Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσηςτων μαθητών της Β’ Τάξης του 53ου Γενικού Λυκείου Αθηνών

για το σχολικό έτος 2014-15 με τίτλο: 

«Η Φύση αγκαλιάζει τον Πολιτισμό»  

ΘΕΜΑ: Τα Κάστρα της Πελοποννήσου  (Λακωνία, Μεσσηνία, Ηλεία) 

  

Εργασία των παρακάτω μαθητών και μαθητριών της Β’ Τάξης: 

Περδίος ΑνδρέαςΡοΐδης ΘεόδωροςΣμύρης Βασίλης

Σταυροπούλου ΗλιάναΣταυροπούλου Μίνα

Τσίκα Πάνος   

Αθήνα 2015

Εισαγωγή 

Η νότια και η δυτική Πελοπόννησος είναι γη που βίωσε πολλά και κρίσιμα ιστορικά γεγονότα στο διάβα των αιώνων. Από τους χρόνους της ελληνικής προϊστορίας ως τη δωρική 

αρχαιότητα και από  το Βυζάντιο και τη Φραγκοκρατία ως την Επανάσταση του ’21, σε αυτές της περιοχές του Μοριά – όπως αποκλήθηκε κατά το Μεσαίωνα – εκτυλίχθηκαν γεγονότα θριάμβου, καταστροφής, ηρωισμού μα και προδοσίας. Τα μεσαιωνικά κάστρα της Ηλείας, της Μεσσηνίας 

και της Λακωνίας, μέσα από τα ερείπιά τους, αφηγούνται και σήμερα στον ενημερωμένο επισκέπτη τους τις στιγμές αυτές και του επιτρέπουν, χρησιμοποιώντας τη φαντασία του, να τις ανασυστήσει ανάγλυφα. Μέσα, λοιπόν, από την σύντομη περιγραφή των σημαντικότερων από αυτά, θα προσπαθήσουμε να αποκαταστήσουμε τη μορφή τους και να τονίσουμε το ρόλο που 

διαδραμάτισαν σε κρίσιμες ιστορικές συγκυρίες.

Τα κάστρα της Ηλείας  

Το Κάστρο της Γλαρέντζας 

Η Γλαρέντζα (Clarentia, Clarence) βρίσκεται δυτικά της σύγχρονης Κυλλήνης. Ιδρύθηκε από τον 

πρίγκιπα Γουλιέλμο Β’ Βιλλεαρδουίνο λίγο μετά τα μέσα του 13ου αι. για να αποτελέσει τη βασική σκάλα για τα πλοία του Πριγκιπάτου της Αχαΐας. Είναι το 

επίνειο της πρωτεύουσας Ανδραβίδας και απέχει ελάχιστα 

από το επιβλητικό κάστρο Χλεμούτσι. Το τελευταίο, εκτός από πριγκιπική κατοικία, ήταν το κύριο φρούριο της ευρύτερης περιοχής. 

Το κάστρο Χλεμούτσι, για το οποίο θα γίνει λόγος αργότερα,

και στο βάθος η περιοχή που βρισκόταν η παραθαλάσσια

Γλαρέντζα.

Η Γλαρέντζα αποδεικνύεται τάχιστα ως το σημαντικότερο οικονομικό και αστικό κέντρο του 

φραγκικού σταυροφορικού Πριγκιπάτου της  Αχαΐας το οποίο ιδρύθηκε το 1205 από τον Γουλιέλμο Α’ 

Σαμπλίτ (1205-1209) και το Γοδεφρείδο Α’ Βιλλεαρδουίνο (1209-1229) και διατηρήθηκε ως το 

1430 ως συνέπεια της Δ’ Σταυροφορίας που κατακερμάτισε τη Ρωμανία. Απέκτησε μάλιστα και διεθνή ακτινοβολία. Διέθετε νοσοκομείο, τράπεζες, κτήρια για την εξυπηρέτηση των ναυτιλλομένων και νομισματοκοπείο. Η αντίστροφη μέτρηση ξεκινά από τις αρχές του 15ου αι. Το Πριγκιπάτο είναι σε πλήρη αποσύνθεση, η Γλαρέντζα χάνει το ρόλο της και μένει απροστάτευτη. Το 1421-22 πωλείται στον κόμη της Κεφαλονιάς και δεσπότη της Ηπείρου Κάρολο Τόκκο. Το 1427 πολιορκείται από τον Ιωάννη Η' Παλαιολόγο 

και το 1428 παραχωρείται από τον Τόκκο στον δεσπότη του Μυστρά Κωνσταντίνο Παλαιολόγο ως προίκα της ανιψιάς του. Το 1430 καταλαμβάνεται από τους Καταλανούς που την πουλάνε πάλι στον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο. Ο τελευταίος τότε γκρεμίζει τα τείχη της για να αποτρέψει νέα 

κατάληψη. Το 1446 η περιοχή υπέστη δήωση από τον σουλτάνο Μουράτ Β'. Λίγα χρόνια αργότερα 

παραδίδεται στους Οθωμανούς ακολουθώντας την τύχη του Δεσποτάτου του Μυστρά.

Τα ελάχιστα κατάλοιπα του κάστρου της Γλαρέντζας είναι μέρος της οχύρωσης.

Η Γλαρέντζα είναι κτισμένη σε κάπως υπερυψωμένο και ελαφρώς επικλινές έδαφος. Από Βορρά και Δύση βρέχεται από την θάλασσα. Τείχος και τάφρος περιέβαλε τις άλλες δύο πλευρές. Η τειχισμένη πόλη, το βούργο, είχε ακανόνιστο σχήμα και καταλάμβανε έκταση 450x 350μ. 

περίπου. Το λιμάνι ήταν οχυρωμένο με πύργους, τοποθετημένους στην προέκταση των τειχών της πόλης. Στο νοτιοδυτικό άκρο ένας εσωτερικός περίβολος οριοθετούσε ένα μικρό φρούριο. Ο εξωτερικός περίβολος είναι κατεστραμμένος. Κατά διαστήματα ενισχύονταν από ορθογωνικής 

κατόψεως πύργους, ιδίως σε καίρια σημεία, όπως στις γωνίες και στις πύλες. Στην βορειοανατολική πλευρά του βούργου αποκαλύφθηκε ένας μεγάλος γοτθικός ναός. Στο πιο οχυρό σημείο της πόλης, πάνω από την δυτική απόκρημνη ακτή, υπάρχει ένα μικρό φρούριο 

που ολοκληρώνει την οχύρωση η οποία είχε όλα τα χαρακτηριστικά της φραγκικής οχυρωματικής τέχνης. Σήμερα ελάχιστα υπολείμματα του κάστρου σώζονται.

Αεροφωτογραφία της περιοχής στην οποία βρισκόταν το κάστρο και το λιμάνι της Γλαρέντζας, με σχετικό

υπόμνημα για τα κτήρια και το τείχος.

Το Κάστρο Χλεμούτσι (Κυλλήνης) 

Το κάστρο ιδρύθηκε το 1220-1223 από τον ηγεμόνα Γοδεφρείδο Α΄ Βιλλεαρδουίνο  (1209-1229) και αποτέλεσε το ισχυρότερο φρούριο του φράγκικου Πριγκιπάτου της Αχαΐας. Για να μπορέσει να πραγματοποιήσει την κατασκευή του ο Γοδεφρείδος ήρθε σε σύγκρουση με τον καθολικό κλήρο της Αχαΐας και χρησιμοποίησε τις προσόδους για την οικοδόμησή του. Το νέο κάστρο 

ονομάστηκε από τους ιδρυτές του Clermont, στα ελληνικά κατά παραφθορά Χλεμούτσι, ενώ οι Ενετοί αργότερα το αποκαλούσαν Castel Tornese. Χτισμένο σε θέση στρατηγική, με εκτεταμένη 

θέα στον κάμπο της Ηλείας και στο Ιόνιο πέλαγος, προστάτευε την πρωτεύουσα του πριγκιπάτου Ανδραβίδα και το σημαντικό λιμάνι της Γλαρέντζας. 

Το κάστρο Χλεμούτσι

Μετά το θάνατο του πρίγκιπα Γουλιέλμου Β’ Βιλλεαρδουίνου το 1278 ακολουθεί μια περίοδος αναταραχών, ξεσπούν έντονες διαμάχες για την διαδοχή στην ηγεμονία και σταδιακά το 

πριγκιπάτο οδηγείται στην παρακμή. Το Χλεμούτσι γίνεται αντικείμενο διεκδικήσεων μεταξύ διαφόρων ευγενών, αλλά και των μισθοφόρων Καταλανών που λυμαίνονται τη νότιο Ελλάδα. Στις αρχές του 15ου αιώνα, πέρασε στα χέρια του Κάρολου Τόκκου, ενώ το 1427 περιήλθε 

ειρηνικά στον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο μετά από συνοικέσιο. Το 1460 το κάστρο κατελήφθη από τους Τούρκους και το 1687 από τους Ενετούς, που το κράτησαν στην κατοχή τους ως το 1715, 

όταν ξαναπέρασε στα χέρια των Τούρκων μέχρι την Επανάσταση του 1821.

Το κάστρο Χλεμούτσι

Το κάστρο αποτελείται από δύο περιβόλους. Ο εξωτερικός περίβολος είναι πολυγωνικός και ενισχύει την οχύρωση στις ομαλότερες πλαγιές του λόφου. Στα νοτιοανατολικά, στο ψηλότερο σημείο του λόφου, υψώνεται ο εσωτερικός περίβολος, εξαγωνικός, που διαμορφώνεται με σειρά θολωτών αιθουσών γύρω από μια μεγάλη κεντρική αυλή. Τα τείχη του εξωτερικού 

περιβόλου απολήγουν σε περίδρομο και επάλξεις. 

Το κάστρο Χλεμούτσι: ο εσωτερικός και ο εξωτερικός οχυρωματικός περίβολος.

Η κεντρική είσοδος βρίσκεται στη βορειοδυτική πλευρά του και είχε αρχικά μια πύλη. Η σημερινή της διαμόρφωση που περιλαμβάνει δύο ακόμα διαδοχικές πύλες πριν από την 

φράγκικη και έναν ορθογώνιο θολοσκεπή χώρο, ανήκει στην οθωμανική περίοδο. Στην περίμετρο των τειχών διατηρούνται κατάλοιπα κτηρίων που επίσης ανήκουν στην αρχική φράγκικη κατασκευή του 13ου αιώνα, όπως και οι δεξαμενές και τα ίχνη δικτύου αγωγών του 

εξωτερικού περιβόλου. 

Το κάστρο Χλεμούτσι

Ο εσωτερικός περίβολος έχει μορφή ενιαία και ανήκει στην αρχική φράγκικη περίοδο, χωρίς να έχει υποστεί μεταγενέστερες επεμβάσεις. Η είσοδος βρίσκεται στην βορειοδυτική πλευρά του εξαγώνου και αποτελείται από δύο διαδοχικές πύλες και το διαβατικό. Ο ίδιος περίβολος αποτελείται από μια σειρά συνεχόμενων θολωτών αιθουσών που περιβάλουν την κεντρική 

αυλή. Οι αίθουσες καλύπτονται με δώμα, που αποτελούσε το διάδρομο κίνησης των στρατιωτικών και ήταν προσιτό από την εσωτερική αυλή μέσω της κτιστής σκάλας. Στους 

χώρους του εσωτερικού περιβόλου βρισκόταν η κατοικία του καστελάνου ή του πρίγκιπα, χώροι υποδοχής, μαγειρεία και κατάλυμα για την φρουρά. Στεγάζονται με ψηλούς ελλειψοειδείς 

θόλους, που σε συνδυασμό με τα ανοίγματα με χαμηλωμένο θόλο και τα ελαφρώς οξυκόρυφα τόξα των ανοιγμάτων επιβεβαιώνουν τη δυτική καταγωγή των ιδρυτών του κάστρου το οποίο 

είναι εξαιρετικό παράδειγμα φραγκικής αρχιτεκτονικής της εποχής των Σταυροφοριών.

Το κάστρο Χλεμούτσι: ο εσωτερικός οχυρωματικός περίβολος.

Τα κάστρα της Μεσσηνίας  

Το Κάστρο της Ανδρούσας 

Το κάστρο της Ανδρούσας, κτισμένο στις δυτικές παρυφές του κάμπου της Μεσσηνίας, όπου και ο ομώνυμος οικισμός, αναφέρεται στο «Χρονικόν του Μορέως» ότι κτίστηκε από τον Φράγκο πρίγκιπα  της Αχαΐας Γουλιέλμο Β΄ Βιλλεαρδουίνο (1245-1278). Η θέση του, παρότι δεν είναι 

φυσικά οχυρή, προσφερόταν για τον έλεγχο και την εποπτεία της εύφορης πεδιάδας. Το κάστρο γνωρίζει ιδιαίτερη ακμή κατά τη διάρκεια του 14ου αιώνα, στα τέλη του οποίου υπήρξε η μεσσηνιακή έδρα της μισθοφορικής Εταιρείας των Ναβαρραίων που έκανε επιδρομές στην φραγκοκρατούμενη Ελλάδα της εποχής. Στις αρχές του 15ου αιώνα το κάστρο περνά στους 

Δεσπότες του Μυστρά και λίγο αργότερα στους Τούρκους. 

Το κάστρο της Ανδρούσας

Η χάραξή του ακολουθεί τη μορφολογία του εδάφους και η κάτοψή του είναι τραπεζιόσχημη. Τα τείχη ενισχύονται περιμετρικά με πύργους (τετράγωνους, στρογγυλούς ή πολυγωνικούς) και σώζουν περίδρομο που εδράζεται σε σειρά αψιδωμάτων με ενδιαφέροντα κεραμοπλαστικά στοιχεία. Στη σημερινή μορφή του κάστρου δεν αναγνωρίζεται εύκολα η ύπαρξη εσωτερικού 

περιβόλου, ενώ τμήμα του βόρειου και σχεδόν το σύνολο του δυτικού τμήματος των τειχών έχει καταστραφεί.

Το κάστρο της Ανδρούσας

Το Κάστρο της Ζαρνάτας

Σε περίοπτη θέση μεταξύ των οικισμών του Κάμπου και του Σταυροπηγίου στη Μεσσηνιακή Μάνη, βρίσκεται το κάστρο της Ζαρνάτας. Η θέση ήταν επίκαιρη στρατηγικά, καθώς επέτρεπε εποπτεία της ακτογραμμής και έλεγχο των περασμάτων προς την ενδοχώρα της Μάνης. Η 

οχύρωση διατηρεί ερείπια από την ελληνιστική εποχή, τα οποία ταυτίζονται με την ακρόπολη της αρχαίας Γερήνιας. Η δεύτερη φάση ανοικοδόμησής του έχει αποτελέσει αντικείμενο 

αντικρουόμενων απόψεων. Οι ερευνητές τοποθετούν τη χρονολόγηση του κάστρου από τον 15ο έως τα τέλη του 17ου αιώνα. H επικρατούσα άποψη είναι ότι το κάστρο κτίστηκε μάλλον από τους Βυζαντινούς του Δεσποτάτου του Μοριά, καθώς αναφέρεται η παραχώρησή του από τον 

Θεόδωρο Β’ Παλαιολόγο στον Κωνσταντίνο, Δεσπότη του Μυστρά και διάδοχό του (και αργότερα τελευταίο Βυζαντινό αυτοκράτορα). 

Το κάστρο της Ζαρνάτας

Το 1776 το φρούριο της Ζαρνάτας περιήλθε στους Μανιάτες και ήταν έδρα του ενός από τα τέσσερα μεγάλα καπετανάτα της Μάνης. Στην κορυφή του λόφου σώζεται οχυρό συγκρότημα κατοικίας το 

οποίο αποτελούσε διοικητική έδρα της καπετανίας της Ζαρνάτας. Περιλαμβάνει τον κύριο πολεμόπυργο που ενισχύεται με αμυντικές κατασκευές (καταχύστρες, κλουβιά), καθώς και βοηθητικά κτήρια, συγκρότημα κατοικίας και δύο εκκλησίες: τον σταυρεπίστεγο ναό της Ζωοδόχου Πηγής που 

διακοσμείται από ξυλόγλυπτο τέμπλο εξαιρετικής τέχνης, και τον ερειπωμένο μονόκλιτο καμαροσκέπαστο ναό του Αγίου Νικολάου.

Το κάστρο περιβάλλεται από πολυγωνικό τείχος, μήκους 364 μ., το οποίο είχε ύψος 8-10 μ. Περιλάμβανε έξι πύργους, δύο στρογγυλούς και τέσσερις τετράγωνους, ενώ στη μέση υψωνόταν 

μεγάλος πύργος με 6 κανόνια, από τα 51 συνολικά που διέθετε το κάστρο. Δύο πύλες οδηγούσαν στο εσωτερικό του κάστρου, που καταλάμβανε 23 στρέμματα. 

Το οχυρό συγκρότημα

κατοικίας στην κορυφή του λόφου που βρίσκεται το

κάστρο της Ζαρνάτας.

Το Κάστρο της Καλαμάτας 

Το κάστρο βρίσκεται στο βορειοδυτικό τμήμα της πόλης της Καλαμάτας, σε χαμηλό βραχώδη λόφο επάνω από τον ποταμό Νέδοντα. Η ίδρυσή του ανάγεται στη βυζαντινή περίοδο, ωστόσο η σημερινή του μορφή οφείλεται σε μεγάλη ανακατασκευή του από το φράγκο πρίγκιπα και συνιδρυτή του Πριγκιπάτου της Αχαΐας, Γοδεφρείδο Α΄ Βιλλεαρδουίνο, στις αρχές του 13ου αιώνα. Το κάστρο 

υπήρξε κληρονομικό φέουδο της οικογένειας των Βιλλεαρδουίνων από το 1205 έως το 1322, οπότε η τελευταία απόγονος της οικογένειας Μαχώ του Αινώ έχασε κάθε κληρονομικό και κυριαρχικό 

δικαίωμα στην ηγεμονία της Αχαΐας. Ο Βιλλεαρδουίνος έκανε το κάστρο της Καλαμάτας κατοικία του και έδρα της Βαρονίας των Καλαμών, ενώ ανοικοδόμησε το μέχρι τότε μικρό και ερειπωμένο κάστρο. 

Μετά το 1322 το κάστρο διαφέντευαν άλλοι Φράγκοι βαρόνοι που ανήκαν στη σφαίρα επιρροής του Οίκου των Ανζού και του Βασιλείου της Νάπολης, ενώ το 1341 πέρασε στη δικαιοδοσία του Ναπολιτάνου Βάιλου(Επιτρόπου) του Πριγκιπάτου της Αχαΐας, Νικολό Ατσαγιόλι. Το 1381 το κάστρο το πήραν οι Ναβαρέζοι ιππότες (της μισθοφορικής Εταιρείας των Ναβαρραίων) του 

Πέτρου ντε Σαν Σουπεράν, οι οποίοι σταδιακά πήραν τον έλεγχο ολόκληρου του Πριγκιπάτου. Οι Βυζαντινοί του Δεσποτάτου του Μυστρά έγιναν κύριοι του κάστρου της Καλαμάτας το 1410. Το κράτησαν μέχρι το 1459 οπότε το κυρίευσαν οι Οθωμανοί Τούρκοι του Μωάμεθ Β' Πορθητή.

Το κάστρο της Καλαμάτας

Το μνημείο έχει την τυπική μορφή ενός βυζαντινού κάστρου: στο πιο απόκρημνο σημείο του, στην κορυφή του λόφου, υψώνεται ένας πύργος-καταφύγιο με θολοσκέπαστη δεξαμενή νερού, όπου έχουν εντοπιστεί και λείψανα ναού. Ένας εσωτερικός οχυρωματικός περίβολος περιβάλλει την κορυφή του λόφου, ενώ ένας δεύτερος, ευρύτερος περίβολος προστατεύει μια μεγαλύτερη 

περιοχή στην πιο προσιτή και ευάλωτη ανατολική πλευρά. Τα τείχη είναι κατακόρυφα, ακολουθούν τη φυσική διαμόρφωση του εδάφους και δεν σώζονται οι επάλξεις τους. 

Μετατροπές στο κάστρο έγιναν και από τους Ενετούς που κατέλαβαν την πόλη από το 1685 μέχρι το 1715 (Β΄ Ενετοκρατία). Πάνω από τη θύρα εισόδου βρίσκεται εντοιχισμένο το ανάγλυφο του Λέοντα του Αγίου Μάρκου, μαρτυρία για τις επεμβάσεις των Ενετών. Το 1821 έγινε από τα πρώτα κάστρα που απελευθερώθηκαν όμως το 1825 υπέστη ανεπανόρθωτη καταστροφή από το 

στρατό του Ιμπραήμ.

Το κάστρο της Καλαμάτας

Το Κάστρο της Κορώνης 

Πρόκειται για ένα από τα πιο γνωστά κάστρα του ελλαδικού χώρου, στα νοτιοανατολικά παράλια του Νομού Μεσσηνίας. Είναι κτισμένο πάνω σε χαμηλή χερσόνησο - λόφο στην 

ομώνυμη πόλη της Κορώνης. Κτίστηκε κατά τους βυζαντινούς χρόνους, άγνωστο πότε ακριβώς, καταλαμβάνοντας την καίρια γεωγραφική θέση όπου άλλοτε, σύμφωνα με τον Παυσανία, δέσποζε η πόλη της αρχαίας Ασίνης. Τον 11ο και 12ο αιώνα, η Κορώνη συγκαταλέγεται στις πόλεις της Αυτοκρατορίας, στις οποίες οι Βενετοί, με σειρά χρυσόβουλων των Κομνηνών, διαθέτουν προνόμια για την ελεύθερη εμπορική διακίνησή τους. Το 12ο αιώνα, την πόλη επισκέφθηκε ο Άραβας γεωγράφος Εδρισί και το 1199 Γενουάτης πειρατής προσέβαλε την Κορώνη. Το κάστρο καταλήφθηκε τελικά από τους Βενετούς περί τα 1209-10 στα πλαίσια της διανομής της Ρωμανίας  από τους πρωταγωνιστές της Δ’ Σταυροφορίας (μετά από σχετική 

συμφωνία που συνομολογήθηκε τον Μάρτιο 1204 μεταξύ Βενετίας και Σταυροφόρων σχετικά με τη διαίρεση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, τη λεγόμενη Partitio terrarum imperii Romaniae και 

τη συνακόλουθη Συνθήκη της Σαπιέντζας το 1209). 

Το κάστρο της Κορώνης, όπως διαμορφώθηκε στα τελευταία χρόνια της βενετοκρατίας

Ως σπουδαίο εμπορικό λιμάνι της Μεσογείου, γνώρισε επάλληλες οικοδομικές φάσεις κατά την Α΄ Ενετοκρατία (1209-1500) με την προσθήκη ενός μεγάλου περιβόλου στα ανατολικά, ισχυρών τειχών και διπλού ημικυκλικού προμαχώνα στη βορειοανατολική γωνία, για προστασία από την 

πλευρά της θάλασσας. Η κεντρική είσοδος είναι διαμορφωμένη σε μια μεγάλη τετράγωνη κατασκευή, όπου η κορυφή, στο κατώτερο τμήμα της, απολήγει σε ένα οξυκόρυφο τόξο. Στο 

ανώτερο σημείο, όπου υπήρχε το δωμάτιο της φρουράς της πύλης σχηματίζεται καμπύλο τόξο. Στη νότια πλευρά υπάρχουν απότομα βράχια - τα βράχια του Ρεσάλτου- τα οποία καταλήγουν σε μία ακρογιαλιά. Η βόρεια, όπου είναι και η κεντρική είσοδος του κάστρου, οδηγεί στα σπίτια του 

οικισμού που εκτείνονται μέχρι και τη δυτική πλευρά. Στην κατασκευή του τείχους χρησιμοποιήθηκαν καλοδουλεμένες πέτρες αλλά και αρχαίο οικοδομικό υλικό. 

Το κάστρο της Κορώνης, Σήμερα, η πόλη της Κορώνης απλώνεται κάτω από το κάστρο με το οποίο βρίσκεται σε απόλυτη αρμονία.

Το αρχικό βυζαντινό φρούριο καταλάμβανε το ψηλότερο σημείο, εκεί που σήμερα βρίσκεται το γυναικείο μοναστήρι. Στα ανατολικά του απλώνεται μια μεγάλη χαμηλότερη έκταση η οποία οχυρώθηκε όταν οι Βενετοί κατέλαβαν την Κορώνη το 1209. Δημιουργήθηκε τότε μια δεύτερη εξωτερική αυλή, τετραπλάσια σε έκταση από την προηγούμενη που περιβαλλόταν με πύργους και πολεμίστρες. Οι πύργοι, τα τείχη και οι πολεμίστρες του παλιού φρουρίου ενισχύθηκαν. Ολόκληρος ο χώρος στο εσωτερικό καταλήφθηκε από τις εμπορικές εγκαταστάσεις και τις κατοικίες, που πρέπει στην πλειοψηφία τους να ήταν ξύλινες ή από φθαρτά υλικά, που 

καταστράφηκαν κατά τις μετέπειτα πολιορκίες. Κατά μήκος της πλευράς προς το λιμάνι και τον Μεσσηνιακό κόλπο το τείχος υψώνεται κάθετα και μόνον στη βορειοανατολική άκρη κάμπτεται και σχηματίζει δυο στρογγυλούς μεγάλους πύργους πάνω στην απόκρημνη ακτή. Στη δυτικότερη 

άκρη διατηρείται το "νέο οχυρό" που αρχικά έχτισαν οι Βενετοί το 1463 και το οποίο καταστράφηκε και ξαναχτίστηκε μετά το 1685.

Το κάστρο της Κορώνης

Το έτος 1500 η Κορώνη και η Μεθώνη πολιορκήθηκαν από 

μεγάλες δυνάμεις του σουλτάνου Βαγιαζήτ Α’ και καταλήφθηκε, 

πλήγμα μεγάλο για τη Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας.  Στην Α΄ Τουρκοκρατία (1500-1685) η 

οχύρωση του κάστρου ενισχύθηκε στη νοτιοανατολική πλευρά με μία δεύτερη γραμμή άμυνας και την 

προσθήκη δύο κυκλικών προμαχώνων στα άκρα της. Η αντίδραση των βενετών ήρθε πολύ αργότερα, κατά τον Στ’ 

Βενετοτουρκικό Πόλεμο όταν και οι ιταλικές δυνάμεις ανέκτησαν 

όλο το Μοριά για μερικές δεκαετίες. Στη δυτικότερη άκρη του κάστρου είχε κτιστεί από τους Ενετούς  ένας προμαχώνας που γνώρισε επάλληλες οικοδομικές φάσεις με τελευταία αυτήν στη Β΄ Ενετοκρατία (1685-1715) και σήμερα διατηρείται ένα μόνο 

τμήμα του.  

Το κάστρο της Κορώνης, Ας σημειωθεί πως η Κορώνη απελευθερώθηκε μόλις στα 1828 όταν και παραδόθηκε από τον Ιμπραήμ στο γάλλο στρατηγό Μαιζόν μετά την τουρκική καταστροφή στο Ναβαρίνο το προηγούμενο

έτος.

Το Κάστρο της Κυπαρισσίας (Αρκαδιάς)

 Το κάστρο της Κυπαρισσίας βρίσκεται στην κορυφή βραχώδους λόφου, στο 

βορειοανατολικό άκρο του ιστορικού πυρήνα της σημερινής πόλης και σε 

επίκαιρη θέση ελέγχου της θάλασσας αλλά και του περάσματος προς τις 

πεδιάδες της Τριφυλίας και της Άνω Μεσσηνίας. 

Ονομάζεται και κάστρο της Αρκαδιάς λόγω του 

εποικισμού της περιοχής από Αρκάδες κατά την 

πρώιμη βυζαντινή περίοδο.

Το κάστρο της Κυπαρισσίας δεσπόζει πάνω από τη σύγχρονη πόλη. Το 1205 το βυζαντινό κάστρο καταλαμβάνεται από τους Φράγκους και ενισχύεται, ενώ από το 1430 εντάσσεται

στο βυζαντινό Δεσποτάτο του Μορέως στο οποίο και παραμένει έως την κατάληψή του από τους Τούρκους το 1460. Την περίοδο της Β΄ Ενετοκρατίας (1685-1715) το κάστρο

παρακμάζει καθώς δεν παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους νέους κατακτητές.

Έχει σχεδόν τετράγωνη κάτοψη με διαγώνιο διαχωριστικό τείχος, που χωρίζει το βόρειο (εσωτερικό) από το νότιο (εξωτερικό) περίβολο. Ο αρχικός πυρήνας του κάστρου προϋπήρχε του 13ου αιώνα και έχει ενσωματώσει αρχαίο οικοδομικό υλικό. Με την εισαγωγή των πυροβόλων 

όπλων το οχυρό υπέστη επιμέρους μη συστηματικές μετασκευές και συμπληρώσεις (πεταλόσχημος προμαχώνας της βορειοανατολικής γωνίας του εσωτερικού περιβόλου, σκάρπα στα σωζόμενα τμήματα του διαχωριστικού τείχους, κανονιοθυρίδες). Τετράγωνο κτήριο που 

στεγαζόταν με ημισφαιρικό θόλο σώζεται παραπλεύρως της κατεστραμμένης πύλης εισόδου του εσωτερικού περιβόλου και έχει ταυτιστεί με τζαμί.

Το κάστρο της Κυπαρισσίας

Το Κάστρο της Μεθώνης

Το κάστρο της Μεθώνης αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα οχυρωματικά σύνολα του ελληνικού χώρου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα καστροπολιτείας καταλαμβάνει ολόκληρη την έκταση στα ΝΔ παράλια της Πελοποννήσου, με ένα εξαιρετικό φυσικό λιμάνι, το οποίο κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους αποτελούσε σταθμό στο δρόμο των προσκυνητών για τους Αγίους Τόπους και των εμπορικών πλοίων από τη Δύση στην Ανατολή. Η περίοδος ακμής του κάστρου 

τοποθετείται στην περίοδο της Α΄Ενετοκρατίας (13ος-15ος αι.).

Το κάστρο της Μεθώνης

με τη σύγχρονη κωμόπολη στο βάθος.

Κατά τη βυζαντινή περίοδο το λιμάνι της Μεθώνης, που ήταν αρχαιότατη πόλη,  γνωρίζει μεγάλη ακμή ως εμπορικό κέντρο και σταθμός ανεφοδιασμού των πλοίων. Οι Ενετοί πρωτοεμφανίζονται στο ιστορικό σκηνικό κατά τον 11ο αιώνα, όταν αποκτούν προνόμια σχετικά με την ελεύθερη διακίνηση των εμπορευμάτων τους σε διάφορες πόλεις-λιμάνια της βυζαντινής αυτοκρατορίας μεταξύ των οποίων και η Μεθώνη. Με την κατάλυση της βυζαντινής αυτοκρατορίας από τους Φράγκους το 1204 η Μεθώνη σύντομα θα καταληφθεί από τους Ενετούς και με τη συνθήκη της 

Σαπιέντζας που υπεγράφη το 1209, εξασφαλίζεται η κυριαρχία τους στην πόλη. Η πόλη οχυρώθηκε και αναπτύχθηκε σε σημαντικό εμπορικό κέντρο αφού ορίζεται ως υποχρεωτικός 

σταθμός για όλα τα βενετικά πλοία που ταξίδευαν στην Ανατολική Μεσόγειο. 

Το κάστρο της Μεθώνης: Η πύλη στο νότιο μέρος της καστροπολιτείας και το γεφυράκι που τη συνδέει με το Μπούρτζι

Η ακμάζουσα αυτή περίοδος για την Μεθώνη λήγει τον Αύγουστο του έτους 1500 όταν, μετά από αιματηρή πολιορκία, καταλαμβάνεται από τους Οθωμανούς. Η πρώτη περίοδος της Τουρκοκρατίας θα διαρκέσει ως το 1686 όταν η πόλη πολιορκήθηκε από τον Μοροζίνι και επανήλθε στην κατοχή των Βενετών. Το 1715 οι Οθωμανοί γίνονται για δεύτερη φορά κάτοχοι της Μεθώνης, ο πληθυσμός της οποίας αυξήθηκε καθώς και η εμπορική κίνηση στο λιμάνι.  Το 1825 αποβιβάστηκε στο λιμάνι της πόλης ο Ιμπραήμ και εγκαταστάθηκε εντός του κάστρου, το οποίο έγινε ορμητήριο των Αιγυπτίων 

κατά την διάρκεια της εκστρατείας τους στην Πελοπόννησο. Οι Αιγύπτιοι θα παραδοθούν αμαχητί το 1828 στο γαλλικό εκστρατευτικό σώμα του οποίου ηγείτο ο στρατηγός Μαιζόν. 

Το σύνολο των υπερπόντιων βενετικών κτήσεων από το 1204 ως το 1797 με χρονολογίες κατοχής τους. Πολλά μέρη κατακτήθηκαν δυο φορές όπως η Μεθώνη και η Κορώνη. Στην κορυφή η σημαία της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας του Αγίου Μάρκου.

Το Κάστρο της Μεθώνης - εκτάσεως 93 στρεμμάτων περίπου - αποτελείται από δύο τμήματα. Στα νότια απλώνεται η πόλη, που περικλείεται από απλό τείχος με πύργους σε τακτά 

διαστήματα ενώ στο βόρειο τμήμα, που είναι ενισχυμένο αμυντικά, καθότι είναι το πλέον ευπρόσβλητο, αναπτύσσεται το φρούριο της πόλης, έδρα του κατά καιρούς στρατιωτικού 

διοικητή. Τα δύο τμήματα χωρίζονται με ένα ενδιάμεσο χαμηλό τείχος που ενισχύεται με πέντε πύργους. Τα τείχη του φρουρίου προστατεύονται από ευρεία τάφρο και ενισχύονται από δύο προμαχώνες που δεσπόζουν στη βόρεια πλευρά του κάστρου. Το κάστρο έχει συνολικά επτά 

πύλες εκ των οποίων τρεις βρίσκονται προς την πλευρά του λιμανιού. 

Το κάστρο της Μεθώνης

Τα τείχη του κάστρου κατασκευάζονται από αδρά λαξευμένους λίθους με ισχυρό συνδετικό ασβεστοκονίαμα, έχουν επάλξεις που είναι προσιτές από τον περίδρομο στον οποίο η πρόσβαση 

γίνεται από το εσωτερικό των δύο τμημάτων του κάστρου. Τα τείχη ενισχύονται κατά διαστήματα με πύργους, οι περισσότεροι εκ των οποίων σώζονται σε πολύ χαμηλό ύψος. 

Ανάλογα με τις ανάγκες και τις εξελίξεις της οχυρωματικής αρχιτεκτονικής για την αντιμετώπιση των νέων απαιτήσεων της πολεμικής τέχνης, τα τείχη ενισχύονται ή ανακατασκευάζονται. 

Το κάστρο της Μεθώνης: Η γέφυρα προς την κύρια είσοδο και η τάφρος γεμάτη νερό.

Χαρακτηριστικό αρχιτεκτόνημα της Μεθώνης είναι το Μπούρτζι, μικρό επιθαλάσσιο οχυρό, κτισμένο σε μικρή νησίδα στα νότια του κάστρου. Αποτελείται από έναν οκτάπλευρο πύργο, ο οποίος 

περιβάλλεται από χαμηλό οκτάπλευρο τείχος. Ο πύργος δομείται σε δύο επίπεδα και καλύπτεται με ημικυλινδρικό τρούλο. Η οικοδόμηση του οχυρού άρχισε λίγο πριν το 1500 από τους Ενετούς και ολοκληρώθηκε από τους Οθωμανούς κατά τον 16ο αιώνα. Το Μπούρτζι εξυπηρέτησε διάφορους σκοπούς ανά εποχές: χρησιμοποιήθηκε ως έδρα της φρουράς για τον έλεγχο του λιμανιού, ως 

φάρος, φυλακή, αλλά και καταφύγιο των κατοίκων σε περιόδους πολιορκίας. 

Το μπούρτζι της Μεθώνης

Το Κάστρο του Ναβαρίνου (Νιόκαστρο Πύλου) 

Το φρούριο του Νιόκαστρου κτίστηκε από τους Οθωμανούς Τούρκους το 1573, μετά την ήττα τους στη ναυμαχία της Ναυπάκτου δυο χρόνια πριν από τον ενωμένο χριστιανικό στόλο, για να προστατεύει τη 

νότια είσοδο του κόλπου του Ναβαρίνου και να ελέγχει τον εμπορικό θαλάσσιο δρόμο από την Ανατολή στη Δύση και αντίστροφα. Το 1686-1715 βρέθηκε υπό ενετική κατοχή μαζί με την υπόλοιπη Πελοπόννησο και το 1770 κατελήφθη προσωρινά από τους αδελφούς Ορλώφ κατά την εξέγερση των υποδούλων Ελλήνων. Το 1821, οι τελευταίοι κατέλαβαν το Νιόκαστρο και το διατήρησαν μέχρι το 

1825, οπότε μετά από σθεναρή αντίσταση παραδόθηκε στον Ιμπραήμ. 

Το Νιόκαστρο της Πύλου (όπως

ονομάστηκε σε αντιδιαστολή με το

κοντινό Παλαιόκαστρο που είχε κτιστεί από

τον φλαμανδό σταυροφόρο Νικόλαο Β’ Σαιντομέρ το 1278 και είχε πλέον μικρότερη στρατηγική αξία). Στο βάθος η είσοδος του

κόλπου του Ναβαρίνου όπου τον Οκτώβριο του

1827 οι στόλοι των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής ναυμάχησαν και

νίκησαν τον Ιμπραήμ προκειμένου να τον

αναγκάσουν να σταματήσει τις

λεηλασίες στο Μοριά.

Το Νεόκαστρο ή Νέο Ναβαρίνο, όπως ονομάστηκε σε αντιπαραβολή με το Παλαιό Ναβαρίνο, κτίστηκε σε μια εποχή όπου για την διεξαγωγή του αμυντικού και επιθετικού πολέμου 

χρησιμοποιούσαν πυροβόλα όπλα. Τα τείχη ήταν παχιά, για να αντέχουν στους κανονιοβολισμούς, χαμηλά, για να αποφεύγεται ο στόχος των βλημάτων και με κλίση, για να είναι πιο ήπια η κρούση, και ενισχύθηκαν με ισχυρούς προμαχώνες. Οι δύο σημαντικότεροι προμαχώνες βρίσκονται στην πλευρά της θάλασσας (ο λεγόμενος Έβδομος και ο Santa Maria) 

και προστάτευαν την είσοδο και το λιμάνι.

Το Νιόκαστρο της Πύλου προστατεύει τον μεγάλο φυσικό

λιμένα του Ναβαρίνου.

Στο υψηλότερο και πιο ευάλωτο σημείο του κάστρου κτίστηκε η ακρόπολη η οποία ενισχύθηκε με άνυδρη τάφρο εξωτερικά, έξι πεντάπλευρους προμαχώνες και σχεδόν εξήντα κανόνια στις 

επάλξεις. Εντυπωσιακό είναι το νότιο τείχος του κάστρου, η λεγόμενη Μεγάλη Βέργα, που συνδέει την ακρόπολη με τον Έβδομο. Η είσοδος στο κάστρο γινόταν από την νοτιοανατολική πλευρά, όπου στέκεται η επιβλητική πύλη, η «Ζεματίστρα». Μέσα στο κάστρο συναντά κανείς μόνο τα 

ερείπια των κατοικιών, και των δημόσιων κτηρίων, καθώς και το επιβλητικό τζαμί, το οποίο με την απελευθέρωση μετατράπηκε στην ορθόδοξη εκκλησία της Μεταμορφώσης του Σωτήρος.

Το Νιόκαστρο της Πύλου

Τα κάστρα της Λακωνίας  

Η καστροπολιτεία του Γερακίου 

Το κάστρο είναι κτισμένο σε χαμηλό λόφο στις νοτιοδυτικές πλαγιές του Πάρνωνα κοντά στο χωριό Γεράκι. Ιδρύεται από το Φράγκο βαρώνο Guy de Nivelet το 1209, καθιστάμενο ούτως 

έδρα μιας από τις 12 βαρωνίες του Πριγκιπάτου και παραμένει σε φράγκικη κατοχή έως το 1259. Μετά την μεγάλη ήττα των Φράγκων από τους Βυζαντινούς του Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγου στη μάχη της Πελαγονίας (1259), παραχωρείται το 1262 στον τελευταίο μαζί με άλλα κάστρα της 

Λακωνίας ως αντάλλαγμα για την απελευθέρωση αιχμαλώτων ιπποτών καθώς και του πρίγκιπα Γουλιέλμου Β’ και έκτοτε αποτελεί βασικό στήριγμα του Δεσποτάτου του Μυστρά (1262-1460). 

Η καστροπολιτεία του Γερακίου με τα δεκάδες ερειπωμένα βυζαντινά σπίτια και εκκλησίες, καθώς και το φραγκικό κάστρο στην κορυφή του λόφου.

Τα υπολείμματα του κάστρου διακρίνονται στις δύο κορυφές του λόφου με το όνομα «Παλαιόκαστρο». Στη βόρεια κορυφή σώζονται το κάστρο και, κάτω από αυτό, στη δυτική ομαλή πλαγιά, τα κτίσματα του βασικού μεσαιωνικού οικισμού. Στη νότια κορυφή σώζονται υπολείμματα 

μιας δεύτερης οικιστικής συγκέντρωσης που συνδέεται με τον βασικό οικισμό με μονοπάτι ανοιγμένο σε διάσελο, μήκους 700μ., που ενώνει τις δύο κορυφές. Τα τείχη του κάστρου είναι 

ερειπωμένα. Διατηρούνται κάποια οχυρωματικά έργα και οι πυργίσκοι στην πλευρά της κορυφογραμμής του λόφου, που βλέπουν προς τη πεδιάδα μέχρι τον μακρινό Λακωνικό κόλπο.

Μια ακόμη όψη της

καστροπολιτείας του

Γερακίου. Το κάστρο που έκτισαν οι

Φράγκοι και απέσπασαν οι

Βυζαντινοί διακρίνεται στο βάθος

ψηλά.

Στο κάστρο σώζονται, άλλοι περισσότερο και άλλοι ολιγότερο ακέραιοι, περίπου 30 ναοί από τους οποίους οι 10 μέσα στον μεσαιωνικό οικισμό. Μέσα στο κυρίως κάστρο σώζεται ο ναός του Αγ. Γεωργίου με σπουδαίες τοιχογραφίες του 14ου αι. και λείψανα αστικών κτηρίων, ενώ και γύρω από αυτό υπάρχουν πολλά ερείπια κτηρίων και ναοί της καστροπολιτείας. Μερικοί από 

αυτούς είναι ο ναός της Ζωοδόχου Πηγής, ο ναός της Αγίας Παρασκευής και οι  λεγόμενες "Πέρα Εκκλησίες" (ναός Προφήτη Ηλία, ναός Θεοφανείων, ναός Ταξιαρχών). Όλες οι εκκλησίες αυτές 

σώζουν σημαντικό τοιχογραφικό διάκοσμο, κυρίως του 15ου αι.

Τα ερείπια της καστροπολιτείας του Γερακίου στη Λακωνία.

Το Κάστρο της Κελεφάς

Το κάστρο βρίσκεται δυτικά του χωριού Κελεφά και νότια του Οιτύλου. Κτισμένο στην νοτιότερη απόληξη της οροσειράς του Ταϋγέτου, δεσπόζει σε φυσική οχυρωματική θέση πάνω από τον 

όρμο του Οιτύλου. Το κάστρο κτίστηκε από τους Οθωμανούς γύρω στα 1670 για να ελέγχει τους ανυπότακτους Μανιάτες. Μαζί με το κάστρο του Πασσαβά στα ανατολικά και της Ζαρνάτας στα 

βόρεια ήλεγχαν τα περάσματα στη Μάνη από ξηρά και θάλασσα. Έγινε έδρα πασά και διατηρήθηκε από τους Τούρκους από το 1670 μέχρι το 1685, οπότε κυριεύτηκε από τους 

Ενετούς και τους Μανιάτες συμμάχους τους. Οι Βενετοί το τελειοποίησαν και το έκαναν ένα από τα ισχυρότερα κάστρα, ενώ όρισαν προβλεπτή το Βερνάρδο Βλάβη. Το 1715 παραδόθηκε με 

συνθήκη στους Τούρκους, αλλά σταδιακά εγκαταλείφτηκε.

Το κάστρο της Κελεφάς

Το κάστρο ταυτίζεται μερικές φορές με το θρυλικό κάστρο της Μαΐνης, η ακριβής θέση του οποίου παραμένει επισήμως άγνωστη. Το κάστρο της Κελεφάς δεν έχει περίτεχνη τοιχοδομία, έχει σχετικά λεπτά τείχη και τέσσερις εντυπωσιακούς κυκλικούς πύργους (ο πέμπτος που υπήρχε γκρεμίστηκε). 

Διασώζονται τα εξωτερικά τείχη, δύο πύργοι από τους 4 που είχε, ερειπωμένα κτίσματα στο εσωτερικό και ένα κανόνι, από τα 58 που διέθετε την εποχή της ακμής του.

Το κάστρο της Κελεφάς

Η καστροπολιτεία της Μονεμβασιάς

H Μονεμβασιά είναι από τις πιο σπουδαίες και πιο ιστορικές 

καστροπολιτείες της Ελλάδας. Είναι χτισμένη πάνω σε ένα βράχο με 

μοναδική πρόσβαση από τη στεριά μια στενή λωρίδα γης από την 

οποία πήρε το όνομά της. Ιδρύθηκε στα χρόνια του αυτοκράτορα 

Μαυρικίου, το 583, όταν οι κάτοικοι των γύρω περιοχών έψαχναν να 

βρουν καταφύγιο από τις επιδρομές των Αβάρων και των Σλάβων. Η 

πόλη φαίνεται ότι αρχικά ιδρύθηκε στο ψηλότερο πλάτωμα της 

κορυφής και αργότερα επεκτάθηκε στα νοτιοανατολικά, σε τόπο ομαλό, 

απάνεμο και αθέατο από την πελοποννησιακή ακτή, που 

επιπλέον διαθέτει και το προνόμιο να αποτελεί καίριο παρατηρητήριο για όσα καράβια διαπλέουν το 

Μυρτώο πέλαγος. 

Ο βράχος της Μονεμβασιάς με το κάστρο στην κορυφή και την καστροπολιτεία στο βάθος δεξιά να μην

διακρίνεται. Ο βυζαντινός οικισμός αναδείχθηκε σε ναυτικό και εμπορικό σταθμό για τους θαλάσσιους

δρόμους του Αιγαίου. Το λιμάνι της πόλης ήταν διπλό, στα βόρεια και τα νότια της γέφυρας που ένωνε τη

βραχώδη χερσόνησο με την απέναντι στεριά.

Από τα μέσα του 10ου αιώνα η πόλη άρχισε να αναπτύσσεται δυναμικά, με το άπλωμα του οικισμού σε όλο το βράχο. Τον 12ο αι.  το κάστρο ενισχύθηκε τόσο, ώστε έγινε οχυρό που αντιστάθηκε 

σθεναρά σε όσους το επιβουλεύτηκαν, όπως στον Ρογήρο Β’, βασιλιά των Νορμανδών, το 1147, και στον Γουλιέλμο Β' Βιλλεαρδουίνο , έναν αιώνα μετά, στις δυνάμεις του οποίου τελικά υπέκυψε μόλις το 1248. Η πόλη, ωστόσο, επέστρεψε στους Βυζαντινούς το 1262 μετά τη μάχη της Πελαγονίας και κατέστη η βάση του Βυζαντινού στόλου για την ανακατάληψη εδαφών της Πελοποννήσου.  Με χρυσόβουλλα των αυτοκρατόρων Ανδρονίκου Β’ και Ανδρονίκου Γ’ παραχωρήθηκαν διοικητικά, 

εκκλησιαστικά και οικονομικά προνόμια που εξασφάλιζαν ατέλεια στα προϊόντα της Μονεμβασίας, φορολογικές απαλλαγές και ελεύθερη κίνηση των πλοίων της, χωρίς υποχρεώσεις δασμών στα εδάφη της αυτοκρατορίας. Έτσι, η πόλη αναδείχθηκε σε σημαντικό διοικητικό και εκκλησιαστικό 

κέντρο και έδρα μεγάλης ναυτικής και εμπορικής κίνησης.

Η βυζαντινή εκκλησία της Αγίας Σοφίας στην κορυφή του λόφου της Μονεμβασιάς αγναντεύει το Μυρτώο Πέλαγος

Η αρχή της ύφεσης και της τελικής κατάρρευσης άρχισε από το 1394, όταν Οθωμανική φρουρά αναφέρεται στη Μονεμβασία, σε μια προσωρινή κατάληψή της. Το 1460, υπό την απειλή των Οθωμανών, οι Μονεμβασίτες ζήτησαν να τεθούν κάτω από την προστασία του Πάπα Πίου του Β’, αλλά στα τέλη του 1463 παρέδωσαν την πόλη στους Βενετούς. Από το 1540 μέχρι το 1690 

διαρκεί η πρώτη περίοδος της Τουρκοκρατίας και μετά το σύντομο διάλειμμα της Β’ Ενετοκρατίας (1690-1715), η πόλη κατέληξε στην οριστική κυριαρχία των Οθωμανών και απέβη πρωτεύουσα του βιλαετιού της ανατολικής Λακωνίας. Το 1821 η Μονεμβασία ελευθερώθηκε από τις πρώτες μεταξύ των οχυρών του Μοριά από τον οπλαρχηγό Τζανετάκη Γρηγοράκη. 

Η καστροπολιτεία της Μονεμβασιάς

Η πολεοδομική οργάνωση του οικισμού ακολουθεί τη φυσική διαμόρφωση του εδάφους που επιτρέπει τη διαίρεση σε Ακρόπολη, Επάνω Πόλη και Κάτω Πόλη. Η Ακρόπολη βρίσκεται στο 

ψηλότερο σημείο του βράχου. Πρόκειται για τραπεζιόσχημο σε κάτοψη βυζαντινό οχυρό με πύργο σε κάθε γωνία του. Η Επάνω Πόλη αναπτύσσεται στα ανατολικά της Ακρόπολης, στο πλάτωμα της 

κορυφής, και προστατεύεται από ισχυρό οχυρωματικό περίβολο. Η μοναδική είσοδος ανοίγεται στο μέσον του νότιου σκέλους του τείχους, στο τέλος ενός φιδωτού δρόμου που ανηφορίζει από την 

Κάτω πόλη. Η στενή αυτή πύλη οδηγεί μέσω ενός καμαροσκέπαστου διαδρόμου σε μικρό πλάτωμα, στα βόρεια του οποίου βρίσκονται η οικία του Βενετού διοικητή της πόλης Sebastiano Renieri (1514), και λίγο μακρύτερα, στα βορειοανατολικά, ο μεγάλος ναός της Αγίας Σοφίας, καθολικό μονής αρχικά 

αφιερωμένης στην Παναγία Οδηγήτρια, που κτίστηκε γύρω στο 1150.

Αεροφωτογραφία της

Μονεμβασιάς με την

οχυρωμένη πολιτεία

δεξιά κάτω και το

κάστρο να περιτρέχει

την κορυφογραμμ

ή του βράχου.

Η Κάτω Πόλη προστατεύεται από τείχος τα άκρα του οποίου ακουμπούν στους απότομους βράχους του κάστρου. Το ύψος του τείχους στην εξωτερική πλευρά είναι ως 10 μ. ψηλό, ενώ 

στην εσωτερική πλευρά είναι μόλις 1,5-2 μ., πάνω από το στενό δρόμο που περνά στη βάση του. Από την κεντρική πύλη του δυτικού τείχους ξεκινά ο κύριος δρόμος που καταλήγει στην 

ανατολική πύλη. Εδώ αναπτύσσονταν οι εμπορικές δραστηριότητες, με μαγαζιά και εργαστήρια στα ισόγεια των οικιών, αλλά και άλλα κτίρια που κάλυπταν τις ανάγκες κατοίκων και 

ταξιδιωτών. Από τον κύριο δρόμο ξεκινούν στενά κάθετα δρομάκια που ανηφορίζουν κλιμακωτά ως το κάστρο ή κατηφορίζουν προς τη θάλασσα. Άλλος κύριος δρόμος ξεκινά επίσης από τη δυτική πύλη, εκτείνεται στα νότια του κύριου δρόμου. Ένας τρίτος δρόμος περνά στα ριζά του βράχου, αρχίζει από την ακραία πυλίδα του δυτικού τείχους και καταλήγει στην τάπια του ανατολικού, ενώ περίπου από το μέσον του αρχίζει η άνοδος προς την Επάνω πόλη. Στην κεντρική πλατεία βρίσκονται ο θαυμάσιος μητροπολιτικός ναός του Ελκόμενου Χριστού, 

ιδρυμένος ενδεχομένως στη θέση παλαιοχριστιανικής βασιλικής. 

Η καστροπολιτεία της Μονεμβασιάς

Η καστροπολιτεία του Μυστρά

Η ίδρυση του Μυστρά συνδέεται με την πρώτη άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους  το 1204: η Βυζαντινή Αυτοκρατορία κατακερματίζεται, η Πελοπόννησος παραχωρείται 

στη φράγκικη οικογένεια των Βιλλεαρδουίνων, που ιδρύει το Πριγκιπάτο της Αχαΐας μαζί με το Γουλιέλμο Σαμπλίτ το 1205 και λίγα χρόνια αργότερα, το 1249, ο πιο αξιόλογος από τους πρίγκιπες, ο Γουλιέλμος Β΄ Βιλλεαρδουίνος, κτίζει το κάστρο του Μυζηθρά στην κορυφή του ομώνυμου λόφου, σε θέση καίρια για τον έλεγχο της κοιλάδας του Ευρώτα. Το κάστρο αυτό θα αποτελέσει τον πυρήνα της μετέπειτα καστροπολιτείας του Μυστρά, μιας από τις σημαντικότερες υστεροβυζαντινές πόλεις. 

Το 1259, στη μάχη της Πελαγονίας, ο φράγκος πρίγκιπας συλλαμβάνεται αιχμάλωτος από τους Βυζαντινούς. Για την απελευθέρωσή του ο βυζαντινός αυτοκράτορας απαιτεί ως λύτρα την παράδοση των κάστρων της Μονεμβασίας, της Μαΐνης και του Μυζηθρά, τα οποία και 

παραδίδονται τρία χρόνια αργότερα, το 1262. Η ασφάλεια, που παρέχει ο φυσικά οχυρός λόφος του Μυστρά, θα προκαλέσει τη μετακίνηση του πληθυσμού της Λακεδαιμονίας σε αυτόν, γεγονός που θα αποτελέσει την απαρχή της εξέλιξής του στο σημαντικότερο αστικό κέντρο της περιοχής.

Το κάστρο του Μυστρά

Το 1289 ο επαρχιακός διοικητής των βυζαντινών κτίσεων της Πελοποννήσου, μεταφέρει την έδρα του από τη Μονεμβασία στο Μυστρά, ενώ το 1349 ο Μυστράς γίνεται η πρωτεύουσα του 

ημιαυτόνομου Δεσποτάτου του Μορέως με πρώτο ''Δεσπότη'' τον Μανουήλ Καντακουζηνό (1349-1380), γιο του αυτοκράτορα Ιωάννη Στ΄. Το 1383 τη δυναστεία των Καντακουζηνών διαδέχεται στο Μυστρά η αυτοκρατορική οικογένεια των Παλαιολόγων με πρώτο εκπρόσωπό της τον Θεόδωρο Α΄ (1380/1-1407). Ξεχωριστή θέση ανάμεσα στους ''Δεσπότες'' του Μυστρά κατέχει ο Κωνσταντίνος ΙΑ΄ Παλαιολόγος (1443-1448), προτελευταίος στη σειρά ''Δεσπότης'', ο οποίος, έχοντας διαδεχθεί στον 

αυτοκρατορικό θρόνο τον αδελφό του Ιωάννη Η΄ Παλαιολόγο (1425-1448), θα σκοτωθεί στην πολιορκία και άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους το 1453. Η βυζαντινή φάση στην 

ιστορία του Μυστρά λήγει το 1460 με την παράδοσή του στους Τούρκους. 

Η ακρόπολη της καστροπολιτείας του Μυστρά με τα ερείπια του φραγκικού κάστρου.

Ο χώρος, στον φυσικά οχυρό και στρατηγικής σημασίας λόφο του βυζαντινού Μυζηθρά, βόρεια του Ταϋγέτου, αποτελείται από το μεσαιωνικό κάστρο και τον οχυρωμένο οικισμό, που κλείνει μέσα από τα τείχη του μονές, εκκλησίες, παρεκκλήσια, οικίες και παλάτια, σε μια συνεχόμενη πορεία από τα 

μέσα του 13ου αιώνα έως και το 1953. Ψηλότερα στο λόφο υψώνεται το κάστρο, ίδρυμα του φράγκου πρίγκιπα Γουλιέλμου Β΄ Βιλλεαρδουίνου γύρω στο 1249, με δύο περιβόλους και την οικία του φράγκου φρούραρχου, ενώ στις πλαγιές κατηφορίζει η πολιτεία του Μυστρά αποτελούμενη από 

την Άνω Χώρα ή Χώρα, την Κάτω Χώρα ή Μεσόχωρα και την Έξω Χώρα. 

Η καστροπολιτεία του Μυστρά με τα παλάτια των Παλαιολόγων χαμηλότερα στην Άνω Χώρα και το κάστρο ψηλά.

Η Ανω Χώρα, που αρχίζει να διαμορφώνεται από νωρίς, ήδη από το β΄ μισό του 13ου αιώνα, με οικίες, παρεκκλήσια και ναούς, έχει ως κέντρο αναφοράς τα Παλάτια, ένα συγκρότημα κτιρίων με μεταγενέστερες προσθήκες, έως και του 15ου αιώνα, κτισμένο σε φυσικό πλάτωμα με ελεύθερο χώρο για την πλατεία, το ''φόρο'' των Βυζαντινών και περιβάλλεται με τείχη για 

λόγους προστασίας. Η Κάτω Χώρα, οχυρωμένη επίσης με περίβολο, αποτελείται από οικίες και αρχοντικά σπίτια, όπως τις λεγόμενες ''οικίες του Λάσκαρη''και ''του Φραγκόπουλου'', 

μοναστήρια και ναούς, των οποίων η οικοδόμηση ξεκινά σχεδόν παράλληλα με την Άνω Χώρα και συνεχίζεται σε ολόκληρη την υστεροβυζαντινή περίοδο. Τέλος, τη λεγόμενη Έξω Χώρα του Μυστρά αποτελούν σήμερα ελάχιστα αρχιτεκτονήματα στους πρόποδες του λόφου, που 

ανάγονται στο 15ο αιώνα και εξής. 

Μέρος της Κάτω Χώρας της καστροπολιτείας του Μυστρά. Με τα ερείπια αρχοντικών κατοικιών σε πρώτο πλάνο και το κάστρο ψηλά στο βάθος.

Ο Μυστράς φημίζεται για τις υστεροβυζαντινές εκκλησίες, που βρίσκονται διάσπαρτες στον αρχαιολογικό χώρο: στην Πάνω Χώρα η Αγία Σοφία, η βυζαντινή Μονή του Ζωοδότου Χριστού και εκκλησία των παλατιών (μέσα 14ου αι.), στην Κάτω Χώρα η Μητρόπολη 

(Άγιος Δημήτριος, δ΄ τέταρτο 13ου αι.), οι Άγιοι Θεόδωροι (τέλη 13ου αι.) και η Οδηγήτρια (αρχές 14ου αι.), που αποτελούσαν τη Μονή Βροντοχίου, η Περίβλεπτος (γ΄ τέταρτο 14ου αι.), η Ευαγγελίστρια (τέλη 14ου-αρχές 15ου αι.) και η Μονή της Παντάνασσας (π. 1428), στην οποία συνεχίζει μέχρι τις μέρες μας την 

παρουσία της οργανωμένη γυναικεία μοναστική κοινότητα. Οι περισσότερες 

εκκλησίες ανήκουν στον πρωτότυπο, τοπικού χαρακτήρα, ''μικτό'' αρχιτεκτονικό τύπο, στον οποίο συνδυάζεται ο τύπος της βασιλικής στο ισόγειο και του σταυροειδούς εγγεγραμμένου με πέντε τρούλους ναού στο ''υπερώο'' τις εκκλησίες κοσμούν τοιχογραφίες σπουδαίας τέχνης των παλαιολόγειων χρόνων, άμεσα 

συνδεδεμένες με την πρωτεύουσα Κωνσταντινούπολη, τοιχογραφίες του 17ου-18ου αιώνα, καθώς και ενδιαφέρων, συχνά με 

δυτικές επιρροές, γλυπτός διάκοσμος.Η Παναγία Οδηγήτρια του Μυστρά, μια από

τις υπέροχες βυζαντινές εκκλησίες της πρωτεύουσας του Δεσποτάτου του Μορέως.

Το Κάστρο του Πασσαβά

Το ερειπωμένο κάστρο του Πασσαβά σηματοδοτούσε για αιώνες τα σύνορα της Μάνης. Υψωνόταν στα πλευρά της μεγάλης και τραχειάς κλεισούρας που αποτελεί το μοναδικό 

πέρασμα από τα ανατολικά προς τη Μάνη και έτσι έλεγχε την κύρια είσοδο της Έξω Μάνης προς το Οίτυλο και την Αρεόπολη. Το όνομα αποδίδεται στο Γαλλικό «Pas avant» που σημαίνει «ως εδώ», επειδή η πορεία των Φράγκων σταμάτησε σ’ αυτή τη κλεισούρα, όπου οι οχυρωμένοι Μανιάτες ανέκοψαν τη προέλασή τους. Ανάμεσα στις Βαρονίες που ίδρυσε ο Βιλλεαρδουΐνος εκεί ήταν η Βαρονία του Πασσαβά και περιλάμβανε τη περιοχή του Γυθείου και τη Μάνη. Στα 

1250 το πρώτο Βαρόνο διαδέχτηκε ο γιος του, Ιωάννης (Ζαν) Β’ Ντε Νεϊγύ, που το 1254 έχτισε το Κάστρο του Πασσαβά, στη θέση του Ομηρικού οικισμού Λας.

Το κάστρο του Πασσαβά

Μόλις 5 χρόνια αργότερα, το 1259 στη μάχη της Πελαγονίας, νικήθηκε και αιχμαλωτίστηκε ο Γουλιέλμος Βιλλεαρδουΐνος, από το Βυζαντινό Αυτοκράτορα Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγο και για την 

απελευθέρωσή του αναγκάστηκε να παραχωρήσει το 1262 τη Λακωνία και τα κάστρα της συμπεριλαμβανομένων της Μονεμβασιάς, του Μυστρά και, μεταξύ των άλλων, και του 

Πασσαβά. Το 1481 το κάστρο παραδόθηκε στους Τούρκους οι οποίοι το κατείχαν μέχρι το 1685 που ελευθερώθηκε από τους Μανιάτες, συμμάχους των Βενετών,  και έμεινε στη κατοχή τους μέχρι το 1715. Στη συνέχεια είναι υπό Τούρκικη κατοχή και πάλι μέχρι το 1780 όταν οι Μανιάτες 

το ανακατέλαβαν και έκτοτε το κάστρο παρέμεινε υπό τον έλεγχο των Μανιατών. Στο ερειπωμένο κάστρο με το τραπεζοειδές σχήμα και την εκπληκτική θέα, διακρίνουμε τον στρατώνα, τη δεξαμενή και το τζαμί, τη κύρια και τη δευτερεύουσα πύλη, ενώ στη βόρεια 

πλευρά προβάλλουν τα απομεινάρια των Φράγκικων Πύργων και Προμαχώνων. 

Το κάστρο του Πασσαβά

Επίλογος

Μέσα από τη σύντομη αυτή επισκόπηση των σημαντικών τούτων μνημείων διαπιστώνει κανείς πως η νότια και δυτική Πελοπόννησος γνώρισε πολυτάραχη ιστορία κατά το Μεσαίωνα και τους 

νεότερους Χρόνους, μέσα από τις συγκρούσεις μεταξύ των Ελλήνων, των Φράγκων, των Βενετών,  Τούρκων ακόμη και δυνάμεων που ευκαιριακά βρέθηκαν στην περιοχή. Η παρουσία όμως όλων των ανταγωνιστών στα πανάρχαια πελοποννησιακά εδάφη άφησε ως αιώνια στο 

χρόνο μνημεία τα θρυλικά τούτα κάστρα γύρω από τα οποία συχνά δημιουργήθηκαν  θρύλοι και γοητευτικές ιστορίες που αφηγούνται οι μεταγενέστεροι ως και σήμερα. Για τον σύγχρονο 

άνθρωπο αποτελούν, επομένως,  κάτι πάρα πολύ σημαντικό: μια διαρκή, ολοζώντανη υπόμνηση της ιστορίας του τόπου του.

Αριστερά: Σημαία της

αυτοκρατορίας της Ρωμανίας

(Βυζαντινή αυτοκρατορία)

με το μονόγραμμα

των Παλαιολόγων (1258-1453).

Δεξιά: Ο θυρεός του φραγκικού Πριγκιπάτου της Αχαΐας

(1205-1430).

Βιβλιογραφία Ελλάς (συλλογικό έργο), Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, τ. Α’-Β’, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα, 1998. Καρποδίνη - Δημητριάδη Έφη, Κάστρα της Πελοποννήσου, εκδ. Αδάμ – Πέργαμος, Αθήνα, 1993. Lock Peter, Οι Φράγκοι στο Αιγαίο (1204-1500), μτφρ. Γ. Κουσουνέλος, εκδ. Ενάλιος, Αθήνα, 1998. Miller  William, Ιστορία της Φραγκοκρατίας στην Ελλάδα : 1204 – 1566, μτφρ. Άγγελου Φουριώτη, 3η έκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1997. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (συλλογικό έργο), τ. Θ, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1972. Καλαμαρά Παρή κ.ά., Μονεμβασία, εκδ. ΤΑΠ, Αθήνα, 2004. Κοντογιάννης Νίκος,  Το κάστρο της Μεθώνης, εκδ. ΤΑΠ, Αθήνα, 2009. Nicol Donald, Οι Τελευταίοι Αιώνες του Βυζαντίου (1261-1453), μτφρ. Στάθης Κομνηνός, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα, 2001. Νικολούδης Νίκος, «Λατινοκρατούμενη Ηλεία, Χλεμούτσι-Γλαρέντζα-Ανδραβίδα», περ. Corpus, τ.11 (Δεκέμβριος 1999). Runciman Steven, Μυστράς, μτφρ. Πέι Κορρέ και Τζίνα Καπατσώρη, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1986. 

                                                                                         Διαδίκτυο Ιστοσελίδα του Υπουργείου Πολιτισμού (http://odysseus.culture.gr)Ιστοσελίδα του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού (www.ime.gr)Ιστοσελίδα Καστρολόγος (http://www.kastra.eu)