαχειριστικά κόστη είναι ένα µέρος της αλυσίδας αυτής στο οποίο µπορούν να εφαρµοστούν οι κατάλληλες ΤΠΕ µε µεγάλες πιθανότητες επιτυχίας. Η µείωση των διαχειριστικών δαπανών συντελείται µε την καλύτερη οργάνωση των υπηρεσιών, την απλοποίησή τους, τη µείωση του χρόνου που απαιτείται σε κάθε βήµα (διοικητικό, νοσηλευτικό, ιατρικό), την ορθή κοστολόγηση, κ.ο.κ. Όλα όµως αυτά εµπίπτουν στην έγκαιρη και έγκυρη πληροφόρηση στο σηµείο της ανάγκης. Συνεπώς, ένα σωστά δοµηµένο και σχεδιασµένο πληροφοριακό σύστηµα µπορεί να επιτύχει τον επιθυµητό αυτό στόχο. Το ίδιο σύστηµα, βοηθά στη µείωση των λαθών σε κάθε επίπεδο και άρα και στις άσκοπες δαπάνες των πόρων, ενώ προστατεύει από τυχόν διαφυγόντα έσοδα.

4.2 Η αλυσίδα του συστήµατος υγείας Το σύστηµα υγείας µπορεί να εκληφθεί ως µια αλυσίδα από πολλαπλούς και διαφορετικούς «προµηθευτές» υπηρεσιών υγείας. Για την ποιοτική παροχή της τελικής υπηρεσίας, θα πρέπει ο καθένας από τους «προµηθευτές» αυτούς να διασφαλίζει το επίπεδο της δικής του παροχής (βλέπε Εικόνα 2.4).

Εικόνα 2.4 Η αλυσίδα του συστήµατος υγείας.

Σύµφωνα µε την Εικόνα 2.4, η συνολική αντιµετώπιση της υγείας, ως κρίκοι της ίδιας αλυσίδας, προωθεί όλες τις επιθυµητές ενέργειες (π.χ. έγκαιρη διάγνωση και θεραπεία, εξορθολογισµένη παροχή υπηρεσιών υγείας, αποκατάσταση, κ.λπ.). Για την επίτευξη όµως του επιθυµητού αποτελέσµατος απαιτούνται οι κατάλληλες εφαρµογές και «εργαλεία», τα οποία θα συνδέονται τόσο µεταξύ τους όσο και µε τις βασικές υπηρεσίες. Μόνον αν θεωρηθούν οι «προµηθευτές» και οι εµπλεκόµενες διαδικασίες ως γρανάζια της ίδιας µηχανής µπορεί να παραχθεί το επιθυµητό αποτέλεσµα. Οι ΤΠΕ, τα εργαλεία και οι υπηρεσίες είναι εποµένως τα κλειδιά για την επιτυχία. Άλλες παράλληλες αλλά ζωτικής σηµασίας ενέργειες, είναι η εκπαίδευση, η συνεχιζόµενη επαγγελµατική κατάρτιση, η επιστηµονική και κλινική έρευνα, κ.ά, οι οποίες και πάλι απαιτούν την υιοθέτηση των κατάλληλων ΤΠΕ. Σε κάθε περίπτωση, όλα αυτά θα πρέπει να ενσωµατώνονται στο εκάστοτε εθνικό ρυθµιστικό και οικονοµικό πλαίσιο υγείας.

4.3 Τοµείς εφαρµογής των ΤΠΕ στην υγεία

Κάποιοι από τους πιο συχνά αναφερόµενους τοµείς εφαρµογής των ΤΠΕ στο χώρο της υγείας είναι αυτός της Βιοϊατρικής Τεχνολογίας, της Πληροφορικής Υγείας, της Ιατρικής Πληροφορικής και της Νοσηλευτικής Πληροφορικής. Ακολουθεί µια σύντοµη περιγραφή και ορισµός τους.

4.3.1 Βιοϊατρική Τεχνολογία Ο κλάδος της Βιοϊατρικής Τεχνολογίας δηµιουργήθηκε από τη συνεργασία άλλων επιστηµονικών πεδίων. Πιο συγκεκριµένα, η Βιοϊατρική Τεχνολογία αποτελεί την σύµπραξη του τοµέα της µηχανικής, των θετικών επιστηµών (µαθηµατικά, φυσική, χηµεία), της ιατρικής και της βιολογίας. Απασχολείται ουσιαστικά µε την εφαρµογή της µηχανικής και των τεχνολογιών για να λύσει θέµατα που σχετίζονται µε ζώντες οργανισµούς και βιολογικά συστήµατα. Απώτερος σκοπός της Βιοϊατρικής Τεχνολογίας είναι η κατανόηση των βασικών αρχών των βιολογικών συστηµάτων και η σχεδίαση και ανάπτυξη κατάλληλων τεχνολογιών για την κάλυψη ποικίλων αναγκών (π.χ. πρόληψη, θεραπεία, κ.ά.). Σύµφωνα µε τον ορισµό που δίνει η Ε.Ε. [36] «Η Βιοϊατρική Τεχνολογία αφορά τα εργαλεία και τις τεχνικές που εφαρµόζονται µε στόχο την ανακούφιση µη φυσιολογικών λειτουργιών του σώµατος, σε επίπεδο µοριακό, κυτταρικό, σύστηµα οργάνων και σώµατος. Η έρευνα στη βιοϊατρική τεχνολογία προχωρά µέχρι το σηµείο όπου αυτά τα εργαλεία και οι τεχνικές δοκιµάζονται σε ανθρώπους. Συµπεριλαµβάνει επίσης την ανάπτυξη νέων ιατρικών συσκευών που βελτιώνουν την υγεία ή την ποιότητα της ζωής των ατόµων».

Η Βιοϊατρική Τεχνολογία υποδιαιρείται σε πολλούς επιµέρους κλάδους, οι οποίοι αυξάνονται συνεχώς όσο προοδεύουν οι έρευνες στο χώρο αυτό µε τη χρήση προηγµένης τεχνολογίας. Οι κυριότεροι από αυτούς είναι:

• Εµβιοµηχανική (Biomechanics) • Ιατρική Τεχνολογία (Medical Engineering) • Κλινική τεχνολογία (Clinical engineering) • Τεχνολογία αποκατάστασης (Rehabilitation Engineering) • Βιο-ροµποτική (Bio-robotics) • Βιο-υλικά (Bio-materials) • Βιο-νανοτεχνολογία (Bionanotechnology) • Ορθοπεδική Βιοτεχνολογία (Orthopaedic Bioengineering) • Ιατρική Απεικόνιση (Medical Imaging) • Βιονική (Bionics) • Βιοµηχατρονική (Biomechatronics)

Εκτός των ανωτέρω κλάδων, η Βιοϊατρική βρίσκει εφαρµογές στην Τηλεϊατρική (Telemedicine) και την Ηλεκτρονική υγεία (e-health).

Ένας ακόµη συναφής όρος, ο οποίος συναντάται συχνά είναι αυτός της Βιοϊατρικής Τεχνολογίας (Biomedical Engineering) [37], όπου ορίζεται ως η επιστήµη που προάγει τη γνώση στους τοµείς της µηχανικής, της βιολογίας και της ιατρικής, και βελτιώνει την υγεία του ανθρώπου µέσω διεπιστηµονικών δραστηριοτήτων που ενσωµατώνουν τις επιστήµες του µηχανικού µε τις βιοϊατρικές επιστήµες και την κλινική πρακτική. Αυτό, µεταξύ άλλων, περιλαµβάνει:

• Την απόκτηση νέων γνώσεων και την κατανόηση των ζώντων οργανισµών, µέσω της

καινοτόµας εφαρµογής πειραµατικών και αναλυτικών τεχνικών που βασίζονται στις επιστήµες του µηχανικού.

• Την ανάπτυξη νέων συσκευών, αλγορίθµων, διαδικασιών και συστηµάτων που προάγουν την βιολογία και την ιατρική και βελτιώνουν την ιατρική πρακτική και την παροχή υγειονοµικής περίθαλψης.

Εντός των ορίων της Βιοϊατρικής Τεχνολογίας αναπτύσσονται εφαρµογές όπως για παράδειγµα η ιατρική απεικόνιση, που σκοπό έχουν να βελτιώσουν τη δυνατότητα διάγνωσης µιας ασθένειας και τη διαδικασία θεραπείας της. Επίσης η Βιοϊατρική Τεχνολογία περιλαµβάνει και εφαρµογές Εικονικής Πραγµατικότητας, Τηλεπικοινωνιών και Πληροφορικής µέσω των οποίων εκπαιδεύονται άτοµα του κλάδου της υγείας προκειµένου να µάθουν να αντιµετωπίζουν περιστατικά πάνω σε όσο το δυνατόν περισσότερο ρεαλιστικές

καταστάσεις. Εφαρµογές Εικονικής Πραγµατικότητας χρησιµοποιούνται επίσης και για την κατάρτιση θεραπευτικού πλάνου προκειµένου να αντιµετωπιστεί κατάλληλα µια ασθένεια. Σηµαντικό τµήµα έρευνας της Βιοϊατρικής Τεχνολογίας είναι και η ανάπτυξη τεχνικών για την επεξεργασία όχι µόνο κυττάρων άλλα και των συστατικών τους. Έτσι µέσω αυτών των τεχνικών επιτυγχάνεται θεραπεία σε γονιδιακό επίπεδο, γίνεται επεξεργασία πρωτεϊνών κ.ά.

Σύµφωνα µε τη Διεθνή Οµοσπονδία της Ιατρικής και Βιολογικής Μηχανικής (IFMBE - International Federation of Medical and Biological Engineering), πολλές εταιρίες εµπορικού και µη χαρακτήρα δραστηριοποιούνται στο χώρο της Βιοϊατρικής τεχνολογίας, συµµετέχοντας σε έρευνες, άλλα και εφαρµόζοντας τις νέες τεχνικές και µεθόδους για να αναπτύξουν υπηρεσίες και προϊόντα. Βέβαια, όπου υπάρχουν υπηρεσίες και προϊόντα υπάρχουν και οργανισµοί πιστοποίησης. Έτσι στα πλαίσια της Βιοϊατρικής Τεχνολογίας δραστηριοποιούνται και οργανισµοί πιστοποίησης για την ανάπτυξη τοπικών και διεθνών προτύπων για την οµαλή εφαρµογή των νέων τεχνικών, µεθόδων και προϊόντων προς όφελος της ευρύτερης κοινωνίας που έχει ως επίκεντρο τον άνθρωπο.

Η Βιοϊατρική Τεχνολογία θεωρείται ότι είναι ένας από τους κατεξοχήν επιστηµονικούς κλάδους που ανανεώνεται µε ταχύ ρυθµό. Σε πολλές χώρες πραγµατοποιούνται όλο και περισσότερα ερευνητικά προγράµµατα µε αποτέλεσµα να προκύπτει ένας µεγάλος όγκος πληροφοριών και τεχνικών δηµιουργώντας το κατάλληλο έδαφος για θεαµατική εξέλιξη στο µέλλον.

Ο τοµέας της Βιοϊατρικής Τεχνολογίας έχει αναπτυχθεί ραγδαία τα τελευταία χρόνια. Σε αυτό συνέβαλαν σηµαντικά οι έρευνες που έχουν γίνει τον τοµέα της βιολογίας µε αποτέλεσµα να παραχθεί ένας τεράστιος όγκος πληροφοριών. Πολλοί αξιόλογοι µηχανικοί, καθώς έβλεπαν να δηµιουργούνται ισχυροί δεσµοί µεταξύ της µηχανικής της βιολογίας και της ιατρικής, έλαβαν µέρος σε σηµαντικά ιατρικά εγχειρήµατα δηµιουργώντας τον διεπιστηµονικό κλάδο της Βιοϊατρικής Τεχνολογίας ως µέσο που συνδέει άλλα επιστηµονικά πεδία. Αυτό είχε ως αποτέλεσµα ο τοµέας της Βιοϊατρικής Τεχνολογίας να επεκταθεί σε πολλούς τοµείς της µηχανικής εφαρµόζοντας αρχές και µεθόδους για να αναπτυχθούν προϊόντα για κλινική χρήση (ενδοσκόπια, laser, υπερηχογράφοι, κ.ά.), για τη διάγνωση και θεραπεία ασθενειών, για την έρευνα και την εκπαίδευση.

Πολλά από τα προβλήµατα που αντιµετωπίζουν οι επαγγελµατίες υγείας ενέχουν βασικές αρχές µηχανικής, µιας και εκτείνονται από την υλοποίηση µεγάλης κλίµακας κατασκευών/εφαρµογών, όπως πληροφοριακά συστήµατα νοσοκοµείων, έως την δηµιουργία µικρών και σχετικά «απλών» συσκευών, όπως ηλεκτρόδια και µετατροπείς σήµατος για την παρακολούθηση συγκεκριµένων φυσιολογικών παραµέτρων. Οι επαγγελµατίες της βιοϊατρικής τεχνολογίας, αν και είναι σχετικά καινούρια µέλη στην τεράστια οµάδα των ατόµων που παρέχουν υπηρεσίες υγειονοµικής περίθαλψης, αγωνίζονται µε επιτυχία να βρουν λύσεις για την αντιµετώπιση σοβαρών ασθενειών οι οποίες θα αντανακλούν το ύφος της σύγχρονης κοινωνίας [38]. 4.3.2 Πληροφορική Υγείας Ένας από τους ταχύτερα αναπτυσσόµενους τοµείς είναι αυτός της πληροφορικής υγείας, όπου ερευνά και αναπτύσσει καινοτόµους τρόπους και µεθόδους για την εκµετάλλευση της πληροφορίας και της γνώσης µε στόχο την προώθηση της υγείας και τη βελτίωση της υγειονοµικής περίθαλψης. Η ενασχόληση στον τοµέα της πληροφορικής υγείας απαιτεί σηµαντικές γνώσεις από ποικίλες επιστηµονικές περιοχές (π.χ. συµπεριφοράς, οργάνωσης, πληροφορικής, κ.ά.), καθώς και βαθιά κατανόηση των συστηµάτων και των διαδικασιών στο χώρο της υγείας. Η Πληροφορική Υγείας είναι ουσιαστικά ένα διεπιστηµονικό πεδίο. Για το λόγο αυτό οι το εργατικό δυναµικό στον τοµέα της πληροφορικής υγείας µπορεί να διαδραµατίσει µοναδικό και ολοένα και πιο σηµαντικό ρόλο σε ένα ευρύ φάσµα στον ευρύτερο χώρο της υγείας.

Εναλλακτικά, σύµφωνα µε την Εθνική Βιβλιοθήκη Ιατρικής των ΗΠΑ (U.S. National Library of Medicine) [39], η πληροφορική της υγείας µπορεί να οριστεί ως η διεπιστηµονική µελέτη του σχεδιασµού, της ανάπτυξης, της υιοθέτησης και της εφαρµογής καινοτοµιών ΤΠΕ στην παροχή, διαχείριση και σχεδιασµό υπηρεσιών υγείας. Η σηµαντικότητα της Πληροφορικής Υγείας έχει ήδη αναγνωριστεί εδώ και πολλά έτη [40-48]. Ουσιαστικά, η Πληροφορική Υγείας αφορά το επιστηµονικό πεδίο που ασχολείται µε µεθόδους και συστήµατα για την αποθήκευση, την ανάκτηση, το διαµοιρασµό και τη βέλτιστη χρήση βιοϊατρικών δεδοµένων, πληροφοριών και γνώσης, µε στόχο την επίλυση προβληµάτων, τη συµβολή στη διαδικασία λήψης απόφασης και σε τελευταία ανάλυση, τη βελτίωση της φροντίδας υγείας.

Η σηµερινή εποχή επιτάσσει την χρήση των πλέον εξελιγµένων ΤΠΕ προκειµένου να µπορέσει κανείς να εκµεταλλευτεί την παραγόµενη πληροφορία και γνώση. Η Ευρωπαϊκή Ένωση, αναγνωρίζοντας αυτή την προτεραιότητα, επενδύει συστηµατικά στον τοµέα της Πληροφορικής Υγείας προκειµένου να βρει

λύσεις για την εξυγίανση του συστήµατος υγείας και την βελτίωση των παρεχόµενων υπηρεσιών υγείας. Ήδη εδώ και αρκετά έτη πλέον αναγνωρίζεται η χρησιµότητα των ΤΠΕ στην υγεία [49]. Μια µελέτη του ΟΟΣΑ [50] αναλύει τον ρόλο των ΤΠΕ, τα προβλήµατα και τις ευκαιρίες, στην βελτίωση των υπηρεσιών υγείας µέσω τεσσάρων αξόνων:

• Βελτίωση της ποιότητας της φροντίδας και αύξηση της αποτελεσµατικότητας. • Μείωση των λειτουργικών εξόδων των κλινικών υπηρεσιών. • Μείωση των διαχειριστικών εξόδων. • Διάθεση εντελώς νέων τρόπων φροντίδας.

Ο χώρος της Πληροφορικής Υγείας ξεκίνησε ουσιαστικά όταν οι υπολογιστές έγιναν αρκετά ικανοί ώστε να διαχειριστούν µεγάλες ποσότητες δεδοµένων. Το 1960 η Πληροφορική Υγείας ξεκίνησε να µελετάται ως ένα ξεχωριστό πεδίο. Σύµφωνα µε τον οργανισµό HIMSS (Healthcare Information and Management Systems Society) τα πρώτα πρότυπα για την αναφορά δεδοµένων υγείας δηµιουργήθηκαν από την Αµερικανική Εταιρεία Δοκιµών και Υλικών (American Society for Testing and Materials - ASTM). Μεταξύ αυτών ήταν και πρότυπα για την ανταλλαγή µηνυµάτων εργαστηρίων, χαρακτηριστικά συστηµάτων ηλεκτρονικού φακέλου υγείας, καθώς και θέµατα ασφάλειας των συστηµάτων και των πληροφοριών υγείας. Ο τοµέας της βιοπληροφορικής εµφανίστηκε στα τέλη του 1970 ως η µελέτη βιολογικών δεδοµένων, συµπεριλαµβανοµένου και του DNA. Εντωµεταξύ, διάφοροι φορείς (επαγγελµατικές οργανώσεις και κυβερνητικοί φορείς) εργάζονταν προκειµένου να καθορίσουν την δοµή και την µορφή των δεδοµένων του ασθενή, των παραγγελιών, της παρακολούθησης, του εξιτηρίου, των υπόχρεων φορέων πληρωµής (ασφαλιστικά ταµεία και εταιρίες), καθώς και της ανταλλαγής µηνυµάτων οικονοµικού περιεχοµένου.

Οι συνεχώς αυξανόµενες ανάγκες του χώρου της υγείας οδηγούν ουσιαστικά στην επιτακτική απαίτηση για εκµετάλλευση των εργαλείων που προσφέρουν ή µπορούν να προσφέρουν οι ΤΠΕ κάνοντας µε αυτό τον τρόπο το χώρο της Πληροφορικής Υγείας να εξελίσσεται συνεχώς. Η τοµή των κλινικών επιστηµών και των νέων τεχνολογιών δηµιουργεί ένα πραγµατικά λαµπρό και συνεχώς εξελισσόµενο πεδίο για τους ενασχολούµενους µε την Πληροφορική Υγείας.

4.3.3 Ιατρική – Νοσηλευτική Πληροφορική Το 1959 οι Ledley και Lusted [51] δηµοσίευσαν τα συµπεράσµατά τους σε σχέση µε τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων που ήδη εφαρµόζονταν, υποστηρίζοντας ότι πρέπει να γίνουν περαιτέρω εργασίες προκειµένου να αναπτυχθεί σύστηµα λήψης αποφάσεων στην ιατρική, το οποίο θα λειτουργεί µέσω ηλεκτρονικών υπολογιστών. Στις αρχές της δεκαετίας του 1970 άρχισε να γίνεται αντιληπτό µετά από έρευνα ότι είναι απαραίτητο οι νοσηλευτές να λάβουν γενικές γνώσεις των ηλεκτρονικών υπολογιστών και όχι µόνο. Έγινε φανερό ότι ορισµένοι νοσηλευτές θα πρέπει να συµµετέχουν στην ανάπτυξη των πληροφοριακών συστηµάτων νοσοκοµείων, αφού οι ίδιοι θα χρησιµοποιούν αυτά τα συστήµατα. Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1980, ελάχιστοι νοσηλευτές είχαν εκπαιδευτεί στους υπολογιστές. Τα εµπόδια ήταν πολλά. Οι ίδιες οι σχολές δεν ήταν προετοιµασµένες για κάτι τέτοιο και από άποψη θεωρητικών µαθηµάτων και από άποψη υλικής υποδοµής. Υπήρχε βέβαια και µια στάση άρνησης εκµάθησης χρήσης των υπολογιστών από την πλευρά των φοιτητών, αφού δεν είχαν αντιληφθεί ακόµα πόσο απαραίτητοι θα γίνονταν σε λίγα χρόνια οι υπολογιστές [52].

Ο όρος Ιατρική Πληροφορική έκανε την εµφάνισή του περίπου την δεκαετία του ‘70. Το 1982 σε διεθνές συνέδριο στην Αγγλία παρουσιάζεται η µέχρι τότε αξιοποίηση της Πληροφορικής στο τοµέα της Νοσηλευτικής. Στα τέλη της δεκαετίας του 1980, οι ειδικοί της νοσηλευτικής πληροφορικής ήταν όλο και πιο διαδεδοµένοι. Δηµιουργήθηκαν θέσεις εργασίας που σχετίζονται κατά κύριο λόγο µε την εισαγωγή της τεχνολογίας των υπολογιστών σε σηµαντικούς τοµείς της υγειονοµικής περίθαλψης [53].

Ο όρος Ιατρική Πληροφορική, χρησιµοποιείται ως ένας γενικός όρος για να περιγράψει οποιαδήποτε προσπάθεια πληροφορικής που σχετίζεται µε την υγειονοµική περίθαλψη, αλλά και µια ξεχωριστή ειδικότητα στην επιστήµη της ιατρικής. Είναι γεγονός πως το τοπίο είναι ακόµη θολό σχετικά µε την συσχέτιση του συγκεκριµένου όρου µε αυτόν της Πληροφορικής Υγείας [54, 55]. Οµοίως, υπάρχει µια έντονη συζήτηση στη βιβλιογραφία σχετικά µε την διαφορά µεταξύ των όρων νοσηλευτική πληροφορική και ιατρική πληροφορική [56].

Η Νοσηλευτική Πληροφορική ξεκίνησε το 1950 όταν οι υπολογιστές εισήχθησαν για πρώτη φορά στον τοµέα φροντίδας υγείας. Το 1979 δηµιουργήθηκε η Διεθνής Ένωση Ιατρικής Πληροφορικής (IMIA-International Medical Informatics Association) ως µία οµάδα ειδικού ενδιαφέροντος της Διεθνούς Οµοσπονδίας Πληροφοριών (IFIP- International Federation for Information Processing). Το 1980, έγινε αναφορά περί Νοσηλευτικής Πληροφορικής (MEDINFO - 1980, Τόκυο), ενώ το 1985 η Hannah περιέγραψε την επίδραση της Νοσηλευτικής Πληροφορικής στην εκπαίδευση [57]. Το 1988, το Εθνικό Κέντρο Νοσηλευτικής Έρευνας (NCNR-National Center of Nursing Research) εγκαινίασε την Υψηλής Προτεραιότητας Οµάδα Εµπειρογνωµόνων στη Νοσηλευτική Πληροφορική, ενώ το 1991 η Αµερικανική Ένωση Ιατρικής Πληροφορικής (AMIA-American Medical Informatics Association) µετονόµασε τη νοσηλευτική οµάδα ειδικού ενδιαφέροντος σε Οµάδα Εργασίας Νοσηλευτικής Πληροφορικής. Το 1992 ορίστηκαν οι στόχοι της Νοσηλευτικής Πληροφορικής, ενώ την ίδια χρονιά η Νοσηλευτική Πληροφορική αναγνωρίστηκε ως ειδικότητα της Νοσηλευτικής Επιστήµης από την Ένωση Νοσηλευτών των ΗΠΑ (ANA-American Nursing Association). Από το 1992 έως σήµερα η Νοσηλευτική Πληροφορική ενσωµατώθηκε στα εκπαιδευτικά προγράµµατα, ενώ έχει σηµειωθεί σηµαντική πρόοδος στην έρευνα και στη νοσηλευτική κλινική/διοικητική πράξη σχετικά µε κωδικοποιήσεις, ταξινοµήσεις νοσηλευτικών όρων, νοσηλευτικά πληροφοριακά συστήµατα, νοσηλευτικό ηλεκτρονικό φάκελο, κ.ά. Το 1994 δόθηκε το πρώτο Πιστοποιητικό Νοσηλευτικής Πληροφορικής κατόπιν εξετάσεων από το Αµερικανικό Κέντρο Διαπίστευσης Νοσηλευτών (ANCC -American Nurses Credentialing Centre) και το 2007 οριστικοποιήθηκε η 3η έκδοση των Στόχων της Νοσηλευτικής Πληροφορικής. Τέλος, το 2007 η AONE (American Organization of Nurse Executive) αναγνωρίζει την Διαχείριση Πληροφορίας και Τεχνολογιών (Information Management and Technology) ως βασική ικανότητα για τους Προϊσταµένους Νοσηλευτές.

Η Νοσηλευτική Πληροφορική, αφορά ουσιαστικά το συνδυασµό της επιστήµης της Πληροφορικής και της Νοσηλευτικής επιστήµης µε στόχο την υποβοήθηση στη διαχείριση και την ανάπτυξη των διεργασιών των νοσηλευτικών δεδοµένων, των πληροφοριών και της γνώσης για την υποστήριξη της νοσηλευτικής πρακτικής και της νοσηλευτικής φροντίδας. Έτσι οι νοσηλευτές µπορούν να συλλέγουν να διαχειρίζονται και να επεξεργάζονται τα δεδοµένα και τις πληροφορίες, ώστε να δηµιουργούνται αποφάσεις και συµπεράσµατα. Επιπλέον, µπορούν να χρησιµοποιούν αυτή την εµπειρική γνώση µε σκοπό να προάγουν την ποιότητα των υπηρεσιών τους.

Η Νοσηλευτική πληροφορική διευκολύνει την ενσωµάτωση των δεδοµένων, πληροφοριών και γνώσεων για την υποστήριξη των ασθενών, νοσηλευτών και άλλων φορέων στη λήψη αποφάσεων. Η στήριξη αυτή επιτυγχάνεται µέσω της χρήσης των ΤΠΕ.

Πέρα από τον ορισµό, ο στόχος της νοσηλευτικής πληροφορικής είναι η βελτίωση της υγείας των πληθυσµών, των κοινοτήτων, των οικογενειών, των ατόµων και µε βελτιστοποίηση της διαχείρισης της πληροφορίας και της επικοινωνίας. Αυτό περιλαµβάνει τη χρήση των πληροφοριών και της τεχνολογίας στην άµεση παροχή φροντίδας, στη δηµιουργία αποτελεσµατικών διοικητικών συστηµάτων, τη διαχείριση και την παροχή εκπαιδευτικών εµπειριών, την υποστήριξη της δια βίου µάθησης, καθώς και στην υποστήριξη της νοσηλευτικής έρευνας [53]. Η εξέλιξη της Νοσηλευτικής Πληροφορικής είναι πλέον δεδοµένη, η ανάπτυξή της γίνεται µε γοργούς ρυθµούς και µε τη βοήθεια και εξέλιξη της τεχνολογίας γίνεται ένα πολύτιµο εργαλείο στα χέρια της Νοσηλευτικής Επιστήµης.

Η Ιατρική Πληροφορική καλύπτει ένα ευρύ φάσµα τοµέων (π.χ. φαρµακευτική, οδοντιατρική, νοσηλευτική, κα) και αντιπροσωπεύει την συνεργασία της επιστήµης των υπολογιστών, των πληροφοριών και της υγειονοµικής περίθαλψης µε στόχο την βελτιστοποίηση του ιατρικού έργου και συστήµατος. Η Ιατρική Πληροφορική επιτρέπει στους επαγγελµατίες της υγείας να έχουν, µεταξύ άλλων, ευκολότερη πρόσβαση και ανάλυση των πληροφοριών ενός ασθενούς. Με τη χρήση των τεχνολογιών µπορούν να οργανώσουν τις πληροφορίες αυτές, δηµιουργώντας για παράδειγµα το ιατρικό ιστορικό του ασθενούς, µε τέτοιο τρόπο που να είναι εύκολα προσβάσιµο και άµεσα επεξεργάσιµο και συγκρίσιµο.

Η Ιατρική Πληροφορική παρέχει µεταξύ άλλων και τη δυνατότητα να συνδέονται µηχανήµατα µεταξύ τους αλλά και µε τον άνθρωπο, όπως για παράδειγµα η παρακολούθηση ζωτικών οργάνων ενός ασθενούς και η µετάδοση πληροφοριών σε πραγµατικό χρόνο. Οι πληροφορίες και τα δεδοµένα που µπορούν να µεταδοθούν περιλαµβάνουν στατικές εικόνες (π.χ. µαγνητικές ή αξονικές τοµογραφίες, ακτινογραφίες, κ.ά.), βίντεο (π.χ. υπερηχογραφήµατα, κ.ά.), αποτελέσµατα εργαστηριακών εξετάσεων (π.χ. αναλύσεις αίµατος, βιοχηµικές εξετάσεις, κ.ά.), κ.ο.κ. Όλα αυτά δύνανται, µέσω των χρησιµοποιούµενων τεχνολογιών, να µεταφερθούν γρήγορα και σε άλλο νοσοκοµείο, κλινική ή ιατρείο. Στα πλαίσια της Ιατρικής Πληροφορικής χρησιµοποιούνται και κινητές συσκευές (π.χ. κινητά τηλέφωνα, υπολογιστές τύπου «tablet»,

κ.λπ.). Η χρήση των συσκευών αυτών έχει συµβάλει στη βελτίωση της φροντίδας του ασθενούς. Οι επαγγελµατίες υγείας µε τη χρήση αυτών των συσκευών µπορούν και επικοινωνούν µεταξύ τους γρήγορα και εύκολα. Έτσι, µπορούν να αποκτήσουν άµεση πρόσβαση σε πληροφορίες και να παίρνουν αποφάσεις στο σηµείο που υπάρχει η ανάγκη. Η Νοσηλευτική Πληροφορική, δεν έχει το εύρος που έχει η Ιατρική Πληροφορική. Ουσιαστικά ο τοµέας αυτός αποτελεί υποσύνολο του ευρύτερου τοµέα της Ιατρικής Πληροφορικής. Σύµφωνα µε την Οµάδα Ειδικού Ενδιαφέροντος στη Νοσηλευτική Πληροφορική (IMIA Special Interest Group on Nursing Informatics 2009) [58], η Νοσηλευτική Πληροφορική είναι η επιστήµη και η πρακτική που ολοκληρώνει την νοσηλευτική επιστήµη, τις παραγόµενες πληροφορίες και γνώση, µε την διαχείριση των ΤΠΕ, στοχεύοντας στην προώθηση της υγείας των πολιτών, των οικογενειών και της κοινωνίας. Η εφαρµογή της νοσηλευτικής πληροφορικής ενδυναµώνει τους επαγγελµατίες υγείας στην επίτευξη ασθενο-κεντρικής φροντίδας.

Ο κλάδος της Νοσηλευτικής Πληροφορικής αντιπροσωπεύει τους τρόπους µε τους οποίους οι νοσηλευτές χρησιµοποιούν την τεχνολογία στην καθηµερινή τους εργασία. Αποτελεί την ειδικότητα που ολοκληρώνει την επιστήµη της νοσηλευτικής, των υπολογιστών και της πληροφορικής για τη διαχείριση και την επικοινωνία δεδοµένων, πληροφορίας, γνώσης και σοφίας στην καθηµερινή νοσηλευτική πρακτική. Μέσω της Νοσηλευτικής Πληροφορικής γίνεται πιο εύκολη η δηµιουργία ενός κατάλληλου «σχεδίου φροντίδας» για τον ασθενή. Με τη χρήση της τεχνολογίας οι νοσηλευτές µπορούν και λαµβάνουν καλύτερες αποφάσεις.

Η επιτυχής διείσδυση της πληροφορικής στην υγεία είναι άρρηκτα συνδεδεµένη µε µια σειρά από ζητήµατα και σε τεχνικό επίπεδο αλλά και σε επίπεδο προσωπικού σε ένα Νοσοκοµείο. H σηµασία της είναι εµφανής και από τον Εθνικό Σύνδεσµο για τη Νοσηλευτική (National League for Nursing - NLN) των ΗΠΑ, που προτείνει την ανάπτυξη προγραµµάτων για να βοηθήσει τους νοσηλευτές του σήµερα να αναπτύξουν δεξιότητες στον τοµέα της πληροφορικής.

Η υιοθέτηση των τεχνολογιών από το χώρο της υγείας πολλές φορές βρίσκει αντίσταση από τους ίδιους τους τελικούς χρήστες. Έχει παρατηρηθεί, για παράδειγµα, ότι ενώ ο ηλεκτρονικός φάκελος υγείας είναι σχεδιασµένος έτσι ώστε να µπορεί να ενηµερώνεται από διαφορετικούς φορείς ανεξάρτητα από τη τοποθεσία τους και οι πληροφορίες αυτές να είναι διαθέσιµες σε εθνικό επίπεδο από οποιοδήποτε φορέα του συστήµατος υγείας για λήψη αποφάσεων, τα νοσηλευτικά δεδοµένα δεν καταχωρούνται! Έτσι δεν υπάρχουν τεκµήρια για τα συµπεράσµατα και τις αποφάσεις των νοσηλευτών, τα οποία είναι απαραίτητα για τον κατάλληλο σχεδιασµό της υγειονοµικής περίθαλψης. Η νοσηλευτική τεκµηρίωση είναι µια ζωτικής σηµασίας διαδικασία. Δυστυχώς όµως στα πλαίσια της εκπαίδευσης, πολλές φορές το βάρος γέρνει προς την απόκτηση κλινικής εµπειρίας και ο τοµέας της ορθής και συστηµατικής τεκµηρίωσης µέσω των τεχνολογιών υπολείπεται. Ο µέσος νοσηλευτής δυσκολεύεται για παράδειγµα πολλές φορές να αποφασίσει ποιες πληροφορίες πρέπει να καταχωρήσει στον ηλεκτρονικό φάκελο υγείας και ποιες δεν χρειάζεται γιατί είναι περιττές, καθώς και ποια ορολογία να χρησιµοποιήσει, ενώ άλλοτε δεν µπορεί να αντιληφθεί την χρησιµότητα της χρήσης της τεχνολογίας στην καθηµερινή εργασία του. Ο δρόµος των νοσηλευτών και γενικότερα των επαγγελµατιών υγείας προς την ένταξή τους στον ψηφιακό κόσµο είναι µεν δύσβατος αλλά οι πρόσφατες σχετικά εξελίξεις (π.χ. η ανανέωση του προγράµµατος σπουδών των πανεπιστηµίων, η δια βίου εκπαίδευση των νοσηλευτών από τα ίδια να νοσηλευτικά ιδρύµατα, κ.λπ.) παρέχουν µια στέρεη βάση για εξέλιξη. Η δε συνδροµή της Νοσηλευτικής Πληροφορικής στον τοµέα της Πληροφορικής Υγείας είναι ήδη αρκετά τεκµηριωµένη [59].

Η έννοια των Πληροφοριακών Συστηµάτων Νοσηλευτικής εµφανίστηκε εδώ και αρκετά χρόνια. Σύµφωνα µε τους Saba και McCormick [60], πρόκειται για τα συστήµατα που χρησιµοποιούν υπολογιστές για την επεξεργασία των νοσηλευτικών δεδοµένων µε στόχο την υποστήριξη του νοσηλευτικού επαγγέλµατος. Με τον καιρό έγινε φανερό ότι για να σχεδιαστούν πληροφοριακά συστήµατα που θα βοηθούν τους νοσηλευτές να παρέχουν καλύτερη φροντίδα θα πρέπει να ληφθεί υπόψη η κλινική διαδικασία λήψης αποφάσεων. Με την κατανόηση του πώς συλλαµβάνονται τα δεδοµένα που χρησιµοποιούνται στη διαδικασία λήψης αποφάσεων, οι σχεδιαστές/προγραµµατιστές θα µπορούσαν να αναπτύξουν συστήµατα που ανταποκρίνονται καλύτερα στις ανάγκες των νοσηλευτών κατά τη διάρκεια των διαδικασιών λήψης αποφάσεων. Η διαχείριση των πληροφοριών (δεδοµένα, πληροφορίες, γνώσεις και η επεξεργασία τους) αποτελεί τον πυρήνα της νοσηλευτικής πρακτικής, µε ή χωρίς τεχνολογία. Έτσι δηµιουργήθηκε ένας δεσµός αλληλεξάρτησης της νοσηλευτικής πρακτικής και της νοσηλευτικής πληροφορικής.

4.4 Ο ρόλος του Νοσηλευτή στην Πληροφορική Υγείας Η πληροφορική είναι ένας συνεχώς αναπτυσσόµενος τοµέας στο χώρο της υγείας, καθώς νοσοκοµεία και ιατρικές πρακτικές προσανατολίζονται ολοένα και περισσότερο στην εκµετάλλευση των νέων τεχνολογιών (χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών, φορητών συσκευών, δηµιουργία ηλεκτρονικών αρχείων, µηχανοργάνωση νοσοκοµείων, κ.ο.κ.) για την βελτίωση των παρεχόµενων υπηρεσιών, την εξυγίανση του συστήµατος υγείας, την ικανοποίηση των ασθενών, κ.λπ. Ο τίτλος που συχνά αποδίδεται στους νοσηλευτές που εργάζονται σε αυτόν τον τοµέα της είναι «Πληροφορικός Νοσηλευτής» ή αλλιώς Nurse Informatician.

Σύµφωνα µε την Αµερικανική Ιατρική Ένωση Πληροφορικής (American Medical Informatics Association - ΑΜΙΑ) [58], ο Πληροφορικός Νοσηλευτής εργάζεται ως σχεδιαστής τεχνολογίες πληροφοριών και επικοινωνίας, εκπαιδευτής, ερευνητής, προϊστάµενος νοσηλευτικής υπηρεσίας, επιστήµονας πληροφορικής, µε σκοπό την προαγωγή της υγείας. Αντικείµενο της εργασίας του, µεταξύ άλλων, είναι:

• η αναπαράσταση εννοιών και πρότυπων για την υποστήριξη της πρακτικής βασισµένης στα

γεγονότα, η έρευνα και η εκπαίδευση, • η προτυποποίηση των δεδοµένων και της επικοινωνίας για την ανάπτυξη µιας εθνικής

διαλειτουργικής υποδοµής, • η παρουσίαση των πληροφοριών και οι τρόποι ανάκτησής τους για την υποστήριξη της

φροντίδας σε ένα ασθενο-κεντρικό µοντέλο, • η υποστήριξη της ροής των εργασιών σε όλους τους χώρους φροντίδας σε ένα διεπιστηµονικό

περιβάλλον µέσω των ΤΠΕ, • η στρατηγική και η διαχείριση για την ανάπτυξη, σχεδιασµό και υλοποίηση τεχνολογιών

πληροφορίας και επικοινωνιών. Η ιδέα του «πληροφορικού νοσηλευτή» ήρθε ως επακόλουθο της τεχνολογικής ανάπτυξης και της επιστήµης των υπολογιστών που έχει επηρεάσει κάθε τοµέα της ζωής µας, συµπεριλαµβανοµένης και της ιατρικής περίθαλψης. Στη δεκαετία του 1930, αν και οι πρώτοι υπολογιστές είχαν ήδη κάνει την εµφάνισή τους, δεν ήταν ακόµη έτοιµοι για πρακτικές εφαρµογές. Μετέπειτα, από τη δεκαετία του 1980, οι υπολογιστές άρχισαν να εµφανίζονται στα νοσοκοµεία και τα κέντρα υγείας για βασική χρήση. Ο νοσηλευτής που φρόντιζε για τον εκάστοτε ασθενή θα µπορούσε να εξετάσει πλέον τα εργαστηριακά αποτελέσµατα και να σχεδιάσει την περίθαλψη του ασθενή πιο αποτελεσµατικά. Η εµφάνιση αυτή της νέας σχετικά ειδικότητας του «πληροφορικού νοσηλευτή» ήταν εποµένως αναπόφευκτη. Η νοσηλευτική τεκµηρίωση είναι εξαιρετικά σηµαντική για την υποστήριξη όλων των εργασιών στο χώρο της υγείας. Με τον όρο νοσηλευτική τεκµηρίωση εννοούµε ουσιαστικά την καταγραφή όλων των δεδοµένων που λαµβάνει ο νοσηλευτής από τον ασθενή και το περιβάλλον του, καθώς και των παρεµβάσεων που σχεδιάζει και εφαρµόζει µε σκοπό την πρόληψη, την προαγωγή και την αποκατάσταση της υγείας του ασθενή. Οι κύριοι λόγοι καταγραφής των δεδοµένων είναι η διευκόλυνση της επικοινωνίας µεταξύ των νοσηλευτών και των άλλων επαγγελµατιών υγείας σχετικά µε τις πληροφορίες που αφορούν τον ασθενή, η προαγωγή της ολοκληρωµένης νοσηλευτικής φροντίδας και φυσικά η νοµική κατοχύρωση των επαγγελµατιών υγείας. Η ηλεκτρονική τεκµηρίωση είναι η απάντηση στα περισσότερα από τα ζητούµενα της ορθής νοσηλευτικής τεκµηρίωσης [61-63]. Σύµφωνα µε µελέτες [64], οι νοσηλευτές ξοδεύουν µόνον το 19% του χρόνου κατά την βάρδιά τους στον ασθενή, ενώ το µεγαλύτερο ποσοστό (38,6%) του χρόνου τους απασχολούνται στον σταθµό νοσηλευτών για την τεκµηρίωση και συντονισµό των ενεργειών τους. Οι ίδιοι µελετητές καταλήγουν πως η βελτίωση σε τεχνολογίες, διαδικασίες και οργάνωση µπορούν να βελτιώσουν σηµαντικά την ορθή κατανοµή του χρόνου των νοσηλευτών.

Όπως στις υπόλοιπες πτυχές της καθηµερινής ζωής, έτσι και στην υγεία ο πολίτης εξερευνά, πλοηγείται και οδηγείται σε συγκεκριµένες ενέργειες υπό την επιρροή των πηγών στο Διαδίκτυο. Ο σηµερινός και αυριανός ασθενής αναζητά πηγές πληροφόρησης και γνώσης µέσα από τις σελίδες του WWW. Η τάση αυτή δεν µπορεί να παραβλεφθεί. Για παράδειγµα, στις ΗΠΑ, ένα πρόγραµµα συνεργασίας µεταξύ της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ιατρικής (National Library of Medicine - NLM), που αποτελεί τµήµα του Εθνικού Ινστιτούτου Υγείας (National Institutes of Health), και του Ιδρύµατος Αµερικανικού Κολλεγίου Ιατρών (American College of Physicians Foundation - ACPF), ενθαρρύνει µια τέτοιου είδους χρήση του Διαδικτύου, για την συνταγογράφηση µέσω ενός ασφαλούς website µε ιατρικές πληροφορίες, ενώ το

Υπουργείο Άµυνας των ΗΠΑ αναπτύσσει διαδικτυακές εφαρµογές για προγραµµατισµό ιατρικών ραντεβού, κ.ά. [65, 66].

Στο ίδιο σκεπτικό, οι νοσηλευτές, µε την συνεχώς αυξανόµενη εµπειρία τους σε ένα υψηλά αυτοµατοποιηµένο περιβάλλον, θα µπορούν να αποτελέσουν τον καθοριστικό παράγοντα της επερχόµενης αλλαγής. Θα µπορούν να συµβάλλουν στην επιλογή και στην εφαρµογή των σχετικών µε την υγεία Πληροφοριακών Συστηµάτων ή να διευκολύνουν τον επανασχεδιασµό της κλινικής και επιχειρηµατικής διαδικασίας. Μπορούν επίσης να βοηθήσουν στην προετοιµασία συναδέλφων για να χρησιµοποιούν τις εφαρµογές αυτών των Πληροφοριακών Συστηµάτων, καθώς και να βοηθήσουν στην προετοιµασία νέων ή αναβαθµισµένων λογισµικών. Αυτό συµβαίνει, επειδή οι νοσηλευτές είναι εκείνοι στην ουσία που µπορούν να εξηγήσουν καλύτερα από όλους σε µηχανικούς, σχεδιαστές και πωλητές, τόσο τις ανάγκες του επαγγελµατιών υγείας, όσο και των ασθενών.

Η συνεχή διάδοση των Πληροφοριακών Συστηµάτων θα έχει σηµαντικές επιπτώσεις στον ρόλο του νοσηλευτή ως διαχειριστή αυτών των συστηµάτων. Ο νοσηλευτής για παράδειγµα, θα είναι εκείνος που θα αποφασίζει για το ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος για να οργανώσει, να συντονίσει και να αναπτύξει τη διαχείριση της συλλογής των πληροφοριών που επεξεργάζονται αυτά τα πληροφοριακά συστήµατα. Μερικές επιπλέον ευθύνες των νοσηλευτών θα περιλαµβάνουν και θέµατα όπως, το σχεδιασµό στρατηγικών καθώς και την υλοποίηση κλινικών νοσηλευτικών συστηµάτων που θα υποστηρίζουν το προσωπικό και θα διευκολύνουν την παρακολούθηση και την αξιολόγηση των κλινικών και των προϋπολογιστικών αποτελεσµάτων. Υπό αυτές τις συνθήκες, οι νοσηλευτές-διαχειριστές θα πρέπει να συνεργάζονται άµεσα µε τον Διευθυντή Πληροφορικής της µονάδας υγείας στην οποία εργάζονται, καθώς και µε τον ειδικευµένο νοσηλευτή πληροφορικής, έτσι ώστε να είναι σε θέση να αναπτύξουν και να αξιοποιήσουν συστήµατα ικανά να µετατρέπουν τα δεδοµένα σε χρήσιµες πληροφορίες. Καθώς λοιπόν µπορεί να αναπτύσσεται ένα πληροφοριακό σύστηµα κατάλληλο, για παράδειγµα, για ένα νοσοκοµείο, ο νοσηλευτής-διαχειριστής θα πρέπει να ενηµερώσει τους υπεύθυνους ανάπτυξης αυτού του συστήµατος, για το τι είδους ανάγκες µπορεί να υπάρχουν, έτσι ώστε να διασφαλιστεί η σωστή επιλογή υπολογιστικού εξοπλισµού και η σωστή επιλογή λογισµικού για την κάθε µονάδα του νοσοκοµείου καθώς και για τη σύνδεση του νοσοκοµείου µε άλλες νοσοκοµειακές µονάδες. Πολλές από τις ειδικότητες και τις γνώσεις των νοσηλευτών πάνω στην πληροφορική, αρκετά συχνά, έχουν αποκτηθεί εµπειρικά στο χώρο της εργασίας τους. Επίσης, µερικές νοσηλευτικές σχολές χρησιµοποιούν τους υπολογιστές ως µέρος της διδακτέας ύλης τους. Ωστόσο, δεδοµένης της σηµερινής συνεχώς αυξανόµενης διάδοσης των υπολογιστών και των αντίστοιχων τεχνολογιών, η επιµόρφωση σε θέµατα υπολογιστών και πληροφορικής θα πρέπει να αποτελεί αναπόσπαστο κοµµάτι της εκπαίδευσης ενός νοσηλευτή. Αυτού του είδους η εκπαίδευση φυσικά δεν περιορίζεται απλώς σε µια απλή βασική γνώση του τι εστί υπολογιστής. Για παράδειγµα, θα µπορούσαν να λάβουν εξειδικευµένη εκπαίδευση στο χώρο της ανάπτυξης προγραµµάτων υπολογιστών ή της υποστήριξης πληροφοριακών συστηµάτων νοσοκοµείων. Ο προγραµµατιστής νοσηλευτής θα µπορούσε επίσης να αναπτύσσει προγράµµατα που θα χρησιµοποιηθούν κατά κύριο λόγο από άλλους νοσηλευτές, ή θα µπορούσε να εργαστεί ως µέρος του τµήµατος πληροφορικής και να εκπαιδεύει άλλους νοσηλευτές στη χρήση πληροφοριακών συστηµάτων. Είναι γεγονός πλέον πως τα περισσότερα εκπαιδευτικά συστήµατα έχουν εισάγει την πληροφορική και την πληροφορική υγείας στο βασικό πρόγραµµα σπουδών των επαγγελµάτων υγείας, ενώ υπάρχουν πάρα πολλά µεταπτυχιακά προγράµµατα για εξειδίκευση στην πληροφορική υγείας.

Βιβλιογραφικές Αναφορές Κεφαλαίου

[1] http://www.isde5.org/al_gore_speech.htm. [Accessed: 3 March 2015].

[2] R.L. Ackoff, “From data to wisdom”, Journal of Applied Systems Analysis, vol. 16, pp. 3-9, 1989.

[3] M. Zeleny, “Management support systems: towards integrated knowledge management”, Human Systems Management, vol. 7, no. 1, pp. 59-70, 1987.

[4] H. Cleveland, “Information as a resource”, The Futurist, pp. 34-39, December,1982.

[5] N. Wiener, “The Human use of Human Beings. Cybernetics and Society”, Free Association Books, London, UK, 1989. [Online]. Available: http://asounder.org/resources/weiner_humanuse.pdf. [Accessed: 3 March 2015].

[6] C.E. Shannon, “A Mathematical Theory of Communication”, Reprinted with corrections from The Bell System Technical Journal, vol. 27, pp. 379-423, 623-656, October, 1948, [Online]. Available: http://cm.bell-labs.com/cm/ms/what/shannonday/shannon1948.pdf. [Accessed: 7 March 2015].

[7] Epp.eurostat.ec.europa.eu., “Statistics explained”, 2015. [Online]. Available: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Internet_use_statistics_-_individuals. [Accessed: 7 March 2015].

[8] Epp.eurostat.ec.europa.eu., “Statistics explained”, 2015. [Online]. Available: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Information_society_statistics. [Accessed: 3 March 2015].

[9] E. Ernst, K. Schmidt, “Health risks over the Internet: advice offered by ‘medical herbalists’ to a pregnant woman”, Wien Med Wochenschr, vol. 152, no. 7-8, pp. 190-192, 2002.

[10] T. Bynum, “Computer and Information Ethics”, Plato.stanford.edu, First published Tue. Aug. 14, 2001; substantive revision Thu. Oct. 23, 2008. [Online]. Available: http://plato.stanford.edu/entries/ethics-computer/. [Accessed: 24 October 2015].

[11] P. Golding, G. Murdock, “Theories of Communication and Theories of Society”, Communication Research, vol. 5, no. 3, pp. 339-356, 1978.

[12] A. Feenberg, “Subversive Rationalization, Technology, Power, and Democracy”, Inquiry-an Interdisciplinary Journal of Philosophy, vol. 35, no. 3-4, pp. 301-322, 1992.

[13] N. Garnham, “Universal Service”, in Telecom Reform: Principles, Policies and Regulatory Practices, William Melody, Ed. Technological University of Denmark, 1997b, pp. 199-204.

[14] A. Sen, Development as Freedom. Oxford: Oxford University Press, 1999b.

[15] UNESCO, Towards knowledge society. UNESCO Publishing, 2005. [Online], Available: http://unesdoc.unesco.org/images/0014/001418/141843e.pdf. [Accessed: 9 June 2015].

[16] P. DiMaggio, E. Hargittai, “From the ‘Digital Divide’ to digital inequality: studying Internet use as penetration increases”, Working Paper, Center for Arts and Cultural Policy Studies, Princeton Univ, 2001.

[17] M. Cooper, “Does the digital divide still exist? Bush administration shrugs, But evidence says ‘yes’.”, The Civil Rights Forum, Washington DC: Consumer Federation of America, Consumer Union, 2002.

[18] E. Hargittai, “The digital divide and what to do about it”, in New economy handbook, D. C. Jones, Ed. San Diego, CA: Academic Press, 2003, ISBN 0-12-389172-8.

[19] A. Lenhart, J. Horrigan, L. Rainie, K. Allen, A. Boyce, M. Madden, E. O’Grady, “The ever-shifting Internet population: A new look at Internet access and the digital divide”, Washington, DC: The Pew Internet & American Life Project, 2003.

[20] R. Mansell, “From Digital Divides to Digital Entitlements in Knowledge Societies”, Current Sociology, vol. 50, no. 3, pp. 407-426, 2002.

[21] W. Chen, B. Wellman, “Digital Divides and Digital Dividends”, Computers Networks and Social Networks International Conference, University of Haifa, Aug. 2003.

[22] W. Chen, B. Wellman, “Mind the Cyber-Gap: Fathoming the Digital Divide”, for Blackwell Companion to Social Inequality, M. Romero and E. Margolis, Eds., 2004.

[23] Βουλή των Ελλήνων, «Σύνταγµα, Μέρος Δεύτερο - Ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα, Άρθρο 5A: (Δικαίωµα στην πληροφόρηση)». [Online]. Available: http://www.hellenicparliament.gr/Vouli-ton-Ellinon/To-Politevma/Syntagma/article-5a/. [Accessed: 9 June 2015].

[24] M. Warschauer, “Reconceptualizing the Digital Divide”, First Monday, vol. 7, no.7, 2002.

[25] M. Warschauer, Technology and Social Inclusion: Rethinking the Digital Divide, Cambridge MA: MIT Press, 2004.

[26] OECD, “Understanding the Digital Divide”, Paris: OECD Publications, 2001.

[27] B. Compaine, “Re-examining the digital divide”, Paper presented at the 28th Annual Telecommunication Policy Research Conference, Arlington, VA, 2000.

[28] ITU, “World Telecommunication/ICT Indicators database 2014 (18th Edition)”, June, 2014.

[29] ITU, “The World in 2014. ICT Facts and Figures”, 2014. [Online]. Available: http://www.itu.int/en/ITU-D/Statistics/Documents/facts/ICTFactsFigures2014-e.pdf. [Accessed: 19 April 2015].

[30] Oecd.org, “Key ICT Indicators – OECD”, 2015. [Online]. Available: http://www.oecd.org/sti/broadband/oecdkeyictindicators.htm. [Accessed: 19 April 2015].

[31] Itu.int., “World Summit on the Information Society (WSIS)”, 2015. [Online], Available: http://www.itu.int/wsis/index.html. [Accessed: 1 February 2015].

[32] European Commission, “Digital Agenda: European high-level panel consults on ICT solutions to help elderly to live more independently”, 2015. [Online]. Available: http://europa.eu/rapid/press-release_IP-10-672_en.htm?locale=en. [Accessed: 30 April 2015].

[33] European Commission, “Digital Agenda for Europe, Policies for Ageing Well with ICT”, 2015. [Online]. Available: http://ec.europa.eu/digital-agenda/en/policies-ageing-well-ict. [Accessed: 5 January 2015].

[34] H. Blažun, K. Saranto, P. Kokol, J. Vošner, “Information and communication technology as a tool for improving physical and social activity of the elderly”, NI 2012: Proceedings of the 11th International Congress on Nursing Informatics, June 23-27, 2012.

[35] K. Gaßner, M. Conrad, ICT enabled independent living for elderly. A status-quo analysis on products and the research landscape in the field of Ambient Assisted Living (AAL) in EU-27, Institute for Innovation and Technology (IIT), ISBN 978-3-89750-160-7.

[36] European Commission, “Priorities for Cutting Edge Research in the field of Biomedical Technologies”, Workshop for Expert and Stakeholder Consultation, DG Research, Health Directorate F5 – Brussels, 21 June 2010. [Online]. Available: http://ec.europa.eu/research/health/pdf/biomedical-technologies-summary-report_en.pdf. [Accessed: 25 March 2015].

[37] Biomedical Engineering Society, “Examples and Explanations of BME”, 2014. [Online]. Available: http://bmes.org/content.asp?contentid=40. [Accessed: 15 January 2015].

[38] J. Enderle, J. Bronzino, Introduction to Biomedical Engineering Third Edition. Oxford: Elsevier Academic Press, 2012, ISBN 978-0-12-374979-6. [Online]. Available: http://www.google.gr/books?hl=el&lr=&id=twc-GLOtlOQC&oi=fnd&pg=PP2&dq=applications+of+biomedical+engineering+in+hospitals&ots=PGBUEiukaB&sig=hxubn0tYfC1eTNI79gknE_qLXFU&redir_esc=y#v=onepage&q=applications%20of%20biomedical%20engineering%20in%20hospitals&f=false. [Accessed: 5 April 2015].

[39] U.S. National Library of Medicine, “HSRIC: Health Informatics”, 2015. [Online]. Available: http://www.nlm.nih.gov/hsrinfo/informatics.html. [Accessed: 19 January2015].

[40] P.L. Reichertz, “Medical informatics: Fiction or reality? ” Methods of Information in Medicine, vol. 19, no. 1, pp. 11-15, 1980.

[41] P.L. Reichertz, “Preparing for change: Concepts and education in medical informatics”, Computer Methods and Programs in Biomedicine, vol. 25, no. 2, pp. 89-102, 1987.

[42] R.A. Greenes, E.H. Shortliffe, “Medical informatics: An emerging academic discipline and institutional priority”, Journal of the American Medical Association, vol. 263, no. 8, pp. 1114-1120, 1990.

[43] D.J. Protti, J.H. van Bemmel, R. Gunzenhäuser, et al., “Can health/medical informatics be regarded as a separate discipline? ”, Methods of Information in Medicine, vol. 33, pp. 318-326, 1995.

[44] M.S. Blois, “Medical information science as ‘science’”, Medical Informatics, vol. 9, no. 3-4, pp. 181-183, 1984.

[45] J.L. Talmon, A. Hasman, “Medical informatics as a discipline at the beginning of the 21st century”, Methods of Information in Medicine, vol. 41, no. 1, pp. 4-7, 2002.

[46] M.F. Collen, “Origins of medical informatics”, Western Journal of Medicine, vol. 145, no. 6, pp. 778-785, 1986.

[47] R. Haux, “IMIA: The global informatics perspective for good health”, Yearbook of Medical Informatics, pp. 1-5, 2010.

[48] R. Haux, E. Ammenwerth, W. Herzog, P. Knaup, “Health care in the information society. A prognosis for the year 2013”, International Journal of Medical Informatics, vol. 66, no. 1-3, pp. 3-21, 2002.

[49] G. Eastwood, ICT Opportunities in Healthcare. Key issues, growth prospects and market opportunities in Europe and the US, Business Insights Ltd, 2005.

[50] OECD Health Policy Studies, Improving Health Sector Efficiency. The Role of Information and Communication Technologies, OECD Publishing, 2010, ISBN 978-92-64-08460-5.

[51] R. S. Ledley, L.B. Lusted, “Reasoning Foundations of Medical Diagnosis”, Science, New Series, vol. 130, no. 3366, pp. 9-21, Jul. 3, 1959.

[52] P.G. Hinegardner, P.S. Lansing, “Nursing informatics programs at the University of Maryland at Baltimore”, Bulletin of the Medical Library Association, vol. 82, no. 4, pp. 441-443, 1994.

[53] N. Staggers, C.B. Thompson, “The Evolution Of Definitions For Nursing Informatics - A Critical Analysis And Revised Definition”, J Am Med Inform Assoc., vol. 9, no. 3, pp. 255-261, May-June 2002, doi: 10.1197/jamia.M0946

[54] D.R. Masys, P.F. Brennan, J.G. Ozbolt, M. Corn, E.H. Shortliffe, “Are medical informatics and nursing informatics distinct disciplines?”, J Am Med Inform Assoc., vol. 7, no. 3, pp. 304-312, 2000.

[55] M. Imhoff, A. Webb, A. Goldschmidt, “Health informatics”, Intensive Care Med., vol. 27, pp. 179-186, 2001.

[56] D.R. Masys, P.F. Brennan, J.G. Ozbolt, M. Corn, E.H. Shortliffe, “Are medical informatics and nursing informatics distinct disciplines?”, J Am Med Inform Assoc., vol. 7, no. 3, pp. 304-312, 2000.

[57] K.J. Hannah, “Current trends in nursing in informatics: implications for curriculum planning”, in Nursing Uses of Computers and Information Science, Proceedings of the IFIP/IMIA International Symposium on Nursing Uses of Computers and Information Science (Calgary, Alberta, Canada; May 1–3, 1985), K. J. Hannah, E. J. Guillemin, D.N. Conklin, Eds., Amsterdam, The Netherlands: Elsevier, 1985, pp. 181-187.

[58] American Medical Informatics Association, “Nursing Informatics”, 2015. [Online]. Available: http://www.amia.org/programs/working-groups/nursing-informatics. [Accessed: 10 January 2015].

[59] A. Moen, L.M.M. Knudsen, “Nursing Informatics: Decades of Contribution to Health Informatics”, Health Inform Res., vol. 19, no. 2, pp. 86-92, Jun, 2013. [Online]. Doi: 10.4258/hir.2013.19.2.86

[60] V.K. Saba, K.A. McCormick, Essentials of Computers for Nurses, Philadelphia, Pa.: Lippincott, 1986.

[61] T.F. Kelley, D.H. Brandon, S.L. Docherty, “Electronic nursing documentation as a strategy to improve quality of patient care”, J Nurs Scholarsh., vol. 43, no. 2, pp. 154-162, June, 2011.

[62] D. Cobb, “Improving patient safety--how can information technology help?”, Aorn J., vol. 80, no. 2, pp. 295-298 and pp. 301-302, 2004.

[63] R. Koshy, “Navigating the information technology highway: computer solutions to reduce errors and enhance patient safety”, Transfusion, vol. 45, no. 4 Suppl, pp. 189S-205S, 2005.

[64] A. Hendrich, M.P. Chow, B.A. Skierczynski, Z. Lu,“A 36-Hospital Time and Motion Study: How Do Medical-Surgical Nurses Spend Their Time?”, Perm J. 2008 Summer, vol. 12, no 3, pp. 25–34.

[65] National Institutes of Health, “Internists to Write Patients Prescriptions for Information”, 2004. [Online]. Available: http://www.nih.gov/news/pr/apr2004/nlm-22.htm. [Accessed: 18 February 2015].

[66] U.S. National Library of Medicine, “MedlinePlus – Health Information”, 2015. [Online].Available: http://www.medlineplus.gov/. [Accessed: 13 January 2015].