Άπαντα Κάλβου (τόμος 2) - Ιστορικές Εκδόσεις...

Ο ΚΑΛΒΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΙΚΟΣΙΕΝΑ

μεταχειρίζεται καί γιά νά κεντρίση καί νά δραστηριοποιήση περισ

σότερο τά φιλελεύθερα αίσθήματα, πού άγρυπνοuσαν τότε στήν

iταλική χερσόνησο καί συχνά έπιβεβαίωναν τήν παρουσία τους μέ

δραματικά ξεσπάσματα. Γι ' αύτό καί αναγκάζεται ό Φώσκολος κατά καιρούς νά έγκαταλείπη τόν τόπο τούτο καί νά ζή σέ τόπους Cίλλους,

καθώς ή 'Ελβετία, ή Γαλλία καί ή 'Αγγλία. Σιμά στό Φώσκολο,

ό Κάλβος δέν αίσθάνεται μόνο τό φιλελευθερισμό του, πού είναι στό

βάθος μιά έξέγερση πληγωμένης φιλοπατρίας, νά θερμαίνεται, μά καί

τή δημιουργική του ί:φεση νά οξύνεται. 'Έχει καί τήν εuκαιρία

συνάμα νά συνάπτη φιλική γνωριμία μέ διάσημα 'πρόσωπα τής

πνευματικής ζωής τής 'Ιταλίας. 'Ο Σίλβιο ΠέλΛtκο , ό φλογερός

πατριώτης καί πεζογράφος καί ποιητής, ό μεταφραστής του βυρωνι

κοϋ <<Μαμφρέδου» στά ίταλικά, ό άλυσόδετος κατάδικος τής Μορα

βίας, ό άπομνημονευματογράφος, πού έπλούτισε τή λογοτεχνία του

τόπου του μ' ενα διάσημο εργο, τίς <<Φυλακές μου>>, ύπήρξε φίλος τοϋ

Κάλβου. 'Αρχές του 1821 ό Κάλβος, ϋστερ' άπό διαμονή στήν 'Ελβετία καί τήν 'Αγγλία, ξαναβρίσκεται στή Φλωρεντία . Δέν είναι

γνωστό, πόσο εμεινε. 'Η ζωή του εως τότε Υjταν μιά άσταμάτητη

περιπέτεια . Καί δέν επαυσε ποτέ νά εΙ ναι. 'Εγκαταλείπει καί πάλι τήν 'Ιταλία καί πηγαίνει στήν ' Ελβετία. 'Έχει ά.νάγκη νά συγκεντρωθή

νά έργασθή . 'Η 'Ελβετία είναι τόπος περισυλλογής. 'Η 'Επανάστα

ση τόν βρίσκει, βέβαια, στή Φλωρεντία . Τόν παρακολουθεί στήν

'Ελβετ{α. Είναι ενα κανόνι, ε να τουφέκι , πού άκούγεται άπό πολύ μακρυά, μιά οίμωγή πού διασκορπίζεται σέ σιγαλούς aντίλαλους. Μά

είναι τό μήνυμα, πού χρqνια καί χρόνια έπερίμενε ό Κάλβος, τό

γεγονός πού είχε μέσα του προετqιμασθή. Τό Είκοσιένα πέφτει μέσα

στήν ψυχή του Κάλβου καί ξυπνάει τήν ποίηση. Θά πρέπει νά

ύποθέσει κανείς, πώς ό Κάλβος, aνθρωπος aλλωστε στοχαστικός,

μαθαίνοντας δσα έμάθαινε άπό τή σκλαβωμένη πατρίδα, θά έσυλλογίσθηκε, πώς θά ήταν μιά προδοσία vά έπρόβαινε στή μέση

ίταλόφωνος ψάλτης τής έλληνικής ελευθερίας, λησμονώντας τήν έλληνική του κ_αταγωγή. Οί δυστυχίες καί οί θρίαμβοι τ&ν 'Ελλήνων θά είχαν σπαράξει aπό θλίψη καί αναγάλλια τήν καpδιά του. 'Έτσι

εγραψε τίς ώδές. Έτύπωσε στά 1824 τίς δέκα πρώτες στή Γενεύη. Έτύπωσε στά 1826 τίς δέκα ϋστερες στό Παρίσι. Αύτός είναι δλος, όϋσιαστικά, ό Κάλβος. 'Η ποίησή του άπορρέει άπό τό Είκοσιένα-άκόμη καί δπου δέν τό δείχνει φανερά, άναπτύσσεται μέσα στό Εικο

σιένα καί σωπαίνει μέσα στ<? Είκοσιένα. 'Από έκεί καί πέρα ό Κάλβος

βέβαια δέν παύει νά γράφη. Μά παύει νά ένδιαφέρη τ'ήν ποίηση. 'Ένας

Ciνθρωπος, πού πεθαίνει έβδομήντα έφτά χρονών, συμπληρώνει τό ί:ργο του στά ' τριαντατέσσερα χρόνια του. Είναι λοιπόν πολύ ένδεχόμενο καί τίς <<' Ωδές» νά μήν είχε συντελέσει, θέλω νά π& ενα

159

ΑΠΑΝΤΑ ΚΑΛΒΟΥ

παράλληλο εστω ποιητικό i:ργο, αν ή 'Επανάσταση δέν είχε

ξεσπάσει . 'Ο άπόδημος όδυνηρότερα αίσθάνεται τήν άγάπη τής πατρίδας άπό τόν έπίδημο. 'Η πατρίδα τότε έπολεμοϋσε, έπέθαινε,

άνασταινόταν, άγκομαχοϋσε, i1ταν μιά καταματωμένη, μιά σπαραγμένη πατρίδα. Κι' ό Κάλβος τόν ενοιωσε τό σπαραγμό της. Κι' Cίλλο

δέν έπεθύμησε παρά νά γίνη ό Πίνδαρός της, ενας Πίνδαρος, πού δέν

είχε έπιvίκους μόνο νά γράψη , μά καί άφανισμούς νά θρηνήση.

Παρά τά ρομαντικά στοιχεία, πού εύκολα ανιχνεύονται στίς «·Ωδές», τό ϋφος τους είναι σταθερά νεοκλασσικό. Ό Κάλβος !:ζ η σε

στήv 'Ιταλία σ' έποχή άκμής τής νεοκλασσικής τραγωδίας, προσπά

θησε aλλωστε κι· ό 'ίδιος vά διαπρέψη ώς δραματουργός νεοκλασσι

κqϋ, θά έλέγαμε, ρυθμοϋ . 'Η ωδή ήταν μέσα στό πνεϋμα τής έποχής.

Ώδή ij ί5μνος. Δηλαδή ή «μεγάλη φωνή>>. 'Η 65ρα ήταν γεμάτη

πυρετό σέ μιά άπό φυσικοu της κραυγαλέα χερσόνημο. Πού εγινε πιό

κραυγαλέα, δταν όρμητική έσημειώθηκε ή είσβολή τοϋ ρομαντισμού.

Στήν rοδή τήν aφιερωμένη στό πάθος τής Πάργας καθορίζει τό ί5φος

τοϋ λόγου του: <<Σοβαρόν, ύψηλόν - δόσε τόνον, ώ Λύρα· - λάβε

άστραπήν, καί ήθος- λάβε νοός, ύμνοϋμεν - !:νδοξον ί:ργον». Είναι

ενας ποιητής γεμάτος συνείδηση εύθύνης . Αίσθάνεται τό μέγεθος,

πού είναι τό Εικοσιένα καί τά πρόδρομά του περιστατικά· καί προσπαθεί αύτό τό μέγεθος νά έκφράση. Καθώς στό Σολωμό, ετσι καί

στόν Κάλβο ή 'Ελευθερία εχει ε\J ρύτα~ο τ']θι:κό περιεχόμενο: είναι μιά εκφpαση καί μιά έπιβράβευση άρετης. 'Ένα επαθλο, πού τό άπονέ

μουν οί θεοί, σ' έκεί νους πού 'άλ ηθι νά τό άξ ίζουν. Ή έλευθερία

κερδίζεται , αν ή d:ρετή τήν καταξιώνει. Γιά τοϋτο κι' ό Κάλβος

επικαλείται στήν ώδή του «Εiς έλευθερίαν» τήν άρετή: << 7

Ω άρετή!

πολύτιμος - θεά, σύ τ'Jγάπας πάλαι- τόν Κιθαιρώνα· σήμερον- τήν

γήν μή παραιτήσης - τήν πατρικήν μου». Τό Εικοσιένα είναι μιά

έκδήλωση άρετής. Οί Cίνθρωποι, πού μάχονται , γιά νά λυτρωθοϋν άπό τά δεσμά τής τυραννίας, καί πεθαίνουν, γιά νά πλάσουν μιά πατρίδα

έλεύθερη, είναι οί ένάρετοι. Καί δικαιωματικά στούς ένάpετους

άνήκει ή αθανασία. Αότοί καί μόνοι εχουν τό δικαίωμα νά έπιζη

τοuν τή δόξα. Ό Κάλβος'ζη τήν εμπνευση μέσα στόν ήθικό κανόνα, μέσα στήν ήθική τάξη των πραγμάτων. ,,'Όσοι τό χάλκεον χέρι>>,

γράφει, «βαρύ τοϋ φόβου αισθάνονται - ζυγόν δουλείας ας εχωσι·

θέλει άρετήν καί τόλμην -ή έλευθερία». <<'Αρετή ν καί τόλμην>> .. ' Ο Κάλβος είναι ό <<κατ' έξοχήν>> ποιητής τής ιiρετής. Είναι ενας

αυστηρός καί συλλογισμένος aνθρωπος, μέ πολλή θλίψη μέσα του.

Τό μορφοπλαστικό του ενστικτο είναι ενα ενστικτο οικοδόμου.

Γίνεται μεγαλήγορος, όχι από φραστική ματαιοδοξία, κaθcδς i:γιναν πολλοί άπό τούς νεοκλασσικούς καί τούς ρομαντικούς, dλλ' από

πραγματική συνείδηση μεγαλείου . Οί πυκνές αναδρομές του στή

160

Ο ΚΑΛΒΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΙΚΟΣΙΕΝΑ

μυθολογία καί τήν ίστορία των &.ρχαίων έλληνικων χρόνων, δέν

προέρχονται μόνο άπό τίς νεοκλασσικές καταβολές τής έποχής του·

είναι καί μιά βεβαίωση καταγωγής, τής καταγωγής, πού τόν γεμίζει

δίκαιη καύχηση . Είναι ενας aρρενωπός ποιητής, μιά δωρική παρου

σία. "Ας θυμηθοuμε τή στερνή στροφή των «Εύχων»:

Δέν μέ θαμβώνει πάθος

κανένα· έγώ τήν λύpαν

κτυπάω καί όλόρθος στέκομαι

σιμά είς τοv μνήματός μου

τ · άνοικτόν στόμα.

Ι.Μ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

,, 'Ελευθερία», 24 Μαρτίου 1957.

161

ΑΝΤΙΘΕΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΑΝΔΡΕΑ ΚΑΛΒΟ

"Ας μή μοΒ δώσy ή μοίpα μου είς ξένηv γήν τόν τάφον-τ λ I , ' θ,

ειναι γ υκυς ο ανατος

μόνον δταν κοιμώμεθα

είς τήν πατρίδα.

Λίνου Πολίτη

Μέ τούς στίχους αύτούς τελειώνει ό 'Ανδρέας Κάλβος τόν

<<Φιλόπατρι», τήν ώδή του τήν aφιερωμένη στή γενέθλια Ζάκυνθο. Είναι οί στίχοι πού μiiς ερχονται αύθόρμητα στό νου μέ τήν εύκαιρία

της σημερινής έπίσημης τελετής. Θά τούς μνημονέψουν aσφαλώς οί

περισσότι::ροι ρήτορες καί θά χαραχτούν πάνω στόν καινο{φγιο του

τάφο, σάν τελευταία του θέληση καί έπιθυμία, εστω κι, αν έκπληρώ

νεται τόσο καθυστερημένα, ένενήντα χρόνια ϋστερ' άπό τό θάνατό

του.

'Ίσως μέ κάποια διάθεση κριτικής θά μπορούσε κανείς ν'

dναρωτηθη αν οί στίχοι αύτοί aποτελούν πραγματικά τήν τελευταία

του θέληση. Ό ποιητής τούς είχε γράψει δταν ήταν τριάντα χρονών, ϋστερ' aπό ε'ίκοσι χρόνια περιπλανήσεις (<ψέ εΙδε τό πέμπτον τοϋ

αίώνος εlς ξένα εθνη>>). Δυό τρία χρόνια ύστερώτερα, τό 1826, ό Κάλβος κατέβηκε, καθώς ξέρουμε, <iπό τό Παρίσι στήν επαναστατη

μένη . Ελλάδα, δπου δμως πολύ λίγο εμεινε, κι' εφυγε γιά τήν

Κέρκυρα, δπου εζησε ε'ίκοσι ίfξι ό/.~όκληρα χρόνια, χωρίς καθiliς φαίνεται σ' δλο αύτό τό διάστημα νά μετακινηθή, εστω καί

γιά νά έπισκεφθη τό κοντινό πατρικό του νησί, πού δέν τό

είχε ξαναδή dπό δέκα χρονών παιδί πού εφυγε... Καί ξαφνικά

τό 1852, έξήντα χρονών, ξενιτεύεται καί πάλι· φεύγει γιά τήν 'Αγγλία, δπου καί έγκαθίσταται μόνιμα, δημιουργεί οικογένεια καί

ζή μιά ήρεμη , aποτραβηγμένη ζωή σ' ενα μικρό χωριό του

Linconshire . Γιατί αύτή ή όψιμη ιiποχώρηση; Οί βιογράφοι του μiiς μιλούν γιά τό δράμα του ποιητή, γιά τίς επανειλημμένες aπογοητεύ-

ι ω

ΑΠΑΝΤ Α ΚΑΛΒΟΥ

σεις του: «Παντου καί πάντα ό διωγμός, ή παράγνώριση, ή θλίψη>>.

Δικαιολογημένα ή αδικαιολόγητα - αuτό είναι Ciλλο ζήτημα ___: ό Κάλβος &ποζήτησε λοιπόν θεληματικά τήν έξορία· καί ουσιαστικά, φεύγοντας όριστικά σέ τόσο προχωρημένη ήλικία, άποζήτησε καί

μόνος του «εiς ξένην γην τόν τάφον». Καί 'ίσως νά στάθηκε γι' αuτόν

<<γλυκύς ό θάνατος,, στό έρημικό κοιμητήρι του Keddington, δίπλα στό Church Lane, δπου εκανε τούς μοναχικούς του περιπάτους, (δπως τόν θυμο\Jνταν ακόμα πρίν από 20-25 χρόνια οί γεροντότεροι), καί δίπλα στόν τάφο τής γυναίκας του, πού ijρθε κι' αuτή μέ τή σειρά της

νά τόν συντροφέψη.

'Αλλά οί κριτικές είναι άκαιρες μπροστά στούς τάφους, ε'ίτε

πρόκειται νά δεχτουν εναν πρόσφατο νεκρό ε'ίτε τά όστα ένός άπό καιρό πεθαμένου. Καί μόνο άς διαπιστώσουμε πώς τό χώμα τής

ζακυνθινής γής πού θά χυθή σήμερα πάνω στά κόκκαλα του ποιητή

των 'Ωδών θά σφραγίση μιά τελευταία ά:vτίθεση στή ζωή καί στή

μοίρα του 'Ανδρέα Κάλβου, πού είναι καί οί δυό τόσο πλούσιες σέ

αντιθέσεις.

*

Οί ε'ίκοσι ο'Jδές , τυπωμένες σί δέκα στή Γενεύη τό 1824, οί άλλες δέκα στό Παρίσι τό 1826, είναι τό μοναδικό ελληνικό ποιητικό εργο τοϋ Κάλβου. ('Ο πολύ λίγο γνωστός 'Ύμνος εiς ελαίαν, τυπωμένος

άνώνυμα σέ μονόφυλλο τό 1830 στήν Κέρκυρα, πρέπει νά είναι σίγουρα δικός του, δέν προσθέτει δμως πολλά πράγματα στήν κρίση

μας γιά τήν ποίησή του). 'Από τό 1826 ώς τό θάνατό του στά 1869, γιά πάνω από σαράντα χρόνια, τόνπαρακολουθοuμε ε'ίτε στήν Κέρκυρα

νά μεταφράζη στά γαλλικά τό εργο ένός 'Έλληνα καθηγητη τών

μαθηματικών γιά τό διαφορικό λογισμό ij νά επιτίθεται μέ ασυνήθιστη όξύτητα εναντίον τοϋ Θερειανοϋ, ε'ίτε άργότε_ρα στήν 'Αγγλία νά

μεταφράζη στά έλληνικά εργα τής άγγλικανικής προπαγάνδας παρα

θέτοντας δίπλα στ' δνομά του τόν τίτλο <<καθηγητοϋ τής φιλοσοφίας

καί μέλους διαφόρων επιστημονικών καί θρησκευτικών εταιρειών».

Άλλά ό λόγιος Κάλ~ος λίγο μiiς ενδιαφέρει· μiiς ενδιαφέρει ό Κάλβος ό ποιητής. Καί πάλι δχι ό iταλόγλωσσος ποιητής τών νεανικών του εργων, των δύο τραγωδιών καί τής Ώδής εiς Ίονίους,

άλλά ό c3ριμος ποιητής των 'Ωδών πού στέκουν μοναχ.ές κaί σάν μετέωρες μέσα στήν ποιητική μας ίστορία, δίχως απογόνους καί

δίχως προγόνους, μοναχός.. ήταν κι, δταν τίς εγραφε ό ξενιτε

μένος ποιητής. Τά 'ίδια dκριβώς χρόνια, μόνος καί ό Σολωμός

προσπαθεί νά δημιουργήση ποίηση έλληνική, άφοϋ είχε κι, αuτό~ δοκιμάσει τά πρώτα του βήματα στόν ιταλικό Παρνασσό. ·Ο

164

ΑΝτΙΘΕΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΑΝΔΡΕΑ ΚΑΛΒΟ

Σολωμός δμως βρίσκεται στό χώμα τής πατρίδας, ακούει από τόν

τυφλό γέροντα Νικόλαο στίχους πού·σ.υvεχίζουν τήν παράδοση τοί\ 'Ερωτόκριτου, μαζεύει <φίμνες» καί τραγούδια δημοτικά, διαβάζει

Χριστόπουλο καί Βηλαρά, πασχίζει νά βρή τό νήμα τής κομμένης παράδοσης γιά νά τό ξαναπλέξη. Είκοσι χρόνια ξενιτεμένος ό

Κάλβος προσπαθείμόνος του, καί, θdλεγε κανείς, <<έκ του μηδενός••, νά δημιουργήση τά έκφραστικά του μέσα, γιά νά ψάλη, 'Έλληνας

αύτός ποιητής , τά κατορθώματα τών ·Ελλήνων άγωνιστών στήν ελληνική καί όχι πιά στήν ίταλική γλώσσα.

·Αλλά, βέβαια, <<έκ τΌϋ · μηδενός,; τίποτα δέν δημιουργείται . Τό πρόβλημα Κάλβου, πού τόσους είχε άπασχολήσει, εχει βρεί πιά

σήμερα τήν όριστική του λύση μέ τή μελέτη του Κ. Θ. Δημαρά γιά τίς

<<πηγές τής εμπνευσης του Κάλβου» (στή Χριστουγεννιάτικη ••Νέα

'Εστία» τοϋ 1946). ·Ο Κάλβος γράφοντας έλληνικά έφαρμόζει τίς ποιητικές καί τίς αl.σθητικές θεωρίες τοϋ δασκάλου του τοϋ Φόσκο

λου. Ξεκινά aπό τή λαλουμένη γλώσσα, aλλά προσθέτει aρχαϊκές

έκφράσεις καί σπάνιες άρχαίες λέξεις, παραμορφώνοντας καί τίς

δημοτικές μέ άρχαιότροπες καταλήξεις . Σπάζει ακόμη στά δύο τόν

δημοτικό δεκαπεντασύλλαβο στίχο, προσθέτει τόν aδώνειο των

άρχαίων λυρικών καί δημιουργεί τίς · στροφές του ετσι πού νά

θυμίζουν σαπφικές η πινδαρικέζ:

Τάς χορδάς Ιiς dλλάζωμεν,

ώ χρυσόν δώρον, χάρμα Λητογενέος μέγα·

τάς χορδάς Ιiς άλλάξωμεν, 'Ιόνιος λύρα.

'Άλλα σύρματα δότε,

ζεφυpόποδες Χάριτες

καί σείς έπί τό ζύλον μελίφρονον, ύακίνθινον

βάλετε στέμμα.

Οί κλασσικότροποι στίχοι εχουν μια αρχαιόπρεπη γοητεία.

Σύγχρονοι καί μεταγενέρτεροι τόν προσαγορεύουν νέο Πίνδαρο.

Νεώτεροι κριτικοί τόν ονομάζουν ποιητή τής ίδέας, ποιητή της

'Αρετή ς, έξαίρουν τό έλευθέριο φρόνημά του, τήν αiσιaδοξία του , τίς ύψηλές ίδέες των 'Ωδών του. Καί καθυστερημένοι άρχαϊστές νόμισαν

πώς βρήκαν στόν Κάλβο τήν καθιέρωση τής καθαρεύουσας στήν

πο ίηστj (ένώ δέν ελειψαν άπό τήν dλλη καί οί αποκλειστικοί της

165


δημοτικής πού τόν εψεξαν γιά τήν παρέκκλιση αύτή καί τήν έλλειψη γλωσσικης όρθοδοξίας).

Δέν είναι δμως , βέβαια, ή έξύμνηση της ιiρετής οϋτε οί «Πινδαρικές» έξάρσεις ΠΟύ δίνουν τήν ΠΟιητική aξία στίς ώδές του Κάλβου. Πόσοι μέτριοι στιχοπλόκοι δέν έξύμνησαν κι' αύτοί τήν aρετή σέ ιiνιαρότατους στίχους. Καί τί κοινό εχει η γλώσσα του Κάλβου μέ τή γλώσσα τών ι'iλλων , γνήσια καθαρευόντων ποιητών τής ρομαντικής σχολής; (Δέν τό έκήρυξε ύπεύθυνα ό · ' Αλέξανδρος

Σουτσος , πώς καί ό Κάλβος καί ό Σολωμός «παρημέλησαν τής γλώσσης μας τά κάλλη»;). 'Υπάρχει στήν ποίηση καί στή γλώσσα

τοϋ Κάλβου μιά βαθύτατη αντίθεση πού σφραγίζει μέ τρόπο δραματικό δλο τό εργο του καί του δίνει τό iδιαίτερο καί τό ξεχωριστό- καί ,

σέ τελευταία dνάλυση , τήν ποιητική ιiξία. Γιατί δλος αύτός ό φαινο

μενικός κλασσικισμός , δλη αύτή ή aρχαιόπρεπη καί γαλήνια έξύμνη

ση της ' Αρετης, δέν είναι παρά μονάχα ενα έξωτερικό ντύμα, κάτω aπό τό όποίο ύπάρχει ή ιiνήσυχη ψυχή ένός γvήσιου ρομαντικου. Ένώ φαίνεται σά νά μάς μιλά ό Πίνδαρος ii ό Φόσκολος, ι'iν προσέξουμε περισσότερο θά !.δούμε πώς τούτοι δέν είναι παρά

«ε'ίδωλα καμόντων ,, καί πώς ή φωνή είναι του 'Όσσιαν καί του

Γιούγκ . Καί ήταν ήταν τήν έποχή έκείνη ό 'Όσσιαν καί ό Γιούγκ τό

καινούργιο καί τό έπαναστατικό, αύτό πού δίνε ι πάντα τήν άξία καί

τήν dλήθεια στήν τέχνη. 'Υπάρχει τό χάρμα Λητογενέος μέγα καί οί

ζεφυρόπο~ες Χάριτες , ό κήπος των Πιερίδων καί των ' Ολυμπίων τά

δείπνα, ή ψυχρή δμως αύτή σκηνογραφία π&ς ζωντανεύει μονομιiiς

άπό μιά άνθρώπινη πνοή καί μιά θερμή παρουσία!

'Όπου τρέμουσιν aπειpα

τά φώτα τής νυκτός,

έκεί ύψηλά πλατύνεται ό Γαλαξίας καί χύνει

δρόσου σταγόνας.

Τό ποτόν καθαρόν

θεραπει5ει τά φύλλα,

κι ' δπου aφησε τό χόρτον εύρίσκει ρόδα ό fίλιος

καί μυρωδίαν.

Στή μελέτη πού άναφέραμε, ό Κ.Θ. Δημαρiiς εκαμε τή διαπίστω

ση πώς , κάτω άπό τίς φόρμες του κλασσικισμου, τό ύλικό μέ.τό όποίο

πραγματικά πλάθει τίς ποιητικές του εi.κόνες ό Κάλβος άπαρτίζεται όλόκληρο ιiπό στοιχεία · προρομαντικά: οορανός, φλόγα, c':ίνεμοι ,

166

ΑΝΠΘΕΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΑΝΔΡΕΑ ΚΑΛΒΟ

σύννεφα, νύχτα, δνειρα, θάνατος, αίμα, τάφος, δάκρυα . Τά στοιχεία

αuτά <<δημιουργουν μιά άτμόσφαιρα πού δύσκολα συνδυάζεται μέ όποιαδήποτε iδέα πινδαρισμου η κλασσικισμου,, καί είναι τά

στοιχεία πού δίνουν- 'ίσως άκόμα καί μέ τήν άντίθεσή τους πρός τή

φτιαχτή εξωτερική κλασσικιστική επιφάνεια - τήν πραγματική

ποιητική άξία στίς cδδές του Κάλβου.

Τό 'ίδιο καί μέ τή γλώσσα. Ή καλή μοίρα πού εόλόγησε τό

Σολωμό νά βρη άπό μιίiς άρχής τό δρόμο πρός τίς έθνικές ρίζες καί νά προχωρήση εκεί μέ τόν θαυμαστό τρόπο πού ξέρουμε, δέ στάθηκε,

βέβαια, ευνοϊκή γιά τόν Κάλβο , πού άνοιγε μόνος καί άβοήθητος τό δρόμο του. 'Η βάση δμως πάνω στήν όποία οίκοδομεί κι' αότός τήν

εκφρασή του είναι πάντα ή δημοτική, άδιάφορο άν άκολουθώντας τίς

άρχές το~ κλασσικισμοu προσπαθεί νά τήν πλουτίση καί νά τήν «έξωρα'fση». Οί άναμνήσεις άπό τούς άρχαίους, τά λεξικά, κι' άκόμα ό Χριστόπουλος καί ό Κοραής θά τόν βοηθήσουν σ' αύτό :

'Έχεον πολυάριθμα

μελισσών lθνη οί σίμβλοι

τfίς Πάργας βομβηδόν

είς τόν πολύν έπέταον

καρπόν λυαίσν.

Κοντά στούς σίμβλους καί στόν λυαίο καρπό ύπάρχουν άκόμα ή

Δάματρα καί ό Βασσαρεύς , ή ύψηκάρηνος, τό άμβροσίοδμον, τά ηωα

ρόδα καί άλλα πολλά. Οί λέξεις διαλεγμένες άπό άρχαίους ποιητές καί λεξικά · δμως τό συντακτικό, πού είναι ή ψυχή τής γλώσσας, είναι

τωρινό, νεοελληνικό, ό παλμός τής γλώσσας ζωντανός καί σύγχρονος: <<δταν τά στήθη aφίλητα βράδυ καί αόγήν !':δρόσιζες», <<οχι φώς

καί χαράν, άμή φλογώδεις άκανθας βρέχει δι' αότούς ό fjλιος» κ.τ.λ.

Δέν είναι ή ψυχρή καθαρεύουσα δπως τήν καλλιέργησαν, κάνοντάς

την διαρκώς aρχαϊκότερη καί ψυχρότερη, οί Φαναρι&τες καί οί

ρομαντικοί των 'Αθηνών. 'Ο σύνδεσμος μέ τή ζωντανή λαλιά δέν

ιfχει όλότελα κοπή· τά λόγια στοιχεία δέν εφτασαν νά πνίξουν τά στοιχεία τά ζωντανά· αυτά ξεπηδοuν κάθε στιγμή καί δίνουν αυτή τήν

iδιοτυπία καί τό άκανόνιστο στή γλώσσα του Κάλβου, πού aποτελεί

καί τήν κυριότερη aρετή της: <<ώ λαιμοί των dθώων παιδιών μας»,

<<Καλός, γλυκός ό άέρας••, «φουσκωμένα τά κύματα••, <<έχάραξεν ή

ήμέρα>>, Κάποη τό άρχαϊστικό περίβλημα φαίνΕται σάν νά σχίζεται

καί ό θερμός τόνος τής μητρικής λαλιaς ξεχύνεται σέ όλόκληρες

στροφές:

167


-Στά πλούσια περιβόλια σας βασιλικός καί κρίνοι

ματαίως άνθίζουν· ίiρημα,

οuτ' i!να χέρι εύρίσκεται

νά τά ποτίζη.

-Καθώς μυρτιά ύπερήφανος, άπ ' iiνθη φορτωμένη

κι' άπό δροσιάν, άστράπτει,

δταν ή αύγή χρυσόζωνος · τήν χαιρετάη.

'Ίσως οί τέτοι.ες στροφές νά μήν είναι πάρα πολλές. ' Ο

δημοτικός λόγος δμως πάλλει πάντα κάτω aπό τό aρχαϊκό σκέπασμα

σέ δλες τίς ε'ίκοσ ι ωδές, δπως καί τό ρομαντικό ύλικό aπαρτίζει τήν

πραγματικότητα τfjς ποίησής του κάτω ciπό τήν έπιφάνεια τοϋ

κλασσικισμοϋ. Τά δυό αuτά στοιχεία - αuτές οί άντιθέσεις στό εργο

του --c- καί όχι ή έξύμνηση τfjς 'Αρετfjς καί ό ψιμυθιωμένος ciρχαϊκός

λόγος είναι πού δίνουν ζωή καί παλμό στίς μοναχικές ε'ίκοσι ιδδές του 'Ανδρέα Κάλβου. Αότά κάνουν καί τούς νεώτερους ποιητές (τόν

Παλαμά παλαιότερα, τούς πιό dξιους ποιητές μας σήμερα) νά τόν

<<άνακαλύπτουν>> κάθε φορά, ν' ιiποκαλύπτουν κάτω άπό τή φαινομε

νικά μονόχορδη μουσική του μιά γνώριμη καί συγκινημένη φωνή, τή φωνή τfjς άληθινfjς ποίησης.

ΛΙΝΟΣ ΠΟΛΠΗΣ

«Ή Καθημερινή», 5 'Ιουνίου 1960.

168

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗ «ΛΥΡΑ»

Γιώργου Σεφέρη

στόν Τίμο ~αλάνο Α

Δέν ύπάρχει γνωστή προσωπογραφία τοϋ 'Ανδρέα Κάλβου

'Ιωαννίδη. Καμιίi φορά, δταν ό στίχος του έπιμένει μέσα στό μυαλό μου, 1:όν αiσθάνομαι σάν ενα άνθρώπινο σχήμα πού άγωνίζεται, μέ τίς

άπελπισμένες χειρονομίες τυφλοu, νά παραμερίσει ενα aψηλό παραπέτασμα πού τόν σκεπάζει. Δέν κατορθώνει ποτέ νά φανερωθεί. Μόνο

ή φωνή του, πιό μακριά ή πιό κοντά. Μόνο οί κινήσεις ένός σώματος

πού ύποπτεύει καί λογαριάζει κανείς, άπό τό κυμάτισμα τοϋ πανιοϋ. Θαρείς πώς ενας 'Οδυσσέας, μέ τό γυμνό σπαθί, έμποδίζει τήν ψυχή

του νά πλησιάσει τό λάκκο μέ τό μαϋρο αlμα, πού θά τόν άποχωρίζει

γιά πάντα άπό τό δικό μας κόσμο.

Κάποτε πάλι μοϋ φαίνεται πώς τό\ι ίστόρισε ό Σολωμός, δταν

εγραψε τή Σ κ ι ά τ ο υ 'Ο μ ή ρ ο υ:

Γλυκά-γλυκά τό φύσημα τοίί άέρος

τ ' άριά μαλλιά του έσκόρπαε τ · άσπρισμένα,

κι · αύτός είς τό πόλύαστρον του αίθέρος τά μάτια έστριφογύριζε σβυσμένα·

Γιά ποιό λόγο αύτή ή έντύπωση; ·ο Κάλβος πέθανε πολύ vέος

γιά τήν ποίηση: τριαντατεσσάρω χρονώΙ. 'Έπειτα άπό αότή τήν

ι. 'Ιδού οί σπουδαιότερες χρονολογίες τής ζωής τοϋ Κάλβου: 1792, 'Απρίλης :

γεννιέται στή Ζάκυνθο. - 1805: διαζύγιο τών γονιών του· σπουδάζει στό Λιβόρνο-1813: στή Φλωρεντ(α γίνεται . φίλος τοϋ Φώσκόλου.- 1816, Μάης: ό Φώσκολος τόν

171

ΑΠΑΝΤΑ ΚΑΛΒC5Υ

ήλικία, ή ζωή του ένδιαφέρει μόνο τό βιογράφο. Κι' δμως αυτος ό

πολύαστρος οuρανός πού τόσο καλά τόν έγνώρισε καί τόν είπε· καί ανάμεσα στ, αστέρια, αότά τά μάτια πού άγωνίζουνται νά ίδοϋν άκόμη

- τά σβησμένα . Αuτή ή φωνή μέ τή μοίρα ένός άστρου πλατειάς

τροχιάς, πού ταξιδεύει έξήντα χρόνια ωσπου νά μίiς μιλησει.

Οί πρώτες δέκα 'Ωδές τυπώθηκαν στή Γενέβη, στά 1824· οί τελευταίες δέκα στό Παρίσι, στά 1826. 'Ένας άitό τούς Σούτσους, μίλησε γι, αuτές σέ στίχους πολιτικούς:

'Ο Κάλβος καί Σολωμός, ώδgποιοί μεγάλοι,

κ ' οί δύο παρημέλησαν τής γλώσσης μας τά κάλλη.

'Jδέαι δμως πλούσιαι πτωχά ένδεδυμέναι-κτλ.

'Έπειτα ή << ώδοποιία» του Κάλβου μοιάζει νά λησμονήθηκε . Στά

1888 τήν ξαναβρίσκει ό Κωστής Παλαμάς, πού καθώς πιστεύω είναι

ως τά σήμερα ό πιό σημαντικός κριτικός τής νέας έλληνικής

λογοτεχνίας. Εtναι ή χρονιά του Τ α ξ ι δ ι ο υ του Ψυχάρη. Τό ζώδιο

δέ φαίνεται περίφημο γιά τήν dλλόκοτη αuτή ποίηση. 'Ωστόσο dπό τόν Παλαμά ιδς -tόν Καρυωτάκη, πού δανείστηκε τή στιχουργική του ζακυνθινοϋ γιά νά φτιάξει ενα χρονογράφημα, ό Κάλβος συζητήθηκε,

κρίθηκε, έρευνήθηκε πάρα πολύ. Κι' δμως, πίσω ό.πό τήν πλούσια

τούτη βλάστηση, πέρα στόν πολύαστρον αίθέρα, τά μάτια έκείνα,

ό.γωνίζουνται νά iδουνε περ ισσότερο φώς.

'Έγιναν πραγματικά πολλές έργασίες γιά τόν Κάλβο. Τά τελευ

ταία μάλιστα χρόνια μπορεί νά πεί κανείς πώς προχωρήσαμε aρκετά

σ~ή γνώση καί τής ζωής του καί τοϋ εργου του. Καί λυποϋμαι, πού μέ τίς σημερινές συνθήκες, είναι &δύvατο νά εχω κοντά μου τά

άπαραίτητα βοηθr)ματα, γιά νά συζητήσω λίγες aξιόλογες γνώμες καί άρκετές aξιοπρόσεχτες πληροφορίες. 'Όμως, καί ϋστερα άκόμη &πό

προσκαλεί στήν Έλβετία , πηγαίνει - 1816, Σεπτέμβρης: ό Κάλβος καί όΦώσκολος στό Λονδίνο· μαλλώνουν καί χωρίζουνται . - Ι 824: τυπώνουντα ι οί δέκα πρrοτες 'Ωδές, στή Γενέβη, μέ τόν τίτλο Λύρα, «έκτης τυπογραφίας Guile Fick••.- 1826: τυπώvουνται οί δέκα τελευταίες 'Ωδές, στό Παrίσι «έκ τfjς τυπογραφίας Ρενουάρδου". Στό γράμμα

του στό στρατηγό Λαφαγιέτ πού δημοσιεύεται σ ' αύτό τόν τόμο λέει:«' Αφήνω μέ λι'>πη τή Γαλλία. Τό χρέος μου μέ προσκαλεί στήν πατρίδα μου, γιά ν' άντιτάξω μιά καρδιά

ιiκόμη στό σπαθί των Μουσουλμάνων». Καί πραγματικά φεύγει γιά τό Ναύπλιο . 'Αλλά δέν τά πηγαίνε ι καλά στήv 'Ελλάδα καί γυρίζει πίσω στό Παρίσι, άποκαρqιωμένος. -

1827: άπό τό Παρίσι στήν Κέρκυρα . - 1859: άπό τήν Κέρκυρα στό Λονδίνο.- 1867: πεθαίνει στό Λονδίνο.

·Ο Κάλβος βρίσκεται άνάμεσα στή' γενιά τοϋ Βηλαρά καί τοϋ Χριστόπουλου ( ε'i κοσι Χι:)()νια πε p{που vJ.:ώτ ερος) καi στή γενιά τών Σούτσωv καί του Ζαλοκώστα (δέκα χρόνια περίπου παλαιότερος ). Είναι 6ξι χρόνια μΕγαλύτερος ιiπό τό Σολωμό .

172

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗ «ΛΥΡΑ>>

τοuτες τίς προσπάθειες, δυό πράγματα περιμένουν άκόμη τόν avθρω

πο πού θά aποφασίσει νά τά καταπιαστεί καί νά τά φέρει σ' ενα τέλος .

Τό πρώτο είναι μιά εκδοση πλήρης τ&ν δσων εγραψε ό Κάλβος.

Φυσικά έκείνο πού μfiς ένδιαφέρει πρίν άπ · δ λα είναι οί · Ω δ έ ς. ' Αλλά ό Κάλβος εγραψε καί γράμματα καί εργα στά ίταλικά, καί

aρθρα στίς έφημερίδες τfjς Κερκύρας, ίσως καί aλλοϋ. 'Όλα αύτά

πρέπει νά μαζευτοuν", vά ταχτοποιηθοϋv καί νά τυπωθοuv σ' ίiνα σώμα. Τά έλληνικά μέ τήν όρθογραφία καί τή στίξη τοϋ Κάλβου· τά ξενόγλωσσa στό πρωτότυπο μέ έλληνική μετάφραση , δσο γίνεται πιό

πιστή, καί κυρίως, όχι ποιητική. 'Εκείνο πού ενδιαφέρει είναι νά

εχουμε τόν Κάλβο δσο τό δυνατό πιό aτόφιο καί χωρίς τήν

παρεμβολή της Ιδιοσυγκρασίας τρίτων . 'Ύστερα άπό μιά τέτια

εργασία, άν ύπάρχουν σημαντικά ξενόγλωσσα ποιήματα, θά προσφέ

ρει βέβαια ύπηρεσία ό ποιητής πού θά τούς δώσει μιά έλληνική φωνή. 'Αλλά ή δουλειά πού δέ δέχεται αναβολή είναι ή πρώτη καί θά πρέπει

νά γίνει κάποτε τό ταχύτερο.

Τό δεύτερο ζήτημα πού άφορii τόν Κάλβο καί πού μένει άκόμη aνοιχτό είναι ή βιογραφία του. 'Όχι τό μυθιστόρημα τής ζωής του,

aλλά μιά αντικειμενική εκθεση δλων των εξακριβωμένων βιογραφι

κών πληροφοριών πού είναι δυνατό νά μαζέψουμε. Καί έδώ χρειάζεται

μιά έργασία περισσότερο φιλολογική παρά λογοτεχνική. Εϋχομαι

καί έλπίζω πώς ό Θεός θά φωτίσει κάποτε τή φιλοσοφική σχολή τοϋ

πανεπιστημίου μας γιά νά παραδεχτεί πώς ύπάρχει έπί τέλους μιά

ζωντανή πνευματική ζωή στόν τόπο'. Γιατί δυό ή τρείς νέοι

επιστήμονες θά μποροϋσαν θαυμάσια νά κάνουν αύτή τή δουλειά.

Βλέπω τρείς μονογραφίες : 1) Ζωή του Κάλβου στή Ζάκυνθο, στήν Κέρκυρα καί στήν ·Ελλάδα 2) Ζωή τοϋ Κάλβου στήν ·Ιταλία, στήν ·Ελβετία καί στή Γαλλία. 3) Ζωή τοϋ Κάλβου στήν 'Αγγλία.

'Υπάρχουν ζητήματα πού πρέ'πει έπί τέλους νά ξεκαθαριστοϋν.

Γνώρισε τόν Κοραή; Ποιά βιβλjα διάβαζε; Ποιούς συγγραφείς

ιiγαποϋσε; η εκ:ανε καί τί !;λεγε γιά τήν ποίηση στή μακριά περίοδο

τής σιωπής του; Γιά δλα αύτά ε'ίτε τό φώς είναι πολύ αμυδρό, είτε

ψηλαφοϋμε στό σκοτάδι . . Περιμένοντας πιό εύτυχισμένες στιγμές θά προσπαθήσω τώρα νά

σημειώσω τίς λίγες παρατηρήσεις πού εκανα πάνω στά εικοσιένα ποιήμ~τα τοϋ Κάλβου.

Ι. ·Εννοώ τό γενικό πνεύμα και οχ ι τίς λαμπρές καί έλάχιστες έξαιρέσεις όρισμένων νέων καθη γ ητών. 'Εννοώ άκριβώς τό πνεϋμα πού έμποδίζει ί:να νέο

cτiτουδαστή νά ύποβάλει μι<i διατριβή γιά τόν Κωστή ·παλαμa, έπειδή τάχα dπαyόJΗ:ύονται οί διατριβές « Πε ρί ζώντων συγγραφέων".

173


Β

Ίδέαι δμως πλούσιαι πτωχά ένδεδυμέναι

δέν είναι δι ' αΙώνιον ζωήν προωρισμέναι

ελεγε ό Σοuτσος στό κριτικό του στιχούργημα γιά τόν Κάλβο καί τόν

Σολωμό. Οί ι'iνθρωποι τής έποχής έκείνης είχαν ίδέες παράξενες καί

παλαβές: "· Η γ λ ω σ σ α τ ω ν ά ρ χ α ί ω ν έ λ λ ή ν ω ν κ α ί

ή μ ω ν τ ω ν ν ε ω τ έ ρ ω ν ε σ ε τ α ι μ ία κ α ί ή αύτή, ή Γραμματική έκείνων καί ήμων εσεται μία καί ή α ύ τ ή. Α ί λ έ ξ ε ι ς·, α ί φ ρ ά σ ε ι ς, έ κ ε ί ν ω ν ε σ ο ν τ α ι μ ό ν α ι π α ρ α δ ε κ τ α ί», εγραφε ό άδερφός του, χτυπώντας «τ ή ν

π ε ν ι χ ρ ά ν γ λ ω σ σ α ν·· του Κοραή στά 1853. 'Όμως ό Παναγιώτης Σοuτσος, μιλώντας γιά τή γλώσσα του Κάλβου, εθετε

άσυνείδητα καί άβασάνιστα, άλλά εθετε, ενα ζήτημα πού θά μiiς

άπασχολεί πάντα, δταν θέλουμε νά καταλάβουμε τά προβλήματα πού

μiiς παρουσιάζουν οί Ώδές, καί πρώτα-πρώτα, τό πρόβλημα τών σχέσεων ποίησης καί γλώσσας.

Αύτό τό πρόβλημα προτείνουμε μέ μεγάλη οξύτητα καί μέ τρόπο μοναδικό σέ δποιον γυρέψει νά κοιτάξει σοβαρά καί άπλά τή

δημιουργία του Κάλβου. Μέ τρόπο μοναδικό μέσα σέ όλάκερη τή

σύγχρονη λογοτεχνία μας.

Βέβαια ι'iν παραδεχόμασταν τήν άντίληψη του Σούτσου,- •• t δ έα ι δ μ ω ς π λ ο ύ σ ι α ι πτωχά ε ν δ ε δ υμένα ι » - τά πράγματα θά ήταν πολύ εϋκολα. "Αν παραδεχόμασταν δηλαδή πώς ό ποιητής γυρεύει πρώτα νά βρεί πλούσιες ίδέες, καί άμα τίς βρεί, γυρεύει νά τίς

ντύσει μέ πλούσια φορέματα, ζήτημα δέ θά ύπήρχε. Θά ε'ίχαμε νά

κάνουμε μέ ιiιά ύπόθεση μηχανική, δπου τό είδος του φορέματος πού

θ· άναζ ητούσαμε γιά νά ντύσουμε τίς ίδέες μας, θά ήταν λεπτομέ

ρεια. ·Ο παλιός μυθος του Βαβέλ δέ θά είχε νόημα, καί θά ήταν πολύ

λογικό , στόν αίώνα τών εφευρέσεων, νά είχαν συμφωνήσει δλα τά

εθνη γιά τήν παραδοχή ένός κάποιου έσπεράντο.

Είναι χαραχτηριστικό, καί σήμερα άκόμη , τό γεγονός , δτι οί

Cίνθρωποι πού πιστεύουν δτι οί γλωσσικές μας συζητήσεις είναι

μάταιές καί βλαβερές, είναι άκριβως οί ι'iνθρωποι πού ή δουλειά τους

είναι ε'ίτε μηχανική ε'ίτε άφηρημένη. 'Η περίφημη τάξη των

μορφωμένων του κ. Χατζηδάκι άποτελείται , κατά μεγάλη πλειοψηφία,

άπό τέτιους aνθρώπους . ' Ανθρώπους πού εχουν tδέες , ij καλύτερα πού

174

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗ ••Λ ΥΡΑ••

μεταφέρουν ιδέες, καί βιάζονται νά τίς ντύcrουν. Ης ντύνουν φυσικά μέ ετοιμα φορέματα.

Δέν ε{ναι καθόλου ειρωνεία αύτό πού λέω. Πιστεύω άπεναντίας

πώζ- σέ κάθε κοινωνία τό ετοιμο φόρεμα εΙναι μιά άνάγκη. Δέν μπορεί ό καθένας νάντύνεται μέ τά μέτρα τά δικά του. 'Ένα τέτιο πρίiγμα θά

σήμαινε τό χάος καί τήν άσυναρτfισία. Καί γι' αύτό σκέπτομαι πώς ενας λόγος πού ή έθνική μας γλώσσα δικαιώθηκε στή λογοτεχνία,

άλλά δέν έπικράτησε άκόμη στίς άλλες έκδηλώσεις τfjς ζωfjς μας, ε{ναι ' γιαiί δέν φτιάξαμε άκόμη τό ετοιμο φόρεμα - uπάρχεvότήν καθαρεύουσα - σ' αύτή τή γλώσσα. "Αλλοτε γυρεύαμε ενα μεγάλο

ποιητή, ενα νεοέλληνα Δάντη, πού μέ τή μεγαλοφυία του θά ελυνε τό γλωσσικό ζήτημα οπώς ό . ' Αλέξανδρος τό γόρδιο δεσμό. Μικρός ή

μεγάλος, ό ποιητής βρέθηκε· οί συγγραφείς μας δέν εχουν πιά

-γλωσσικούς δισταγμούς'. Τώρα έκείvο πού μένει εlναι νά βροϋμε εναν

γλωσσικό Χρυσικόπουλο. Τό ύπόλοιπο του γλωσσικου μας προβλήματος άπό έκεί έξαρτίiται.

ΕΙχα πολύ πικρές σκέψεις οταν κάποτε διάβασα τό γράμμα ένός στρατιώτη στόν πατέρα του . Τελειώνει ετσι:

«'ΕρωτU, ούν σε, κύριε μου πατήρ, γράψονμοί

έ π ιστό λ ι ο ν, π ρ ω τ ο ν μ έ ν περί τ ή ς σ ω τ η" ρ ία ς σ ο υ, δεύτερον περί τής των άδελφωv

μου, τρίτον, 'ίνα σου προσκυνήσω τήν χέρα δτι

μέ έπαίδευσας καλώς καί έκ τούτου έλπίζω ταχύ

προκόψ,αι των θ ε ων· θελόντων. 'Άσπασαι Καπίτω

να πολλά καί τούς άδελφούς μου καί Σερηνίλλαν

κ α ί τ ο ύ ς φ ί λ ο υ ς μ ο υ. "Ε π ε μ ψ ά σ ο ι ε ί κ ό ν ι ν μ ο υ δ ι ά

Ε ύ κ τ ή μ ο ν ο ς . Έ ρ ρ ω σ θ α ι σ έ ε ϋ χ ο μ α ι».

ΕΙναι ή <<κοινή>• τοϋ Β' αίώνα, δηλαδή πρίν χίλια όχτακόσια

τόσα χρόνια. Καί σέ πιάνει λύπη μεγάλη δταν συλλογιστείς , πώς ή

έλληνiκή γλώσσα, ε'ίταν άπό τήν έποχή έκείνη τόσο κοντά στή

σημερινή· πώς θά μπορουσε, άπό τότε, νά καλλιεργηθεί, νά πλουτι

στεί καί νά ζήσει, όχι τή φτωχή καί παραπεταμένη ζωή πού ξέρουμε,

άλλά δπως μιά λαμπρή κιβωτός, πού θά εσωζε εναν κόσμο συγκινήσεις καί αισθήσεις τής φυλής, βουλιαγμένες καί χάμένες γιά πάντα,

μέσα στό άπύθμενο βάθος του καιρου. · 'Αλλά είναι συνάμα ενα ψυχολογικό πρόβλημα σπουδαίο, καί

πού θά επρεπε νά μελετηθεί κάποτε χωρίς προκατάληψη , αύτή ή

I. 'Evvo & γιά vά διαΗξουν δημοτική η καθαρεύουσα. 01 &τομικές γλωσσικές άμφιβολίες τοϋ καθενός εlναι άλλη κουβέ~τα.

175


έπιμονii, ή άκατάλυτη έπιμονή τοϋ άττικισμοϋ . 'Από .τό Διονύσιο τόν 'Αλικαρνασσέα, τό μεγάλο προπάτορα . των δασκάλων, iliς τόν

Εuγένιο Βούλ γαρι, Πού γράφει άκόμη στά 1766:-«Τ σ·ί ς γ ά ρ έ ν ϋ φ ε ι χ υ δ α ί φ π α ρ ε ν υ φ α σ μ έ ν ο ι ς

έγκομβούμενοι φιλοσοφικοίς λεξιδί<;>ις αuτου

μ ο ν ο ν ο υ χ ί τ ο ϋ τ fj ς γ λ ώ σ σ η ς ϋ ψ ο υ ς τiJ κ ε φ α λ iJ ψ α ύε ι ν έ ο ί κ α σ ι κ α ί φ ι λ ο σ ο φ ο ϋ ν τ ε ς 'ά π α ι δ ε ύ τ ω ς ά ν ο η τ α ί ν ο υ σ ι ν ε q ν ι κ ω ς. 'Ε κ σ υ ρ ι κ τ έ ο ν q ρ α τ ά

χυδαϊστί φιλοσοφείν έπαγγελλόμενα βιβλιάρια. »

- καί πέpα 65ς τόν Κόντο καί τόν Μιστ:ριώτη, αύτή ή παράδοση μένει άδιάσπαστη . Παράλληλα ή ζωή τραβάει τό δρόμο της, δπως κάθa

ζωή. Οί dνθρωποι σφάζουνται, κόβουν τίς μύτες τους, πεινοϋν,

κρυώνουν, άγαποϋν, πιστεύουν, σάν σωστοί άνθρωποι πού είναι. Ποϋ

πfjγαν δλες quτές οί οδύνες; πως εμειναν άνέκφραστες, άνυ:πόστατες,

χωpισμένες άπό .τό λόγο , σάν τίς ψυχές μέσα στό λίμπο; Πώς έμεινε

τό πνεϋμα, τόσους α ίών ες, ενα τέτιο λιμάνι βουλιαγμένων καραβι&v ;

Μήπως άραγες έπαθε αuτό πού παθαίνουν κάποιες μεγάλες οίκογέ

νειες, πού ζευγαρώνουν όλοένα μέσα στό 'ίδιο αίμα, πού άπό κόκκινο

γίνεται γαλάζιο, κι ' ά.πό γαλάζιο άχρωμο νερό; Ποιός ξέρει.

Καμιά φορά σκέπτομαι τόν Θεοτοκόπουλο. Τόν νομίζω σάν eνα

φάρο , όχι μέ τήν έννοια των λογογράφων, άλλά μέ τήν έννοια τοϋ

θαλασσοπόρου. 'Ένα σημάδι γιά τήν έλληνική παράδοση σ' έκείνη

τήν έποχή δπου τόσα λίγα φώτα ύπάρχουν. 'Αφίνομαι καί λογαριάζω: "Αν δέν έπεφτε ή Πόλη μιά φορά· άν δέν επεφτε ή Πόλη δυό φορές άν

είχε τής είρήνης τά δώρα, δέ θά γινότανε τάχα μιά άναγέννηση τοϋ

λόγου καί στό Βυζάντιο; ·Η πνευματική μορφή τοϋ Θεοτοιcόπουλου

είναι εvα χεροπιαστό παράδειγμα του τί θά μπορούσε νά ήταν ή ά.ναγέννηση αuτή· καί ή κρητική λογοτι;χνία δείχνει ίσως άπό ποιά γλώσσα θά είχε ξεκινήσει - άν ... ·Αλλά τά <<aν» δέν ύπάρχουν στήν ίστορία καί τό γραμμένο δέν ξεγράφεται, καί δλα αuτά είναι

ρεμβασμοί. Θά εlταν 'ίσως καλύτερα νά σκεφτούμε δτι ό Δάντης έχει κάνει όδηγό του τό Βιργίλιο, dλλά ε{χε πλαγιάσει μέ τή νέα κοπέλα

πού ε'ίταν ή προβηγκιανή ποίηση, καί γι' αuτό βάζει τόν Arnaut Daniel, <<πού κλαίει καί πηγαίνει τραγουδώντας»,

que plor et vau cantan νά τοΟ αποκριθεί στή . προβηγκιανή του γλώσσα. Ki.' αuτός ό

Θεοτοκqπουλος , πού κλείνει μέσα του τή μεγάλη tλληνική παράδο

ση, μαθήτεψε στήν 'Ιταλία καί έζησε στήν ·Ισπανία· καί οί κρητικοί

τοϋ ΙΖ· αίώνα ταξίδεψαν τήν εύαισθησία τους σέ ξένες χώρες καθώς καί ό Κάλβος καθώς καί ό Σολωμός: Δέν ύπάρχει παρθενογέννεση στήν τέχνη · καί δλο τό ζήτnμα, θά ε'ίταν 'ίσως νά λογαριάσουμε, τί

ε'ίδους έπιμιξίες θά εκανε, μένοντας έλεύθερο, τό Βυζάντιο .

116

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣτΗ «ΛΥΡΑ,

Αότά σά μιά μικρή παρένθεση . 'Εκείνο πού ένδιαφέρει περισσό

τερο έδώ είναι δτι, πλάι στούς σοφιστάδες η τούς Βυζαντινούς «φιλοσόφους» πού μένουν προσηλωμένοι μ > ενα είδος καταληψίας

στόν aττικισμό, ό λαός, κλεισμένος στό μικρό του κόσμο, καί μέ τήν ίδιαίτερή του μυθολογία, συνεχίζει τήν παράδοση τijς γραφijς του στρατιώτη του Β ' αίώνα. Οί λογάδες τόν περιφρονουν . Κι' αuτός τούς βλέπει σάν πολύχρωμα πουλιά του παραδείσου. Τά γεφύρια είναι κομμένα , καί, ό καθένας , άκολουθεί τόν ποταμό άπό τή δική 'του οχθη. · Από .τό ενα μέρος τραγουδοϋν καί μιλοϋν, σάν άνθρώπινα όντα, δπως

ό Μακρυγιάννης . 'Από τό dλλο << συνθέτουν» η ρητορεύουν. 'Έτσι, μέ λίγα λόγια, τραβήξαμε τό δρόμο μας. 'Ώσπου τελειώνοντας ό ΙΗ · αiώνας, τό ρέμα του ποταμοu μοιάζει ξαφνικά νά ~τενεύει, καί λές πώς oi δυό συνοδείες θ· άνταμώσουν: Σολωμός. -

Σ' αuτό aκριβ&ς τό σημείο βρίσκεται ό Κάλβος.

Γ

Προσπάθησα νά συντομέψω, δσο μου ειταν βολετό, αuτή τήν

άνασκόπηση. Δέν μποροϋσα νά τήν άποφύγω. Γιατί δέν πρέπει νά ξεχνοuμε δτι, στήν ποίnση, ή γλώσσα είναι δείκτης τήςεuαισθησίας · συνάρτηση τής εύαισθησίας καί δτι άλλοίωση τής γλώσσας σημαίνει άλλοίωση τfjς εύαισθησίας.

"Αν ή έπιμονή τοϋ άττικισμοϋ κάνει κατάπληξη, δέν είναι διόλου

για·τί ύπfjρξαν μερικοί λόγιοι, πού aπό γενιά σέ γενιά, γιά χιλιάδες

χρόνια, είχαν τή μανία νά γράφουν δπως ό Πλάτων η ό Ξενοφώντας dλλά γιατί μπόρεσε νά ζήσει τόσον καιρό, μιά πνευματική παράδοση,

μέ σηναισθήματα συμβατικά. Δέν έννο& δτι ολοι αύτοί οί ι':iνθρωποι

ε'ίταν άνθρωποι αναίσθητοι. 'Εννοώ δτι δέν είχαν τό λόγο ριζωμένο

στήν ψυχή. Είχαν αίσθήματα καί γύρευαν νά τά ντύσουν, δπως τό ηθιiλε ό Σο\)τσος. 'Αλλά, δπως εΙπε κάποιος, ή ποίηση δέ γίνεται ούτε μέ αίσθήματα, ούτε μέ ίδέες. Γίνεται μέ λέξεις . Καί τοϋτο σημαίνει

πολλά πράγματα. 'Όταν λέμε δτι ό ποιητής άνατρέχει στίς πηγές τijς

γλώσσας, ή δτι δίνει στή λέξη μιά καινούργια σημασία, ή άκόμη δτι ή δύναμη τής ποιητικής εκφρασης έξαρτίiται άπό τό βάθος της, δέν

είναι άπλός τρόπος-τοu-λέγειν άνθρώπων πού ξέρουν νά μιλουν ώραία. ·Αλλά εχουν ενα νόημα. Καί τό νόημα είναι δτι ή λέξη, τό

ύλικό αuτό του ποιητικόυ λόγου, είναι ενας καρπός πού ώριμάζει μέσα στόν ποιητή καί πού άποσπίiται άπό τήν ψυχή του (θii iiθελα νά

νοηθεί ή ψυχή μέ τήν αόστηρή εννοια) , άφου απορροφήσει καί α'ίσθημα καί σκέψη. Τό α'ίσθημα καί τή σκέψη ένός άνθρώπου ,

α υ τ ο υ του aνθρώπου.

Γύρω άπό τή λέξη τήν κοινή , τrj χιλιοΕιπωμένη , πσύ μεταχειρίζε-

177


ται ενας ποιητής ύπάρχει πάντα ενα ίδιαίτερο συναισθηματικό

στεφάνι. Αύτό ε{ναι τό βάρος της. Καί ή μουσική τοϋ στίχου ε{ναι

πολύ περισσότερο τό aποτέλεσμα . του συνδυασμού του συναισθημα

τικοϋ βάρους των λέξεων, παρά τά έξωτερικά ήχητικά συμπλέγματα τών συλλαβών. Γι' αύτό, μπορούμε νά ποuμε πώς ή ·ποίηση τών

καθαρολόγων εχει ψεύτικη μουσική · δέν εχει μουσική .

'Αλλά:

ή άκόμη:

'Η έκτασις τοϋ άχα~οϋς Αίγαίου έκοιμdτο,

κ' έβλεπες δύο ούρανούς·

ό είς ήν άνω κυανοvς,

γλαυκός ό άλλος κάτω

'Ω δίος αΙθήρ καί ταχύπτεροι πνοαί

ποταμών τε πηγαί ποντίων τε κυμάτων

άνήριθμον γέλασμ0;... (Προμηθεύς; 88)

Τόν δ ' άνευ λύρας δμως ύμνωδεi

θρήνος 'Ερινύος

αύτοδίδακτος έσωθεν

θυμός... ( ' Αγαμέμνων, 990) ή άκόμη, ή μεγάλη κραυγή τοϋ ·Αγαμέμνονα:

'Ώμοι πέπληγμαι καιρίαν πληγήν έσω ... ('Αγαμέμνων, 1343)

τίς λέξεις «κίίμα», «θρήνος••, «πληγή», τίς λέει τρείς χιλιάδες

χρόνια ό έλληνισμός μέ τήν 'ίδια εννοια. ·Αλλά τίς ε{πε μιά φορά καί

μόνο, ε τ σ ι, ό Αίσχύλος. Πουθενά περισσότερο άπό τήν ποίηση δέν έφαρμόζεται καλύτερα τό ρητό: <<'Ε ν ά ρ χ τϊ ή ν ό λ ό γ ο ς» .

'Ίσως νά φαίνεται τώρα, άρκ&τά, γιατί ό ποιητής δέ μεtαχειρίζεtαι tή γλώσσα δπως ot λεξικογράφοι καί οί γραμματικοί, άλλά δπως τό ·παιδί καί ό λαός. Μ' αύτό δέν εχω διόλου σκοπό νά κάνω τή μάταιη διάκριση άνάμεσα σέ έγκεφαλιιωύς καί συναισθηματικούς άνάμεσα στούς έμβριθείς καί στούς πηγαίους. Γιατί άπό τή στιγμή

πού θά παραδεχτοuμε πώς ένας άνθρωπος ε { ν α ι ποιητής,

παραδεχόμαστε άμέσως, σ' δ ποια Ιδιοσυγκρασία καί άν άνήκει, πώς

ε{ναι άνθρωπος πού χρησιμοποιεί τή γλώσσα μέ τόν τρόπο πού

σημείωσα. Οί λέξεις εlναι τά καράβια του. Κάνουν πολύ μακρινά ταξίδια . Καί γυρίζουν, δταν ε{ναι τυχερός, φορτωμένα μέ τά πλούσια

κρύσταλλα , πού έκεί κάπου, πέρα άπό τίς 'Ηράκλειες Στήλες τής συνείδησής tου, μιά ζωή παλιά καί μυσtική, σχημάτισε σάν ί;να

δποχθόνιο νερό. Γι' αύτό θαρρώ πώς ό Ραμπελαί, βρήκε μιά άπό τίς

πιό έπιτυχημένες έκφράσεις του, . δταν χαρακτήρισε τίς λέξεις ένός

178

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗ <<ΛΥΡΑ»

<<Σορβοννάγρου>>, ονομάζοντάς τις λ έ ξ ε ι ς - ν α υ ά γ ι α. Τέτιες ε{ναι οί λέξεις πού μίiς προσφέρουν τά ποιήματα, καί γι'

αότό εχουν τό φυσικό νά προχωροϋν τόσο πολύ μέσα βαθιά μας.

Πολλές φορές άντικρύζουμε πρώτη φορά ενα ποίημα. Miiς φαίνεται

σκοτεινό ή άλλόκοτο. Τό νόημά του μίiς ξεφεύγει. Γυρίζουμε τή σελίδα ή κλείνουμε τό βιβλίο. 'Ωστόσο, ξαφνικά, εκεί πού κατεβαί

νουμε μιά σκάλα, ή στρίβουμε τό δρόμο τοϋ σπίτιοϋ μας, δυό-τρείς

λέξεις, μιά φράση, ενας στίχος, γυρίζει μέσα στό μυαλό μας καί δέν έννοεί νά τ' άφήσει. Τό ποίημα ε π ι α σ ε. Είναι σάν τούς φτερωτούς

σπόρους όρισμένων δέντρων, πού ταξιδεύουν σέ μακρινά χώματα.

'Από τίς λέξεις αότές, τό' ποίημα θά ξαναβλαστήσει σιγά-σιγά μέσα μας, ποιός ξέρει πότε.- Τό δέντρο θά ξαναγίνει, καί τότε θά τό

καταλάβουμε. Μοϋ ετυχε κάμποσες φορές στή ζωή μου, νά καταλάβω, .

μ αότόν τόν τρόπο, ποιήματα πού μοϋ φαίνουνταν στήν ό:ρχή

aσύλληπτα ή άνυπόφορα.

Αότό μου ετυχε καί μέ τόν Κάλβο .

Δ

"Αν δύσκολη ποίηση σημαίνει ποίηση πού δυσκολευόμαστε νά

τήν προσεγγίσουμε ώ ς π ο ί η σ η, καί όχι ποίηση πού δέν

καταλαβαίνουμε τό θέμα της, τότε ό Κάλβος εΙναι ποιητής δύσκολος, δπως, καθώς μοϋ φαίνεται, δύσκολος ποιητής είναι καί ό Καβaφης . . Αντίθετα θά ελεγα πώς ό Κωστής Παλαμiiς είναι πολύ πιό εύκολος ποιητής, μέ τήν εννοια πού θά ελεγα πώς ποιητής εύκολος είναι καί ό

Αiσχύλος.

'Η δυσκολία λ::ι ' τΩί\ Κα(\άι:pn είναι μι& &vτίφαση.: φnάvc> ποίηση χρησιμοποιώντας μέσα Πεζά . ·Η δυσκολία τοϋ Κάλβου είναι

μιά Cίλλη άντίφαση: έν& εΙναι ποιητής, δηλαδή c'iνθρωπος πού πρέπει

νά τόν φ α ν ε ρ ώ ν ε ι ό λόγος, μdς κάνει πολλές φορές τήν έντύπωση

πώς έ ξ α φ α ν ί ζ ε τ α ι πίσω άπό τή γλωσσική του εκφραση, δπως

πίσω άπό μιά αόλαία. Φυσικά, οί δυό αότές άντιφάσεις πρέπει νά

διαλυθοϋν γιά νά μπορέσουμε νά νιώσουμε τήν ποίηση καί του

Καβάφη καί τοϋ Κάλβου καί, σχετικά μέ τόν τελευταίο , θά προσπαθήσω νά κοιτάξω τό ζήτημα καλύτερα συνεχίζοντας. 'Αλλά εκείνο πού πρέπει νά σημειωθεί άπό τώρα, είναι δτι οί θεμελιώδεις αότές

άντιφάσεις , κάνουν καί τούς δυό αύτούς ποιητές νά στέκονται σάν

όρόσημα τής ποιητικής εκφρασης. Δυστυχώς (εννοώ γιά μένα) ή

γνώμη τών πε ρισσοτέρων μοιάζει νά μή βλέπει τά πράγματα τόσο

άπλοϊκά. Γι· αύτήν ό Καβάφης καί ό Κάλβος είναι εϋκολοι.

Νομίζω πώς τό στοιχείο πού συσκοτίζει έδώ τίς ίδέες είναι αύτό πού λέμε τό θ έ μ α. τί δυσκολία , θά παρατηρήσουν, θέλεις νά

179


ύπάρχει λ. χ. στή Μάχη τ fj ς Μ α γ νησί α ς του Καβάφη; 'Ένας γέρος βασιλιάς, χαιρέκακος, γλεντά, f:νώ ενας άλλος βασιλιάς, φίλος

του 'ίσως , χάνει μιά μάχη. Καί ποιά μπορεί νά είναι ή δυσκολία τ ο υ

Φ ι λ ό π α τ ρ ι του Κάλβου; Ό ξενιτεμένος πού νοσταλγεί τήν

πατρίδα του· ενα θέμα πανελλήνιο. καί παμπάλαιο. 'Αλλά τό πρόβλημα δέν είναι όλωσδιόλου έτσι καί θά fiθελα νά θυμηθώ μιά

παραβολή του Θ.Σ. 'Έλιοτ : <<Τό θέμα,, εγραφε κάποτε, <<είναι σ~ν τό

κομμάτι τό κρέας πού κρατii στά χέρια του ό κλέφτης, γιά νά τό ρίξει στό σκυλί του σπιτιου , πού θέλει νά πατή~ει». Τό σκυλί είναι ό λογικός άνθρωπος πού ύπάρχει μέσα στόν καθένα μας, ό Animus του Claudel. 'Ενώ τρώει τό κρέας του, ό ποιητής μπαίνει μέσα στό σπίτι. ·Αναγνώστη, είναι φρόνιμο νά συλλογίζεσαι πώς έχεις μέσα σου καί

τό σπίτι καί τό σκυλί.

Είναι aπό τήν άποψη του σπιτιοu πού μοu φαίνεται δύσκολος ό Κάλβος.

'Ο Κάλβος μοιάζει νά είναι, γιά τόν άνθρωπο πού εχει τόν πόθο

νά τόν νιώσει, ενας Χάμλετ. 'Ένα πpόσιnπο πού άγωνίζεται άνάμεσα

στήν ϋπαρξη καί στήν aνυπαρξία. τέτια θαρρείς πώς είναι ή

ευαισθησία αυτοί) του νέου του περιστοιχισμένου άπό τίς aχτίνες τών σπαθιών (ΧΙΙΙ , ιδ). ·

'Ένα φάσμα άπό τήν άρχή τfjς ζωfjς του:

. ·-Μ ή μ·' έρωτif.ς τό dνέκφραστον μυστήριqν τοϋ θανάτου

μήν έρευν(/.ς · τά στήθη τά στήθη ποϋ σ· έβύζασαν έμπρός aov βλέπεις.

(ΠΙ. ια)

-μιά μητέρα (είναι άξιοπρόσεχτη αuτή η επιμονή τής ίδέας του

<<στήθους " στίς 'Ωδές):' η 'Ελλάδα, η Λευτεριά, η 'Αρετή:

μόνη, άμάργαρος, όλόγυμνος, αότάγγελ τος, τό ιωfJnρόν του ούpο.νοί5 άναβαίνsι

ή 'Αρετή·

I. Είναι γνωστό οτι ό Κάλβος l:ζησε τά έφηβικά καί τά νεανικά ΤΩt> χrόνια μα~φιά aτrό τήν τrrtτf1\ί\α ΤΩt> . F.lvαι i:πίπη ς γvωπτό Οτι άπό τήν /:ποχή πού χώρισc ό πατcρας τόυ καί τόγ πήyc στήγ 'Ιταλία, δ(;γ ξαγάcιδc τή μητέρα του . 'Ίοω~ο νιl ~ !νuι uΟτό ~να

ιιuλύτιμu Ίχνος γιά rvaν διεισδυτικό ψυχολόγο. Δέν ένδιαφέρει τή μελέτη μου.

180

καί ή όρφάνια:

μή παραιτήσrις.

καί ή έρημιά :

καί ή απελπισία:

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗ <<ΛΥΡΑ··

τέκνον μου, χαίρε ... -Πρόσμενε,

τόν υίόν λυπημένον

'Έπεσε.

Καί μένουν οί όφθαλμοί μου

είς βαθύ σκότος.

Μόνον άκούω τό φύσημα

του άνέμου όπου περνώντας

είς τά κατάρτια άνάμεσα

καί είς τά σχοινία σχισμένος

βιαίως σφυρίζει.

Δυστυχισμένα πλάσματα

τής πλέον δυστυχισμένης

φύσεως, τελεiώνομεν έ'ναν θρήνον καf Εiς aλλον πέφτομεν πάλιν

καί τό α'ίσθημα τής προσβολής, τοϋ άτιμασμοϋ:

'Έχουσι τών στεφάνων τους

μαδημένα τά ρόδα,

γυμνά τ' dσπρα βυζία τους, μιασμένα άπό τά χείλη άγρίων βαρβάρων

(προλ. 15-18)

(ΠΙ, κδ)

(Xll/, λβ)

(/Χ, α)

(XVII, θ)

καί aντιμέτωπος ό έχθρός, ό 'Αyαρηvός, ό aνομος-ύπόδικος:

181


'Αλλ ' ή φωνή του άκούεται, φωνή δικαιοσύνης,

καί u ψυχαί τών άνόμων ώς αϊματος σταγόνες

πέφτουν 'σ τόν ~δην

(VIII, γ)

Μήτε τό πρόσωπο τής παρθένας δέ λείπει. ΕΙvαι μαζί μέ τό θέμα

τής λευτεριάς , τής άρετής, τής πατρίδας (Ό Φ ι λ ό π α τ ρ ι ς) , τό

«θέμα τής μάνας>> , όπως τό όνομάζω, έκείνο πού aποσπά άπό τά βάθη τής ψυχής του Κάλβου, εiκόνες πού τίς φωτίζει μιά άνεξήγητη

παρουσία:

πρόσωπον

νέας, όρφαvijς παρθένου ύγρόν ύπό τό σύγνεφον

τijς δυστυχίας

(ΧΙ, ε)

'Αξίζει vά έπιμείνει κανείς αύτό τό πρόσωπο ε{ναιγι ' αύτόν τό

πρόσωπο όλόκληρης τής γής, όλόκληρης τής οiκουμένης:

κι, ακόμη:

182

Δέν lμεινεν lαν lπεσε

ποτέ εiς τό πρόσωπόν σου

ή χιών ...

"Α ς τό δροσίσrι πάντοτε

μέ τ ' άργυρii της δάκρυα ή ροδόπεπλος κόρη · ·

Θλίβει ό καπνός τό διάστημα γαλάζιον τών dέρων ·

οϋτως είς τήν όμίχλην

τοί5 θανάτου, μειδίασμα πνίγεται νέο ν

(Ι, κα)

(IV, β)

(VI, θ)

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗ «ΛΥΡΑ,

Έπί τό μeγα πρόσω:τιον

τής γής πολυβοτάνου

Τά μυρισμένα χείλη

τής ήμέρας φιλοvσι τό άναπαυμένον μέτωπον

τής οΙκουμένης· φεύγουσιν

δνειρα, σκότος

(IV, ζ)

(Χ. θ)

Φτάνει ως έδώ. Ό προσεχτικός αναγνώστης θά μποροuσε μόνος

τοιι νά βρεί κι' <'iλλες πολλές ιiνάλογες εiκόνες. Δέ θά ήθελα δμως νά κλείσω ιι\1τό Ίό κεφάλαιο του «προσώπου τής κόρης>>, χωρίς νά σημειώσω τόν εξοχο δεκαπεντασύλλαβο, πού χρησιμοποίησε ό Κωστijς Παλαμdς, καί ποίJ είναι τόσο aσύγκριτα aνώτερος dπό

όλόκληρη τήν 'Α γ ν ώ ρ ι σ τ η του Σολωμου:

Φαίνεται εΙς τόν όρίζοντα ώσάν χapiiς Ιδέα (VIII, στ)

Τήν ύπόθεση αύτή του Χάμλετ μπορεί νά τήν παραδεχτεί δποιος

θέλει. Δέν εχει γιά μένα παρά τήν aξία ένός παραμυθιου πού μέ

βοήθησε νά άναφέρω τά κύρια πρόσωπα τής ποίησης του Κάλβου.

Άνάμεσα στά πρόσωπα αύτά αναπτύσσεται ή εύαισθησία ένός

όρμητικου νέου σάν τόν άετό, καί σάν τό λιοντάρι πού νιώθει τή

<<θέρμη ν τών νυχιών του>> (Χ, κη). ·Η ευαισθησία καί ό dγώνας του ποιητfi 1 • Στό βάθος τής σκηνής ξετυλίγεται ή aτέλειωτη στιχομυθία

τής νύχτας καί τής μέρας, τής γijς καί του πελάγου, του θανάτου καί

του υπνου, πάνω άπό

... τήν aπι;ιpον θάλασσαν των όνείμων

(Χ, ιε)

Αότή ή στιχομυθία, είναι, καθώς νομίζω, πολύ περισσότερο άπό τίς ύπερήφανες εξομολογήσεις του, τό <<ύψηλό, στοιχείο στίς Ώδές:

I. Μπορεί κι' έδώ vά σχολιάσει κανείς τά «θέματα» του λιονταριοiJ καί τoiJ <iετoiJ στόν Κάλβο, συνδυάζοντας ίσως τό τελευταίο μέ τό θέμα τfjς μέλισσας.

183


νύκτα ούρανία καί σύγχρονε

δικαιοσύνης.

(XV, ιζ)

Είναι, γιά νά τό πω μέ dλλα λόγια, τό στοιχείο πού μίiς κάνει νά

εχουμε τή συνείδηση μιiiς λύτρωσης πού όλοένα πάει νά πραγματοποιηθεί, ή, ι'iν θέλουμε, τό ζύγιασμα τοϋ <<έλέου>> καί τοϋ «φόβου>> τοϋ

'Αριστοτέλη, τής κ ά θ α ρ σ η ς μέ μιά λέξη-

Κρέμονται ύπό τούς πόδας του

πάντα τά iθνη, ώς κρέμεται βροχή lτι έναέριος

έν φ κοιμώνται οί aνεμοι

τijς qiκουμένης.

(VIII, β)

'Αλλά τώρα πρέπει νά ξαναπιάσω 'tό παραμύθι τοϋ Χάμλετ. 'Ο

πρίγκιπας τής Δανιμαρκίας θέλει νά σκοτ~σει τό φονιά τοϋ πατέρα του, καί σκοτώνει, πίσω άπό μιά κουρτίνα, τόν Πολώνιο. τί τοϋ

συμβαίνει; 'Εξηγεί καί μιλα, έκεί πού πρέπει νά πράξει. Τό 'ίδιο παθαίνει κάποτε καί ό Κάλβος: μιλίi, δέν πράττει . Ε{ναι μιά πράξη καί

ή ποίηση. Γι' αuτό τό ποίημα λέγεται π ο ί η μ α -

'Άστραψε φώς, κ · έγνώρισεν ό νειός τόν έαυτό του.

"Ως τώρα αναφερα μόνο άΠοσπασματικά τόν Κάλβο. Πόσο

καλύτερη θά ε'ίταν ή μοίρα του ι'iν μας αq)ηνε, δπως ό Σολωμός, μονάχα aποσπάσματα . Ποιός ξέρει, θά βρίσκαμε 'ίσως, ψάχνοντας

παλιά άρχεία, καμιά δίκη, η κανένα άλλο ίστορικό, πού θά δικαιολο

γοϋσε τίς διαλείψεις του. 'Η ψυχολογία δλα τά έξηγεί. Καί θά

συμπληρώναμε τά κενά των Ώ δ ω ν, μέ τήν άπαρηγόρητη πίκρα μας

γιά μιά χαμένη με'jιαλοφυία μαζί μέ τήΎ ήδονή πού μάς παρέχουν τά

έρείπια. "Αν ε'ίχαμε λ.χ . άπό τόν Κάλβο μόνο λίγους δεκαπεντασύλ

λαβους σάν τούς έπόμενους:

'Ρόδα μέ τό άμαυρότατον πέπλον σκεπάζy ή νύκτα

(Ι, ε)

'Ως μέσα είς τά πολύδενδρα δάση τό βράδυ είσπνέει

(VI, β)

184

ΠΡΟΛΟΓΟΣ rτΗ <<Λ ΥΡΑ»

Θλίβει ό καπνός τό διάστημα γαλάζιον τών άέρων

Τών όσίων τά πνεύματα ώς άργυρέα όμίχλη

Μία δύναμις οvράνιος είς τήν ψυχήν σας δίδει

πτερά έλαφρά, καί ύψώνεται λαμπρόν τό μέτωπόν σας

Κύτταζε πώς ό fίλιος χρυσόνει τά πανιά τωv

κύτταζε πώς τό πέλαγος άπό σπαθιών άκτίνας

Μόνον άκούω τήν θάλασσαν ποϋ ώσάν μέγα ποτάμι

Πήγαινε είς τόν παράδεισον · μία δάφνη έκεί βλαστάνει

(VI, θ)

(VIII, δ)

(ΙΧ, θ)

(ΧΙΙΙ, ιδ)

(XIII, λγ)

(XVIII, ιε)

- τί τύχη! Θά μποροϋσε νά μαζέψει κανείς κάμποσους τέτιους

στίχους &κόμη. Καί νά συλλογίζεσαι πώς ό Κάλβος καταδίκασε «τό

μονότονον των κρητικών έπών».

'Αλλά ό Κάλβος μiiς ι'iφησε είκοσιένα ποιήματα μέ τό νί καί μέ

τό σίγμα, καί ε'ίμαστε ύποχρεωμένοι αuτά νά κοιτάξουμε. Κάποτε'

είχα άναλύσει τήν 'Ωδή Ε ί ς Θάνατο ν, πού είναι πολύ πλούσια σέ διδάγματα. Γιά ν' aποφύγω τίς έπαναλήψεις παίρνω τώρα τήν

'Ωδή πού λέγεται 'Η Β ρ ε τ τ α ν ι κ ή Μ ο υ σ α. Οί έφτά πρώτες

στροφές εiναι άξιόλογες:

Οϋτως aν χάσy ό aνθρωπος

τό φώς, καί τόν σκεπάσrι

μακάριον σκότος, βλέπομεν

aστρον ελπίδος. (ΧΙ, ζ)

"Ως έκεί. 'Έπειτα ό ποιητής γίνεται Cίφαντος. 'Η φωνή του, ή Cίν θέλουμε, ή ποιητική πράξη πού πρέπει νά συντελεστεί , χάνεται πίσω

aπό μιά όμιλία. 'Ο Χάμλετ άντί vά σκοτώσει τό βασιλιά, σκοτώνει

Ι. Άποpίι:ς διαβάζοντας τόv Κάλβο (Νέα Γράμματα, άριθ. 2, 1937). Άλλά καί δυό ι'ίλλες μελέτες μου συμπληρώνουν τίς άπόψεις πού άναπτύσσω έδ&: Έλληvική γλώσσα h'llί Διάλο)'Ος πάι•ω στήv ποίηση (Νέα Γράμματα, dριθμ. 3, 1937 καί dριθ. 8/9, 1938).

185


τόν Πολώνιο - «εναν ποντικό>>. 'Ιδού:

·Ω Βύρων· ώ θεσπέnιον

πνεuμα τών Βρεττανίδων,

τέκνον μουσών καί φίλε

aμοιρε τής Έλλάδος

καλλιστεφάνου.

(ΧΙ , η)

Θά ijθελα νά προσθέσω πώς δέ συμφωνώ διόλου μέ aνθρώπους, πού ή λατρεία τών aποσπασμάτων τοu Σολωμοu τούς εχει όδηγήσει

τόσο μακριά, ωστε να συvτρίβουν σέ aποσπάσματα καί τά πιό ;rελειωμένα ποιήματα τών συγχρόνων τους. Παραδέχουμαι άπεναντίας

πώς ενα καλό ποίημα μπορεί θαυμάσια νά aποτελείται aπό στίχους

<<aφανείς>>. 'Αλλά καί aποφεύγοντας τ~ άκρα, ε'ίμαστε ύποχρεωμένοι

νά συμφωνήσουμε πώς ύπάρχει κάποια άvάγκη vά εχουν καί τά

ποιήματα τίς πλαγιές τους καί τά 'λαγκάδια τους, καί δτι εlναι

ιiδύνατο, αίσθητικά, νά είναι φτιαγμένα μόνο dπό στίχους-κορυφές.

'Εννοώ δηλαδή πώς δέ ζητώ διόλου ιiπό τόν Κάλβο νά είχε κdνει μιά 8η στροφή στό ϋψος τής 7ης. Θά ήταν άπόλυτα δικαιολογημένος άν

σταματοϋσε γιά νά πάρει τήν &νάσα του. 'Αλλά δέ σταματά,

εξαφανίζεται δπως είπα . .. Ας προχωρήσουμε παραμερίζοντας &διάφορα λόγια 65ς τό στροφή ια:

Σήμερον κείσαι, ώς εϋφορος

πολύκλωνος έλαία κ. τ. λ.

όπωσδήποτε ύποφερτή. 'Αλλά άμέσως δπειτα:

Ποί) είναι τώpα τά σύμμeτpα

πrεrοεντα φωνήεντα

(ΧΙ, ια)

(ΧΙ, ιβ)

'Ακριβώς ποϋ είναι; Λf.ν ύπάρχο.υν ούτε φωνήεντα ούτε σύμφω

να1 . Είμαστε μπροστά σε μιά ποιητική άφασία. 'Όπως τό 'ίδιο

ποιητική άφασία είναι οί στίχοι:

Σηκώσου, ώ Βύρων... φίλε,

σηκώσου .. . λάβε, ώ μέγα λάβε τό δώρον ...

I. Δές τό «συμφώνως τ ' Cίρματά τους έβρόνταον» (XV, ζ).

186

(ΧΙ, κ)

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗ «ΛΥΡΑ»

Είναι περίεργο, δσες φορές οί στιχουργοί βάζουν πολλά aποσιω

πητικά, σημαίνει οτι κάτι εχουνε πάθει. "Ως τά σήμερα τό παρατήρη

σα σέ δυό έπιφανή παραδείγματα. Τό πρώτο, ό Καβάφης. 'Όσο γιά

τόν Κάλβο , σ' ο λες τiς στροφές ·πού ύπάρχουν aποσιωπητικά -νομίζω χωρίς έξαίρεση - οί στίχοι εΙνώ θλιβεροί. 'Αλλά εξαφνα καί χωρίς προειδοποίηση ό άκόλουθος εξοχος λόγος;

Α'ί! τώ~ θνητών ιJ έλπίδες ώς έλαφρά διαλύονται δνειρα βρέφους χάνονται

ώς λεπτόν βόλι εiς άπειρον

βάθος _ πελάγου.

Είχα γράψει, στήν παλιά έκείνη μελέτη, πώς ό Κάλβος δέ μiiς

εχει aφήσει οϋτε ενα ποίημα όλόκληρο. Έννοοϋσα οϋτε ενα ποίημα χωρίς χάσματα σάν αuτά πού σημείωσα παραπάνω. Καί πραγμα.τικά,

έκτός άπό τούτη τήν 'Ωδή καί τήν Ε t ς Θάνατο ν, καί χωρίς νά λογαριάσω τίς δυό τελευταίες πού εΙvαι. καθώς νομίζω, μέτρια εργα, δέν εχουμε οϋτε ενα ποίημα τοϋ Κάλβου χωρίς διαλείψεις. Θά μοϋ ε'ίταν εϋκολο νά τίς προσδιορίσω . 'Αφήνω τόν &.ναγνώστη νά

συνεχίσει.

Σέ τί οφείλονται οί διαλείψεις αuτές τοϋ Κάλβου; Προσπαθώ νά

έκθέσω τή μόνη ύπόθεση πού μοϋ φαίνεται λογική. 'Όμως, προτοu

προχωρήσω, δυό προκαταρκτικά σημεία;

α) Οί διαλείψεις αuτές δέν είναι μόνο ύλικές διακοπές της έξωτερικης μορφης . Γιατί δέν ύπάρχει διάκριση μορφης καί ούσίας στήν τέχνη. Τή διάκριση τήν κάνουμε κάποτε στήν έπιφάνεια , yιά

λόγους συστηματικούς. Μόλις προχωρήσουμε λίγο έξαφανίζεται.

Παράδειγμα τά δσα ε'ίπα στήν άρχή γιά τήν ποιητική γλώσσα, πού θά

ήθελα τώρα νά ξαναθυμηθοuμε.

β) Τά συμπεράσματά μου δέν είναι αύτά πού είναι , γιατί γυρεύω

τάχα νά κρατήσω aπό τόν Κάλβο μόνο τά κομμάτια κ α θ α ρ η ς

π ο ί η σ η ς παραμερίζοντας δλα τά θ ε μ α τ ο γ ρ α φ ι κ ά σ τ ο ι

χ ε ία. Χρησιμοποιώ καί ύπογραμμ ίζω σκόπιμα τεχνικούς δρους, πού

κυκλοφόρησαν aρκετά σέ παλαιότερα χρόνια, καί πού θέλω νά

aποκλείσω. Μέ &λλα λόγια , δέ συμφωνώ μέ οσους πιστεύουν πώς είναι αύταπόδειχτο τό αξίωμα πού λέει δτι <<πατριωτική>> ποίηση δέν

μπορεί νά ύπάρξει. Μπορεί νά ύπάρξει, καί σέβομαι ίδιαίτερα τόν Κάλβο πού άφιέρωσε τή λύρα του στήν ύπηρεσία μιiiς μεγάλης

187


ύπόθεσης. "Αλλωστε τό γεγονός αύτό δέν τόν έμπόδισε διόλου νά γράψει άξιομνημόνευτους στίχους:

'Όταν είς τήν άθλίαν Έλλάδα άπό τά έσχατα τής έρυθρaς θαλάσσης

τών άραβίων πετάλων

ήλθεν ό κτύπος

η γιά τίς πλ&ρες τ&ν καραβι&ν του Κανάρη:

Πετάουν, aπομακρύνονται·

>σ τό διάστημα του άέρυς

χωσμέναι γίνονται άφαντοι· -διαβαίνουσαι έπαιάνιζον, κ ' ι]κουεν ό κόσμος.

Κανάρι! - καί τά σπήλαια

τής γής έβόουν, Κανάρι.

Κα! τών αlώνων τά οργανα

ϊσως θέλει άντηχήσουν

πάντα Κανάρι.

(V, κ:γ)

(Xlll λη-λθ)

·Η <<πατριωτική» ποίηση, η πιό σωστά, η ποίηση ένός μεγάλου

άγώνα, πού είναι καί μεγάλος πόνος συνάμα· ή ποίηση μέ τήν έννοια

τών Π ε ρ σ ώ ν τοϋ Αiσχύλου η του 200 π.Χ. του Καβάφη, εΙναι νόμιμη μ· εναν δρο: Νά μή θέλουμε νά πιστεύουμε πώς μιά μέτρια

ύμνολογία εΙναι ποίηση , έπειδή ό άγώνας πού έξυμνεί ε{ναι ό δικός

μας. Γιατί τότε δέν κάνουμε ποίηση, κάνουμε πολιτική. Ιςαί γι' αύτό

πρέπει νά παραδi;χτουμε πώς ή άκόλουθη στροφή ε{νάι άσήμαντη:

Πώς, πώς της ταλαιπώρου

πατρίδος δέν πασχίζετε

νά σώσητε τόν στέφανον

άπό τά χέρια άνόσια

λrιστών τοσούτων;

(ΧΙΙΙ, κζ)

'Όμως τό θέμα εtναι μεγάλο καί έξαρτfiται άπό τίς άπόψεις πού

eχουμε γιά τίς σχέσεις τέχνης καί πίστης . 'Εδώ, ήθελα μόνο νά

εμποδίσω μιά παρεξήγηση πού μου φαινότανε πιθανή.

188

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗ «Λ ΥΡΑ»

Είναι παράξενο νά συλλογίζεται κανείς δτι <iπό τούς τέσσερις

ποιητές πρώτου μεγέθους, πού άκμάσανε ή πού άρχισαν νά γράφουν

τόν περασμένο αiώνα: τόν Κάλβο, τόν Σολωμό, τόν Παλαμά, τόν Καβάφη, ό ενας μονάχα είναι ό πραγματικός ι'iρχοντας τής έλληνι

κfjς γλώσσας, ό Παλαμάς. Οί τρείς άλλοι είναι ποιητές δίγλωσσοι .

'Όχι μέ τήν εννοια τfjς έλληνικfjς διγλωσσίας, δπως δλοι μας ε'ίμαστε λίγο ή πολύ, ιiλλά δίγλωσσοι πραγματικά. 'Έχουν δυό μητρικές

γλώσσες μιά ξένη κι ' επειτα τήν έλληνική. 'Όλοι γνωρίζουν τούς

iταλικούς στοχασμούς του Σολωμού καί τά ιταλικά του ποιήματα. 'Ο

Καβάφης μιλa πρώτα ιiγγλικά καί μιλa μόνο ιiγγλικά δσο νά γίνει έννιά χρονωι. 'Όσο γιά τό Κάλβο, iδού τί μaς λέει δ κ. Μαρίνος

Σιγοϋρος, πού πρέπει νά είναι κ:χλά πληροφορημένος: 'Όταν, στά

1813, γνωρίστηκε μέ τόν Φώσκολο στή Φλωρεντία, <<ήξερε λίγα γαλλικά κ α ί έ λ λ η ν ι κ ά, τά ιταλικά δμως τά είχε μάθει στήν

έντέλεια>>2 . Στά 1813 ό Κάλβος είναι εiκοσιενός χρονω . Οί πρ&τες

'Ωδές τυπώνουνται στά 1824• δυό χρόνια aργότερα οί τελευταίες

άλλά ή γλωσσική τους μορφή άλλάζει άνεπαίσθηταJ. 'Ώστε ό Κάλβος

σέ ήλικία aρκετά προχωρημένη καί στό διάστημα δέκα χρόνων τό

πολύ, μαθαίνει τή γλώσσα τών ποιημάτων του.' Από ποιόν; ·Υποθέτω,

κατά μέγα μέρος, στή σχολή του Κοραή. Βέβαια τά σημεία τοϋτα τής

ζωής του Κάλβου πρέπει νά έρευνηθουν κάποτε καλύτερα καί νά

θεμελιωθούν σέ περισσότερες είδήσεις. 'Αλλά μιά πλατύτερη ερευνα

δέ φαντάζομαι ν' ιiλλάξει βασικά τή γενική ίδέα. Γιατί, άν ύποθέσουμε . άκόμη δτι ή πληροφορία του κ. Σιγούρου εivαι ύπερβολική,

ξέρουμε πώς, λίγα χρόνια μετά τή γέννηση του Κάλβου, οί γονείς του

χωρίζουν καί ό πατέρας παίρνει τά δυό του αγόρια καί τά πηγαίνει στό

Λιβόρνο. 'Από τότες, cδς τή δημοσίεψη τών ποιημάτων του, ό Κάλβος μένει σέ ξένους τόπους στήν 'Iταλία, στήν 'Ελβετία, στή Γαλλία,

στήν ·Αγγλία· μακριά άπό τή μητέρα του, πού είναι άτόφια

ζακύνθινή:

... μέ είδε τό πέμπτον τοϋ αlώvος

εlς ςέvα έθνη

Ι . Τίμου Μαλάvου: Ό ποιητής Κ. Π. Καβάφης, δεύτερη ί:κδ. σελ. I 8.

{1, γ)

2. Πρόλογος γιά τόv Κάλβο, στήv ί:κδοση <<Στοχαστή», 'Αθήνα, χ. χ. 'Εγώ (.πuγ rαμμίζω.

J. Παύει νά μεταχειρίζεται λ. χ. όπως στίς 'Ωδές τοϋ 1824 άπαρέμφατα μέ τό θέλω (Δές ΧΙΙΙ , ιη-ιθ) , άλλά έξακολουθεί νά λέει τά κοραϊιcά ιJδόvτια (XII, ι).

189


λέει ό 'ίδιος. Μιά τέτια ζωή δέ βοηθάει βέβαια τή γλώσσα πού βλασταίνει μέσα μας. 'Όσο γιά τόν κοραϊσμό τfjς γλώσσας τοϋ Κάλβου, μπορεί νά παρατηρήσει κανείs. κάμποσα δείγματα. Τά θέλω σέ εiδείν (ΠΙ, κβ) , ήθελεν προκριθείν (VI, θ), θέλουν άρπάξειν · (χ, λζ). Τά έκβαίνει (IV, α), εκβη (ΧΙΙΙ , λ)· άντίς βγαίνει, βγεί. Τά έξαπλώνω, έξάπλωσεν (ΧΙΧ, β)· άντίς άπλώνω, aπλωσε. Τά όδόντια, τά όμμάτια, τά όνύχια· άντίς δόντια, μάτια,

νύχι~. Τά δσα τελοσπάντων ό · Ιακωβάκης Ρίζος Νερουλός άαi~ρίζει στά κ ο ρ α κ ί σ τ ι κ ά του. 'Έπειτα ό Κοραής.έδίδασκε: ••τήν μέση ν όδόν πρέπει νCi βαδίσωμεν>>. «Τήν μέσην όδόν>> βαδίζει καί ό Κάλβος. Παντοϋ ή γλώσσα του είναι ί:να μίγμα. Δέν μπορώ τώρα . νά ύποστηρίξω δτι ό Κοραής τόν εκαμε νά γράψέι ετσι, μολονότι,

θαρρώ δτι θά βροϋμε πολλές ι'iλλες άναλογίες, έκτός άπό τίς

γλωσσικές , Cίν παραλληλίσουμε τούς δυό άντρες. 'Όμως έκείνο

πού νομίζω σωστό, σάν ενα έλάχιστο δριο, είναι δτι ό Κοραής

τοϋ εδωσε τή θεωρία Πού δικαιολοyοuσε καί στερέωνε μιά γλωσσική κατάσταση, πού άπό άνατροφή ή ιiπό iδιοσυγκρασία , ή καί τά δυό,

ύπfjρχε μέσα του.

'Έτσι ένώ ό Σολωμός, μέ κρίση πολύ πιό δυνατή καί μέ πολύ

βαθύτερο γλωσσικό α'ίσθημα, κάθεται στό νησί του , προσηλωμένος στά δημοτικά τραγούδια καί στά ποιήματα της κρητικής άναγέννη

σης, προσπαθώντας νά δημιουργήσει ενα όργανο εύλύγιστο καί ζωντC{_νg, πού θά μπορέσει νά έκφράσει «τά κινήματα τής φαντασίας του »,ι άλλά ριζωμένο στή ζωντανή λαλιά, ό Κάλβος, στήν ξεν~τιά

του, όρμητικός, συνεπαρμένος άπό τό «φύσημα τοu θεοu», χτυπάει' τή λύρα, πιστεύοντας πώς ετσι <<σ υ μ π λ ά τ τ ε ι τ ή ν γ ν ω σ τ ή ν ε i ς τ ο ύ ς π α λ α ι ο ύ ς μ ό ν ο ν πολύ τ ρ ο π ο ν ά ρ μ ο ν ία ν>>.

Πιστεύει πώς μ' αύτό τόν τρόπο, <<ά π ο φ ε ύ γ ω ν τ ό μονό τ ο ν ο ν τ ω ν κ ρ η τ ι κ ω v έ π ω v, μ ι μ είτα ι τ ά κ ι v ή μ α τ α τ η ς

ψ υ χ η ς, κ α ί χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ε ι τ ά δ σ α ό ν ο υ ς ή κ α ί ·τ ο u ά ν θ _ρ ώ π ο υ α ί α ί σ θ ή σ ε ι ς ά π α ν τ ω σ ι v ε ί ς τ ή ν φ υ σ ι κ ή Κ α ί. φ α ν τ α σ τ ή ν Ο t Κ Ο U μ έ ν 11 V» 2.·

ι . « Στά φύλλα έπέρναε - καί τής καρδίας,- σάν τά κινήματα - τής φαντασίας,

-πού ζωγραφίζουνε τήν εύτυχία». ·Η τρελλή μάννα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τοϋ τρόπου μέ τόν όΠοίο άvυψώvε ι ό Σολωμός, σέ προσωπικό οργανο τή γλώσσα καί τίς

έκφ ράσεις τοϋ ·λαοϋ.

2. Έπισημείωσις, σελ. 173 κ.ά . ·Η άλήθεια είναι πώς αί>τά τά λέει ό Κάλβος γιά τή. στιχουργική του. 'Όμως τά πάντα μcrς κάνουν νά πιστεύουμε, καί πρώτα-πρώτα ό

θεληματικός του χαραχτήρας, πώς θά είχε τήν 'ίδια ίδέα γιά κάθε άλλη λεπτομέρεια τής

τέχνης του. Θά ijθελα πολύ νά ξέρω αν «τό μονότονον των κρητικών έπών» δέν ε!ναι

μιά πετριά γιά τό Σολωμό.

190

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗ «Λ ΥΡΑ"

Ε\: ναι αρκετά συγκινητικό ν, ακούει κανείς τήν 'ίδια εκφραση,

στήν 'ίδια έποχή, aπό δυό ποιητές πού ακολούθησαν τόσο διαφορετικούς δρόμους. 1Κ ι ν ή μ α τ α , τ η ς φ α ν τ α σ ί α ς θέλει v <<ζωγραφίσει» ό Σολωμός, κ ι ν ή μ α.τ α τ ή ς ψ υ χ ή ς θέλει νά

<< μιμηθεί•• ό Κάλβος. Οί φράσεις αύτές, γιά τήν έποχή έκείνη εlναι τό

πρώτο dεράκι μιiiς dνοιξης. Καί πραγματικά οί δυό αύτοί ζακυνθινοί είναι σάν τά χελιδόνια τής καινούργιας έλληνικfjς πνευματικfjς ζωfjς.

Θαρείς πώς τούς συνοδεύει ό παλιός ·Ε σ π ε ρ ι ν ό ς τ fj ς 'Α φ ρ οδ ί τ η ς:

Αϋριο θ Ή dγαπήσει δποιος ποτέ του δέv dγάπησε.

'Αλλά επεσαν καί οί δυό σ' αύτό τόν αγώνα. Δέν περνii κανείς

τόσο εϋκολα, ϋστερα από αίώνες σιωπfjς, στό ρfjμα. Καί οί δυό, aπό

τά κινήματα τής ψυχής, πού θέλησαν νά ξαναπλάσουν, δέ μίiς άφησαν

παρά λαμπρά συντρίμια. Δέν ξέρω γιατί, δσοι διανοήθηκαν τό δρiiμα

τοϋ Σολωμοϋ, γύρεψαν τόσα άλλα πράγματα, aντί νά ερευνήσουν τήν

πρώτη έξήγηση πού μποροϋσε νά βρεθεί, μιά έξήγηση πού δέν εΙναι

δυνατό νά μήν είχαν μέσα τους σάν καλοί ελληνες πού ε'ίταν. Γιατί

δέν ύπάρχει, φαντάζομαι, ελληνας τής τέχνης τοϋ λόγου πού νά μήν

εχει νιώσει τίς δύσκολες έκείνες στιγμές, δπου μένει άφωνος, δπου τό

γλωσσικό όργανο δέν παρακολουθεί καί τοϋ κόβει τή λαλιά2• 'Έπειτα

γιατί ό Σολωμός δέ μiiς άφησε αποσπασματικά ίταλικά ποιήματα;

Γιατί ϋστερα άπό μιά όρισμένη έποχή μόνο οί έλληνικοί του στίχοι,

οί κουρελιασμένοι, μiiς δείχνουν, ενας-ενας, αύτή τήν aφάνταστη

φραστική αγωνία;

'Αλλά ό Σολωμός είχε μιά κριτική συνείδηση πού δέν τήν εlχε ό

Κάλβος . ' Ο Κάλβος δέ διστάζει ποτέ. 'Απεναντίας προσφέρει, μέ τήν

'ίδια ασφάλεια, τά αγαθά καί τά ζιζάνια. Εtναι ενας αγέρωχος άνiρας πού στέκεται όλόρθος, πλάϊ στ' ανοιχτό στόμα τοϋ μνήματός του. Δέν

ξέρει, οί5τε θέλει νά ξέρει κανέναν. 'Ακόμη περισσότερο , aγνοεί · << τ ο ύ ς α ν τ ι π ο ι ο υ μ έ ν ο υ ς τ ω ν Μ ο υ σ ω ν τ ή ν ε ύ μ έ

ν ε ι α ν, κ α τ α δ ι κ α σ μ έ ν ο υ ς δ έ ά π ό τ ή ν φ ύ σ ι ν ε ί ς α λ

λ η ν τ ι ν ά ύ π ο υ ρ γ ία V». 'Όσο καί νά μιλίi γιά τούς ελληνες, δέν

εχει λαό μαζί του. Ό έλληνισμός του τίς περισσότερες φορές εΙναι

συμβατικός:

2. Σπάνιες έξαιρέσεις: Ίσως ό Σικελιανός, dσφαλώς ό Μακρυγιάννης. - Τοϋτα

<'iσχετα φυσικά μέ τίς <'iλλες δυσκολίες τής εκφρασης τ.ίς προσωπικές - . Αλλά έκτός άπό τίς <<dλλες», γιά τούς ελληνες συγγραφείς ύπάρχουν καί αuτές πού δημιουργεί ή

τραγική γλωσσική μας άσωτία.

191


Έπί τόν 'Υμηττόν

έβλάστησεν ή δάφνη φύλλον ίερόν, στολίϊει

τά ήρειπομένα λείψανα

τοi5 Παρθενώνος. (!L ιη)

Θαρείς πώς είναι χαλκογραφία τής έποχfjς. Είναι συμβατική καί

ή μυθολογία του. Δέν έννοεί νά μιλήσει κανενός τή γλώσσα. 'Η μέση

όδός του Κοραή, είναι αuτός ό 'ίδιος . Μιά γλώσσα μέ πλοκάμια πού

ιiγκιστρώνουνται στήν καθαρεύουσα, καί μ' ενα άντίβαpο πού τήν τραβa κάτω πρός τή ζωντανή λαλιά. 'Υπάρχουν στροφές του πού μοϋ

φαίνουνται μεταφρασμένες άπό εναν λογιώτατο, δπως ό Έ ρ ω τ ό

κ ρ ι τ ο ς εκείνου του παράξενου καθαρολόγου, πού δέν θά θυμηθώ

ποτέ τό δνομά του. "Α_θελα, τίς ξαναφέρνω στήν πρώτη τους μορφή

πού φαντάζομαι:

Τό σταυρό καί τούς f!λ~ηνες aφησε πίσω κι . aπλωσε αδελφικά τό χέρι του

στούς Τούρκους καί προσκύνησε τ6ν συντρόφεύει όλόμαυρο dνάερο μέγα σύγνεφο

κρέμεται dκόμη aτίναχτο

aστροπελέκι πάνω του.

τί είναι αuτό; Μανιάτικο τραγούδι τής έκδίκησης;- '"Οχι είναι 'Ανδρέας Κάλβος 'Ιωαννίδης (ΧΙΧ, β-γ). 'Αλλά τό σκοινί, άνάμεσα

στούς δυό γλωσσικούς πόλους, τεντώνει κάΠοτε τόσο, πού ή ψυχή λιγοβυμα. Κι· έκείνο πού ιiκοϋμε είvαι ή φωνή του κανενός, ή φωνή

μιι'iς άπάτητης no man 's land:

Αύτοi5 άφ' ού τήν άpχαίαν

πορφυρίδα, καί σκijπτρον,

δώσωμεν τής 'Ελλάδος,

θέλει φέρειν τά τέκνα της πάσα μητέρα.

(ιν, ιγ)

Θά ε'ίταν aχαρο vά έπιμείνω. 'Αλλά ρωτιέμαι: ενας ποιητής , μέ

τό μάτι καί τήν καρδιά του Κάλβου, πού θ· άνάσαινε έλεύθερα · τή

192

ΠΡΟΛΟΓΟΣΣΤΗ «ΛΥΡΑ»

γλώσσα τής ζωής καί όχι τά ναυάγια του θανάτου, θά ε'ίταν δυνατό νά

παραδεχτεί τέτια πράγματα;

Κι· αuτά μέ φέρνουν στούς συλλογισμούς πού εγραψα, δσο

μπορούσα πιό σύντομα στά προηγούμενα, σχετικά μέ τό ύλικό του

ποι ητικου λόγου . Ή μακρινή διείσδυση στήν ψυχή μας , πού γίνετα ι

άπό τήν ποιητική λέξη, εJ:ναι άδύνατο νά πραγματοποιηθεί δταν τό ρήμα δέν είναι βαθιά ριζωμένο στή ζωή. Ποιά είναι καί πόση ή

Πf1Οσωπική aντενέργεια του τεχνίτη πάνω σ, αι'Jτό τό εμφυτΟ ύλιΚό , εί ναι aλλο ζήτημα. 'Αλλά ή άληθινή άρχή, είναι μιά καί μόνη· αότή

πού εiπα. 'Η σχέση του ποιητή μέ τή γλώσσα είναι σάν τόν aνθρωπο

μέ τόν fiλιο, πού παρασταίνει σέ μιά εξοχη στροφή του ό Κάλβος:

ό fίλιος κυκλοδίωκτος, ώς άράχνη, μ ' έδίπλονε καί μέ φώς καί μέ θάνατον

άκαταπαύστως.

(ΠΙ, κ)

'Ο ποιητής ζεί καί δημιουργεί πάνω στό <iχτινωτό τοϋτο ύφάδι,

άνάμεσα στό θάνατο καί στό φώς. Δέν ύπάρχει πιό τέλεια εiκόνα τijς

μυστικής ζωής του ποιητή. Γαντζωμένος πάνω στή γλώσσα, ακολου

θεί τά πλεγμένα κλωνιά της ως τά βασίλεια τοϋ θανάτου, δπου δέ

βλέπει rrαρά σκιές. Καί πάλι, χωρίς νά χάνει τήν πίστη του, συνεχίζει

αuτή τήν πρόοδο, σίγουρος πώς ή 'ίδια κλωστή θά τόν όδηγήσει στό

φώς : σήμερα, αϋριο, ϋστερα ό.πό χρόνια. ' Η ποιητική προσπάθεια

είναι αuτό τό άτελείωτο πάει κι, ελα, ως τή συντέλεια τών αiώνων . 'Αλλά aν οί μεγάλοι τόμοι μiiς χρησιμεύουν γιά νά μποροϋμε εϋκολα

νά ξαναβρίσκουμε τήν παλιά καί σεβάσμια σοφία· η άκόμη γιά νά

φυλάγουμε ό.μάραντα τά aνθη πού μiiς ό.ρέσουν καί μiiς συγκινοuν ·

ποτέ, aπό τήν έποχή πού έφευρέθηκαν οί μεγάλοι τόμοι, δέ

μπορέσαμε νά συντηρήσουμε , άνάμεσα στίς σελίδες τους, τή φωτεινή

aράχνη ένός ijλιου. Καί ό ύπερήφανος καί δυστυχισμένος Κάλβος,

ένώ μέ τήν πίεση μιiiς μεγάλης πνοής- γι' αότό είναι μοναδικόςμπόρεσε ν' άνασύρει, στόν κόσμο πού ζοϋμε, όντα ζωντανά πού θά

ύπάρχουν κοντά μας, δσο ύπάρχουν ι'iνθρωποι πού διαβάζουν τήν

έλληνική γλώσσα, ξαφνικά , aπό μιά τρύπα του ίστου της μεγάλης

άράχνης επεσε στό dπειρο κενό . 'Από τά 1826, i:ζησε άicόμη

σαράντα χρόνια. 'Αλλά ή ψυχή του ειχε χαθεί, σάν τόν καπνό πού

θλίβε ι τό διάστημα τών <iέρων.

* Έδώ, στόν ουρανό τών άντιπόδων, ύπάρχει ενα μόνιμο χάσμα ,

ενα μαυρο όρθάνοιχτο πηγάδι .. Οί aστρονόμοι λένε πώς είναι σύνεφο ' .

193


ι1πι1 κάποια σκοτεινή ούσία. 'Αλλά οί παλιοί ναυτικοί τό όνόμαζαν

«ή καρβουνοσακούλα>> καί ή λαϊκή παράδοση τής Αύστραλίας πιστεύει, πώς είναι τό κακό ένσαρκωμένο σέ μιά στρουθοκάμηλο,

περιμένοντας κάτω άπό ενα ούράνιο δέντρο, πού παρασταίνουν τά

ι'iστρα τοϋ Νότιου Σταυrοϋ.

Μποροϋμε νά στοχαστοϋμε πολλά γιά τή μοίρα τής φυλής καί

τοϋ έλληνικοϋ λόγου, δταν λογαριάσουμε δτι, σέ μιά όρισμένη

στιγμή ΠΟύ τό γένος άρχίζει νά βγαίνεΙ aπό Εναν μεγάλον ϋπνο, τά

εrγα δυό μοναδικώv ποιητών εΙναι σημαδεμένα <iπό κάτι τέτιες καρβουνοσακοϋλες. Μποροuμε νά σκεφτοuμε dκόμη, πώς αύτή τήν ένσάρκωση τοϋ κακοϋ, τή μαύρη στρουθοκάμηλο, πού κηλιδώνει τόν

εναστpο οuρανό τοϋ Σολωμοϋ καί του Κάλβου τήν έχει, καί σήμερα, στι) δικό του στερέωμα ό καθένας μας, καί νά κοιτάξουμε πιος ~ά τήν ξολοθρέψουμε. 'Αλλά, ε'ίτε εχω δίκιο ε'ίτε ι'iδικο, ή άλήθεια είναι πώς

τίποτε δέ συμβολiζει καλύτερα τήν ποίηση του Κάλβου, άπό τόν

στίχο τοϋτο, πού μέ τό διπλό του πρόσωπο, κοιτάζει · τή διπλή

ιrαράδοση του έλληνισμοu:

•· 'Επί τό μέγα έρείπιον ή Έλευθερία όλόρθη»

Πpετοpία (Τράνσβαλ), 21 Δεκεμβρίου 1941

ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΕΦΕΡΗΣ

Άπό τίς I 'Εκδόσεις Νεοαλεξανδpινών>> (1942)

ΑΠΟΡΙΕΣ ΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΚΑΛΒΟ


Βραβείο Νόμπελ

Δέ θυμοuμαι ποιός κριτικός ξεχώριζε σέ τρία ε'ίδη τίς έμπειρίες πού μπορεί νά δώσει ενα ποίημα. Τήν έμπειρία του ποιητη δταν τό

γρ~φει. Τήν έμπειρία του ποιητη όταν τό διαβάζει τελειωμένο καί

άφοu ξεπέρασε τήν περίοδο τfjς δημιουργίας. Τήν έμπειρία του τρίτου

άναγνώστη.

Είναι φανερό πώς έν& ή δεύτερη καί ή τρίτη άπ' αύτές τίς

κατηγορίες συγγενεύουν (ό ποιητής κάποτε εΙναι ό πιό αδιάφορος

αναγνώστης του εργου του), ή πρώτη καί ή δεύτερη άπέχουν σέ τέτοιο

σημείο πού είναι σημαντικά επικίνδυνο νά θέλουμε νά φωτίσουμε τή μιά μέ τήν άλλη . Τά έρωτήματα του φίλου τ&ν ποιημάτων πού

συνοψίζουνται μέ τήν πρόταση: <<Άραγε αiσθάνομαι έκείνο πού

αίσθάνθηκε ό ποιητής δταν εγραφε;» δέν είναι έρωτήματα. 'ο

ποιητής μπορεί νά αίσθανότανε πολλά σπουδαία πράγματα, ό.λλά

· αiσθανότανε κυρίως τήν εύκολία ή τή δυσκολία τfjς εκφρασής του· δτι ή έργασ i '-' ~ου προχωρούσε· ότι ή έργασία του τελείωσε. Θά ήταν

πολύ κακός τιχνίτης Ciν μί'iς Ciφηνε νά αiσθανθοuμε, μέ τόν'ίδιο τρόπο,

αύτά τά πράγματα. Φοβοuμαι πώς δταν διατυπώνουμε τέτοια έρωτήματα ξεχνί'iμε δτι ό ποιητής δταν δουλεύει εχει μπροστά του ενα

Ciσπρο χαρτί πού πρέπει νά ύπερνικήσει, ένώ έμείς δέν itχουμε νά

ύπερβοuμε μιά τυπωμένη σελίδα. Ούσιαστική καί άπλή διαφορά. Κινήθηκε άπό ενα κίνητρο πού δέν πρόκειται ν<i έξετάσουμε τώρα·

συνάντησε όρισμένες άντιστάσεις σ αuτή τήν ψυχική , καί τή

σωματική 'ίσως, παρόρμηση· κοπίασε, καί δταν ενιωσε δτι τό ποίημα

ε-χει τελειώσει. βpfϊκε καί κάποιο νόημα στή δουλειά του. τήν άμοιβή

197


τών κόπων του. Αύτό τό νόημα, επειδή τό βρήκε ό ποιητής, δέ

σημαίνει πώς είναι οϋτε περισσότερο οϋτε λιγότερο αξιο άπό ενα

ι'iλλο νόημα πού γεννήθηκε άπό τήν ε~αφή ένός τρίτου μ, αύτό τό 'ίδιο

ποίημα. Γι' αύτό βλέπουμε τούς συγγραφείς νά είναι τόσο στενοχωρημένοι δταν γυ ρεύουμε νά μι'iς βεβαιώσουν δτι ή έρμηνεία μας είναι

αύθεντική. Δέν ύπάρχει καλλιτέχνης πού νά εχει δώσει αύθεντική

έρμηνεία τοϋ εργου του. Γιατί, κι ι'iν ύπήρχε, δέ θά δέσμευε κανέναν.

'Ο Montaigne, σέ μιά εποχή πού μας φαίνεται τώρα πολύ άπλοϊκή γιά τήν τέχνη, εγραφε ώστόσο: 'Ένας έπαρκής άναγνώστης θά βρεί πάντα

στά συγγράμματα τών άλλων πράγματα πού ό συγγραφέας δέ θέλησε

διόλου νά βάλει: «Un suffisant lecteur>>. Ό μόνος σωστός δρόμος πού μένει στόνεπαρκή αναγνώστη είναι, άν αίσθάνεται ενα εργο, νά προ

σπαθήσει νά καταλάβει τ( τοϋ συμβαίνει μ' αύτή τήν αίσθηση, δπως κάνει καί μέ τά άλλα συναισθήματά του. "Αν δέν τό αίσθάνεται, είναι

άκόμα πιό εύκολο: κλείνει τό βιβλίο. ~ 'Αλλά ό άνθρωπος πού είναι περίεργος γιά τά συναισθήματά του ,

είναι dκόμη περίεργος καί γιά τά συναισθήματα τών ι'iλλων. Θέλει νά

τά παραβάλει καί νά τά έξελέγξει μέ τά δικά του. Πολύ νόμιμα,

aλλωστε, γιατί ή συναισθηματική κοινοκτημοσύνη είναι συχνά μιά

μεγάλη aπολύτρωση. Γι' αύτό, ϋστερα aπό τίς παραπάνω διακρίσεις,

θά ήθελα νά διατυπώσω μιά άπορία πού μου γεννήθηκε ενα πρωινό

του περασμένου καλοκαιριου, καθώς διάβαζα τόν Κάλβο ταξιδεύον

τας μ ' εν α βαποράκι τής ακτοπλοίας .. Ο ijλιος του' Ιουλίου χτυποϋσε δυνατά. 'Ο Κάλβος μέ άπομόνωνε &πό τίς φωνές τών φωνογράφων καί τή χλαβοή του κυριακάτικου πλήθους. Ήταν, θυμdμαι, άπό τίς

ώρες έκείνες πού αίσθανόμαστε τήν ελξη τής ξερfjς πέτρας καί

τής θάλασσας, μαζί μέ τήν ακατανίκητη έπιθυμία νά βγούμε dπό τή

δερματική άσθένεια πού ε'ίμαστε έμείς ή άνθρωπότης πάνω στό ~δαφος τής 'Αττικής. Τό βιβλιαράκι ήταν άνοιγμένο στήν αJδή

••Είς θάνατον>>. Διάβαζα:

Άπό τόν ούρανόν, δπου τά μελανόπτερα

σύννεφα άρμενίζουν,

τό ψυχpόν της άpγύpιον

ρίπτε ι ή σελήνη.

Μιά δραχμή επεσε πλάι μου πάνω στό μαυρο δίσκο τοϋ φωνογράφου. «'Ένα aπό τά. τριάκοντα θά ήταν, συλλογίστηκα. Καί ρώτησα

dμέσως επειτα τόν έαυτό μου - ι'iραγε τή θέλησε αότή τή βιβλική

αποχρωση ό Ζακύνθιος; Αύτή τήν άπόχρωση πού έρχότανε νά

προσθέσει στήν άτμόσφαιρα τής στροφής του εvαν τόνο άπό τό

198


'Όρος τών 'Ελαιών τοϋ Θεοτοκόπουλου.

Βέβαια, καθώς παρατηρήθηκε, ό στίχος του Ρασίν

Dans Ι' Orient desert quel deνint mon ennui.

δέ μfiς δίνει τά 'ίδια συναισθήματα πού ί:δινε πρίν ιiπό τή λογοτεχνία τής 'Ανατολής καί τή λογοτεχνία τής πλήξης, πού άνθισαν στό τέλος

του περασμένου αίώνα - ψυχολογικά συμπλέγματα πού δέν μπορουσε νά εχει ύπ' οψη του ό ποιητής τήςΒερενίκης 1 • 'Αλλά αuτό δέν εχει

καμιά σχέση μέ τή γλώσσα τοϋ στίχου τοϋ Κάλβου , άπό τήν καθαρά

ύλική της άποψη , πού ήταν ή άποψή μου τή στιγμή εκείνη . Σημαίνει

μόνο δτι ό στίχος εΙ ναι ζωντανός καί δτι ' μπορεί νά βρεί άκόμη <<έπαρκείς αναγνώστες••. Είναι ενα φαινόμενο πού μποροϋμε νά

παρατηρήσουμε οχι μόνο στά εργα της ποίησης άλλά καί στά εργα

τών άλλων 'τεχνών, καί ανήκει καθαρά στό μηχανισμό τής διάρκειας αuτών τών εργων . 'Α~ό ενα τέτοιο φαινόμενο εννοοϋσα νά ξεχωρίσω

τήν αποκλειστικά γλωσσική λειτουργία πού μ, εκανε νά βλέπω κάτω

aπό τά μελανόπτερα σύννεφα τόν 'Ιούδα καί τό φιλί καί τήν τύψη.

"Αν διάβαζα στήν έπιστολή ένός ιiγνώστου τής έποχής έκείνης <<τό

ψυχρόν aργύριον», μήπως δέ θά ήταν τό 'ίδιο; Θυμόμουνα τά περίφημα

<<θαλάσσια ξύλα,; 2. Κι αι'Jτά γεννουσαν μέσα μου μιά ;:ίκόνα ιiνάλογη μ' έκείνη τοϋ Γκωτιέ, δταν παραβάλλει τίς γόνδολες τής Βενετίας μέ

βιολιά . 'Αλλά καί μέσα σέ μιά έπαναστατική έγκύκλιο τών · Υδραίων, μήπως δέ μοu γεννοϋσαν τή διαφορετική, τήν άδρότι;ρη δμως

έντύπωση μιiiς μαύρης ξυλογραφίας;

Συλλογιζόμουνα τό «γλωσσικό εγώ» τοϋ Κάλβου. 'Ένα παράξενο

μείγμα των << Κορακιστικών» τοϋ Λογίου Έρμή3 καί τής <<λαλουμένης»

στήν εποχή του. τί αισθανότανε; Γυρίζω στήν προηγουμένη στροφή, δπου τό ψυχολογικό μου παραστράτημα τόν κάνει νά χάνει , aντί νά τόν κάνει νά κερδίζει:

'Ακούω τοv λυσσώντος

dνέμου τήνδρμήν ·

κτυπίj. μέ βίαν · άνοίγονται

τοϋ ναοϋ τά παράθυρα κατασχισμένα.

I. Τό 'ίδιο λ . χ. καί ό στίχος τοϋ Ben Jonson: Light, Ι salute thee, but with wounded nerves

Σήμερα, uστερα άπό τόση ψυχανάλυση, τόν αίσθανόμαστε πολύ διαφορετικά παρά

όταν πρωτογράφτηκε.

2. « Ε!ς Ζάκ~νθον» , ι στ' . 3. Κάποιοι στίχοι του φτάνουν τό : 'Ήρως έκβήκας ε /ς τώv Γραι-μεγάλωv-κώv τό γένος.

199


"Ως τόν τέταρτο στίχο λειτουργώ κανονικά. Βρίσκομαι στή ν

aτμόσφαιρα τής ποίησης τfjς νύχτας καί τοϋ κοιμητηρίου τών

παραμονών τοϋ ρομαντισμοϋ. Μιά νύχτα τοϋ Young. Ό Κάλβος, πού τόσο καλά aφομοίωσε τόν πουριτανισμό, δέν εlναι aπίθανο νά

συνάντησε τίζ dπηχήσεις του μελαγχολικου εργου του άγγλ-ικανου πάστορα4• Είναι ή άτμόσφαιρα όλόκληρης τfjς ιDδfjς. Προχωρώ μέ

ασφάλεια. Στόν πέμπτο στίχο, ενα μαγικό ραβδί μεταμορφώνει τά

πάντα. <<Κατασχισμένα>>: εχω μπροστά μου ενα σκηνικό, δπου κάποιο

λάθος τοϋ μηχανικοu φανέρωσε στά μάτια των θεατών τήν <<πανένια

ύπόστασή του>> . Μαγεία βέβαια πού μπορεί νά διασκεδάζει πολλούς

συγχρόνους μου, αλλά πού είναι είς βάρος του ποιητή. Τό ύλικό τών

παραθύρων μέ κά~ει νά χάνω τήν iσορροπία μου . Πρέπει νά διαβάσω

καί νά ξαναδιαβάσω όλόκληρη τήν ώδή, νά κάνω Cίπειρες διορθώσεις

στίς πρώτες έντυπώσεις μου, νά κλαδέψω καί νά αναστυλώσω τά

συναισθήματά μου, γιά νά επιτύχω ωστε τίποτε νά μήv ενοχλεί τήν

εξοχη φωνή πού ακούεται στούς στίχους:

'Ο fίλιος κυκλοδίωκτος, s ώς άράχνη, μ ' ~δίπλωνε καί μέ φώς καί μέ θάνατον

άκαταπαύστως.

Τό πνεvμα όπού μ · έμψύχωνε

τοv Θεοί5 ήτον φύσημα,

καί είς τόν Θεόν άνέβη·

γή τό κορμί μου, κι έπεσεν

έδώ είς τόν λάκκον

'Εδώ είναι ό ποιητής. 'Ή τό ζωντανό κομμάτι του ποιητfj πού δέν τό σαράκωσε ό δάσκαλος. Έδώ, καί σ' ενα ρυθμό πού πρέπει νά

ύπερβεί κανείς πολλές aντιδράσεις γιά νά τόν παρακολουθήσει, καί

4. 'Έτσι μοϋ φαίνεται. Παραδίδω τήν ύπόθεση αύτή στούς ε iδ ικούς . 'Ίσως νά είναι

μιά αϊρεση πού. καθώς λένε, είναι τό πράγμα πού μοιάζει περισσότερο άπό κάθε τι Cίλλο

μέ τήν άλήθεια. · Ωστόσο θά Cίξιζε τόν κόπο νά μελετήσει κανείς πο ι ές ήταν οί

πνευματικές έπιδράσεις πού δέχτηκε ό Κάλβος. Α!σθάνομαι διαβάζοντάς τον περ ισσό

τερο τόν Ρωμαίο άπό τόν 'Έλληνα - ε ίναι κατωνικός, δέν είναι λακωνικός -συχνά τόν πουριτανό, κ ι εναν κλασικισμό κάπως συμβατικό τής πρώτης γαλλικής αύτοκρατο

ρίας μέ σημαντικές σκιές ρομαντισμού. Προσωπικές άνεξέλεγκτες έντυπώσεις .

* Ύό θέμα τό μελέτησε άργότερα ό Κ. Θ. Δημαράς («Οί πηγές τής εμπνευσης του

Κάλβου») , Nta Έστία, Χριστούγεννα 1946). Έκεί (σελ . 12 1 έπ . ) ξεκαθαρίζε ι καί

i: πι~εβαιώνε ι τό συσχετισμό Κάλβου καί Γιούγκ. 5. 'Αφήνω έπίτηδες τόν πρωτο στίχο: Υίt μου, πvtovσav μ · cίδες-είναι διαλυτικός .

200


στίς καταπληκτικές κάποτε μεταβάσεις του άπό τή μιά ποιητική ίδέα

στήν ι'iλλη, καί στή σπάνια ταχύτητα τών είκόνων του. Τέτοια δώρα δέν τά ε'ίδαμε άλλη φορά στήν 'Ελλάδα. Καί δοκίμαζα νά λογαριάσω πόσα πράγματα μί'iς ι'iφησε απείρCtχτιι. η προγονική κατάρα. Δέ θυμiiμαι ι'iν άπόμενε κανένα. 'Οπωσδήποτε, καμιά ώδή τοϋ Κάλβου δέ

βγήκε ακέρια από τήν αρχή iliς τό τέλος. Δέν ξέρω ι'iν ό Κάλβος άντιπροσωπεύει, καθώς είπώθηκε, «τήν παλιννόστηση τfjς έλληνικfjς

ώδής στή γεννήτρα γής τη·ς;,6_ Γιατί δέν μπορώ νά φανταστώ καλά -καλά τί ήταν <<ή άρχαία ώδή ». 'Αλλά βλέπω καθαρά κάποιες μοιραίες

δυνάμεις, πολύ ζωντανές τή στιγμή έκείνη τής ίστορίας μας, νά

;cολεμοϋν μέ μιά δυνατή ποιητική ίδιοσυγκρασία. Καί βλέπω άκόμη

τήν ίδιοσυγκρασία αuτ-ή νά φτάνει τήν ύψηλότερη έπίδοση τής

έποχfiς της. 'Η έπιτυχία τοϋ Κ<iλβου (ό Σολωμός άπό αuτή ηjν άποψη δέν πέτυχε περισσότ'ί::ρα) ε{ναι δτι μπόρεσε, μέ τά ύλικά πού ε{χε στή διάθεσή του, καί μολονότι τά ύλικά αύτά ήταν άλλότρια καί

πολέμια, νά διασώσει μιά φυσιογνωμία. Μί'iς εμεινε ή φυσιογνωμία

τοϋ Κάλβου, δπως μί'iς εμεινε ή φυσιογνωμία τοϋ Σολωμοϋ. 'Αλλά

δπως !:χουμε μόνο άποσπάσματα άπό τό Σολωμό, ετσι δέν !:χουμε

κανένα όλόκληρο ποίημα ιiπό τόν Κάλβο. τίποτε πού νά μπορεt: νά

δοθεί σάν όλόκληρο ποίημα σ' εναν άκροατή. Μόνο κομμάτια, καί

τήν εuλάβειά μας 7,

'Αλλά ξεκίνησα άπο μιά είδική λεπτομέρεια, καί σ ' αuτή θέλω νά περιοριστώ . Οί ψυχολογικοί κυματισμοί πού δοκίμαζα διαβάζοντας

τήν ώδή ''Είς Θάνατον,, μοϋ ε{ χ αν κινήσει τήν έπιθυμία νά φανταστώ

ποιά νά ήταν άραγε τά συναισθήματα πού εφερναν στόν 'ίδιο τόν

Κάλβο οί παράξενες λέξεις του. Ποιός νά ήταν ό συναισθηματικός

φωτοστέφανός τους . Ξέρουμε πώς ανεξάρτητα ιiπό τό χοντρό νόημά

της, κάθε λέξη εχει γιά τόν κάθε άνθρωπο ενα χρώμα, ενα βάρος, μιά

γεύση iδιαίτερη. 'Ακόμη περισσότερο ξέρουμε πώς η κυοφορία των λέξεων, ό έμποτισμός τους άπό συναισθήματα, είναι τό σημαντικότε

ρο μέρος τής λειτουργίας πού δηλώνουμε μέ τήν κοινή εκφραση

<<γλωσσική άναδημιουργία». Στό Σολωμό τό πράγμα φαίνεται άρκετά

καθαρά. Στούς στίχους:

Λευκό βουνάκι πρόβατα κινούμενο βελάζε ι,

καί μές στή θάλασσα βαθιά ζαναπετιέται πάλι .. .

αισθάνομαι χωρίς δισταγμό τό βάρος ·πού είχαν αύτές οί λέξε~ γιά

6. ·Ο κ . Μ. Σιγοϋρος, στόν πρόλογο της εκδοσης τοϋ «Στοχαστή».

7. Θεωρώ δτι ή ποίηση, μέ τή v τεχνική της σημασία. είναι τό aποτέλεσμα πάνω μας ένός ποιήματος τ ε λ ε ι ωμέ ν ο υ. 'Έστω κι ιiν τό ποίημα αuτό είναι σ · ενα μόνο

στίχο. 'Όλα τά άλλα είναι 'ίχνη καί έvδείξε ις. Σάν τό σημερινό Παρθενώνα .

201


τήν ψυχή τοϋ ποιητή. Παρακολουθώ σχεδόν τήν άνάδυσή τους. Καί

διάλεξα τό παράδειγμά μου στήν τύ%η. 'Αντίθετα, στόν Κάλβο τίς περισσότερες φορές οί λέξεις ε{ναι φαντάσματα. Φεύγουν σάν τά σκόρπια φύλλα. Γράφουν γραμμές χωρίς 7tpοοπτική. Καμιά σκιά.

Κανένα χνούδι. Θά ·λεγε κανείς πώς ή α'ίσθηση :fic νύχτας ΙCαί τής μέρας, πού ε{ναι τό σταθερό φόντο τής ποίησής του, βρίσκεται 7'"ίσω άπό τίς γραμμές αύτές , άνεξάρτητη, χωρίς σύνδέσμο μαζί τους. · Α ν

δέν ijταν ύπερβολή, θά εφθανα νά πώ δτι ή ποίηση του Κάλβου μου

παρουσιάζεται κάποτε σάν άνεξάρτητη άπό τή γλώσσα, καί θά προ

σπαθοϋσα νά βρώ άναλογίες μέ τά εργα όρισμένων ζηλωτών τfjς αυτόματης γραφής, δπου ή άρθρωση εχει τόσο λίγο βάρος καί είναι

τόσο άσχετη μέ τό περιεχόμενο, ωστε νά κάνει τήν έντύπωση ένός

διάφανου δοχείου δπου κολυμποϋν τρ-ία χρυσόψαρα. Θά πήγαινα

βέβαια μακριά· κι όμως ξανακοίτάζω τήν ιδδή μου:

τέκνον μου, χαίρε ... -Πρόσμενε, τόν υίόν λυπημένον

μή παραιτήσrις. 'Έπεσε.

Καί μένουν οί όφθαλμοί μου

είς βαθύ σκότος.

· Ασφαλώς τό α'ίσθημα βρίσκεται πίσώ άπό τίς λέξεις εξω άπό τό ύλικό του ποιητή. Που στηρίζεται όμως; 'Ένας ποιητής εξω άπό τό

<<ρήμα» δέν είναι παράλογο; Δέν ξέρω . 'Η χάρη τής τέχνης ε{ ναι

νά μίiς όδηγεί σ' ενα σημείο όπου δέν ξέρουμε πιά . ' Ο Κάλβος ε{ναι

εvα όριο, συλλογιζόμουνα, όπου ή γλωσσική άφαίρεση άφήνει μιά σχεδόν άναρθρη φωνή καί γραμμές στόν οuρανό· κατά βάθος ε{ναι

άμίλητος< . Αλλά καί ό Καβάφης είναι ί:να δριο δπου ή ποίηση άπογυμνώ

νεται προσεγγίζοντας τήν πρόζα. Καί ό Σολωμός ενα δριο δπου ή

ποίηση έξαγνίζεται προσεγγίζοντας τό ιlνέκφραστο. Οί τρείς μεγάλοι

πεθαμένοι ποιητές μας πού δέν ήξεραν έλληνικά . Σέ καμιά λογοτε

χνία δέ βρίσκω άνάλογα παραδείγματα . Οί δυσκολίες τους - τό μέτρο τής δύναμής τους - τούς εκαναν όρια . Ποιός θά πεί ποτέ τίς

δυσκολίες τους; τίς αισθανόμαστε τόσο λίγο. Παράξεvcς τόπος. Τό βαποράκι σφύριζε μπαίνοντας στό λιμάνι.

Κορυτσά, Δεκέμβρης 1936.

202

ΚΑΛΒΟΣ, 1960



Λονδίνο, Παρασκευή 18 Μαρτίου. Ξύπνησα 7 πpωί μέ τήν ίδέα τοϋ Κάλβου. Αύριο τό άεροπλάνο τής " ' Ολυμπιακής» παίρνει τό λείψανό

του (καί ·τf\ς γυναίκας του) γιά τήν 'Αθήνα. Τό άεροπλάνο· νεολογισμός γεννημένος στά 1907, καθώς πληροφορεί τό λεξικό. Πρίν έξοικειωθοϋμε μέ τή λέξη, 6 Παλαμίiς , νομίζω, τή χρησιμοποίησε στό

άρσενικό yίά κοσμητικό έπίθετο· τό άχρήστεψε ή «πρόοδος•• . 'Ίσως τό περιστατικό νά δείχνει , περισσότερο άπό τίς ίστορίες τής λογο

τεχνίας, άπό ποιάν aπόσταση κοιτάζουμε έμείς τόν Κάλβο, μέσα άπό

μιάv άχλύ πόσο διαφορετική .

Μόνον βλέπω τόν Ήλιον

μένοντα είς τόν άέρα·

τούς τριγύρω χορεύοντας

ούρανούς κυβερνάει

μέ δίκαιον νόμον. (VII, ε')

Ποιόν καθησυχάζουν σήμερα οί τριγύρω χορεύοντες ούρανοί; ... Στίς 11 .15 · Τρισάγιο. Άπό τό παράθυρό μου ό καιρός άπαλό

γκρίζο περιστεριού· στούς δρόμους οί πρώτες χειρονbμίες τής μέρας: γαλατάδες, σκουπιδιάρηδες, δπως στίς πίσω πόρτες τών νοσοκομείων

ή των ξενοδοχείων. Είκόνες:- τούτης τής χώρας πού κράτησε τόσα χρόνια τόν Κάλβο περνοuν dπό · τό μυαλό· ή βαριά βλάστηση, τό ύπέρογκο σώριασμα τών φύλλων τό φθινόπωρο, ή βίαιη είσβολή τής άνοιξης, δπως τήν έκφράζει στό μπαλέτο πού τής άφιέρωσε 6 Στρα-

203


βίνσκι. 'Άλλοι βιολογικοί ρυθμο{ κα{ ι'ίλλες συμβιώσεις του 'Ιόνιου Ciντρα· ή άγyλοσαξονική συζυγία, ή τάξη ένός διδασκαλείου πουριτανών δεσποινίδων, ρεύματα στά δωμάτια, κι έκείνη ή χαρακτηριστική μυρωδιά άπό μπέϊκον καί αι'Jγά στό τηγάνι μέσα στήν ύγρασία τής

όμίχλης. 'Όσο ήταν ποιητής, ή φωνή του βοηθοuσε τήν φαντασία μας, άλλά πώς νά φανταστεί κανείς τό σύζυγο τfjς ΣαρλΘττας

Αι'Jγούστας. Δεκαοχτώ χρόνια χωρίς μιά λέξη έλληνικά, καί τά όνειρά

του άκόμα ξενόγλωσσα.

Πήρα τό βιβλίο του καί διάβασα λίγο τό πρωί προτου βγοuμε· σίγουρα πνοή· σίγουρα ενας άξιοπρόσεχτα ύψηλός τόνος κι αι'Jτά σέ

στενοχωροuν δταν συναντfiς τά χάσματά του, δπως σ' ένοχλεί περισ

σότερο δταν βλέπεις νά παραπατδ. ενας αυστηρός καί επίσημος Ciντρας.

'ΈΠειτα στό παρεκκλήσι τών νεκροπομπών· άπό τίς παγερώ

τερες άτμόσφαιρες πού ύπάρχουν επί γfjς. Μία μικρή α'ίθουσα χωρίς κανένα παράθυρο, ταπετσαρισμένη μέ ξύλο ως κάποιο ϋψος· τό ξύλο

'ίδιο μ' έκείνο των φερέτρων, καθώς καί οί καρέκλες. 'Ο ήλεχτρικός

φωτισμός μιμείται τήν γκρίζα μέρα, πιό μουντός. 'Ένας μικρός βωμός

στό βάθος μέ τορνευτές κολώνες μπαρόκο πού βαστάζουν μιά σκεπή·

σταυρός άπό κάτω, πού τόν άντικαθιστουν, ύποθέτω, μέ δποιο

σύμβολο Ciλλης λατρείας, κατά τίς περιστάσεις. Δεξιά κι άριστερά μενεξεδιά κι ι'ίσπρα λουλούδια σέ δοχεία. 'Ο πιό μέ τό γάντι, ό πιό

<<εύγενικός» τόπος κηδείας πού είδα· εμεινα προσηλωμένος καθώς

ελεγαν τό Τρισάγιο, σ' ενα κόκκινο γαρύφαλλο (άπό τά λίγα πού του

εφερε ή γυνα_ίκα μου) δπως crέ μιά σωτηρία.

Γ απόγευμα ί:φεραν καίμοu εδειξαν τίς φωτογραφίες πού πήραν

δταν Ciνοιξαν' τόν τάφο του; '''Αλίμονο, καημένε Γιόρικ ... » κτλ. 'Η μπρούντζινη πλάκα μέ τ' δνομά του, ή καρφωμένη πάνω στό φέρετρο,

είχε φαγωθεί άπό τά χρόνια· τής γυναίκας του ήταν άνέπαφη .

Λίγο χώμα πού γυρίζει στόν τόπο του· τά ι'ίλλα ... δσα εξαγοράσει τό φώς.

Κυριακή, 24 Ίσυλίσυ. 'Αποφάσισα νά πδ.με στό Λάουθ γιά τά aποκα

λυπτήρια τής αναμνηστικής πλάκας του Κάλβου. Ή τελετή θά γίνει τήν Κυριακή 14 Αι'Jγούστου μετά τό μεσημέρι. Τό σπίτι πού εχει αναλάβει τήν εκτέλεση καί τήν τοποθέτηση στήν εκκλησία τοϋ

Keddington, μiiς ί'πόσχεται πώς θά εχει τελειώσει εμπρόθεσμα. τί είναι τό Λάουθ; Μου είναι όλότελα άγνωστο. Τό συλλογιζό

μουν αι'Jτές τίς μέρες. Προσπαθώ νά θυμηθώ πέντε εξι πρόσωπα πού

τούς μίλησα γιά τήν πολίχνη τοϋ Ζακυνθινοϋ μέσα στά δέκα

τελευταία χρόνια . Στυφές έκφράσεις όπως όταν σ' άναγκάζουν νά

καταπιεις μιά δυσάρεστη ώρα. «·Ωστόσο» παρ α τη ρουσα του τες τίς

204

ΚΑΛΒΟΣ

μέρες στόν ... <<έκεί τόσο κοντά, στό Σομερσμπύ, γεννήθηκε ό τέννυσον•• . <<Ναί>> εfπε <<δέν εlναι παράξενο; Κάποτ~ οί ποιητές μας ξεκίνησαν άπό τά πιό άτονα μέρη τής ·Αγγλίας». Αίσθάνόμαι πώς θά βρεGω στό Λάουθ ξεκρέμαστος, χωρίς λεύκωμα οίκείων φωτογραφιών . Τό μόνο πορτραίτο πού μένέι στή διάθεσή μου είναι κι α:ύτό ενα

άρνητικό· ή άγνωστη όψη 1οϋ Κάλβου, όπως προσπαθεί νά τήν άρθρώσει τό μυαλό μου.

Κοιτάζω τόν' Οδηγό: <<Πόλη 11 .500 ψυχές ιωμιτεία τοϋ Λινκολνσάιρ. 'Ο καπετάν Τζόν Σμίθ, ό Σέρ Τζόν Φράνκλιν καί ό Τένν-υσον μαθήτεψαν στό σκολειό του». Γιά τόν Σμίθ περιμένω μιά βιογραφία

του· γιά τόν Φράνκλιν ί:χω άκούσει πώς έξερεύνησε τήν Αύστραλία

καί τήν 'Αμερική καί πέθανε σέ μιά aρκτική αναγνώριση ιlνάμεσα

στούς · Εσκιμώους, 5-6 χρόνια προτοϋ ε ρθει ό Κάλβος σ· αύτά τά μέ ρη . Για τόν Τέννυσον άναρωτιέμαι: ίiτυχε ποτέ, πηγαίνοντας

νά ξαναϊδεί τό πρώτο σχολειό του, περπατώντας στούς δρόμους τής μικρής πολιτείας , ετυχε ποτέ νά άντιπεράσει τόν 'Ιόνιο ξενιτεμένο

δάσκαλο; Ήταν ενδοξος πιά, δέν μποροϋσε νά περάσει άπαρατήρη

τος , ό Κάλβος θά τόν εlχε προσέξει· μέ άδιαφορία; μέ καημό; -Καί

τοuτο στό βJθό τών ιlνέκφραστω~ συναισθημάτων. Λάουθ: λατινικό όνομα στό Μεσαίωνα Λούθα· έτυμολογικά όχι

Ciσχετο μέ τή λακούβα. Δανικές είσβολές, μετοικεσίες καί τοπώνυμα στήν περιοχή (Θ ' αiώνας). "Ως τή θρησκευτική μεταρρύθμιση ·

λάτρευε τόν "Α γιο Χερεφρίδο, Σιiξονα ίερέα. Τό φιλντισένιο χτένι του · τό φύλαγαν γιά καιρό στήν έκκλησία σάν ίερό κειμήλιο. Δέν

μπόρεσα νά μάθω άν ή σημερινή έκκλησία, άφιερωμένη στόν 'Άγιο

· Ιάκωβο, είναι συνέχεια έκείνης τής παλιiiς τούτη ε{ ναι χτίσμα τοϋ ΙΕ' αίώνα · λένε πώς ή σαί:τα της, ϋψος 300 πόδια , ε{ναι άπό τίς πιό

όμορφες τής · Αγγλίας.

Κυριακή, 31 'Ιουλίου. Καί στίς άμμους τής έρήμου άκόμη κοιτάζεις νά

φτιάξεις ί:να γνώριμο είκονοστάσι. Κοντά στόν Τέννυσον ήρθε νά σταθεί ή πρώτη καί 'ίσως ή μεγαλύτερη άγάπη τοϋ Μπάυρον, ή Μαρία "Αννα Chaworth. Τήν άγάπησε στά δεκάξι του χρόνια, στά χρόνια τής Newstead Abbey , πού κείται κάπου 55 ij 60 μίλια νοτιοδυτικά άπό τό Λάουθ . Τό aρχοντικό τω~ γονιών τής Μαρίας ήταν στή γειτονιά τοϋ Newstead, στό Πάρκο τοϋ Annesley .• Η ταν δυό χρόνια μεγαλύτερή του καί aρραβωνιασμένη μ ' εναν ντόπιο γαιοκτήμονα . Οί δυό

νέοι συνηθίζανε νά συναπαντιοϋνται στήν έξοχή άνάμεσα Newstead καί Annesley. Σέ δυό χρόνια ή κόρη παντρεύτηκε (Αύγουστος 1805) καί ό ποιητής βρέθηκε <<άποριγμένος μόνος μέσα σέ μιά πλατιά, πολύ

πλατιά θάλασσα >> καθώς λέει - << έπ ί τήν άπειρον θάλασσαν» πού

θά 'λεγε ό Κάλβος. Ή Μαρία eγινε Κυρία John Musters· ό γάμος δέν

205


ήταν iδιαίτερα εύτυχισμένος. Τά σημειώνω αύτά, γιατί τό ζευγάρι πήγε κι έγκαταστάθηκε γιά εvα διάστημα στό Λάουθ, στό Manor House τοu δρόμου Eastgate, καθώς ενας πολύτιμος πληροφορητής μοu γράφει. 'Ο δρόμος σώζεται άκόμη· ε{ναι παράλληλος μέ τό High Holme, τό δρόμο του σχολειου τής Κυρίας Κάλβου.

Μέ ρώτησαν άν τοί>το τό ίστορικό μποροϋσε νά συσχετισθεί μέ τήν άπόφαση του Κάλβου νά πάει νά έγκατασταθεί στό Λάουθ, <<τό

κέντρο μιας περιοχής όπου ζοϋσαν πλούσιοι άγροκτήμονες καί συνταξιοuχοι άρχοντάνθρωποι πού είχαν θυγατέρες καί θέλαν νά τίς

σπουδάσουν,· άν δηλαδή άπό τόν Μπάυρον, ή άπό τόν κύκλο του

Μπάυρον, μπορούσε ό Κάλβος νά εΙχε άντλήσει κάποια παρόρμηση γιά τόν τόπο του τελευταίου ξενιτεμοu του. 'Όσο γιά τόν Μπάυρον, τό

πράγμα άποκλείεται· δέ συμπίπτουν οί χρονολογίες. 'Όσο γιά τόν

κύκλο του Μπάυρον πού μπορεί νά ε{χαν άκούσει γιά τό Λάουθ, όπου

είχε μείνει τό άντρόγυνο Musters, πρόκειται γιά ύπόνοιες άνεξέ

λεγκτες. 'Ένα εΙναι βέβαιο: ό Μπιiμρον δέν ξέχασε τή Μαρία του. Τουλάχιστο πέντε άπό τά πρώτα ποιήματά του άναφέρονται σ' αύτήν,

μαζί μέ τό πολύ γνωστό πού εγραψε μετά iό γάμο της:

'Ανεμόδαρτοι καί άγονοι λόφοι τοv 'Άνσλυ

δπου άμέριμνο παιδί περιπλανιόμουν ...

'Ακόμη καί στά 1823, όταν εφευγε γιά τήνΊταλία καί τήν 'Ελλάδα, γράφει στόν J.J. Coulmann γιά τήν Μαρία: <<Γιά πολλά χρόνια δέν τήν ε{χα δεί, δταν παρουσιάστηκε μιά εόκαιρία, Γενάρης 1814. 'Ήμουν ετοιμος, μέ τήν ~υγκάτάθεσή της νά τήν έπισκεφθώ, δταν ή άδελφή μου, πού είχε πάντα l:πιρροή έπάνω ιlου περισσότερο άπό

κάθε άλλον, μ ' επεισε νά μήν τό πράξω <<Γιατί» μου είπε «άν πας, θά

τήν ξαναερωτευτείς, καί θ' άκολουθήσουν σκηνές τό ενα βήμα θά φέρει τό dλλο, et cela fera un eclat"».

Αuτά, ενα χρόνο προτοϋ ό Μπάυρον πεθάνει στό Μεσολόγγι.

Σέ μιά οίκογενειακή μινιατούρα ή Μαρία φαίνεται νέα γυναίκα μέ ώραίο λαιμό, πάρα πολύ μεγάλα μάτια κάτω άπό φρύδια καμαρωτά,

καί χείλια πού δείχνουν περισσότερο τό λογαριασμό παρά τήν α'ίσθηση.

'Όμως τό πρόσωπο πού μέ διασκεδάζει περισσότερο μέσα στό

συγγενολόι του Λάουθ είναι ό καπετάν John· Smith (ι 579- ι 631). Δέν μπορώ ν' άντίσταθώ ότόν πειρασμό ν' άντιγράψω λίγες έπιλογικές φράσεις τής πολυτάραχης ζωής του γραμμένες στόν προτελευταίο

χρόνο τής ήλικίας του: <<Μέ σκλάβωσαν οί Τουρκοι, μ' εβαλαν στά

σίδερα οί πιό βάρβαροι dγριάνθρωποι έπί γής πάντα άνάμεσα σέ

206

ΚΑΛΒΟΣ

aνταρσίες, &νάγκες, καί dθλιοσύνες τινάχτηκα στόν άέρα άπό τήν

μπαρούτη· Γάλλοι κουρσάροι μέ κράτησαν αίχμάλωτο τόσον καιρό ... Κι άφοίΊ εζησα τριάντα έφτά χρόνια περίπου μέσα σέ πολέμους,

λοιμικές καί πείνες, ιiπό τίς όποίες χιλιάδες καί χιλιάδες άνθρωποι

πέθαναν γύρω μου ... δέν εχω δίκιο νά τ. αναγνωρίζω δλα αύτά, καί μοναχός μου καί δημόσια, καί νά εύχαριστώ τό Θεό;>>.

'Ο Σμίθ ήταν ενας τυπικός έλισαβετιανός τυχοδιώχτης. ΕΙ χε

γεννηθεί στό Willoughby, χωριό άνάμεσα στήν άκτή καί στό Λάουθ δπου πήγε στό πρώτο σχολειό. · Ορφάνεψε στά δεκατρία του χρόνια καί δέν είχε άλλο στό νου παρά ταξίδια καί πολέμους. 'Ένας μεγαλέμπορας τής περιοχής τόν πήρε στή δούλεψή του· δέν aντεξε,

ήθελε περιπέτειες . 'Έτσι στά δεκαεφτά του ξεκίνησε πολεμώyτας καί

μαθαίνοντας, πότε στή Γαλλία, πότε στήν 'Ολλανδία. 'Έπειτα από

τρία χρόνια ξαναγύρισε στό χωριό του. 'Εκεί, καθώς λέει, βαριεστη

μένος &πό &νούσιες συντροφιές, &ποτραβήχτηκε σέ μιά δασωμένη

βοσκή, κοντά σ· ενα ρυάκι, μακριά από κάθε κατοικία άνθρώπου,

εστησε μέ τά χέρια του μιά καλύβα κι εμεινε <ψόνος μέ τά ροuχα του»,

τρώγοντας τό κυνήγι. πού σκότωνε καί μελετώντας τήν τέχνη του

πολέμου τοίΊ Νικολό Μακιαβέλλι. 'Αλλά δέν εΙ χε τό φυσικό τοίΊ

έρημίτη. Σέ λίγο πάλι άνάβει ή λαχτάρα νά δεί τόν κόσμο καί νά δοκιμάσει τήν τύχη του μέ τούς Τούρκους, γιατί «τόν είχε πάρει

καημός καί μετάνοια βλέποντας τόσους Χριστιανούς νά σφάζουνται

&νάμεσά τους>>.

Τά χρόνια έκείνα οί Τοϋριωι είχαν πλημμυρίσει τήν Ούγγαρία

καί &πειλοuσαν τή Βιένη . 'Ο Σμίθ μπήκε στήν ύπηρεσία τοίΊ αότοκράτορα, καί σέ μιά σκληρή μάχη στήν Τρανσυλβανία εμεινε λαβωμένος

στό πεδίο. 'Η πλούσια φορεσιά του τόν εσωσε· οί ΤοίΊρκοι ελπιζαν

dκριβά λύτρα. Τόν μάζεψαν, καί δταν γιατρεύτηκε τόν πήγαν στήν

Πόλη καί τόν πούλησαν σέ μιά μεγιστάνισσα. 'Η κόρη της τόν

έρωτεύεται, καί γιά νά μήν τόν χάσει τόν στέλνει μέ συστατικό στόν

άδερφό της, πασά τής Ταταρίας. 'Ωστόσο ό πονηρός πασάς ύποψιά

στηκε τό μυστικό τής dδελφής του, καί μόλις τόν παράλαβε, τονε

γύμνωσε, του ξύρισε κεφάλι καί γένια , του πέρασε χαλκά στό λαιμό

καί τόν εκαμε «σκλάβο τών σκλάβων,;. Μιά μέρα πού δούλευε σ' ενα

σιτοβολώνα, ήρθε ό πασάς τόν εδειρε καί τόν ντρόπιασε τόσο πού τό μυαλό του Σμίθ σκοτίστηκε· liρπαξε μιά μαγκούρα κι άνοιξε τό

κεφάλι του άφέντη· τόν εχωσε νεκρό κάτω άπό μιά στοίβα άχερα καί καβάλησε τ' άλογό του. Δεκαοχτώ μέρες ετρεχε γιά νά σωθεί' τέλος

εφθασε σέ μιά μοσκοβίτικη προφυλακή στίς δχθες του Ντόν ... Τέτοιας λογfjς άνθρωπος ήταν ό Τζόν Σμίθ. 'Ανιστορεί πολλά

ακόμη · είναι περισσότερο γνωστός άπό τούς αγώνες του στήν αποικία

τής Βιρτζίνιας . 'Ωστόσο τουτο τό περιστατικό τράβηξε περισσότερο

207


τήν προσοχή μου, καθώς τόν άντίκριζα μέσα άπό τό Λάουθ τοϋ

Κάλβου.

Πέμπτη, 'Ιούλιος, νύχτα. Ξανακοίταξα τίς 'Ωδές. 'Ο ρυθμός φέρνει στό νοϋ μέτρα άπ' τόν Κάτουλλο πού διάβαζα τόν περασμένο Μάη

στή Σκωτία. ·Υποψιάζομαι πώς ή λατινική μετρική έβάρυνε περισσό

τερο άπό τήν έλληνική γιά τόν Κάλβο. 'Ανεξάρτητα άπό αότό, ξαναρωτιέμαι· γιατί ε{ναι έ λ λ η ν ι κ ό ς ό Κάλβος; Φυσικά γιά μένα τό θέμα δέν ύπάρχει · άλλά γιά τούς άλλους πού χωρίζουν τούς

καρπούς τής ελληνικής γραμματείας στούς χαρακτηριστικά έλληνι

κούς καί στούς ξενόφερτους άν παραμερίσουμε τό κύρος τής φωνής

του, ύπάρχει τάχα τίποτε πιό ξενόφερτο άπό τήν τέχνη τοϋ Κάλβου;

'Ή μήπως έπειδή μεταχειρίζεται τόσο πολύ τά κλασικά σύμβολα, καί

τή φιλοπατρία; Αύτά τά πράγματα ήταν άπλωμένα σ .' δλη τήν Εύρώπη

τά χρόνια έκείνα. 'Ο Κάλβος εΙ ναι χαρακτηριστικά 'Έλληνας τής διασπορtiς:

Καλήτερα, καλήτερα

διασκορπισμένοι οί 'Έλληνες

'να τρέχωσι τόν κόσμον,

μέ tξάπλοψένην χείρα ψωμοζητοϋντες

παρά ... (XVI, γ')

Τά ε{χε δεί, καί, ύποθέτω, ζήσει κάτι τέτοια. 'Έλληνας τής

διασποράς, ε'ίτε άν τόν κοιτάξεις dπό τήν όψη τής τέχνης του, ε'ίτε

άπό τήν οψη τής ζωής του, θέλω νά πω τοϋ άνθρώπου τοϋ χωνεμένου

σιγά σιγά άπό τήν ξενιτιά. πάνω σ' αuτά θ' άξιζε ενας παραλληλι

σμός τοϋ Κάλβου μέ λ.χ . τόν Παπαδιαμάντη, γιά νά μήν πω· τόν

Μακρυγιάννη . Οί tδέες μας γιά τέτοια ζητήματα εΙναι, φοβοϋμαι,

πολύ συχνά γεννήματα τής ρητορείας.

'Ένας ποιητής πού γερνti σέ οίκοτροφείο παρθένων· τί γίνουνται οί

αiσθήσεις τής νιότης του έκεί μέσα; Πώς πεθαίνουν; Σημείωσα λίγους

στίχους πού· στρέφουνται αισθησιακά πρός τήν κόρη:

208

Φιλεί τό ίδιον κvμα, οί αύτοί χαiδεύουν Ζέφυροι τό σώμα καί τό στήθος τών λαμπρών Ζακυνθίων

aνθος παρθένων. (Ι, ιζ ')

ΚΑΛΒΟΣ

Τά γαλακτώδη μέλη

τών παρθένων ...

'Όταν τά στήθη άφίλητα ... βράδυ καί αύγήν έδρόσιζες ...

τί τά εύωδή άγκαλιάζετε

προσκέφαλα του γάμου;

Τά μυρισμένα χείλη ...

'Ένα φιλί. . . κ ' εν ' aλλο ... 'Έρωτα, τρέξε, έξ,άπλωσον

αίώ~Jια τά πτερά σου ...

.. . κοράσια ... όπ' εlχαν ψυχήν 'σαν φλόγα, χεtλη

σάν δροσισμένα ρόδα,

λαιμό ν' σάν γάλα ...

... γυμνά τ , aσπρα βυζία τους,

μιασμένα άπό τά χείλη

άγρίων ...

(VI, δ')

(VI, ε')

(VIII, ιε ')

(Χ θ')

(ΧΖΙ, η')

(ΧΙ//, β')

(XVII, θ ' )

Αύτά, καί ή διδασκαλία τών μαθηματικών, καί τά πουριτανικά

παραγγέλματα στούς τοίχους , καί τά οiκότροφα κοράσια τής Σαρλότ

τας-Αύγούστας σέ καιρούς τής Αύτοκρατορίας, δπου ή άνάλωση τής

παρθενίας επρεπε νά είναι, σύμφωνα μέ τήν καλή άνατροφή, περισσό

τερο μιά κοινωνική θυσία παρά μιά προσφορά στήν 'Αφροδίτη· αύτά

πού πνίγουνταν μέσα σ' εvα σπίτι γεμάτο καταπιεσμένα όρμέμφυτα.

Σάββατο, 'Ιούλιος.

<< Θλίβει ό καπνός τό διάστημα γαλάζιον τών άέρων ... » - διαβάζω Κάλβο, πού τύπωσε στά '26 καί τόν γνωρίσαμε στά '88· καί πού έμεινε άξομολόγητος στά γεροντάματα, σάν eνα <<ραγισμένο βάζο>>, στά χέρια μιaς γριάς 'Εγγλέζας δασκάλας, σύμβολο άκαtάλυτο καί

φριχτό

209


γιά δσους έπιμένουν νά γράφουν στίχους ή πρόζα πού κανείς δέν

καταλαβαίνει,

καί γυρεύουν νά δοξαστοvν οί τυχάρπαστοι άπό τούς λογάδες καί τούς σοφούς,

ένώ θανιiταν χίλιες φορές προτιμότερο κι ή τέχνη πολύ πιό εύτυχισμένη,

ι'iν πήγαιναν στήν Έκάλη νά μαζεύουν κούμαρα, ή στή Γλυφάδα νά ψαρεύουν ροφούς.

' Απόδειπνα , γυρεύοντας στή βιβλιοθήκη κάτι άλλο, επεσε στό χέρι μου τό δεφτέρι οπου, ή Μ. κι έγώ, άντιγράψαμε τίς 'Ωδές τόν

Αϋγουστο τοϋ '41.. 'Ήμασταν στό Τζοχάννεσμπουργκ, καί καμώματα

σάν καί τά παραπάνω ήταν ή διασκέδαση πού άπόμενε σ' άνθρώπους

φριχτά άπομονωμένους. Σήμερα, ετσι πού βρέθηκαν, μου φαίνουνται . σημαδιακά γιά τουτες τίς μέρες πού τριγυρνώ γύρω στόν τόπο τής

τελευταίας έξορίας τοϋ Ζακυνθινου. Πίiνε ε'ίκοσι χρόνια άπό τότε, καί

τώρα πάλι ό Κάλβος aπό μιάν άλλη ·ξενιτιά· ε{ναι ή τρίτη . .' Η πρώτη οπου καταπιάστηκα νά γράψω γι' αύτόν ήταν ή Κορι:rσά· τόν

συλλογιζόμουν, τριγυρνώντας σέ χιονισμένες ερημες έξοχές, μέ μιά μεγάλη λαχτάρα γιά τό καλοκαίρι στίς έλληνικές θάλασσες. Κάθε

φορά καί μιά διαφορ.ετική νοσταλγία. 'Ίσως νά ήταν σωστό πού εγινε ετσι γι' αότόν τόν άνθρωπο τfjς άποδημίας . Στό Τράνσβαλ ήταν

έκείνόι οί άστερισμοί των dντιπόδων πού σημάδευαν τή στέρηση μου. 'Εδώ ...

' Αναρωτιέμαι μήπως σ· έκείνο τό στερέωμα τής Νοτίας 'Αφρι

κής βρ ίσκεται ή άρχή της αiτίας πού μ, εκανε νά συνδέσω τόσο

συχνά τό πρόσωπο (ή τή φωνή) του Κάλβου μέ παραστάσεις άστρων ·

δέν ξέρω. 'Ίσως νά ίiγινε αύτό γιατί μtiς θέτει έρωτήματα πού μόνο ό .

ούρανός θά μπορουσε νά ξεδιαλύνει· 'ίσως γιατί έκφράζει , όχι σπάνια,

ενα α'ίσθημα τοϋ αδειου, τοϋ κενοϋ .

... άχαλίνωτα μέσα είς τ · άμπέλια τρέχουν τ ' άλογα, καί είς τήν ράχην τους

τό πνείΊμα τών άνέμων

κάθεται μόνον.

Δές καί άλλοϋ, τό 'ίδιο.

(XIII, ε')

Παρασκευή, 12 Αύγούστου. Αϋριο πρωί γιά τή Λούθα τοϋ Κάλβου. Σ' εξ ι μέρες πρέπει νά είμαι στήν 'Αθήνα. Βιασύνη· δέν προλαβαίνεις

210

ΚΑΛΒΟΣ

νά χαρείς τά πράγματα πού σ, άρέσουν, μήτε νά έπιμένεις σ, αuτά πού

θά σέ συγκινοϋσαν. Σκέφτηκα νά τ' άναβάλω αύτό τό προσκύνημα.

'Επικράτησε ή συνήθεια νά μήν &λλάζεις τά προγραμματισμένα.

'Έχω μπροστά μου τό χάρτη: 152 μίλια άπό τό Λονδίνο: κατεύθυνση βοριάς, μέ άλαφριά άπόκλιση πρός άνατολή , κατά τίς &χτές

τής Βόρειας Θάλασσας 'ίσια καθώς πετάει πουλί, λιγότερο άπό 10 μίλια απ. τήν αμμουδιά της. 'ο άγροτικός αuτός τόπος εχει

σημαντικές συνάφειες μέ τό πέλαγος. Φυσικό πού ί:βγαλε πελαγίσιους

δπως ό Σμίθ, δπως ό Φράνκλιν. 'Ο δρόμος πού μaς πηγαίνει έκεί

τελειώνει, μετά 17 μίλια, στό Γκρίμσμπυ, τή μεγαλύτερη πολιτεία τοϋ Λινιωλνσάιρ (95 χιλιάδες ψυχές) καί τό πιό σπουδαίο ψαρολίμανο τοϋ κόσμου. Τά. πλεούμενά του , συνεχίζει ό 'Οδηγός, είχανε πιάσει, στά 1954, 190 χιλιάδες τόννους ψάρι . Τό λιμάνι τό χρησιμοποιούν

ταχτικά Δανοί καί 'Ισλανδοί ψαράδες. ·Αξιοθέατα: η κίνηση στή

μεγάλη ψαραγορά του.

'Έτσι; καθώς ξεκινώ, εχω μπροστά μου:

... τόv . ήγριωμέvοv βαθύν ώκεανόν, δπου ψϋό-άει μέ ' βίαν καί όργί(εται τό πvεvμα τής πικρaς τύχης. .. (II , ε')

καί πιό πίσω στά μεσόγεια μιά πεισματάρα ψυχή πού «aπορρίπτει τό

χαμερπές φρόνημα» (VII, ιβ '), ο altra cosa πού δέ θά τό μάθουμε ποτέ .

Σάββατο, 13. Ξενοδοχείο Κεφαλή τοu Βασιλέα. Νύχτα. Ξεκινήσαμε 10.30' μέ τ' αύτοκίνητο. Λίγο μετά τό μεσημερνό φαγητό ήμασταν κάπου 32 μίλια άπό τό Λάουθ, στό Μπόστον, τή νονά τής όμώνυμης πόλης τής Νέας 'Αγγλίας. Λιμάνι κι αύτή - κρυφό λιμάνι κοντά στό

στόμα του ποταμού. 'Ετυμολογία: Βοτολφούπολη. Κατεβήκαμε νά

ίδοϋμε τήν έκκλησιά τοϋ "Α γιου Βοτόλφου (ΙΔ' αίώνας). Τό καμπαναριό της, όχτάγωνο στήν κορφή, διακρίνεται, λένε, 25 μίλια ενα γϋρο άπό στεριανό καί θαλασσινό. 'Από μακριά τ' όνομάζουν <<τό

κούτσουρο του Μπόστον».

Προσπαθήσαμε νά μποϋμε μέσα· μπερδευτήκαμε σ' ί:να συνωστι

σμό αύτοκίνητα· χαζοί,καί φωτογράφοι: γάμος ό γαμπρός μικροσκο

πικός, ύπερβολικά ανήλικος ή νύφη στιβαρή καί στερεή στά πόδια

- πατρογονικό σύμβολο τής άμερικάνικης γυναικοκρατίας. Μέσα

στήν έκκλησία αξιοπρόσεχτη μεταναστευτική ατμόσφαιρα: μνείες έξερευνητών τής Αuστραλίας προσφορές άπό τή Βοστώνη τής

'Αμερικής μνήμη τοϋ Τζόν Κόττον (γύρω · στά 1600), "τοϋ βικάριου

211


τούτης τής πόλης, πού κυνηγημένος γιά τόν ύπερβολικό πουριτανι

σμό του, άφησε τόν "Α γιο Βοτόλφο καί πήγε νά βαφτίσει έκείνη τήν

άλλη Βοστώνη τής Μασαχουσέτης. Καταλογίζουμε στήν 'Ελλάδα πώς εχει ύπερβολικά πολλά κόμματα, ~παρατηροϋσε κάποιος, άλλά

εχει τουλάχιστο μιά καί μόνη χριστιανική θρησκεία, ένώ έμείς

εχουμε τόσες καί τόσες.

Πρίν άπό τή Βοστώνη, σχεδόν μόλις μπήκαμε στήν κομιτεία τοϋ

Λινκολνσάιρ, στρωτοί κάμποι· ό ηλιος ί::ρχουνταν κι ί::φευγε · πάλι καλά· τοuτο τό καλοκαίρι ήταν άθλιο. Πλούσια γης θημωνιές,

μισοθερισμένα χωράφια, λαχανικά, δέντρα· ό ρυθμός τοϋ δρόμου

ήταν πpάσινο καί χρυσό. Λίγο μετά τή Βοστώνη, ως τό τέλος, είχαμε άριστερά μας τά <<Πανrοτόπια» (τhe Wolds)· δεξιά πάντα οί κάμποι πού συνεχίζουνταν άπό τούς <<Μεσόβαλτους>> (Middle Marshes) καί τούς <<Βάλτους>> (Marshes) ως τή θάλασσα. Τό Λάουθ βρίσκεται στή μέση, έκεί πού σμίγουν τά Πανωτόπια μέ τούς Μεσόβαλτους. ,.

Φτάσαμε σέ τοϋτο τό ξενοδοχείο στίς 5 άπόγεμα. Εύτυχ&ς οί μέρες εΙναι μεγάλες καί τό λυκόφως δέν τελειώνει. 'Από τό παράθυρό

μου η άψηλή σαίτα τοϋ Άγίου Ίακώβου· εχει εύγένεια. Κεραμίδια καί τοϋβλα τών άντικριν&ν σπιτιών σκοϋρο κόκκινο . Στό δρόμο

θόρυβοι αύτοκινήτων.

Δέν είχαμε καλά - καλά - πληθεί στήν <<Κεφαλή του Βασιλιίi» καί

ήρθε καί μίiς πήρε ό κ.-, ενας προεστός τοϋ τόπου. Ε{ χε τ · άμάξι του.

Ζήτησα νά πίiμε στό High Holme, στό σπίτι τοϋ Κάλβου. Λίγα λεπτά aπό τό Mercer's Row δπου βρισκόμαστε. Περάσαμε τό Δημόσιο Νοσοκομείο καί κατεβήκαμε μπροστά σ' ενα βικτωριανά χτίσμα άπό

τοϋβλα όχι Ιδιαίτερα έλκυστικό. ·Αποτελείται άπό δυό συμμετρικά,

δίμελα σπίτια μέ προσόψεις πού έξογκώνουνται πολυγωνικά κατά τό

κεντρικό δωμάτιο . Τό Ισόγειο Ίό εχουν μεταποιήσει τώρα σέ γκαράζ, καί οί σοφίτες 'ίσως νά ί::χουν προστεθεί, 'ίσως νά ί::χουν ξαναγίνει .. Τά άλλα δυό μεσαία πατώματα δέν παρουσιάζουν, έξωτερικά τουλάχιστο,

άλλαγές. Τά παράθυρα πρέπει νά εχουν άρκετά καλή θέα πρός τήν · έξοχή κατά τό νοτιά. Τό σχολειό-οΙκοτροφείο τής Κυρίας Κάλβου' καί κατοικία του ποιητή ε{ ναι δεξιά καθώς τ' άντικρίζεις. Ή

πρόσοψή του είναι στενή, δμως, προσέχοντας άπό τόν πλαϊνό κήπο,

παρατηρείς δτι πήγαινε κάμποσο σέ βάθος . Αύτό ήταν ολο. Φεύγοντας είχα τήν έντύπωση πώς άφηνα πίσω μου τό άδειο καυκί ένός

τζίτζικα .

'Έπειτα στό Keddington, ενα δυό μίλια άνατολικά άπό τό σπίτι

τοϋ Κάλβου. · Ολωσδιόλου έξοχή. Μέσα στό φ&ς πού χαμήλωνε,

πλούσια βαθυπράσινη βλάστηση γύρω στόν αύλόγυρο-κοιμητήρι τής

μικρής έκκλησιiiς δπου ί:χουμε έντοιχίσει τήν πλάκα . . Η μετακομιδή των λειψάνων του ποιητή καί τής γυναίκας του εχουν χαλάσει τά

212

ΚΑΛΒΟΣ

μνήμ<Χτά τους κομμάτια σκοuρες πέτρες πού δέν ζέρουν τί θέση νά

πάρουν. 'Η έκκλησία είναι άφιερωμένη στήν "Α για Μαργαρίτα τήν

έξ 'Αντιοχείας πάλι καλά. Μέσα όλωσδιόλου Cίδεια· στόν aντικρινό

τοίχο ξεχώριζε τό μάρμαρο πού μνημόνευε τόν ποιητή, ύπερβολικά

νωπό πάνω στόν κιτρινισμένο τοίχο. 'Ο σύνοδός μας μας εδειξε μιά όμορφη vορμανική άψίδα αριστερά από τό ίερό κι ενα ξυλόγλυπτο

άναλόγιο σέ σχήμα άετοu, ενα άπό τά λίγα, καθώς ελεγε, πού εχουν

απομείνει άκόμη στήν 'Αγγλία. 'Έχω άρχίσει νά αισθάνομαι μεγάλη δυσκολία νά συναρμολογή

σω δλα τουτα τά πράγματα μέ τόν ανθρωπο πού είχε συνηθίσει όνους

μου ιiπό τίς 'Ωδές. Εlναι άπίστευτο πόσα μετατοπίσματα χρειαζό

μαστε γιά νά προσεγγίσουμε, κάπωc,, τήν dλήθεια. Βγαίνοντας μας

εδειξαν τήν άρχή τοϋ καναλιοϋ πού ενωνε τούτη τήν άγροτική ένορία μ' ενα λιμάνι της γειτονικής θάλασσας. Ψιχάλιζε.

Τελειώσαμε στό σπίτι του συνοδοu μας, ijθελε νά μας προσφέρει ενα ποτό. Είναι παλιό, του 1600 τόσα, δπως λέει. Καθώς περνούσαμε τό περιβόλι , τά μεγάλα δέντρα όλωσδιόλου σκοτεινά. Δωμάτια μέ

χαμηλά ταβάνια, όμορφες άναλογίες, κάπως στοιχειωμένα- άλλου

και ρου. 'Ο 'ίδιος είναι άνύπαντρος, γιός πάστορα, ή μάνα του

ένενήντα τρι&. Καθώς περιεργαζόμουν τήν πατίνα πού άφησαν τά

χρόνια στ ίς πόρτες καί στά επιπλα, παρατήρησα πάνω άπό ενα σκρινί μιά χρωματιστ-ή λιθογραφία του Λάουθ στά τέλη του προπερασμένου

αiώνα. Ή έκκλησία του 'Άγιου 'Ιακώβου καί λίγα σπίτια τριγύρω·

ί::να πολύ μικρό χωριό σ' ί::να ϋψωμα. ,,'Ίσως» είπα <•ό Κάλβος νά ήρθε

κάποτε σ' αύτό τό σπίτι» . ·Ο οiκοδεσπότης είπε: <<Μπορεί· δμως στήν

οικογένειά μου δέ θυμουνται τό οικοτροφείο Κάλβου· μιλουσαν γιά τό

σχολειό τών Δεσποινίδων Chappel (αύτό πού τό διαδέχτηκε) καί λέγαν άσtεία γιά τούς νέους πού, στόν καιρό τών διακοπών, πιάνα ν θέσεις στά λεωφορεία γιά νά μείνουν λίγο άκόμη κοντά στίς κοπέλες πού γύριζαν στά σπίτια τους». Αίσθηματικές άνατροφές.

Φύγαμε καθώς Ι.;παιρνε ή νύχτα. Τό παλιό σπίτι μ' άκολουθοuσε ·

τό γέμιζα μέ ύποθετικές χειρονομίες άλλοτιν&ν Cίγνωστων προσώπων

πού προσπαθουσε ό νους νά ξαναφέρει άπό τό σκοτάδι: τά 'ίχνη καί οί

ψίθυροι μιας lίλλης ζωής ξένης γιά μένα, ξένης καί γιά τόν Κάλβο,

η θελα νά πιστέψω. "Αρχιζε νά φανερώνεται ό φόβος μήπως τό μόνο

πράγμα πού λογάριαζε- τά ποιήματά του....:.... πήγαιναν νά προσαρτήσουν αύθαίρετα μιά μεγάλη έπαρχία τfjς ζωfjς του πού δέν τούς ανη κε·

χρόνια καί χρόνια φτιαγμένα άπό μεταρρυθμισμένο θρησκευτισμό,

dγουρα άπωθημένα θηλυκά, σχολική πλήξη, τραυματισμένη ύπερη

φάνια, καί κρυσταλλωμένη άγέρωχη πίκρα· μιά μηχ"νή πού θά

μπορουσε πολύ φυσιολογικά ν ' dλέσει καί νά χωνέψει καί τόν ποιητή καί δσα ύπολείμματα άπό τήν νεανική δροσιά του εlχαν άπομε ίνει.

213


Διάλειμμα φτιαγμένο άπό τό άπρόσωπο φώς τής τραπεζαρίας καί

μιά ι3ριμη, ρωμαλέα, ξανθιά σερβιτόρισσα, ξεμπαρκαρισμένη έδώ

άπό τήν άλλη άκρη τής 'Αγγλίας, κάνοντας τή δουλειά της άδιάφορα

καί τυπικά . 'Έπειτα πάλι στούς δρόμους . Βαριά σύννεφα στόν ούρανό καί τό άπόμακρό άνάδοσμα τής θάλασσας νά μιά παρηγοριά· ό Κάλ

βος πρέπει νά τό άνάσαίνε κάπου κaπου, μπορεί κι άπό πιό κοντά · μιά συνδετική κλωστή , 'ίσως , μέ τά περασμένα. Σαββατόβραδο· ψιλοβρέ

χει. Πολλά πρόσωπα νέων στούς δρόμους καί στd καπηλειά, άγόρια καί κορίτσια · φαντάζομαι άπό τά έργοστάσια· ή Λούθα εχει τώρα μεγάλη βιομηχανία· φτιάνει κονσέρβες μπιζέλια κυρίως. Πpόσωπα ύπερβόρεια · οί Σκανδιναυοί εχουν βάλει τήν σφραγίδα τους στήν

κομιτεία. Μέσα στά ξανθά τοϋτα πρόσωπα, μέσα στούς νοτισμένους

δρόμους πού θέλεις ν' άποιφυπτογραφήσεις, γίνεται βασανιστική ή

σκέψη πού θέλει νά λειτουργήση άνάποδα, πρός τό παρελθόν, δπως

μιά μουσική πού <'iκουσες 'ίσως καί παλεύεις νά ξαναθυμηθείς, πού

γυρεύει ν' άρπαχτεί άπό τά μπρούντζινα σκεύη πού γυαλίζουν σ' ~να

φωτισμένο δωμάτιο , άπό μιά γυναίκα πού εσκυψε -στό παράθυρό της,

άπό τό σαββατιάτικο έρωτισμό τούτων τών νέων, καί ν' άνηφορίσει

πρός αύτό τό δύσκολο καί πεισματικό χαρακτήρα. 'Ακοϋς μονάχα τή

φωνή του:

Α'ί! τών θνητών fι έλπίδες ώς έλαφρά διαλύονται

δνειρα βρέφους χάνονται

ώς λεπτόν βόλι είς aπειρον

βάθος πελάγου. (ΧΙ, κα')

Εiσαι άποκαμωμένος λές: καλύτεpα πού εΙναι ετσι ή φύση τ&ν πραγμάτων, λές: 'ίσως τό θέλησε νά κάψει τά γεφύρια πίσω του · 'ίσως

τό θέλησε νά τόν άφήσουμε ησυχο έκεί στόν πράσινο αύλόγυρο τfjς "Αγιας Μαργαρίτας. Τούτη ή φωνή εΙναι γιά μάς. Γι' αύτόν 'ίσως νά εiχε φυράνει σάν τii νερά τής Βόρειας Θάλασσας, έδώ πιό κάτω, πού λέει ό Τέννυσον:

Τά μεγάλα κύματα σπάζουν άσπρίζοντας γιά μισή λεύγα καί φυραίνουν,

πάνω στούς άμμους μακριά μέ σύννεφα καί φεγγάρι,

δλο καί πιό φτενά cδς τό τfποτε:

Γυρίσαμε στό ξενοδοχείο. Στό ίσόγειο στό μπάρ ενα πηχτό

σμάρι άντρες καί γυναίκες πίνοντας μπίρα. Στήν κάμαρα εριξα άκόμη

μιά ματιά άπό τό παράθυρο· ό σκοτεινός όγκος τοϋ "Α γιου ·Ιακώβου,

2 14

ΚΑΛΒΟΣ

άμορφος μέσα στή νύχτα, χτυποuσε πάντα τά τέταρτα. 'Η μητέρα τόν

πήρε στά μελανόπτερα σύννεφα, ψιθύρισα.

Κυριακή, 14- πρωί. Ξύπνησα λίγο πρίν τίς 8 άπό τή χάλκινη μουσική μιας διμοιρίας του Στρατου τής Σωτηρίας. Καθώς άνοιξα τά μάτια,

ξαναβρήκα, όχι μέ ίδιαίτερη εύχαρίστηση, τή λειτουργία τής

προβολής του παρόντος πρός τό παρελθόν, σά νά μή μέ είχε άφήσει

ολη νύχτα. Είμαι ενας μανιακός πού θ' άποζητοϋσε τό φιλντισένιο

χτένι τοϋ "Α γιου Χερεφρίδου, συλλογίστηκα.

Κυριακή, βράδυ, Λίνκολν. Ξενοδοχείο Ή VΑσπρη 'Ελαφίνα. 'Ήρθαμε

έδ& τ' ά.πόγεμα· σuντομος κατάφυτος δρόμος. Ή μεγάλη καθεδρική

ξεχωρίζει άπό μακριά σάν ενα δώρο, Συνεχίζω τή μέρα μας στό

Λάουθ. Βγήκαμε κατά τίς 10 στούς κυριακάτικους δρόμους γαλάζιο καί σύννεφα. Πρώτα στόν 'Άγιο 'Ιάκωβο· είχε λειτουργία· προσηλω

μένο έκκλησίασμα στά θρανία, μέσα στό διυλισμένο φ&ς άπό τό

πολύχρωμο παράθυρο στό βάθος. Μπορεί νά εΙναι ,κανείς βέβαιος πώς οί δεσποινίδες τής Κυρίας Αύγούστας ερχουνταν ταχτικά έδ& τίς

Κυριακές, καί ό Κάλβος μαζί τους, ύποθέτω. 'Από τήν έκκλησία

θέλησα νά πάρω τόν πιό πιθανό δρόμο πού θ' άκολουθουσε τό

παρθεναγωγείο ώς τό High Holme Road, μικρή άπόσταση μέ τά πόδια· πολλά άψηλά δέντρα καθώς πηγαίνουμε. Τώρα μέ τό πρωϊνό φ&ς τό

σπίτι φαίνεται καλύτερα· είναι σέ ϋψωμα· ή θέα κατά τήν έξοχή θά

ήταν πιό έλεύθερη τά χρόνια έκείνα.

'Έπειτα κοίταξα νά β ρ& στή γειτονιά τό σπίτι του κ. J. W. White, φροντιστή τής 'Εταιρείας τ&ν 'Αρχαιοφίλων τοϋ Λάουθ. Είναι ό

μόνος &νθρωπος πού άπό τόν 'Ιούλιο του '38, πού τόν έπισκέφθηκ:ε ό Κύπριος λογοτέχνης κ. Α. 'Ιντιάνος, ψάχνει μέ &πειρη φροντίδα νά

διασώσει ο,τι άπόμεινε άπό τήν &σημη ζωή του ποιητή σέ τούτη τήν

ξενιτιά. Μας δέχτηκε μέ μεγάλη εύγένεια· είναι μικρόσωμος καί

σηκώνει τά ογδόντα τόσα χρόνια του μέ πολλή ζωντάνια. Μιλήσαμε

γιά τίς τελετές πού πρόκειται νά γίνουν σήμερα. <<Μά γιατί θέλησε νά

ταφεί στό Keddington;» τόν ρώτησα: ,,'Υποθέτω•• είπε <<γιατί ό γείτονάς του, αύτός πού εμενε στό πλαϊνό σπίτι, άριστερά, είχε ενα

ιiγρόκτημα έκεί, καί ό Κάλβος ε{χε τήν εύκαιρία νά γνωρίσει αύτή

τήν όμορφη έξοχή. 'Έπειτα, δέν είναι περίεργο, άλλος ενας ποιητής»

.(δέν σημείωσα τ' όνομα πού μοϋ είπε) <<τάφηκε στόν 'ίδιο αύλόγυρο.

Τό μνήμα του ήταν στολισμένο μ' ενα μαρμάρινο άγγελο». Ή κουβέντα ζεσταινότανε. <<Ξέρετε•• πρόσθεσε <<είχαμε στό Λάουθ μιά

Άνακρεόντεια 'Εταιρεία, πού κράτησε άπό τά 1804 ώς τά 1857. Οί έταϊροι μαζευόντουσαν κάθ-ε Σάββατο σ' ενα πανδοχείο καί επιναv

φτιάνοντας έλαφρούς στίχους~ Δέν ύπάρχει εvδειξη πώς ό Κάλβος

215


πfjyε ποτέ μαζί τους». Τόν εύχαρίστησα πού Ελαβε τόν κόπο νά βρεί

καί νά μιλήσει μέ δσα πρόσωπα μπορούσαν νά θυμούνται τόν Κάλβο

στό Λάουθ . <<"Ω, τό εκανα γιά τό κέφι μου>> είπε <<Καί άπό άγάπη γιά τά

ίστορικά αύτοϋ τοϋ τόπου». Βρfjκα κά"ί τόν άνθρωπο πού τούς έπήγαινε ψωμί· εκανε στά παιδικά του χρόνια θελήματα· πολύ ψωμί,

άφοϋ ήταν οίκοτροφείο· δέ θυμόταν, επειτα aπό έβδομήντα χρόνια, άν

ό Μίστερ Κάλβο ήταν 'Ελβετός η 'Έλληνας . Καταλαβαίνετε >> συνέχισε <<ενας ξένος>> (έννοοuσε καί τήν Αύγούστα) << τά χρόνια έκείνα, σέ τούτα τά μέρη, δέ λογάριαζε πολύ . Μιά Κυρία Σμίθ, πού

εκανε τρία χρόνια στό σχολειό του, θυμότανε τόν.Κάλβο, άλλά δέν εtχε λάβει μαθήματα aπό _τόν 'ίδιο· τόν εβλεπε κάπου κάπου μέσα άπό τό παράθυρο τοu γραφείου του. 'Όλα τά κορίτσια ε{χαν όδηγίες νά

μήν τόν ένοχλοuν. Μία Κυρία Sharpley, τό γένος Mason>> (του γείτονα του Κάλβου) <<τόν θυμοϋνταν νά περπατά μέ σκοϋφο στούς δρόμους

τοϋ Λάουθ>>. 'Ο κ. White πρόσθεσε πώς, aπό τίς πλη ροφορίες πού είχε μαζέψει, ό Κάλβος δίδασκε Λατινικά, 'Αρχαία 'Ελληνικά, Γαλλικά

καί Μαθηματικά. Τό σχολειό δέν ήταν στ' δνομά του άλλά στό όνομα

τfjς γυναίκας του. Δέν είχαν χρηματική άνεση . Ρώτησα άν εlχαν μείνει τίποτε επιπλα aπό τό σπίτι τους. <<Λένε>> μ' aποκρίθηκε <<Πώς

εχει μείνει ενα γραφείο τοϋ Κάλβου· τό είδα· δέν ί:χει ένδιαφέρον.

'Όμως επιπλα δέν πρέπει νά εχουν aπομείνει έδώ. 'Όταν πέθανε ό

Κάλβος, ή γυναίκα του διάλυσε τό οικοτροφείο καί πfjρε δλα τους τά

πράγματα στό Beckenham, στό Κέντ. 'Από έκεί τή φέραν καί τή θάψαν έδώ, κοντά στόν άντρα της>>.

Στή μεγάλη α'ίθουσα τοu 'Αγροτικοί) Συμβουλίου, δπου μίiς

είχαν τραπέζι οί άρχές, περίμεναν καμιά τριανταριά πρόσωπα. Οί

κυρίες είχαν φέρει λουλούδια aπό τά περιβόλια τους. Καθόμουν πλάι

στόν Πρόεδρο; μεγάλο aγροκτήμονα στά μέρη τών Βάλτων, δυό μίλια

aπό τή θάλασσα τό χτfjμα του· βγάζει πολλή πατάτα. Μ' άρεσε τό

πρόσωπό του · στερεό καί άνεπιτήδευτο. Μοϋ μιλά γιά τή δουλειά πού

χρειάστηκε γιά ν' aποστεγνωθοϋν τά χώματά του, ν' aνακτηθοuν aπό

τή θάλασσα. 'Από τά ρωμαϊκά χρόνια τά χρησιμοποιοϋσαν γιά

άλυκές, τώρα είναι πλούσια έδάφη. Είναι ή καλύτερη ιiγροτική

περιοχή τής 'Αγγλίας, λέει μέ περηφάνεια, αύτός ό τόπος δπου

βόσκουν τά κόκκινα βόδια των Βάλτων μας . 'Έπειτα έπιδόρπια, λόγοι

καί ή πομπή τών αυτοκινήτων γιά τήν τελετή στήν εκκλησία τοϋ Keddington. ·Η έκκλησία ήταν γεμάτ.η τώρα. 'Η πλάκα τοϋ Κάλβου σκεπασμένη μέ τήν έλληνική σημαίtχ 1 • 'rά μικρά κορίτσια τοϋ χοροϋ

216

ANDREAS. KAL νοs GREEK ΡΟΕΤ

ΚΑΛΒΟΣ

μιά γραμμή ξανθά κεφάλια πλάι στό ίερό. 'Αγγλικανικός · Εσπερινός , ϋμνο ι καί ψαλμοί, καίή έπιciτολή πρός ·Εβραίους. 'Έπειτα μέ κάλεσαν γιά τά άπρκαλυπτίlρια. Τότε ό προκαθήμενος τής Μητρόπο-.λης του Λίνκολν είπε τήν πρόσευχή τής κaθιέρωσης πού εlχε συντάξει. Τό ποιμαντορικό ραβδί του ήταν μιά κοινή γκλίτσα

Σκωτσέζου βοσκοί>:

<<Πατέρα τών πάντων, σ' εύχαριστοuμε γιά τό δοuλο σου

'Ανδρέα Κάλβο πού εζησε σ' αύτό τόν τόπο σέ μέpες πεpασμένες καί πού τά χοϊκά λείψανά του βρήκαν ανάπαυση στό κοιμητήριο τούτης τής εκκλησιάς. Σ' εύχαριστοuμε γιά- τήν ομορφιά τής ποίησής του

καί γιά τούς εύγενικούς στοχασμούς, πού τούς εκαμε άκόμη πιό

εύγενικούς ή μεγαλοφυία τ()υ. Καί παρακαλοuμε δώσε τά εθνη τών

aνθρώπων νά , pθοϋνε πιό κοντά, μέ τή βοήθεια τfjς εμπνευσης καί τfjς εργασίας τών ποιητών καί δλων τών καλλιτεχνών, σέ συμπάθεια καί

κατανόηση· έν 'Ιησοu Χριστφ τ φ Κυρίι:ρ ήμών••.

Πιστεύω ή άπλή ~ύτή προσευχή - 'ίσως νά προτιμοuσε τό

άγγλικό κείμενό της _:_ θά πpέπει νά εύχαριστοuσε τόν Κάλβο . 'Έπειτα άλλοι λόγοι άδιάφοροι, χωρίς νά εξαιρέσω καί τόν περιστα

σιακό δικό μου. ·Όμως στό τέλος, dπpοgδόκητα, στή μικρή νορμα

νική εκκλησιά τfjς 'Άγιας Μαργαρίτας, τή χωμένη μέσα στήν

πρασινάδα καί στούς τάφους, ακούστηκε ό 'Ύμνος στήν 'Ελευθερία παιγμένοςdπό τό όργανο . Μιά στιγμή πού σ ' αγκυλώνουν τά μάτια.

Δέ γύρεψα · τό γιατί, οϋτε ξέρω γιατί συλλογίστηκα βγαίνοντας

εκείνον πού μέ ρώτησε στό μεσημερινό τραπέζι: <<Μά πέστε μου, ό

Κάλβος εγραψε μόνο εθνικιστικά ποιήματα;» Κι έκείνον τόν άλλον

άκόμη, πού μιλώντας μου τίς προάλλες γιά τήν εκπληκτική, καθώς

τοu φαίνουνταν, προσκόλληση τών . Ελλήνων ποιητών στόν τόπο τους , χpησιμοποίησε - μέ είλικρινfj συμπάθεια - τήν εκφραση:

«αύτός ό ξεπερασμένος έθνικισμός σας». Πώς νά έξηγήσεί κανείς τήν ·Ελλάδα στούς ι'ίλλους Εύρωπαίους πού όλοκληρώνονται βιομηχανι-

BORN ΖΑΝΤΕ 1792 - DIED LOUTH 1869 WHO LA Υ H ERE ΙΝ ENGLISH EARTH

HOSPΠABLE ΤΟ ΗΙΜ ΙΝ DEATH AS ΙΝ LIFE TOGETHER WΠΗ HIS WIFE CHARLOTTE AUGUSTA

ΟΝ MARCH 16, 1960 THEIR REMAINS WERE Τ ΑΚΕΝ ΤΟ REST ΙΝ HIS ΝΑ τJVE ISLAND ΒΥ GREECE ΝΟΤ FORGETFUL OF

HIS WORDS ...

EINAI ΓΛΥΚΥΣ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΜΟΝΟΝ ΟΤΑΝ ΚΟΙΜΩΜΕΘΑ ΕΙΣ ΤΗΝ ΠΑ ΤΡΙΔΑ

217


κά δλο καί περισσότερο. Πώς νά έξηγήσεις τήν 'Ελλάδα καί σέ

πολλούς έλλαδικούς, συνεχίζω αύτόματα μέ τό νοϋ μου. · Η πλαϊνή καθεδρική χτύπησε τίς ί:ντεκα· στά τζάμια τών παραθύρων ή χοντρή

βροχή. Θυμουμαι τόν 'Άγιο 'Ιάκωβο χτές τή νύχτα καί έκείνο τό

πεισματικό φάντασμα ένός ποιητή χωρίς πρόσωπο.

Δευτf.ρυ.. Τό πρωί στήv. καθεδρική· εξοχο αρχιτεκτονικό μνημείο·

άπό αύτά πού ξαφνιάζουν· νορμανική δουλειά τοu ΙΑ' αtώνα πού συνεχίζεται ι:δς τόν ΙΔ '. Χαζεύοντας γιά τελευταία - φορά γύρω στή

μεγάλη έκκλησιά, σταμάτησα μιά στιγμή στό άγαλμα του Τέννυσον

μέ τό σκυλί του, παράταιρο στό πλευρό μιiiς τέτοιας οiκοδομής, κι

&.πό τό άλλο μέρος σ ' ε να ήλιακό ρολόι μέ τό ρητό Pereunt et imputantur, Χάνουνται καί λογαριάζουν. 'Εδώ, νομίζω, ξανάκουσα, γιά

τελευταία φορά σ' αύτά τά μέρη; τόν ψίθυρο του Κάλβου :

... άπό τόν fίλιον, ώσάν πυρός σταλάγματα,

πέφτουσιν είς τήν θdλασσαν

τών αίώνων, καί χάνονται

διά πάντα fι ώραι. (XVfll, ι β')

Αύτη ή εiκόνα πού θά μποροϋσε νά είχε ζωγραφίσει ό Ούίλλιαμ

Μπλέικ μέ κάνει νά συλλογιστώ πώς τρείς μέρες τώρα ανασκαλεύω

μάταια τίς χαμένες ώρες ένός ποιητή. Σέ λίγο ξεκινοuμε γιά τό Λονδίνο. Εiναι 2.30' μ. μ. , Δεκαπενταύγουστοι .

Ι . Πάνω σ · αύτά δημοσίεψα μι ά περιγραφή στόν Ταχυδρόμο μέ τόν τίτλο .. Στό κοιμητήριο τοϋ Κάλβου •• ('Αθήνα , 3 Σεπτ. 1960). Ήταν γραμμένη πολύ βιαστικά καί

χωοίc τn Βοήθεια. δλωv τώv σημrι&,σα:,v μου . r,' αό~ό προ~ίμησα νά δώσω ιδι:u τι ς παραπ&.vω σr::λ ίSε ς του ήμcρολογίοu μου .

!18

ΣΤΟ KOIMHTHPIO ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ



Τό Λάουθ, τής κομητείας του Λινκολνσάϊρ, δπου ό Κάλβος εζηciε τά τελευταία δεκαεφτά χρόνια τής ζωής του - δύσκολα τό φανταζόμουν . ' Από περιγραφές φίλων πού τό έπισκέφθηκαν, από αντιδράσεις

συνομιλητών δταν μνημόνευα τ ' δνομά του, τό συμπέρασμα δέν ήταν

ενθαρρυντικό: Μιά μικρή έπαρχιακή πόλη, κ :ίπου διακόσια πενήντα

χιλιόμετρα βορειοανατολικά άπό τό Λονδίνι 'ο - μέ τήν καθημερινή

πλήξη καί τά ατέλειωτα Σαββατοκύριακα· ί':νας ληθαργικός τόπος .

Κάποτε είχα παρατηρήσει σ' ενα φίλο πώς έκεί τριγύρω γεννήθηκε ό Τένυσον καί πώς στό λάουθ έπήγε στό πρώτο του σχολειό. «Ναί,

άλήθεια , περίεργο••, μου dποιφlθηκε, «Κάποτε οί ποιητές μας ξεκίνη

σαν από τά πιό aτονα μέρη iης ' Αγγλίας••. 'Ωστόσο, τό ταξίδι μου στό Λάουθ ετυχε νά συμπέση τίς μέt'ες του Δεκαπενταύγουστου καί,

μολονότι τουτο τό καλοκαίρι ήταν άπό τά πιό κρύα καί τά πιό

βροχερά πού γνώρισαν τουτα τά κλίματα, ' ό ijλιος δέν ελειψε'

όλωσδιόλου. Καθώς μπήκαμε στούς στρωτούς κάμπους τής περιοχής

τοu Λινκολνσάϊρ, τά χωράφια, μισοθερισμέvα, πλούσια, δίναν τήν ανακούφιση τής προσφορaς τής γής καί τής aνταμοιβής τοu μόχθου

των aνθρώπων· ό ρυθμός του δρόμου rjταvε τό βαθυπράσινο' άπό τά δέντρα καί τό χρυσό άπό τίς θημωνιές - καί εδινε τήν διάθεση στόν

ταξιδιώτη νά κυττάξη μέ συμπάθεια. Τό Λάουθ είγαι μιά κωμόπολη μέ δέκα χιλιάδες ψυχές, τοποθετη

μένη στό κέντρο μιας aπό τίς πιό σημαντικές, 'ίσως, άγροτικές

περιοχές τής 'Αγγλίας . Κάπου διακόσια σαράντα τετραγωνικά μίλλια

πού άπλώνονται άπό τίς άκτές τής Βόρειας Θάλασσας ώς τά χαμηλά

219


όροπέδια πού διασχίζουν τήν κομητεία του Λινκολνσάϊρ. Οί ντό~ιοι συνηθίζουν νά ξεχωρίζουν τήν περιοχή σέ τρείς ζώνες: τούς Βάλτους, τούς Μεσόβαλ τους καί τά Πανωτόπια. Oi Βάλτο ι κρατουνε τώρα rtιά μόνο τ' δνομα· εχουν άποστεγνωθή μέ διάφορα εργα καί εχουν aφήσει πλούσιες γαίες πού καλλιεργουνται έντατικά . Αύτός είναι, πάρα πολύ σύντομα, ό τόπος δπου ήρθε ν' άράξη ό Κάλβος, στά

έξήντα χρόνια τής ήλικίας του, ό τόπος δπου πέθανε καθώς <'iρχιζε ό

Νοέμβρης του 1869, καί δπου έτάφη. Τόν συλλογίζεται εμμονα κανείς καθώς ταξιδεύει. Δέν μπορεί νά τόν όραματισθή εύκολα· δέν εχει τίποτα γιά νά βοηθήση τήν φαντασία του· δέν εχει διασωθή εiκόνα

τής μορφής του· άπό τά λίγα πού ξέρουμε, τόν συλλογιζόμαστε σάν

. !:να θεληματικό, πεισματάρη , καί 'ίσως δύστροπο άντρα. Προσπαθεί

νά συναρμολογήση κανείς μιά φυσιογνωμία, ψηλαφώντας τά μέρη

ΟΠΟ\) εζησε. Ψάχνει· κουράζεται· κι ~πειτα ξαναγυρίζει στίς (('Ωδές>>, 'Ίσως νά εiναι καλύτερα ετσι, λέει στό τέλος, κι' δμως προσπαθεi

λίγο ιiκόμα.

~Η ταν Σάββατο άπόγευμα δταν φτάσαμε στό ξενοδοχείο του

Λάουθ. '''Η κεφαλή τοϋ Βασιλέα» καθώς τό λένε. 'Ένα παλιό σπίτι

πού aσφαλώς ύπήρχε στά χρόνια του ποιητή, ανακαινισμένο τώρα γιά

τίς σύγχρονες ανάγκες, μέ τήν μέτρια, άπρόσωπη έπίπλωση ένός

έπαρχιακοϋ ξενοδοχείου. 'Όμως, ιiπό τό παράθυρο βλέπει κανείς τήν

άψηλή εύγενική σα'fτα τοϋ καμπαναριοίJ τfjς έκκλησιfiς του 'Αγίου

'Ιακώβου (aρχές 15ου αiώνα) καί ιiκούει τό ρολόϊ του νά χτυπάη τά τέταρτα.

Τό σπίτι δπου ό Κάλβος κατοικουσε καί είχε τό οικοτροφείο του - ενα iδιωτικό σχολειό καί οικοτροφείο γιά κορίτσια - βρίσκεται

στό Χάϊ Χόλμ Ρόουντ, λίγο παρακάτω άπό τό Δημοτικό Νοσοκομείο.

Είναι ενα βικτωριανά χτίριο aπό κόκκινα τουβλα, πού άποτελείται

άπό δυό συμμετρικά, όμοιόμορφα, τετράπατα σπίτια. Καθώς τ'

άντικρύζεις, του Κάλβου τό σπίτι είναι aπό τό δεξί σου χέρι καί ιiπό

τόν γειτονικό κfjπο μπορείς νά παρατηρήσης δτι πηγαίνει aρκετά σέ

βάθος. Τό ίσόγειο καί τό τελευταίο πάτωμα μοιάζουν νά εχουν ύποστή

ιiλλαγές (τό iσόγειο εχει γίνει τώρα γκαράζ), ιiλλά τά δυό μεσαία

πατώματα, μέ τά πολυγωνικά παράθυρα, πού βλέπουν τήν έξοχή κατά τό νοτιά, δίνουν μιά aρκετά πιστή εiκόνα τής δψης πού είχε ή

κατοικία του Κάλβου τά χρόνια έκείνα. Τό <'iλλο τό σπίτι, aριστερά

καθώς κυττάζεις, τό κατοικοuσε ενας κύριος Μαίησον, πού είχε ενα

μεγάλο αγρόκτημα στό Κέντιγκτον. Αύτός ό κ. Μαίησον φαίνεται

πώς ήταν ενας ιiπό τούς λίγους φίλουc: τοϋ Κάλβου κι' ό ποιητής

πήγαινε aρκετά συχνά στό άyρόκ_τημά του- καί ό συνομιλητής μου συμπεραίνει δτι Ciν ό Κάλβος θέλησε νά ταφή στόν αύλόγυρο τής

δκκλησιiiς του Κέντιγκτον είναι γιατί εiχε τήν εύκαιpία νά γνωpίση

220

ΣΤΟ ΚΟΙΜΗΤΗΡΙΟ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

καί ν άγαπήση αuτή τήν έξοχή πού βρίσκεται δυό-τρία χιλιόμετρα

εξω άπό τό Λάουθ κατά τόν βοριii. Ό συνομιλητής μου Υjταν ό κ. j _ W-~ White, ενας έξαιρετικά

συμπαθής ι'iνθρωπος πού σηκώνει τά ογδόντα του χρόνια μέ πολλή ζωντάνια. Τόν φωτίζει ή στοργή πού έχει γιά τόν τόπο του καί είναι

ό μόνος πού κοπίασε γιά νά μαζέψη δ, τι ήταν δυνατό νά διασωθή άπό

ντόπιες άναμνήσεις τοϋ Κάλβου. Πρίν άπό μένα μίλησαν μαζί του ό

Κύπριος λογοτέχνης κ. 'Ιντιάvος καί, τόν περασμένο Μάη, ό

συνεργάτης μου στό Λονδίνο κ. Α. Ξύδης. 'Η κουβέντα f1αζί του θά

μοϋ μείνη qλησμόνητη. ··Βρήκα καί τόv dνθρωπο πού τούς έφεονε τό

ψωμί, -άπό τήν άγορci,,, μου ελεγε. <<Πολύ ψωμί &φού είχαν οiκοτροφείο. Θυμότανε τόν «Μίστερ Κάλβο», ijξερι; πώς ήταν ξένος, άλλά δέν

μπορούσ~ νά προσδιορίση dν ήταν 'Ελβετός ή 'Έλληνας. Τά χρόνια έκείνα, καταλαβαίνετε, ενας ξένος σέ τοϋτα έδω τά μέρηδέν μπορούσε

νά εχη μι;γάλο κύρος ή κοινωνία ήταν πολύ κλειστή . Τό 'ίδιο μπορεί

νά πfi κανείς καί γιά τήν γυναίκα του - τήν Σαρλότα Αόγούστα

Ούώνταμ - dφού l']ταν κι· αότή «ξένη», άπό τό Λονδίνο. 'Οπωσδήποτε, τό σχολειό δέν ήταν στό όνομα τοί> Κάλβου, άλλά τής κυρίας

Κάλβου - ijτανε κόρη σαράντα χρονω δταν έγινε ό γάμος τους».

- Ρώτησα ι'iν εlχαν μείνει τίποτε επιπλα άπό τό σπίτι τους. <<Λένε>>, μ, άποκρίθηκε, «Πώς εχει μείνει ενα γραφείο τοϋ Κάλβου· τό είδα, δέν

έχει ενδιαφέρον - δμως, επιπλα δέν εμειναν έδω- δταν πέθανε ό

Κάλβ~ς, ή γυναίκα του διάλυσε τό οικοτροφείο καί πfiρε δλα τους τά

πράγματά στό Μπέκεναμ στό Κέντ, δπου πέθανε· άπό έκι;ί τήν φέραν

καί τήν θάψαν, στό Κέντιγκτον, κοντά στόν dντρα της, σύμφωνα μέ

τήν επιθυμία της νομίζω>>,

'Ο κ. Οόάϊτ μιλοϋσε dκόμα γιά τίς προσπάθειές του νά

συναντήση ήλικιωμένες κυρίες πού φοίτησαν crτό σχολείο τfjς κυρίας Κάλβου. Μιά κυρία Σμίθ, πού τόν θυμόταν, τοϋ ελεγε πώς δίδασκε

Γαλλικά, Λατινικά, aρχαία Έλληνικά καί Μαθηματικά. Μιά άλλη,

γυναίκα ένός γιατρού όνόματι Σάρπλεϋ, τό γένος Μαίησον (τής

οiκογένειας τοϋ γείτονα του Κάλβου) πήγε κι' αύτή στό σχολειό του.

'Όλοι δσοι τόν θυμοϋνται λένε πώς Υjταν πολύ γνωστός στήν περιοχή .

Στούς δρόμους του Λάουθ φορούσε τόν πανεπιστημιακό σκούφο -όχι δμως καί τήν τήβεννο.

Αuτά τά ψίχουλα βρfjκα άπό τήν ζωή τοϋ Κάλβου, στό Λάουθ.

Βράδιαζε καθώς γυρίζαμε νά γευματίσουμε στό ξενοδοχείο·

ε'ίχαμε πάει νά έπισκεφθουμε εναν dπό τούς προεστούς τό σπίτι του

i}ταν παλιό· χτίσμα τετρακόσιων χρόνων, που είχε κρατήσει κάμποσο

aπό τήν παλιά του φυσιογνωμία . . Εκεί είδα μιά παλιά χαλκογραφία τοϋ Λάουθ: λίγα σπίτια γύρω στήν έκκλησιά - αuτό Υjταν δλο.

Κύτταζα τριγύρω μου, προσπαθώντας vά ξαναπλάσω τούc; δρό-

?.2 1

ΑΩΑΝΤΑ ΚΑΛΒΟΥ

μους δπως θίiπρεπε νά ήταν έκατό χρόνια πρίν, τήν ατμόσφαιρά τους,

δημιουργώντας χάσματα έκεί δπου τά σπίτια μοϋψαίνονταν μεταγενέ

στερα, αφαιρώντας δσο μποροDσα τά στοιχεία τfjς σύγχρονης ζωής,

τίς μηχάνές , τά ήλεχτρικά, σκαλώνοντας σέ οικοδομές πού θάπρεπε

νά ύπfjρχαν τά χρόνια έκείνα. ·Η σκέψη κουραζόταν καί πήγαινε νά

καταποντιστfj. Δέν ξαναβρίσκει κανείς τά 'ίδια νερά τών ποταμών. Γύριζα στίς <<'Ωδές>>:

Αϊ! των θνητών fι έλπίδες

'Ως έλαφρά διαλι5ονται . 'Όνειρα βρέφους χάνονται 'Ως λεπτόν βόλι εiς ι'iπειρον

Βάθος πελάγου.

Οί << 'Ωδές•• μέ πήγαιναν άλλοϋ· εξω άπό τούτη τήν κώμόπολη. 'Αραγε τίς συλλογιζόταν καθόλου .καί ό 'ίδιος ό ποιητής, aφιερωμέ

νος στήν ανατροφή βικτωριανών παρθένων, άποκομμένος άπό τόν τόπο του, χωνεμένος δλο καί περισσότερο από αύτή τήν έπαρχιακή

ζωή; Τάχα νά τόν εύχαριστοϋσε κάν .ό ήχος τών στροφών του, ή

μήπως ή συνήθεια τfjς πίκρας τόν εκανε νά τίς άποστρέφεται κι'

αύτές; Θυμήθηκα μιά στιγμή τόν Ρεμπώ στήν 'Αβησσυνία. "Αν

κάποιος συμπατριώτης τόν είχε συναντήσει κατά τύχη καί τόν είχε ρωτήσει: <<Κύριε, ε'ίσαστε ό ποιητής Κάλβος;» τί θ' απαντοϋσε;

'Αλλά κανένας συμπατριώτης δέν πήγε στήν άπόμακρη έκείνη

επαρχία τής 'Αγγλίας, καί τά ποιήματα τοϋ Κάλβου, τά .χρόνια

έκείνα, εμοιαζαν γιά καλά ξεχασμένα.

Τό Λάουθ τώρα εχει καί τήν βιομηχανία του: κάνει κονσέρβες

μπιζέλια προπάνΊων. Τό βράδι - ήταν Σαββατόβραδο - παρέες από

παλληκάρια καί κοπέλλες, τριγυρίζοντας τούς δρόμους, γεμίζοντας τά δημόσια κέντρα, πίνοντας μπύρα. Πρόσωπα, .χαρακτηριστικά ύπερ

βόρεια· οί σκανδιναβικές εισβολές εχουν άφήσει τά σημάδια τους

στόν τόπο. Κάπου-κάπου, σέ φωτισμένα παράθυρα, ή κόκκινη

αναλαμπή από μπακιρένια σκεύη.

Γυρίσαμε νά κοιμηθοϋμε· τό καμπαναριό τοϋ ·Αγίου 'Ιακώβου,

μετρώντας τά τέταρτα, βοηθοDσε περισσότερο τήν νυσταγμένη

συνείδηση νά iδή τόν γέρο δάσκαλο μέ τό τετράγωνο σκουφί του νά

περνii Κυριακή πρωί κάτω άπό τά μεγάλα δέντρα, συνοδεύοντας σιω~ηλός τήν κυρία Κάλβου στήν λειτουργία.

Τήν i:ίλλη μέρα, Κυριακή, μέ ξύπνησε μιά μπάντα τοu Στρατοϋ

τής Σωτηρίας καθώς περrοuσε κάτω dπό τά παράθυρά μου. Γ άπόγευμα θά γι νότα ν τ' άποκαλυπτή ρια τής πλάκας μέ τήv &vαμvηστική έπιγραφή τfjς ζωfjς καί τfjς ταφfjς τοu Κάλβου σ' αύτά τά μέρη.

222

· ΗΌ ΚΟΙΜΗΤΗΡΙΟ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

Σύννεφα καί κομμάτια ijλιος, δ καιρός.

'Η <<άγροτική ένορία>> τοϋ Κέντιγκτον είναι μιά καταπράσινη

περιοχή, μέ κέντρο τήν μικρή- έκκλτlσιιi του 13ού αίώνα, τήν dφιερωμένη στήν 'Αγία Μαργαρίτα τήν έξ 'Αντιοχείας. Πέρα dπό

τόν αύλόγυρό της, δπου καί τό κοιμητήριο, όπάρχει ενα κανάλι πού

συνέδεε τόν τόπο μ' ενα λιμάνι τής Βόρειας Θάλασσας, σέ παλιά

χρόνια, τόν καιρό πού οί συγκοινωνίες ijτανε δύσκολες. 'Η έκκλησιιi εχει μιάν όμορφη νορμανδική άψίδα aριστερά καθώς βλέπεις τό ίερό κι, ενα παλιό ιiναλόγιο ξυλόγλυπτο σέ σχήμα ιiετοϋ · ενα άπό τά λίγα,

καθώς λένε, πού εχουν άπομείνει άκόμη στήν . 'Αγγλία .

'Εκεί μαζευτήκαμε τήν <iSρα τοϋ έσπερινοϋ , πέντε 'Έλληνες, οί έπιτόπιες dρχές: δ τοποτηρητής τής κομητείας, ό πρόεδρος τοϋ

ιiγροτικοϋ συμβουλίου, ό σεβασμιώτατος έπίσκοπος- προκαθήμενος

τής μητρόπολης τοϋ Λίνκολν, καί aλλοι δημόσιοι λειτουργοί.

Περίοικοι καί <'iλλοι aπό τό Λάουθ εlχαν γεμίσει τήν έκκλησιά. 'Όλοι

μtiς eδειξαν έξαιρετική εύγένεια καί στοργή_ ~Ενοιωθαν πώς ή τιμή πού γινότανε στόν Κάλβο ---'ήτανε μιά τιμή γι' αuτούς, γιά εναν άπό

τούς δικούς τους.

'Η πλάκα ηταν σκεπασμένη μέ τήν έλληνική σημαία. 'Όταν τήν . εσυρα καί aποκαλύφθηκε ή έπιγραφή, ό προκαθήμενος είπε τήν

προσευχή τfjς καθιέρωσης, πού τέλειωνε ετσι, καθώς θυμοϋμαι:

<<Κύριε·, χάρισε περισσότερη συμπάθεια καί κατανόηση ιiνάμεσα στά

ί:θνη, μέ τήν βοήθεια τής ποίησης καί τής έργασίας τών καλλιτεχνών>>

Τά έμπνευσμένα τοϋτα λόγια τά ενοιωσα σάν μιάν aπάντηση τοϋ 'ίδιου τοϋ Κάλβου στά σημερινά μας έρωτήματα. 'Έπειτα, παιγμένος dπό τό

όργανο τής έκκλησιtiς, άκούστηκε ό 'Ελληνικός 'Ύμνος . 'Ο

Κάλβος, ό Σολωμός, ό Μάντζαρος, καί ολοι οί ιiγώνες τής έλληνικής

λαλιάς, μέσα σέ μιά στιγμή, σ' έκείνη τήν Χ!1μένη μικρή έκκλησιά

τής άγροτικής 'Αγγλίας. Ήτάν συγκινητική αuτή ή παρουσία· ήταν

σά μιά αποκατάσταση του δεσμοu του Κάλβου μέ τίς ρίζες του, πού

μάταια γύρευα τό περασμένο βράδι.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΕΦΕΡΗΣ

223

ΚΑΛΒΟΣ, ΦΩΣΚΟΛΟΣ, ΣΟΛΩΜΟΣ(*)

Μαρίνου Σιγούρου

·Ο ποιητής aρχισε τίς σπουδές του στό Λιβόρνο πού τόν είχε

παραλάβει, μαζί μέ τόν μικρότερον ιiδερφό του , ό πατέρας τωv. 'Η

tλληνική παροικία τοu Λιβόρνου τότε ήταν πολυάριθμη , κ' εuδοκι

μοϋσε στό έμπόριο καί στά γράμματα . 'Εκεί, λίγο ιiργότερα, t:ζησε τά

παιδικά χρόνια του κ' ελαβε τήν πρώτη μόρφωση κι' άλλος ποιητής

μας, ό Γεώργιος Ζαλοκώστας, πού ό ηπειρώτης πατέρας του εμενεν

έκεϊ δοσμένος σ' έμπορικές έργασίες. Δέν εχουμε καμιά πληροφορία γιά τήν παιδική ζωι1 τού Κάλβου .

Εύκολα δμως μποροϋμε νά φαντασθοuμε πώς θά πέρασεν ijσυχη κι '

άμέριμνη στό μικρόν έλληνοϊταλικό κύκλο τοϋ Λιβόρνο, μέ τήν

dσβηστην dνάμνηση τfjς μακρινής πατρίδας πού τήν έζωντάνεβεν ή αδιάκοπη έπικοινωνία των δύο τόπων. Συχνά εφταναν πατριώτες καί

οί ξενιτεμένοι γύριζαν στήν ·Ελλάδα. ·Ο έμπορικός έκείνος περίγυ

ρος δέv ε{χε καμιάν έπίδραση στό χαραχτήρα τοϋ ποιητή, κ ' ένώ ό

dδερφός του Νικόλας εγινεν έμπορQϋπάλληλος στήν Τεργέστη, ό

'Ανδρέας έπήγε στή Φλωρεντία ποϋ άνθιζαν τά γράμματα καί οί τέχνες. 'Εκεί δέν dργησε νά γνωpιστεί μέ τούς λογίους, καί στενότερα aπ' δλους μέ τό συμπολίτη του Ούγο Φώσκολο.

Ό ποιητή ς των Τάφων, καθώς ήταν καλόψυχος κι' aνοιχτόκαρδος, εδειξεν άγάπη καί φροντίδα γιά τό νεαρό συντοπίτη του . ·Ο

Φώσκολος τότε ήταν τριανταπέντε χρόνων καί ό Κάλβος μόλις ε'ίκοσι

(*) Σημ. τ . « Νέας 'Εστίας ».- Άπό τόν πρόλογο στά <<Άπαντα» τοϋ ΚάλΒου. 'F.κδόσε ις « Στοχαστη .. , 1927.

225

ΑΠΑΝΤ Α ΚΑΛΒΌΥ

ένός. 'Ο Φώσκολος φημισμένος καί περιζήτητος, ό Κάλβος ίίγνωστος καί φτωχός.

Ό μεγαλήτερος έφιλοξένησε τόν μικρότερο, καί φάνηκε προστάτης του ciληθινός καί πολύτιμος δάσκαλός του.

Σ' ενα γράμμα του στό λεφκαδίτη , φίλο του Μιχαήλ Τσιτσιλιά

νην ό Φώσκολος μιλεί μέ πατρική στοργή γιά τόν Κάλβο . Συλλογί

ζεται πώς νά τόν παραλάβει μαζί του δταν θά γυρίσει στό Μιλάνο, γιά

νά μή τόν ciφίσει <<στή φτώχια που διδάσκει τή χυδαία τέχνη>>. 'Ο Κάλβος Υjταν αριστος καλλιγράφος καί ήξερε τότε (1813) λίγα

γαλλικά καί i':λληνικά, τά iταλικά δμως τά είχε μάθει στήν έντέλεια,

τόσο πού ένψ συγκατοικοϋσε μέ τόν Φώσκολον είχε γράψει δυό

τραγωδίες σέ iταλική γλώσσα.

'Ο Φώσκολος αν καί δέν ήταν πλούσιος ήθελε μέ κάθε

τρόπο νά τόν βοηθήσει.

'Εστοχάστη τότε νά γράψει στή Ζάκυνθο καί νά ένεργήσει νά

δόσουν γιά πέντε χρόνια χρηματικό έπίδομα στόν Κάλβο ώς που νά

τελειώσει τίς σπουδές .του, καί ϋστερα νά γυρίσει έκεί καί νά διδάξει

τούς νέους. Οί ένέργειες δμως αύτές έπήγαν χαμένες. Καμία χρηματι

κή έπιχορήγηση δέν εστειλαν στόν Κάλβο. Καί δταν ό Φώσκολος

εφυγεν aπό τή Φλωρεντία καί πήγε στό Μιλάνο εγραφε στή φίλη του

Κουϊρίνα Ματζιόττη: <<τί γίνεται ό φτωχός ό 'Ανδρέας; Πές του π<!)ς

δέν θά τόν έγκαταλείψω».

Καί δταν αύτοεξόριστος ό Φώσκολος i:φυγε στήν ~Ελβετία, δέv

έλησμόvησε τό 'φίλο του. Καt εγραψε πάλι στή Ματζιόττη: << 'Αποφάσισα vά πάρω μαζί μου τόν 'Ανδρέα καί είμαι βέβαιος

πώς, αν δέν πεθάνω στό τr:χξίδι, θά τοϋ κάμω καλό καί 'ίσως κατορθόσω νά τόν όδηγήσω σέ καλήτερο καί σταθερότερο έπάγγελμα. 'Αλλά

ποιός ξέρει πρώτα αν θέλει νά /;ρθει, ϋστερ, άν θά μπορέσει καί,

τέλος, τί άπα ι τήσεις θά εχει. 'Επειδή έγώ, γιά τώρα, δέν μπορώ νά τοϋ δόσω παρά τήν τροφή μου, τό σπίτι μου καί τά μισά μου φορέματα.

Χρήματα δμως δέν εχω γιά μισθό. Φρόντισε, aγαπητή μου, νά τοϋ

μιλήσεις έσύ. "Αν δέχεται νά μείνει δπως-δπως μαζί μου καί νά περν~

έδώ καθώς περνούσε σπίτι μου στή Φλωρεντία, νά μελετ(! μαζί μου, νά μοϋ διαβάζει καί vά μοϋ ιΧντιγράφει, μπορεί vά ερθει άμέσως. Καί

είδοποίησέ τον στό διαβατήριό του νά αναφέρεται σάν 'Έλληνας, καί

μάλιστα aπό τά 'Ιόνια νησιά, καί εiδικώς άπό τή Ζάκυνθο. 'Εκείνος

ξέρει τήν ψυχή μου, τήν καρδιά μου τούς τρόπους μου, καθώς καί τόv

έλεεινό γραφικό χαραχτήρα μου. Θά είμαι δμως φίλος καί δάσκαλος

καί άδερφός, καθώς ήμουν στό Bellosguardo 1, καί άκόμη περισσότερο γιατί τώρα δέν είμαι πλουσιότερός του. 'Ελπίζω νά μή του λείψει

I. Πnοάστιο τiϊ ζ Φλωρr.:ντίας πού ~lχαv συγκατοικήσει ό Φb)σκολος μf. τόv Κάλβο .

226

ΚΑΛΒΟΣ,ΦΩΣΚΟΛΟΣ, ΣΟΛΩΜΟΣ

τίποτε, η νά μ ή του λείψει μαζί μου παρά μόνον δ,τι θά ελειιτεν 'ίσως

καί σ' έμέ. Καί θά ε ρθει μέρα καί εύκαιρία που θά του aνοίξω δρόμο

γιά νά κερδίζει χρήματα, καί θά τόν παρουσιάσω, aν θέλει, στά 'Ιόνια

νησιά μας, σάν aνΘρωπο ίκανό γιά καθηγητή σέ κάποιο λύκειο.

' Αλλά πρίν aποφασίσεις, συλλογίσου aν τό πράγμα εlναι καλό, δχι

σχετικά μέ τό οικονομικό ζήτημα, άλλά σχετικά μέ καμιά ιiλλαγή του

Άνδρέα ωστε νά μήν εlναι πλιά γιά μέ τόσον &γαπητός δσο στά περασμένα χρόνια. 'Αλλά aν εμεινεν άμετάβλητος, καθώς πρώτα, θά

τόν δεχτώ μέ άνοιχτήν dγκαλιά. Γιά τά εξοδα του ταξιδιοϋ του, στείλε μου μιά μικρή συναλλαγματική νά τήν πληρώσω».

Τό κάλεσμα του Φώσκολου έφθασε καλοπρόσδεχτο , καί ό

Κάλβος ευχαριστημένος ξεκίνησε γιά νά βρεί τόν αγαπητό φίλο ,

συμπολίτη καί συνάδελφο.

Στίς 27 του Μάη 1816 ό iταλός ποιητής Σίλβιος Πέλλικος εγραφε στόν Φώσκολον: << 'Ιερή μου ε{ ναι ή γνωριμία του 'Ανδρέα Κάλβου,

καί τόν ζηλέβω πώς θά μπορέσει νά σέ ξαναϊδεί καί θά σέ βλέπει

πάντα καί θά εχετε τήν 'ίδια τύχη. Τόν ιiγαπώ γιά σένα κ α ί τ ό ν αγαπώ γιά τήν έξυπνάδα του καί γιά τήνκαρδιά

τ ο υ».

Πολύτιμη καί aξιοσημείωτη είναι ή πληροφορία αότ.ή γιά τήν

καλοσύνη του Κάλβου, πού ή κοινή γνώμη τόν θεωρεί σκληρό έγωϊστή έπειδή εγκατάλειψε, φτωχό καί aρρωστο, τόν εόεργέτη του

Φώσκο_λο στό Λονδίνο, μόλις μπόρεσε νά βρεί τρόπο ζωης καί δέν τόν .είχε πλιά άνάγκη. 'Αλλά καί ή Κουϊρίνα Ματζιόττη θά ε{χε

καλήν ίδέα γιά τόν Κάλβο, άφοu εγραφε, τόν 'Ιούνιο 1816, στό Φώσκολο δτι εlναι <<βέβαιη πώς θά τόν αγαπ~ σάν άδερφό».

'Έφθασεν ό Κάλβος στήν 'Ελβετία. Ό Φώσκολος τόν έδέχτηκε

μέ χαρά μεγάλη, καθώς φαίνεται στό γράμμα του στή Ματζιόττη στήν

όποίαν εγραφε: «δέν θά είμαι πλιά μισός Ciνθρωπος γιατί θά τόν βοηθήσω ωστε νά τελειόσει, αν όχι ή φτώχια του, τουλάχιστον ή

μόρφωσή του» .

'Ο Φώσκολος, γιά νά ποϋμε τήν καθαρήν άλήθεια, δέν ήταν πολύ

συνετός δταν προσκαλουσε τόν Κάλβο σέ μιά έποχή πού βρισκόταν

κι' ό 'ίδιος σέ οίκονομικές στενοχωρίες. Τόν έφιλοξένησε στό σπίτι

πού εμενε, καί μάλιστα στό 'ίδιο δωμάτιο, άλλά πάντα επρεπε νά

πληρόνει διπλa τά εξοδα τροφης, καί τά χρηματικά μέσα ελειπαν.

'Ο Φώσκολος μπορεί νά ήταν &πρόβλεφτος στά οίκονομικά ζητήματα, ηταν δμως εόγενής καί μεγαλόψυχος, καί δέν ε{χε τό

στενόκαρδον ύπολογισμό τών έγωϊ~τών. "Αν καί περνουσε στερήσεις καί ταπεινόσεις στό οίκοτροφείο πού συγκατοικοϋσε μέ τόν Κάλβο, ι;γραφεν δμωc; πώc; ήταν ει'Jχαριστημένος &φοu τά πάθαινε «γιά τό

πα ιδί τής καρδιάς του καί γιά τόν απόστολο του πνεύματός του».

227


·Η διαμονή στήν ·Ελβετία δέν κράτησε πολύ καιρό. Τό Σεπτέμβρη τοϋ 1816 οί δυό φίλοι εφθασαν στό Λονδίνο. 'Η φήμη του Φωσκόλου είχε φθάσει έκεί πρίν άπ' αύτόν. Τόν έδέχθηκαν τιμητικά

στούς άριστοκρατικούς κύκλους καί βρήκε έργασία στά φιλολογικά περιοδικά . Καί ό Κάλβος ήταν πάντα μαζί του, φίλος καί άντιγραφέας .

Σιγά-σιγά δμως ό Κάλβος dρχισε νά ξεμακραίνει άπό τόν

προστάτη του , πού δσο καλός, μεγαλόψυχος κι' άνοιχτόκαρδος κι·

άν ήταν, είχεν δμως όρμητικό καί όξύθυμο χαραχτήρα, καθώς

όμολογεί καί ό 'ίδιος στήν αύτοπροσωπογραφία του:

talor di lingua e spesso di man prode. "Αρχισε ό Κάλβος νά παραδίνει μαθήματα ίταλικής γλώσσας καί

νά τυπόνει διδαχτικά βιβλία. 'Έτσι ήταν προετοιμασμένος , καί

κάποτε .πού ό ποιητής ξέσπασεν άιφάτητος μέ τήν 'Αχίλλειαν όργή του, ό Κάλβος του είπε πώς θά φύγει: ·Ο Φώσκολος τότε άν καί ήταν

σέ οικονομικές στενοχωρίες, του πλήροσεv άμέσως δλους τούς

μισθούς του, κ' έτσι οί δυό φίλοι καί συμπολίtες χώρισαν χωρίς νά•

ξαναϊδωθουν . ' Ο Κάλβος έξέγραψε τό Φώσκολο τελειοτικά, τόσο πού

δταν κάποτε μιά μαθήτριά του τόν ρωτii σ· ενα γράμμα της γιά τόν

συγγραφέα. των <<Τελευταίων έπιστολών τοϋ 'Ιακώβου 'Όρτις", τής άπαντα πώς άξίζει νά διαβάσει τό μυθιστόρημα αύτό, άποφέβγει δμως

όχι μόνο νά πεί κάτι γιά τό Φώσκολο, άλλά δέν άναφέρει οϋτε τ'

δνομά του . Καί μόνον, ϋστερ' άπό iό θάνατο του παλιου του φίλου , ό Κάλβος δημοσιέβεί σέ κάποιο περιοδικ~Ι τής Κέρκυρας ποίJ εμΕνε τότε άνέκδοτον άπόσπασμα άπό τίς Χάριτες του Φώσκολου, πού θά είχε κρατήσει άντίγραφο τόν καιρό πού ήταν γραμματέας του.

'Ο Φώσκολος δμως δέν έλησμόνησε τόν Κάλβο. Τόν άναφέρει

συχνά, μέ όργήν ή μέ παράπονο, στά γράμματά του. Τόν ·Ιούλιο τοϋ

I ~ 17 J;γραφε στόν λόρδο Χόλλαντ: <<Τό έλληνόπουλο έκείνο πού μου φέρθηκε μέ τόση ιίγνωμοσύνη , μέ λύπησε καί μου σπαράζει άκόμη

καί σήμερα τά σπλάχνα μου μέ τήν άγριότερη πληγή πού θά

μπορουσε νά μοϋ καταφέρει άνθρώπινο χέρι>> .

Καί ιiργότερα ιiκόμη , δυό όλόκληρα χρόνια ϋστερ απο τό χωρισμό, έγραφε στή φίλη τοu Ματζιόττη γιά τήν ιiγνωμοσι'Jνη του Κάλβου, τόν κατηγορεί πώς δταν τόν είδεν άρρωστο καί φτωχό

άποφάσισε νά τόν έγκαταλείψει, καί πώς ώφελήθηκε μόνον άπό τή\.'

εύκαιρία γιά νά ταξιδέψει άνέξοδα στό Λονδίνο καί νά ζήqει τόν πρώτο καιρόν, ώς που νά γνωριστεί καί νά βρεί έργασία. ·Η γλώσσu

τοϋ Φωσκόλου είναι φοβερή, καίει σάν άναμένο σίδερο <<ό νέος

I. Giornale di legislazione, l eιteratura κ.λ. π. 1846 τόμος 2.

228

ΚΑΛΒΟΣ. ΦΩΣΚΟΛΟΣ, ΣΟΛΩΜΟΣ

έκείνος εφυγεν dπό τή Φλωρεντία μέ τήν προμελετημένη σκέψην ή νά ωφεληθεί άπό τήν περιουσία μου, άν ε{χα, ή νά προσπαθήσει νά κάμει δική του αν έγώ ήθελε άποτύχω, καί νά μ, έγκαταλείψει άκόμη καί

στό στόμα του τάφου μου μισοπεθαμέvον καί άθαφτον ... Nii είσαι ύπερβέβαιη, καί σου τό όρκίζομαι στήν άγάπη σου καί στήν άγάπη τής μάνας μου, πώς μπορεί νά ί:χω τύψη στή συνείδησή μου έπειδή

φέρθηκα άγέρωχος καί όργισμένος πρός δλους τούς άνθρώπους πού

γνώρισα, eξω άπό τόν Κάλβο, καί ή μόνη μου παρηγορία ε{ναι πώς τόν μεταχειρίστηκα πάντα σάν άδερφό καί σάν έγκάρδιο φίλον άπό

τήν ήμέρα πού ήρθεν ώς τήν ήμέρα πού μέ άφησε».

'Έτσι έτελείοσεν ή φιλία τών δύο ποιητών.

• Ο Φώσκολος βέβάια εΙ χ εν ώφέλιμην έπίδραση στήν πνευματική διαμόρφωση του Κάλβου .

. 'Ο Φώσκολος δημοσιέβει ίταλικές τραγωδίες μέ άρχαίαν έλληνικήν ύπόθεση , καί ό Κάλβος γράφει <<τίς Δαναίδες» καί <<τό Θηραμένη>>, δυό τραγωδίες σέ ίταλική γλώσσα.

'Ο Φώσκολος άρχίζει νά μεταφράζει τήν 'Ιλιάδα καί ό Κάλβος

δοκιμάζει νά μεταφράσει στή νεοελληνική λίγους στίχους της. Καί

στίς έλληνόπνοες Ώδές του , κρυφοπερνάει κάποτε ή σκέψη του

Φωσκόλου.

Δέν εχουμε καμιά πληροφορία γιά τίς σχέσεις Σολωμού καί

Κάλβου. Δυό aνθρωποι έξαιρετικοί, ζακυνθιvοί κ' οί δυό, σπουδασμέ

νοι στήν 'Iταλία, οί μεγαλήτεροι ί:λληνες ποιητές μέ συνείδηση

βαθειά τής άποστολής των, εζησαν κ, οί δύο, σχεδόν τριάντα χρόνια,

σέ μιά μικρή πόλη σάν τήν Κέρκυρα καί δμως κανένας δεσμός, καμιά

συμπάθεια, καμιά σχέση δέν eσυρε τόν εvα πρός τόν ι'iλλο!

Οί δυό μεγάλοι αύτοί συμπολίτες δέν ήσαν οϋτε φίλοι, οϋτε

έχθροί, σά νά άγνοοuσαν ό ενας τόν άλλον, καί 'ίσως νά προσπερ

νούσαν συχνά, crέ κάθε συναπάντημά των στό δρόμο, χωρίς χαιρετισμό.

ΜΑΡΙΝΟΣ ΣΙΓΟΥΡΟΣ

229

ΝΕΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΑΛΒΟ

Σ.Α. Σωφρονίου

Μνεία γιά ενα aλλο εργο τοu Κάλβου περιέχεται σέ άνακοίνωση

γιά νέες έκδόσε ις πού γράφτηκε στό Gentleman 's Magazine τοϋ 1818 (σελ . 155). 'Η ανακοίνωση είναι σημαντική άκόμα καί γιατί άναφέρει πώς ό Κάλβος ijτανε δημόσιος όμιλητής (Publick Lecturer) πάνω στήν ·Ελληνική Λογοτεχνία. Ή ίδια πληροφορία, έκτός άπό τήν παρά

γραφο γιά τόν Κάλβο, περιέχεται καί στόν πρόλογο τής μετάφρασης

τοϋ Common Prayer Book. Παραθέτουμε πιστή μετάφραση τής

ανακοίνωσης:

«Μιά Γραμματική 'Ανάλυση, πάνω σ' &να έντελώς άπλό καί

aπόλυτα καινούργιο πλάνο, τής Γαλλικής, 'Ιταλικής, Ίσπανικής,

'Αρχαίας καί Νέας ·Ελληνικής, Λατινικής, ~Εβραϊκής καί Συριακής

Γλώσσας . Μέ ταξινομημένο λεξιλόγιο, μέσφ τοϋ όποίου αότές οί γλώσσες μπορούν νά aποκτηθούν μέ εuκολία . 'Από τόν Αίδεσ. Fr. Nolan. συγγραφέα μιας έρευνας πάνω στήν 'Ακεραιότητα τής 'Ελλ η ν ικής Άγίας Γραφής κλπ. κλπ .. ' Η Νέα 'Ελληνική θά γίνει aπό τόν κ. Κάλβο, εναν ιθαγενή τής 'Ιόνιας Δημοκρατίας καί

Δημόσιον 'Ομιλητή πάνω στήν ' Ελληνική Λογοτεχνία.»

Τό δτι ό Κάλβος έκανε δημόσιες καί μcΊλλον καθαρολογικές

διαλέξεις στό Λονδίνο αύτόν τόν καιρό φαίνεται κι άπό μιάν άλλη ε'ίδηση στό Gentleman ' s Magazine τοϋ ίδιου έτους (σελ. l76) κάτω ά1tό τό γενικό τίτλο «Γεγονότα στό Λονδίνο καί τίς-γύρω περιοχές".

'Η ε'ίδ ηση εχει ώς έξή ς:

Παρασκευή, 24 'Ιουλίου:

«Μιά διάλεξη δόθηκε τελευταία στή μητρόπολη, στήν 'Αγγλική

231

ΑΠΑΝΤΑ ΚΑΛ.ΒΟΥ

γλώσσα. dπό cνα Νεοέλληνα, πάνω στήν όρθή προφορά τής γλώσσας του. . Ο όμιλητής είναι ί:νας νέος ονομαζόμενος Κάλβος, πού

κατάγεται aπό τήν Ζάκυνθο. 'Ο σκοπός του ήταν νά δείξει δτι, dν καί

ή καθαρότητα τής γλώσσας εχει έκχυδαϊστεί (debased), ή προφορά παραμένει ή 'ίδια δπως στήν πιό κλασσική περίοδο>>.

Μιά διάλεξη του Κάλβου άναφέpει καί ή έφη μερίδα Times σ' €να σημείωμα πού εtναι έξίσου ένδιcιφέρον, γιατί περιέχει μιά μοναδική

μνεία γιά τήν προσωπική του rμφάνιση. 'Η μνεία αύτή εΙναι

άνεπαρκής καί μiiλλον Σιβυλλική, άλλά δέ θdταν πολύ παρακινδυνευ

μένο dν συμπεραίναμε, λάμβάνοντας ύπ, οψη τήν ιiγγλική συνήθεια

τής unιlerstatement, πώς ό Κάλβος είχε μιά κτυπητή άλλά κάπως

άλλόκοτη έμφάνιση.

'Ένα ι'iλλο σπουδαίο στοιχείο του σημειώματος είναι δτι ό

Κάλβος μιλοuσε τά 'Αγγλικά μέ καταπληκτίκή εuχέρεια, ένώ είχε

ζήσει στό Λονδίνο γιά μόνο ένάμιση χρόνο περίπου.

Στίς 8 'Ιουνίου 1818, ή μέρα Δευτέρα, οί Times δημοσίευσαν αuτή τή διαφήμιση:

<<ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΙΑΛΕΞΗ: Παρακληθήκαμε νά σημειώσουμε δτι

ή διάλεξη πού πρόκειται νά γίνει άπό τόν κ. Κάλβο, εναν ίθαγενή τής

·Ελλάδας, πάvω στήν άρχαία 'Ελληνική γλώσσα σέ σύγκριση· μέ τήν

νέα , θά άρχίσει ιiκριβώς στίς 3 σήμερα στά Argyll Rooms». Τά Argyll Rooms l']ταν σοβαρό καί καλλιτεχνικό κέντρο τής

έποχijς κuν~ά στό OxfΌrd Cireus καί τό Regent Street. Τήν έπόμενη μέρα οί Times γράψανε αυτό τό σημείωμα πού, ι'iν

λάβουμε . ύπ, οψη πώς τότε διάθεταν πολύ λίγο χώρο γιά τέτοια

ζητήματα, είναι άρκετά μακρό καί λεπτομερές: <<· Ικανοποιηθήκαμε έξαιρετικά χτές ιiπό κάτι πού πιστεύουμε

πώς μπορει νά θεωρηθεί σάν μιά πολύ καινούρια έκδήλωση σ' αύτή τιj χώρα - μιά διάλεξη πού δόθηκε ιiγγλιστί άπό €να νεοέλληνα πάνω

στή σωστή προφορά τής γλώσσας τοϋ 'Όμηρου καί τοϋ Θουκυδίδη . . ο όμιλητής ήταν ενας νέος άντρας μέ ένδιαφέρουσα έμφάνιση

(interesting appearance) όνομc:ζόμενος Κάλβος κατάγεται ιiπό τή

Ζάκιινθο. dλλά εχει έγκαταλείψει αuτή τή νήσο γιά πέντε τώρα

χρόνια, καί σ' αuτό τό διάστημα !:χει ταξιδέψει στήν Εuρώπη καί,

έκτός dπό dλλες γλώσσες, aπόχτησε μιά τέτια γνώση τής 'Αγγλικής,

65στε ή 6ιάλεξή του δέν θά ύπότιμοϋσε εναν ιiπό τούς καλύτερούς μας συγγr)αφεiς ε'ίτε σέ ϋφος 1'j σέ επιχειρηματολογία. Σκοπός του ήταν νά δεί~t.ι οτι. έvcp ή καθαρότητα τής 'Ελληνικής γλώσσας εχει έκχυδαϊ

πτι:i (Jι:lχι~ι:d) aρκετά, έν τούτοις ή προφορά της παραμένει ή 'ίδια

ί)n:ως στήν πιό άρχαiα καί κλασσική έποχή καί άνάμεσα σ' dλλα i:n:ιzειρήματα εδειξε, μέ άρκετή σπιρτάδα καί λογική συνέπεια, δτι

οiίτι: ή κατάκτηση τής 'Ελλάδας άπό τούς Ρωμαίους οϋτε έκείνη aπό

232

ΝΕΑ ΣΤΟΙΧΕΙΆ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΑΛΒΟ

τούς Τούρκους, ·προσπάθησε νά έπιφέρει καμμιάν ιiλλαγή στόν

'Ελληνικό τρόπο δμιλίας, γιατί οί Ρωμαίοι είχαν τόσο μεγάλο

θαυμασμό γιά κείνους πού κατάχτησαν, ωστε εγιναν έκείνοι μιμητές

παρά πρότυπα γιά μίμηση, ένψ ή κτην6>δης &γνοια καί δ θηριώδης έγωϊσμός τών Τούpκων ό.πέκλειαν κάθε δυνατότητα γιά θεληματική υίοθέτηση τοϋ τρόπου δμιλίας των άπό τούς ώργισμένους δούλους

τους. Διέψευσε τή θεωρία τοϋ 'Έρασμου μέ μεγάλη έπιτυχία, καί

διάβασε ενα aπόσπασμα ιiπό τόν 'Όμηρο καί ενα άλλο ιiπό τό

Θουκυδίδη , σά δείγματα τής σωστής προφορίiς. Θά βγαίναμε πολύ

πιό πέρα. άπό τά δριά μας, <'iν σχολιάζαμε αύτή τήν ένδιαφέρουσα

διαμάχη: άσφαλώς δμ~ς νομίζουμε δτι οί παρατηρήσεις του κ.

Κάλβου, γιά τή λογική τους καθώς καί τήν εύγλωττία τους, άξίζουν

πολλή προσοχή καί μελέτη. Ή συγκέντρωση, πού εγινε στά Argyll Rooms, ήταν σοβαρή <'iν καί όχι πολυπληθής».

Παρόμοιες διαλέξεις εδωσε ό Κάλβος καί τόν έπόμενο χρόνο,

καθώς φαίνεται άπό δεύτερο έπίσης μακρό σημείωμα τών Times τής 30ής 'Ιουνίου 1819, καθώς καί άπό μακρά περίληψη μι aς τέτιας

διάλεξης στό Gentleman 's Magazine τοϋ 'Ιουλίου τοϋ 1819, δπου ό Ι):.άλβος έπαινεί τόν Κοραή, Κοδρικii, Βάμβα καί άλλους 'Έλληνες

λόγιόυς της έποχfjς . Τό σημείωμα αuτό τοϋ Gentleman 's Magazine ε1:ναι πανομοιότυπο μ' έκείνο πού δημοσίευσε ό Κ .Θ. Δημαρiiς ιiπό τούς New Times στήν <<'Αγγλοελληνική 'Επιθεώρηση» (1953-4, τομ .

3).

Τό εργο του Fr. Nolan δημοσιεύτηκε στό Λονδίνο σέ δυό τόμους μέ τίτλο "'Αρμονική Γραμματική τών Κυριωτέρων ' Αρχαίων καί

Νεωτέ ρων Γλωσσών••. Τό εργο είναι aφιερωμένο στό Λόρδο Guilford, Καγκελλάριο του Πανεπιστημίοu τών 'Ιονίων Νήσων κλπ.

·Η χρονολογία καί των δύο τόμων εiναι τό 1822, ιiλλά μιά ε'ίδηση τοϋ Monthly Magazine του 1819 (σελ. 453) φανερώνει πώς ό πρώτος τόμος, δπου περιέχεται -καί ή Γραμματική τοϋ Κάλβου, είχε τυπωθεί

ως τόν 'Ιούνιο του 18 19. ' Η συμβολή του Κάλβου καταλαμβάνει πέντε πυκνοτυπωμένες

σελ ίδες, πού, μολονότι είναι άνώνυμες, δέν χωρεί άμφιβολία πώς

γραφτήκανε άπό τόν 'ίδιο τόν Κάλβο. · Η καταπληκτική καί σέ πομά

έπαινετή σύμπτυξη πού τίς διακρίνει, θυμίζει τά 'Ιταλικά μαθήματα,

καί τό φωνητικό μέρος έπιβεβαιώνει τή διάλεξη πού ιiναφέρει τό

Gentleman 's Magazine. Οί κανόνες του έπίσης σχετίζονται άμεσα μέ τή γλώσσα τής μετάφρασης τοϋ Common Prayer Book καί τών

Ώδ&ν. Δυό σημεία τοϋ εργου αuτοϋ είναι έξαιρετικά σημαντικά γιατί

δείχνουν πώ·~. ό Κάλβος ήταν γλωσσικά ό aντίποδας του Σολωμοu καί σΙJμμε ριζ ι)·ωνι: τήν αuταπάτη των καθαρολόγων πού λέγανε: •<' Η

233


γλωσσα των <iρχαίων καί ήμων τών νεωτέρων εσεται μία καί ή αότή>•.

Τά σημεiα αuτά είναι μιά ύποσημείωση πού αναφέρεται σέ στοιχεία πού ό Κάλβος θεωρούσε iδιαιτέρως dποκρουστικά καί θCίθελε νά

έξοστρακίσει aπό τή Νέα 'Ελληνική, γράφοντας <<τέτιοι τύποι

βαθμηδόν εξαφανίζονται dπό τή Νέα 'Ελληνική καθώς προχωρεί καί aφομοιώνεται μέ τήν 'Αρχαία γλωσσα από ύπάρχοντες συγγραφείς».

Τέτια στοιχεία ε ίναι τό φτ αντί πτ , οί καταλήξεις των θηλυκων -ρια

καί -ισσα καί του συγκριτικου -ητερος, οί γενικές του κριμάτου, τής

πίστις, τό πληθ. θηλ. aρθρο 1] , οί καταλήξεις τών ρημάτων -ουν -ανε-αν -θηκα καί οί τύποι όλουνου, όλονών, έμείς, έμένα, έμiiς, κλπ .

'Επίσης οί παραφθορές κατά τόν Κάλβο , μάτι, νύχι κλπ . πού θdθελε

\'ά τ· aντικαταστήσει μέ τούς πιό καθαρούς τύπους : όμμάτι, όνύχι

ι-: λ π .

Τό aλλο χωρίο επαναλαμβάνει περίπου τίς 'ίδιες iδέες , λέγοντας:

.. Στή γραπτή i:κθεση, ή Νέα άκολουθεί τήν κατασκευή της 'Αρχαίας ιλι!Jσσας, π:ρός τήν όποία αποκτά μιάν ~uξανόμενη όμοιότητα, καθώς i:ξα κο λοι•θ ε ί νά βελτιώνεται».

Α tΊτtς οί δηλώσεις καθώς καί τό <<έκχυδαϊστεί» τών διαλέξεων

ι-:ατατύσσοι •v τόν Κάλβο στό στρατόπεδο τών dκρων καθαρολόγων,

ω./.ά Π:J1Οrτωπι Κά δέν μπόρεσε ν' aποφύγει στίς 'Ωδές τ ή χρήση

πολλών δημοτικων καί λαϊκών τύπων. Θά μποροϋσε δμως νά

ί • π:οrττηrιχτ·ι ί πώς, aφοϋ ό Κάλβος πίστευε πώς ή Νέα 'Ελληνική θ'

ι1φομοιων6ταv σιγά σιγά μέ τήν αρχαία, προσπάθησε κι~ ό 'ίδιος,

,ϊιτι·Jc κι οί aλλοι σύγχρονοι συγγραφείς, νά. συμβάλει σ' αότό τό

<>Ι-:<) Π<.) . ΠJ)οσφi:ροντας τό δικό του καί κατ' άνάγκηv αυθαίρετο καί

i6ι,)μ ι ψφι) κraμα δημοτικών μέ άρχαία στοιχεία. Αύτό τό κρiiμα

ι':~aJ)τtjΟηι-:ι: σέ μεγάλο βαθμό κι άπό τίς iδιαίτερες γλωσσικές

σι · νOtin ..: το\• π ο ι η τ ή , πού i:φυγε πολύ μικρός aπό τή Ζάκυνθο κι U\'ΙΗJΗίφηπ σέ ξr.vόγλωσσο περιβάλλον.

Σ.Α. ΣΩΦΡΟΝΙΟΥ

234

ΚΑΛΒΟΣ, ΠΟΙΗΤΗΣ ΤΗΣ ΙΔΕΑΣ

Κωνσταντίνου Τσάτσου

'Ακαδημαϊκού

Σπάνια ενα ποιητικό Ι:ργο δίνει τόσες aφορμές νά σκεφθοuμε τά

γενικώτερα προβλήματα τής τέχνης , δσο τό σύντομο εργο του

Κάλβου. 'Ίσως γι' αuτό νά δυσκολευόμαστε δταν προσπαθούμε νά

έκφράσομε τό πνεύμα του καί νά έξηγήσομε τήν τεχνική του.

Διαισθανόμαστε τήν πολύτιμη οuσία πού βρίσκεται έκεί κι δμως δέν

είναι εϋκολο νά τήν όρίσομε. Βέβαια σέ τέτοιες δυσκολίες σκοντάβο

με πάντα στή σφαίρα της αίσθητικής κρίσης . 'Ίσως δμως είδικά στόν

Κάλβο νά μας συμβαίνει τούτο σέ μεγαλύτερο βαθμό. Γι. αuτό, στήν

προσπάθειά μου νά τόν συλλάβω καί νά τόν έξηγήσω καθαρώτερα, aς μου συχωρεθοuν μερικές γενικότερες αναδρομές, κάποιες ευρύτερες

κυκλωτικές κινήσεις, πού θά προετοιμάσουν τό εδαφος πού χρειάζομαι καί θά μοu έπιτρέψουνε νά κυριαρχήσω καλλίτερα τό εvα κέντρο,

τό συγκεκριμένο , δπου συγκλίνουν τελικά οί στοχασμοί μου. 'Ίσως

ενας ό.ξιώτερος aπό μένα μπορούσε vά φτάσει στό 'ίδιο αποτέλεσμα μέ

εναν έλαφρότερον όπλισμό.

Θι'iθελα νι'iρχιζα aπό πολύ μακριά , απο εναν πολύ γενικό

χαρακτηρισμό. Θι'iλεγα: ποιητής μιί'iς ίδέας. 'Όλοι βέβαια οί ποιητές

δουλεύουν ίδέες. Ζοuν έκεί δπου κι'iποιος, ανοvόμαστος έδώ, έσωτερι

κός λόγος τά άπλα διδόμενα τής ϋλης τά άνασυγκροτεί, τά άνασυνθέ

τει σέ μιάν ιiνεπίτευκτη στά πράγματα άρμοvία. Καί ό Τσώσερ δταv

πλάθει τόν τύπο του 'Ιππότη του κ:αί ό Σαίξπηρ δταv πλάθει τόv · Ιάγο καί ό Γκαίτr δταν τ!)ανουΔάει τ6v πσSσπατημ,',vο μενεξέ, ι-.ηάv ιδέα

237


πλάθουνε. ' Εδώ πέρα δμως δέν έννοοuμε αuτό, dλλά κάτι πιό συγκεκριμένο.

Γιά νά πάμε πρός τήν ίδέα διανύομε στήν τέχνη τό δρόμο του

συμβόλου. Στό δρόμο τοϋτο ποικίλοι μπορεί νά είναι οί τρόποι τfjς πορείας . "Αλλοτε τόν διατρέχει ό ποιητής μέ μιά μόνο ροπή, νά φτάσει τό γρηγορώτερο στήν ίδέα. "Αλλοτε aργοπορεί μέσα στίς χαρές πού δίνει ό δρόμος του συμβόλου . Χαίρεται τότε τό μέσο πού

τόν όδηγεί στό τέρμα περισσότερο 'ίσως καί άπό τό τέρμα , dς πούμε δσο καί τό τέρμα, τήν ϋλη πού θεοποιεί περισσότερο 'ίσως καί dπό τό

θεό πού πλάθει, τό γίγνεσθαι περισσότερο άπό τό είναι. Φαντάζει κάποτε τόσο όμορφα ενα ρόδο η μιά ψυχή άνθρώπινη πού ξεχνi'iς τόν

πλάστη τους . Είναι τόσο ώραίος ό δρόμος πρός τή γιορτή πού μακραίνεις τή γιορτή τήν ίδια. <ο ποιητής πού aργοπορεί στό δρόμο

τών συμβόλων είναι έκείνος πού μαγεύεται άπό τά 'ίδια του τά

σύμβολα, άπό τήν ϋλ η πρό πάντων όπσuναι φτιαγμένα. 'Ερωτευμένος

μέ αύτά καί μέ τή μυστική δουλειά τfjς άνάπλασής των σέ αίσθητικό

γεγονός, aς ποuμε σέ ·ποιητική εiκόνα.

Στό ι'iλλο είδος άνήκει ό ποιητής, πού βέβαια μέ dγάπη δρέπει τά

σύμβολά του άπό τό γύρω κόσμο, είναι δμως έντός του ή μαγεία τfjς ίδέας πιό δυνατή άπό τή μαγεία τής ϋλης πού πάει νά τή συμβολίσει.

'Αλλά τά δυό αύτά ε'ίδη δέν τά χωρίζει μόνο τούτη ή διαφορά, μιά

διαφορά ήδονής. Τά χωρίζει 'ίσως dκόμα μιά διαφορά πόνου. 'Όταν

περπατaς μέ τά μάτια καρφωμένα στήν ίδέα, δσο κι ι'iν πληγιάζουν τά

πόδια σου dγκάθια, τή ζωή τήν αίσθάνεσαι άπλή , καθαρόγραμμη καί

στέρια δικαιωμένη. 'Όταν ομως βυθίζεσαι στόν κόσμο τών πραγμά

των καί aλλα ιiγαπiiς καί ι'iλλα αντιμάχεσαι καί θές νά κατέχεις οσα

αγαπδ.ς καί οσα αντιμάχεσαι νά τά καταστρέφεις, δταν σέ δλα αύτά

άπέναντι ξυπνήσει έντός σου ή άπόφαση νά πλάσεις τή ζωή κατά τό

e·έλη μά σου, καί πιότερο ή απελπισία η καί ή άμφ ιβολία πού θά τήν ύποτάξεις στό θέλημά σου, τότε τή ζωή τή βλέπεις περίπλοκη,

δύσκολη, ι'iδικη καί γυρισμένη πρός τό έγώ σου καί μάταια άποζητiiς τή δικαίωση τής ϋπαρξής σου.

Μαζί μέ τήν ήδονή ερχεται καί ό πόνος dπό τά πράγματα , ό πόθος

νά τ ' ιiγκαλιά~εις, ένώ αύτά πάντα σου ξεγλυστροuν, τό μίσος νά τά συντρίψεις, i':νώ αύτά δλο καί ανανεώνονται μπρός σου , ό δισταγμός

- τό τραγικώτερο ιiπ' δ λα - γιά τήν άλήθεια καί τήν ιiξία τους. Τό

πάθος, ό συνοδός τfjς α'ίσθησης, σέ κυκλώνει στήν πυκνή καί ύγρήv

aτμόσφαιρά του .

Καί ιiπό μέσα i':κεί, - μή ξεχνώντας καί όλότελα ποτέ, τό τέρμα

τής πορείας - στρέφεις τά βλέμματα πρός τήν iδέα , νοσταλγικά,

έρωτικά , τό πιό συχνά βουρκωμένα . Γιατί ό δρόμος εχε ι γίνει μακρός καί κάπου ΕχΕι στήσει ό χάρος τό καρτέρι του.

238

Ο ΠΟΙΗΤΗΣ ΤΗΣ ΙΔΕΑΣ

'Ο ποιητής πού κατά κύριο λόγο βυθίζεται στή ζωή τών φθαρτών καί τών αiσθητών, πληρώνοντω:; άδρά τήν ήδονή μέ τόν αντίστοιχο

πόνο, οικοδομεί τό εργο του άπό τούτη τήν ϋλη τοϋ πάθους, τfjς άπελπιaίας καί τfjς &γωνίας. 'Η iδέα φαντάζει άπ' έδώ σάν ονειρο άπροσπέλαστο, σάν ματαιωμένη έλπίδα.

Ό ποιητής πού, aπάνω άπό δλα τά έγκόσμια θρέφεται κατά

κύριο λόγο άπό τή θέα τής iδέας, οικοδομεί τό εργο του, δσο καί άν

αγκαλιάζει τό έγκόσμιο δράμα, άπό τό φώς τfjς κάθαρσης, άπό τήν ώραιότητα τοϋ ίδεατοu παραδείγματος. Κινείται, στίς καίριές του στιγμές, σέ ονειρεμένες καί iδανικές διαστάσεις.

'Από τή διάκ:ρισην αuτή άκ:ολουθεϊ καί μιά dλλη . ·Ο ποιητής τfjς iδέας είναι aφιερωμένος στήν ευδαιμονία του θαυμασμοί) της .

Τό έγώ του , ή δύσκολη άνάβασή του πρός τήν ίδέα, οί ψυχικές

του περιπέτειες χάνονται, σβύνουν. Σβύνει μαζί καί ή τάση νά

διεισδύσει στό έγώ του, νά τό εξερευνήσει σάν εναν Ciπειρον Ciγνωστο

κόσμο καί νά προχωρήσει πρός τήν ποίηση τfjς έσωτερικi'jς άνάλυ

σης καί τfjς ανεξάντλητης σαγήνης του μέσα του κόσμου.

Σέ στάση λατρείας μπρός στήν ίδέα, ό ποιητής τήν ύποκειμε

νικήν τούτη οψη τfjς έvδοσκοπικής ποίησης δέν τήν γνωρίζει. Κάθε

στοιχείο έγωκεντρισμοϋ τοϋ λείπει. Καί είναι άπό τούτη τήν πλευρά

κλασσικός ποιητής, γιατί δουλεύει κατά κύριο λόγο στό aντικειμενι

κό στοιχείο. "Ας μήν προστρέξομε στή φιλοσοφία γιά νά βροuμε σέ

ποιό άπό τά δυό στοιχεία άνήκει ή πρωταρχία . Αότή θά μiiς πεί : καί τά

δύο. είναι άπαραίτητα. Στήν τέχνη ή ϋλη χωρίς τήν iδέα δέν είναι

τίποτε. Καί τίποτε δέν είναι ή iδέα χωρίς τήν ϋλη. Ή σύνθεση τών

δύο κάνουν τήν τέχνη. 'Όταν δμως πiiμε στήν ίστορία τfjς τέχνης,

έκεί παρουσιάζεται aλλοτε τό ενα, aλλοτε τό aλλο στοιχείο έπικρα

τέστερο . 'Αλλοu ή ϋλη εχει μιά διαφάνεια, μιά έξαϋλωμένη ύφή πού φανερώνει καθαρώτερη τήν iδέα. 'Αλλοu πάλι ή uλη είναι πυκνό

τερη, βαρύτερη. 'Ισότιμες είναι δμως καί ή μιά καί ή dλλη θέση.

'Αλλοίμονο σέ κείνους πού τήν ποίηση τήν κυριαρχημένη άπό τήν

iδέα τήν άντικρύζουν μονάχα σάν ενα φιλοσοφικό διανόημα, ακριβώς

γιατί δέ νοιώθουν τήν ποιητικότητα τfjς iδέας ηκ 'Αλλοίμονο καί σέ

κείνους πού τήν ποίηση τήν παραδομένη στή χαρά τής ϋλης τήν

άντικρύζουν σά μιά ποιητική μορφή πού δέν ύψώθηκε ως τήν ύπέρ

τατη βαθμίδα τοu ώραίου. Στή διαλεκτική σύνθεση iδέας καί uλης,

στό χώρο τής τέχνης , ϋλη καί ίδέα είναι άπόλυτα ισότιμα στοιχεία. Σέ κάθε ψυχή τεχνίτη ζοuν ενας 'Απόλλωνας κ' ενας Μαρσύας

καί dλλοτε ό εvας καί άλλοτε ό ι'iλλος, έπικρατώντας, συνεχίζουν τόν

αiώνιο τους μουσικό dγώνα. 'Ίσως γιατί καί ή ϋλη, ετσι παρμένη·, σάν κάτι αiσθητικά , άπόλυτα ι'iξιο, είναι καί αuτή μιά iδέα ζωfjς η δύναμης

η χάρης, όπόταν ή διάκριση θι'iπρεπε νά γίνεται ανάμεσα σέ γένη

239


ίδεών . 'Αλλά άς μ ή μπαίνομε τώρα σέ τέτοιους δαιδάλους .

'Ένα είναι βέβαιο· ή ώραιότητα δέν πλάθεται ούτε χωρίς ούτε μέ μόνο ιδεολογικά στοιχεία. Πλάθεται καί μέ τό πνεϋμα της ίδέας, αλλά

καί μέ τό σώμα οπου θά ένσαρκωθεί. ~Ίσια μέ τήν ίδέα πού συμβολίζεται σημαίνει γιά τήν τέχνη τό στοιχείο πού συμβολίζει, - ενα

δέντρο , ενας γιαλός, ενας άνθρώπινος τύπος, ενα ίστορικό η ενα εiκαστικό σύμπλεγμα. Χωρίς τοϋτα τά φθαρτά ώραιότητα δέν

ύπάρχει. Καθώς ομως τά στοιχεία αύτά άνεβαίνουν άπό τήν uλη, ξεδιαλέγονται, εξευγενίζονται καί ξαναδημιουργοϋνται γιά νά γίνουν σύμβολα, κάτω από τήν καθοδήγηση καί άπό τήν ι'iγρυπνη κρίση τfjς

ίδέας .

Μέ τό σύμβολο γίνεται ή iδέα, iδέα γιά τήν τέχνη . Καί πάλι μόνο

aπό τήν ίδέα γίνεται τό σύμβολο κάτι πού συμβολίζει· παίρνει μέ dλλους λόγους τό νόημά του από τήν ίδέα, πού χωρίς αύτήν θά ε'ίταν

τό σύμβολο κούφιο.

Γι, αότό καί δταν ακόμα ή προσήλωση aτό συμβολιζόμενο , στήν ίδέα, μένει τό κυρίαρχο στοιχείο, καί δταν συνακόλουθα λείψουν δλα τά πολύμορφα παθητικά στοιχεία , απομένει άκατάλυτο καί στήν

ποιητική τής ίδέας ενα στοιχείο έρωτικό , κάτι πού άδιάλυτα είναι ένωμένο μέ τό αϊσθημα καί μέ τήν α'ίσθηση. Τό στοιχείο αύτό στήν εξαϋλωμένη του φανέρωση είναι ενα στοιχείο θέας , αίσθηματικής

θεωρίας πρό παντός, ενα στοιχείο θαυμασμου . . ο θαυμασμός είναι, ι'iς τό ποuμε ετσι , ό πιό θεώρητικός ερωτας πρός τό ώραίο.

'Έτσι διαγράφεται η κλίμακα πού έ\7ώνει τά δυό τοϋτα αντίθετα

στοιχεία αίσθήσεως καί ίδέας. Σέ κάποιο σκαλί τής κλίμακας αότής πρέπει νά στέκει κάθε ποιητής, καί 'Απόλλωνας μαζί καί.Μαρσύας,

άνάμεσα στά δύο άντιποιητικά δρια, στό πάθος τό τυφλό εξω dπό

κάθε ίδεατό φώς καί στήν · καθαρή θέα έξω άπό κάθε α'ίσθηση.

Τούτη ή κατασκευή πού έπιχειρήσαμε 100.ί οί αντιδιαστολές πού τ ή σχηματίζουν ξέρω πώς εΙ ναι σωστή . Ξέρω δμως καί πόσο τρωτή

είναι, ετσι γενικά διατυπωμένη χωρίς πλατύτερες εξηγήσεις. Τήν

κρατ& εν τούτοις ώς άφετηρία γιά νά φωτίσω τό χαρακτηρισμό μόυ

γιά τόν Κάλβο: ποιητή τής iδέας .

Ό Κάλβος ποιητής όχι τοϋ συμβόλου πού μdς δίνει ή αίσθητή

ζωή , άλλά τής Ιδέας πού συμβολίζεται στό σύμβολο· ποιητής δχι τής

δραματικής · πορείας πρός τήν ίδέα, άλλά πιό πολύ τής iδέας τής 'ίδιας

στήν καθαρότητα καί τήν ιiκινησία της δχι τοϋ έγώ πού κινείται καί

ζεί καί πάσχει καί έρωτεύεται καί πεθαίνει γιά τήν ίδέα , όχι τής

ύποκειμενικότητας αλλά τής άντικειμενικότητας ποιητής δχι τοϋ

ερωτα άλλά του θαυμασμού, οχι του πάθους άλλά τής θέας .

240


Ό Κάλβος κινείται μέσα σέ νοούμενα περισσότερο παρά σέ φαινόμενα. Στήν ποίησή του, τήν πιό νοητική τής λογοτεχνίας μας , ή

ϋλη ύπεισέρχεται 'ίσα 'ίσα γιά νά διατηρηθοϋμε στή σφαίρα τοϋ

αiσθητικοϋ. Τό χώρο τοϋ ποιητικοϋ λόγου γεμίζει ή iδέα καί τόν όρίζει κυριαρχικά. 'Απερίσπαστα ό ποιητής άκολουθεί τήν ήγεσία

της, άνεβάζοντας μαζί της καί συντάσσοντας γύρω dπ' αuτήν τά

σύμβολα πού κρίνει dξια γιά μιά τέτοια συζυγία. Μιά συζυγία, πού

φανερώνει τό θέμα, πού γίνεται σύμβολο, σάν αναγκαία κατάληξη τής

ίδέας καί τήν i.δέα κατάλληλη μόνο σέ τοϋτα τά σύμβολα νά βρεί τή φανέρωσή της.

Δέν μας παρουσιάζει ό Κάλβος τή γένεση τής iδέας. 'Όταν

άρχίζει ή ποιητική του ζωή εlναi. κιόλας έγκ:αθιδρυμένη στή βασιλεία

της. Στά πόδια της εχει στερεώσει 1ήν ύψηλή σκοπιά του καί άπ' αuτήν άτενίζει άπέραντες έκτάσεις ζωής . Τόποι καί . άνθρωποι παρελαύνουν μπρός του σέ μεγάλη άπόσταση. Ή άνατολή, ή νύχτα,

ή καταιγίδα, θάλεγα γενικότητες τής φυσικής ζωής, περνοϋν άκατά

παυστα στίς ιδδές του , μεγάλα ζωγραφήματα, πανοράματα συμβολικά

της ίδέας του . 'Αλλά καί άπό τήν ίστορία δ, τι παίρνει εχει πλατιούς

όρίζοντες. Ξε~ιπλώνονται σέ πελάγη ναυμαχίες, άντίμαχα στρατόπε

δα νύχτα aποσκεπάζονται στή ματιά μας.

Ό ψυχικός τόνος τής θεωρία~ τοϋ ποιητή άπό τή σκοπιά τής

iδέας είναι ό θαυμαJμός. 'Ο Κάλβος δέν μελετa τόν κόσμο γιά νά τόν

καταδικάσει. Τόν έπιδοκιμάζει βλέποντάς τον φωτισμένον άπό τήν

i.δέα· βλέποντας τήν άποστολή του, νά φτάσει τήν ίδέα, κ:αί τή

δυνατότητα νά τήν πραγματοποιήσει. Κι' άν τή ζωή τή γεμίζει ό

πόνος καί τό κακό, είναι δμως ενα πέρασμα. Τό τέρμα εΙναι μέ

aσφάλεια δοσμένο, ή νίκη τής ίδέας. τέτοιος θεωρητής εlναι φυ"σικό aπό ενα μόνο συναίσθημα νά συνεπαίρνεται μπρός τό οραμα τοϋ

κόσμου, άπό θαυμασμό· θαυμασμό γιά τόν κόσμο πού άγάλι-άγάλι

μέσα άπό μύριους μόχτους ύψώνεται άμετάκλητα πρός τό άγαθό. Μονάχα ή θαυμαστική θεωρία τόν δένει μέ τόν κόσμο. Μοιάζει

μέ τό φώς πού δσο καί dν άκ:ουμπάει παντοϋ, μένει όλόκληρο στήν πηγή του η σάν τό ούράνιο πλάσμα πού κατεβαίνει στή γη , χωρίς ποτέ

ή ϋλη της νά ανακατεύεται μέ τήν πνοή του. 'Από τήν ύψηλή του

θέση πλάϊ στήν ίδέα, ξεδιαλέγει άπό τά πράγματα δ, τι άξιο καί μ, ενα

πνευματικό κ:αί μουσικό νήμα τό δένει μ' αότήν. Είναι φανερό πώς

κάθε τι τοποθετη μένο σέ τέτοια συναναφορά άποχτάει μιάν άπειρη

προέκταση, δχι μονάχα στό χώρο καί στό χρόνο, dλλά καί στό βάθος

τοϋ νοήματοζ. Γι' αι'Jτό δέν εlvαι κάτι έξωτερικό .-ό τιανοραματικ:ό μεγαλείο του nοιητfί μά πηγάζει άπό μέσα του . Καί άπ' αι'Jτή μονάχα

241


τήν αίτία τά όράματά του, όντας πιστή εκφραση της οuσίας, επιβάλλονται σά μεγάλα μνημεία καί κυρώνουν τό ύψηλό άνάστημα του

δημιουργοϋ των. 'Από τέτοια σκοπιά τέτοιος θαυμασμός δέν μπορεί νάχει τίποτε

κοινό μέ τόv πονεμένον έρωτα τοϋ φθαρτοϋ όντος, μέ τή φοβισμένη

λαχτάρα, πού συνήθως πλουτίζει καί πληρώνει τήν ποίηση. Δέ συνε

παίρνεται ό Κάλβος ό:πό κανένα πειρασμό· μήτε ό:πό τή χαρά της

ϋλης, μήτε άπό τήν θλίψη γιά τό χωρισμό της &:πό τήν lδέα. Δέ βλέπει

θνητά πάθη, καημούς των καιρών καί δισταγμούς καί aπελπισίες τηζ

τυχαίας ϋπαρξης. Βλέπει &γωνίσματα ίδε&ν. Καί τή φύση καί τήν

ίστορία τίς βλέπει σάν τό ύπέδαφος, ό:πό τό θεό προορισμένο, γιά

τέτοια άγωνίσματα. 'Έτσι μονοκόμματος, άκρατος &:πό αίσθησιακά

καί παθητικά στοιχεία, 'ίσως καί aπροβλημάτιστος, παρουσιάζεται ό

ψυχικός του κόσμος.

'Η ίδεοκρατημένη αuτή θαυμαστική στάση του ε{ναι aποκλει

στική. Δέν ξεγλυστράει ποτέ σέ άλλες στάσεις παθητικώ~ερες, τραγικώτερες, πιό aνθρώπινες. 'Έχει aντίθετα μιάν έξωχρονικήν ό:κινη

σία · καί σάν καθαρή αίσθητική θεωρία, σάν αίσθητική στόχαση ε{ναι

ως τό βάθος της διϋλισμένη ό:πό τό λόγο.

'Η τρομερή διαλεκτική ό:νάβαση πρός τήν ίδέα, δπως τή γνωρί

σαμε στόν Παλαμά, έδ& λείπει. 'Η ποίηση του Κάλβου aρχίζει πέρα

dπό δλα τοϋτα τά προβλήματα, τήν cδρα τής κάθαρσης καί τής νίκης. 'Έτσι βέβαια σκεπάζεται ή έσωτερική γένεση τών μορφών, ή

όψη του κόσμου ή έκτων ενδον, τό μυστήριο πού κλείνουν τά πάθη,

οί θυμοί καί οί κακίες του άνθρώπου. 'Ο Κάλβος, ποιητής ύμνητικός,

δέ βρίσκει σ· αuτές τίς βιώσεις τήν ποίησή του. Τή βρίσκει στή θέα του κόσμου ποϋχει κιόλας φωτιστεί άπό τήν ίδέα καί δπου τό κακό

μπορεί σέ κάθε ά5ρα νά ύπερνικηθεί. Βλέπει τήν ώραιότητα της

φυσικής καί τής πνευματικής του όψης, γραμμές, χρώματα, χειρονο

μίες. Βλέπει τόν κόσμο τραγικό δταν γίνεται κονίστρα ήθικών

άγώνων άντιξόων, χαρμόσυνο δταν τόν φωτίζει ή είρήνη τής

έλευθερίας καί τής δικαιοσύνης. 'Ο κόσμος τοϋ Κάλβου ε{ναι ό:πό είκόνες, όχι άπό έσωτερικές συγκρούσεις καί ό:πό aσίγαστες ό:γωνίες,

γιατί δλα τά ξεδιαλύνει ή ίδέα καί δλα στό τέλος τά ύπερνικάει .

Καί καθώς ετσι ό θαυμασμός του δέν εχει μέ τίποτα ν' άντιπα

λαίσει, δέ γυρίζει ποτέ σέ πικρία καί απελπισία , δέν αγριεύει τό ρέμα

του καί μένει πλατύ καί όμαλό καί στήν ά5ρα τής θλίψης άκόμα καί

μοιάζει περισσότερο μέ μιάν ι'iχρονη εκσταση παρά μέ μιάν έγκόσμια

λειτουργία.

'Ο Κάλβος ύμνεί τήν ίδέα, ό Σολωμός τήν αποκαλύπτει, ό Παλα

μdς μάχεται μαζί της. Μπορεί ή τέτοια άπόστασή -ι-ου άπό -ι-ήv vλη, άπό -.ό πάθος καί

242


α·πό τόν έγκόσμιο dγώνα νά τοϋ aφαιρεί πλοϋτο ζωής καί γευστικό

τητα. Σ' αύτήν δμως τήν 'ίδια άπόσταση χρωστάει τό aσύγκριτο

aριστοκρατικό του ϋψος.

'Από τούτη τήν ύμνητική στάση καί τή θεωρητική άπόσταση

του Κάλβου, άκολουθεί πώς τό κέντρο του βάρους στήν ποίησή του άντί νά πέφτει πρός στή μορφοποίηση τής ύποκειμενικότητας μέ τούς

ένδόμυχους σπαραγμούς της, πέφτει πρός στήν παρουσίαση του

άντικειμενικοϋ κόσμου, φωτισμένου aπό τήν ίδέα καί ύψωμένου στή

σφrλ:rα τοϋ συμβόλου. Γι' αύτό τά μεγάλα όράματα καί οί είκόνες πού

τίς λαμπρύνει τό iδεατό φώς, σά σέ μιάν ijσυχη πομπή προσέρχονται

γιά νά ντύσουν τήν iδέα.

Καί ετσι, ύστερώντας σέ έσωτερική παθητική ζωή, η ποίηση τοϋ

Κάλβου εχει πρό παντός εναν έκστατικό κ. εναν άρχιτεκτονικό

χαρακτήρα. ·Η ποίηση τής iδεοκρατούμενης ψυχfjς πού άπαθα καί

γαληνά θεωρεί τόν ίδεοκρατούμενο κόσμο, επρεπε άναγκαστικά σ,

αύτόν τόν ποιητικό τύπο νά καταλήξει. 'Έχοντας ύποτάξει κάθε

α'ίσθημα στό α'ίσθημα τοϋ θαυμασμοϋ γιά τήν iδέα, ό ποιητής γίνεται ρητός, λιτός, ψύχραιμος, συνει'δητός .

'Η μορφή τοϋ έργου, πέρα καί πέρα διαπερασμένη άπό τό λόγο, στοχαστικά συγκροτημένη, έχει διαύγεια, καθαρότητα, aρχιτεκτονι

κή ιiκρίβεια καί iσορροπία. Ποτέ ενα ποίημα, ύποδαυλιζόμενο πρό παντός άπό πάθος, δέν μπορεί νά κλείσει μέσα του τόσα aρχιτεκτονι

κά στοιχεία δσα ενα έργο ύμνητικό τής ίδέας. Καί ίσως η κυριώτερη

διαφορά ανάμεσα στά εργα όπου κυριαρχεί η στιγμή τής ίδέας καί σ,

έκείνα δπου κυριαρχεί ή στιγμή τοϋ πάθους είναι τοϋτο: τά περιdσό

τερα aρχιτεκτονικά στοιχεία aτό πρώτο είδος. Ή τέχνη τοϋ άμετρου καί τοϋ παθητικοϋ έχει περισσότερα μουσικά στοιχεία καί λιγώτερα

aρχιτεκτονικά · ή τέχνη ή λογοκρατουμένη, η κλασσική, εχει λιγώτε~

ρα μουσικά στοιχεία καί περισσότερα άρχιτεκτοvικά. ·Η διαφορά ε{ναι ζήτημα κυριαρχίας τόνου.

·Από τήν dποψη αύτή ό Κάλβος είναι ό κλασσικώτερος ποιητής πού εχομε στήν 'Ελλάδα.

'Η συνει_δη~ή. θεληματικά πλασμένη aρχιτεκτονικότητα τών

ώδών του δέν είναι, δπως ύποστηρίχτηκε, κάτι έπίπλαστο, μιά μορφή

πού ετσι δασκαλικά διαλέχτηκε, χωρίς καμμιάν εσωτερική άνάγκη. Βγαίνει aπό τήv 'ίδια τήv ούσία τής ποίησής του, πού είναι <<λόγος»,

ήθική iδέα, πού είναι νόμος καί πού δέν dφήνει άλλη διέξοδο παρά

αι'Jτή τή λυτρωμένη aπό κάθε πάθος ύμνητική στάση. 'Όταν αύτό πού θαυμάζεται είναι ό ήθικός λόγος, οί μουσικοί τρικυμισμοί παραμερί-

243

· ΑΠΑΝΤ Α ΚΑΛΒΟΥ

ζονται aπό τήν aρχιτεκτονική καθαρότητα, η εκφραση φαίνεται

λογικά συγκροτημένη, δπως κάθε aρχιτεκτονικό Ι:ργο. Ό ιiγροίκος τότε βέβαια χάνει τά 'ίχνη τής συγκίνησης, πού αuτός δέ βρίσκει παρά στήν &γωνία καί στήν ι:iκαταστασία του πάθους. Καί δμως ύπάρχει μιά έξ 'ίσου βάθειά συγκίνηση σ, αύτά τά απαθή, τά <<ψύχραιμα» εργα.

Μόνο πού γιά νά τή νοιώσει κανείς, πρέπει νά ζή ώς αισθητικό

γεγονός τήν ιδέα. Σ' αuτή τήν περίπτωση ή αίσθητική συγκίνηση

παίρνει γιά ι:iγωγό τό στοχασμό καί δέν είναι aμεση , σάν αuτή πού μας προξενεί ή άπλή α'ίσθη ση.

Στή δυσκολία μιά τέτοια ποίηση iδεοκρατημένη νά βρεί αiσθητι

κούς δέκτες πρόσφορους, γιατί τό δυσπρόσιτο στοιχείο τοϋ λόγου

ένυπάρχει μέσα στό 'ίδιο τό αίσθητικό aντικείμενο, προσθέτεται καί

μιά aλλη: είναι πώς ώρισμένα αiσθητικά aντικείμενα δέν μπορεί νά

κ1νηθοϋν χωρίς μιά προηγούμενη διανοητικά προσδίορισμένη τεχνική aσκηση , πού στήν κοπιαστική πειθαρχία της δέν είναι οί περισσό

τεροι διατεθειμένοι νά ύποβληθοϋνε.

Γιά νά συγκινηθώ ιiπό τήν ώραιότητα μιιiς dιδής τοϋ Πινδάρου

πρέπει πρώτα νά κάνω jlιά λογική έργασία, νά καταλάβω τήν aρχιτε

κτονική τής dιδής, νά διαπιστώσω τήν ισορροπία των γραμμών της,

τίς αναλογίες της , τίς διαστάσεις, dκριβώς δπως θαυμάζω εναν άρχαίο

ναό , πρέπει νά καταλάβω τίς aντιστοιχίες τών μερικώτερων θεμάτων,

πρέπει μέ μιά λέξη νά μελετήσω τήν dιδή. Καί μόνο μιdς τέτοιας συχνά σχολαστικής μελέτης καρπός μπορεί νaναι ή συγκίνησή μου.

Μήπως apαγε γι' αύτό είναι <<διανοητικός>> ό Πίνδαρος η έγώ ό

ταπεινός ιivαγνώστης του; <<Διανοητικός» θά ε'ίταν ό Πίνδαρος &ν δέν

ύπήρχε μιά αναγκαία σχέση τής οuσίας του μέ τήν έκφραστική μορφή

καί τότε βέβαια ή κατάληξη δλης τής διανοητικής προσπάθειας του

άναγνώστη δέ θά μποροϋσε νaταν ή συγκίνηση. <<Διανοητικός>> θά

είταν ό κάθε αναγνώστης πού κάνει μέν δλη τήν προπαρασκευαστική

έργασία γιά νά φτάσει στή συγκίνηση, dλλά λείπει aπό μέσα του ή

ίδιότυπη λειτουργία του πνεύματος πού εχει γιά περιεχόμενο τήν

αiσθητική νόηση . Δέν εχει σημασία πώς φτάνομε νά συγκινηθοϋμε

άπό εναν ποιητή, αν χρειάζεται μιά διανοητική προεργασία η όχι ,

aλλά σέ τί 'συγκίνηση φτάνομε. Τά κλασσικά εργα πού χρειάζονται μιά τέτοια παρέμβαση, γι

αuτό συγκινοϋν μόνο τούς λίγους καί στούς πολλούς - άν καί

συνήθως ντρέπονται νά τ' όμολογήσουν- φαίνονται φτιαχτά, ψυχρά

καί βαρετά. 'Όταν μάλιστα ή aπόσταση πού γεvνa ό χρόνος η καί ή

διαφορά τοϋ ίδεολογικοϋ κόσμου η dκόμα καί ή διαφορά της

γλώσσάς προστεθεί στίς άλλες δυσκολίες, ή νόηση σπανίζει δλο καί

περισσότερο . 'Η διαφορά τfjς γλώσσας προσθέτει, γιά τήν νόηση τοϋ

Κάλβου, καί άλλη μιά δυσκολία, στή δυσκολία πού ύπάρχει aπό τήν

244


<<κατά λόγον» διαμόρφωση του ί::ργου του . . Τήν όμορφιά του Κάλβου δέ θά τήν αiσθανθοϋμ~ dν δέ μελετήσα

με τήν dλήθεια τόϋ ψυχολογικοϋ είρμοϋ κάθε ώδής, τήν άκρίβεια μέ τήν όποία άνταποκρίνεται τό νόημα στή σειρά καί τήν τάξη τών έκφραστικών μέσων. Καί τότε μόνο θά ζήσομε τά νοήματα αύτά σάv αίσθητικά γεγονότα καί θά προχωρήσαμε dπό τόν επαινο μονάχα γιά μερικές μεμονωμένες εiκόνες ή στροφές στόν επαινο, τόμόνο πού

άξίζει, γιά τήν όλοκληρωμένη ένότητα κάθε ώδής. Γιά κάτι πού δέν εlναι τόσο έξαρτημένο άπό τήν εϋνοια τής στίγμής, άλλά όφείλεται σέ μιά μονιμώτερη dγάπη τών θεών.

Ό Κaλβος ύμνεί τήν r]θική ίδέα. Γιά νά μιλήσομε μέ πιότερη ακρίβεια ύμνεί τή φανέρωση τής ώραιότητάς της.

'Ακίνητη, άπό ψηλά κρίνει καί όρίζει καί ό κόσμος οργανώνεται

άπό τό φώς της. Παίρνει τό νόημά του, καί τό αiσθητικό του νόημα

dκόμα απ, αύτήν. 'ο κόσμος γίνεται ώραίος δταν καί δπου τά

φανερώματά της καρπίζουν. ·Ανδρεία, δικαιοσύνη, έλευθερία είναι τά φανερώματα τfjς ίδέας αuτfjς στήν ποίηση του Κάλβου. Γιά νaσαι

ανδρείος πρέπει ν&σαι έλεύθερος έλεύθερος dπό τό φόβο τfjς ζωfjς

καί άπό τό φόβο τοϋ θανάτου . Καί δπου ζουν οί έλεύθεροι καί οί

ανδρείοι έκεί βασιλεύει δικαιοaύνη. Καί πάλι μόνο στής δικαιοσύνης τό βασίλειο γίνεται ή έλευθερία τροφή καί πνοή του aνθρώπου.

'Από τά τρία φανερώματα τής ήθικής iδέας στόν Κάλβο ή έλευ

θερία ε{ναι τό καθολικώτερο καί τό κυριώτερο. Κατά ενα μεγάλο

μέτρο οί ψυχές τών άτόμων καί τών λαών διαφέρουν dπό τόν τρόπο

πού αντιλαμβάνονται τήν iδέα τής έλευθερίας. Στήν έλληνική ποίηση

τουτο τό νόημα είναι τό πρωταρχικό. ' Η έλευθερία τών ·Ελεύθερων

Πολιορκημένων , ή έλευθερία τοϋ Γύφτου, ή έλευθερία του 'Αλα

φροΊσκιωτου, ή έλευθερία του Κάλβου.

'Η ήθική iδέα, καί μάλιστα τό κορύφωμά της, ή έλευθερία ,

aπαιτοϋν άπό τήν ήθική συνείδηση ενα δυναμικό στοιχείο, τήν dνδρεία. Τοϋτο τό στοιχείο πρό παντόςφωτίζοντας ό Κάλβος άναγκα

στικά ένσάρκωσειτήν r]θική του ίδέα σέ μιάν ήρωϊκή πράξη, στήν

'Επανάσταση τοϋ 21 . 'Από τίς ε'ίκοσι ώδές τοϋ Κάλβου, οί δεκαεννιά είναι αφιερωμένες στόν 'Εθνικό άγ&να, σέ πράξεις ήρωϊκές πού

γίνηκαν γιά νά έδραιωθεί ή δικαιοσύνη καί ή έλευθερία μέσα σ, ενα

χώρο τής ίστορικής ζωής, ποό ακριβώς ε'ίταν άπό αί&νες ό τιμημένος

φορέας, ό δουλευτής καί ό ένσαρκωτής αύτών τών ίδεών. 'Η aρετή τοϋ Κάλβου είναι ή έλληνική άρετή. Καί αότή, δσο κι Ή αν έπεβλήθηκε καί υίοθετήθηκε, μερικά τουλάχιστον, άπό dλλους; λαούς, μένει

245


πάντα ξέχωρη καί άρμοσμένη στής έλληνικής γής τά γεννήματα.

Πάρτε τόν Πετράρχη, τόν Κορνέϊγ, τόv Βινιύ, τόν Πεγκύ, τόν ποιητή του χριστιανικου ήρωϊσμου, θά καταλάβετε τήν έλληνικότητα του

ήθικου iδανικου του Κάλβου . Πάρτε ποιητές σάν τόν Σίλλερ η τόν

Γκαίτε, πού στάθηκαν κοντά στά έλΛηνικά iδανικά, καί θά δήτε

ακόμα τή διαφορά . · 'Η αρχαία iδέα τής άρετής είναι, κατά κάποια κυρία της όψη, μιά στενά έθνική μας κληρονομία.

'Ο Κάλβος είναι ό ποιητής τής ήθικής iδέας καθώς διαπλάστηκε

μέσα στό χώρο τής ίστορίας μας. Είναι σ' αύτή του τήν α ποστ ο λ ή

μπορώ νά πω αποκλειστικά αφ ιερωμένος. 'Ο Σολωμός πού είναι κι'

αύτός τής 'ίδιας iδέας ίεροφάντης, είναι πιό πλατύς, είναι πιό κοντά

στή μεταφυσική σφαίρα, δπου ή iδέα παρουσιάζεται στήν καθολικό

τητά της. 'Υστερεί δμως στό Σολωμό τό ήρωϊκό στοιχείο. Οί μαχητές

του είναι πιό πολύ πνευματικοί η ρωες παρά έγκόσμιοι στρατι&τες.

Δέν είναι ήρωϊκοί από ανδρεία αλλά άπό τήν ύπερνίκηση, μέ τό

πνευμα, του θανάτου καί κάθε άλλου πειρασμου. Είναι λιγώτερο

ελληνες ijρωες καί περισσότερο κάτοικοι του αίώνιου καί του

καθολικοϋ.

Μέ αuτό δέν πρέπει νά νομισθεί πώς στόν Κάλβο ή iδέα, μάλιστα

ή ίδέα τής ελευθερίας, δπου άνδρεία καί δικαιοσύνη διασταυρώνον

ται, καταντάει ενα ίστορικό πολιτικqκοινωνικό α'ίτημα. Θά ελειπε

τότε κάθε μεγαλείο από τήν iδέα αύτή καί θά καταστρέφονταν καί ή

ποίηση πού θά τήν κλειουσε. 'Η ίδέα τής έλευθερίας στόν Κάλβο εκφράζεται βέβαια από ενα σύμβολο συνθεμένο μέ ίστορικά στοιχεία,

αλλά δέ σταματάει έκεί καί ούτε πηγάζει άπ' έκεί. 'Έχει πηγή της ενα λόγο πού ύπερβαίνει τά συγκεκριμένα ίστορικά γεγονότα, τό λόγο δτι

χάνεται ό άνθρωπος, ή εύΎένεια καί ή μεγαλοσύνη του, ή ώραιότητα

τής ήθικής του προσωπικότητας, ή ύπόστασή της, χωρίς τήν έλευ

θερία, τήν ελευθερία όχι μόνο άπό ~ούς καταχτητές, άλλά καί άπό τό θάνατο καί άπό τή διχόνοια καί άπό τήν πνευμtχτική δουλεία, απ, δ,τι

σκλαβώνει τή δύναμη του ανθρώπου.

'Ο Κάλβος <<οίκοδομεί>> τή συγκίνησή του μέσα στόν αύστηρά

λογικά συγκρατημένο ρυθμό πού ταιριάζει στήν ήθικήν ίδέα, ετσι όρισμένη dπό dνδρεία καί έλευθερία έλληνική. 'Από αύτή τή συζυγία

ή ήθική αρετή αποχτά τήν συγκεκριμένη της αiσθητική ποιότητα.

Καί ή ποιότητα αύτή έι:ναι dχώριcrτη άπό τόν άέρα ύψους, μεγαλείου καί εύγένειας, πού τόν ξεχωρίζει ανάμεσα σέ δλους τούς ποιητές μας.

·Ο Κάλβος δέν μάς δίνει τόσο ώpαιότητα μέ τή στενή σημασία αύτή ς

τής λέξης , δσο ϋψος. Τό ϋψος είναι ή εiδικώτερη ώραιότητα τής

ήθικής ίδέας.

246


'Όσο δμως καί άν ό Κάλβος παρουσιάζεται έτσι ι'iδολος ύμνητιΊς

τής iδέας, μάλιστα τής ήθικής ίδέας , δέν Παύει νά κρατάει· τό βαθύ δεσμό πού πρέπει νά ένώνει καί τόν πιό iδεοκρατούμενο ποιητή μέ

1 ήv ϋλη. ' Η τέχνη , είχα πεί ι'iλλοτε, είναι ή μόνη iδέα πού δέν ά.ντέχει

στόν ύπερουράνιο τόπο άλλά ζεί μονάχα στή γή. Χρειάζεται τή

μυρωδιά της καί τό βάρος της. Μπορεί νά είσαι μακρυά aπό κάθε

μεταφυσικό νόημα, στό χώμα κοντά καί νάσαι μεγάλος ποιητής .

'Όσο δμως aνεβαίνεις πρός τόν οόρανό, τόσο κινδυνεύε ις νά φτάσεις

στό δριο δπου ή ελλειψη επαφής σου μέ τή γή σέ βγάζει εξω ά.πό τόν

περίβολο τής τέχνης.

'Ο Κάλβος αότό τό δριο δέν τό πέρασε. 'Όσο καί άν είναι

ποιητής τής ίδέας, εμεινε δμως δσο έπρεπε κοντά στή φύση καί στόν

άνθρωπο. 'Η φύση είναι dπό τά ύλικά στοιχεία αuτό πού δέν μπορεί νά

χωριστεί aπό τήν ύπόσταση τής ποίησης. Τά δείγματα αύτοu του

δεσμοί) του Κάλβου μέ τή φύση, τά βρίσκαμε πρώτα-πρώτα στό

ϋμνημα τfiς πατρίδας του τής Ζάκυνθος. Είναι τό ϋμνημα τής φυσικfjς

της χάρης, πού χωρίς νά ξεγλυστράει πρός ύποκειμενικές νοσταλγι

κές όμολογίες, στήν άπλή του ύποκειμενικότητα, δονείται dπό μιάν

aμεσα αίσθητή συγκίνηση. Πολλοί θά σταματοuν 'ίσως στή χρησιμο

ποίήση των συμβατικών σχημάτων τής aρχαίας ·μυθολογίας πού γίνεται σ' αuτό τόν ϋμνο, δπως καί ά.λλοϋ στόν Κάλβο. Τά συμβατικά

δμως αύτά σχήματα δέν κάνουν διόλου κάποιον συμβατικό ποιητικό

στήν ούσία. Οϋτε οί λατίνοι, οϋτε οί γάλλοι ποιητές παύουν νά είναι

γνήσιοι γιατί επικαλοuνται τίς Μοuσες καί τούς aρχαίους θεούς ,

χωρίς νά ύπάρχει μιά ούσιαστική πιά σχέση μέ δλα αότά τά

εμβλήματα, δπως ύπfiρχε στούς aρχαίους ελληνες. Ή ποιητική

οuσία βρίσκεται πολύ βαθύτερα dπό αύτές τίς επιφανειακές διαμορ

φώσεις τfjς έκφρασης. 'Όσοι θέλουν νά κρίνουν μέ γνώση ποιήματα,

πρέπε ι νά ξέρουν νά μήν επηρεάζονται aπό τής κάθε έποχής τούς συμβατικούς τρόπους. Πίσω ιiπ' αuτούς ύπάρχει ή δέν ύπάρχει ή

ούσία. 'Ο Κάλβος βρήκε μέσα του καί μάς ξανάδωσε μέ τήν εiκόνα

καί τό ρυθμό τήν άγάπη τοϋ νησιοϋ του καί τή νόηση τfiς όμορφιaς

του. Δέν μπορώ νά πώ πώς βλέπω τή Ζάκυνθο, dλλά <<Οί ιόνιοι ζέφυροι>> μοϋ φέρνουν <ψουσικές φωνές >>, καντάδες &πό τίς βαρκοϋλες - κι ι'iς τίς λέει θαλάσσια ξύλα- γύρω-γύρω στό γιαλό, άρώματα

aπό τό στfjθος τών <<λαμπρών παρθένων τής Ζακύνθου•• πού βγήκανε

νά τίς ακούσουν καί πρό παντός τήν ευωδία ιiπό τά περιβόλια .

247


«Πλουτίζει τό πέλαγος dπό τήν μυρωδίαν τών χρυσών κίτρων».

Ευλογημένος τόπος. Τά <<δάκρυα τής νυκτός» μετουσιώνονται σέ

κρίνους. Καί dν τό χιόνι ερχεται που καί που, γλήγορα φεύγει· ,,δέν έμάρανε ποτέ ό θερμός Κύων τά crμάρ~γδά του••.

Είναι φυσικό νά μήν τραγουδάει συχνά τή φύση ετσι aποκλειστι

κά καί άμεσα ενας ποιητής τής ήθικής ίδέας. 'Ο Ciνθρωπος καί ή

ίστορία του τοϋ είναι θέματα πιό κοντινά. Τό τραγοϋδι του νησιου

είναι μιά έξαίρεση στόν Κάλβο. 'Η φύση, πού ποτέ δέν μπορεί νά λείψει, παρουσιάζεται πιό συχνά σάν παραβολή, κατά τόν κλασσικό

τύπο, σά μέσο βοηθητικό αισθητοποίησης τής νοητής οuσίας. Είναι

δμως άδιάφορο αuτό. 'Αρκεί, δπου παρουσιάζεται, νά εχει αίσθητική

ακτινοβολία . 'Ο Κάλβος εζησε καί τή φύση· καί εχει συλλέξει μέσα

του πολλούς θησαυρούς της. 'Έχει σάν ποιητής τή φρεσκάδα τής

ματιiiς του παιδιοϋ. Καί έπειδή δ,τι λέει δέν είναι δεύτερο χέρι άλλά

κάτι βιωμένο, γι' αuτό εχει καί τόση ακρίβεια ή έντύπωσή του.

Πρέπει νaχεις ζ ή σ ει τήν χαραυγή γιά νά πείς <<Πώς τ, dστρα

άχνίζουν καί λευκαίνονται οί καθαροί αίθέριοι κάμποι>>. Πρέπει

νaχεις περάσει δάσος, τήν c3ρα πού τό δέρνει ό Cίνεμος, σπρώχνοντας τά σύννεφα, γιά νdχεις dκούσει <<ξερά τά φύλλα νά φεύγουν στόν

dέρα>> καί νι'iχεις αίσθανθεί cδρες - cδρες τό δειλινό φύσημα μέσα στά δένδρα ,,σά θρήνο άνθρώπου». Πρέπει νά είσαι dξιος νά ζήσεις καί

μέσα σου μιά φουρτούνα γιά νά πείς πώς aκουσες «σχισμένο τόν

aνεμο από τά κατάρτια νά σφυρίζει>>.

'Εκείνο δμως πού πρό παντός χαρακτηρίζει τή στάση του

Κάλβου μπρός στή φύση άλλά καί στήν ίστορία είναι πάντα ή

πανοραματική του δραση. Καί έν& βλέπει μεγάλα καί πλατιά, f.νώ στέκει σέ γενικότητες της φύσης, πού δέν εχουν χρονικό καί χωρικό

προσδιορισμό, δέ χάνει ποτέ τήν dμεσότητα καί τήν ακρίβεια τής

θέας τοϋ συγκεκριμένου. Σέ μιάν από τίς ευτυχισμένες του στιγμές,

στήν περιγραφή τής νύχτας καί ϋστερα τής αvατολης στόν '' 'Ωκεανό•> · κατορθώνεται ενας σπάνιος συνδυασμός πραγματισμοϋ καί

μεγαλωσι)νης, ακρίβειας καί φαντασίας.

Καί είς τήν σκοτιάν βαθεϊαν,

Είς τό άπέραντον διάστημα,

Τά φώτα σιγαλέα

Κινώvται τών άστέρωv,

Λελυπημέvα.

Σιγαλέα καί λελυπημένα, καί ό τόνος καί ή τάξη τώνλέξεων καί.ό

ρυθμός, ύψώνουν αuτούς τούς καίριους καί τόσο βαθιά αίσθητούς

χαρακτηρισμούς τών Ciστρων, δπως τά ζουμε μέσα στίς ξάστερες

248


νύχτες του 'Ιουνίου. 'Ο Κάλβος κάποτε γιά νά κάνει πιό αίσθη~~ τήν 'ίδια τή φύση τήν παραβάλλει μέ ψυχικές καταστάσεις, μιά τεχνοτρο

πία συνηθισμένη tδιαίτερα στό Shelley. 'Έτσι ό ναύτης πού βλέπει, στό ήλιο βασίλεμα, φεύγοντας, τήν παραλία, τή βλέπει «ώς πρόσωπον

νέας όρφανfjς παρθένου, ύγρόν ύπό iό σύγνεφον τής δυστυχίας».

'Έτσι κ' έδώ τά aστέρια ζωντανεύουν μέσα μας μέ τό χαρακτηρισμό

••λελυπημένα» .

Καί ϋ9"τερα, aλλη έξαίσια στροφή , δπου ή φύση γίνεται ψυχή καί μαζί μένει aπέραντη σέ εκταση καί δπου αίσθανόμαστε τήν άνατολή

δχι πιά εξωθέ μας μά aπό μέσα νά ανεβαίνει σά θαuμα:

Τά μυρισμένα χείλη

τής ήμέρας φιλοvσι

Τό άναπαυμένον μέτωπον

Τής οίκουμένης .. .

"Αν γιά μερικούζ μεγάλους στίχους γίνεται κανείς μεγάλος

ποιητής, ό Κάλβος θι'iπρεπε γι ' αύτούς τούς στίχους νά θεωρηθεί

μεγάλος. 'Αλλά aς μή χανόμαστε στά έπί μέρους . Τό σπουδαιότερο

είναι ή γενική κάτοψη τής νύχτας καί τής άνατολής. Στέκει σέ μιά

πανύψηλη κορυφή ό ποιητής. Ό όρ~ζοντάς του είναι ή οίκουμένη.

Κάτω aπό τά πόδια του ••ή θάλασσα κοιμίiται καί τά βουνά· καί ό

θόρυβος παύει τών ζώντων>> . Μά ξαφνικά ξεπετιέται ό ηλιος.

Άλλά τών μακαρίων

Σταύλων iδού τά ήψα Κάγκελλα fι Ώραι άνοίγουσιν,

'Ιδού τά dκdμαvτα aλογα τοίΊ Ήλίου έκβαίνουν.

Χρυσά, φλογώδη, καίουσι

Τούς δρόμους τοίΊ άέρος

Τά άμιλλητήρια πέταλα.

Τούς ούρανούς φωτίζουσι

Λάμπουσαι fι χαίται.

'Έτσι έδώ πάλι έμφανίζεται ό μυθολογικός όπλισμός, οί συμβατι

κές, δπως Cίκριτα μπορεί νά ποuνε, εtκόνες .. Η ώραιότητα δμως καταργεί τή συμβατικότητα. 'Εδώ οί στίχοι aστράφτουν, τό ρυθμό

τους τό χτυποuν τά ••άμιλλητήρια πέταλα τών dλόγων τοϋ θεοϋ, χρυσά, φλογώδηη. Κπί διά μιας άποσκcπάζctαι ή οίκουμfνη όλόκ~η-

011 k'αί Οχι μοv&χα τ-ιis ψ~σης ή ζωή άλλά καί ή Εύγtνεια τών

249


aνθρώπινων εργων. 'Η εκταση τής θέας του καί ή λαμπρότητα μέ

τήν όποία τήν περιχύνε ι είναι τό μεγάλο του χάρισμα· ό όρίζοντας,

πού έκτι:ίνεται πέρα ιiπό χωρο καί χρόνο, χωρίς νά χάνεται του

συγκεκριμένου ή αi.σθητική δύναμη.

* * *

'Η φύση ομως δέν παρουσιάζεται μόνο ώς πλαστική μορφή στόν Κάλβο, άλλά πιό πέρα καί ώς φανέρωση ένός τραγικοί> ήθικου

μεγαλ~=.ίου. Γιά εναν ποιητή τής i.δέας τοuτος ό τρόπος νά αγγίζεται ή

ψίJση ι:iναι ό πιό σύμφυτος μέ τήν ίδιοτυπία του. 'Όποιος ιiπό τήν

ήθικήν iδέα όδηγείται πρός τή φύση καταλήγει σέ κάποιον aνθρω

πομορφισμό. Γιά νά ένσαρκωθεί ή ήθική iδέα γίνεται ή ψυχή φύση.

Λίγο ij πολύ πάντα μυθολογοuμε τή φύση δταν τή μεταφέρομε στήν

τέχνη. 'Αλλά βέβαια έδω στό έπίπεδο του fιθικοu τραγικοu μεγαλείου

τής φύσης2 ή διείσδυση του ψυχικοu στό φυσικό είναι πιό βαθειά καί πιό εντονη.

Τόν κίνδυνο ή φύση νά ψευτιστεί καί νά γίνει ενα σκηνικό μπρός

στό όποίο ξετυλίγεται τό ήθικό δράμα, τόν κίνδυνο νά μή δ~θεί φύση καί ψυχή, ό Κάλβος κατά κανόνα, τόν ύπερνίκησε.

Τά «ίλαρά ακρογιάλια του Αίγαίου» πως μονομιάς τά σκεπάζει ή

σκοτεινιά τοu τραγικοu ό.γώνα. Κάτι τόσο ό.λλοιώτικο σημαίνουν ετσι

έvωμένα μέ τήν άνθρώπιvη μοίρα, τόσο πένθιμο καί μεγάλο. <<Τό

γαλάζιο διάστημα των ιiέρων τό θλίβει ό καπνός» πού εκαψε σπίτια

καί γυναικόπαιδα. Τά κύματα μοιρολογοuν σάν νaβγαιvε ή φωνή τους

ό.πό <<αύλόν λελυπημένον>>,

'Ως μέσα είς τά πολύδενδρα

Δάση τό βράδυ είσn:vέει

Τό τεθλιμμέvοv φύσημα

Μεσημβρινόν καί φαίνεται Θρίjvος άvθρώn:ωv

Καί λίγο παραπέρα, δ-που είταν τόσο ημερη καί ευτυχισμένη ή

άκρογιαλιά, τώρα

250

<< •• • aχαλίνωτα

Μέσα είς τά dμn:έλια τρέχουν

Τ· άλογα, καί είς τήv ράχη ν τους

Τό n:vεϋμα τώv dvέμωv

Κάθεται μόvοv.


Είς τόν αlγιαλόν

Άπό τά ούράνια σύγνεφα

Άφόβως κατεβαίνουν

Κραυγάζοντες οί γλάροι

Καί τά γεράκια.

Βαθιά εlς τήν aμμον βλέπω Χαραγμένα πατήματα

Ζώντων παιδιών καί άνθρώπων.

'Όμως που εlναι οί aνθρωποι,

Ποϋ τά παιδία;

'Αφήνω τά «οuράνια σύγνεφα", aφήνω ιϊν τά γεράκια σμίγουν μέ

τούς γλάρους στούς γιαλούς καί άν ίκανοποιεί ή aντιδιαστολή

παιδιών καί aνθρώπων. Δέν μπορ& νά .μ ή δ& πώς έδώ ή φύση γίνεται ψυχή, τραγική ψυχή, πώς ή ψυχή τής καταστροφής περνάει έντός της.

Πρό παντός ή πρώτη είκόνα τών aφηνιασμέvων aλόγων πού τά καβαλίiν μόνο οί ι'iνεμοι μέ τήν εύστοχία καί τήν εξοχην ύποβλητι

κότητά της θά aρκοϋσε 'ίσως ξυπνάει έντός μου εναν κόσμο, μέ

έλάχιστα ύλικά μέσα: μιά άπόλυτα συγκεκριμένη έποχή σέ μιά

aπόλυτα συγκεκριμένη φύση . "Αν τά <<ούράνια σύγνεφα>> είναι μιά

κοινή περιττολογία, «τό πνευμα τ&ν άνέμων>> είναι μιά εύτυχισμένη

περιττολογία, γιατί έδ& μάς ένδιαφ8ρει άν κάτι είναι περιττόλογq αίσθητικά όχί λογικά. ·Η στροφή τούτη σχηματίζει μόνη της ενα εξοχο άνάγλυφο του 21 .

'Εξίσου δμως χαρακτηριστική μοϋ φαίνεται ή είκόνα του

φεγγαροφωτισμένου Αiγαίου τόν καιρό τής δουλείας.

Ή τρίμορφος Έκάτη

Έθεώρει τά πλοία

Είς του Αίγαίου τούς κόλπους Λάμνοντα άδόξως, φεύγοντας

Διασκορπισμένα.

· Η · Εκάτη έμένα δέ μ' ένοχλεί · γιά τό φεγγάρι πρόκειται· τό ξέ

ρω καί τό αΙσθάνομαι. Πόσο δμως λιτοί, επιγραμματικοί οί δύο

τελευταίοι στίχοι. Πόσα δέ λέει καί δέν ύποδηλώvει ή ήθική ποιότη

τά , ή ψυχική aτμόσφαιρα πού aποχτά ό πλους έδώ καί ή κωπηλασία.

Καί i5στερα, ώς άντίθεση άμέσως στήv πένθιμη είκόνα, ή χαρά :ής aπολυτρωμένης θάλασσας.

251


'Ο άλαλαγμός σηκώνεται ·

'Άκουε τών πλεόντων

Τά lϊα μόλα·

Σχισμένη ύπό μυρίας

Πρώρας άφρίζει ή θάλασσα.

Τά πτερωμένα άδράχτια Έλεύθερα έξαπλώνονται

Είς τόν άέρα.

Καί dκολουθοϋν τρείς παραβολές, ή μιά γιά νά δείξει τό χαρμό

συνο σμήνος τών πλοίων πού πρίν ε'ίταν «διασκορπισμένα>>, ή άλλη

τή δύναμη τοϋ μένους των εκεί πού πρίν επλεαν τή νύχτα φοβισμένα, ή τρίτη τήν άνδρεία, τήν ύπερηφάνεια καί τήν επαρση τών ναυτών,

πού άπό τή δική τους iαχή τονωμένοι καταφρονοϋν τίς βροντές. Θά

μiiς δοθεί πιό πέρα aφορμή νά τονίσαμε τήν ψυχολογική τάξη τών

εiκόνων στόν Κάλβο.· 'Εδώ τό uψος τής θέας του μελετοϋμε .

Σ' αuτή τή βαθμίδα δπου μπαίνει ή φύση στήν ποίηση ώς φανέ

ρωση ένός ηθικοϋ μεγαλείου, είναι αυτονόητο νά δένεται ή φύση μέ τήν πράξη τοϋ aνθρώπου καί σιγά σιyά νά παίρνει στόν Κάλβο ή πράξη τά πρωτεία. Μέ τήν πράξη όμως είναι φυσικό νά μπαίνουν έπικά

καί δραματικά στοιχεία στό ποίημα. Τό ύμνητικό στοιχείο εδω προσ

λαμβάνει τόν εiδικώτερο τρόπο πού ε{ναι πιό συγγενικός μέ τήν

εξαρση τi'jς πράξης, τοϋ dγώνα, τ~ς ίστορικi'jς ζωi'jς. Στήν 'Ωδή «Εlς Σοϋλι» τέτοιος είναι ό κυρίαρχος τόνος. Καί ό τρόπος aντίστοιχα της

παρουσίασης τοϋ θέματος φτάνει έδώ νά γίνεται εντονα έπικός.

'ο ποιητής ιiπό ενα uψωμα βλέπει τούς πολεμιστές μέ τά γιορτι

νά τους σειρά νά κατεβαίνουν τίς ράχες τραγουδώντας τήν παλληκα

ριά . Ρωτάει ενανε, ποϋ πάει· καί αύτός τόν καλεί νά τούς ακολουθήσει.

'Ο δρόμος γλήγορος. Βράχια, δέντρα φεύγουν πίσω του. Κατά τό

δείλι φτάνει στό κρυμμένο λημέρι τών έλλήνων. 'Αντίκρυ τοϋ έχτροϋ τό στρατόπεδο. Νυχτώνει. Οί έχτροί, γεμάτοι επαρση άκόμα, γιορτά

ζουν τή δύναμή τους. Δέν ξέρουν τί κρύβεται λίγα μέτρα πιό πέρα .

252

.. . Είς τό στρατόπεδον των βαρβάρων άκούεις Κραυγάς, τύμπανα, κτύπους.

'Όμως aτρεμα 6 θάνατος Στέκων τούς βλέπει.


Είναι ή σκοτεινή ωρα πού θά ξαπολυθεί ή έπίθεση. 'Ο ποιητής

έδώ σταματάει τόν αφηγηματικό του τpόπο καί κάνει μιάν εκκληση στή Νύχτα.

Μητέρα φρονημάτων

'Υψηλών, συνεργέ

Ψυχών τολμηροτάτων,

Νύκτα ούρανία καί σύγχρονε Δικαιοσύνης.

'Άς βοηθήσει ή βαθειά νύχτα τόν έλληνικόν αγώνα! Μετά τούτη

τήν εκκληση ξαναγυρίζει πάλι στόν αφηγηματικό τόνο. Ό ποιητής

μέσ' στό σκοτάδι τίποτα δέ βλέπει! Μονάχα άκούει ξερούς κρότους

σπαθιών καί μαζί ανακατωμένες τίς φωνές τών νικητών καί τών

νικημένων. Μ ή βλέποντας, αγωνιii γιά τήν ί:κβαση καί στέκει πάλι .

καί παρακαλεί τόν οι)ρανό γιά τή νίκη.

'Ύστερα γλυκοχαράζει, «τι'iστρα άχνίζουσι, καί οί καθαροί λευκαίνονται α\θέριοι κάμποι». Καί τότε βλέπει νά άνεβαίνουν

πομπές ψυχών πρός τόν οόραvό, λιγοστοί καί ευλογημένοι, οί

'Έλληνες . 'Ο πο•ητής κατανυκτικά προσκυνάει τό πέρασμά τους.

'Ολόκληρη η έκδίπλωση του θέματος είναι, καθώς βλέπομε, χαρα

κτηριστικά έπική. Είναι μάλιστα ύποδειγματική η ίκανότητα τοϋ

ποιητή νά ξεχωρίσει τά καίρια σημεία τής πράξης, νά τά διαρθρώσει, νά τά ζωντανέψει μέ έλάχιστες γραμμές, νά τά δυναμώσει καί από

μόνη τήν τάξη πού εχουν άναμεταξύ τους, ετσι πού τό εvα νά είναι ή φυσική καί aπαραίτητη έτοιμασία του aλλου. 'Ο Κάλβος εχει έκείνο

πού στίς εiκαστικές τέχνες λέγεται κοινά σύνθεση . 'Η σύνθεσή του δέν εiναι φτιαχτή· εχει ψυχολογική άναγκαιό

τητα, εχει γενικώτε ρα αίσθητική <iλήθεια. Δέν είναι ανάγκη πάντα νά ζήσεις έξωτερικά τέτοια γεγονότα γιά νά μπορείς νά δημιουργήσεις

ποιητικά τήν αλήθειά τους . Μπορεί καί μόνο μέσα σου νά τάχεις

ζήσει , βοηθημένος &πό τήν ασφάλεια καί τήν άκρίβεια τής φαντασίας

σου. ' Ο π οι η τής των 'Ελεύθερων Πολιορκημένων πόλεμο δέ γνώρισε

καί ομως μέ πόσο βαθειάν aλήθεια τόν δημιουργεί. Γιατί άρκοuνε στό

πνευμα νύξεις ·aπό τά πράγματα γιά νά όλοκληρώσει τό δραμα καί τή

βίωση aκόμα. Καί ό Κάλβος πόλεμο δέν εκανε. Είναι δμως όλοκλη

ρωμέvη στή φαντασία του η είκόνα της μάχης. Παράδειγμα ή νυκτε

ρινή τούτη έπίθεση του Μπότσαρη.

Έπικά στοιχεία βρίσκονται παντοϋ σκόρπια στόν Κάλβο. 'Έτσι

στά «' Ηφαίστεια» έπική πρό παντός είναι ή ε{κόνα τής ναυμαχίας.

'Αρχίζει ή σύγκρουση μέ τίς δυό «Κατάμαυρες πρώρες,, πού έμφανί-

253


ζονται στόν όρίζοντα. Τών έχτρών τό γλεντοκόπημα άμέσως παύει κι' άκούγεται μόνο ό θόρυβος τής θάλασσας καί του άνέμου . 'Ύστερα

άρχίζει ή έπίθεση, οί κραυγές, ή σύγχυση μέσα στά πανιά πού άνεβο

κατεβαίνουν. «Στενόν, στενόν τό πέλαγος ό τρόμος κάμνει». Τά καρά

βια συντρίβονται τό ενα άπάνω στ' άλλο. Ή περιγραφή τελειώνει πάλι μέ τίς δυό << κατάμαυρες θαυμάσιες πρώρες» πού «σπασμένες >> καί

νικηφόρες χάνονται στόν όρίζοντα.

'Ο ποιητής του 21 δέν είταν δυνατό παρά νά χτίσει μέσα του έπικά τήν αίσθητική όψη τοϋ πολέμου. 'Αλλοϋ <<τό πέλαγος τρέμον

άστράπτει άπό σπαθιών άκτίνας >>. 'Αλλου στήν ξεριά «λάμπουν ,

ύψουνται είς τόv άέρα αί μύριαι γλώσσαι τών ξίφωv>>, Μfνει δμως

πάντα ή μάχη τοϋ Κεφαλόβρυσου, ή πιό πλατιά ζωγραφισμένη έπική

του είκόνα.

"Αν στήν ώδή «Είς Σουλι» έπικpατεί τό έπικό στοιχείο, στήν ωδή «Εiς τόν προδ.ότην>> έπικρατεί . τό τραγικό στοιχείο, aλλος τρόπος πού μπαίνει ή πράξη στήν ποίηση. Τήν άφηγηματικότητα τήν

άντικαθιστii ό τραγικός λόγος, ή άρά. του προδότη.

'Αρχίζει μ' εν α εuρημα: «'Ε γύρισε τίς πλάτες του» . Πώς συντο

μώτερα, πώς δυνατώτερα vά έκφράσεις τήν άποστασ ία τοϋ προδότη ;

Καί τί ευτυχισμένη τόλμη ν' άρχίσεις μ ' αύτή τή ρήση:

Έγύριdε ταϊς πλάταις του, Φεύγει, φεύγει, ό προδότης

Άλαμπη σέρνει τ ' aρματα Φαρμακερά, τό στήθος του

'Έγινεν aδης.

'Αρχίζει ετσι τό ποίημα μέ τήν περιγραφή τοϋ προδότη πού

φεύγει πpός τούς έχτρούς τής πατρίδας. Ή φυγή του εlναι τραγική :

Τόv συντροφεύει όλόμαυροv

Μέγα έναέριον σύγνεφον·

Κρέμεται άκόμα άτίvακτοv

'Αστροπελέκι έπάνω του,

Κι ' aγρυπvος μοίρα.

"Ας παραμερίσαμε τό «έναέριον σύγνεφο>> καί άς σταθοϋμε στήν

εiκόνα τοϋ μαύρου σύννεφου πού συντροφεύει τόν προδότη στή φυγή του μέ τό άτίναχτο άστροπελέκι πού κρέμεται άπό πάνω του σέ κάθε

254


βήμα. 'Έτσι μεγαλόπρεπα τραγικό παρουσιάζει στό πρώτο μέρος τfjς ώδfjς τόν προδότη, τήν ωρα πού απομακρύνεται aπό τούς ελληνες καί πάει στό δρόμο τfjς άτιμίας. 'Αφου ετσι τόν παρουσιάζει έξωτερικά στήν κίνησή του, ό ποιητής μάς φανερώνει καί τό έσωτερικό του.

Είναι ενα βήμα dκόμα πρός μιά βαθύτερη τραγικότητα. 'Η πρώτη

στροφή του μέρους αύτου δέν μιλάει άκόμα (iμεσα γιά τήν ψυχή του

προδότη , άλλά γιά κάτι πού θά επρεπε νά ξυπνήσει τήν συνείδηση του

'ίδιου, κάτι πού όδηγεί τόν 'ίδιο κι' έμάς μαζί στό μέσα του κόσμο:

'Ώ Βαρνακιώτη· τρέχεις

Καί ό κτύπος τών ποδιών σου Άντιβομβε~ ώσάν νά τρέχεις

'Επί του κούφιου θόλου

Βαθείας dβύσσου.

'Ύστερα δμως άπό τούς στίχους αότούς, πού ζωγραφίζουν τό

δράμα του προδότη καθώς πορεύεται, πατώντας _διαρκώς σά σ, ενα ετοιμόρροπο γιοφύρι άπάνω άπό μιάν άβυσσο, μπαίνει σάν αναγκα

στικά << ή τιμωρΌς συνείδησις» πού δπου πάει <<Πλαγιάζει μαζί του»,

. καθώς χαρακτηριστικά λέει ό ποιητής. Τόν φοβίζει τό φως; τόν φοβίζει τό σκοτάδι. Τόν πληγώνει ή δψη τής δυστυχίας γιατί κι'

αύτός γεννάει δυστυχία. Τόν τρομάζει ή χαρά, γιατί φοβάται μ ή πίσω

της εiρω~ικά ένεδρεύει ή τιμωρία. Καί δλο «στάζουν τά φρύδια του

dπό ίδρωτα θανάτου>>.

Καί άκολουθεί τό τρίτο μέρος. Γιατί δλο αuτό τό κακό νά τό

συσσωρεύσει έπάνω του ό προδότης; 'Όλα δσα μποροίJσε νά ζητήσει · θά του τάδινε πολλαπλάσια ό δρόμος τής dρετής. 'Ύστερά, στό

τέταρτο μέρος , σύντομο, άπότομο ε ρχεται τό τέλος. η μένει τώρα πιά

νά γίνει; τίποτα <'iλλο παρά νά γλυτώσει, dφou πεθάνει, τήν aτίμωση

του τάφου του:

Γύρευε άπό τήν μοϊραν σου

Κρυπτόν νά σοv χαpίσι:ι

Τάφον είς δλους.

'Έτσι στεγνά, σκληρά τελειώνει τούτη ή ώδή , καί μέ τήν εσχατη

δυνατή παραίνεση γιά εναν προδότη κλείνει ό κύκλος της, καεκχρά

χαραγμένος, μέ αναγκαιότητα άρμοσμένος ιδς στό τέλος. Στόν

«προδΌτη» ό κόσμος παύει νάναι είκόνα καί γίνεται μιά άπλfj ϋλη γιά τήν έκφραστικήν ύλοποίηση των νοημάτων. Σταθμός dκόμα πιό

συγγενικός μέ τόν ποιητή τfjς iδέας. Ό κόσμος σιγά σιγά γίνεται

δραμα, δραμα κάποτε άχνό , άρκετά όμως στερεό πάντα, γιά νά

255


φανερωθεί μέ τήν πρεπούμενη άκρίβεια τό αίσθητικό στοιχείο τοϋ νοήματος.

·Μέ τήν ώδή <<Είς Θάνατον>> μεταβαίνουμε άκόμα πιό καθαρά άπό

τήν τραγική σκηνή στό τραγικό δραμα. Ξεκινώντας άπό τή φύση

ετσι , διά μέσου τής πράξης, άράζουμε στόν κόσμο των όραμάτων. Πρέπει νά όμολογήσω πώς τό άκρότατα ρώμαντικό τοπείο τής ώδής αύτής ε{ναι έκείνο πού μέ συγκινεί τό λιγώτερο. ΕΙναι φτιαχτό στήν

ύπερβολή του. Γενικά ή ιδδή αύτή, aν καί ξέρώ πώς εΙναι άπό έκείνες πού ξεχωρίζονται, μέ αφήνει ψυχρό, ασυγκίνητο. Δέν άποδίνει τό πνεϋμα τοϋ θανάτου . Μιά έξωτερική διδασκαλία του παρουσιάζει, καί

οϋτε αuτό. Μέσα δμως σέ όλη αύτή τήν άτυχία σά διαμάντι ξεχωρίζει

ή φράση

'Ο ifλιος κυκλοδίωκτος

'Ως άράχνη, μ · έδίπλωνε Καί μέ φώς καί μέ θάνατον

·Ακαταπαύστως.

Πόσο δμως πιό συγγενικό μέ τή φύση του Κάλβου τό δραμα τής

ιδδής «Είς Σοϋλι>> δπου άνεβαίνουν οί ψυχές μετά :rή μάχη πρός τόν

οuρανό , κι' άς εΙναι έδώ μικρότερος ό όρίζοvτας καί οί αξιώσεις.

'Όσο στέκει κοντά στίς πηγές του ό ποιητής, κι' liν άκόμα δέν

συντυχαίνει μέ ευτυχισμένους στίχους, διατηρεί ενα dξιώτερο έπί-πεδο. ·

Τό δρόμο πρός τό δραμα τόν τελειώνει ή ώδή «Είς ·Αγαρηνούς>>

πού δσο καί dν άπό τήν Ζ' στροφή καί πέρα πέφτει σέ μιά πεζότητα · χωρίς σωτηρία, &νάλογη . μέ τήν πεζότητα του τέλους του σολωμικου 'Ύμνου, εχει δμως καί μιάν άρχή, πού μέ τήν έπιγ. ραμματική της

μεγαλοπρέπεια καί τήν ύψηλήν έποπτεία τοϋ σύμπαντος πού τήν

πληρώνει, γίνεται άπό τά σημαντικώτερα κομμάτια του Κάλβου. 'Εδώ

ό κόσμος δλος, φύση καί ίστορία, γίνονται ενα ένιαίο, πανίσχυρο

δραμα πού άπό τήν εσχατη κορυφή του τό έποπτεύει καί τό όρίζει ό Θεός μέ τό δίκαιο νόμο. 'Έχει σ' αύτές τίς στροφές ό Κάλβος

συμπυκνώσει δλη του τήν πίστη στήν τ]θική ίδέα πού ταυτίζεται μέ

τόν 'ίδιο τό Θεό καί τήν προβάλλει αίώνια, άμετακίνητη , πέρα άπό τά δράματα των φθαρτών όντων, άπαθη, ασυγκίνητη καί πάμφωτη σάv

τόv iίλιο . Σ' αύτές τίς στροφές καί ό ρυθμός καί ή &νάβαση τών

νοημάτων καί ή μουσική άκόμη τής τόσο δυσπρόσιτης γλώσσqς, δλα

συγκλίνουν στό νά άποδώσουν ϋφος καί αίσθητική ποιότητα σπάνια.

256


Σέ δλη τούτη τήν κλίμακα άπό τήν άπλfj θέα τοϋ φυσικοϋ κόσμου

ως.στόν πλατύτερο μεταφυσικόν όραματισμό, ή θαυμαστική ματιά τοϋ Κάλβου πάίρνει άπό τήν iδέα τό τριλαμπές της φώς, τή μεγαλοσύνη, τό ϋψος καί τήν εύγένεια.

Τοϋτες τίς άρετές τίς μνημονεύαμε έδ& οχι σάν ηθικές, μά σάν

αiσθητικές άρετές. Γιά μας ε{ναι αρετές ϋφους αίσθητfjς μορφής. Δέ

μiiς απασχολεί ή ηθική ποιότητα τοϋ νοήματός των , άλλά ή αiσθη

τική μετουσίωσή τους στό εργο τέχνης . Δέ μtiς απασχολεί τό fιθικό

βάθος στήν ψυχή του καλλιτέχνη. Στεκόμαστε, &φήνοντας τά πρίν, τά παρεπόμενα, τά γύρω, στό ϋψος, στή μεγαλοσύνη καί στήν εύγένεια

τοϋ αίσθητικοu μονάχα νοήματος.

'Ο Κάλβος εΙ: ναι γεμάτος άπό τέτο~ες dναλαμπές πού μάς συμφιλιώνουν μαζί του, έπάνω άπό τόσα άλλα πού θά μποροuσαν νά μtiς

χωρίσουν. Καθαρολόγες η δημοτικές, οί φράσεις, οί λέξεις, από τή

θέση πού εχουν στή σειρά τών νοημάτων καί μέσα στό ρυθμό τfjς

στροφfjς, χρυσώνονται, λάμπουν, αύξαίνουν καί φτάνουν σέ άδόκητα

μεγάλες αποδόσεις εύγένειας, μεγαλοσύνης καί ϋψους.

Είς τόν .. . βαθύν ώκεανόv δπου φυσάει μέ βίαν

Καί όργίζεται τό πvεϋμα

τής πικρής τύχης.

'Όλες οί λέξεις έδ& εξαίρονται καί εξευγενίζονται , χωρίς ή μία

νά πνίγει τήν άλλη καί fιχοuν μέ τό vόημά τους πυκνό στή συνείδηση. Καί δταν καλεί τίς Έριννύες, τί εύτυχισμένη έπίκληση:

... τόν θόρυβον Τών μεγάλων πτερύγων

Φέρετ · έδώ ...

Δέν εtναι μόνο πού ό θόρυβος τών πτερύγων ζωντανεύει δλη τή ν

είκόνα τών Έριννύων καλλίτερα aπό κάθε περιγραφή . Εiναι πόσο

μεγαλείο παίρνει ή εiκόνα τους μέ αότή τή μοναδικήν ύπόμνηση του

θορύβου τών φτερών.

Οί έχθροί καθώς <<Εχασκεν ό Ciδης ύποκάτω τους , έβούλιασαν, έχάθησαν. 'Εκλείσθη ό τάφος » , Καί ακολουθεί ή παραβολή

Οϋτως άπό τόν ι'fλιον

Ώσάν πυρός σταλάγματα

257


Πέφτουσιν είς τήν θάλασσαν

Τών αfώνωv, καί χάνονται

Διά πάντα fι ώραι.

Έδώ 'ίσως ό τόνος ό μεγαλόπρεπος ό.μεσώτερα νά βγαίνει aπό τό

ρυθμό, &πό τήν τάξη πού τοποθέτησε τή λέξη << ώραι» στό τέλος τής

στροφής. Μένει πάντα δμως καί ή στροφή αuτή δίδαγμα μεγαλείου

πού εχει τή ρίζα του μέσα βαθιά, έκεί πού αποφασίζεται πώς γενικά

ό.ντικρύζει ενας ποιητής τόν κόσμο.

'Αγκαλιάζοντας σέ μιά ματιά δλη τήν 'Ελλάδα στόν καιρό τfjς

δουλείας , τή βλέπει σάν <<l']ρειπωμένον ναόν >>

Καί έκεί

'Όπου οί ψαλμοί σιγάουσι

Καί τοv κισσοί! τά άτρέμητα

Φύλλα κοιμο)νται.

Ώσάν έπί τήν aπειρον

Θάλασσαν τώv όνείρωv,

Όλίγαι, dπελπισμέvαι

Ψυχαί νεκρών διαβαίνουσιν

Μέ δίχως βίαν.

Μέ δίχως βίαν. ' Απ' αύτή τήν άπλfj, τήν ό.ληθινή, τήν καίρια εκφραση γίνεται τούτη ή στροφή μιά aπό τ ίς ώραιότερες πού μίiς

εδωσε ό Κάλβος, tίς πιό μεγαλόπνοες στροφές. Πόσα σημαίνοντα'ι έκεί πού σημαίνεται τό ενα, τό αναγκαίο, έκείνο πού τελειώνει τό νόημα δλων τών <'iλλων. Καί &πό πόσο ψηλά πρέπει &λήθεια νά κοιτά

ζε ις γιά νά παρουσιάζονται στά μάτια σου τέτοιας εκταση'ς όπτασίες. Μά δέν είναι ciναλαμπές μόνο, έδ& καί έκεί σκόρπιες, πού κάνουν

τή μεγαλοσύνη, τό ϋψος καί τήν εύγένεια τοϋ Κάλβου. 'Όλο του τό

εργο στέκεται, aν τό πάρομε στό μέσο του δ ρο, σ, ενα έπίπεδο ύψηλό.

-Η δλη του θέση εχε ι τήν άρετή αύτή τοϋ ϋψους. Καί αύτό είναι

ακόμα σημαντικώτερο.

258

Σοβαρόν, ύψηλόv

Δόσε τόvον, ώ Λύρα·

Λάβε dστραπήν, καί ήθος Λάβε vοός, ύμνοvμεν

'Ένδοζον /Jργον.


Ή συνείδηση πώς ύμνεί ενδοξον εργον, ί:να μεγάλο ήθικό

ίστορικό εργο, αότή βέβαια στηρίζει τό <<ήθος νοός>> τής λύρας του,

τό ελλογο καί συνειδητό aλλά καί μαζί αiσθητικό άπό τήν ώραιότητα τοu μεγαλείου του άντίκρυσμα ••τοϋ ενδοξου εργου••. Αύτή στηρίζει

τόν ••ύψηλόν σοβαρόν τόνον>> πού είναι γέννημα του «ήθους νοός» καί

πού μόνο αότός ταιριάζει σέ ο,τι γίνεται κατά τήν ήθική iδέα, στό

•• ενδοξον ερ.γον». 'Η vτροφή τούτη ε{ναι έπίγραμμα γιά τή Λύρα του πού όρίζει μέ δικαιοσύνη καί μέ άλήθεια τόν προορισμό της, τό νόημά της. Δέν είναι τραγούδι, είναι μιά ρήση , ε{ναι έπιγραμματικός

λόγος καί ώς τέτοιον πρέπει νά τό δεχτοϋμε. 'Ο Κάλβος δέν άπίστησε

ποτέ σ' αότή τή στάση καί γι ' αύτό λέω πώς ή άρετή του ϋψους δέν

είναι μόνο μερικ&ν άποσπασμάτων του , dλλά τής σύλληψης καί του

ποιητικοϋ του τρόπου καθολική άρετή.

'Η ήθική iδέα, ή ελλογή της διάρθρωση καί ή α'ίγλη πού τήν

περιβάλλει δέν όδηyοuν τόν Κάλβο μονάχα σέ μιάν ώρισμένη ποιότητα τής οόσίας , στό ϋψος, στήν εύγένεια καί στή μεγαλοσύνη

της, τόν όδηγοϋν καί πρός δύο άλλες dρετές του τρόπου τής φανέρω

σής της: πρός καίριες f;πιγραμματικές ρήσεις καί πρός μιά λιτή άλλά

μεγαλόπρεπη αρχιτεκτονική.

Τό έπίγραμμα είναι πιό κοντά dτό λόγο, πιό κοντά στόν όρισμό καί στό γνωμικό άπό κάθε άλλο ποιητικό είδος. Βρίσκεται στό

μεταίχμιο τοu ποιητικού λόγου . Καλό θάταν οταν κρίνομε ποιητικά

εργα , νά προσέχαμε τίς τέτοιες όριακές προθέσεις μερικών εiδ&ν καί

νά μήν άρπαζόμαστε dπό άπρόσφορα κριτήρια.

Τό έπίγραμμα, άποβλέποντας στό ϋψος περισσότερο παρά στήν

ώραιότητα, στέκει πολύ κοντά στήν ήθικήν iδέα καί φαίνεται γι' αύτό vά εύδοκίμησε ό Κάλβος σ· αύτό τό είδος .

Μερικές έπιγραμματικές του ρήσεις είναι πολύ κοντά στό ήθικό

aπόφθεγμα καί μόλις ό ρυθμός καί ό τόνος τίς πλησιάζει πρός τό

τραγούδι :

Θερμότατον τόν πόθον

Έφύτευσας της δόξης Είς τήν καρδίαν τών τέκνων σου,

Ώ Έλλάς, καί καλείσαι

Μήτηρ ήρώων . .

Τό 'ίδιο καί τούτο:

259


Διά παντός μοιράσατε

Θείαι παρθένοι τήν δίκην,

Διά παντός χαρίσατε

Τών άνθρώπων αΙσθήσεις

ύψηλονόους.

Έδ& μiiς προσφέρεται ή ηθική ίδέα αίσθητικά άμετουσίωτη ιiκόμα. ·Ούτε κάν ύπάρχει πρόθεση μι&ς τέτοιας μετουσίωσης.

Ώ 'Έλληνες, ώ θείαι

Ψυχαί, που είς τούς μεγάλους

Κινδύνους φανερώνετε Άκάμαντον ένέργειαν

καί ύψηλήν φύσιν.

Έδω κάποιος παλμός δονεί τήν εκφραση· Πλ!lσιάσαμε περισσότερο τόν αiσθητικό λόγο. Καί φτάνομε δλο κα,ί πιό κοντά μέ τό έπίγραμμα:

Δέν μέ θαμβώνει πάθος Κανένα· έγώ τήν λ_,ύραν

Κτυπάω καί όλόρθος στέκομαι Σιμά εΙς τοv μνήματός μου

τ, άνοικτόν στόμα.

των στίχων αόt&ν ή τελειότητα δέ θά διαφεύγει τ' αι'Jτί κανενός

κάπως δουλεμένου μελετητfi. Έδω πιά, μένοντας στή ρήση τήν

επιγραμματική, εχομε φτάσει ταυτόχρονα στή dφαίρα του καθαρά

ποι ητικοu λόγου.

Τό έπίγραμμα, πλησιάζοντας πρός τόν ποιητικό λόγο, γεμίζει

aπό μιά συμβολική είκόνα, συνήθως δμως διάφανη, καί πάντα μένει

πολύ κοντά στήν έπιφάνεια τό ελλογο νόημα.

260

Μεγάλη, τρομερή

Μέ - τά πτερά άπλωμένα

καθώς άετός άκίνητος Κρέμεται 'ς τόν άέρα

Ψηλά ή Διχόνοια.

Πόσο πιό λιτά καί δυνατά μαζί παρουσιάζε~αι έδώ ή Διχόνοια


παρά στό τέλος του 'Ύμνου <Jτήν 'Ελευθερία. Κάποια έσωτερική πειθαρχία τής φύσης του , ό <<ύψηλός τόνος», «οί ύψηλόνοες αίσθή ·

σεις>> γλυτώσαν συνήθως τόν Κάλβο άπό πτώσεις στήν πεζότητα πού

κάμποσες φορές δοκίμασε ό Σολωμόςτ

Πολύ πιό σημαντική άκόμα δμως είναι ή έπιγραμματική στροφή

τοϋ τέλους τών Ψαρών, δταν μάλιστα, καθώς πρέπει, τή σκεφτούμε

ύποστηριγμένη άπό δλο τό ποίημα πού προηγήθηκε.

Έπί τό μέγα έρείπιον

Ή έλευθερία όλόρθη Προσφέρει δύο στεφάνους "'Εν' άπό γήϊνα φύλλα

Κι · άλλον άπ · άστρα.

Συγκρατημένη μέσα στό σφιχτόν δριο τής στροφής, ή εικονα

αύτή, μέ τήν τελική διαστολή τοϋ τραγικοϋ καί έπίγειου καί τοϋ

φωτεινοϋ καί ούράνιου, μέ τήν ίδέα τής έλευθερίας, τήν πρωταρχική

iδέα τοϋ Κάλβου, άλλά καί τής βαθύτερης ήθικής πού τήν πληρώνει,

καθώς ύψώνεται έπάνω άπό τά έρείπια τής ερημης χώρας , εχει μαζί μέ

κάποια σεμνότητα πού άποδίνει ή λιτή Εκφραση, καί μιά στέρεη

λαμπρότητα, μιά ποιητική θάλεγα ύπερηφάνεια.

· Ενδιαφέρον είναι νά παρακολουθήσομε τήν έπιγραμματική

τέχνη τοϋ ποιητ~ καί έκεί πού τονίζει πιό σύνθετα νοήματα. · Αφ' δτου , μiiς λέει, άρχισε ή έγκόσμια ζωή, γέμισε μνήματα «τό πρόσω

πον τής πολυβοτάνου γής••.

Πολλά μέν σκοτεινά Φέγγει έπ · όΜγα τ · άστρον Τό τής άθανασίας. Τήν έκλογήν έλεύθερον

Δίδει τό θείον.

Μέ κάποια προσπάθεια, ύπερπηδώντας «τό τής αθανασίας••,

στέκομε στούς δυό τελευταίους στίχους πού ένώ φαινομενικά είναι ή πεζή διατύπωση μιάς σκέψης, &μα δμως τούς σκεφτείς ένταγμένους

έκεί πού είναι στή σειρά τους καί στό ρυθμό τους, άποκαλύπτονται

εχοντας μιά σύσταση καθαρά ποιητική. Καί ένώ τό νόημά τους

λογικά καί ηθικά είναι κοινό, παίρνει βάθος καί α'ίγλη άπό τήν

αίσθητική του δψη, πού μόνη ύπάρχει γιά μάς έδώ. 'Ίσως μάλιστα έδώ

πιά νά ξcπερνdμε τά δρια του έπι γραμματικοϋ λόγου. Κρατάμε άπ · αύτόν μόνο τήν πυκνότητα, τή συντομία καί κάποια θάλεγα σκληράδα του ύλικου πού δουλεύεται dπό τόν καλλιτέχνη, γιατί dλήθεια

261


τέτοιοι στίχοι φαίνονται πιό πολύ χαραγμένοι μέ τό καρφί στό

μέταλλο ή στήν πέτρα παρά γραμμένοι στό χαρτί μέ τό κοντύλι . Τέτοια θέση μεταβατική dπό τό έπίγραμμα στόν καθαρό πόιητικό

λόγο i:χει καί ή aποστροφή τής ελευθερίας πρός τόν 'Ωκεανό, δταν

τοϋ ζητάει τή βοήθειά τqυ γιά τόν ό.γώνα της (στροφή 20-22), δταν τοϋ ζητάει <<νά τελέσΊJ τόν μέγαν πόθον τής ψυχής της>>.

Στή μεταβατική τούτη σφαίρα άνήκει aκόμα καί τό τέλος τής

ιbδής γιά τό Βύρωνα.

Άνήρ κατά τόν φύσεως

Νόμον τόν aνδρα κλαίω.

Δέν χύνονται τά δάκρυα Ματαίως έπί τόν τάφον

Τών εύδοκίμων.

Καί άν ή δόξα του' είναι αiώνια καί ή λύρα του,

Ήμείς δμως χηρεύομεν,

Τάς θλίψεις θεραπεύει, -Καί aγει ό θρήνος είς aμιλλαν Άρετής τήν φιλόδοξον

Σπορά"ΙΙ τού ά~θρώπου.

ΘCίταν άμαρτία τή λαμπρότητα πού κερδίζει έδώ ό λόγος dπό τό

ρυθμό, ό.πό τήν πυκνότητα, ό.πό τήν άσύλληπτη μαγεία πού μπορεί νά

έμφυσήσει εvας ποιητής σέ κάθε τόνο, άρκεί νάναι ζωντανή ή παρου

σία του, νά τήν έκλάβομε γιά τή λεγόμενη ρητορεία, έπειδή καί ή

ρητορεία αότή μοιάζει ,νCίχει μιάν φαινομενικά άνάλογη λαμπηδόνα.

Τό ζήτημα τής ρητορείας είναι dλλωστε πολύπλοκο καί 'ίσως μάς

άπασχολήσει Cίλλοτε σέ Cίλλη μελέτη. Έδώ θέλω μονάχα νά τονίσω

πώς dλλη είναι ή άπατηλή έντύΠωση τής κακής ρητορείας πού εκμεταλλεύεται μονάχα καλούπια ρουτίνας κατακαθισμένα μέσα μας

dπό τήν καθημερινή τριβή μέ τόν κακό λόγο καί dλλο ή γνήσια

ρητορεία ή λαμπερή, χτυπητή, ή έπιβλητική εκφραση τοϋ πεζοϋ καί

τοϋ ποιητικοϋ λόγου. Τέτοια καλή ρητορεία βλέπομε καί έδώ καί

άλλοϋ στόν Κάλβο, θεμελιωμένη έπάνω σ ' ενα βάθρο σκληρό, βαρύ,

στό αiσθητικά μετουσιωμένο ήθος πού πηγάζει αμεσα άπό τήν r'ιθική

iδέα, τήν iδέα τής ίστορίας, τής ελευθερίας καί κατά κάποιαν οψη τοϋ

Θεοϋ.

262


'Ύστερα ιiπό τόν επιγραμματικό λόγο τό άλλο στοιχείο πού μέ

αναγκαιότητα βγαίνει aπό τήν ποιητική φύση του Κάλβου είναι ή

λιτή μεγαλοπρέπεια τfjς άρχιτεκτονικfjς του, ενα στοιχείο πού είναι 'ίσως τό κύριο δταν κρίνεται ή αξία ένός ποιήματος καί πού συνήθως λησμονιέται μέσα σέ κρίσεις ε'ίτε συναισθηματικές, ε'ίτε γιά τά έπί μέρους. Βέβαια κινδυνεύεις νά φανείς δασκαλικός καί 'ίσως καί

δικαιολογημένα νά φοβάσαι μή πέσεις, αλήθεια, στό δασκαλισμό μέ τή μελέτη του ιiρχιτεκτονικου στοιχείου. 'Όλα αύτά δμως δέ

σημαίνουν τίποτα παρά δτι δέν πρέπει νά άκίζεται κανείς δταν γράφει

κριτική καί νά κάνει τίμια καί άπλii τήν άχάριστη δουλειά του.

Θά παρακολουθήσω τήν aρχιτεκτονική τέχνη του Κάλβου σέ μιάν ώδή .του, εκείνη πού μου φαίνεται τυπική- γιά τόν τρόπο του.

'Η ώδή <<Εiς τόν 'Ιερόν Λόχον•• είναι άπλούστατη στή δόμησή

της. 'Αρχίζει μέ μιάν aποστροφή πρός τή φύση πού περιβάλλει τό μνήμα τών 'Ιερολοχιτών.

"Ας μή βρέξrι ποτέ

Τό σύγνεφον. καί ό aνεμος

Σκληρός aς μή σκορπίσrι

Το χώμα τό μακάριον Ποv σaς σκεπάζει.

"Ας τό δροσίζrι πάντοτε Λfέ τ' άργυρa της δάκρυα

Ή ροδόπεπλος κόρη·

Καί αύrοv aς ξεφυτρώνουν Αίώνια τ ' aνθη.

,, 'Η ροδόπεπλος κόρη» δέν μ' έμποδίζει νά συζώ τή βαθύτατη συγκίνηση του ΠΟιητή ΠΟύ ενσαρκώνεται στήν 'ίδια τή δι ΙΙ'ηση του

στίχου καί στή θρηοκευτιιcή μουσικότητα του λόγου ωυ . Πόση ιiγάπη αποκαλύπτεται στά μύχια αuτου του ύπερήφανου θεωρητή γιά

δ,τι κατάγεται dπό τήν iδέα του, σάν τό μνήμα τών ίερολοχιτών, καί

μαζί πόση εύγένεια κ:αί aριστοκρατικότητα στή φανέρωσή της.

Μετά τό θρήνο αύτόν ακολουθεί ώς δεύτερο μέρος κάτι πού είναι

σάν άρνηση τοϋ θρήνου. Μπορεί νά πέθαναν οί ίερολοχίτες κ:αί νά τούς «άρπαξεν ή τύχη τήν νικητήριον δάφνην», άντίς γι' αύτήν δμως

tούς επλεξε ενα liλλο στεφάνι από μυρτιά καί άπό κυπαρίσσι, πού

είναι άτίμητα τά φύλλα τους δταν συμβολίζουν τό θάνατο γιά τήν πατρίδα. Δέν είναι λοιπόν γιά θρήνο ή τύχη τους.

'Ύστερα από αuτή τήν κατάληξη προχωρούμε στό τρίτο μέρος, δπου ό λόγος γενικεύεται. 'Ο Θεός aφίvει έλεύθερους τούι.; &νθρώ-

263


πους νά έκλέξουν άνάμεσα στόν ~νδοξο κ:αί τόν άδοξο θάνατο. 'Ανεβαίνομε δμως ετσι άναγιcαστιιcά στή σκέψη πού άκ:ολουθεί: Ot 'Έλλη

νες δέv μπορεί νά προκρίνουν τόν άδοξο θάνατο. ~Οχι μόνο άξια άλλά

καί σάν μοιραία φαίνεται ή θέληση των Ιερολοχιτών νά διαλέξουν τ<?ν

θάνατό τους.

'Όταν τέτοιος δμως συμβαίνει θάνατος, ανατρέπεται ό ίδιος ό

θάνατος στό άντίθετό του. 'Ακολουθεί ~τσι τό πέμπτο μέρος μέ τήν εξοχη παρουσίαση του Χρόνου, ~να άπό τά πιό λαμπρά πετράδια τής ποίησης του Κάλβου.

'Ο γέρων φθονερός

Καί τών έργων έχθρός, Καί πάσης μνήμης, lJρχεται,

Περιτρέχει τή θάλασσαν Καί τήν γίjν δλην.

'Από τήν στάμναν χύνει Τά ρεύμfJ.τα τής λήθης,

Καί τά πάντα άφανίζει.

Χάνονται ά πόλεις, χάνονται

Βασίλεια κι ' ίfθνη.

'Ο Χρόνος περνάει, φτάνει στό' δικό μας κόσμο, στό μνήμα τ&ν

τριακόσιων παιδιών του Δραγατσανιου.

Άλλ ' δτε πλησιάσει

Τήν γήν δπου σiiς έχει,

Θέλει άλλάςειν τόν δρόμον του

·Ο χρόνος, τό θαυμάσιον

Χwμα σεβάζων.

'Αφοu πλημμυρίσαμε άπό τό συναίσθημα τής οίκουμενικής

καταστροφής πού τόν άκολουθεί, μέ τί συγκίνηση βλέπομε τόΧρόνο

<<σεβάζοντα τό θαυμάσιον χώμα•• καί πόσο ή άπλή αύτή καί φυσική

aντίθεση γίνεται μεγάλη στά χέρια του άξιου ποιητή.

'Ύστερα ακολουθεί τό εκτο μέρος. Γυρίζομε σ' έμaς τούς 'ίδιους. 'Όταν έλευθερωθοϋμε ιcαί ντυθεί ή πατρίδα μας ξανά τήν πορφύρα, οί

ελεύθερες μητέρες σ. αύτό τό μνήμα θά όδηγοϋν τά έλεύθερα παιδιά

τους γιά νά τούς διδάξουν τήν aρετή. Σ' αύτή τήν ώδή, κάθε μέρος , μέ τό ξεχωριστό νόημά του,

χτίζεται aπάνω στ' aλλο, ετσι ωστε νά εχει τό καθένα καί δλη ή ώδή

μαζί τή μεγαλύτερη άπόδοση. Ή κλιμακωτή ό.νάταση είναι ·ωσο

264


καθαρή καί ή αίσθητική συνοχή της τόσο στερεή πού νομίζω πώς

τούτη ή ωδή αποτελεί 'ίσως, όσο καί άν άλλες στά έπί μέρους τήν ξεπερνοϋνε, τό πιό aρχιτεκτονικό ·επίτευγμα του Κάλβου .

Μονάχα ή ωδή «Είς τόν προδότη ν-:, Πάει νά πλησιάσει σ' αύτή τήν άρχιτεκτονική τελειότητα. Πιό σύνθετη άλλά καί πιό όρατή στήν

tπικότητά της εΙναι ή ό:ρχιτεκτονική τfjς ωδης «Είς Σουλι» . 'Αξιοσημείωτη πάλι κι ' αύτή γιά τόν προσεχτικό μελετητή , γιατί ένώ είναι

τό μόνο έπικά σχηματισμένο ποίημα του Κάλβου, δέν δστερεί διόλου

σέ οίκοδομική τέχνη· άπεναντίας μάλιστα είσάγει νέους τρόπους πού

ταιριάζουν στό έπικό εΙδος . Γενικά ομως σέ καμμιάν α'Jδή δέ λείπει ή φροντίδα γιά τήν

aρχιτεκτονική διάπλασή της. Γιατί μέσα στόν κόσμο τοϋ αίσθητικου

πρό παντός ή άρχηεκτονική εκφράζει τό ήθος. 'Η aρχιτεκτονική

κάνει, άς τό πουμε ετσι, τό <<αίσθητικό ήθος». Καί αύτό είναι πού πρό παντός δίνει μεγαλείο του Κάλβου, του θαυμαqτικου ύμνητη της

ήθικfjς ίδέας .

Τήν ποιητική ούσία πού προσπαθήσαμε, κλείνοντάς την όλοένα

σέ στενώτερους κύκλους, σιγά-σιγά νά καθορίσαμε, τήν καταξιώνει

καί τήν καταυγάζει ό ρυθμός , ή μουσικότητα καί ή ζωή του ρήματος. Οί άκοές οί κάπως άπαίδευτες σέ ποικιλίες ρυθμών παραξενεύον

ται μέ τούς ρυθμούς του Κάλβου . Θυμάμαι πώς κι' έγώ - 'ίδιος παιδί,

δέν εuρισκα τίποτα μέσα μου ν' άνταποκρίνεται στά κάλβεια μέτρα.

Τώρα ξέρω, πώς, παραμερίζοντας μερικές 'ίσως έπιείκιες στά μέτρα

του, μπορεί νά βγάλομε άπό . τόν Κάλβο ρυθμούς πού γόνιμα θά δουλεύονταν στή γλώσσα μας, πιό γόνιμα άπ ' δ, τι δουλεύτηκαν ώς

τώρα. 'Αλλά αύτό ερχεται uστερο . Τό κύριο είναι τό τί κατόρθωσε ό 'ίδιος ό Κάλβος μέ τά μέτρα του. 'Από τά παραδείγματα πού σκόρπια

άνάφερα στά πρίν, ιiλλά καί ιiπό άλλες στροφές πού δέν είναι,

εύκαιρία νά άναφέρω, ξεπροβάλλει καί σφραγίζει τήν α'ίσθησή μας

ενας ρυθμός βαθύς, πού συνεχίζει έπίμονα τήν άντήχησή του μέσα μας καί δταν ή φωνή σωπάσει. 'Ένας ρυθμός πλούσιος μέσ' στή

μονοτονία το_υ καί μεγαλόπρεπος 'ίσως άπό τή μονοτονία του . Είναι

άφάνταστο τί άποχρώσεις συγκινήσεως ό τελικός πεντασύλλαβος

κάθε στροφής μπορεί ν ' αποδώσει, τί εξαρση παίρνει τό νόημα πού θά πληρώσει αύτό τό στίχο.

Ό Κάλβος μιλεί γιά τή <<βαρβαρότητα τών όμοιοκαταληξιών» .

Βέβαια βάρβαρες οί όμοιοκαταληξίες δέν είναι . Μιά παγκόσμια

συνείδηση , ιiπό αίώνες έγκαταστημένη καί στή γλώσσα μας, καθιέ

ρωσε τή ρίμα σάν ενα δυνατό τρόπο τονισμού του λόγου . 'Αλλά

265


βψαια παρ' δ λ η τούτη τήν καθιέρωση, <<ρίμα>> στή γλώσσα μας

σπάνια καί δύσκολα ταιριάζει. 'Η δημοτική πρό παντός είναι

πάμπτωχη σέ ρίμες. Τά κατορθώματα μερικών δεξιοτεχνών τοϋ

στίχου, πού δταν τύχει νά είναι καί ποιητές, τούς aνήκει κάθε τιμή,

δέν ιiλλάζουν τίi πράγματα. 'Η γλώσσα μας δέ σηκώνει τή ρίμα. Οϋτε τό κυπριώτικο σοννέτο, οϋτε ό Έρωτόκριτος καί τό Κρητικό Θέατρο,

ούτε οί μεταγενέστερες συνθέσεις δέ μέ κλονίζουν άπ' αότή τή γνώμη. Λέω μόνο πώς εχομε στή λογοτεχνία μας καί εργα σημαντικά πού

δουλεύτηκαν κάτω <iπό τήν επίδραση ξένων ποιητικών τρόπων. Λέω

άκόμα πώς δέν άποκλείω τή ρίμα, δπως ό Κάλβος, άλλά πώς θά πρέπει νά μείνει πάντα τό δεύτερο, τό κατ' εξαίρεση, τό παράπλευρο στόν

κύριο δρόμο τοϋ ποιητικοϋ μας λόγου. Δέν είναι ή σκέψη αότή μιά

Προσωπική iδιοτροπία, δπως του Καρντουτσι, δταν βάλθηκε νά

καταργήσει τή ρίμα μέ τίς <<Βάρβαρες ·Ωδές>> του σέ μιά γλώσσα πού

κατ' εξοχήν προσφέρεται γιά τή ρίμα. Είναι μιά σκέψη γενική πού

εχει τήν άξία της γιά δλους. Οϋτε χρειάζεται ή άρχαία διαφορά

μακρών καί βραχέων συλλαβών γιά νά aντικατασταθεί ή ρίμα. 'Αρκεί

ενα άπλό <<μπλάνκ βέρς>>, ό δικός μας ό δημοτικός δεκαπεντασύλλαβος, d.ρκουν καί ύπεραρκοuν οί ποικίλοι τύποι μέτρων πού ταιριά

ζουν, χωρίς ρίμα, στή γλώσσα μας. 'Ένα aπό αυτά τά μέτρα, θαρρώ

μάλιστα οχι τό λιγώτερο ιiξιόλογο, είναι τό μέτρο τής ώδής του

Κάλβου. Πρέπει νά ιiσκηθεί καί τών παιδιών μας aκόμα τ' ιiφτί σ'

αuτό τό μέτρο. Πρέπει νά χτυπάει ή καρδιά μας μ' αuτό iό ρυθμό. Καί

πιστεύω πώς ετσι εκφράζω μιάν ευεργετική εόχή γιά τήν ιiνάπτυξη

του ποιητικοu λόγου στήν 'Ελλάδα.

Στόν Κάλβο, τόν ποιητή τής μεγαλοσύνης, τοϋ ϋψους καί τής

εuγένειας, εχομε ιiκόμα νά προσέξουμε ενα δώρο μουσικότητας

iδιαίτερο στό λόγο του, πού βγαίνει dπό τήν πολυαίωνη καλλιέργεια, τήν aριστοκρατικότητα τήζ φύσηζ του, καί aπό τούζ πλατείζ κυμα

τισμούς πού τόσο πλούσια τήν εκφράζουν . Γενικά ό Κάλβος, μαζί μέ

δλους τούς ·Επτανήσιους, είναι ξένος άπό κάποια τραχύτητα πού χαρακτηρίζει τούς ρουμελιώτες ποιητές μας. 'Η γλώσσα του εχει κάτι

βελούδινο στήν ύφή, καί ή μουσική της χωρίς νάναι άρμονικότερη

είναι μελωδικότερη.

Καί τώρα ή γλώσσα του Κάλβου. Στή βάση της είναι καθαρεύουσα μέ ενα σωρό ευτυχισμένες είσβολές τής δημοτικής. ·Αλλά μέτρια

καθαρεύουσα, έκζητημένη καί πάντως aπόλυτα ίδιότυπη, θάλεγα,

ίδιότροπη. Πώς δμως μιλοϋμε γιά τόν Κάλβο ποιητή, δταν τό

εκφραστικό όργανό του ύστερεί τόσο; ·Η γλώσσα του Κάλβου,

266


επειδή ε{ναι καθαρεύουσα, έπειδή ε{ναι τόσο μέτρια καθαρεύουσα,

δέν ιiγγίζει άμεσα τήν καρδιά μας. ΕΙναι μιά γλώσσα ξένη γιά τήν αίσθητική μας. Περισσότερο άπό ξένη· μιά γλώσσα πού δέ μιλιέται

καί πού Ποτέ δέ μιλήθηκε. Καί κάτι άκόμα περισσότερο, μιά γλώσσα χωρίς ένότητα. Κάθε λίγο καί λιγάκι μiiς σταματii. Παρεμβάλλεται σάν έμπόδιο ιiνάμεσα στήν ούσία τής ποίησής του καί στήν α'ίσθησή

μας. Δέ σχηματίζει ενα σώμα μέ τήν ούσία. Βέβαια διαβάζομε σέ ξένες καί σέ νεκρές γλώσσες ποίηση καί Cί.μα μυηθοuμε στή ζωή τους,

διόλου δέ δυσκολευόμαστε νά φθάσομε στήν αiσθητική νόηση. 'Εδώ

δμως εχομε μιά πρόσθετη δυσκολία : κάθε βήμα παρασ~ρόμαστε άπό τό αίσθητήριό μας πρός μίαν άλλην Ι;κφραση συγγενική έλληνική,

πρός εναν άλλον ijχo 'γνώριμο τ~ γλώσσας μας νοιώθαμε γι, αύτό

ενα τράβηγμα καί ενα σκόνταμα έκεί πού χρειάζεται όμαλή ροή καί

απερίσπαστη συγκέντρωση. 'Όχι όμως πάντα. ' Ο Κάλβος άλλοτε μέ

δημοτικές στροφές, άλλοτε μέ εύτυχισμένες καί ζωντανές άκόμα στήν

ψυχή μας έκφράσεις τής καθαρεύουσας, διατηρεί τή σχέση μας μέ τό

κείμενό του καί μdς ξανασυνδέει μέ τήν ούσία τής ποίησής του. Αύτό

δμως ε{ναι μιά πολύ σχετική λύση· τό βασικό πρόβλημα μένει Ciλυτο.

Μιά αίσθητική συνείδηση μπόρεί μέ δλους τούς γλωσσικούς τύπους νά έξοικειωθεί καί διά uέσου τους νά φτάσει στήν α·ίσθητική

νόηση τοu ποίήματος. Μέσα δμως σέ κάθε ίστορικό γλωσσικό πλαίσιο μιά κυρίως γλωσσική μορφή μπορεί νάχει πλέρια αίσθητική

aπόδοση, καί αύτή ή μορφή μέσα στό δικό μας ίστορικό πλαίσιο εΙναι

μονάχα ή δημοτική. Κάθε εργο πού βγαίνει άπό αύτή τή γραμμή, καί

αν aκόμα αύτή ή παρέκκλιση είναι φυσική aπόρροια μιάς Cίξιας

προσωπικότητας καί άν άκόμα ε{ναι εργο πλούσιο σέ ποιητική οuσία,

αναγκαστικά θά μειονεκτεί σέ αίσθητική άξία, κατά τό σημείο αύτό,

δσο μεγάλο καί (iν είναι, δσο καί αν παρ, δλην αύτήν τή μειονεξία

ύπερτερεί aπό τά γλωσσικά άψογα εργα.

Δέν πρέπει νά τό λησμονοuμε αύτό ποτέ. 'Η τέχνη καί ή ποίηση

ακόμα , ή πιό νοητική aπό τίς τέχνες, δέν είναι νόημα, δέν ε{ναι

σύλληψη ούσίας μόνο· ε{ναι καί πραγματοποίηση · πραγματοποίηση

διά μέσου μιiiς ώρισμένης ϋλης, ύλοποίηση τής οuσίας . Καί γι' αuτό

είναι aχώριστη aπό τήν ίκανότητα του καλλιτέχνη νά πλάθει μέ τά χέρια τήν ϋλη του, aφou πρώτα τή διαλέξει &νάμεσα στίς dλλες

δυνατές ϋλες, γιατί καί αύτή είναι ενα προσδιοριστικό στοιχείο γιά τό

συγκεκριμένο εργο. 'Όποιος κινημένος &πό μεταφυσική προδιάθεση

κρίνει ενα ποίημα μονάχα ώς iδεοποίηση μιiiς ϋλης καί όχι ταυτόχρονα ώς ύλοποίηση μιiiς iδέας, εl.ναι μονόπλευρος κριτής καί διαφθεί

ρε ι στό άδέξιο χέρι του τήν τιμή τής τέχνης, πού όλοκληρώνεται aπό

τή σύνθεση τών δύο τούτων aντίθετων κινήσεων, τής ϋλης πού γίνεται ίδέα καί τής ίδέας πού γίνεται ί5λη.

267


Τό δτι ό Κάλβος δέ νικήθηκε aπό τήν άστοχη γλώσσα του, τοϋτο είναι ή τρανώτερη άπόδειξη τής μεγάλης του δύναμης στίς άλλες στιγμές τής ποιητικής του δημιουργίας.

Δέ θά παρουσιάζαμε πιστά τίς σ~ψεις μας γύρω άπό αύτό τό

πολύπλευρο γλωσσικό ζήτημα τοϋ Κάλβου, άν σ' αύτές τίς θεμελια

κές άντιλήψεις πού ως έδ& διατυπώσαμε, δέν προσθέταμε καί δύο

δευτερεύουσες .παρατηρήσεις.

'Η άντοχή τοϋ Κάλβου ένάντια στή γλώσσα του μέ όδηγεί στή

γνώμη πώς ή γλωσσική μας συνέίδηση εχει αγκαλιάσει καί υίοθετή

σει περισσότερα 'ίσως στοιχεία τής καθαρεύουσας άπό δ,τι φανταζό

μαστε. "'Οχι βέβαια στό σύνολο, άλλά κατά μερικά aποσπασμένα

στοιχεία, λιγοστά άσφαλώς άλλά καί άξι~πρόσεχτα, ζεί κάποια καθαρολογία έντός μας. Σ' αύτή τήν έξαίρεση έπάνω άκούμπησε ό Κάλβος

καί κατόρθωσε στίς καλές του ώρες νά μiiς συμφιλιώσει, εστω καί

προσωρινά, μέ τή γλώσσα του. 'Αλλά πρό παντός κάτι άλλο εχουμε

νά παρατηρήσουμε. Κάθε ποιητική π.ροσωπικό1-ητί:t φτιάνει τή γλώσσα της. 'Ο Κάλβος εφτιαξε τή δική του. Αύτό τό λένε πολλοί καί

ί:χει μιά δόση άλήθειας. Καί ό ζωγράφος φτιάνει τά χρώματά του καί ό μουσικός τίς συγχορδίες του. 'Αλλά βέβαια αύτή ή έλευθερία τής

διάπλασης τής ϋλης σταματii σ, ε να άκρα ίο πρόσκομμα: στήv ϋλ η

τήν 'ίδια. Ή έλευθερία αuτή, δπως δλες οί dληθινές έλευθερίες,

κινείται κατά κάποιο νόμο, μέσα σ, ενα ώρισμένο σχfjμα απαραβίαστο . Λέγοντας πώς ό Κάλβος κι' ό Παπαδιαμάντης κι' ό Καβάφης

Εφτιαξαν τή γλώσσα τους σύμφωνα μέ τήν προσωπικότητά τους, κάτι

βέβαιά λέμε, άλλά καί παραλείπουμε κάτι. Γιατί ή γλώσσα εχει δλη

της τήν αίσθητική aπόδοση μόνο μέσα σ, ενα πλαίσιο γλωσσικών

μορφών καί τή χάνει εξ ω απ, αύτό, δποια καί αν είναι ή προσωπικό

τητα του δημιουργού. Δέν άποκλiΟίω εργα ποιητικά άξίας καί σεβαστά δξω άπό αύτό τό γλωσσικό πλαίσιο. 'Αλλά πιστεύω πώς τά ίtργα των πρώτων, των μεγάλων ποιητών δέν θά πλαγιοδρομήσουν πρός

αuτές τίς έξαιρετικές γλωσσικές περιπέτειες, άλλά θά σταθοuν καί θά

ευδοκιμήσουν μέσα στό πλαίσιο τfjς άληθινfjς γλωσσικής παράδο

σης, δπως τήν καθιερώνει σιγά-σιγά μέσα στό χρόνο ή ίστορικά

έξελισσόμενη αίσθητική συνείδηση του λαου.

'Από τήν έσώτατη πνευματικη αρχη ως τήν πιό συγκεκριμένη

αισθητική της φανέρωση στή γλώσσα, ετσι σχηματίζεται μέσα μας ή

φυσιογνωμία του Κάλβου. Προσπάθησα vά ύποδηλώσω πρό παντός

τήν αναγκαιότητα πού συνέχει τίς στιγμές της καί ετσι νά θεμελιώσω

τά ποικίλα φανερώματά της σέ μιά βάση ένιαία καί σταθερή.

268


Πρόσεξα τήν έσωτερική νομοτέλεια τής προσωπικότητας τοϋ Κάλβου καί σύμφωνα μέ αuτήν σκιαγράφησα τήν κίνησή της.

'Ο Κάλβος μαζί μέ τό Σολωμό σχηματίζουν τά προπύλαια τής σύγχρονης έλληνικi'jς λογοτεχνίας. ·

Πρίν άπ ' αύτούς εχομε τό μεσαίωνα, ~χομε τήν κρητική

, Αναγέννηση , εχομε τό Δημοτικό Τραγοϋδι. WΥστερα άπ ' αύτούς άρχίζει ή γενεά τών έπώνυμων ποιητών μας πού ως τούτην τήν <δρα,

δείγμα τής ψυχικής μας δύναμης, dδιάπτωτη συνεχίζεται. Τοϋ Σcίλωμοu ή άκτινοβολία διαπερνάει όχι μόνο τών tφτανησιωτών τά εργα, άλλά καί δλων τών άλλων ποιητών μας. Είναι ό παι-ριάρχης τής ποίησή ς μας, μά καί κατά κάποιο μέτρο δ συνεχιστής του δημοτικού

τραγουδιοϋ καί τοϋ 'Ερωτόκριτου. Ό Κάλβος δέ συνεχίζει τίποτε.

ΕΙναι μιά άπότομη τομή μέσα στό χρόνο. Καί κανένας δέν έπηρεάσθηκε dπό τό εργο του . Μένει εναν αίώνα τώρα σέ άπόλυτη aπομό

νωση. Προσέρχονται μερικοί, τόν θαυμάζουν καί διαβαίνουν. Δέν

ενσωματώθηκε στήν παράδοσή μας. Θάπρεπε νά άποδώσομε αύτή τήν

άπομόνωση πιό πολύ στήν έμφάνιση παρά στήν ούσία του λόγου του, στή γλώσσα του πρό ·παντός καί στό μέτρο του.

·Αλλά καί χωρίς τή γλωσσική καί ' τή μετρική δυσκολία ό

Κάλβος δέ θά γινόνταν ποτέ ό ποιητής πού άγαποuν οί πολλοί ή πού

μπορεί νά διαπρέψει στίς άνθολογίες. 'Η ίδεολατρική του στάση, ή

κλασσική του μορφή δέ βοηθοϋν γιά νά τόν πλησιάσουν οί κοινοί

άναγν&στες πού τήν ποίηση τή χαίρονται άπό τά δευτερεύοντα καί τά παρεπόμενα . 'Ακόμα καί διαλεχτοί θά δυσκολεύονται δταν άπό τή

φύση τους κλίνουν πρός τήν παθητικήν ποίηση , πού παράλληλα εχει

καί μιάν ύποκειμενική στροφή. 'Έτσι καί οί πολλοί καί άπό τούς

διαλεχτούς κάμποσοι δέ συγγενεύουν καί δέν πλησιάζουν εϋκολα'τόν

Κάλβο. Είναι λοιπόν φυσικό πώς άπομονώθηκε καί πώς πέρασε τόσα

χρόνια dκληρος άνάμεσά μας. 'Η μοναξ ιά αύτή κάνει δύσκολη καί 'ίσως κάπως άχρηστη τήν

ίστορική του τοποθέτηση . Μόνο δυό πολύ γενικά γεγονότα θάθελα νά σημειώσω. 'Ο Κάλβος εγραψε πρίν αναπτυχθεί ή παράδοση τής

δημοτικής πού τόν 'ίδιο άκριβώς καιρό τήν καθιέρωνε ό Σολωμός

ενας .ποιητής πού πήρε τό σωστό δρόμο, οχι γιατί ήταν άναθρεμμένος

μέ τή δημοτική γλώσσα καί γιατί σκεφτόνταν μέ τή μορφή της, άλλά

από μιάν αξιοθαύμαστη πνευματική διαίσθηση. 'Από θεοϋ ε'ίταν

.ελληνας ό Σολωμός , όχι άπό κούνια . Ό Κάλβος, καθώς πέρασε τόσα

χρόνια στόν 'ίδιο τόπο μέ τό Σολωμό χωρίς νά τόν γνωρίσει,

- ποιός ξέρει άπό ποιά ψυχολογική ίδιοτροπία καί τών δύο - ετσι

i::μεινε ξένος καί άπό δλο τό νέο κόσμο πού ό Σολωμός τοϋ aνοιξε τίς

πύλες. ·Από αuτή τήν dποψη ό Κάλβος στάθηκε στό περιθώριο τής

ίστορίας .

269


Καί δμως άπό μιάν ι'iλλη ι'iποψη εlναι στενά συνυφασμένος μέ τήν

ίστορία. Τόν πνευματικόν όρίζοντα τοϋ Κάλβου, σάν ποιητή τούλά

χιστον, ενα μονάχα γεγονός τόν πληρώνει: ή 'Ελληνική 'Επανά

σταση. Αύτή τόν ε κανε ποιητή καί μ' αύτή ν κλείνει ή ποιητική του

δημιουργία. Ποιητής τfjς iδέας, στήν έπανάσταση βρήκε τήν έναν

θρώπιση της ίδέας του· στίς απειρες ίστορικές διαστάσεις τής έλληνικης ζωης, άπό τούς χρόνους τοϋ μύθου ως στούς χρόνους του

Κανάρη, στίς σκληρές άρετές, στίς σπάταλες θυσίες , στή μεγαλοσύνη, στήν εύγένεια, στήν δικαιωμένην επαρση, στή θρησκεία πού δλα

τοϋτα τά φλέγει καί στή φύση τών κλασσικών άπλών γραμμών πού δλα αuτά τά πλαισιώνει καί τά όλοκληρώνει. Βρήκε στήν 'Επανά

σταση τοϋ 21 εναν κόσμΩ πού ήταν σάν ύπαγόρευση τών έσώτερων αiτημάτων τοϋ πνεύματός του .. Αναγνώρισε σ' αuτήν, τήν ίδέα πού κινοϋσε καί τή δική του ζωή. 'Η συγγένεια ε'ίταν βαθειά, άποφασι

στική. Στό πλευρό τοϋ Σολωμοϋ ό Κάλβος εlναι ό ποιητής τής

'Επανάστασης, ό ποιητής τής έλληνικής ελευθερίας. Κατά κάποια

τουλάχιστον στιγμή ε{ναι καί οί δυό ποιητές η1ς 'ίδιας ίδέας . -

Γι' αυτο καί ό ξεμοναχιασμένος αύτός ποιητής μονάχα μέ τό

Σολωμό θά μποροuσε νά παραλληλισθεί. Οί παραλληλισμοί δμως

αύτοί, μάλιστα δταν θέλουν νά φτάσουν σέ διαβαθμίσεις, είναι

έπικίνδυνοι καί αναπόφευκτα παρεξηγήσιμοι άπό τούς άπαιτητικούς

άναγνώστες πού θέλουν σταράτες καί άπλές λύσεις ποσοτικης φύσε

ως . Γι' αuτό μόνο μερικές σκέψεις μου γιά τό Σολωμό καί γιά τόν

Κάλβο, σάν ενα έπίμετρο, θά διατυπώσω άκόμα πάρα κάτω. Καί άπ'

αύτές άς βγάλει ό καθείς μέ εύσυνειδησία τά συμπεράσματά του, δπως

θέλει.

Καί οί δυό ποιητές τfjς ίδέας, άσυμφιλίω'iοι μέ τήν ϋλη. Καί άπ'

των δυον&ν τό εργο λείπει ή μυρωδιά τfjς γfjς, ή γεύση τοϋ πραγμα-

. τικοϋ πού σέ σαγηνεύει στόν 'Όμηρο, στόν 'Ησίοδο, στό Σαίξπηρ, στόν Ούγκώ, στόν Ού'fτμαν. Στό Σολωμό όμως ή ίδέα, τό μεταφυσικό

στοιχείο- καί τοϋτο, είναι 'ίσως, ή βαθύτερη πηγή τοϋ μεγαλείου του

- βρίσκεται πιό Ciμεσα δεμένο μέ ενα στοιχείο αίσθηματικό καί ετσι

διεγείρει καί τό μεταφυσικό μιάν άνθρώπινα προσιτή συμπάθεια. Κάτι

πού δέν είναι έπιταγή, πού δέν ε{ναι νόμος μονάχα, δένει στό Σολωμό

μεταφυσική ούσία καί ι'iνθρωπο . Παρεμβάλλεται , δσο καί άν ή ίδέα μένει κυρίαρχη, ενα στοιχείο πόνου καί ερωτα, πού πλησιάζει καί

συμφιλιώνει τούς δυό αύτούς κόσμους. Ύπάρχει κάποια κίνl)ση έκεί

πού στόν Κάλβο ύπάρχει μόνο μιά στατική άντιπαράθεση: -- :: Καί οί δυό ποιητές τfjς 1']θικfjς iδέας . Σάν τόν Κάλβο, καί ό

270


Σολωμός είναι ενα πρό παντός ήθικά προσδιορισμένο πνεϋμα. << 'Όμορφος κόσμος ήθικός , άγγελικά πλασμένος». Σάν τόν Κάλβο,

καί ό Σολωμός τήν ηθικήν ίδέα τήν ενσάρκωσε στόν άγώνα τοϋ

Είιωσιένα. Καί οί δυn τόν άντικρύζου\_.': σάν ενα άπέραντο εργαστήριο, δπου χαλκεύτηκεν ή κορυφαία ηθική aρχή, ή Ελευθερία. Καί οί

δυό βαδίζουν πρός τήν ελευθερία οχι άπό πηγαία όρμή τής ζωής νά

πλατύνει τήν ύπόστασή της στό dπειρο, άλλά γιατί τούς όδηγεί, ώς

πνευματικές συνειδήσεις, μιά ύπέρτατη έπιταγή, ή ίδέα .

Καί στό Σολωμό καί στόν Κάλβο, τό κέντρο τοϋ βάρους πέφτει

στήν ηθική ίδέα, στόν ήθικό κόσμο, στήν ήθική έλευθερία· ό άγώνας

εΙ ναι ενα πέρασμα. Στόν_ παλαμικό Γύφτο, άντίθετα, τό πέρασμα τοuτο γίνεται τό κύριο θέμα. Ή πάλη του ανθρώπου πού ψάχνει τήν ίδέα

κάνει τήν ουσία τοϋ Δωδεκάλογου. ουσία δέν είναι ή ίδέα ή 'ίδια,

άλλά ό τραγικός δρόμος τής ανθρώπινης μοίρας πού όδηγεί η καί δέ

φτιiνει νά όδηγήσει στήν κάθαρση τής ηθικής ζωής, στήν ίδέα. 'Ενώ δμως στό Σολωμό τό πέρασμα τοϋτο παίρνει κάποια θέση

καί ζοuμε τόν dγώνα γιά τήν έπικράτηση τής ίδέας, στόν Κάλβο ή

ίδέα καταλαμβάνει ετσι δλο τό χώρο, ιδστε νά μήν όπάρχει πιά θέση

γιά τόν dγώνα τής συνείδησης, καθώς αύτή μάχεται νά τήν άγγίξει.

Καί άκόμα, ό Σολωμός στό άντίκρυσμα τής πράξης τοϋ Εικοσιέ

να καί τής iδέας πού σ' αύτή ν ένσαρκώνει, γίνεται καθολικώτερος,

μεταφυσικώτερος . 'Ο Κάλβος μένει πιό περιορισμένος στό ηθικό καί

στό ίστορικό πλαίσιο. 'Ο πνευματικός όρίζοντας τοϋ Κάλβου είναι

πιό στενός. "Ας μ ή θεωρηθεί αύτό κατηγορία. Είναι λίγες οί προσω

πικότητες πού στήν παγκόσμια ζωή μπορεί νά ύπερηφανευτοϋν γιά τό

πνευματικό εύρος του Σολωμοu. Εtκαστικώτερος, ζωγραφικώτερος ό Κάλβος, dν καί μέ λίγα καί

λιτά μέσα, έσωτερικώτερος, μουσικώτερος ό Σολωμός, πού χαρακτη

ριστικά φτωχός σέ χρώμα καί σέ επιθετικούς προσδιορισμούζ -(πρdγμα πού θά προϋπόθετε μιά κλίση πρός τό ύλικό στοιχείο) -, κατορθώνει , μέ τίς έσωτερικές θέσεις καί τίς μεταφυσικές aποκαλύ

ψεις των πραγμάτων, νά χτίσει τήν ποίησή τού. 'Όσο γιά τό aρχιτε

κτονικό στοιχείο, αύτό είναι στόν Κάλβο πqλύ πιό εντονο dπ' δ,τι

καί στά δύο τελειωμένα ποιήματα τοϋ Σολωμοϋ . 'Αφήνω τά άλλα,

δπου μόλις διαφαίνεται τό σχέδιό τους. Τοϋτο δμως δέν τό πρόσεξαν

ιδς τώρα, γιατί δυστυχώς ή άρχιτεκτονική λειτουργία, πού εΙναι

συστατικό κάθε Cίξιας τέχνης , είναι ή αισθητική aρετή πού μόνο άπό

λιγοστούς, συνειδητά τούλάχιστον, μπορεί νά έκτιμηθεί.

Στό Σολωμό ή ούσία μοιάζει νά διατηρεί τόσο τίς μεταφυσικές

της διαστάσεις, ιδστε νά καταντάει άδύνατο νά τής δώσει όποιαδήπο

τε εκφραση . "Ετσι στόν &γώνα vά έκ:φραστεί αiσθητικά ό Σολωμός

συνήθως μάχεται σκληρά καί νικιέται. Ή λαχτάρα νά δώσει aτόφια

271


τή μεταφυσική οuσία, νά πραγματοποιήσει τήν ενωση των δύο

έχθρικων στοιχείων, του νοήματος μέ τόν aνθρώπινο λόγο πού δέν τό

εκφράζει, κάνει τό Σολωμό τόσο εϋθραυστο στήν ά\ρα τής πραγμα

τοποίησης .

Κάθε εκφραση είναι μιά θυσία πού ό Σολωμός δ ίστασε πάντοτε ν' άποφασίσει. Γιά νά σωθεί, μετουσιώνοντας τή μεταφυσική οuσία

σ ' εκφραση' μποροϋσε , η νά βυθιστεί διανοητικά στό χείμαρρο τής

πραγματικής ζωής καί νά βρεί ετσι σ' αuτόν τήν εκφρασή του, η πάλι νά πάρει τό δρόμο του Κάλβου καί νά σταθεί στή μονόπλευρη d:ντι

κειμενικοποιημένη αποκρυστάλλωση των νοημάτων του, μέ δλη τή

θυσία πού μιά τέτοια άποκρυστάλλωση φέρνει μαζί της. ·Ο Σολωμός

θέλησε νάναι, γιά νά με'ταχειριστω κι' έγώ ωm grano salis τούς τριμμένους αότούς δρους, καί ύποκειμενικός καί aντικειμενικός

ταuτόχρονα. 'Αγωνίστηκε γιά τή σύνθεση των δύο aντιθέσεων πού

aπαρτίζουν τή διαλεκτική τοϋ αίσθητικοϋ λόγου.

Θέλησε ταυτόχρονα, σέ μιά στιγμή της εκφρασης, νά σημάνει

καί τό άντικειμενικό: τήν ίδέα, καί τό ύποκειμενικό: τήν πορεία τοϋ

άνθρώπου πού παθαίνεται γι· αύτή. Θέλησε, κάθε στιγμή τής εκφρα

σής του, νά περικλείσει καί τήν όμορφιά τών δντων aπό τή σκοπιά

τής ίδέας καί τήν όμορφιά τής ίδέας άπό τή σκοπιά -των οντων πού έ ρωτικά καί άπειρα κινοϋνται πρός αύτήν. Οϋτε ή aπέραντη νοσταλ

γική πορεία πρός τήν ίδέα, δπως στούς ρομαντικούς, τόν ίκανοποιεί,

οϋτε ή καθαρή γαλήνια θέα τοϋ κλασσικοϋ. Πουθενά δέν άποφάσισε

νά ρίξει τό κέντρο τοϋ βάρους . Νά μείνει ποιητής τής Ιδέας δέν του

φτάνει, νά γίνει ποιητής τής ϋλης δέν τό θέλει. 'Αγωνίζεται νά φτάσει

στή μεσότητα, στή σίJΥθεση τών δυό. Γι' αύτή του τήν ύπέρτατη

προσπάθεια θά μένει τόσο ξέχωρη καί σπάνια ή θέση του στήν ίστορία τοϋ πνεύματος .

'Όμως ή 'ίδια αuτή πιστεύω πώς τόν κατάστησε aνίκανο νά δώσει

ενα ούσιαστικά τελειωμένο εργο, γιατί καί τά έξωρικά τελειωμένα

τραγούδια του είναι τόσο Ciνισα, πού πλησιάζουν συχνά τήν aπόπειρα

καί αποτελουν μάλλον μιάν αποφυγή τής δυσκολίας πού ή τοποθέ

τηση του ποιητή έπιβάλλει παρά τήν αισθητική ύπερνίκησή της .

Ε'ίταν τόσο μεγάλες ο{ πνευματικές άξιώσεις του Σολωμου, στίς

καλές του ώρες , πού δέν κατόρθωσε νά δεχτεί τόν βαρίJτατον δρο πού

ύπαγορεύει κάθε πραγματοποίηση , τή θυσία κάποιας δψης του όλο

κληρωτικοϋ «είναι» ποίι μένει πάντα άνείπωτο . Ε'ίταν τόσο μεγάλη ή

πνευματική προσωπικότητα, πού δέν μπόρεσε νά πάρει τήν άνθρώπι

να περιορισμένη καί κατ· ανάγκην μονόπλευρην δψη τοϋ πραγμα

τοποιοϋ .

Τά θρύμματα πού μiiς χάρισε μiiς έπιτρέπουν νά μαντέψαμε τό

{δανικό μιας ύπέρτατης στιγμής πού εμεινε μακρινή όπτασία. ΕΙναι

272


τόσο σημαντική ή όπτασία αύτή πού καλοπροαίρετα τήν παίρνουμε γιά εργο τέχνης. 'Έργο δμως δέν είναι· είναι θρύμματα, πού δσο

διαμάντι να καί άν είναι, τούς λείπει ή αύστηρή κύρωση τής σύνθεσης.

Σάν θρύμματα πού είναι, άπομονωμένα, άσύντακτα, παρουσιάζουν

Ciπειρες δυνατότητες καί επιτρέπουν ενα σωρό φανταστικές προεκτά

σεις, πού ό σιδερένιος κλοιός τfjς σύνθεσης καί τής τελείωσης θά έξαφάν}ζε, καί πού μόνο Ciν ό κλοιός αύτός δέν κατόρθωνε νά έξαφα

νίσει , θά ε'ίταν Ciξιες τής τέχνης. Τούς μεγάλους στ ίχους καί τίς μεγάλες στιγμές τίς εχουν κάποτε καί ποιητές λιγώτερο μεγάλοι. 'Η

δυσκολία βρίσκεται στή σύνδεση των μεγάλων στιγμών μέ στίχους

πού δέν είναι δώρα τών εύτυχισμένων ώρών, aλλά τής σκληρής

αίσθητικής καλλιέργειας καί τής πειθαρχίας τής συνείδησης. Μόνο ετσι στόν κάτω κόσμο, τόν εδώ, γίνονται τά aληθινά εργα . Τό α'ίτημα

τής τέχνης είναι άμείλικτο. Δέ ζητάει προσωπικότητες, άλλά Cι.ντικειμενικοποίηση σέ εργα.

Δέν aρνιέμαι τό μεγαλείο τής προσωπικότητας πού δέ δυνήθηκε

νά ύποταχτεϊ στούς περιορισμούς τής ύλοποίησης του έσωτερικσυ της κόσμου. 'Απεναντίας παίρνει μιά περίτρανη θέση στά μάτια μου·

καί ή συμπάθειά μου είναι μαζί της. Τά θρύμματα δπου κατόρθωσε νά

ύποσημάνει μιάν οψη του ίδανικου της, είναι πλούσιες πηγές στοχα

σμοί) καί ευτυχίας. Γοητεύουν μάλιστα περισσότερο καί άπό τά όλο

κληρωμένα εργα, γιατί άνοίγουν πολλά παράθυρα στή φαντασία,

τόσα, πού κάποτε νά μήν μπορεί νά διακρίνει κανείς dμέσως τό

ρευστό νεφέλωμά τους άπό τό αυστηρά συγκεκριμένο καί άντικει

μενικοποι ημένο εργο.

Σέ μιάν εποχή σάν τή δική μας, πιό πολύ στοχαστική παρά

καλλιτεχνική, τοϋτο τό στοιχείο τfjς αiσθητfjς αρτίωσης δέν ζητιέται

aπό τούς περισσότερους. Καί δμως αύτό κάνει τό καλλιτέχνημα·

χωρίς αυτό άπλώς πδ.με πρός τό καλλιτέχνημα. Τήν ευδαιμονική

κατάσταση, δπου περιπίπτομε μπρός σ' αuτά τά σκιαγραφήματα, δέν

πρέπει νά τή συγχέομε μέ τήν καθαρή αίσθητική άπόλαυση πού δίνει

μόνο τό όλοκλήρωμα. Είναι περισσότερο μιά άπόλαυση του στοχα

~μου aπό τό θρύμμα πού προεξοφλεi τό όλο. Τό κακό είναι πώς ή μάχη ή π ιό δύσκολη aρχίζει απ' έκεί καί πέρα καί άπ' αύτή ν γίνεται

τό τελειωμένο εργο, ενα κατόρθωμα πολύ άξιώτερο άπό θρύμματα αύτά καθ, έαυτά ύποβλητικά καί βαθυστόχαστα, δταν μάλιστα aναλο

γισθοuμε δτι τά θρύμματα εμειναν τέτοια όχι άπό έξωτερικές περι

στάσε ις , άλλά dπό μιάν εσωτερική άδυναμία. 'Η dδυναμi.α δμως

βέβαια αuτή δέ σβύνει οϋτε τή μεγάλη προσωπικότητα Ωiίτc. τό μεγάλο

ποιητή. Κυμαινόμαστε πάντα μέσα σέ δρια. Καί τό θρύμμα dκόμα, σά

θρύμμα , εχει τήν ύπόστασή του καί είναι σημαντικό. Δέν πρέπε ι δμως νά τό dντικρύζουμε σάν τμήμα ένός εργου πού μόνο μερικά μας

273


αποκαλύπτεται, ιiλλά σάν προσπάθεια πού δέν εχει μέσα της n1 δύναμη νά πάει πιό πέρα. Καί άκόμα κάτι aλλο. Ή ιiκτινοβολια μιiiς

τόσο μεγάλης προσωπικότητας, κι, αν άκόμα δέν εχει μιάν άνάλογη

δύναμη πραγματοποίησης, σκορπάει σέ δ,τι σχημάτισε καί σχεδίασε

ενα φώς, πού δέν του άπολείπει καί ή αiσθητική άξία.

"Ας μ ή ξεχνiiμε πώς καί σ ' ενα Γκαίτε, πού καί aν ε'ίταν μεγάλες

οί πραγματοποιήσεις του, διαπιστώνεται τούτη ή δυσαναλογία

έσωτερικής στάσης καί πραγματοποίησης , καί σ' αύτόν παρατηρείται ό .τρομερός άγώνας γιά τήν ύλοποίηση πού συχνά αποβαίνει

παθητική, καί δέν τόν άδικοϋμε λέγοντας πώς ένώ στάθηκε ή μεγαλύ

τερη προσωπικότητα τοϋ δεκάτου ογδόου αiώνα , δέ στάθηκε ό μεγαλύτερος ποιητής του. 'Ίσως γι· αuτό καί ό Γκαίτε μόνος του νά

τοποθετούσε τόν Σαίξπηρ τόσο ψηλότερα άπ' αύτόν τόν 'ίδιο ώς

ποιητή, γιατί ό Σαίξπηρ ε{χε τή μαγική δύναμη ά πηδάει, μέ τήν ευκολία του ονείρου , τήν aβυσσο άπό τήν έσωτερική βίωση στήν

ύλική πραγματοποίηση. 'Όλα τά επλαθε μέ τό σκλη ρότερο μέταλλο ,

σάν τόν 'Όμηρο , σάν τόν Ντάντε· καί αύτό σημαίνει ποιητής.

Γι ' αύτό ό Κάλβος, μήν εχοντας νά ύπερνικ · σει τήν ιiξίωση αuτή τήν άνώτερη καί ιiπό τίς δυνάμεις τοu Σολωμοu , κλίνοντας

μονόπλευρα πρός τό αντικειμενικό στοιχείο, χτίζει τό σύντομο εργο

του ιiπό ενα μέταλλο πιό στερεό. Γι' αuτό οί ο)δές τ υ είναι πιό κοντά

ιiπό τά σολωμικά ποιήματα στό τελείωμα, πού κερδίζεται μέ τόν

αυτοπεριορισμό τής πνευματικής προσπάθειας στά δ ρια τοϋ έφικτοϋ .

' Ο Κάλβος είναι ενας μικρότερος κόσμος πού ανταποκρίθηκε στά

αiτήματά του . Ό Σολωμός είναι aσφαλώς ενας μεγαλύτερος κόσμος

πού εγινε θρύψαλα κάτω ιiπό τό βάρος τών αiτημάτων το~. Είναι ενα dπό τά πιό τραγικά , τά πιό σεβαστά καί τά πιό ιiξιομελέτητα φαινόμενα τfjς ίστορίας του πνεύματος.

'Έτσι άντικρύζω τόν aλλο μεγάλο στυλο τών Προπυλαίων μας

αντίκρυ στόν Κάλβο. "Ας του καταλογιστεί του Κάλβου πώς στέκεται

όρθός, παρ' δλο τό βάρος τής καταθλιπτικής αuτfjς γειτονίας. "Αλλ η

συσχέτιση καί σύνδεση μέ τά εξω δέν ύπάρχει γιά τ 'ν aπομονωμένη

αuτή φυσιογνωμία. Θaπρεπε άραγε, γιά νά συμπληρώσαμε τή μελέτη μας, νά βυθι

στοϋμε στό dγνωστο τής_.βtοfραφίας η τfjς ψυχολογίας του; Πιστεύω πώς ή κριτική πρέπει νά συγκεντρώνεται στήν ιiντικει:...

μενική θεώρηση τοϋ εργου, καί τίς προσωπικές περιπέτειες τοϋ συγγραφέα νά τίς χρησιμοποιεί σάν τρίτου βα μοϋ βοηθητικό

στοιχείο γιά τήν έρμηνεία πάλι τοϋ εργου.

Γιά μιά τέτοια ίστορική ερευνα δέν ε'ίμαστε οϋτε άρμόδιοι, οϋτε

κάν διατεθειμένοι. Μήτε εiκόνα του εμαθα t'iν ύπάρχει ; μήτε ξέρω άπό τή ζωή του περισσότερα απ' δσα ό πολύς κόσμος . Δέ μπόρεσε νά

274


ταιριάξει μέ τό Φώσκολο καί δέν εσμιξε ποτέ μέ τό Σολωμό.

Δύσκαμπτη, δύστροπη, μουντή, σκιερή φυσιογνωμία · μόλις ξεπρο

βάλλει aπό τό σκοτάδι, μιά στιγμή, οταν aντικρύ του ύψώθηκε καί

τράνεψε ή ένσάρκωση τής ίδέας του. Τότε ξύπνησε έντός του ό θεός

κ:αί, λύνοντας i:ή σιωπή, τραγούδησε. · Σέ έλάχιστον καιρό, λίγους στίχους. Μιά χορδή κ' ενας τόνος. 'Ένας ποιητικός λόγος σέ ε'ίκοσι

ώδές. 'Εκείνη τήν cδρα φαντάζει ξαφνικά ή ύπερήφανη κατατομή του

μέσ' τό φ&ς του γαλάζιου καί ϋστερα γρήγορα χάνεται. Ξαναγυρίζει στόν ijσκιο καί στή σιωπή γιά πάντα .

Γιατί τούτη ή σιωπή; Ε'ίταν τής τύχης aποτέλεσμα; Ε'ίταν

συνείδηση τής αδυναμίας καί τοϋ τέλους; 'Αλλά γιατί νά βυθίζομαι

σέ είκασίες, σ' αύτά πού εγιναν καί πού δέν είναι πιά. Ό Κάλβος τής

<<Λύρας» είναι. Είναι τό εργο του. τί άλλο είναι κανείς; 'Εκείνο πού

έξακολουθεί νά είναι καί οταν πάψει νά ύπάρχει. Τό μνημείο του πού

εχτισε ό 'ίδιος, ή θελημένη του άποκρυστάλλωση. Τής ήθικής ίδέας

του Είκοσιένα ποιητής καί διδάχος. Ποιητής καί σήμερα μaς χαρίζε ι

τή λύτρωση. Διδάχος καί σήμερα μi'iς διδάσκει τήν ύπερηφάνεια.

ΚΩΝΣΤ ΑΝτΙΝΟΣ ΤΣΑ ΤΣΟΣ

275

KPITIKA, ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΝ ΑΝΔΡΕΑ ΚΑΛΒΟ*

Ν.Β. Τωμαδάκη

καθηγητού Πανεπιστημίου 'Αθηνών

Κανείς μελετητής των βιογραφικών πηγών τοϋ 'Ανδρέου Κάλβου ' δέν άμφιβάλλει δτι ή ζωή τοϋ ποιητοϋ θά μείνη μυστήριον. 'ΕλΠίζω

νά μήν <iμφισβητήσΊJ κανείς πώς είναι σκόπιμος κι' ό έλεγχος τών γνωστών εΙδήσεων γιά τή ζωή τοϋ ποιητη της <<Λύρας•• . Κι' ενας τρόπος. γιά τήν έξακρίβωσιν τών σχετικών είναι καί τό βιβλιογραφικό ξεκαθάρισμα.

"Αν ξέραμε τί άκριβώς εγραψε καί τί έξέδωσε ό Κάλβος, θά παρακολουθούσαμε ,μέ τόν τρόπο τής άναλογίας τήν πνέυματική του

. *'Ανατύπωση άπό τό περ. «Νέα 'Εστία» (άφιέρωμα στόν Κάλβο) Σεπτέμβριος 1960. I. Στοιχειώδη βιβλιογραφία γιά τόν Κάλβο βλέπε συνταγμένην άπό τόν Ν. Β.

Τωμαδάκη, πεp. Νεοελληvικόν :Αρχείον Α' (19..34) σ. 169-71, πού συμπληρώνεται κάπως άπό τό σημείωμά του: « 'Αποσημειώματ~ , Προσθήκες γιά τόν Κάλβο" στό ίδιο

περιοδ. Α' (1935) σ. 285-6. Γιά τά ίστοpιοβιογpαφικ~ τοu Κάλβου άπαραίτητες εlναι οί l:ργασίες του Σπ.

Δεβιά.ζη, πού σημειώνοντ' έκεί καί μάλιστα:"' Ανδρέας Κάλβος" , περ. 'Εβδομάς Β' dρ . 81 (15 Σεπτ . 1885), σ. 442γ-4α, 'Ανδρέας Κάλβος περ. 'Ακρίτας Α'( 1905Ητος Β· σ . 282-94, καί «Τά 'Ιταλικά καί τά'\ έν πεζcp λόγφ εpγα τοϋ Κάλβου", περ. 'Ελληνική 'Επιθεώρησις ΙΑ ' ( 1917-18) σ. 450-2, 482-3, 500-2, 514-5 ΙΒ · (1918-19) σ. 533-5,'549-50, 562, 578, 594-5 . Ή τελευταία αύtή έργασία άγνοείται άπ' τούς περισσότερους

μελετητές του Κάλβου πού γι' αuτό πε(ηπίπτουχ σ' δχι λίγες παρεξηγήσεις . 'Εκείνοι

πού τήv έχpησιμοποίησαv εlναι ό Κώστας Καιροφύλας «Φώσκολος καί Κάλβος» περ .

Νέα 'Εστία Β' (ι927) σ. 588-95 κα ί τελευταία Γεώργιος Θ. Ζώρας: Ή "'Ωδή ε1ς

Ίονίους» του . Ανδρέα Κάλβου στό 'ίδιο περιοδικό ΚΑ' (ι 5 'Απριλ. ι 937) σ. 564-75 . Γιά τές σχέσεις Φωσκόλου-Κάλβου ιiπαραίτητη ~ γνώσις του Epist;,1ario Foscol ian~ καί τών διαφόρων μελετών του δ~ασή.:;ου φωcrκόλιστή Cam Antona Traversi, πού διάκειται πάντοτ ' έχθρικά πρός τόν 'Έλληνα ποιητή. Γιά τές . έκδόσεις τών εργων του Κάλβου, τόσο τών λογοτεχνικών δσο καί των θεολογικών καί διδακτικών γίνεται λόγος

277


έξέλ5ι καί τές βιοτικές του aπασχολήσεις. Θά πρεπε dκόμα νά

ξεκαθαρίζαμε τές πηγές τών συνηθεστέρων βιογραφικών είδήσεων

γιά νά κρίνωμε τήν dλήθεια πού κλείνουν.

Πρώτιστη βιογραφική πηγή καί μάλιστα ψυχοβιογραφική σπου

δαιότατη - είναι τό 'ίδιο τό εργο του καθενός συγγραφέα· έδώ ή

κατά τόπους σέ τούτη τή μελέτη , ώς καί γιά τήν τύχη των χειρ γριiφων του. Τελευταίες βιογραφίες του Κάλβου στηριγμένες καί στές νεώτερες σχετικές μέ τό

Φώσκ:ολο ερευνες, πού σέ πολλά δμως μποροϋν νά συμπληρωθούν : Μαρίνου Σιγούρου «'Ανδρέας Κάλβος (1792-1 867)»: Κάλβου 'Άπαντα, Λύρα, 'Εκδόσεις « Στοχαστή»

[ 1927 ' Αθήναι] 16° σ. 178. - Ν. Β. Τωμαδάκης"' Ανδρέας Κάλβος» περ. Νεοελλη νικόν

Άρχείον Α ' (1934) σ. 145-71 κ:αί σ' aνάτυπο. Ή έκεί βιβλιογραφ ία έπαυξάνεται καί

βελτιώνεται μέ τές παραπομπές τούτης τής μελέτης.

Πάντ · aξιόλογη καί ή τελευταία μελέτη τοϋ Κωστή Παλαμά «ό Κάλβος κι' iίλλη μιά φορά» περ. Τά Νέα Γράμματα Β ' (1936) σ. 179-201 , δπου άναφέρονται κι'

&ποσπάσματα κρίσεων γιά τόν Κάλβος τοϋ J. Moreas, τού Η. Pernot κι ' Cίλλων. Κρίσις

τής μελέτης τοϋ Παλαμά γιά τόν Κάλβό: ['Α. Καραντώνης;» « 'Η κριτική τοϋ Παλαμά » , στό ίδιο περ. σ. 270-1. ·Εκεί aναδημοσιεύεται κρίσις γιά τήν πρώτη Ι;μφάνισι τοϋ Κάλβου άπ' τόν Παλαμά: 'Αθηναίος ]=Δ. Κακλαμάνος] "·Εν τ φ Παρνασσψ 17 Μαρτίου 1889», [έφ. 'Εφημερίς 18 Μαρτίου 1889] περ. Τά Νέα Γράμματα Β· (1936) σ. 266-70.

Κοίτ' aκόμη: Γιwργος Σεφέρης «Δοκιμές, Διαβάζοντας τόν Κάλβο» στό 'ίδιο περ.

Γ' (1937) σ. 143-9- ΓΘ. Ζώρας « Αί περί τέχνης θεωρίαι τοϋ Κάλβοu" περ. Πάφος (Κύπρου) Β' (Φεβρ. 1937) σ. 181-1 85. -Γεώργιος Ζώρας «'Η περί αύτοκτονίας άπολογία του Κάλβου" πε ρ. Νέα 'Εστία ΚΒ ' (I Όκτ. 1937) σ. 1444-46.- τέλλος

'Ά γρας " · Ανδρέας Κάλβος" περ. Νεοελληνική Λογοτεχν.ία Α· (Δεκ. 1937) σ. 74-81. -Στό βιβλίο τοϋ Α. Ε. Μέγα « 'Ιστορία τοϋ γλωσσικοί> ζητήματος» Μέρος Β', Έν

'Αθήiιαις 1927 καί στές σ: 534-9 γίνεται λόγος γιά τή γλώσσα τοu Κάλβου. 'Αξίζει νά διευκριvισθή πώς τής Juliette Lamber , πού πέθανε στά τέλη τοϋ 1936

σάν Mn1c Adam, μέρος άπ ·. τή μελέτη της γιά τούς σύγχρονους ποιητές ( 1880) τής ' Ελλάδος δημοσιευμένης γαλλικά έπανειλημμένως καί περισσότερες &πό μιά φορά

μεταφρασμένης στή γλ&σσα μας. δπου μιλά διεξοδικά γιά τόν Κ ' λβο (πρβλ. περ.

Παρνασσός Θ· ( 1885) σ. 27-35), έτυπώθηκε σάν ξεχωριστό Cίρθρο γιά τόν ποιητή τής

Λύρας: Juliette Lamber "'Ανδρέας Κάλβος» (1796-1869) περ. Παρνα σός Δ· (1880) σ. 892-7. Τό aρθρο άπηχεί τές_ γνώμες τοϋ Δημητρίου Βικέλα (ή κ. Adam δέν ij ξερε

νεοελληνικά), πού aποδεικνύεται ετσι πώς πpίν aπό τόν ΔεΒιάζη κ ι' έννιά τοόλάχιστον χρόνια πρίν aπ · τόν Παλαμά πρόσεξε τόν Κάλβο!

Γιά τόν μελλοντικό βιογράφο τοϋ Κάλβου σημε-ιώνω πρόχειρα καί τά τραγούδια τά

συνθεμένα γιά κ:είνον: Κωστής Παλαμάς« "Ιαμβοι καί 'Ανάπαιστοι» άρ . 20. 19202 σ. 36. -Κ. Γ. Καρυωτάκης: Ε!ς · Ανδρέαν Κάλβον, "'Ελεγεία καί Σάτιρες» ' Αθ. 1927 σ. 56-9 -Κ. Πασσαγιάννης « Προσευχή στόν Σολωμό καί στόν Κάλβο" περ. Π ναθήναια Κ· σ.

151 ij περ . Καλλιτέχνης Α' (1910) σ. 121-3, κι ' aλλοϋ.- [Θεοτοκάς Γ . ]: Ό γέρος

dετός (πο ίημα στόν Κάλβο στή συλλογή] Φύλλα 'Ημερολογίου 11 , τυπογρ. "'Εστίας" 1934 σετ... 12-15 - 'ο Σωτήρης Σκίπης έμιμήθηκ:ε τό μετρικό σύστημα τοϋ Κάλβοu στή

συλλογή του «Κάλβεια Μέτρα .. .r,e Prey-en-Velay 1909.

278

ΚΡΠΙΚΑ, ΒiΟΓΡΑΦΙΚΑ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΑ

ίταλική ψδή στό Ναπολέοντα (1811), ή dλλη πρός τούς · Επτανησίους (1815), κατόπιν τό έλληνικό του εργο, οί ε'ίκοσι 'Ωδές μέ τήν εμμετρη έπίκλησι πού προiάσσεται καί μέ τό έπίμετρο περί μετρικής. Ό <<Φιλόπατρις» μiiς διαφωτίζει γιά τή ζωή του στά ξένα (Αuσονία,

'Αλβιών, i:νδοξα Παρίσια) γιά τήν ίκανοποίησι πού τοϋ i::δωκε, γιά

τήν έπιθυμία πού είχε της Ζακύνθου. 'Η <<Είς θάνατον» γιά τήν dγάπη

πού είχε τής πεθαμένης του μητέρας. "Αλλες γιά τήν έντύπωσι πού

του εκαμαν ή πώλησις τής Πάργας ( 1817), ή Καταστροφή τής Χίου (1822), ή Καταστροφή των Ψαρών (1824), τά ναυτικά κάτορθώματα των 'Ελλήν_ων έπαναστατών, ό θάνατος του Βύρωνος, ή έπανάστασι

τής Σάμου 1 , ή άνδρεία των Σουλιωτών, ό έμφύλιος πόλεμος, οί

προδοσίες. 'Ακόμη τί έπρόσμενεν άπό τήν 'Ελλάδα πού αναγεν

νιόταν.

'Από τό <<σημείωμα περί Μετρικής>> μπορεί νά προσεχττJ καί

τοϋτο. 'Ότι ό Κάλβος είχεν άποπειραθfj - δπως ό Μόντης κι' ό

Φώσκολος στήν 'Ιταλία , ό Χρηστόπουλος κι' ό Σολωμός στήν

'Ελλάδα - νά μεταφράσl] 'Ιλιάδα . 'Ιδού οί πρώτοι έννέα στίχοι τοϋ

Γ:

Αύτάρο έπεί κόσμηθεν aμ' ήγεμόνεσσιν f!καστσ ι

Τρώες μέν κλαγγfl τ' ένσπfl τ' 'ίσαν, ορνιθες dfς

ήϋτε περ κλαγγή γεράνων πέλει ούρανόθι πρό,

αϊτ , έπεί σύν χειμώνα φύγαν καί dθέσφατσν ομβρον, κλαγγfi ταί γε πένονται έπ ' ΏκεανοΊο ροάων,

dνδράσι Πυγμαίοισι φόνον καί κήρα φέρ,ρυσαι·

rjέριαι δ' aρα ταίγε κακήν έριδα προσφέρονται· οί δ' ιiρ ϊσαν σιγfl μένεα πνέσντες 'Αχαιοί,

έν θυμc[J μεμαώτες άλεξέμεν άλλήλοισιν.

Νά κι ' ή άπόδοσι τοϋ Κάλβου, πού γίνεται γιά νά πραγματωθούν

οί ίδιότροπες μετρικές του θεωρίες:

I. Περίεργ' είναι ή κγ' στροφή τής 'Ωδής «Είς Σάμον•• .

Νήσος λαμπρά, εύδαιμόνει·

δτε ιί δουλεία σέ άμαύρωνε

σ· είδαν- άμποτε νά 'λθω

vά φιλήσω τό έλεύθεpον

ίερόν σου χώμα.

άπό τήν όποία ν φαίνεται δτι ό Κάλβος εί-χ' έπισκεφθfi πρίν τό 1821 τή Σάμο. Τό ταξίδι του αύτό στήν 'Ανατολή (πρός τή Σμύρν' 'ίσως μέ τόν πατέρα του) ε!vαι δλως διόλου

άγνωστο dπ' ι':ίλλην ε'ίδησι κι' άπαρατήρητ' ώς τώρα.

279


'Έπειτ · άφοίΊ διετάχθησαν ύπόι τούς ήγεμόνας fiπαντες μέ φωνάς καί μέ κτύπον ώς όρνεα

κινοίΊνται οί Τρώες ώσαύτως ό ούρανός άκούει

έναερίους κλαγγάς δτε τήν πολλήν φεύγοντες

βροχήν καί τόν χειμώνα οί γερανοί διαβαίνουσι τής θαλάσσης τά κύματα μακρά, καί είς τά πυγμαία lθνη, μέ τής αύγής τό φώς, φέρνουσι φόνον

φέρνουν πικράν διχόνοιαν καί πολύστονον μοϊραν.

Οί δ· 'Αχαιοί μέ σιγήν, πολλήν πνέοντες δύναμιν, καί είς άμοιβαίαν βοήθειαν δεινοί, προθύμως έχώρουν.

Κι· αύτό πού γράφεται παρακάτω άπό τόν Κάλβ ,,αποφεύγοντες

οϋτω τό μονότονον των κρητικών έnώνz μιμούμεθα τά κινήματα τής

ψυχής», δταν σωστά όρθογραφηθή, δέ μπορεί rrαρά \?ά σημαίνlJ δτί καί ό Κάλβος <'Ιπως ό Βιλλαράς3, ό Σολωμός4 ό Τερτσέτης\ ό

Ι. «·Υπό τούς ήγεμόνας» άντί «ύπό ήγεμόνων» η «ιiπό τούς γεμόνας ... Ή νόθη αύτή σύνταξι τοϋ Κάλβου συναντίiται καί aτούς στίχους τοϋ ,.'Ωκεανοϋ" (στρ. κς ' ).

Σχισμένη ύπό μυρίας

πρwρας dφρίζει ή θάλασσα.

όπου θά 'θελε νά π'[j <<άπό μυρίας•• η «ύπό μυρίω\ πρωρών». Τήν πρόθεσιν ύπό μεταχειρίζεται &λλοϋ κανονικώτερα· πρβλ. «Κρέμοvτιlι ύπό τούς πόδας του πάντα τά

eθνψ (είς ·Αγαρηνούς, στρ. β'), καθώς καί τήν πρόθεσιν άπό: «άπό μυρτιάν σίiς

επλεξε" (ε!ς 'Ιερόν Λόχον στ ρ . δ'), «τό σώμα μου ιiναπαύεται &πό τούς κόπους" (Είς Θώιαrον στρ. ιε ').

2. 'πάντα σχεδόν τυπώνεται τό δίχως νόημα ~ριτικών έπών» dπό άκρισία βέβαια τών έχδοτών, πού δέν eνοιωθαν τί 'θελε νά π'(ϊ.

3. Ό Βιλλαρίiς στές «φιλολογικές γραφές» του ξεχώριζε τέσσερα βιβλία

νεοελληνικά τ· dξιώτερα: τόν Έρωτόκριτο, τόν νεώτερ ' 'Όμηρο, τήν Έρωφίλη , τή

Βοσκοπούλα, καί τοu Χρηστόπούλου ;rά λυρικά, τοϋ νέου · Ανακρέοντα - όπως κι'

αuτός παραδεχόταν. Πολλές φορές μιλεί yιά τήν άξί'ιχ τοu 'Ερωτόκριτου, φέρνει στίχους του σάν παραδείγματα, καί δείχνεται θαυμαστής του. Πρβλ. Γιάννη Βλαχο

~ Οί φιλ. γραφές τοu ~ιλλαρίi, περ. !Jροπύλαια Α' (1900-8) σ . 183, 187 κ.ά. 4. • Ο Σολωμός, πού γνώpιζε στό «Διάλογο .. ( 1824) τήν «Εϋμορφη Βοσκοπούλα», κι

ελιiβε πρότυπο γιά τόν «Κρητικό" καί τό Β· Σχεδίασμα τών «'Ελευθέρων Πολιορκη-· σμένων., (δπως τούς έλεγε, κι· όχι -κημένων) τον Έρωτόκριτο. φαίνεται νά 'ναι καί

π~ τοϊ>το όδηyητής των κατοπινών. · 5. 'Ο Τερτσέτης άνέλυσε στά 1866 πρ&τος τόν Έpωτόκpιτο, γιά τόν όποίον εfχε

μιλήσει dπ' τc\ ,1859. Πρβλ. Ν.Β. Τωμαδάκης «Τερτσετης- Έρωτόκριτος, περ. Κρητι;cές

Σελίδες Α' (1936) σ. 42-3, Κ\1-ί 136-8).

280

ΚΡΠΙΚΑ, ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΑ

Λασκαρίiτοςι, ό Τυπάλδος2 κι'ό Πολυλάς\ είχεν άπασχοληθή μέ τό

πρόβλημα •<Ερωτόκριτος». Τό μεγάλο κρητικό επος του Βιτσέντζου

Κορνάρου φαίνεται στόν Κάλβό σάν καταστεμένο μονότονο άπό τόν πολiτικό (δεκαπεντασύλλαβο) στίχο, πού χρησιμοποίησε ό ποιητής

του. Κι· αύτό δίπλα στ~ν Cίρνησι τijς όμοιοκαταληξίας, τήν όποίαν άποκήρυττε μέ τόν Κοραή4 , κι· ό Κάλβος'.

Στήν τρίτη πάλι στροφή τής Ώδής στούς Έπτανησίους (1815) λέει, κατά τή μετάφρασι του ΔεΒιάζη. "'Η άρχαιότης ηκουσες νά

κατέλθ1J έκ του 'Ολύμπου είς τάς δεήσεις ένός ίερέως μέ τήν

άπαστράπτουσαν φαρέτραν έπ' ώμων, πού άvεπήδα, καί dπό τό άργυροuν τόξον νά έξέλθ1J ή κλαγγή των βελών των τόσον μοιραίων

διά τούς · Αχαιούς» 11 •

Σέ σημείίοσι πού άναφέρεται στή στροφήν αύτή, ό Κάλβος όμο-λογεί πώς εfχε ύπ · όψι του τούς στίχους του 'Ομήρου:

Βή δέ κατ' Ούλύμποιο καρήνων χωόμενος κfjρ, τόξ · diμοισιν lfχων άμφηρεφέα τε φαρέτρην, fκλαγξαν δ, aρ , όϊστοί έπ , diμων χωομένοιο, . αύτοί5 κινηθέντος δ δ· fίιε νυκτί έοικώς,

i!ζετ' fπειτ' dπάνευθε νεών, μετά δ' ίόν ffηκεν ·

δεινή δέ κλαγγή γένετ ' άργυρέοιο βιοίο. (Γ 44- 49)

I. Ό Λασκαράτος κατέβηκε στήν Κρήτη στά 1845 γιά νά βρή ι'iνθρωπο, νά μελετήσουν μαζί τά Κ['ητικά έπ η. Πρβλ. ΝΒ. Τωμαδάλ·ης " 'Ο Λασκαράτος στ ή ν Κρήτη» περ. Κρητ. Σελίδες Α· (1936) σ. 182-5.

2. Ή γνώμη του Tuπciλδou σ ' έπιστολή του πρός τό. Σπ. ΔεΒιάζη [1880] (περ. Παναθήναια ΚΒ' (Ι9Ί I) σ. 236 κ.έ.) άνατυπώθηκε στή μνημειώδη ί: κδοσι: Βιτζέντζου

Κορνάρου, Έρωτόκριτος itκδοσ ις κρ ιτική ύπό Στεφάνου Ξανθουδίδου, έν Ήρακλείψ

Κρήτης 1915, στή σ. CL Vl τής είσαγωγής. 3. 'Επικρίνοντας τά «Ε'ίδωλα» τοϋ Ροίδη, έ φ. 'Εφημερίς ΚΑ' άρ. 130-131

'Αθήναι Ι 0-11 Μα ίου 1893. Στό σπουδαιότατο τουτο aρθρο του Πολυλά, πού κι' aλλοτε έπρότεινα τήν άνατύπωσί του, άπάντησε πικρόχολα ό Ροίδη ς μέ τ' ονομα του

Στ. Στεφάνου. έφ. Τό 'Άστυ. 'Α θ. 17-1 9 'Ιουνίου I 893 ( Έμμ. Ροίδου ""Εργα», Είδωλα, έν 'Αθήναις 1913, σ . 223-30) καί σ' αuτό γίνεται διεξοδικός λόγος γιά τά γλωσσικά του

'Ερωτοκρίτου.

4 .. Παντελή Κοντογιάννη, Έπιστολαί άνέκδοτοι Κοραή καί πρός Κοραήν, περ.

Χιακά Χρονικά Ε' (1923) σ. 30-31, δπου σ' έπιστολή τού Άδ. Κοραή πρός τόν Ίω. Ζαμπέλιο ( 1818) τό ό μ ο ι ο τ έ λ ε υ τ ο ν καταδικάζεται καί ή ρίμ' άποκαλείται

βάρβαρος καί ψώρα. Πρβλ. καί τά aρθρα του Κωστή Παλαμa, ·Ο Κοραfjς κι' ή ρίμα έφ.

'Ελεύθερον Βfjμα Άθηνώv 21, 29 'Ιουνίου καί 12 'Ιουλίου 1926, δ που καί τό παραπάνω ΚΙ, dλλα χωρία του Κοραή.

5. "'Η άρμονία τής περιόδου εΙ ναι άναγκαία οχ ι μόνον ώς άποτελεσματικόν

μέροζ τής ποιήσεως , άλλά dκόμη ώς μέσον τό όποίον μάς έλευθεροί άπό τήν

βαρβαρότητα των όμοιοκαταλήξεων" , Ά. Κάλβου "'Η Λύρα» 'Εν. ' Α θ . 1911 σ. 111.

6. Π ε ρ . ' Ελληνική Έπιθέωρησις ΙΑ' ( 19 18) σ . 483, Νέα 'Εσία ΚΑ'( 1937) σ. 565-6.

281


'Αλλά κι ή όλίγη άλληλογραφία του Κάλβο δση ίiχει

γνωσθή - δταν μάλιστα άφορ(! τήν 'ίδια του έργασία, είναι πηγή

βιογραφίκή. Σπουδαιότατη σημασία εχει γιά μένα ή έπιστολή του πρός τό Φώσκολο σταλμένη στή Γερμανία άπ' τήν 'Ιταλία (18 'Ιουνίου 1814) γιά νά έπεξηγήσΊJ τές προθέσεις τής ιι)δής στούς

'Επτανησίους πού συνοδεύει, καθώς κι' ή διδακτική άπάντησι τοϋ

ποιητή των <<Τάφων>> (17 Δεκ. 1815). <<Καί θά ήμουν μέ τό κόμμα του Ρουσσώ άν εlχα τή Γαλλία πατρίδα. 'Αλλ' έχω πατρίδα μεγαλόψυχοΥ

τόσον είς τήν μήνιν όσον είς τάς άρετάς πρός τάς όποίας (άν καί

όλίyον αύτή σκέπτεται νά μου τάς άναπτύξΊJ) θά ε{ναι πάντοτε

έστραμμέναι αί ίεραί μου εύχαί. Σύ ξέρεις τί έπερίμενα· άθε δτι μέχρι

τοuδε ματαίως έπερίμενα καί δτι γι' αύτήν τήν άμεριμνησίαν δέν

παραπονούμαι, δπως δείχνει αύτή ή ιι)δή πού άπευθύνω πρός τούς

συμπολίταζ μου,ι

'Αλλά καί μικρότερά του κατοπινά γράμματα2 ij στιχουργήματα3 φωτοσκιάζουν τόν πίνακα του <<σοφού μοχθηρού>> ,

11

Ό σινολόγος Στανίσλαος Ζυλιέν, πού μετέφρασε καί τόν

<<~Ύμνο στήν 'Ελευθερία•• τοϋ Σολωμοϋ γαλλικά, στό β' τι..)μο των

Δημοτικών Τραγουδιών μας τοϋ Φωριέλ, μετέφρασε κ ί τές πρώτες

δέκα <[>δές του Κάλβου, τήν «Πατριωτική Λύρα» όπως τ ν ώνόμασε 17 •

Ι. 'Όπου καί παραπάνω σ. 482-3 καί 514-5, Nέri · Εστία ΚΑ' (1937) σ . 572α.

2. Σπϋρος Μινώτος « ' Ο Κάλβος στό Λονδίνο» περ . 'Ιόνιος Άνθ λογία Α· (Ι 927) φύλλο 7 σ. ι 3-20. - Μαριέττα Μινώτου •• 'Ο Κάλβος έρωτευμένος . Δύο άνέκδοτες έρωτικές έπιστολές του [σέ μετάφρασι) » περ. 'Ιόνιος ' Ανθολογία Η· (1934) σ. 86-8 .

Σέ μ!ά του έπιστολή τοϋ 1818 σέ μιά του μαθήτρια μιλ~ ό Κάλβος γιά τές «Δαναι"δες» του. <<Τό ϋφος τό όχι τόσο εύκολο τής τραγιρδίας μου θά ' ναι είσαγωγή γιά

τόν τέταρτο τόμο πού θά περιέχ1J άποσπάσματα άπό τόν Τάσσο , · Αρι στο , Πετράρχη καί Δάντη ...... Σ' άλλη λέει«" Αν ijξερα πώς κι ' οί τρείς μαθήτριές μου θά δέχονταν μ'

εύχαρίστησι τόν ϋμΎο μου, μ· δλη τήν καρδιά θά στελνα τρία άντίτυπα άντίς ί:να. Μά

ε!μαι σέ καιρό άκόμα νά τούς στείλω - ι'iν μοϋ δώσουν τή ν άδεια -εν άντίτυπο σέ κάθε μιά». 'Απ' τήν άποτυχεμένη μετάφρασι δέν ξεκαθαρίζεται τί τραγούδι ε!ν' αύτό, κι' άν ~ταν τυπωμένο, πού προθυμοποιείται νά τούς στείλl] ό Κάλβος.

3. Σπϋρος Μινώτος, 'Από τ' άρχε ίο τοϋ Κάλβου, ίταλικοί στίχοι, περ. 'Ιόνιος

'Ανθολογία Β Ή Ιι928) σ. ι2ι-3. 4. •La Lyre Patriotique de la Grcce. Odes traduites du grec modem e de Kalνos de

Zante, par Stanislas Julien. Paris Librairie de peyιieux MDCCCXXIV. Σχήμα Ο,Ο9χΟ , ι4 , σ. Xij+94.

Στή σελ. VII: Α. Μ. ιe cheνaιier William Drummond ... hommage respectueux et reconnaissant du traducteur. ι Octobre MDCCCXXIV [= ι824]),' Ο πρόλογος τοϋ Νικολόπhυλου στές σ. IX-XIj. [Μεταφράζονται οί πρώτες δέκα Q)δές τοϋ Κάλβου].

ΚΡΠΙΚΑ, ΒΙ'ΟΓΡΑΦΙΚΑ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΑ

Οί φδές ήταv χρησιμ~τερες στό έξωτερικό, γιά νά δείξουν τά κατορθώματα των νεοελλήνων έξηρμένα, άπ' τό εσωτερικό, δπου τό

ξενίζον ϋφος τους ποτέ δέν τές προσεπόρισεν εόρύ άναγνωστικό 'κοινόν. 'Απεναντίας γαλλικά ήταν εόκολώτερο νά διαβαστοuν καί κατανοηθοuν.

·Η μετάφρασι προλογίζεται ιiπ' τόν έκδότη Nicolo - poulo de Smyrne, πού δέν εΙ ν' άλλος άπ' τόν Κωνσταντίνο Νικολόπουλο ( 1774-1842), τό γνωστό βιβλιοφύλακα του Παρισιοu, πού καταγόταν ιiπ' τήν 'Ανδρίτσαινα κι' εΙ χ' έγκατασταθfj στή γαλλική πρωτεύ

ουσ' ιiπ' τά 1800· έκεί έξυπηρέτησε καί τήν έλληνικήν έπανάστασι γράφοντας μέ τό ψευδώνυμο Άγαθόφρων Λακεδαιμόνιος. Ό ίδιόρρυθ

μος αuτός πρόλογος παρέχει τές πρώτες βιογραφικές πληροφορίες γιά

τόν Κάλβο . Καί μiiς μαθαίνει τήν ηλικία του (30 χρονών λ-έει τότε τόν ποιητή) , δτι ε{χε πάει στή Γερμανία, πράγμα πού κανείς dλλος δέν

ιiνέφερε ποτέ (οϋτε ό 'ίδιος στό <<Φιλόπατρι» παινώντας τήν Αuσονία,

τήν 'Αλβιόνα καί τά ενδοξα Παρίσια), καί πώς στό Λονδίνο δίδασκε

έπιτυχώς τήν άρχαία έλληνική, ένώ συνήθως νομίζαμε πώς ζοuσε άΠ' τές παραδόσεις του τών ίταλικι'Ον'. · Έπίσης καί τές πρώτες κρίσεις γιά τό εργο τοϋ Κάλβου πού θάr προσέχτηκε άπ' τούς παρισινούς φιλολογικούς κύκλους, δπου ό προλογιστής εΙχε φήμη σοφοϋ2.

Τό σπάνιο αότό κείμενο άξlζει ν ' ιiνατυπωθτί όλόκληρο, δπως εχει:

<<Α Monsieur Stanislas Julien traducteur des Odes patriotiques de Μ. Kalvos de Zante••.

En me temoignant, Monsieur, l'intention ou vous e(iez de traduire et de faire ainsi connaftre a la France les belles p~esi;;$ de Μ, Kalνos, vous m' avez, procure la plus γίνe satisfaction. Je ne suis pas moins flatte de I' honneur qιie vous m' avez fait em me priant de vous donner quelques details sur la personne et les ecrits de mon illustre compatriote. Permettez moi auparavent d' applaud!r' a votre resolu~ion ainsi qu ~ vos . heureux efforts , et de vous temoigner comme enfant de la Grece, ma reconnaissance particuliere. Je ne doute pas. Monsieur, que profondement verse dans le grec ancien et moderne , vous ne fazziez, un 'beau present a ux amateurs de la vraie poesie, et surtout aux amis de la Grece,

I. 'Ότι στό Λονδίνο δίδασκε άρχαία έλληνικά βεβαιώνει κι' ή Lamber , δπου καί παραπάνω, πληροφορημένη άπ ' τό Βικέλα, γνώάτη τών κατά τόν Κάλβο.

2. Γιά τόν Κ. Νικολόπουλο κοίτα πρόχειρα Νεοελλην. Φιλολογία ΒρετοίJ Β', 1857 σ . 312. Πρβλ. καί τά τελευταία dρθρα τοϋ Άγησ. Τσελάλη, 'Αγαθόφρων Λακεδαιμόνιος

- 'Αρκάς (Κωνστ. Νικολοπουλος) έφ. Ή Καθημερινή, Άθijναι 5 'Απριλίου 1937 σ. 4εζ ' κ:αί Sa5. καί 26 ΆπριλίοιJ I QΠ σ . 4.~-ζ Ή

283


qui formen~ les voeux les plus sinceres pour le triomp he des genereux descendants de Miltiade et de Themistocle.

Empresse de repondre, autant qu' il est en moi, a votre intention, je νaί~ vous communiquer les renseigηements que je puis possecter sur Ι' auteur, et Ι' opinion que je suis faite de son merite d' apres la Iecture de ses poesies.

Μ. Kaivos (lo~nnides) ne a Zante, et aujourd' hui a peine age de trente ans, fit des etudes brillantes dans son pays natai et dans Ies pius ceiebres universites d' Itaiie. Le desir d' acquerίr de nouvell-es connais-, \ . .... sances le conduisit successivement en France, en Allemagne et en Angleterre, et partout il a trouve de justes appreciateurs de ses vertus et de se;-talents . C 'est surtout a Londres qu 'il fixa Ι' attention general par son rare savoir. ΙΙ a fait un sejour de piύ-sieurs annees dans cette capitaie, ou il professera publiquemeΏt .ι.a_ !angue grecque; avec un grand succes. Donne d 'une imagination vive et feconde, enfl amme du noble desir de faire bonneur a sa belle patrie, il s, est livre de preference a la haute litterature, et particulierement a Ia poesie Iyrique ses progres furent rapides et extraordlnaires. Quand' je lus ses odes pour la premiere fois, elles produisirent sur moi une impression si profonde, que je ne pus m' emp~cher de m' ecrier dans un mouveme t d' enthou-siasme: <<Ο ma ch~re Grece, tu 'as enfin un pocf"te ciassique, un digne chantre de tes heroϊques efforts et de tes malheui-s i ouis».

En effet, Monsieur,un style brillant, un coloris vif, et anime, des pensees pieines de verve et de chaleur, et des elans sublimes, voila les quaiites qui, seion moi, peuvent assigner au jeune Kaivos la premiere piace p-armi nos poetes Ies pius distingues et le rendr~ de digne ~ival des premiers lyriques de notre siecle.

J' ai Ι' honneur d' etre etc. etc.

NICOLO-POULO DE SMYRNE»

Θά περίμενε κανείς βιογραφικές πληροφορίες κι ' dπ' τές άλλες

έκδόσεις τών 'Ωδών. Δυστυχώς δέν θά βplj. Στήv εκ οσι όμως τοu

1826 ύπάρχει έvθουσιώδης έπιστολή του Κάλβου πρός τό γέρο πιά τότε γάλλο στρατηγό Lafayette (Ι 757- 1834), πού δείχνει τό θερμό του

πατριωτισμό καί τόν έμποτισμό άπ- τές ίδέες τη ζ Γαλλικής Έπανα

στάσεως.1.

Ι. Odcs nouvcllc~ ιl~ Κί!Ινοs όe Zante, suΙνΙes d' un choix de poesie de Chre.s tcψnιιlus. ιraduites. par I' auteur des Heleniennes Ρ. de C_ [ens" y], :\ Paris 1826. Τήν προσφώνηση στό Λαφαγιέτ. γαλλικn γr<ηιμι?νη, ξανατύπωσc ό Στc . Σιuuμu:Ιτης, ό ποιnτήc Ανδρf.ι-.ζ Knλ~ror, πςp. 'Αθηνά κz· (1?16) σ. 27J-J04, στ ις σ . 271-~ .

2&ι1


<<Je quitte 1a France aνec regret; mon deνoir m' appelle dans ma patrie, pour exposer un coeur de plus au fer des Musulmans; et je redirai aux ttraηgers qui se trouvent oarmi nous, qu' i1 y a eu une 1utte eη Amerique e_t un Lafayette comble de benediction du peup1e qu 'i1 a ses couru avec tant de desinteressement>>.

Πραγματικά ό Κάλβος αφηνει τό Παρίσι γιά νά κατεβlj γιά

Πρώτη φορά - όπως θά βεβαιωθij ό αναγνώστης παρακάτω - στήν επαναστατημένη ν 'Ελλάδα, πού τά κατορθώματά της εΙ χ εν έξυμνήσει

μέ τή <<Λύρα». Γιά τό ταξίδι αύτό δέν ε"ίχαμε καμμιά θετική πληροφορία. 'Υποθέτω πώς γιά πρώτη φορά ί:ρχεται στό φώς μιά

ιivταπόκρισι του Κάλβου σταλμένη ιiπ' τήν Κέρκυρα καί δημοσιευμέ

νη στή Reνue Encyclopedique (XXXIV, Paris Avri1 1827 σ. 260-5) μέ τόv τίτλο <<Iles lonieπnes - Corfou - Climat - Popu1ation - Instruction publique - Uniνersite, lycee, bibliotheque, jardin botaηique - Eco1e de -dessin et de sculpture>>. Είναι aΠόσπασμα μιaς έπιστολής του, τής 17 Φεβρουαρίου 1827.

'Από σημείωσι του έκδότη στή σ. 260 μαθαίνομε πώς ό Κάλβος είχε στείλει νά δημοσιευτούν aλλες τρείς aνταποκρίσεις ιiπ, τή

Μήλο, τήν'Ύδρα καί τ'' Ανάπλι· παράπεσαν δμως κι ετσι οϋτ' έδημο

σιεύτηκαν ούτε μπορούμε νά ξέρωμε τί ελεγαν · ιiποτύχαιv, ετσι κι, ό

σκοπός του vά δώσυ τήv εiκόvα τi'jς ιiγωνιζομέvης 'Ελλάδος στούζ

Παριpιvούς . Νά ή σχετική σημείώσι: <<En pub1iant I · interessente lettre, de Μ . Ka1νos, dont nous η' avions recu aucune nouνelle depuis qu' il aνait quitte Paris, nous devons lui faire connaftre, ainsi qu · a tιos lecteurs qui partageront sans doute nos regrets, que les trois lettres detallees qu · il anηonce nous aνoir ecrit successivement de Milo, d' Hydra et de Napoli de Romanie;et dont i· une renfermait, d' apres ce qu' il nous apprend, un tableau statistique de la Grece, ne nous sont point perνenues: i1 est extrement probab1e, qu, elles η, ont pas ete perdues, mais detόurnees de leur destination par les polices etrangeres qui, comme οη le. sait, ne respectent point 1e secret des 1eιtres. - M.A.J.,

Στήv Κέρκυρα ό Κάλβος δέv κάθεται άνεργος. Κατά τό ΔεΒιάζη

στά 1827 έδημοσίευσ' έκεί ό μαθηματικός καθηγητής :Ιωάννης Καραvδηvός βιβλίο μέ τόν τίτλο <<'Έρευνα περί τi'jς φύσεως του

διαφορικού ύπολογισμου», μέ γαλλική μετάφpασι μέ τόν τίτλο

<<Recherches sur 1a nature du ca1cu1 differeηtie1· traduction du grec moderne par Α.Κ.>>. 'Ο Α.Κ. αύτός είναι ό 'Αν . Κάλβος ι.

ι. Έλλην. 'Επιθεώρησις ΙΑ · (191 8) σ. 550. Κατά τήν 'Ιόνιο Βιβλιογραφία τοϋ

285


Στήν Κέρκυρα τόν έγνώρισε ό 'Ανδρέας Παπαδόπουλος Βρετός

(1800-1876), πού νεώτατος είχε προσληφθή άπ' τόν κόμητα Γυίλφορδ ,,επιστάτης τής 'Ιονίου Βιβλιοθήκης». ·Ο συγγραφέας τής «Νεοελ

ληνικής Φιλολογίας» εμειν' έκεί ώς- τό Μάη του 1830 κι' είναι καλύτερ' aπό κάθε dλλο σέ θέσι vά μiiς πληροφορήσ1J. Μεταφέρω έδώ τό βιογραφικό του γιά τόν Κάλβο σημείωμα. 'Έχει γραφτή

έv& άκόμη ό ποιητής ζουσε στήν Κέρκυρα, κι· είδε τό φώς στά 1857, χρόνια ΠΟλλά πρίν νά πεθάν1:.1· εχει κι' αύτό τή σημασία του:

<<Κάλβος (·Ανδρέας) Ζακύνθιος. Θιασώτης τών Μουσών, έξέδωκε

τά Λυρικά ποιήματά του κατά τό 1824 έν Γενεύl] τής Έλβετίας, πλήρη φαντ'aσίας καί ποιητικ:οϋ κάλλους, άλλά τό Πανελλήνιον δέν

έπαραδέχθη τήν νέαν ύπ: αύτου εiσαχθείσαν γλώσσαν. Κατά τό 1827 ό Κάλβος μετέβη εiς Κέρκ:υραν κ:αί τόν ύπεδέχθη κάλλιστα ό

ενθερμος προστάτης των πεπαιδευμένων 'Ελλήνων καί άρχων τής

'Ιονίου ·Ακαδημίας Κόμης Γυίλφορδ . 'Επειδή ό Κάλβος έγνώριζε τήv iταλικήν φιλολογίαν ώς τήν πατρq)αν αύτοu, ό Κόμης Γυίλφορδ

τόν έπρότεινεν είς τήν Γερουσίαν ώς καθηγητήν τής ρηθείσης

φιλολογίας καί γλώσσης, πλήν ό μέγας άρμοστής "Αδαμ δέν

έπεκύρωσε τήν πρότασιν του ι'iρχοντος τής 'Ακαδημίας. Τότε ό

Κάλβος τjρχισε τήν διδασκαλίαν τον iδιαιτέρως έν τ'(ϊ οiκί~ του μέ

πολλήν έπιτυχίαν. Μετά παρέλευσιν δέ πολλών έτών ή 'Ιόνιος

Κυβέρνησις έπί του άρμοστου του διαδόχου του 'Άδαμ2 , tδιόρισε

τόν Κάλβον συντάκτην τής έλληνικfjς έπισήμου έφημερίδος. Πα

σχόντων δέ τώv όφθαλμών του έβιάσθη νά παραιτnθή, καί νά ζήση

ζωήν ijσυχον, ιiποχαιρετήσας πρό πολλοϋ τάς Μούσας3.

Ό Βρετός άγνοεί τήν εκδοσι τώv άλλων 10 φδ&ν στά 1826, καθώς καί τό διορισμό καί τήν παραίτησι τοϋ Κάλβο άπ' τές θέσεις

του λυκειάρχη καί καθηγητή τής ·Ακαδημίας.

Legrand (άριθμός Ι 102) δ τίτλος τού μφλίου ε!ναι ό άκόλουθος: 'Έρευνα περί τής φύσεως τοϋ διαφορικοϋ ύπολογισμοϋ παρά ,;οϋ δρος 'Ιωάννου Καρανδηνοu (sic) Κεφαλλήνος, έφόρου τής !ονίου 'Ακαδημίας, δεκάνου τής σχολής τής φιλοσοφίας καί

διδάκτορος του διαφορικοϋ καί δλοκλnρωτικοϋ ύπολογισμοϋ . Κερκύρα έν ,η "tUΠΟΥΟα

φί~ τής Διοικήσεως 1827. Recherches sur la nature du calcul differen tiel par Μ. le Dr. J .. Caradinό de Ceohaionie. eohore de ι· Uniνer;>ite Ionienne, doye de la faculte de Philosophie et professeur de mathemaιiques . Traducιion du grec ιnoderne par · Α.Κ. Corcyre de Ι' imprimerie du gouνernemant . MDCCC XXVi!) Είς Βο σέλ. 3~ έλληνικά καί γαλλικά.

2, Τόν σέρ Φρειδερίκον -Αδαμ διεδέχθη τόν Όκτ. 1832 ό λόρδος Νοϋγγεντ. 3. Νεοελληνική Φιλολογία ή,;οι κα,;άλογος ... συντεθείς ύπό · Ανδρέου Παπάδο

πούλου Βρετοϋ . Έν 'Αθήναις Μέρος Α· 1854, Μέρος Β· 1858, στή σ. 269 τοϋ β '

μέρους.

286

ΚΡΠΙΚΑ, ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΚΑΙ ΒΙΒΑΙΟΓΡΑΦΙΚΑ

'Αξιοσημείωτο είν' dκόμα πώς ή άθηναϊκή ί:κδοσι (1864)- πού γι. αύτήν γίνεται λόγος παρακάτω - δέν εχει βιογραφικό σημείωμα γιά τόν Κάλβο.

ΠΙ

'Αλλά θεμέλιο τών βιογραφιών πού είναι άναγκαίο νά σuνοδεύ~ συν τό έκδιδόμενο η άναλυόμενο εργο τοϋ συγγραφέα, ε{ναι η σύντομη βι,ογραφία τοϋ Κάλβου άπ · τό νεαρό τότε ίστοριοδίφη

Σπυρίδωνα ΔεΒιάζη (1847-1927), στή Ζακυθινή εκδοσι 1 • Τήν εκδοσιν αύτή ρητώς μας βε_βαιώνει ό Κωστfjς Παλαμaς πώς είχε ύπ' όψι του ΟJαν, όκτώ χρόνια μετά τήν έμφάνισί της, άπεκάλυψε τόν Κάλβο στό εκπληκτο άθηναϊκό άκροατήριοΊ', πού τόν έγνώριζε σχεδόν αποκλειστικά άπ 'τό παρώδημα τοϋ Σούτσου 3 . 'Επόμενο ή Ίαν νά θεμελιώθηκε κι· ή όμιλία τοϋ Παλαμίi t:ττά βιογραφικά τοϋ ΔεΒιάζη, χωρίς δμως νά

περιοριστΏ κι' έκεί.

Ό ΔεΒιάζης μiiς δίνει τό όνομα του πατέρα (Ίωάν,νης Κάλβος)

καί τfjς μητέρας ( · Ανδριανή Ρουκάνη) τοϋ ποιητfj4, τόν τόπο τfjς

. καταγωγfjς τους ( ό πρώτ,ος Κερκυραίος μαντουκιώτης, ή δεύτερη άπ' τή Ζάκυνθο) καί τό ετος τής γεννήσεως . Βρίσκει τή βαπτιστήριο

πρiiξι του στόν 'Άγιο Νικόλαο των Γερόντων (18 'Ιουλίου 1792) καί μiiς πληροφορεί πώς δταν τόν βiφτισαν ήταν τεσσάρων μηνών.

'Όνομα τοϋ άναδόχου Σπυρίδων Ροϋκερ Κερκυραίος. Τή μετάβασί

του στήν 'Ιταλία τήν άποδίδει <,πρός τελειοποίησιν τών σπουδών

του»· άναφέρει τή φιλία του μέ τό Φώσκολο , τήν πενία του, καί τό

γράμμα του ποιητfj τών <<Τάφων>> πρός τό Ζακύνθιο Μιχαήλ Τσιτσι

λιάνη γιά νά δοθtj στό φτωχό Κάλβο κάποια βοήθει · άπ' τό Δ fjμu (Κοινότητα;) Ζακυνθίων ή άπ' τούς Ζακυνθίους (εύγενείς φυσικά) καί

συνεχίζει: <<δτε ό Φώσκολος ενεκα πολιτικών λόγων έγκατέλειψι: η1ν

· Ιταλίαν, Ί'jν τοσοϋτον ήγάπα καί δέν ήδυνήθη νά τήν έπανίδtJ, μετέβη ~iς Έλβετίαν καί ακολούθως είς · Αγγλίαν, ό Κάλβος τόν συνώδευσενs. · · Ev Λονδίνφ άποκτήσας ό Κάλβος φήμη ν δοκίμο'υ λογίου,

Ι. Ή Λύρα 'Ανδρέα Κάλβου καί ιiνέκδοτος 'Ύμνος Άντωνίου Μαρτελάου, Έν

Ζακύνθφ έκ τοϋ τυπογραφείου ό Π~ρνασσός τοϋ έκδότου Σεργίου Χ. Ραφτάνη 1881,80 σ. 144 Σελ. 9- 12. Βιογραφία 'Ανδρέου Κάλβου ύπό Σπυρίδωνος Δε-Βιάζη.

2 . Τά Πρώτα Κριτικά Άθ. 1913 σελ. 26 σημ. κι' άλλοϋ .

3. Πανόραμα τή ς ' Ελλάδος. Τούς στίχους πού βρίσκονται στό ποίημα τοϋ 'Αλεξ.

Σούτ.σου "' Επιστολή πρός τόν βασιλέα τής 'Ελλάδος· Οθωνα» βρίσκει κανείς στά "Απαντά του έν 'Αθήναις 1916 (Φέξης) σ. 9S. Τούς Παραλείπω σό.ν πολύ γνωστούς

4. · Πρβλ. τή σημ. ι σ. 304 5. Ού.σιαστικά δέν τόν συνώδευσε· πήγε νά τόν συνοδεύσl] πολύ άργότερα στήν

'Ελβετία κι' άπό κείττήγαν μαζί στό ΛονSίνο . Τά πράγματα ~χουν ετσι: Τό 1815 ό

287

. ΑΠΑΝΤ Α ΚΑΛΒΟΥ

μετήρχετο τόν διδάσκαλον. Τότε ένυμφε_ύθη δεσποινίδα dγγλίδα, έξ

ής έλαβε μίαν θυγατέρα. Μή δυνάμενος ό iδιότροπος Κάλβος νά

ύποφέp1J τάς iδιοτροπίας του Φωσκόλου- διότι δέν εΙχεν άνάγκην

τ']ναγκάσθη ν' άποχωρισθΌ αότόν καί εζη μετά τής συζύγου του ήσύχως. 'Αποθανούσης τής συζύγου αuτου περί τό 1821, ό Κάλβος ένόμισε τότε καθήκον νά dφήσ1J τήν 'Αγγλίαν , δπως πορευθΊ] είς Ναύπλιον καί προσφέp1J ύπηρεσίας είς τό 'Έθνος, ' λλά μή εύρών

κατάλληλοΥ έργασίαν, δι· ής έαυτόν καί τό 'Έθνος νά c?φελήσ1J, ό.πήλθεν είς Παρισίους, ώς ό φιλόπονος κ. [Λαυρέντιος] Βροκίνης 1

μiiς έπεβεβαίωσε••.

Σταματώ γιά νά παρατηρήσω τουτο: . Η πληροφ ρία αότή του Βροκίνη δέν εχει έπιβεβαιωθΌ ό.πό καμμιάν Cίλλη πηγή. Είναι περίεργον πώς δέν τήν ήξερεν ό Κ. Νικολόποιιλος, ' Βρετός, η ή

Lamber. 'Απεναντίας dπ' τήν έπιστολή του Κάλβου πρός τό

Laffayette (1826) φαίνεται πώς τότ ' έτοιμαζόταν ό ποιητής νά κατεβΏ

νά πολεμήστι οϋτε dναφαίρετ' έκεί τίποτα γιά προηγούμενη συνά

φεια του Κάλβου μέ τόν 'Αγώνα. ·Ο ΔεΒιάζης στήν τελευταία του

μελέτη γιά τόν Κάλβο2 δέχτηκε πώς ό ποιητής κατέ ηκε στά 1826 στό Ναύπλιο, δπου «δέν τ']δυνήθη νά πράξ1J τίποτε καί άπελπισθείς έκ

των διχονοιών άνεχώρησε. Τό 1827 ήτο είς Κέρκυραν•• . 'Ώστε πρέπει

ΨωσκοΛος έγκατέλειψε τήν 'Ιταλία (Milano) καί κατέφυγε στή Ζυρ ίχη, δπου έζήτησε

διαβάτήριο γιά τήν · ·Αγγλία, άλλ. ό aγγλος πρεσβευτής Κάνιγγ, πού έγνώριζε τά

φιλελεύθερά του φρονήματα, τοϋ ύπέδειξε δτι ή παρουσία του στήν ·· Αγγλία, δπου ε{χε

άνακινηθΌ ζήτημα 'Ιονίων νήσων, μποροϋσε νά ' ταν άσύμφορη. Τότε φεύγοντας άπ'

τή Ζυρίχη πήγε στή Γοτίγγη . "Άγνωστος ταξίδεψε δλη τήν 'Ελβετ ία. 'Εκεί τόν

έπεσκέφθη ό Καποδίστριας, πού τόν είχ~ άναζητήσει προτύτερα στήν 'Ελβετία, μέσ φ

της ρωσικής πρεσβείας .. Η έπίσκεψι γίνηκε τό Δεκέμβρη τοϋ ι 8 ι 5· «ένθυμούμενος τήν άρχαίαν φιλίαν καί τήν πατρίδα κατεδέχθη νά μέ άναζητήσΙ:J καί νά μου γράψ!:J ... •• Τόν 'ίδιο μήνα άπαντ~ καί στόν Κάλβο, πού μένει στήν 'Ιταλία ιiκόμη καί τόν κατακλύζει μ ·

έπιστολές, χωρίς νά λαβαίν!:J άπάντησι έπί δυό χρόνια. ·Ο Καποδίστριας βοήθησε τό

Φώσκολο νά πάΙ:J στήν ' Αγγλία μέ ίονικό διαβατήριο. Τόν 'Απρίλη τοϋ 1816 γράφει

στή Donna Gentile γιά τόν Κάλβο καί στές ι2 'Ιουνίου ι8Ι6 τής γράφει: « ... πρέπει νά λάβΙ:J ς ύπ' όψι σου πώς είμαι ελληνας καί μάλιστα iόνιος καί ταξιδεύω μέ ΕλληΥα» (τόν

Κάλβο). Στό Λονδίνο εφτασαν τό Σεπτέμβριο τοϋ 'ίδιου ετους. · Ο Κάλβος συνάντησε τό

Φώσκολο στή Ζυρίχη, 'Ιούνιος ι8ι6. -'- Γιά δλ' αuτά κοίτα π όχειρα: Οϋγου

Φωσκόλσυ. Οί Τάφοι, μετάφρασι Γ. Καλοσγούρου. Βιογραφικό σημείωμα Μαρίνου

Σιγούρου. - Σπ. Μινώτου. Ή 'Ελληνική ψυχή τοϋ Φωσκόλου. 'Εκδοτικός ο!κος

«'Ελευθερουδάκης» έν 'Αθήναις [ 1927] 8" σ. 264, καί μάλιστα στές σελίδες 45, 47-8, 50, 216 - 7 κ . a.

Γιά τές σχέσεις Κάλβου;Φωσκόλου ι'iρχισε τελευταία νά δημοσιεύεται ή μελέτη: Φιλίππου Ποντάνι «Κάλβος καί Φώσκολος, ή άγάπη των γιά τήν κοινή πατ ρίδα» περ . Τό

Ξεκίνημα Α', τεϋχος 6-7 (Σεπτ. ι 937) σ. 13- ι 6.

288

ι. Κερκυραίος λόγιος (ι847-ι910) άρχειοδίφης καί συγγ ραφέας .

2. Περ. Έλλην. Έπι!Jεώρησις ΙΒ ' (1918) σ. 549-50.

ΚΡΙτΙΚΑ, ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΑ

ν dναθεωρήσωμε τήν γενικά παραδεγμένην άντίληψι πώς ό Κάλβος

κατέβηκε στό Ναύπλιο τό 21· 'ίσως στό τέλος του 1826 νά του ύποδείχτηκ' έκεί πώς θά έξυπηρετουσε καλύτερα τόν έλληνίσμό διδάσκοντας στήν Κέρκυρα . Μελλοντικοί .μελετητές πρέπει νά έρευνήσουν γιά _τές τυχόν σχέσεις Κάλβου - Κοραή καί Κάλβου-Καποδίστρια 1 • ·

«Περί τό 1826», συνεχίζει ό ΔεΒιάζης, <<ήλθεν είς τήν πατρίδα τών πατέρων αότοϋ, τήν Κέρκυρα\:j πρός τόν σκοπόν νά διορισθlj όπό του άειμνήστου λόρδου Γυίλφορδ2 καθηγητής έν τφ 'Ιονίφ Πανεπι

στημίφ, άλλά καί εiς τοϋτο άπο.τυχών, μετήρχετο έν ΚερκύρQ. τόν

iδιωτικόν διδάσκαλον έφ ' ίκανόν χρόνον έκπαιδεύων καί γενναίως

μεταδίδων τάς σοφάς αότοϋ γνώσεις τlj νεολαίψ. Παρακάτω ό

Δεl~ιάζηc: άναφέpει λέξι πρός λέξι δσα του εΙπε- πιθανώc: του έσημείωσεν - «ό πολυμαθής ήμών φίλος κ . Π . Χιώτης περί Κάλβου»,

·Ο έπτανήσιος ίστορικός θά έγνώρισε τόν ποιητή τής «Λύρας>> καί οί

πληροφορίες του πρέπει νά πάρουν μιά ξεχωριστή θέσι · τές άντιγρά

φω δλες έδώ:

"'Ακολούθως πολλάκις ή 'Ιόνιος Κυβέρνησις προσεκάλεσε τόν Κάλβον νά γίν'Ι] καθηγητής τής ίταλικής καί έλληνικής φιλόλογίας, άλλ' ενεκα του κενοδόξου καί εόερεθίστου αότου χαρακτήρος (διότι

είς αίμορροδιακήν κατάστασιν πάντοτε εύρίσκετο), οόδέποτε ηθέλη

σε νά δεχθlj . Γενόμενος πρύτανις' τοϋ Γυμνασίου έν ΚερκύρQ. αόστηρώς έφέρετο πρός τούς μαθητάς. Διορισθείς κάθηγητής τής

Ι. ' Ο Κ . Ν ικολόπουλος, πού βιογραφεί τόν Κάλβο στά 1824, άφιέρωσε στά 1817 τό τραγούδι του "'Ωδή είς τό 'Έαρ" στόν Καποδίστρια. Ε!ναι άσχετο τάχα τό τύπωμα

των <f>δ&ν του Κάλβου στή Γενεύη στά 1824, δταν ξέρομε πώς ί:μεν' έκεί ό Κερκυραίος Καποδίστριας; 'Ή όταν λάβωiι' ύπ' δ ψι πώς τό διαβατήριό του γιά τήν 'Αγγλία θά

άiφε ι λε κι· ό Κάλβος - δπως κι' ό Φώσκολος - στόν Καποδίστρια; (κοίτα σημείωσι

5 σ. 2Η7). . 'Ο Φώσκολος τόσο δ σο κι. ό Νικολόπουλος -προσωπικότητες τcού έπηρέασαν τόν Κάλβο- έκφραζόνταν γιά τό μεγάλο Χίο «ό διαπρεπής Κοραής ... 'Ο ποιητής των Τάφων δπως κι· ό 'Αγαθόφρων Λακεδαιμόνιος μεταχειρίστηκαν 9 ενας στούς λίγους στίχους κι' ό Cίλλος στά λίγα του νεοελλη~ικά γραφτά τή διαμοrφωμένη κοραϊκή γραφτή.

Γιά τές σχέσεις Φώσκολου Καποδίστρια κοίτα δπου καί στή σ η μ. 5 σ. 287 στές σελίδες 74 κ .έκ . , 98, 221-48. ·

·2. ·Ο μεγάλος φιλέλλ ηνας κι' όρθόδοξος Ιδρυτής του έπτανησιαΚ'ου πανεπιστημίου (1766-2 Όκτ . 1827), άφοϋ ί'δρυσε τήν 'Ιόνιο 'Ακαδημία (1820), κι' έπεστάτησε τή λειτουργία της ( 1824 κέ) τά δυό της πρώτα χρόνια, ί:φυγε γιά τήν 'Αγγλί'α στές άρχές τοϋ 1827 γιά νά φέρτι άπ' έκεί όργανα μέ τά όποία θά π~ούτιζε τό 'Ίδρυμα· δέν έμέλλονταν δμως νά γυρίστι. 'Ώστε η ί:δρυσις 1διωτικής σχολής άπ' τόν Κάλβο στά

!835-36 δέν πρέπει νά σχετίζεται μέ τό Γυίλφορδ, πεθαμένο στά 1827, δπως γίνεται άπ' τούς βιογράφους παρασυρμένους άπό άσαφfj φράσι τοϋ Κ. Παλαμii, Πρώτα Κριτικά σ .

26.

289


φιλοσοφίας έν τφ Ίονίφ Πανετι;ιστημίφ δέν ήδύνατο να ακούσl] εόφημίας ύπέρ άλλου καθηγητοϋ διό dγανακτήσας είς χειροκροτή σεις τών μαθητών ύπέρ του καθηγητου 'Οριόλου 1 • παρl]τήθη τής δημοσίας θέσεως, καίτοι φίλοι καί κυβέρνησις τόν π ρεκάλουν νά μή

πράξl] τοuτο. 'Ήρξaτο πάλιν μετερχόμενος τόν iδιωτικόν καΟηγητήν μέχρι του 1859, δτε μετέβη έκ νέου είς Λονδϊνον. Έν τij μεγαλουπόλει έκείνl] μετήρχετο τόν διδάσκαλον, μετ' ou π λύ δ' ένυμφεύθη δευτέραν άγγλίδα, διευθύντριαν Παρθεναγωγείου. 'Απεβίωσε τφ 1867».

'Ακολουθεί γνώμη τοϋ Φωσκόλου γιά τές δύο τραγφδίες τοϋ

Κάλβου (Δαναtδες καί Θηραμένης) καί κρίσεις τοϋ ΔεΒιάζη γιά τή

γλώσσα καί τό περιεχόμενο τής ποιήσεώς του. Τελειώνει μέ βιβλιο

γραφικές πληροφορίες άξιόλογες, τές tξfjς: «Αί ποιήσεις τοϋ Κάλβου

άνετυπώθησαν έν Λονδίνφ, Κερκύρι;ι καί 'Αθήναις ετυχον δέ έπαξίως

γαλλικής καί aγγλικfjς μεταφράσεως ». Σταματουμ' έδώ γιά νά

διαπιστώσωμε πώς σέ μiiς, καί στούς άλλους μελετητές του Κάλβου,

είναι όλωσδιόλου άγyωστη ή εκδοσι τοu Λονδίνου, όπου θά μεταφράστηκαν οί ι!>δές άγγλικά, καθώς καί ή κερκυραϊκή. Τό πιθανώτερο πώς

είναι άνύπαρκτες, κι' ό ΔεΒιάζης, έπιπόλαια πλη ροφορημένος τές

σημειώνει. 'Απεναντίας γνωρίζομε τήν άθηναϊκή, πού περιλαμβάνει

τές q)δές 11-20 (α'-ι') καί στό τέλος τήν q)δή στόν Ίερό- Λόχο 2. Καί συνεχίζαμε: «Μετέφρασεν ό Κάλβος τά έξής [α' ] Ποία κατά τούς

ιiρχαίους ή κυριαρχία του Πάπα ύπό του αiδεσιμωτάτου 'Ιακώβου

Κουερίκ'ου Τ.Δ. πρεσβυτέρου τfjς άγγλικανής έκκλησίας, μετά βιογραφίας του συγγραφέως. [β')]. Περί δογμάτων διοικήσεως καί

ίερουργών τfjς &γγλικανής έκκλησίας, ποιημάτιον Κοσίου έπισκόπου

Λινέλμου, οίς προσετέθη βραχέα μέν τινά περί τής καθολικής πίστεως

καί τής ιiγγλικής μεταρρυθμ.ίσεως, έρανισθέντα έκ τών συγγραμμάτων · Ανδρηέως Ίουήλλου, καί κατήχησις τfjς άγγλικανfjς έκκλησίας. Εiς Ίταλίαν συνέγραψε τραγιρδίας, <'iς δέν έδημοσίευσεJ. Συνέγραψε

I. Κοίτα τή ση μ. I σ. 295 καί. τά δ σα σημειώνω παρακάτω γι '::ιύτό τό επεισόδιο. 2. Ώδαί Κάλβου του Ζακυνθίου (dνατυπωθείσαι κατά τήν παρισιανήν i:κδοσιν

του 1826). ·Εν 'Αθήναις, τύποις Ζ. Γρυπάρη καί Α . Καναριώτου όδός Βύσ~ης άριθ. 815. 1864, 8° σ. 2+70. Γιά τήν ψδή στόν 'Ιερό Λόχο σημειώνει ό έκδότης (σ. 69 σημ . ) "Τήν πρός τούς ίερολοχίτας q)δήν εϋρομεν είς τι να συλλογή ν άσμάτων καθ' έκάστην

άνατυπουμένων καί ένομίσαμεν καλόν νά λάβ!J θέσιν μεταξύ τών άλλων ι{>δών του

πα~ριώτου ποιητοu;,_ 'Από δώ μαθαίνομε πώς ή ψδή ανατυπώνονταν ίσως σ' dνθολqγίες τής έirοχής .

3. 'Ο Κάλβος, δσο · ξέρομε, ί!γραψε δύο τραγφδίες: «Οί Δανα{δες" κι' "'Ο

Θηραμένης" ε!ν' οί τίτλοι τους ή τελευταία ε!ναι dνέκδοτ'η: άλλά !}ι · ή πρώτη,

μολονότι τυπωμένη κι' άνατυπωμένη, μπορΕί νά θΕωρηθij dνέκδοτη κι· αuτή, γιτί τ· &ντίτυπά της εlναι σπανιώτατα καί, δσο ξέρω, δέν ύπάρχοuν σ· tλλη νική βιβλιοθήκη:

290


δέ καί διάφορα φιλολογικά καί φιλοσοφικά, ώς μοί ε{πον aξιόπιστοι λόγιοί φίλοι του Κάλβου, dλλά δέν. τά έδημοσίευσεν. 'Εν Κερκύρςι εύρισκόμενος έχρημάτισεν είς τών συντακτών τής έπισήμου έφη μερί

δος του 'Ιονίου Κράτους. Δοθείσης-τής έλευθεροτυπίας 1 εγραφε καί αύτός έν η] έν Κερκύρςι έκδιδομέν1J έψημερίδι <<Πάτρίς».

'Η βιογραφία του ΔεΒιάζη θά μπορουσε νά στηριχτ'fi σέ δσα είχε

γράψει ή J. Lamber, μέ τήν εμπνευσι του Βικέλα, πού περιέχουν πολλά σωστά βιογραφικά στοιχεϊ:α καί δείχνουν τό βιογράφο πώς ijξερε τές πρώτες έκδόσεις τfjς .<< Λίψας», έδίσταζε δέ νά βεβαιώνυ δ, τι

δέ μπορουσε νά έξακριβώνυ. 'Έτσι γιά τό ετος τijς γεννήσεως τοϋ Κάλβου λέει πώς ήταν πέρίπου τό Ι 796, τό θάνατο δμως της γυναίκας του καί τής κόρης του θέτει λίγο πρό του 1826 καί μiiς πληpοφορεί πώς τότε μονάχα κατέβηκε ό ποιητής στήν 'Ελλάδα.

'Αλλά τό προχειρότερο διάβασμα καί των δυό βιογραφιών μiiς

δείχνει πώς ό κερκυραϊ:ος ίστοριοδίφης δέν ήξερε τή σημαντικήν

αuτήν έργασία, πού άλλωστε αργότερα διαδόθηκε μέ μεταφράσεις καί

ξαvατυπώματα2. ·Η βιογραφία του στηρίζεται κυρίως στές πληροφο-

Le Danaidi 1ragegia di Andrea Kaibo. London", printed ίΌr the author by Boyle and Ca lleghan 1818, in 80 σ. 164 (Βρεττανικό Μουσείο: 829 e 26) καί: Italian Lessons in four Parts ... Part III Saul Tragedia di Vittorio Alfieri . Le Danaidi tragedia di Andrea Calbo. London 1820 (Βρεττανικό Μουσείο 829, e 26). Οί παραπομπές συντομευμένες, κατά τή Bibliographie Ionienne τοu Em. Legrand Now 933, 974.

Ό Γ. Σωτηριάδης (δπου καί παραπάνω σ. 134 σημ. Ι) μάς πληροφορεί, πώς ό

γνωστός κερκυραίος ·έβραϊστής, Λάζαρας Βελλέλης έτοίμαζε στά 1916 μιά εκδοσι τών «ΔαναΊοων» πού άντίτυπό των είχε πετύχει τότε, καί χαρακτηρίζει τήν τραγφδία·

ώστόσό ή εκδοσι - 'ίσως έξ αiτίας τοϋ πολέμου - δέν έπραγματοποιήθηκε.

Ι.·Ή έλευθεροτυπία δόθηκε στά τέλη του 1848. Ή «Πατρίς» ι'iρχ ισε νά βγαίντι στές 15 'Ιανουαρίου τοϋ 1849 καί συντάσσονταν έλλ ηνικά καί γαλλικά άπ' τούς Πέτρο

.Βράϊλα καί Ν ικόλαο Ζαμπέλη κυρίως πρόγραμμα είχε τή ρ ιζική μεταρρύθι.iισι του συντάγματος τοϋ 1817. Ή ί:κδοσί της κράτησε ώς τές 25 Ίανουαρ. 1851. Πρόχειρα κοίτα Άvδρέου Μ. Ίδρωμέvου, Πολιτική 'Ιστορία τi'jς Έπτανήσου 1935 σ. 46 καί 150.

2. Juliette Lamber, Poetes Grecs Conιemporain s περ. La Nouνelle Reνue ετος 2 τόμος 3 ( 15 Μαρτ. 1880 κ.έ . ) Paris σ. 368-77, 839-60, 852-83. Ξανατυπώθηκε σέ βιβλίό τό . 188 1, Paris Calmann Leνy, editeur. σ. LII+306 [γιά τόν Κάλβο σ. 24 κ.έ. ]. 'Εξόν άπ' τές'

σημειωμένες μεταφράσεις στό περ. Παρνασσός 1880 καί 1885 (κοίτα σημ. I) μεταφράστηκε ιταλικά: Poeti Greci Conιemporanei Studi di J. Lamber. Pr.ima νers ione

auιorizza ta del dotι Alberto Boccardi con Prefazione e note del tradutore, Napoli ... 1882, 811 , σ. 200 (γιά τόν Κάλβο σ. 37-45) κι' έλληνικά: Juliette Lamber, Οί σύγχρονοι "Ελληνες ποιηταί, ήτοι Μελέτη περί της Νεωτέραζ Έλληνικης Ποιήσεως μεταγλωττισθείσα έκ του γαλλικου ύπό Φωτίου Δημητριάδου σχολάρχου, Έμπορικόν τυπογρα

φείον Β.Ι. Σπαθαροπούλου· έν Φιλιππουπόλει 1887, 811 σ. 208+IV (περί Κάλβου, σ. 46 κ.έ.).

'Αξ ίζ ε ι νά σημειωθΏ έδώ εστω ή διαπίστωσι τής Lamber (Βικέλα) γιά τόν Κάλβο (πολύ πρίν τόν Παλαμά) πώς τό στύλ του είναι δι κό του· πώς δέν εγ·ραψ' οϋτε τή

δημοτική οϋτε τή γλ&σσα των λογίων του τόπου του. Σ' αύτό εΙ χ' ~πίδρασι πάνω του ή

291


ρίες του Χιώτη, όδηγητή κ:αί σ' άλλά καί προστάτ του πολύ λίγο

τίμιου άπέναντί του ΔεΒιάζή 1•

· Αφου δμως ή βιογραφία αuτή ή συνηθέστερη καί πιό διαδεδομέ

νη στηρίζεται πιό πολύ στά δεδομένα του Χιώτη , θά 'πρεπε νά

προσέξωμε ι'iν ό 'ίδιος ό επτανήσιος ίστοριογράφος εβιογράφησε τόν

Κάλβο. Δυστυχώς ώς τά τώρα εμεινεν aπαρατήρητη κι' aχρησιμοπο ί

ητη ή σχετική βιογραφία2, πού τά κυριώτερά της μέ ρη μεταφέρομ'

εδω. Μετά τές γνωστές στοιχειώδεις πληροφορίες γιά τή γέννησι του

Κάλβου καί τούς γονείς του ό Χιώτης ίσχυρίζεται πώς «ήλικιωθείς

μετέβη είς 'Ιταλίαν χάριν σπουδής κ:αί συνέζη μετά τ υ Φωσκ:όλου».

'Από έγκυρότερες πηγές θά ίδουμε πώς ό Κάλβος στό Λιβόρνο πήγε

aνήλικος. '''Ο Κάλβος διέμενε μετά του Φωσκόλου ώς σύνοικος εως ού άνεχώρησεν ό Φώσκολος είς 'Ελβετίαν καί' μετ' ύτου έπορεύθη είς Λονδίν9ν. Γνωσθείς πρός τούς 'Άγγλους ώς δόκιμος φιλόλογος

έλληνιστής καί ίταλιστής καί λαλών τά άγγλικά, μετήρχετο τόν

διδάσκαλον πpός έπιφανείς οtκογενείας3 . Τότε ένυμφεύθη νέαν

διδασκαλία τών άρχαίων Ι:λληνικών, ωστε νά πριφρονi] τό πλήθος . Ό Λαός δέν τόν

κατάλαβε, οί σπουδασμένοι έθαύμαζαν τή δύνάμι καί τήν τέχνη τής ποιήσεώς του ... Αν ζοuσε στήν πατρίδα του ν' άκούΙJ έλληνι~ά καί νά παραβάλλ!J τά νέα μέ τ' άρχαία, θά

γινόταν ό μεγαλύτερος ελληνας ποιητής, τώρα (1880) ε!ναι σχεδόν λ σμονημένος. Ε!δε

άπό μακρυά τό αίματηρό δράμα τής έπαναστατημένης πατρίδας. 'Όμως μιά άρχαία

πνοή rcερνq. άπ' αότές τές φδές. Περιέχουν ε να λυρισμό άληθινό καί καθαρό, οί είκόνες

άπλές καί μεγάλες, δυνατό κι' εύγενικό τό αίσθημα, γενναiα ή σκέψι. ·Ο Κάλβος ε[ναι

lνας Πίνδαρος λίγο πιό γλυκύς, πιό ijσυχος, ενας νέος ψάλτης τών 'Ολυμπιάδων μά πού

εχει ζήσει μακρυά άπ' τήν πατρίδα του .. . θυμίζει περισσόχερο άρχαία τραγφδία άπό .ιcλέφτικο τραγούδι.

I. Πρβλ. Λ.Χ. Ζώης, Σπυρίδων Δε-Βιάζης, περ. Νέα 'Εστία Α ' (1927) σ. 282-90 στή σ . 285.

2. Μου τήν ύπέδειξε καί τήν εθεσε ·ύπ' όψι μου ό άγαπητός φίλ ς κ. Μανοϋσος Γ. Πλουμίδης, μαζί μέ πολλά ι'iλλα στοιχεία αύτfϊς τfϊς μελέτης . Έδημ σιεύτηκε άπ' τόν

Λ.Χ. Ζώη. στόν Ζ · τόμο τών ·Ιστορικών ·Απομνημονευμάτων 'Επτανήσου, έν

Ζακl'>νθφ 1900 σ. 10- 11. ' Αρκετά περίεργο φαίνεται τό γεγονός δτι ό Νικόλαος Κατραμίjς, Φιλολογικά

·Ανάλεκτα Ζακύνθου, Ζ~κυνθος 1880, πού έβιογράφησε i:ό Σολ μό (όλωσδιόλου Cίγνωστη κι' άχρησιμοποίητη καί τούτ ' η βιογραφία), δέν έβιογράφησε τόν Κάλβο.

'Απ' τή σ. 452 φαίνεται πώς ό Κατραμής έσκόπευε νά έκδώσlJ τές βιογραφίες πού παρέλειψε μαζί μ · άλλες τών ζακύνθίων πού συνετέλεσαν «είς τήν έθνοσωτήριον

έπανάστασιν••.

'Απαραίτητο νά σημειωθΏ έδώ, πώς δσο ξέρω, καί γιά τόν 'Αλέξανδρο Ρίζα

Ραγκαβή ήταν πρόβλημα ό Κάλβος καί μάλιστα πρίν άπ · τό Βικέλα . Πρβλ .: Precis d · une histoire de la litterature neohellenique , Ber1in 1877 σ. 221-2 τοϋ Β· τόμου -Geschichte der Neugriechische Literatur ... νοη Α. R. Rangabe und D. Sanders Leipzig [1g82 (ή 1884;)]. καί Περίληψις ίστορίας τής νεοελληνικής Φιλολογίας, έν 'Αθήναις [ 1887], στό β ' τεϋχος, στή σ. 68.

3. Κι· η Lamber λέει πώς στό Λονδίνο είχε φήμη erudit , σέ καιρό πού κανένα

292

Κ{'ΙτΙΚΑ, ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΑ

άγγλίδα καί έτεκνοποίησε θυγατέρα μικράν άποβιώσασαν. Μή

ύποφέρων τό άλλόκοτον τοϋ Φωσκόλου έχωρίσθη αύτοu καί εζη μετά

της συζύγου'. 'Αφοu άπεβίωσεν αϋτη τφ Ι82Ι ό Κάλβος μαθών τήν Έλληνικήν Έπανάστασιν τ]θέλησε νά κατεβlj είς Ναύπλιον δπως

ύπηρετήστι τόν άγώνα» . 'Εδώ δέ μπορούμε νά δεχτούμε τή χρονολο

γία 1821 σά δηλωτική τοϋ ώρισμένου τούτου χρόνου , άλλ' άπλώς τής

περιόδου των έτών Ι 82 Ι -27 (ii καί μέχρι του 1830), πού συνήθως όνομάζομε 2/.

Παρακάτω ό Χιώτης λέει πώς ό Κάλβος μεταξύ τ&ν μαθητ&ν του στά ίδιωτικά του μαθήματα είχε καί τόν πολιτευτή Ναπολέοντα

Ζαμπέλη. Βεβαιώνει, πώς «εύερέt:Ιιστος, ώς αtμορροδιακός, έφέρετο

(ό Κάλβος) τραχύς καί άνοίκειος πρός τούς φίλους ••, αναφέρει τό

έπεισόδιό του μέ τόν καθηγητή Όριόλη καί τήν παραίτησι τοϋ

Κάλβου άπ' τή δημόσια θέσι, καθώς καί τήν έπανάληψι τών

ίδιωτικ&ν μαθημάτων του. Γιά τόν πολιτικό καί δημοσιογραφικό του

βίο καί τά τέλη του μfiς πληροφορεί πώς <<Συνταχθείς μέ τούς

άντιπολιτευομένους συνειργάζετο μετά των συντακτών τής «Πατρί

δος>>. 'Απεχωρίσθη αuτ&ν έξελέγξας θρησκοπολιτικόν φυλλάδιον

του Δανδόλου καί ιiντεφέρετο δι' aλλης έφημερίδος πρός aπαντας

τούς συμπολιτευομένους κυβερνητικούς . Τ<ρ 1856 ιiπεδήμησΕ είς 'Αγγλίαν καί μετήρχετο τόν διδάσκαλον έν Λονδίνφ. Συνεζεύχθη

δευτερογαμής dλλην ιiγγλίδα διευθύντριαν σχολείου θηλέων. 'Ασθε

νήσας έκ βρογχίτιδας άπεβίωσε τ<ρ 1869». ·Η πληροφορία γιά τή βρογχίτιδα είναί μοναδική. 'Αλλά καί τό

ε τος τής άναχώρήσεως του Κάλβου γιά τό Λονδίνο ( 1856) θά ίδοuμε πώς είναι τό πραγματικό, κι, οχι τό ώς τά τώρα παραδεγμένα 1859. Καί - τό σπουδαιότερο - τό ετος του θανάτου του παραδίδεται άπ'

τόν 'ίδιο τό Χιώτη τό 1869, ιί5στε ή μοναδική πληροφορία πού φέρνει τόν Κάλβο πεθαμένο στά 1867, πληροφορία του ΔεΒιάζη πού

άποδίδονταν στό Χιώτη, νά καταπέσ1]2

'Η βιογραφία κλείνει μέ βιβλιογραφικές σημειώσεις . ·Ο Χιώτης ε'ίτε πλανημένος ιiπ' τόν ΔεΒιάζη (βιογραφία 1881) ε'ίτε γιατί είχε

ύπ · ο ψι του εκδόσεις πού δέν ξέρομ' έμείς, βεβαιώνει πώς οί Φδές τυπώθηκαν καί στήν Κέρκυρα καί στό Λονδίνο μ' άγγλική μετάφρα

σι . 'Όλες οί dλλες βιβλιογραφικές πληροφορίες τοϋ Χι(.δτη, πού τέc

φιλολογικό έλληvικό οvομα δέν ήταν γνωστό.

Ι . Ή Lamber λέει , πώς τό Φώσκολο άκολούθησε πρώτα στή Γενεύη στά 1816 κι' ϋστερα στ·ό Λονδίνο στά 1819, καί πώς άφοu μάλωσαν μέ τό Φώσκολο ξαναφίλιασαν

μερικές φορές, όριστικά δέ χώρισαν στά 1821. Αύτά δμως μποροuν νά ξεκαθαριστοyν <ώρα μιά καί καλή άπ' τά Epistolari τοΟ Φωσκόλου. Κοίτα καί τή σημ. 5 σ 2Χϊ

2. Γι ' αύτά θά γίνυ λόγος εύρύτερος παρακάτω.

293

ΑΠΑΝΤΑ ΚΑΛΒόΥ

έχρησιμοποίησε άργότερα ό ΔεΒιάζης (1918) επαληθεύονται άπ' τή δική μου ερευνα στές βιβλιοθήκες μας, πρίiγμα πού μέ ~ςάνει νά πιστεύω , πώς άν στό βιογραφικό σημείωμά δέν άντλεί ό Χιώτης άπ' τή βιογραφία του 1881 του ΔεΒιάζη (πού δέν έπανέλαβε πιά στά 1918 τές πληροφορίες γι, άγγλική εκδοσι καί μετάφρασι των <{>δ&ν) θά

στηρίζεται στά κείμενα.

IV

Ό Παλαμdς στήν όμιλία του γιά τόν ποιητή τής «Λύρας >>

χρησιμοποιεί δλες τές πληροφορίες τής βιογραφίας ΔεΒιάζη {1881) γιά νά δώσ1J μιάν είκόνα . ζωντανή τής ζωής του Κάλβου, άλλά προσπαθεί καί ν ' αύξήστι σέ τουτο τή γνώσι μας. Ε'ίκοσι πές χρόνια

μετά τό θάνατο του ποιητή, μιά ερευνα ήταν δυνατό νά φέρl] σέ φώς

στοιχεία τής ζωής του καί φωτογραφία του άκόμα, πού δέν εχει σωθή.

'Αλλά yιά τόν έρευνητή τής έποχής δέν ήταν εύκολο οϋτε άρχεία επτανησιακά νά χρησιμοποιήσ1J; οuτε οίκογενειακά, άν μποροuσαν νά ύπάρξουν στήν περίπτωσί μας, οϋτε κάν νά έξακριβώσ1J έπί τόπου τά σχετικά μέ τή ζωή καί τό χαρακτήρα του. 'Έμεινε εν καταφύγιο · ή

μαρτυρία λογίων, πού ύπήρξαν μαθητές του Κάλβου κ ί ζοuσαν τότε ( 1889) στήν 'Άθήνα. 'Ένας τέτοιος μαθητής διαφ τίζει τόν Κ. Παλαμά, ό βουλευτής Λευκάδος Τσαμπαρλ6.ς 1 • Σ· αύτόν όφείλονται

οί πληροφορίες πώ·ς ό Κάλβος έχρημάτισε «τό πρώτο οίκοδιδάσκα

λος παρά ηj οίκογενεί~ τοu Εuτυχίου Ζαμπελίου ... έσύστησεν 'ίδιον σχολείον πρός τό ετος 1835-1836, εiς δ έφοίτωv πολλο ί. 'Απελάμβα

vεν έκ τ&ν μαθητών του περί τά έκατόν ε'ίκοσι δίqτηλα καί πλέον κατά

μήνα, Τό σχολείον διήρκεσε μέχρις ού διωρίσθη καθηγητής τής

φιλοσοφίας έν τψ 'Ιονίφ Πανεπιστημίφ. 'Αποφεύγων τήν τύρβην,

τάς ιδρας του διήνυεν ώς έπί τό πλείστον έν η] βιβλίδθήκlJ του συγγράφων καί μελετών. Ήτο μέτριος τό άνάστημα, μελαγχροινός ,

μέ μαύραυς οφθαλμούς καί μεγάλην ρίνα. 'Έτρεφεν ίδιάζουσαν

προτίμησιν πρός τό μέλαν χρώμα, ώς άρμοζόμενον 'ίσως πρός τό

μελαγχολικόν του χαρακτήρος του, καί ε{χέ τήv μαvίαv δι' αuτου νά έπιχρί1J τά ί:πιπλά του. 'Έζη μετά πολλής λιτότητας άλλά καί

περισσής άξιοπρεπείας ... » 2• 'Ύστερ' αναφέρει τό έπεισόδιο μέ τόν

Orioli, παίρνοντάς το άπ' τό Χιώτη, δπως τό διατυπώνει ό ΔεΒιάζης.

Μου φαίνεται ώς τόσο πώς γίνεται μιά σύγχυσι. 'Ο Francesco Orioli

294

I. Πρώτα Κριτικά σ. 26 σημ. I. 2. 'Όπου καί παραπάνω σ. 26-7.


ύπήρξεv ό πρώτος διευθυντής του 'Ιονίου Κολλεγίου (γυμνασίου) κι· ό Κάλβος τόν διαδέχτηκε στές 24 'Ιανουαρίου 1841 κι' έμεινε σ' αύτή τή θέσι ώς τές 28 Νοεμβρίου του 'ίδιου χρόνου, όπότε άνέλαβε πάλι ό Όριόλης, πού εβγαλε κάί σχετικό φυλλάδιο γιά τουτο τό ζήτημάι. 'Οφείλεται λοιπόν ή ανεξακρίβωτη dκόμη στήν ήμερομηνία της, dποχώρησι του Άνδρ. Κάλβου άπ' τήν 'Έδρα τής

Φιλοσοφίας του κερκυραϊκου πανεπιστημίου (;) στήν dγανάκτησί του· γιά «τάς χειροκροτήσεις των μαθητών ύπέρ τοϋ καθηγητού 'Ορεόλου,,2, ή στά βαθύτερα α'ίτια διαστάσεως πού προϋπήρχε; 'Αξίζει νά

λυθΊj κι' αύτό dπ' τό μελι;;τή τοϋ aρχείου του άρχοντος τής 'Ιονίου

'Ακαδημίας, πού σήμερα βρίσκεται στή Δημοσία Βιβλιοθήκη Κερκύρας3.

Καί προχωρεί ό Παλαμiiς, άντλώντας άπ' τή μνήμη τοϋ Τσαμπαρλii: <<Συνδέσας έν Κερκύρg σχέσεις μετά τής οiκογενείας του

άρμοστου, μετέβαινε συχνά πρός έπίσκεψίv του . 'Αλλ' άγνωστοv διά

τίνα λόγον δυσαρεστηθείς έναντίον τοϋ άρμοστου, έπαυσε φοιτών εiς

τό παλάτιόν του, καί τό περιεργότεροv , ιiπεδίωξε τόv υίόv του

άρμοστου μεταβάντα μι~ των ήμερων εiς τήν οίκίαν του, διατάξας τόν

ύπηρέτην του μεγαλοφώνως, ι:δστε νά dκουσθΊj ύπό του έπισκέπτου, vά

τφ ε'ίπ1J δτι «δέν ε{ναι στό σπίτι>>!<~- ~ Υπερήφανος κι ' άφιλοχρήμα

τος. Οί βιογράφοι διηγοϋνται, δτι, ι'iμα έλαβε θέσιν, ~Παυσε νά δέχεται δίόακτρα παρά των μαθητών του. Ούδέ ήνάγκαζεν αύτόν τό

Ι. Κατά iήν 'Ιόνιο Βιβλιογραφία Legrand άριθ. 1362, άπ ' δπου παίρνω καί

τέc; πληροφορίες.

2. Ή Λύρα 'Ανδρέου Κάλβου ... σ. 10 καί Πρώτα . Κριτικά σ. 27. 3: Ό διευθυντής της κ. Κων. Σολδiiτος, μοϋ έγνώρισε πώς βρήκε καί θά

δημοσιεύση εκθεσι σχετική μέ τήν παραίτησι τοϋ Κάλβου καί τό έπειcrόδιο. Καλό θά 'ταν νά δημοσίευ' έκεί καί τήν πρaξι τοϋ διορισμοϋ .τοϋ Κάλβου, καί τής πιθανής

άνακηρύξεώς του σέ διδάκτορα πρίν άπ' τό διορισμό (τέλος 1841 ij άρχέi; 1842;) μ' dλλες πληροφορίες θετικές γιά τήν πανεπιστημιακή του δpάσι. Κατά τόν ϊδιο τόν

Κάλβο (Reνue Eήcycl. XXXIV, Paris 1827, σ. 263) «Le Lycee, qui fournit des etudiants a Ι' Uniνersite, se trouνe faire partie du meme batiment ». .

· Πολύ φοβάμαι πώς γίνεται σύγχυσι μεταξύ τής θέσεως τοϋ Λυκειάρχη τοϋ Πανεπιστημίου καί τοϋ καθηγητή τοϋ Πανεπιστημίου.

4. Παρόμοιο άνέκδοtο άναφέρεται στό Σολωμό, πού εδιωξε τό συγγενή του Ν. Λούντζη: Κ. Καιροφύλας ,(Q 'Άγνωστος Σολωμός» Άθtjνα 1927, σ .. 138 καί περ. 'Αλεξανδρινή Τέχνη Ε' (1931) σ. 229. Ό καθηγψής L. Roussel άπέδειξε στό Libre άρ. 112-13 (1932) σ. 889-90, πώς τ· άνέκδοτα τοϋ είδους πρέπει ν· άναχθοϋν στόν Κικέρωνα. De Oratore, 268-76! άς σημειωθΏ πώς ύπάρχει · καί γιά τό Σολωμό άνέκδοτο πώς έμάλωσε μέ τόν 'Αρμοστή (Ό άγνωστος Σολωμός σ. 27).

Κι' ή Lamber έβεβαίωσε, πώς οί οίκογενειακές του στεναχώριες ,• ή φτώχια, ή

δυστυχία - πού φαινόταν νά τόν ·άκολουθΌ - dφησαν βαθειά ίχνη στόν χαρακτf\ρα του, καθιστώντας τον τραχύ κι· άνυπόφορο. Μάλωνε ).ιέ τό παραμικρΘ, καί μέ

φιλτάτους του!

295


δέλεαρ τής άμοιβής νά ύποφέp1J τά έλαττώματά των. Μόλις έπείθετο περί του άδυνάτου τής εύδοκιμήσεως τοϋ μαθητοu, €γραφε πρός τούς · γονείς, συμβουλεύων νά άποσύρ.ωσι του σχολείου τό τέκνον. Παρέδι

δεν ίταλιστί. Μεγάλη fιτο ή εύφράδεια αuτοϋ καί δλως πρωτότυπος ή διδασκαλία του. Καί τό ίδιόρρυθμον του Κάλβου άπό τής ποιητικής

έξετείνετο μέχρι τής γραμματικής τήν όποίαν έδίδασκεν. Ήτο πολύγλωσσος καί πολυμαθής. Έδίδασκεν έλληνικά, λατινικά, iταλικά, γαλλικά, άγγλικά, φιλοσοφικά, γεωγραφίαν, άστρονομίαν . Μέ

διαβεβαιοϋσι πρός τούτοις δτι ήτο κάτοχος καί τής έβραϊκής.

Εύτυχής τις θνητός, του όποίου ίστορία άτυχώς δέν διεφύλαξε τό

ονομα, διωρίσθη καθηγητής τής Θεολογίας, ύποθέτομεν , έν τφ 'Ιονίφ Πανεπιστημίφ · τά μαθήματα Cίτινα ό κύριος ούτος παρέδιδεν, παρε

σκεύαζεν άφ · έσπέρας ό Κάλβος άφιλοκερδώς, καί τό σπουδαιότερον, έν πάσ1J έχεμυθείψ,ι,

Δύο άκόμη βιογράφοι του Κάλβου, ό καθηγητής Γ. Σωτηριάδης κι' ό έπτανήσιος 'Ιωάννης Ζερβός προσθ.έτουν μερικές πληροφορίες γιά τόν άνθρωπο καί τή ζωή του. ·Ο δεύτερος, συμπολίτης του, άντλεί · άπό ••Ενα σεβαστόν γέροντα διατηροuντα εiς τήν μνήμην του μ '

εύλάβειαν τόν διδάσκαλόν του>> 2 , τόν όποίον δμως δέν όνομάζ_ει. •• ... "Αν καί εlχε ψυχής εόγένειαν καί έντιμότητα καί _ιλεργίαν, ή τον

δμως (ό Κάλβος] άπότομος, άκαμπτος, καί όργίλος . Εuφραδής καί

όμιλητικός είς τάς καλάς του στιγμάς, c.Οστε ή μετ' αuτοϋ συνανα

στροφή διά τήν πολυμάθειάν του καί τήν εuρύτητα της σκέψεως νά

είναι περιζήτητη άπόλαυσις, δέν εlχεν δμως φίλους καί συνομιλητάς,

διότι συχνά ή το στυγνός καί δχι σπάνια ύπεροπτικός έπιτημητής . Καί

μόνος συνήθως είς πρωϊνάς c.Ορας έφαίνετο τακτικός καί άργός

περιπατητής είς τήν πλησίον τοϋ φρουρίου κερκυραϊκήν πλατείαν1.

Χαρακτηριστικόν του εΙναι οτι εiς τό Μαν1:ούκι, τό πατρικό του προάστιον, σπανιώτατα έπήγε κατά τό διάστημα τή ς 'πολυχρονίου

διαμονfjς του είς τήν · Κέρκυραν4 καί ούδένα οίκείον είς τό μεταξύ τοuτο άπέκτησε. Μέ τόν Σολωμόν, περιστοιχ..ισμένον συνήθως άπό

Ι. Πρώτα Κριτικά σ. 27-28. Έκεί κι· άλλες σποραδ ικές είδήσεις γιά τόν Κάλβο πρωτόφαντες.

2. Ά vδρέου Κάλβου: "'Η Λύρα», έν 'Αθήναις έκδοτικός ο1κ ς Γεωργίου Φέξη

19il; S0 σ . 112. σ. 3-6: '1. Ζερβός «'Ανδρέας Κάλβος (1792-1867)» στή σ. 6. . 3. Στήν 'ίδια πλατεία κ:αί μάλιστα στό τμήμα της τό μπροστά aπ' τ ' aνάκτορα Ι '

'Αρμοστή περπατούσε κ ι ' ό Σολωμός, μόνος κ:ι' άσυντρόφιαστος άργότερα προστέθr

κ: ε κ:ι' ό ιiμίλητος Πολυλάς, πού ή κ α κ: ία του, διαφορετικ:ιi έκφρασμένη φανερώνεται

βαθύτερη άπό τούς πρόσκαιρους νευρικούς θυμούς του Κάλβου.

4. Καί σήμερα τό Μαντούκι δέν fΡαβάει τόv έπισκέπτη , κατ οι κ μένο άπό ψαρiiδες

κ:αί φτωχούς ώς ε1ναι άνθρώπους , δίχως κά~ μιάν aξιόλογη ιiμμουδι ' . Οί συγγενείς τού Κάλβου δtν φαίνονται νά τόv.εvοιωθαν.

296

ΚΡΙΠΚΑ, ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΑ

καλούς. φίλους 1 , ε{χε μόνον άπλfjν γνωριμίαν2 • Μέτριος τό άνάστη

μα, μέ μεγάλην κεφαλήν, μελαγχροινός, μέ ζωηρούς όφθαλμούς,

εύρύστερνος καί μέ βηματισμόν βαρύν -μία έν συνόλc:ρ αύστηρά καί

νοήμων καί ιδιόρρυθμος παράστασις - άπετέλει ξεχωριστόν καί

ενδιαφέρΌντα τύπον μέσα είς τούς τόσους άλλους ξεχωριστούς, άλλ' όχι ένδιαφέροντας κερκυραϊκούς τύπους'.

'Ο καθηγητής Σωτηριάδης λέει: ••Πρό εικοσιπέντε περίπου έτών

[ 1891 ;] δτε καi έγώ χωρίς νά γνωρίζω τήν κατά τό 1888 4 όμιλίαν του Παλαμii, κατά σύμπτωσιν περίεργον άνεκάλυπτα τόν πρψην δλως

άγνωστόν μου Κάλβον καί, εύτυχής διά τό εί5ρημά μου, έδίδασκα τότε

τρία δημόσια μαθήματα έδώ εiς τάς 'Αθήνας περί τοϋ •<μεγάλου μου

ποιητοϋ»5 , μεταβάς κατά τύχην εΙς τήν Κέρκυραν, έζήτησα νά μάθω

· Ι. Ή μοναξιά τοϋ Σολωμοϋ ήταν τόση, c3στε ϋστερ' άπό παραμονή τριών έτών νά

μήν δηι άλλον άνθρωπο φίλο στήν Κέρκυρ' άπ' τό Γεώργιο Μαρκορii. Κι' οί

κοινωνικές σχέσεις τοϋ Σολωμοϋ ήταν έλάχιστες κι' οί σχέσεις μέ φίλους άνώτερους

άγγλους άξιωματικούς μάλλον τυπικές. 'Απεναντίας δέν εγινε μέλος καμμιiiς άπ' τές

έταιρείες τής έποχής κι' εμεινε στό περιθώριο τής πολιτικής ζωής.

2. 'Ο' Μ. Σιγοϋρος δπου καί παραπάνω σ. 30 (κι' άπ · αύτόν παίρνοντάς το κι' άλλοι, Βουτιερίδης π . χ.) ίσχυρίζεται - παρορώντας τή βεβαίωσι τούτη τοϋ Ίωάν .

Ζερβοu - πώς ••δέν ί:χομε καμμιά πληροφορία γιά τές σχέσεις τού Σολωμοu καί

Κάλβου. Δύο άνθρωποι έξαιρετικοί, ζακυνθινοί κι' οί δύο, σπουδασμένοι στήν 'Ιταλία,

οί μεγαλύτεροι ί:λληνες ποιητές μέ συνείδησι βαθειά,τή ς άποστολής των , ί:ζησαν κι· οί

δύο, σχεδόν τριάντα χρόνια, σέ μιά μικρή πόλι σάν τήν Κέρκυρα, καί δμως κανένας

δεσμός, καμμιά συμπάθεια, καμμιά σχέσι δέν iiφερε τόν ενα πρός τόν άλλο! Οί δύο

μεγάλοι αύτοί συμπολίτες δέν ήσαν οϋτε φίλοι οϋτε έχθροί, σά νά άγνοοϋσαν ό ενας τόν &λλον, κα ί 'ίσως νά προσπερνοϋσαν συχνά, σέ κάθε συναπάντημά των στό δρόμο, χωρίς

χαιρετισμό».

Ό καλός ζακυνθινός κριτικός, πού φαίνεται τόσο στενά τοπικιστής, ό5στε νά

καταφέρεται παραπάνω κατά τών κερκυραίων, πού δέν ύποψιάστηκαν πού ό Κάλβος

ήταν άντίπαλος (!) τοϋ Σολωμού, θά' πρεπε νά γνωρίζ\1 πώς ό Μάντζαρος «Ελεγε πρός τόν ΔεΒιάζη: Διαβάζω αύτόν τόν δυστυχισμένον t'ίνθρωπον [Κάλβον] ... 'Ως μοϋ ~!π ε πολλές φορές ό Σολωμός, έθυσίασε τήν πραγματικήν του ί::μπνευσιν· αύτή δέν ε!ναι γλώσσα .

Καί ό Μαβίλης ε!πε [πρός τόν Σ. Μενάρδο] κάτι περισσότερον· δτι καί ό Πολuλά,ς

είρωνεύετο τόν Κάλβον-. Σ. Μενάρδου ••Κάλβος» περ . Νέα ' Εστία Γ (1928) σ.

247α.-Πβλ. καί τή σημ. I σ . 304 3.: Ί. Ζερβός, δπου καί παραπάνω σ. 6. 4. ·Η όμιλία τοϋ Παλαμά γίνηκε στά 1889 (πρβλ. περ . 'Εστία ΚΗ' ( 1889), σ. 341 α-

4α, 357α-6Ια, 375β-7β, 391-Sα)· άλλά καθιερώθηκε τό 88 άπό λάθος στά Πρώτα Κριτικά,

σ. 48. 5. ·Αγνοώ t'ίν τυπώθηκαν αύτά τά τpία μαθήματα. 'Ο καθηγ. Σωτηριάδης ένόμιζc

τόν Κάλβο 'ίσο μέ τό Σολωμό, εφτασε μάλιστα νά πϋ πώς ό "·Ωκεανός» του ε!ναι

άσυγκρίτως μεγαλοφανταστότερος, άσυγκρίτως ίδεωδέστερος t'ίμα καί μεγαληγοpώτε

ρος τοϋ είς τήν · Ελευθερίαν 'Ύμνου τοϋ Σολωμοϋ>> (Διαλέξεις ... σ. 160)! 'Ο Σιγοϋρος τόν έξίσωσε μέ τό Σολωμό λέγοντας πώς ό ποιητής του 'Ύμνου κι· ό Κάλβος ε!ναι οί

μεγαλύτεροι ελληνες ποιητές » [τών αίώνων;] ('Όπου καί παραπάνω σ. 30)! Αύτές κι' ή

297


dν έσώζετο κάπου ·aνάμνησίς τις του Κάλβου . Μά παρουσιάσθη τότε ενας πτωχός, πτωχότατος dνθρωπος, ώς τελευταί ς γόνος τής οiκογενείας του ποιητου. Ή aνάμνησις μοί έφάνη πολύ ~ικρά"'· Σκοπιμώτερο θά 'ταν νά γυρέψ1J τά χειρογραφα τώ φιλοσοφικών παραδόσεων τοϋ ποιητή.

ν

'Απαρατήρητη πέρασε μιά άνώνυμη βιογραφία τοϋ Κάλβου, aρκετά σημαντική μεταφέρω έδώ μερικές γραμμές aποκαλυπτικές γιά τά

τελευταία μαρτυ'ρικά του χρόνια. << [Στήν Κέρκυρα] έπέρασε ετ.pι πολύν καιρό στήν μεγαλύτερη φτώχια, επειτα dρρωστοςκι, aπογοη

τευμένος έδοκίμασε νά έλευθερωθΊj άπό τή ζωή δηλη'τηριαζόμενος. Τόν έβοήθησαν δμως έγκαίρως καί τόν ·εσωσαν. 'Αλλά τό μέλλον τοϋ έπεφύλασσε πολλές &κόμα πίκρες. Βοηθημένος άπό μερικούς φίλους

έξαναγύρισε στό Λονδίνο, δπου έτυφλώθηκε2 κι' έκατάντησε στή

μεγαλύτερη στέρησιj . Πέθανε στά 1869,4. 'Η χρονολογία τ_οϋ θανάτου τοϋ ποιηtή δέv ήταν έξακριβωμέ

νηs. Τούτη ή βιογραφία τόν θέλει πεθαμένο στά 1869. Αuτό τό χρόνο δίνει ώς ετος θανάτου του Κάλβου στή σχετικη της μελέτη ή

Juliette Lamber στά 18806 πληρο<eορημένη aπ' τό Δημ. Βικέλα, δ όποίος πιθανώτατα τόν ε{χε γνωρ~σ~ι κι' έκτιμήσει·στ · Λονδίνο καί θά θυμόταν καλύτερα τή χρονολογ~α7. Αύτή δίνει κι' ό Χιώτης, όπως

ι'iλλη άστοχία τοϋ Ζερβοϋ πώς ό Κάλβος ε!ναι «παράλληλος καί !σάξιος τοϋ Σολωμοϋ

ε!ς τήν ποίησιν»! εφεραν τό νεώτερο λιβελλόγράφο τής Θεσσαλονίκης σ · άνάγκη ν ·

άρνηθΊ] όλωσδ ιόλου τόν ποιητή , θεωρώντας τον στιχοπλόκο. 'Αποτέλεσμα πολιτικής

κριτικής κι' δχι φρόνιμης κρίσεως: ή προδότης, ή πατριώτης ή μεγάλος ποιητής, η

στιχοπλόκος.

I. Σωτηριάδης, Διαλέξεις ... σ. 135-6. 2 . -'Ότι επασχαν τά μάτια του έσημείωσε πρώτος ό Ά. Παπαδ. Βρετός, δπου καί

παραπάνω. Πρβλ. καί Κ. Παλαμά «τcJ Πρώτα Κριτικά» σ . . 31 «Κατά τό 1859 aπήλθε τή ς νήσου πτωχός, πάσχων τούς όφθαλμούς, κατατρυχόμενος έκ των θλίψεων» .

. 3. Κι ό Σωτηριάδης (δπου καί παραπ. σ. 134) λέει πώς <<άπέθανε πενόμενος». 4. Κάλβος (aπό τό Γερμανικό) περ . Κερκυραϊκή ·Ανθολογία Ε' ( 1925) άρ. 5 σ . 30-

32, στή σ . 32. 5 .. Πρβλ. Νικόλαος Β. Τωμαδάκης ,,'Ανδ ρέας Κάλβος Ζακύν ιος (1792-1869);,

πε ρ. Τό Ξεκίνημα , τεϋχος 3-4 (Μάϊος - 'Ιούνιος 1937) σ. 14-15, Ζάκυνθος .

6. Περ. Παρνασσός Θ' (1885) σ. 27-35. 7. ·Ο Βικέλας εςησε στό Λονδίνο μεταξύ του 1852 καί 1872, κι' έιcεϊ τύπωσε τούς

στίχους του ( 1862), έιcεί έγνώρισε τόν Τυπάλδο, έξετίμησε τό Βαλαωρίτη κι ' έγκατέλει

ψε τό φαναριωτισμό. Στ· άπομνημονεύματά του: Δ. Βικέλα, ·Η Ζωή μου ιtαιδικαί

άvαμvήσεις - νεανικο ί χρόνοι β' εκδ. s.a. έν 'Αθήναις, δέν άναφέρει τίποτα σχετικό

μέ τόν Κάλβο , άλλά τά άπομνημονεύματα φτάνουν ώς τά 1863 μόνο .

298


ε'ίπαμε καί παραπάνω 1 • Ό ΔεΒιάζης dπέδωκε στό Χιώτη τήν πληρο

φορία πώς ό Κάλβος πέθανε στά 18672. 'Ο Παλαμiiς δέχτηκε τό

18693 )Cι' αύτό άκολουθεί ό Μ. Μητσάκης4 κι' ό Σωτηριάδης5.

Ό Μενάρδος\ ό ΣτουραtτηςΊ, ό Ζερβόςχ, ό Βii:λλιανίτης9, . ό

Σιγοuρος 1 u, ό Καμπάνης 1 1 , ό Βουτιερίδης 1 2, ό ΠaναγιωτόπουλοςιJ εμειναν στό 1867. Νεώτερος μελετητής του dπέφυγε τό σκόπελο μέτό νά μήν άναγράψ1J καμμιά χρονολογίαΙ4,

Κι' αύτή ή διχοστασία δείχνει πόσο σκοτεινές είναι οί γνώσεις

μας γιά τό τέλος τοϋ Κάλβου. 'Από τά 1856 15 πού εφυγε aπό τήν

Κέρκυρα, ώς τό 1869 πού πέθανε, ξέρομε μονάχα πώς ξαναπαντρεύ

τηκε στά 18641 6. τί εκανε δμως καί π&ς.έζοϋσε στό Λονδίνο;

Πρέπει νά γυρίσωμε aρκετά πίσω , στά πρίν άπ' τήν 'Ελληνική 'Επανάστασι χρόνια γιά νά ίδοuμε μέ τί ε{ χε dσχοληθή στό Λονδίνο

ό Κάλβος. Ξέρομε πώς εκανε μαθήματα ίταλικής σέ ·αyγλίδες, κι' ή συνάφεια αύτή φαίνεται νά 'ναι dφορμή του πρώτου του γάμου.

Έτύπωσε λοιπόν τό .σχετικό βιβλίο, δπου dνετύπωσε καί τές

προεκδεδομένες <<Δαναtδες» τουΙ7. Τόν 'ίδιο χρόνο (1821) έτύπrοσε λειτουργικό βιβλίο, γιά τό όποίο θ, αμείφτηκε, φυσικά, καλά, μέ τόν

τίτλο. <<Liturgia Anglicana ·Polyglotta, seu Liber precum c<?mmunium

Ι . Ίστοp. · Απομνημ. 'ΕπτανήσουΖ', Ζάκυνθος 1900-σ . 10-11. 2. 'Όπου καί παραπ. σ . 11. 3. Πρώτα Κριτικά σ . 31. 4. Λεξικόν Μπάρτ καί Χίρστ Δ' (1893-4) σ. 47Ιβ-3α, λ. Κιlλβος. 5 .. Διαλέξεις ... σ. 133. 6. Σίμοζ Μενάρδος. Δύο Ζακύνθιοι ποιηταί, περ. Παναθήναια ΙΘ ' ( 1910) σ. 179-87,

στή σ. 185α .

7. Σπ. Στουραίτης, Ό ποιητής Α. Κάλβος, πεp. 'Αθηνά ΚΖ' (1915) σ. 278. 8. 'Όπου καί παpαπ. σ . 5. 9. ΜΕΕ, στή λέξι Κάλβος ΙΔ' (1930) σ. 542β. ΙΟ . . "Οπου καί παραπ. σ. 31. I Ι. 'Αρίστου Καμπάνη"' Ανδρέας Κάλβος», έφ. Νέα 'Ελλάς 3 Νοεμβρ. 1913 σ. 3βδ.

- τοϋ ϊδιου "'Ιστορία τής Νέας ·Ελληνικής Λογοτεχνίας», ·Αλεξάνδρεια 1925, σ. 99-111, στή σ. 101.- τοϋ ίδιου <<Κάλβος», Έγκυκλ . Λεξ. 'ΕλευθερουδάκηΖ· (1929) σ. 96-7. - τοϋ ίδιου«' Ιστορία τής Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» γ· έκδ. 'Αθήναι 1933, σ. 153-61 στή σ. 154.

12. 'Ηλία Π: Βουτιερίδη «Σύντομη 'Ιστορία τής Νεοελληνικής Λογοτεχνίας"

'Αθήνα 1933, σ. 345-7, στή σ . 345 σημ. 13. Ί. Μ. Παναγιωτοπούλου «Στοιχεία 'Ιστορίας τής Νεοελληνικής Λογοτεχνίας»,

'Εν 'Αθήναις 1936, στές σ. 75-6 [=ΜΕΕ ι · (1934) σ. 928β]. 14. Δ ιονύσιος Ζακυνθηνός « ' Αντρέας Κάλβος» περ. 'Ελληνικά Γράμματα Β· ( 1928)

σ. 214-20. 15. Χιώτης, στήν 'ίδια σελίδα τής σημ. 62. Ό ΔεΒιάζης στή βιοyp. του Κάλβου

1881. aποδίδει στό Χιώτη ηjν πληροφορία πώς έφυγε στά 1859. 16. Σωτηριάδης «Διαλέξεις .. . » σ. 135. 1'7, Τόv τίτλο βλέπε στή σημ. J σ. 290.

299


anglice, gallice, neo-greece, italice, germanice, hispanice, latine et graece,,ι . Σημαντικό μάλιστα γεγονός γιά τή φιλολ γία του Κάλβου είναι τό τύπωμα στά 1820 λειτουργικοί) βιβλίου στήν άπλοελληνική του μέ τόν τίτλο <<Βιβλίον τών -Δημοσίων προ ευχών καί τfjς

ύπηρεσίας τών μυστηρίων καί άλλων έκλησιαστικώv θεσμών καί

τελετών, κατά τό εθος τής ήνωμένης έκκλησίας , 'Αγγλίας καί

Ίβερνίιlς, φ προσετέθη τό Ψαλτήριον του Δαυtδ καί α{ μετά τάς συναπτάς έπιστολαί καί εόαγγέλια. Μ~ταφρασθέν έκ τfjς ιiγγλικής είς

τήν κοινήν τής ·Ελλάδος διάλεκτον ύπό Ά. Κάλβου- Ίωαννίδου»2,

Του βιβλίου αuτου δέύτερη εκδοσι, καμωμένη στά 1824 θά είχε δεί ό ΔεΒιάζης πού τό σημειώνει μ' αύτή τή χρονολογία. 'Ώστε ή εκ

δοσι του 1826 πού βρίσκεται στή Γεννάδειο Βιβλιοθ ' κη 'Αθηνών μέ

τόν 'ίδιο παραπάνω τίτλο (London: Samuel Bagster MDCCCXXXVI σελ. 572 σχήμα Ο, ΙΙχΟ ,68) θά είναι ή τρίτη.

Φαίνεται πώς ό Κάλβος γιά νά ζήσΊJ μετέφραζε η σύνθετε βιβλία

μέ πληρωμή καί γιά νά Ύαι τό κέρδος του μεγάλο προτιμοϋσε τά

μεγάλης κυκλοφορίας λειτουργικά καί μάλιστα πολύγλωσσα βιβλία!

Πρέπει νά τόν φανταστοuμε λοιπόν καί στά γεράματά του δάσκαλο

καί μεταφραστή . Καί δάσκαλος μέν θά 'ταν δσο έπέτρεπαν κι' ή

δρασι καί τά γεράματά του· χαρακτηριστικό εΙναι πώς ή δεύτερη

γυναίκα του ήταν -κατά τό Χιώτη:_ διευθύντρια άγγλικοu παρθεναγωγείου.

Ή 'τύχη δμως μ' εuνόησε ν ' ιiποκαλύψω δύο άκόμα έλλ η νικά

βιβλία τοϋ Κάλβου, διασωσμένα στή Δημοσία Βιβλιοθήκη Κερκύ

ρας3. Οί τίτλοι τους είναι οί ιiκόλουθοι:

Ι. Περιγραφή στήν 'Ιόνιο Βιβλιογρ. του Legrand Νο 996. 2. 'Εθνική Βιβλιοθήκη 'Αθηνών Θωλ . 19/5. Τό βιβλίο περιέγραψε ό 'Ηλίας

Βουτιερίδης<< Η γλώσσα τ<;>Ο Κάλβου» περ. 'Ιόνιος 'Ανθολογία Β· (1923) σ. 18. Έκαμε δμως μεγάλη σύγχυσι τοϋ εύρήματος μέ dλλο εργο τοϋ Κάλβου , πού άνακοινώνομ · έμείς παρακάτω καί πού γι' αύτό πρώτη φορά εΙ χε μιλήσει ό Δε ιάζης. « ' Ο Σ πυρ .

ΔέΒιάζης ατή βιογραφία τοϋ 'Ανδρ . Κάλβου πού εβαλε μπροστά στ:ή Ζακυθινή εκδοσι

τής Λύρας (1881) μιλάει γιά κάποια μετάφρασι τοϋ Κάλβου «περί δογμάτων .... » .

'Αγκαλά καί καί δέ μοιάζει ό τίτλος τοϋτος μέ τόν τίτλο τής μεταφράσεως «Βιβλίον

Δημοσίων Προσευχών κλπ.•> δμως μοϋ γεννιέται ή ύποψία πώς τά δύο έργα ε!ναι !:να

καί τό αύτό καί πώς ό ΔεΒιάζης ί:γpαψε τόν τίτλο αύτό χωρίς νά EΧlJ μπροστά του τό βιβλίο••! Εύτυχώς γιά τό ΔεΒιάζη τό ενα βιβλίο ε!ναι άλλο καί διαφορετικό τό δεύτε ρο.

'Ο ΔεΒιάζης μάλιστα ξαναμίλησε γιά τό βιβλίο στόπερ. 'Ελληνική 'Επιθεώρησις ΙΒ · (1918) σ . 449-50, κι' έκεί- άν δέν εχομε τυπογραφικό λάθος - λέει πώς τό βιβλίο

τυπώθηκε στά 1824, όπότε θά'χε ύπ' δψι του δεύτερή του έκδοση, άγνωστη άπ ' άλλοϋ.

Πάνω σ· αύτό σημειώνω άκόμα , δτι ό ποιητής στό βιβλίο τούτο γράφτηκε

'Ιωαvvίδης, έπειδή κείνη τήν έποχή ζοϋσε σ_τή~ Κέρκυρα ό 'Ανδρέας Ζ. Κάλβος, ό έκδότης τοϋ Χρηστοπούλου, καί γιά νά διακρίνεται άπ' αύτόν.

3. Τά βιβλία δέν ήταν dπολύτως άγνωστα . ·Ο ΔεΒιάζης, περ. 'Ελλην. ' Επιθεώρησις ΙΒ · (1918) σ. 549-50 τ' άναφέρει, μάλιστα τό Πρώτο τοϋ 1856 τό περν~ γιά διπλό, καί

300


α') Περί Δογμάτων, Διοικήσεως καί 'Ιερουργιών τής 'Αγγλικής

'Εκκλησίας, πονημάτιον Κοσί νου 'Επισκόπου Δυνέλμου· οίς προσε

τέθη βραχέα μέν τι να περί τής Καθολικής Πίστεως καί τής 'Αγγλικής Μεταρρυθμίσεως έρανισθέντα έκ των συγγραμάτων 'Ανδρέως, Ίουήλλου, Οuεβηρεγίου, Βούλλου τε έπισκόπτων καί 'Ιακώβου Α' του

Βασιλέως; [sic]. 'Εν ε'ίδει δέ Παραρτήματος καί ή Κατήχησις τής

'Αγγλικής 'Εκκλησίας. Έκδίδον.τος Φριδερίκου Μερίκκου, ΤΔ. Μετάφρασις έκ τοϋ Λατινικοϋ παρά του Δ. (ιδάκτορος) Α. Κάλβου,

Καθηγ. τής Φιλοσ. Καί Μέλουσ. [sic] διαφ. Έπιστ. καί θρησκ.

Έταιρι&ν. Δημοσιευθέν έν Όξονί~ παρά Παρκέρφ. Έν Λονδίνφ,

παρά Παρκέρφ κατά τό Στράνδ, άρ. 377. 'Εν Νέφ 'Εβοράκφ παρά Δάν(! καί Συντρ. Έν Μελίτ1J παρά Μυίρφ ΑΩΝΣΓ [=1856].

16° σ. ΧΙΙ + 109 + 3 λευκές. β') Ποία κατά τούς άρχαίους ή κυριαρχία τοϋ Πάπα· ύπό Αtδ.

Ίακ. Μερρίκου, ΤΔ. πρεσβυτέρου τής 'Αγγλικανής 'Εκκλησίας.

Μετάφρασις παρά τοϋ Δ. [ιδάκτορος] Α. Κάλβου καθηγ. τής Φιλοσοφ.

καί μέλους διαφ . φιλοσ. έπιστ. καί θρησκ. /;ταιριών.

'Εν Λονδίνφ ΑΩΞΑ [= αξωά, 1861) παρά Παρκέρφν κατά τό

Στράνδ, άρ . 377 καί έν ΜελίτΊJ παρά Μυίρφ. · 16ο σ. VIII+79+1 λευκή . Μέ περιέργεια βλέπει κανείς τόν Κάλβο νά έγκαταλίπΊJ τήν

κοραϊστική yλώσσα τής . μεταφράσεως τοϋ 1820 καί τής <<Λύρας» καί νά γράφ1J τήν κοινή καθαρεύουσα τfjς έποχfjς του . Νά δείγματα

σχετικά: άπ' τό πρώτο βιβλίο σ. 1: '''Η του Βασιλείου τής 'Αγγλίας άρχαία άγνή καί Καθαρεύουσα

Καθολική Θρησκεία.

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α'

'Ενδελεχής Κανών Πίστεως

Ί:.νΩιλεχής τfjς ήμετέρaς Πίστεως καί θρησκείας κανών, κατά τψ• · Αγγλικήν Έκκλησ\αν, εΙναι ό έν τij παλαι~ καί vέq. διαθήκlJ Οι;60ι:v άποκαλυφθείς. Διότι έν ταίς σαφέσι τών γραφών ρήσεσιν

f:μπεριέχονται τά άφορ&ντα τήν πίστιν καί τόν τρόπον του βίου••.

τοuτο έπειδή δέν τό εΙ χε δεί , άλλ' άντλοuσε τήν πληροφορία του άπ' τό Χιώτη, 'Απομν. 'ΕπτανήσουΖ', 1900 σ . 10-11. ·Αλλά των βιβλίωv δέν άναγράφονται παρά τά κυριώτερα μέρη άπ' τούς τίτλους χωρίς καμμιά περιγραφή. .

Τελευταία τά βιβλία &νέφερε, χωρίς βιβλιογραφική πληρότητα, κι' ό Κωνσταντίνας Έ. Σσλδiiτσς «·Ο 'Ανδρέας Κάλβος ε !ς τήν ' Ιό νιον 'Ακαδημίαν» περ. Τό Νέον

Κράτος Α' (Όκτώβρ . 1937) σ. 134-143.

301


'Απ' τό δευτέρο βίβλιο, σ . 3: «Διαφέρει τά μέγιστα τό διαδέχεσθάι τόν Πέτρον από του διαδέ

χεσθαι τούς λοιπούς άποστόλους. 'Ο γάρ τfjς Ρώμης ποντίφηξ ,

κυρίως διαδέχεται τόν Πέτρον ούχί ώς άπόστολον, ιiλλ' ώς τακτικόν ποιμένα τής έκκλησίας άπάσης. 'Ώστε ό μέν Ρώμης ελαβε δικαιοδο

σίαν aπό τοϋ έξ ού καί ό Πέτρος οί δ. έπίσιωποι, κυρίως οuδόλως

διαδέχονται τούς αποστόλους, έπειδή οί απόστ λοι ούκ ήσαν

τακτικοί αλλ. εκτακτοι καί ποιμένες οϋτως είπείν επιτετραμμένοι καί

άδιάδοχοι>>.

Ή βεβαίωση τοϋ ΔεΒιάζη πώς στά 1859 εφυγε ό Κάλβος yιά τό Λονδίνο, . δέν είναι σωστή. 'Ο Κάλβος τυπώνει τρία χρόνια πρωτύ

τερα, στά 1856, βιβλίο στό Λονδίνο κι. εfναι dδύνατο ή ίiκδοσι νά ετοιμάστηκε στήν Κέρκυρα κι' από κεί νά στάλθηκε τό' χειρόγραφο

στήν αγγλική πρωτεύουσα γιά νά τυπωθtϊ. ·Απεναντίας ή όμοιότητα ιΌϋ τίτλου μέ τόν τίτλο τής μεταφράσεως τοϋ 1861, όπότε δέν ύπάρχει dντίρρησι πώς βρισκόταν στό Λονδίνο, πείθει πώς ό καθηγητής τής

φιλοσοφίας βρισκόταν στήν ενδοξη 'Αλβιόνα τό 1856, 'ίσως καί πρωτύτερα. 'Άλλωστε ή πληροφορία τοϋ ΔεΒιάζη γιά τό 1859 aποδίδεται στό Χιώτη, πού ό 'ίδιος ώστόστο είδαμε νά ύποστηρίζΊ] τό

1856. 'Ενδεικτικό της ακρισίας πού όφείλεται στήν dφελή έπαvάληψι καί στήν εγκατάλειψη της κριτικής τών πηγών.

VI

'Υπάρχει όμως καί νεώτερη σχετικώς έργασία, τη ριγμένη σέ

πολλές βιογραφικές πηγές καί βασισμένη σ, εύρύτερη ερευνα . Ει ναι

ή μελέτη τοϋ Σπ. ΔεΒιάζη στήν 'Ελληνική Έπιθεώρησι, πού πολλές

φορές ώς τώρ' άναφέραμε κι' έχρησιμοποιήσαμε.

'Από κεί μαθαίνομε πώς τήν εκδοσι Ζακύνθου (1881) είχε στό νου του πολύ πρωτύτερα ό ΔεΒιάζης, πού τόν προέτρεπε ό ίστορικός

καί κατόπιν γυμνασιάρχης Ίω. Ρωμανός (1836-1892), πιθανώς μαθητής τοϋ Κάλβου· ή εκδοσι θά ' χε καί προλεγόμενα, κι' οί τυπογράφοι αδελφοί Κάος είχαν αναλάβει τή δαπάνη . 'Ο Πολυλίiς δμως τούς

επεισε πώς .θά χάσουν τά εξοδά τους γιατί οί "'Ωδές» , έξ αίτίας τής γλώσσας τους δέν άρεσαν στόν πολύ κόσμο. 'Έτσι ή εκδοσι

ματαιώθηκε . Ό ΔεΒιάζης όμως- πού γιά τό γνωστό του έπεισόδιο

κατέφυγε στά 1879 στή Ζάκυνθο - έπραγματοποίησ · έκεί τ· όνειρό του. Γ aντίτυπα της καινούργιας αuτής έκδόσεως, οπου συγκεντρώ

θηκαν καί τά 21 τραγούδια του Κάλβου, πουλήθηκαv όλα, τά περισσότερα στό έξωτερικό.

302


·Ο Κάλβος γεννήθηκε στή Ζάκυνθο, ή καταγωγή του δμως ήταν

απ τό Μαντούκι τής Κερκύρας. 'Εκεί ε{χαν συνοικιστή κρητικοί μετά τήν aλωσι τής Κρήτης άπ' τούς τούρκους ( 1669), κι' άπ' τούς κρητικοuς Κάλμπους θά προέρχεται κι' ή οικογένεια τοϋ ποιητή . Μιά

χανιώτικη έπιγραφή πού δημοσιεύσαμ' έμείς λέει <<'Ιερεύς Σταματι

νός Κάλμπος τοϋ πίκλην Καναιανόλης [=Χανιώτης] καί τής πρεσβυ

τέρας αύτοϋ Μαρίας καί των τέκνων αuτου μνήσθητι Ι<;ύριε» 1 ο • Η

είκόνα τής Κρίσεως, οπου εχει σωθij, δέν ε{ναι νεώτερη ιiit' τά 1645, 'ίσως μισόν αtωνα πάλιότερη.

_ Κατά τό ΔεΒιάζη, ή οίκογένεια μνημονεύεται άπ' τό Ι Γ' αίώνα

καί μέλη της είχαν άσπαστfi τό έκκλησιαστικό στάδιο. 'Απ' τόν παπii Νικόλαο-Κάλμπο (περί τά 1700·) διακλαδίζεται σ· εναν άπ · τούς κλάδους άνήκει ό ·Ανδρέας. 'Ένας Νικόλαος στά 1750 παίρνει τήν Παρασκευή Ίω. Χρυσοβιτζιάνου, εvας 'Ιερώνυμος στά 1756 τήν ·Ασημένια τοϋ Σταμούλη Παγκράτη, ενας Βαπτιστής στά 1769 τή Σοφία 'Ανδρ. 'Αγνώτη, ενας Παναγιώτης στά 1795 τήν 'Αναστασία Σπυρ. Ζακυνθινοϋ.

Κατά τά σωζόμενα παλιά εγγραφq ή οίκογένεια λεγόταν Κάλ

μπσς, γραφόταν καί Κάρβος (ίταλ. Calbo, Calvo). Ό ποιητής γραφόταν Κάλβος (tταλ. Calbo καί Calvo). Ό πατέρας του δέν ήταν εuγενής, ή μητέρα τού ομως Ά, Ρουκάνη άνήκε σ' οίκο γραμμένο στό Libro d'Oro άπ' τήν άρχή τής ένετοκρατίας.

ι. Ν. Β. Τωμαδάκης «Μεταβυζαντινά Κρητικά Μνημεία Α' "• περ. Byzneugr. Jahrbίicher Χ (ι932) σ. 31 I.

Ξέρω πώς τό έπίθετο Calbo ε{ναι κι· ήταν συχνό στή Δύσι. Στή Biblioteca Marciana ser. ι386-ι5Ι2 Νο classif. 9277-403 collez. Rossi νοl. LXV ύπάρχο~ν Commissioni πρός τόν Alνise Calbo, ρέκτορα Χάνδακος [;] (πρβλ. περ. 'Ελληνικά Ε\ (ι 932) σ. ι 8). Κι' 6 Fl. Cornelius, «Creta Sacra» Venetiis ι 755, ι ι στή σ. 426 άναφέρει δοϋκα Κρήτης 'Αντώνιο Κάλμπο, πού εχτισε τούς προμαχώνες τοϋ Χάντακα καί στή σ . 450 'Ιωάννη Βαπτιστή Κάλμπο, όμηρο · κατά τήν παράδοσι τfjς ίδιας πόλεως στούς

τούρκους (1669). Ό 'Αντώνιος, άφοϋ ήταν δοϋκας, δέν ήταν κρητικός , άλλά

βενετσιaνος. ·Ο άλλος θά 'ταν άπ' τή γνωcrτή οίκογένεια των Χανιών, Πdύ μέλος της θ· άφορ~ ή προσημειωμένη έπιγραφή, πού άναφέρεται σέ παπα όρθόδοξο.

Γιατί, στό Χρονικό τοϋ Τριβάν (ΙΖ' αίώνα · κοίτα όσα εγραψα γι' αότό στή Νέα

'Εστία ΙΒ' ( I 932) σ. 846-52), στό διαμέρισμα τ&ν Χανιών άναφέρονται οίκογένειες Caιbo δυό: η μιά ρίζα εlχε τή nobiιita νeneta κι ' ή (iλλη άνήκε στούς cittadinι

originaιi (σελ. 14 καί 24 τοϋ χει/φου στό ΙΑΚ)

303

ΑrΙΆΝΤΑ ΚΑΛΒΟΥ

Ό 'Ανδρέας βαφτίστηκε στίς 18 'Ιουλίου 1792 κι ' ήταν μηνών τεσόάρων 1 • • Στά 1794 γεννήθηκε ό dδελφός του Νικόλαος2. 'Ο πατέ

ρας του δμως δέν ίiζησε πολύ μέ τή μητέρα του· πήρε τά παιδιά κι'

εφυγε στό Λιβόρνο. 'Εκεί σπούδασ' ό Κάλβος τά ίταλικ:ά, ύποθέτομε

δμως καί τά έλληνικά στήν πόλι ήκμαζ' έλλην. σχολή κι' ύπfjρχε (διατηρήθηκε κι, εvαν αίώνα μετά) έλλην. παροικία κι , εκκλησία\

Πότ' εφυγε ό Τσανέττος Κάλβος άπ' τή Ζάκυνθο .d)'νοοϋμε,

πρέπει δμως νά ύποθέσωμε πρίν τό 1804. Ό ΔεΒιάζης δημοσιεύει τό διαζύγιο δοσμένο ό.π' τόν <<Πανεριώτατο, θεοφιλέστατ Και υπεpτψΟ

μητροπολίτη τής άγιωτάτης Μητροπόλεως Κεφαλληνίας, Ζακύνθου

Ι. Τό βαφτιστικό του δημοσιεύτηκε άπ · τό ΔεΒιάζη στόν 'Ακρίτα Δ· ( 1905) σ .

283. ' Εκεί ·δημοσιεύεται γιά πρώτη φορά καί τό διαζύγιο των γονιών του, καθώς καί (σ. 292) ή γνώμη τοϋ Μάντζαρου γιά τόν Κάλβο κι' ή διήγησις τής γνώμης τοϋ Σολωμοϋ άπ' τό Μάντζαρο.

"Ας σημειωθl] δτι ό ι1εωvfδας Χ. Ζώvης << Προικοσύμφωνον άνέκδοτον τών γονέων

τοϋ ποιητοϋ 'Ανδρέα Κάλβου, περ. 'Αττική, "Ι ρις, 'Έτος Ι· άρ. 22 (1 5 Νοεμβρ. 190/) σ. 235-37, μάς ί:δωσε τό κείμενο τοϋ προικοσυμφώνου τών γόνιών τοϋ ποιητή συνταγμένου

στές 12 Αύγούστου 1790. Ό ίδιος ι1. Χ. Ζώης «Σημειώματα περί τοϋ ' Α. Κάλβου•• περ.

Α! Μοϋσαι ΜΔ' άρ. 966 ('Ιούνιος 1937) σ. 1-4, έπανέλαβε καί ένίσχυσε δσα ε!χαν γραφή γιά τήν οίκι;ιγένεια Ca1bo: • Βλέπε π·rοικοσt'ψφωvο στόv α · τόμο (Σ.έ.) ;

2. 'Ο Νικόλαος Κάλβος έγκαταστάθηκε στήν Τεργέστη, άπ' δπου εγραψε κα·ί τήν άπό 10 Δεκεμβρ. 181 8 έπιστολή πρός τόν 'Ανδρέα - πού βρισκόταν στό Λονδίνο.

Τό γράμμα_ τοϋτο δημοσιευμένο πρώτη φορά άπ' τόν Camillo Antona Traνersi περ. Rassegna critica della letteratura italiana, 1916, μετέφρασε άπ' τά ίταλικά ό Γεώργιος Ζώρας, Γράμμα τοϋ Ν. Κάλβου στόν &δελφό του 'Ανδρέα, πε ρ. ·Ελληνική 'Επιθεώρη

σις, Λ' ('Ιανουάρ. 1937) σ. 45α-6β. ·«Καίτοι γνωρίζεις", γράφει d.φοϋ παραπονεθή πώς δέν €λαβε γράμμα του, « μέχρι

ποίου σημείου δύναται νά φθάσl] ή αδελφική άγάπη, μόλις θά κατορθώσl]ς νά φαντα

σθ1;ς τήν εύχαρίστησιν τήν όποίαν Ίjσθάνθην δταν εμαθον τό λαμπρ Ύ σου στάδιον,

πού άνέλαβες εiς τά γράμματα, ώς καί τήν φήμην πού d.πέκτησες είς τήν αύτοϋ

πρωτεύουσα διά τών d.ρετών σου. ·Αγαπητέ μου άδελφέ, ήτο άσφαλές δτι ή τύχη .θά

άπέκαμε τοϋ νά μάς κατατρέχl], καί δτι θά μάς aνοιγε μίαν φοράν τήν όδόν διά νά

γίνωμεν κάτι: σύ εύρίσκεσαι είς μίαν χώραν δπου ή έπιστήμη έκτιμάται καί άποδίδεται

δικαιοσύνη εiς τήν &ξίαν σου · έγώ μετά πολλάς ταλαιπωρίας δπως έξέλθω άπό ττjν

ήλιθίαv άμάθειαν, είς τήν όποίαν δυστυχώς είχον άνατραφfϊ κατώρθωσα νά καλυτερεύ

σω τάς έμπορικάς μου γνώσεις, ωστε νά γίνω γραφεύς του μεγαλυτέρου ο'ίκου τοϋ

έμπορικοϋ τούτου κέντρου. Τόσον δέ περισσότερον δυνάμεθα νά ε'ίμεθα εύχαριστημένοι άπό τήν τύχην , δσον αϋτη ε!ναι καρπός τών ίδίων μας ίδρώτων καί τών σπουδ&ν ,

τάς όποίας μόνοι μας συνετελέσαμεν».

Παρακάτω τόν πληροφορεί γιά τό ένδιαφέρον πού εδειχναν γι' αύτόν ό Μουστο

ξύδης καί κάποιος Σκορδύλλης, μαθαίνομε δέ πώς είχε κείνον τόν καιρό δημοσιευθfϊ

c'ίρθρο στούς Τάϊμς, γιά μιά διάλεξι τοu Κάλβου δοσμένη στό Λονδίνο , ά ρθρο άγνοούμενο ιδς τά σήμερα, πού πρέπει νά μήν άγνοηθl] στ· ""Απαντά» του.

3. Κοίτα πρόχειρα: Περικλής Γ Ζερλέντης, Περί τής tν Λιβόρνφ 'Ελληνικής rχολής ( 1805-1837) Παρνασσός Θ' (1885), σ. 323-40.

304

ΚΡΙΠΚΑ, ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΑ

καί 'Ιθάκης Κύριον 'Ιωαννίκιον 1805 'Οκτωβρίου 10 ετος πα

λαιόν>>, εγγραφο άξιόλογο καί κατά τοϋτο: Λύει άπ' τό δεσμό του

γάμου τήν 'Αδριανή όχι δμως καί τόν ύπαίτιο τοϋ χωρισμοϋ σύζυγό

της. 'Η 'Αδριανή παντρεύτηκε Ο.μέσως τόν Κωνσταντίνο Καλέκα· δταν

δμως θυμόταν τόν 'Ανδρέα της εκλαιγε· Στή διαθήκη της (πέθανε

στές 30 'Ιουνίου 1815) γράφει « ... τό άμπέλι όπού εχω καί κυριεύω εiς

τό Ρόϊδο, διορίζω νά τό εχυ καί γοδέρτι τόν καρπόν του ό συμβίας μου

ό δεύτερος γιά δύο χρόνους καί επειτα θέλω νά περάσυ είς τήν

έλευθέραν έξουσίαν των δυό παιδιών ονόματι 'Ανδρέου καί Νικολάου

άδέλφια Κάλμπου, οπου τά εχω προκρεάρει [=κάμει] μέ τόν πρώτον

συμβίον σινιόρ Τσανέττο Κάλμπου, τά όποία παιδιά έπειδή εύρίσκον

ται εiς τό Λιβόρνο έδώ επειτα άπό τήν διορίαν των δύο χρόνων του

εισοδήματος θέλει συστήσουν ενα έπίτρσπον νά τό περιλαμβάντι καί

νά τό κάμουν δ,τι θέλουν καί βούλονται», · Μεταφράζει άκόμα ό ΔεΒιάζης τό γράμμα πού ό Φώσκσλος

γράφει &π' τή Φλωρεντία στό Μιχ. Τσιτσιλιάνη (I Όκτ. 1813) γυρεύοντας ύποτροφία γιά τόν Κάλβο πενταετή· _ϋστερα θά μποροϋσε

νά διδάξΊ] τή νεολαία γυρίζοντας στή Ζάκυνθό 1 •

Στά 1811 ό Κάλβος, άκολουθώντας παλιότερο παράδειγμα τοϋ

Φωσκόλου , γράφει ψδή στό Ναπολέοντα· δέν φαίνεται νά σώθηκε, κι '

άπ' τή μνεία της μονάχα στήν έπιστολή του στό Φώσκολο (18 'Ιουνίου 1814) θά'ναι γνωστή. Αύτό το,γράμμα άποκηρύσσει τήν παλιά καί συνοδεύει νέαν <<ψδή πρός τούς 'Ιονίους>> γραμμένη &π' τόν

Κάλβο γιά νά έκφράστι τήν Ο.γανάκτησί του: έπρόκειτο νά δοθοϋν τά

ελληνικά νησιά στό βασιλέα τής Νεαπόλεως. 'Ο ΔεΒιάζης μεταφρά

ζει κι' αύτό καί τήν Ο.πάντησι· δείχνουν καί τά δύο τές τρυφερές

σχέσεις Κάλβου-Φωσκόλου, δταν ό πρώτος βρισκόταν στήν άγνήν

ήλικία τής άγάπης. ;,Σ' ονειρεύτηκα νά μοϋ γελaς καί νά μοϋ λές:

Βλέπεις πού ή αγάπη τής πατρίδας κάνει λαμπρότερους τούς

στίχους;••. Τοϋ ζητεί νά στείλτι τήν ψδή σ' &νθρώπους μέ περιά'σότερη καρδιά άπό νοϋ. 'Ο Φώσκολος τοϋ άπαντ~ άπ' τή Γοτίγγη

«Βλέπω, παιδί μου 'Ανδρέα, πώς οί Γερμανοί &νατέμνουν κάθε

έλληνική καί λατινική λέξι καί εΙναι σέ θέσι νά σοϋ πουν γιά κάθε

στίχο πού τούς άπαγγέλλεις άν ε{ ναι τής έποχής τοϋ 'Ησιόδου ή τών Λυρικών ή τής 'Αλεξανδρινής σχολής ή των Αύτοκρατόρων τής

Κων/λεως έπίσης σπανίως aπατώνται προκειμένου περί Ρωμαίων.

Καί δμως δέv συγκιvοϋvται είς μΙαν εΙκόνα τών ποιητών αύτών, δέν

δακρύζουν ποτέ. Κατέχουν καί δέν αίσθάνονται, μαθαίνουν καί δέv διδά-

Ι. Περιληπτικώς μεταφρασμένο βλέπε το άπ ' τόν Κ. Καψοφύλα, πεp. Νέα 'Εστία Β' (1927) σ. 590.

305


σκουν, όμιλοί5ν καί δράσι δέν έχουν»! Τήν ιiναισθησί ' αuτή <iποδίδει στή φύσι, στό κλίμα. Συμβουλεύει τόν Κάλβο νά γράψ1] σονέττα,

ϋμνους καί όμοιοκατάληκτους στίχους καί νά διαβάζ-ΙJ 'Έλληνες καί

iταλούς κλασσικούς. Αύτή ή λαμπρή διδασκαλία εβλαψε τόν Κάλβο

δταν εγραψεν έλληνικά: άγνόησε τή νεοελληνική παράδοσι, τό δημοτικό τραγούδι . . ·

'Ο ΔεΒιάζης μας δίνει σέ μετιiφρασι τήν q)δήν αuτή μέ τήν εiσαγωγή καί τά σχόλιά της δέ μdς πληροφορεί ώστ ·σο ι'iν κυκλοφό

ρησε στά 1815, πρίν ν' άπαντήσ1J ό Φώσκολος γιά τήν πρώτη της εκδοσι μdς λέει πώς εγινε στά 1884 aπ' τόν c. Ant. τraνersi! 1

Miiς δίνει επειτα ό ΔεΒιάζης τές πληρ<?φορίες τές σχετικές μέ τήν

πρόσκλησι του Κάλβου aπ' τό Φώσκολο, γνωστή dπ ' τήν dλληλο

γραφία του δευτέρου. 'Έτσι φαίνεται πώς εμειναν χωρισμένοι άπ' τά

1814 ώς τά 1816 τούλάχιστο. Κι' ή συμβίωσί τους στό Λονδίνο ήταν λιγόχροvη. 'Η σχολαστική έξήγησι τfiς διακοπfiς τ&ν σχέσεών !ους,

πού aποδίδεται μονόπλευρα στήν aχαριστία του Κάλβου, μπορεί ν'

άvτικρυσθl] καί μέ τούτη τήv ι':iποψι: 'Ο Κάλβος στά είκοσιπέντε του

χρόνια δέ δεχόταν πνευματική κηδεμονία, κι· ήθελε · άναδειχτl] σάν ίταλός λο'γοτέχνης ή aποστολή του αuτή δέν ταίριαζε μέ τή θέσι του

σάν άντιγpαφέας καί παρεπόμενο του ποιητή τών «Τάφων». Φαίνεται

dκόμα πώς οί γυναίκες τόν τραυοuσαν πολύ αύτή τήν έποχή· dπ' τήν

'Ιταλία φεύγοντας άφήνει ενα κορίτσι καταστρεμμένο, στό Λονδίνο

. εχει ώραίες μαθήτριες καί παντρεύεται γρήγορα. · Ο Φώσκολος τόν

εΙ χε διδάξει καί σ ' αuτό τό δρόμο.

Δίνει άκόμα ό ΔεΒιάζης πολλές βιβλιογραφικές πληροφορίες

τόσο γιά τόν Κάλβο του Λονδίνου δσο καί τόν ίδιωτικό διδάσκαλο

καί κaθηγητή καί δημοσιογράφο τής Κερκύρας. 'Αξίζει νά σημειωθl]

πώς στά 1845 έδημοσίευσε άνέκδοτο άπόσπασμα τΟ?ν <<Χαρίτων» του Φωσκόλουz καί πώς δέν ελειπε νά έπικρίν1J διατριβές ποικίλου

περιεχομένου κατά . τρόπον όξύJ.

I. Δέν ξέρω ιϊν καλά ί:χει άποδοθή άπ ' τό Iταλικό τούτη ή φράσι επιστολής τοϋ Κάλβου άπ ' τό Λονδίνο ( 1818;) ""Αν ήξερα πώς κι ' οί τρείς μαθήτριές μου θά δέχονταν μ' εύχaρίστησι τόν ,;Ύμvο » μου, μ' δλη τήν καρδιά θά' στελνα τρία άvτίτυπα άντίς ενα . Μά ε!μαι σέ καιρό άκόμα [=μά μπιψώ dκόμα] νά τούς στείλω - ιϊν μου δώσουν τήν Cίδεια - ί:ν' άντίτυπο στήν κάθε μιά» (Σ. Μιvώτος, δπου καί στή σημ. 88, σ. 19). Πρόκειται γιά τυπωμέvοv ϋμvο; καί γιά ποιόν άραγε;

2. Giornalc: di lc:gislazionc, giurisprudenza etc. ΙΙ (1845) σ. 240-61. Ξανατυπώθηκε

στό Curiosita Fscoliane του C. Ant. Trabersi σ. 333-65 (κοίτα Ι. Β . Legrand Νο 3411). 3. 'Όπως θρησκευτικοπολιτικό φυλλάδιο του Antona Dand !ο καί πραγματεία

περί genio τοϋ Γεωργίου ΘcpιavoD. Κοίτα καί Μ. Σγοϋρο (δπου καί στή σημ. 1) σ. 18-20 καί Χιώτη δπου καί παραπ. σ. 11, καί Λεωνίδα Χ. Ζώη'«'Έν Έπει όδιον μέ ijpωα τόν ποιητήν Κάλβον, πΕρ . Ίόνιος ΆνΒολογία IA · (Ίούλιος 1937) σ . 38-40) καί ....

306

ΚΡΙτΙΚΑ, ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΑ

Οί νεώτερες, άπ' τήν έργασία αύτή τοϋ ΔεΒιάζη, βιογραφίες τοϋ Κάλβου δέν έπρόσθεσαν σπουδαία πράγματα στή γνώσι μας δέν στηρίζονται κάν σ' ερευνα γιά τήν κερκυραϊκή περίοδο τής ζωής τοϋ

ποιητή. Καί περιμένεται πάντα ό έρευνητής πού θά ξεκαθαρίσ1J τά

βιογραφικά τοϋ Κάλβου τοϋ Λονδίνου, τόσο του προεπαναστατικοί), δσο καί τοϋ μετά τό 1856. 'Η άκριτη έπανάληψι τών σποραδικών πληροφοριών δέν ε{ναι τό καλύτερο μονοπάτι πρός τή γνώσι. 'Υποθέ: τω πώς τό · δειξε ή κριτική τών δεδομένων παράπλευρα μέ τήν έρευνητική πού δείχνει αύτή μου ή μελέτη 1•

Ι. "Εκδοσι τοϋ Κάλβου φιλόδοξεί νά έτοιμά(η] ό νεαρός φίλόλογος 'Αντώνιος Μωράίτης, δπως μaς έπληροφόρησε ό άείμνηστος δάσκαλός του καί συστηματικός τής φιλολογίας , μας Ί. Συκουτρίjς, περ. Νέα Έστία ΙΗ' (1935) σ. 992 σημ. 2.- Γιά τήν

ίστορία σημειώνω πώς τήν άνάγκη τής Ι:κδόσεως τοϋ ί:ργου τοϋ Κάλβου α!στάvθηκαν

οί έκδότες τοϋ περ. 'Ακρίτας Β· (1904) σ . 429, οί όποίοι τόν θεωροϋσαν ποιητή γνήσιο καί ίσάξιο τοϋ Σολωμοϋ κι' άνοιξαν έρανο άφοϋ συγιφότησαν καί σχετική έπιτροπή.

'Αλλά καί στές ήμέρες μας ή . Εταιρεία πρός tνίσχυσιν 'Επτανησιακών Μελετών &νέθεσε στόν καθηγητή κ. Γ. Ζώρα μιά εκδοσι τοϋ Κάλβου.

Ό ύποφαινόμενος Ι:ξόν aπό τούτη τή διεξοδική μελέτη καί κριτική των πηγών,

όφείλει μιάν άκόμη έξέτασι τοϋ εργου καθ ' έαυτό τοϋ Κάλβου, πού τόν δείχνει ποιητή

καί κλασσικιστή καί κλασσικό, :iπ' τούς σημαντικώτερους τής νέας μας λογοτεχνίας,

όσοδήποτε κι' ιiν ύπολείπεται τοu άνυπέρβλητου dκόμα Σολωμοϋ. Μιά καί τούτη ή

δουλειά θά 'ναι άσχετη μέ τά βιβλιο'γραφικά τοϋ Κάλβου, δέν κρίνω περιττό νά

σημειώσω γιά τό μελλοντικό έκδότη του, πώς τά χειρ/φα τοϋ ποιητή βρίσκονται άλλα

στό Παρίσι, άλλα στό Λιβόρνο κι· άλλα στά χέρια τοϋ Carn. Ant. Traversi, άν ζl]. Τό παρισινό χειρ/φο τής Bibl. Sainte Geneνii:νe ~s. Ν0 3408 μέ τήν έπιγραφή

<<Η 'Ιωνιάς» [= 10 πρώτες ι:ι)δές] περιέγραψε, σημειώνοντας τές διαφορετικές γραφές του δ Διον. Α. ΖακιJθη_νός, 'Ένα χειρόγραφο των 'Ωδών τοϋ Κάλβου,· Ημερολόγιον τής

Μεγάλης 'Ελλάδος 193ό σ. 307-12. 'Ότι τό άρχείο Κάλβου πού κατείχε ή κατέχει ό Traversi περιλαμβάνει μονάχα νεανικά του ί:ργα , γραμμένα πρίν νά χωρίσlJ μέ τό

Φώσκολο, ε{ν' εύνόητο. Ό Κ. Καιροφύλας, «Φώσκολος ιοαί Κάλβος» περ .' Νέα 'Εστία Β· ( 1927) σ. 588

εγραψε πώς «τά διάφορα χειρόγραφα καί τήν άλληλογραφίαν τοϋ Κάλβου κατέχει δ

γηραιός μελετητής καί βιογράφος τοϋ Φωσκόλου κ. Carn. Antona Traversi, έφ' όσον δέ ταϋτα δέν δημοσιεύονται δέν ε{ναι δυνατόν νά γραφτί πλήρης βιογραφία τοϋ Κάλβου•;.

Ταυτοχρόνως δμως δ Σπ. Μιvώτος, "'Ο Κάλβος στό 1\.ονδίνο>> περ. ' Ιόνιος

'Ανθολογία Α' (1927) τεϋχος 7 σ. 13 έβεβαίωνε πώς τό άρχείο τοϋ Κάλβου «κατείχε μιά φορά, άλλά κατόπι χάρισε στiΊ Λαμπρόνικα του Λιβόρνου ό ... Κ.' Α. Τραβέρσι».

'Εκεί σώζεται άνέκδοτη [;] έπιστολή τοϋ Κάλβου πpός τό Φώσκολο· Labronica rnss. Fosc. vol. 41 se rie G ΝΟ 66 (Κ. Καιροφύλας, περ. 'Ελληνικά Η' (1934) σ. 94).

Κι' ό μακαρ. καθηγητής μου Σ. Μενάρδος, έσημείωσε πώς <<τά πλείστα γράμματα

τοϋ Κάλβου εύρίσκονται εtς τά χέρια τοϋ φωσκολιστοϋ κ. Carn. Ant. Traνersi ... >> "(περ.

Νέα Έστία Γ (1928) σ. 248α). Πληροφοροuμαι πώς στό άρχείο τοϋ έθνικοϋ μας ποιητή 'Αριστοτέλη Βαλαωρίτη,

πού κατέχει σήμερα ό όμώνυμος εγγονός του, ύπάρχουν γράμματα του 'Α. Κάλβου.

Χανιά , Σεπτέμβριος 1936 ΝΙΚΟΛΑΟΣ Β. ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ

307

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΕΠΙΜΕΤΡΟ

Τά περισσότερ' άπ' τά παρακάτω βιβλιογραφικά δεδομένα όφείλω στό φίλο κ.

Γι&ργο Κ. Κατσίμπαλη, πού έπροθυμοποιήθηκε νά μοϋ τά καταστήσlJ γνωστά, δταν

iiμαθ ε πώς τυπώνω μελέτη γιά τόν Κάλβο · τόν εύχαριστώ κι' άπ ' έδώ.

[άνωνύμου]: Διάφορα Κοινωνικά (σημείωμα γιά τή διάλεξι του Παλα

μii) έφ. Νέα 'Εφημερίς 19 Μαρτίου 1889. 'Jean Moreas: Le νoyage de Grece, Paris 1897. [Στό κεφάλαιο Que1ques

Poetes εγκωμιαστικά σχόλια καί μεταφράσεις αποσπασμάτων). 'Άριστος Καμπάνης: 'Ανδρέας Κάλβος: 'Ο ποιητής καί ό dνθρωπος,

περ. Παναθήναια ετος ΣΓ (30 Σεπτ . 1906), σ. 316-20. [Μπακάλμπασης Α.] Dioscure : La Litterature Grecque Moderne, Lau

sanne 1919 [στή σελ . 24] . Σπυρ. Στουρα}ης: Διατί ό Κάλβος έποίησεν ε'ίκοσι μόνον ώδάς, περ.

'Εκπαιδευτική 'Επιθεώρησις Γ' (1920), σ. 134α-138β .

Κλέων Παράσχος: Κάλβος. ('Η φιλελευθερία του. Πρώτα πατριώτης,

ϋστερα τεχνίτης. - Κάλβος καί Σολωμός. - Ούτε 'Ηθικολόγος, οϋτε διδακτικός. 'Επικός δσο καί λυρικός) περ . Μοuσα χρ.

Α' (Γενάρης 1921) σ. 97-98. [συμπλήρωμα τοϋ dρθρου τοϋ 'ίδιου συγγραφέα στό περ. «Οί Νέοι••].

Η . Pernot: La Grece actuelle dans ses poetes. Librairie Garnier Freres , Paris 1921 [Βιογραφικό σημείωμα καί μετάφρασι τών

ώδών «είς Δόξαν» καί «είς Χίον»] σελ. 136-146: D.C. Hesseling: Andre Kalvos [στό βιβλίο] Histoire de la litterature

Greque Moderne, Paris 1924 σ. 69-73. Π. Βλαστός: Τά χαβιαροσαλάτικα [καταφέρεται έναντίον του Κάλ

βου], περ. Νέα 'Εστία ΙΙ ' (15 ΜαΊου 1933) σ. 551. Μ. Τσιριμώκου: Ποιητική Τέχνη περ. Μηνιαίος Νέος Κόσμος τεί>χος

7, 31 Όκτωβρ. 1934, στή σελ. 58 [καί σέ βιβλίο: τέχνη

Ποιητική, ·Αθήνα 1934]. Armand Caraccio: Ugo Foscolo, 1'hbmme et 1e poete 1778-1827.

Librairie Hachette Paris 1934, go μέγα σ. 610. [Ό Κάλβος αναφέρεται στές σελ. 125, 142, 143, 145, 148, 151, 155, 186,254, 259καί 4941. Hachette Paris 1934, 8° μέ~α σ. 610. [Ό Κάλβος αναφέρεται στές σελ . 125, 142, 143, 1~5, 148, ·151, 155, 186, 254, 259 καί 494J.

Κ. Θ. Δημαpάς: 'Επιστροψή πρός τόν Κάλβο, έφ. ·Ελεύθερον Βfjμα,

Άθfjναι 19 'Ιουνίου 1936 σ. Ιζη'-2αβ'.

309


Κλέωνος Παράσχου: Δέκα 'Έλληνες Λυρικοί, 'Α ήνα, τυπογρα

φείο Σκαναβή Θωμα'ί'δη καί Σίας 1937 go σ. 248. [Στές σ. 8-22: 'Α ν δ ρ έ α ς Κάλβο ς Cipθp. ά ατuπωμένο άπ'

τό περ. <<Οί Νέοι >> 1919, καί διορθωμένο].

Κ. Παλαμά: Ή Κριτική καί ό Κάλβος; περ. Παναθήναια ΙΒ · σ . 320 (' Ανατύπωσι άποσπάσματος τής γνωστής μελέτ ς).

'Οκτώβριος \937 Ν. Β. Τ.

310

Ό τάφος τοϋ Άvδρέα Κάλβου στήv Άγγλία.

ΤΑ ΡΟΜΑΝΤΙΚΆ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

ΕΙΣ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΙΝ ΤΟΥ Α. ΚΑΛΒΟΥ

Γεωργίας Γ. Φαρίνου

Φιλολόγου

'Η έργασία αύτή δέν εχει σκοπόν νά ό.ποδείξ1J δτι ό Κάλβος είναι

ρομαντικός. Αύτό άλλωστε εtναι εvα άπό τά σφάλματα τών μελετη

τών: ή άπομόνωσις δηλαδή ένός λογοτέχνου από έμπειρίας τfjς ζωfjς του , αί όποϊαι συνήθως έπηρεάζουν τό εργον του , καί ή ενταξίς του είς

μίαν τεχνοτροπίαν. Καί είναι σφάλμα, διότι ενας γνήσιος ποιητής <<aν

του φθάσ1J ή ζωή καί ή τύχη του δώσ1] άρκετήν ήσυχίαν», δπως

εγραφεν ό Κάλβος, <<<iν μέ <iλλα λόγια μπορέση νά έκμεταλλευθfj πλουσιοπάροχα τήν φλέβα του, θά εχη κατασπείρει μέσα στό Εpγο

του καί σπέρματα καί <iνθη καί καρπούς άπ' δ λες τίς ίδεοτεχνο

τροπίες πού ξεδιαλέγουν καί κατατάζουν σέ διάφορες σχολές, σέ

διάφορα κύματα καί ρεύματα, οί κριτικοί καί οί φιλόλογοι, εφευρί

σκοντας ώραϊες έτικέττες έκ τών ύστέρων» 1 •

Εiς τό σύντομον ποιητικόν ~ργον του Κάλβου ύπάρχουν στοιχεία τά όποία ι'iπτονται τfjς ρομαντικής τεχνοτροπίας. Καί τουτο είναι

φυσικόν, διότι ό Κάλβος εζησε κατά τήν έποχήν του ρομαντισμοί) καί

άλληλοδιαδόχως επεσκέφθη τά μεγαλύτερα ρομαντικά κέντρα κατά

τούς χρόνους τfjς άκμfjς των.

Περί τών ρομαντικών στοιχείων εiς τήν ποίησιν του J\άλβου

I. Γ . 'Α θ α v α σ ι ά δ η - Νόβα, ' Η ζωή καί τό εργο του 'Ανδρέα Κάλβου ( Έπέ

τειος 100 χρόνων άπό τόν θάνατο τού 'Ανδρέα Κάλβου), Πρακτικά ' Ακαδημίας 'Αθη

νών 44 (1969), 129*. Παρομοίαν γνώμην είχε διατυπώσει καί ό Κ. Π α λ α μ ιi ς είς

διαφόρους κpιτικάς έργασίας του: προβλ. ••Κλασσικοί καί ρωμαντικοί», 'Άπαντα, τόμ .

13ος ('Αθήναι 1968), σελ. 46-47. Τ ο υ α ύ τ ο υ, Ό pωμαντισμός του Δάντη , 'Άπαντα ,

τόf'· 12ος ('Αθήναι 1967), σελ. 96-97.

313


εχουν Κάνει λόγον 1'j έπισταμένην ϊ;ρευναν ΠΟλλΟί μελετηταίΙ. Σημαντική ύπfjρξεν ή συμβολή τοϋ Κ.Θ. Δημαρii, ό όποίος

επαvήλθεv εiς τό θέμα μέ άλλεπαλήλους έργασίας".-

Τήν παρομοίωσιν δέν τήν «άποφεύγει» ό ποιητής, δπως παρατηρεί ό · Ανδριώτης 3 . Τούναντίον μάλιστα συχναί εΙναι αί παρομοιώ

σεις του κ-αΓόύvciνται νά διαιρεθοϋν είς δύο ε'ίδη άναλόγως τής έπιδράσεως. 'Αρχικώς εχει δεχθή καί υiοθετεί είς τό έργον του τήν

όμηρικήν παρομοίωσιν4 . Ό σκοπός αύτής τής παρομοιώσεως είναt προφανής. Ή διήγησις dποκτa σαφήνειαν καί παραστατικότητα,

aλλοτε δέ διακόπτεται έπ' όλίγον' διά νά τονωθij άμέσως μετά ή δρι'iσις. Τό γεγονός πού παρομοιάζεται μέ fiλλο παύει νά εfναι

λεπτομερειακόν καί μεμονωμένοΥ καί άποκτ~ άξίαν άπόλυτον.

·Ως δ'εύτερον εΙδος παρομοιώσεων θεωρώ τάς παρομοιώσεις έκείνας, αί όποίαι εκφέρονται κατ~ τόν αύτόν φραστικόν τρόπον μέ τάς πρώτας, άλλά εχουν ρομαντικόν περιεχόμενον5 • Ai παρομοιώσεις

1\ Δ 1 (1 u τ σ ο υ, Κάλβος ό ποιητής τής !δέας, Νέα ·Εστία (Α · άφιέρωμα

στόν ΚάλΙ\ο \ Μ ι λριστοι\γεννα 1946), 74β κ.ιi. Νέα 'Εστία (Β· 'Αφιέρωμα στόν Κάλβο) ΞΗ · ( 1960), 228-229 κ.ά. Είς τό έξής τό Α ' 'Αφιέρωμα: Ν.Ε. ( 1946) καί τό Β· 'Αφιέρωμα: Ν.Ε, ( 1960), I. Μ. Π"ά ν α γ ι ω τόπο υ λ,; ιι, '()Κάλβος καί τό είκοσιένα (τό πνεDμα καί τό ήθος των Ώδών), Ν.Ε. (1960), 131Jα. Λίνο υ Π .λ ί τ η , 'Αντιθέ

σει ς στόν 'Ανδρέα Κάλβο, Ν.Ε. (1960), 334-337, Α. Κ α [J α ν τ ώ ν η, 'Από τόν Σολωμό ώς τόν Μυριβήλη (Λογοτεχνικά Μελετήματά), 'Αθήνα 1969, σελ. 48 , 'Α γ γ. Β σ γ ά σ α ρ η , 'Ανδρέας Κάλβος (ό ποιητής τής 'Α ρετής , τής Φιλοπατρίας, τή ς

'Ελευθερίας), . Αθήναι α. ε . , σελ. 11. τ. Γ ρ ι τ σ σ πού λ ο u, ' Η q)δή Γ ' «Εiς θάνατον»

τοD Ά νδρέα Κάλβου ( Ά νάλυσις), Φιλολογική Πρωτοχρονιά 1972, σελ. 153-159. "Αλλα_ι έργασίαι άναφέρονται ε tς τάς κατά τόπους παραπομπάς .

2. Κ. Θ. Δημαρά, ΟίπηγέςτήςΙ:μπνευσηςτούΚάλβου,Ν.Ε.( Ι 946),107-133: Ν.ΕΌ ( 1960), 270-300. Τ ο Ο α u τ ο u, Προϋποθέσε\ς καί δοκιμές τοD έλληνικοD ρομαντισμού (Μαυρίδης), Άθήνα 1947, σελ. 29-33. τ ο D α ύ τ ο D, Ίστοp ία τή ς

Νεοελληνικής Λογοτεχνίας ('Ίκαρος), 'Αθήνα 19756, σελ . 214-226. Πρβλ. καί ·Α νδ p έ α Κ ά λ β ο υ, Ώδαί , Κριτική εκδοση, Filippo Maria Pontan i. Ε1σαγωγή Κ.Θ. Δημαρά , Ίκαρος, 1970, σ~λ. 7-16. .

3. Ν . Ά ν δ ρ ι ώ τ η, Ή γλώσσα τοD Κάλβου, Ν.Ε. (1946), 1 65α: Ν.Ε. (1960), 31Ιβ-32Ια.

4. Ί ω. Θ. Κ α κ ρ ι δ η, Ή όμηρική παρομοίωση , Νέα 'Εστία 31 ( 1942). 266-273. Τή{t ιτ αρατή ρησιν περ ί «κλασσικοϋ σχήματος" παρομοιώσεως /!κανε ό Ό δ. Έ λ ύ

τ η ς. Ν.Ε. (1946), 103β: Ν.Ε. (1960), 264β-265α. Ό Κ p ι α ρ ii ς, Μελετήματα στόν . Ανδρέα Κάλβο, Γράμματα Η' (1945), 203, άποφαίνεται δτι μία των «Κλασσικών" παρομοιώσεων τού Κάλβου (11 η') προέρχεται έξ έπιδράσεως τού l:ργου τού L e ο p a rd i. «AII' ltalia .. . Ό Ίταλός δμως πο~ητής χρησιμοποιεί τήν παρομ ίωσιν τοποθετών αuτήν ε iς τά χείλη τοu Σψωνίδοu.

5. · Ο ..'.ημαρiiς δέν διακρίνει ε'ίδη παρομοιώσεων. · Αναφέρει δτι : «Οί ιτςιpομοιώ

σει ς τοιι δι:ίχΙ•οιιν δλη τήν κλίμακα πού ένώνει τίς δυό τάσεις (ένν . τίς κλασσικές ιiναγ νr:)()[Ιζ !ΟΙ Ι μi: τήν ρομαντι κή aτμόσφαιρα τών καιρών του) . Δ η μ α ρ ii ς, Ενθ ·~ν.

314

ΤΑ ΡΟΜΑΝτΙΚΆ ΣΤΟΙΧΕΙΆ ΕΙΣ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΙΝ ΤΟΥ

αύταί είσάγονται συνήθως μέ τούς συνδέσμους «ώς» (ΠΙ κ' 2-SIVI α') κ.ά., <<ώσάν>> (Χ ιε' I XVI α') κ.ά ., <<σάν (ΧΙΙΙ β' I XVIII α' 3-5) μέ τό «φαίνεται » (Χ ι δ' 1-2) τό «όμοιάζει» (Χ ε') ij μέ τό <<τοιούτως ... όπότε " (XV κβ' 2-5).

'Ως πρός τό περιεχόμενον εναλλάσσονται εiς τάς παρομοιώσεις αότάς δλα τά ρομαντικά θέματα: Βασίλεια τοϋ θανάτου I έρειπωμένος ναός I Ciπειρος θάλασσα των όνείρων Ι aργυρέα όμίχλη Ι τεθλιμμένον φύσημα του dνέμου · Ι τό ύγρόν dπό τό σύγνεφον της δυστυχίας

πρόσωπον της παρθένου I τά ελαφρά όνειρα του βρέφους I τό βαρύ κάλυμμα άθλίας νυκτός I άπελπισμένη ερημος βάρκα I στεναγμοί μυρίων πνιγομένων I κούφιος θόλος βαθείας aβύσσουΙ.

Χαρακτηριστικόν τοϋ ρομαντισμοϋ είναι τά ρητορικά σχήματα.

'Ο ρητορισμός είναι χαρακτηριστικόν κυρίως των Γάλλων ρομαντι

κών2 . ' Ο Σπανδωνίδης τόν άποδίδει εiς τήν προσπάθεια ν εύρέσεως νέας φραστικης δυνατότητας πρός εκφρασιν του συναισθήματος, τής

φαντασίας, των λεπτών περιγραφών καί κυρίως τοϋ ήρωϊκοϋ -1. Δέν

γνωρίζομεν δμως έπακριβως, έάν τά ρητορικά σχήματα (έπανάληψις,

aντίθεσις, έξεζητημένη φρασεολογία, ρητορική έρώτησις) είναι εiς τόν Κάλβον ρομαντική ή νεοκλασσική έπίδρασις. 'Ο Vitti τά

aποδίδει εiς τάς νεοκλασσικάς μελέτας τοϋ Κάλβου καί iδιαιτέρως

<<στήν πρώϊμη μαθητεία του στήν θεατρική σχολή του 'Αλφιέρι»4 •

Διάκρισις, χωρίς άξιώσεις άκριβείας, είναι δυνατόν νά γίνΊJ μόνον

βάσει του περιεχομένου , δπως καί εiς τάς παρομοιώσειςs.

ι 9751 .σελ.223. Ό Μ. Γ. Μερακλής, ΆνδρέαΚάλβουΏδές( Ι-20)Έρμηνευτική

εκδοση , 'Αθήνα α. ε ., σελ. 89 σημ . Ι, σελ . 108-109 σημ. 3, σελ. 129 σημ. 24 κ.α., i:κφράζει δ ιάφορον γνώμην.

I. Ρομαντικαί παρομο ιώσεις ε!ναι: νι α', β ', κ' 2-5 I VIII β', γ' 3-5, δ' Χ ε ', ιδ ', ι ε' I χι' ε ' I χι· κα Ό κ β' κδ ' 4-5 Ι χ ν κα' 2-5, κ β· 2-5, κζ' Ι XVJ α· 4-5 Ι χνιι δ· 3-5. ε' I χνιJΙ ιβ ' I ΧΙΧ δ' 2-5.

2. L. F u r s ι , μετάφραση ·ιουλιέττα Ράλλη-Καίτη Χατζηδήμου , Ρομαντισμός

(Έρμijς . Ή γλώσσα τij ς Κριτικijς). 'Αθήνα ι974, σελ. 76. Ό Fr. Schlegel είς τό

περιοδικι\ν Aιl1enaum (aρ. 116) !'γραψε : "'Η ρομαντική ποίηση ε[ναι μιά προοδευτική

οΙκουμενική ποί ηση . Π ροορισμός της ε!ναι όχι μονάχα νά συνενώσει τίς διάφορες

μορφές τfj~ ποίηση ς καί νά συνδέσει τήν πο ίηση μέ τήν φιλοσοφία καί τήν

ρητορι κή ... ... Fu rst -Ράλλη-Χατζη δήμου, ί:νθ'Cιν., σελ. 61. Πρβλ. καί R. W e 11 e k, Α Hi story ο Γ M o dern C riticis m ι 750- ι 950, vοι. two (The romantic age) (Jonathan Cape ),

Lo ndon 1970, σελ. 12-13. 3. ΓΙ. Σ π α ν δ ω ν ί δ η, _Τό κλασσικό καί τό ρομαντικό . 'Έρευνα 12 ('Ιανουάριος

ι 93 Χ) . 14. 4. Μ. ν i ι ι i, μετάφραση Κ. Πο ρφύρη, Ό Κάλβος aνάμεσα στίς aντινομίες τοϋ

καιρού του, 'Επιθεώρηση Τέχνης 20 (1964) , 26. 5. Τοιούτου ε'ίδους έρωτήσε ις δύνανται νά θεωρηθοϋν οί κάτωθι: 111 α', ζ' , θ' , Ι VI

ι γ ' / νιι ια · I Xlll β ', ζ' I Χ Ιν ι ε'. 'Επαναλήψε ι ς (εi ς τήv λέξιν .. επανάληψις" ΠS:(1 Ιλαμβάvω τάς ποικιλοτρόπους l:κφάνσ ε ις τοu σχήματος πλεονασμοϋ. Πρ~λ . . Α Χ·

315


'Η αρχαιολατρεία του Κάλβου,μάλιστα δέ δτ ν πρόκειται νά ύμνήσΊJ πρόσωπα καί γεγονότα του αγωνος του 1821' φαίνεται απόρροια των κλασσικων μελετων του καί τής έν γένξ;ι παραμονής του πλησίον τοu Φώσκολο εiς τήν Ίταλίαν. Είς τ 'v ποίησιν του Φώσκολο εύρίσκομεν ,,ανάμειξιν πατριωτικής ρητορείας καί ενα

ιiδρανfj καί μή χρησιμοποιούμενον πλέον άρχαϊσμόν ... αί δέ κριτικαί του έργασίαι είναι πλήρεις νεοκλασσικών κοινοτοπιών,ι. "Αν είς αύτά προσθέσΊJ κανείς καί τάς παρατηρήσεις τοϋ Φώσκολο πρός τόν

νεαρόν έν τi] τέχνΊJ συνάδελφόν του <<οϋτε θά μπορέσετε νά εξευγε

νίσετε τήν διάνοια ... παρά μόνον δταν έπιδοθfjτε έ έπιμονή καί θ_ερμή θέλησι στήν μελέτη τ&ν Λατίνων καί 'Ελλήνων συγγραφέων»,

aντιλαμβάνεται άμέσως τόν ζήλον του Κάλβου πρός τά κλασσικά

πρότυπα2 . Αύτή δμως ή έρμηνεία μόνον εlναι ανεπαρκής, διότι: α) ό Κάλβος εζησεν εiς έποχήν ρομαντικήν β) σημαντικόν μέρος τfjς ζωfjς του εζησεν εiς 'Αγγλίαv3 γ) τόν καιρόν έκείνον ' 'Αγγλία εζη κυριολεκτικως, εiς ρομαντικόν όργασμόν δ) κατά τήν εν 'Αγγλία

παραμονήν του έφιλονίκησε καί διά παντός απεμακρύνθη τοϋ

Φώσκολο. Αύτός ό χωρισμός 'ίσως νά εlχεν ώρισμένας συνεπείας επί

τής πνευματικής ύποστάσεως του ποιητοϋ, επί των προσανατολισμωv

του.

Εiς τήν 'Αγγλίαν εμαθεν δη, μολονότι επιχειρείται θεμελίωσις

τής νέας ποιήσεως, εξαίρεται ύπερβολικως καί ό aρχαίος κόσμος.

Μελετων τό διαρκές α'ίτημα τής επιστροφής εi.ς τάς ίζας4, έπιστρο

φfjς, ή όποία διά τούς Εύρωπαίους έσήμαινεν έπιστροφή εiς τόν Μεσαίωναs καί τήν μυθολογίαν των χρόνων έκείνων, ζων μέσφ τοϋ

γενικοί> θαυμασμοί> διά τό άρχαίον πνεϋμα6 , σκεπτόμενος ώς 'Έλλην

εχρησιμοποίησε τήν άρχαίαν ίστορίαν καί iδιατέρως τήν μυθολογίαν

οχι Ciνευ τfjς συνειδήσεως δτι τοιουτοτρόπως έπιστρέφει κρ.ί- aύτός (όπως καί κάθε λόγιος 'Έλλην δλων των έποχων άλλωστε) εi.ς τάς

Τ ζ α ρ τ ζ άνου, Νεοελληνική Σύνταξις τής Κοινής Δημοτικής, τόμ. Β . (Ο.Ε . Δ.Β.),

·Αθήνα ι ι 963', σελ . 292-303). 11 ι ε' I V ι γ', κζ' I Χ δ', ι γ ' I XIIJ κ α ' I XV κζ' I XVII γ' XVIII θ'.

ι. R. W e ι ι e k, ~νθ'άν., σελ. 267. 2. Γ. Θ. Ζ ώρα, 'Ανδρέας Κάλβος, Ν . Ε . (1946), ι9α καί σημ. 5 έν σελ . 56β: Ν.Ε.

( ι960) , 20β καί 72α.

3. Κ. Θ. Δ η μ α p α, ένθ'άν., Ν.Ε. (ι946), 122α καί 124α: Ν. Ε. (1960), 289α καί 29Ιβ. Πρβλ. καί Μ. Δ η μ ά κ η, Αίσθητικά θέματα στήν πο ίηση τού Κάλβου , Λογοτεχνικά Χρονικά Ι ( 1970), 56.

4. R. W e ι ι e k, ενθ ' άν. , σελ. ι6, 23, 26, 229 κ. ά.

5. R. W. Ε w τ ο η j r, The ιiτerary theories of August Wiιheιm Schlegel (Mouton) , The Hague-Paris ι972, σελ . 99 - ιοο.

6. R. W e Ι Ι e k, εvθ ' άν., σελ . 17.

316

ΤΑ ΡΟΜΑΝτΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΙΣ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΙΝ ΤΟΥ

έλληνικάς ρίζας, «διά νά έκφράστJ ίδέας παραδεκτάς ύπό τών

συγχρόνων του, ώστε αύταί νά εΙναι άποτελεσματικαί είς τήν

πολιτιστικήν άποστολήν τής ποιήσεως»ι. Οί θερμότεροι ύποστηρι

κταί τοϋ έλληνικοϋ πολιτισμοϋ ήσαν οί γερμανοί ρομαντικοί μέ

προεξάρχοντας τούς άδελφούς Schlegel, των όποίων τά περιφημότερα βιβλία εΙχον μεταφρασθή καί είς τήν 'Αγγλικήν". ·Ο Φώσκολο

έγνώριζε τόν γερμανικόν ρομαντισμόν άπό τήν '''Ιστορία τής

aρχαίας καί τής νέας Λογοτεχνίας•• τοϋ Fr. Schlegel .. Ο ίταλοέλλην ποιητής άντέδρασεν είς τήν αύστηράν ύπαγωγήν τής ποιήσεως είς

ε'ίδη, όχι δμως καί είς τόν γερμανικόν ένθουσιασμόν εναντι των

έλληνικώ~-δημιουργημάτ(οψ Τούναντίον είς τήν προμνημονευθείσαν έiι:ιστολήν4, δπου προτρέπει τόν νεαρόν Κάλβον νά μελετήσl] τούς ί;λληνας όυγγραφείς, έπιλέγει: «Καί είναι ντροπή γιά μiiς ΠΟύ γεννήθήκαμε καί μεγαλώσαμε γιά νά μάθωμε σέ δύο περίπου χρόνια τήν γλώσσα τοϋ 'Ομήρου .. . νά τήν ψελλίζωμε μόλις, δταν Ciλλοι, δπως οί .Γερμανοί (πού άνάμεσά τους βρίσκομαι), δαπανοϋν τόσα χρόνια,

ώσπου στό τέλος τή μιλοϋν καί τήν νιώθουν καλύτερα aπό μiiς .. . »5. 'Εξ αίτίας τής ό.γάπης τής κλασσικής λογοτεχνίας άφ' ένός καί

τής διαρκοϋς αναπολήσεως των άρχαίων χρόνων ό.φ, έτέρου, δημιουργείται ένίοτε ή ό.νάγκη συγκρίσεωςh καί aντιπαραβολής τής

συγχρόνου τοϋ Κάλβου έποχής πρός ένδόξους καιρούς , «ή ρομαντική

ένατένιση τοϋ κλασσικοϋ κόσμου•• 7 •

'Εξ αύτή ς τής έvατενίσεως γεννiiται νοσταλγία χ . διά τήν έποχt1ν

έκεί~ην καί προσπάθεια πρός άναβίωσίν της . Τ~ Παρελθόντα κατά τήν ρομαντικήν &ντίληψιν δέν άποδίδονται πάντοτε μέ ίστορικήν &κρί-

ι. R. W e ι ι e k, ενθ' άν., σελ. 74. 2. Πίνακα τών κυριωτέρων έκδόσεων καί μεταφράσεων ίδέ έν: L i Ι i a η F u r s t,

Romanticism. in persprective (Macmillal) press), London 1969, σελ. 291-295. 3.· R. W e ι ι e k, ένθ' άν., σελ. 266. 4. Πρβλ. ύποσημείωσιν 2 σελίδος 4 τής παρούσης έργασίας. 5. ·Ο Ν ί κ ο ς Β έ η ς είς τήν πραγματείαν του, <<Κάλβου ί:ργα καί ήμέραι έν

'Ελβετίc;ι,, Πραγμαπίαι ' Ακαδημίας . Αθηνών 23 (ι 959) aριθμ. δημοσιεύματος 2 ( 1958), σελ. 6 γράφει: <<Ε!ναι λίαν πιθανόν, .οτι ό Κάλβος κατέβη τ φ ι 820 έξ 'Αγγλίας είς Φλωρεντίαν μέσ φ τών γερμανικών χωρών καί δτι καθ' όδόν έστάθμευσε είς

διαφόρους πόλεις τών χωρών τούτων». Καί κατωτέρω (σελ. 15 καί ι8) έξ έπιστολfjς τοϋ 'Ελβετοϋ Καρόλου Βίκτωρος Bonstetten πρός τόν Φρειδερ. Von Mattisson aποφαίνεται δτι ό Κάλβος έπιθυμ&ν νά έκμάθτι τήν γερμανικήν <<Κατά πίiσαν πιθανότητα ... έπεθύμ'* νά έγκατασταθ{ϊ, εστω καί προσωρινώς έν Γερμανίc;ι καί vά διδάξτι αύτόθι .. .

6. Μ. ν i ι t i- Κ. Π ο ρ φ ύ ρ η, ένθ' άν., σελ. ι8.

7. Κ. Δ. Τσάτσο υ, Ό Ρομαντισμός, ό Σατωβριάνδος καί ή Έλλάς, Νέα· Εστία

( · Αφιέρωμα στόν Σατωμπριάν) 84 (Χριστούγεννα 1968), 176β . Έρμηνείαν τής

νοσταλγίας δίδει ό Τσάτσος είς τήν σελ. 177α. R. I ι γ' (πρβλ. --ποτέ-) 11 ι β', 'Υ'/ ν ιG ·, ιe ·,κ·, κδ · +5 κε- 1-Ζ, κζ - I VI ε· I XIV

ιε' καί κβ ' .

317


βειαν, άλλ' ώς εξιδανικευμένη dνάμνησις τοί) <<Παλιοί) καλοί)

καιροϋ>> 1 •

Ρομαντικόν χαρακτηριστικόν ε{ναι ή στενοτέρα γνωριμία μέ τήν

φύσιν, ή παρατήρησις καί ή άναπαράστασις τής ποικιλίας καί τής

λεπτομερείας τψ/' 'Η γνωριμία αύτή όδηγεί είς παρατήρησιν τών άδιακόπων καί ζωτικών άλλαγών της, πού ε{ναι τόσον ποικίλαι, δσον

καί έκείναι τοϋ άνθρώπου3 . Δημιουργείται κατ' άκολουθίαν συσχέ

τισις τών φυσικών φαινομένων πρός τήν διάθεσιν του άνθρώπου,

πράγμα πού καταλήγει ε{ς ύποκειμενικοποίησιν τής φύσεως, τάσιν

~ναφανείσαν τό πρώτον κατά τήν προ-ρομαντικήν έποχήν• . Πρότυπον τής άντιλήψεως αύτt'jς - «τοπιοψυχικής διαθέσεως» __:_ δύναται νά θεωρηθij ό Rousseau 5. 'Αλλά καί ό Wordsworth, διά νά άναφερθ1j

ενα άκόμη παράδειγμά,- θεωρεί <<τήν φύσιν καί τόν dνθρωπον ώς προσηρμοσμένα τό εν είς τό dλλο, καί τήν διάνοιαν τοϋ άνθρώπου ώς

κάτοπτρον τής ώραιοτέρας καί περισσότερον ένδιαφερούσης κληρο

νομίας τής φύσεως r: . · Είς τήν ποίησιν του Κάλβου εναλλάσσονται αί περιγραφαί τής

φύσεως καί μάλιστα εiς στιγμάς ίδιαιτέρως άγαπητάς εiς τούς

ρομαντικούς ? ό Cίνεμος καί ή θύελλα είς ξηράν καί θάλασσαν ,ή νύκτα, τό ερεβος καί ή όμίχλη. ' Αναφέρω ώρισμένα ένδεικτικά κατά τήν γνώμην μου παραδε ίγματα : Τόν προδότην τής πατρίδος Βαρνακιώτη ν:

«συντροφεύει όλόμαυρον

μέγα έναέριον σύγνεφον ·

κρέμεται άκόμη άτίν_ακτον

άστpοπελέκι έπavω του» (Χ/Χ γ ')

Τήν στιγμήν, κατά τήν όπο'ίαν ό ποιητής πρόκειται είς φρικώδες περιβάλλον νά ά.ντικρύσl] τό <<Φάσμα» τής έπαπειλούσης τούς 'Έλληνας διχονοίας:

ι. F u Γ s ι - Ρ li λ λ η - ·χ α τ ζ η δ ή μ ο υ , εvθ'άν ., σελ . 79. ,2 J . Β. Η a Ι s ι e d, Romanticism (Selected documents by ... ) (Macmilla n), London-

Melbourne 1969, σε λ. 12 - 13. 3. Fur s t- Ρά λλ η- Χατ ζ η δ ήμοu, ενθ ' άν . ,σελ.45.

4. Κ. Θ. Δ η μ α ρ α, ένθ' άν., Ν . Ε. (1946), 123β-124α : Ν . Ε . (1960) , 291. 5. F u Γ s ι - Ρ ά λ λ η - Χ α τ ζ η δ ή μ ο υ , ί:νθ' άν., σελ . 46. 6. J. Β . Η a I s t e d, ί:νθ' άν . , σ ελ. 80. Ό Κ. Δ . Τσάτσο ς , Ν.Ε . (1946), 7Ιβ:

N.f:. ( 1960), 225α , παρατηρεί δτι "' Ο Κάλβος κάποτε γιά νά κάνε ι πι · αίσθητή τήν 'ίδια

τήν φύση τήν παραβάλλει μέ ψυχικές καταστάσεις μιά τεχνοτρ πία συνηθισμένη

iδιαίτεpα στόν Shel\ey». 7. Π . Σ π α ν δ ω ν ί δ η, εvθ ' άν. , σελ. 13.

~18

ΤΑ ΡΟΜΑΝτΙΚΆ ΣΤΟΙΧ~ΙΑ ΕΙΣ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΙΝ ΤΟΥ

«έλύθησαν οί atιεμοι σφοδροί σφοδροί έδώ μέσα,

ώς φουσκωμένα χύνονται ποτάμια άπό πολλά

χειμέρια νέφη» (XVII γ ' )Ι

'Η γενέτειρα του ποιητου Ζάκυνθος, διά νά ύμντjθlj, ταυτίζεται μέ τάς ώραιοτέρας στι:yμάς της φύσεως . 'Η νύκτα της π.χ . δέν εχει

τίποτε τό φοβε ρόν, ι:iλλά τά ούράνια:

«ρόδα μέ τό άμαυρότατον

πέπλον σκεπάζy ... »

«Καί τό έσπέpιον aστpον

ό ούρανός άνάπτn

καί πλέωσι γέμόντα lρωτος

καί φωνών μουσικών

θαλcψσια ξύλα>>

(I ε' ι - 3)

(Ι ι ς · ).

'Ο Βύρων δμως άποθνήσκων είς νεωτάτην ήλικίαν:

<<Κείται ώς κρίνος

ύπό τό βαρύ κάλυμμα

άθλίας νυκτός (ΧΙ κβ ' )

Καί δταν πρόκειται νά άναμε.τρηθij;δ στρατός του Μπότσαρη 2 μέ:

«χιλ ιάδας χιλιάδας

.. . συγκεχυμένων πεζών καί ίππέωV>> (XV ι γ' 3- 5)

ή « ίερά νύκτα >> τούς ούραvούς σκεπάζει μέ ••τό φοβερό~ της

κάλυμμα". Αuτήν μετά άπό ίεροπρεπη προσφώνησ'ιν (XV ιζ ') παρα-

I. ' Ανάλογα παραδείγματα άvέμου καί θυέλλης: ΠΙ δ' I ΙΧ η' I ΧΙ ι α. 3-5 I χ ν κβ' I XV!II η Ό

2.'Ό Κ. Θ . Δ η μ α ρ fiς , Ν.Ε. (1 946), !23β : Ν.Ε . (Ι960), 29Ι,άποφαίνεται: «όϋμνος τού (ένν. Young) πρός τήν νύκτα εχε ι στοιχεία πού φαίνεται vά είχε ύπ' ο ψ ει του ό

Κάλβος στ ή ν υJδή του «Εiς Σοuλι". Προ βλ. τ ο υ α ύ τ ο ϋ, Οί Νύχτες τοϋ Γιούγκ στ ή ν Έλλάδα τοϋ 18 17, 'Αθήνα 1944, σελ. 17. ('Ανάτυπον έκ τοi) περιοδ . •• Νέα Γράμματα»

z. ( 1944), 293-309).

319


καλεί ό ποιητής νά συνεργήσυ ύπέρ τών 'Ελλήνων, ι.Οστε ενεκα <<του

πυκνοτέρου σκότους της»:

«νά πλάσσrι φοβερούς

γίγαντας καί ιiς φαντάζεται

παντοv μαχαίρας>> (XV κ' 3-5)

τό « τεταραγμένον πνεuμα των εχθρών, τfjς πατρίδος του', 'Όταν ή

μάχη τελειώνΊJ ταυτόχρονος είναι καί ή άποχώρησις τ- ς νυκτός. Εtς τήν πρωινήν άχλύν ό ποιητής θά ύμνήσυ τό δραμα τών άνερχομένων

εiς τόν ούρανόν ψυχών:

«iδoJ πού τ· ιiστρα άχνύζουσι καί οί καθαροί λευκαίνονται

αίθέριοι κάμποι>> <<XV κς ')

Περιγράφων τήν άνήσυχον φυγήν τοϋ Βαρνακιώτη άποφαίνεται

ό ποιητής:

,,ό κτύπος τών ποδών σου

άντιβοε/ ώσάν νιiτρεχες

iπί τόν κούφιον θάλοv

βαθείας άβύσσοv>> (XIX δ' 2-5)

Τό χάος καί τό i:: ρεβος συχνά ταυτίζονται μέ τόν "Αδην . "Αβυσ

σος καί μάλιστα «ι'ίπειρος άβυσσος, (ΠΙ κς ')«ξεχωρίζει» τούς ζώντας

άπό τούς νεκρούς. 'Ενίοτε τήν εiκόνα αύτήν τοϋ χάους δίδει ό ποιη

τής, χωρίς νά <iναφέpΊJ τήν σχετικήν λέξιν:

,,οϋi:ως άπό τόν fίλιον

ώσάν πυρός σταλάγματα

πέφτουσιν είς τήν θάλασσαν τών αίώνων καί χάνονται

διά πάντα οί ώραι» (XVIII ιβ. )".

·Από μικρaς ήλικία~- τό 1797- ζ ή ό Κάλβος είς άτμόσφαιραν

ένθουσιασμοu καί έλευθερίας'. 'Απόηχος τών έντυπώσεων αuτών

·I . ."Ανάλογα παραδείγματα περιγραφής νυκτός: Ι' ε' 1-3 I III β', ε' I ν ς . Ι νι β ·

1-3 I Χ γ' I Χ! δ. I Χ!Χ ζ Ό 2. Παρόμοια ι είκόvες: Χ β' I ΧνΙΙ β' 4-5. 3. Κ. Θ. Δ η μ α ρ α, έvθ ' άv . , Ν.Ε. (1946), ΙΙ<r. Ν.Ε. (1960), 273β-274.

320

ΤΑ ΡΟΜΑΝτΙΚΆ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΙΣ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΙΝ ΤΟΥ

'ίσως ε"ίναι ή q)δή του <<Είς Ναπολέοντα» 1 • Κατά τήν έν 'Ιταλίq

παραμονήν του άνfjκε ό π<;ηητής είς τούς φιλελευθέρους κύκλους,

δ πως ·άλλωστε ό Φώσκολο2 καί ό μαρτυρικός π οι η τής Σύλβιο Πέλλικο , μετά τών όποίων στενώς συνεδέετο ό Κάλβος-<

Λόγω των πεποιθήσεων του καί τής στενής γνωριμίας του μέ τόν

Φώσκολο διετάχθη ή άπέλασ ίς του έξ 'Ιταλίας τό 182ί< Κατά τήν κήρυξ ι ν τfjς 'Ελληνικής 'Επαναστάσεως εύρίσκεται εις· τήν Έλβετίαv s. καί aργότερον είς τήν Γαλλίαν, δπου άναπνέει έλεύθερον καί φιλ~λληνικόν άέρα. Διότι κατά τήν κήρυξιν τής 'Επαναστάσεως άνέκυψε << ... φιλελληνισμός φιλελεύθερος καί βολ ταφικός, ό όποίος f:πευφήμει τούς έπαναστατήσαντας ραγιάδες έναντίον τοϋ κυριάρχου

των, φιλελληνισμός ρομαντικός ένδιαφερόμενος διά τήν μυστηριώδη

πλευράν της περιπετείrις καί διά τήν ταύτισιν των παλληκαριών πρός

τούς Καρμπονάρους,~>.

Οί φιλελληvικοι κύκλοι τής 'Ελβετίας καί τής Γαλλίας, όχι

μόνον περιέθαλψαν , άλλά καί ένθουσιωδώς έξεφράσθησαν ύrοέρ τοϋ ποιητοϋ 7 •

Είς τά ποιήματα τοϋ Κάλβου γίνεται συστηματική έπίθεσις κατά

Ι. Μ. ν i ι ι i -Κ. Π ο ρ φ ύ ρ η, ,ένθ' άν., σελ . 27. 2. Γ. Θ. Ζ ώρα ς, Ν.Ε. ( 1946), 17α: Ν.Ε. (1960) , 18α.

3. Γ. Θ. Ζ ώρα, ' Ανδρέας Κάλβος καί Σύλβιο Πέλλικο (Μία άγνίοστη έπιστολή

διά τόν ποιητήv τών φδών ), Νέα' Εστία 67 (19.60), 575-578. Πρβλ. καί Γ . Θ . Ζ ώρα, 'Ανδρέου Κάλβου, 'Ωδή εiς Ίονίους καί άλλα μελετήματα (Σπουδαστήριον Βυζαντι

νής καί Νεοελληνικής Φιλολογίας τοϋ Πανεπιστημίου ·Αθηνών, άρ. 27), ·Αθήναι 1960, σελ. 101-113. Ό W ~ 11 e k, ενθ' άν., σελ. 260 άναφέρει : <<'Ο Σύλβιο Πέλλικο ύπεστήριζε δτι ή νέα ποίησις πρέπει νάε{ναι πάτριωτική, χριστιανική καί ώφέλιμος» (ή νέα ποίησις: ή ρομαντική). ·Η 'Ε λ έ ν η Λ ά μ α ρ η είς τό άρθρον της "'Ο

pωμαντισμός έν ηj ποιήσει" , Πανελλήνιον 'Ημερολόγιον, έτήσιον παράρτημα της

·Αττικής Ίριδος, Α· (1908), 49-57, γράφει δτι ό G ο e t h e ύπεστήριζεν «Οτι οί 'Ιταλοί ρωμαντικοί εχουν έξ αλλου τό πλεονέκτημα μιaς πίφαξηγήσεως ν.ά θεωρήται ρωμαντικόν παν δτι άνήκει είς τήν πατρίδα καί τό fθνος. Έπόμενον ήτό καί ό ρωμαντισμός έv 'Ελλάδ ι κατά τήν έποχήν έκείνην τής δουλείας νά έπιβληθ'(j καί έπί

τής έθνικής ποιήσεως». Περαιτέρω δέ ή Ιδία έπισημαίνει: «Θά ήτο ο.ύχί μικρά

παράλειψις νά παραλείψωμεν τό όνομα τοϋ Ζαιcυνθίου μεγάλου ποιητή 'Ανδρέα

Κάλβου , δστις έψαλε τήν πατρίδα μέ fμπνευσιν δλως άρχαϊκήν».

4. Γ. Θ. Ζ ώ p α , Ν.Ε. (1946), 33α: Ν.Ε. (1960), 39α. 5. Ν . Β έ η, ένθ' άν., σελ . 7-13. 6. ·Ε μ μ . Γ. Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ η , ·Ο Γαλλιιlός φιλελληνισμός καί ό Σατωμπριάν,

Νέα Έστία ('Ι'iφιέρωμα στόν Σατωμπριάν) 84 (Χριστούγεννα 1968). 226β. Πρβλ. καί Κ. Π ο ρ φ ύ ρ η, Γύρω στόν Κάλβο(' Η πολιτική ιδεολογία τοϋ Κάλβου), 'Επιθεώρη

ση τέχνης !Α (1960), 197-198. Τ ο ϋ α ύ τ ο ϋ, Ό Άνδpέας Κάλβος Καρμπονάρος (Ή μυστική δίκη τών Καρμπονάρων τής Τοσκάνης), ·Αθήνα 1975.

7. Γ. Θ. Ζ ώρα, Ν.Ε. (1946), 34-35: Ν.Ε: (1960), ~41, Πρβλ. καί Κ. Π ο p φ όρ η , Καλβικά σημειώματα, ·Επτανησιακή Πρ<8'rοχρονιά I (1960), 104.

321


τής τυραννίας' . Ένφ δμως θά άνέμενε κανείς νά έπιτεθij μόνον κατά

το)ν Όθωμανών, οί όποίοι τήν έποχήν έκείνην άπετέλουν τούς

<<τυράννους>> τής 'Ελλάδος, ό Κάλβος δίδει τήν ίσχυράν έντύπωσιν

δτι έπιτ ίθεται κατά τών Εόρωπαίων έκείνων, οί όποί ι άντιτίθενται εiς τήν aρχήν τής Γαλλικής 'Επαναστάσεως νά &ποτελουv τά εθvη

κράτη, aρχήν τήν όποίαν κατά πλειονότητα ύπε τήριξαν ολοι οί

ρομαντικοί".

'Αντιθέτως διακεκριμένης τιμής τυγχάνει ό Βύρων , ό έπαναό"τά

της αότός ρομαντικός ποιη τής\ ό όποίος μετά τόν θάνατόν του

καθίσταται καί έκ μέρους" τοu Κάλβου άντικείμενον θρήνου, όχι

μόνον διά τό ποιητικόν rοΛαντον, άλλά κυρίως διά τήν δικαιοσύνην του, τήν γενναιότητά του καί τό φιλελεύθερον πνεuμα του. Είς αuτόν

ή 'Ελλάς':

<< • •• έτοίμασε

όχι τόν χρυσόν κύκλον

τόν τούς κροτάφους φλέγοντα

τών άργών βασιλέων

ή τυράννων.

Άλλά στέφανον ετερον

στολήν ένδοξον, εντιμον

άξία ν νοός δικαίου,

άνδρός άξία ν γενναίου

φιλελευθέρου (ΧΙ ι ε ·· -ι ς')

'Ο Γ. Θ. Ζώρας ύποστηρίζει δτι <<δέν εϊναι άπίθανο ό Κάλβος νά

έρχόταν (ένν. είς 'Ελλάδα) ώς πνευματικός τρόπον τινά, διάδοχος καί

συνεχιστής του Μπάϋρον, πρός τόν όποίο είχε δείξει τόσο θαυμασμό καί εύγνωμοσύνη στήν Α· q)δή τής δεύτερης συλλογής του•·'.·

·Η σκληρότης καί ή μισανθρωπία των τυράννων καθίσταται

εκδηλος έκ τώv αποτελεσμάτων της. Αύτά, δσοv &φορξi εlς τούς

άγωνιζομένους 'Έλληνας, είναι τραυματισμοί καί ό θάνατος . · Υπο-

/

I. Ι κβ' I ΙΙΙ λβ' I III λγ' IVI ιη · 3-5 IVIII η· -ιβ ', ιδ · 4-5, ις · - κγ· Ι Χ κα· I X!Il θ' I XV ιή' 3-5 Ι XVI ε' - ιγ', ιζ'.

2. J. Β. Η a I s t e d, ένθ' άν., σελ. 27, Πρβλ . καί S. Μ. S c h r e ί b e r, An inιro

duc(ion to literary criticism (Pergamon Press), Oxford κ.d. Ί966, σελ. 114. 3. Π α ν α γ ι ώ τ η Κ α ν ε λ λ 6 π ο υ λ ο υ , ·Ιστορία τοϋ Εύρωπαϊκοϋ Πνεύματος.

Μί:pΌς τέταρτο. (Άπό τόv Μπετόβεν ώς τόv Κήτς),_τεuχος Β· , 'Αθήναι 1974, σελ. 1230- 1237, δπου έκτίθεται ή μύησις τοϋ Βuρωνος ε1ς τόν Καρμποναρισμόν.

4. Ά ν δ ρ έ α Κ α ρ α ν τ ώ ν η , Ό Μπάιρον καί ή 'Ελληνική ποίηση , Νέα Έστία

95 (15 'Ιουν ίου 1974), 922-940. 5. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Ν.Ε. (1946) , 60β σημ. 209: Ν . Ε. (1960), 77β σημ 223.

322

ΤΑ ΡΟΜΑΝτΙΚΆ ΣΤΟΙΧΕΙΆ ΕΙΣ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΙΝ ΤΟΥ

κειμενικαί εχουσαι ενίοτε στοιχεία φρ-ίκης είναι δυνατόν νά θεωρη

θοϋν αί σκηναί, δπου γίνεται μνεία α'ίματος καί ψυχών.

'Η γή, τήν όποίαν ούδέποτε εκαλλιέργησαν οί τύραννοι, <<σχι

σμένη δίδει ( α'ίματος βρύσεις» (VI κα' 4-5). 'Αλλά κα:ί ό ••ά.νέκφραστος>> πόνος τών εργαζομένων διά <<τό λαίμαργον στόμα των

τυράννων>> εiναι μάταιος, διότι οί τύραννοι δέν ζητοϋν μόνον ίδρωτα:

.<<άλλά καί αίμα οί τύραννοι

ζητοvσι dπό σάς,

καί dφ ' ού ποτάμια έχύσατε μήπως τούς φθάνει; (VIII ιζ' 2-5).

Περισσότερον άπάνθρωπος είναι ή συμπεριφορά τών τυράννων

κατά τήν wραν τής μάχ;ης, δπου μέ καταφανή χάραν προσπαθοuν νά

κορέσουν τά αίμοδιψfj αlσθήματά των. 'Α~άντησις εiς τήν <iπανθρω

πίαν αύτήν είναι ή περιφρόνησις του ποιηtοu (ΠΙ λ γ ' I XVIII κα ' κβ '). ·Η τιμωρία δμως τών τυράννων καί ή καταξίωσις τών ύποφερόντων γίνεται κυρίως μετά θάνατον. Οί νεκροί τοϋ άγώνος. η εφο

νεύθησαν ύπέρ της πατρίδος, άφοu επολέμησαν, ε'ίτε είναι ψυχαί

γερόντων καί ά.πολέμων κορασίδων, πού aνηλεώς έσφάγησαν ύπό του

κατακτητου. 'Όλους αύτούς , όραματιζόμενούς ί,βλέπει ό ποιητής νά πετοuν <<ώς έλαφρά πνεύματα>• . 'Ο Κάλβος ώς προφήτης τής 'Απο

καλύψεωςΥιcαθορQ. τό Πλiiθος τών ψυχών, πού ά.νέρχονται ά.ργά <<Κατά

χιλιάδας ~τάζουσαι αίμα» (XV κζ ', κθ · λ)< Εiς τήν διάνοιάν του l'jδη αί ψυχαί τiδν μαρτύρων τής πατρίδος

εχουν ταυτισθή μέ τούς μάρτυρας τής έλευθερίας καί τijς πίστεως. Διά

τοuτο τούς παρουσιάζει ώς μέλη τής θριαμβευούσης έκκλησίας νά

άνέρχωνται «ψάλλοντες ύπέρ τά νέφη», ένψ ό «Πτερωμένος dγγελος φέρει σταυρόν καί βάια» (=σύμβολα τής νίκης) (XV λ'). 'Αντιθέτως πρός τά πνεύματα τών 'Ελλήνων, τά όποία, φθάνων εiς τό κατακόρυ

φον τής φαντασίας του , βλέπει ό Κάλβος «νά άστράπτουν ώς αί

I. Π. Σ π α ν δ ω v ί δ η , έvθ' άν., σελ. 13. Πρβλ. Κ. Π α λ α μ α, Κάλβος ό

Ζακύvθιος, 'Άπαντα τόμ . 2ος ('Αθήναι 1963), σε λ. 36. 2. Δέν γνωρίζω, έάv ό Δ η μ α ρ ii ς, Ν .Ε. ( 1946), 124α: Ν.Ε. ( 1960}, 29 1 β , είχε καί

τήv είκόvα αuτήv κατά vouv, δταν ύποστηρίζ1J δτι «Καί ό ποιητής των Epyωv τοϋ

Όσσιαvοu καί ό Κάλβος dvτλοϋν καί οί δύο, σύμφωνα μέ rήν κοινή τους αΙσθητική,

ε iκόνι;ς .. . άπό τήν a ρχα ία ποίηση ... καί μάλιστα άπό τήν βιβλική". 3. Ό Κ. Δ. Τ σ ά τ σ ο ς, Ν . Ε . ( 1946}, 73β: Ν.Ε. ( 1960), 227β θεωρεί τήν σκηνή ν

«χαρακτηριστικά Ι: πική». 'Ο Ν. Β α γ ε ν ii ς, 'Ο 'Όσσιαν στήν ·Ελλάδα, Παρνασσός

Θ' ('Απρίλιο ς- 'Ιούνιος 1967}, 177, aποφαίνεται δτι «ΠΟλλές άπό τίς λυρικές l: μπvεt')("'Η::ις τοϋ ποιητή, Οποu τό ήρωϊκ:ό στοιχείο άγγίζει μιά κάποια έπικότητα , εχουν

τίς καταβολές τους στά όσσιανικά ποιήματα".

323


άκτίνες τοϋ πρωινοϋ ήλίου» αί ψυχαί τών άνόμων δηλ . τών τυράννων,

αί όποίαι έξέλαβον τόν «σταυρόν ώς έχθρόν» όδηγοuνται είς· τόν τόπον τής τιμωρίας των ύπ, αγγέλου είς τό πρόσωπον του όποίου

λάμπει <<ή καταδίκη ρομφαία στό χέρι •• (XV κη · )1:, Διάφορος είναι ή aτμόσφαιρα τής ψδής ,, φάσμα •• . Εiς αύτήν

ένυπάρχουν δλα τά χαρακτηριστικά στοιχεία τής κατ στροφfjς, άλλά αiτία αύτών είναι ή μεταξύ τών 'Ελλήνων διχόνο ια. Ή μακρά είσαγωγή τής q)δής (XVII α · -ε'), μέχρις ότου φθ · σωμεν είς τήν άποκ,άλυψιν τοϋ «φάσματος >> τής καταστροφής , τό θrίαμβον τής

διχονοίας καί τό αίμα των άντιμαχομένων παρατάξεων ε {ναι , νομίζω,

παρομοία πρός έκείνην τής τρίτης ιόδής <<Εiς θάνατι:ν/ δπου

παρουσιάζεται Ίό «φάντασμα» τής μητρός τοϋ Κάλβου2 • Πέραν

βεβαίως των στοιχείων τής εiσαγωγής, εiς τήν όποίαν τά 'έκμανέντα

στοιχεία τής φύσεως μάς προδιαθέτουν διά τό φοβερόν πού θά

έπακολουθήσΊJ , τήν όμοιότητα των λέξεων «φάσμα» καί «φάντασμα»,

μερικών στοiχείων σχετικών Πρός τήv . τεχνική ν διάρθρωσιν των φδωv\ Ί τής έπικρατήσεως τόu · φρικώδους ίσως μάλιστα καί τοϋ μακαβρίοu4, ,έπιδράσεων όσσιανικών aλλά καί καθ, αύτό ρομαντικών,

ή τρίτη ψδή dναφέρεται μόνη έξ δλης τής ποιήσεως εiς προσωπικόν

Θέμα, ένcp ή ψδή <<Φάσμα» λαμβάνει έν τέλει συμ!mυλευτικόν τόνον

πρός τάς dντιμαχομένας έν Έλλάδι παρατάξεις\ · διαμάχη των

όποίων ήτο γνωστή καί φαίνεται δτι εΙχε δημιουργήσει άλγεινήν εντύπωσιν είς τούς φιλελληνικούς κύκλους τοϋ έξωτερικου , δπου

εύρίσκετο ό ποιητής .

'Ανατύπωση άπό τό Φιλολογικό περιοδικό « Παρνασσός » 'Ιανουάριος , Μάρτι ος 1976. I. Οί εχοντες τόν «σταυρόν έχfφόν .. εlναι έν προκειμένφ ο ί 'Οθωμανοί. ΕΙς aλλ ην

δμως περίπτωσιν (XVI ια ' ) ό Κάλβος κατηγο ρεί ώς ύποκριτικώς θρησκευομένους καί

τούς «χριστιανούς τυράννους» .

2. Άντιστοιχίαι: ΠΙ β . : XVII β. I ΙΙΙδ' : XVII γ'.

3. ΙΙΙ κδ' : XVII ιη ' I ΠΙ κ ε ' : XVII ιθ ' Ι.

4. S c h r e i b e r, ενθ' άν ., σελ . 114.

5. κ . Π ο ρ φ ύ ρ η, Γύρω στόν Κάλβο (Σολωμός - Κάλβος), Έπιθ εώpηση τέχνης

ΙΑ ( 1960), 193-194.

324

Τύπος i!λληνα άγωνιστή τής Έπανάστασης. Γαλλική λιθογραφία.

'Εθνικό ·Ιστορικό Μουσείο.

Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ (Ο ΑΝΔΡΕΑt ΚΑΛΒΟΣ ΣΤΗ ΖΑΚΥΝΘΟ)

Πέτρου Χάρη

'Ακαδημαϊιωϋ

'Όσοι διάβασαν στό τεϋχος τής l ης 'Απριλίου τίς πρώτες

σελίδες του ·,,Δεκαπενθημέρου•• κατάλαβαν δτι ε'ίχαμε κλείσει στήν ψυχή μας σάν ίερή καί άνεπανάληπτη rορα τή νύχτα τής 19ης

Μαρτίου, πού παραλάβαμε στό άεροδρόμιο τοϋ 'Ελληνικοϋ τά δυό βαριά φέρερτα μέ τά όστa του ' Ανδρέα καί τής Καρλόττας Κάλβου.

'Έχουμε δμως άκόμα μιάν εντονη συγκίνηση άπό .τήν έπιστροφή τοϋ

ποιητή στήν πατρίδα καί δέ θέλουμε νά τήν κpατήσουμε μόνο γιά τόν έαυτό μας : είναι ή περασμένη Κυριακή, 5 'Ιουνίου 1960, πού

άποθέσαμε τά δυό φέρετρα στή γη πού _ τόσο άγάπησε μά καί τόσο

στερήθηκε ό Κάλβος, - ό μεγάλος αύτός aπόδημος, άπόδημος καί

_ ζωντανός- καί πεθαμένος, άφοu παιδί σχεδόν εφυγε άπό τή Ζάκυνθο καί ένενήντα ενα χρόνους εμεινε θαμένος σέ άγγλικό νεκροταφείο.

Τά εφερε τά φέρετρα ό Γεν. Γραμματεύς τοϋ ύπουργείου τής Παιδείας

κ. Ν. Καρμίρηςμέ τό πολεμίκό του Στόλου <<Πλωτ. Χατζηκωνσταντής» στίς δέκα τό πρωί. Κ' έμείς περιμέναμε στό λιμάνι - άντιπρό

σωποι τών άνωτάτων πνευματικών μας ίδρυμάτων καί τών λογοτεχνι

κών οργανώσεων. Μαζί μας δμως περίμενε κι δλο τό νησί, μέ τούς

άρχοντές του, θρησκευτικούς καί πολιτικούς, μέ τό λαό του, μέ

κατάνυξη μαζί καί μέ ίκανοποίηση, καί μ' εναν καλοκαιρινό ούρανό, πού ήταν έλαφρά συννεφιασμένος καί δέν aφηνε τόν ήλιο του ·Ιουνίου νά μdς καταπονήσει_

'Αλήθεια, τό πρωϊνό έκείνο, 5 'Ιουνίου του 1960, στή Ζάκυνθο δέν έκάναμε κηδεία, άλλά άπονέμαμε ολοι, ντόπιοι καί ξένοι, καθυστερημένες τιμές στόν ποιητή . 'Άλλη ή βραδιά τής 19ης Μαρτίου

327


στήν 'Αθήνα, άλλο τό ζακυθινό έκείνο πρωινό . "Αλλ ή δμως καί ή Ζάκυνθος, διαφορετική άπ' δ,τι φοβόμαστε πώς θά τήν β ρου με. τ Η ταν ή τρίτη μας έπίσκεψη. Πρώτη φορά έπήγιψε πρίν άπό τριάντά καί περισσότερα χρόνια, όταν τό νησί γιόρταζε άλλ ονομαστό τέκνο

του, τόν Ούγο Φώσκολο, κι δταν εί-χε όλόκληρη τήν παλιά άρχοντιά του κι δλους τούς θησαυρούς του μά καί τό πρόσωπο τής πολιτείας εκείνης, πού καλά τή ν ξέ ραμε άπό τόσα καί τόσα κείμενα καί προπάν

των άπό τίς σελίδες του :;ενόπουλου. τ ρ ία χρόνια ε πει τ, άπό τή

συμφορά του Ι 953, τό καλοκαίρι του 1956, σάν βρεθήκαμε πάλι στή

Ζάκυνθο, ε'ίχαμε τήν όδυνηρή συγκίνηση πού δοκιμάζουμε δταν

συναντοuμε τσακισμένη καί δυστυχισμένη μιά πολύ όμορφη παλιά

μας φίλη. Τήν βλέπαμε καί άπορούσαμε: Αύτή είναι ; Μπορεί νά εlνα_ι αύτή; 'Ένα έρείπιο μας έκοίταζε, μας καλοuσε κοντ · του καί προσπαθοuσε νά μάς θυμίσει εύτfυχισμένες ήμέρες, μά δέν τό κατόρθωνε. τ Η ταν τά μικρά crπί-tια πού χτίζονταν γρήγορα-γρήγορα καί ύπογράμμιζαν τίς έπείγουσες άνάγκες του λαβωμένου νησιου . 'Έτσι ,

τότε, έπήγαμε αμέσως στόν εναν από τούς τρείς χώρους πού δέν είχαν

χάσει τίποτα άπό τούς σεισμούς , καί μάλιστα στόν πιό -χαρακτηρι

στικό , στόν πιό ζακυθινό: στόν 'Άγιο. Τό ύποκατάστημά τής 'Εθνι

κής Τραπέζης καί τό Γυμνάσιο, πού κι αύτά δέν επαθαν τίποτα, δέν είχαν νά μiiς διηγηθοuν κάτι αξιόλογο γιά τό νησί. 'Όμως ό "Α γιος είχε. Είχε πολλά. Καί καθώς ήταν Κυριακή, είχε ν· μiiς πεί άκόμη

περισσότερα. 'Η λειτουργία ήταν στό τέλος της, ή μεγάλη έκκλησία

εί-χέ πολύ φώς κ' εκλεινε πολλή ίστορία, εμενε Ζάκυνθος στίς καλές της ήμέρες . Κ' έμείς ζήσαμε έκεί λίγη παλιά Ζάκυνθο, ακού

σαμε λίγη γνήσια Ζάκυνθο δταν ό χορός εψαλε καί ξεχάσαμε τή

συμφορά καί τήν αρχιτεκτονική τfjς ανάγκης, δταν τό πρόχειρο καί

χαμηλό καμπαναρειό πού στήθηκε πλάι στήν εκκλησιά,- ό 'Άγιος

εχασε μόνο τό μεγάλο του << καμπαναρείο», πού ύψωνόταν σέ,μικρή

απόσταση, - δταν τό πρόχειρο καμπαναρειό άρχισε νά σημαίνει.

Τότε δμως άρ-χισε κ' ενας ρεμβασμός, πού έκράτησε πολύ καί μάς

κατείχε κι όταν Υ]μαστε πιά πολύ μακρυά &π' τό νησί.

Στίς 5 'Ιουνίου ή Ζάκυνθος μiiς δέχτηκε μέ aλλο πρόσωπο.

'Η θλίψη εχει φύ'fει άπό τό πρόσωπο αύτό, εχει γυρ ίσει ή ζωή, ή νέα

ζωή, πού προσπαθεί νά ξεχάσει. Μιά καινούρια πολιτεία άπλώνεται

καί στή Στράτα Μαρίνα, καί στήν Πλατεία Ρούγα, καί πιό μέσα, ε{ναι

ή Ζάκυνθος μά καί δέν είναι, είναι οί δρόμοι καί τά σπίτια καί οί καμ<Χρες καί δ, τι &λλο ήταν σχήμα καί χρώμα καί ογκος , καί μόνο ή

πατίνα του -χρόνου λείπει, ή φωνή αύτή. πού διηγείται δσα δέν μπορεί

νά πεί οϋτ , ενας άνθρωπος οϋτε μιά γενεά οϋτε ίcαί μιά έποχή. ·Ωστόσο, τήν rορα αύτή εχει συναχτεί στό λιμάνι καί ή παλιά καί ή

νέα Ζάκυνθος γιά νά ύποδεχτοuν τόν 'Ανδρέα Κάλβο: δ ίεράρχης

328

Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ

της, οί πολιτικές, οί δημοτικές, οί δικαστικές, οί στρατιωτικές

'Αρχές, οί μαθηταί, κόσμος πολύς, σιωπηλός καί πειθαρχικός. Καί ή

πομπή έπιβλητική, καλά όργανωμένη, άξέχαστη. Πρώτα ό Σταυρός . καί τά έξαπτέρυγα, επειτα τά φέρετρα έπάνω σέ δυό αύτοκίνητα,

σκεπασμένα μέ τή γαλανόλευκη, σέ μικρή άπόσταση μόνος , ίσχνός

καί ψηλός ό μητροπολίτης κ. 'Αλέξιος, άπό τή μιά πλευρά κ:αί τήν

άλλη τών φερέτρων ίερείς, πίσω άπό τόν ίεράρχη ό Γεν. Γραμματεύς

του ύπουργείου τής Παιδείας, ό Νομάρχης, ό Δήμαρχος, ό βουλευτής

τοϋ νησιοϋ, οί άντιπρόσωποι τών πνευματικών ίδρυμάτων καί τών

λογοτεχνικών όργανώσεων, άλλοι 'Αθηναίοι καί πολλοί Ζακυθηνοί,

κι ολοι πλαισιωμένοι άπό τό τιμητικό άπόσπασμα κι δλοι μ, ενα

βήμα, στό ρυθμό των έμβατηρίων, πού επαιζαν ή στρατιωτική καί ή

δημοτική μουσική καί πού δέν ,ήταν πένθιμα, δέ συνόδευαν κηδεία.

Προχωρήσαμε άπό τό λιμάνι, περάσαμε στήν Πλατεία Ρούγα,

δηλαδή στήν όδόν 'Αλεξ. Ρώμα, τήν περπατήσαμε όλόκληρη μέ τήν

'ίδια τάξη καί κατάνυξη , έφτάσαμε στόν 'Άγιο Νικόλαο του Μώλου, πού είναι προσωρινή μητρόπολη , κ' έκεί άποθέσαμε τά δυό φέρετρα.

'Ακολούθησε τό τρισάγιο καί ή κατάθεση στεφάνων . Τότε, τό

Κράτος, πού είχε κάμει μέ τρόπο ύποδειγματικό τό χρέος του,- καί

δ,τι χρειάστηκε ξόδεψε γιά τή μετακομιδή τών όστών καί μέ τίς

επιβαλλόμενες τιμές τήν περιέβαλε , -δοξολόγησε τόν ποιητή άλλά καί άναγνώρισε τήν άξ ία τοϋ πνευματικοί) πολιτισμοu. Ό κ. Ν. Καρ

μίρης, πού άντιπροaώπευε τήν Κυβέρνηση, δέν περιορίστηκε σέ σύντομη μά καί ούσιαστική άποτίμηση τής προσφορiiς του Κάλβου.

Τήν έτοποθέτησε καί στήν έποχή της καί είπε άκόμα: << 'Η πραγματίκότης τής έλληνικής πατρίδος είναι άφετηρία αuτής τής ήρωϊκής

έμπνεύσεως καί τό πάθος διά τήν έλευθερίαν ό κυρίαρχος άναβαθμός

της. Αί δάφναι δέν καλύπτουν μόνον ενα μεγάλον ποιητήν άλλά καί εν α ή ρωϊκόν άνδρα . ·Ο άνθρωπος αύτός μέ τήν μεγαλοφυί:αν ή το καί

μία γενναία καρδιά. 'Ανδρέα Κάλβε Ζακύνθιε , είναι καιρός νά

άναπαυθής είς τήν γήν τών πατέρων σου, είς τήν γής τfjς άπεράντου

λυρικής νοσταλγίας σου . 'Όλος ό λαός σου σέ συνοδεύει σήμερα εtς τήν τελευταίαν σου κατοικίαν . 'Αλλά ή μνήμη σου, τό .ύψηλόν ήθος τοϋ νοός σου, τά μουσικά σου μέτρα, άνήκουν είς τό 'Έθνος . 'Έδωσες ύψηλόν πρότυπον ϋμνου, διά παν ενδοξον εργον . Αί ώδαί σου έμ9ρ

φωσαν τήν εuαισθησίαν καί έχάλκευσαν ήρωϊκόν τό φρόνημα τών

γέων έλληvικών γενεών. Πλάϊ εi.ς τά χρονικά του Αίσχύλου καί του Εuριπίδου, είς τούς ϋμνους του ·Αγίου Ρωμανοu καί είς τόν Διονύσι

ον Σολωμόν - αί ώδαί σου πλουτίζουν τήν προσφοράν τής

έλληνικfjς παιδείας>>.

Στόν "Α γιο Νικόλαο τοϋ Μώλου εμειναν τά δυό φέρετρα καί

προσήλθαν οί Ζακυθηνοί νά τά προσκυνήσουν. 'Εμείς έπήγαμε στό

329


Διοικητήριο ν ακούσουμε τό έγκώμιο τοϋ ποιητή ιiπό άρμόδια

πρόσωπα κ' επειτα ξεκόψαμε άπό έπίσημους καί φίλους καί πλανη

θήκαμε στό νησί, γιά νά αtστανθαϋμε τό μεγάλο ερωτα τοϋ ποιητή:

'Ώ φιλτάτη πατρίς,

ω θαυμασία νήσος

Ζάκυνθε· σύ μοϋ εδωκας τήν πνοήν καί τοv Άπόλλωνος

τά χρυσα δώρα!

Καί σύ τόν ίJμνον δέξου·

έχθαίρουσιν οί άθάνατοι τήν ψυχήν, καί βροντάουσιν

έπί τάς κεφαλάς

τών άχαρίστων.

Ποτέ δέν σέ έλησμόνησα, ποτέ! Καί ή τύχη μ· έρριψε

μακράν άπό έσέ· μέ εlδε

τό πέμπτον τοϋ αίώνος είς ξένα έθνη.

ΠΕΤΡΟΣ ΧΑΡΗΣ

Σ η μ . τ η ς •• Νέα ς ·Εστί α ζ••.- Στεφάνους στά φέρετρα τοu 'Ανδρέα καί τής

Καρλόττας Κάλβου κατέθεσαν ό Γεν. Γραμματεύς του ύπουργείου τ ς Παιδείας κ. Ν.

Καρμίρης, ό Νομάρχης Ζακύνθου κ. Ήλ. Παπαγιαννόπουλος, ό Δ1jμαρχος κ. I. Μάργαρης, ό βουλευτής κ. Μυριδάκης, έκ μέρους της Βουλης των ·Ελλήνων, ό κ . Λέων

Κουκούλας, έκ μέρους των συνεργαζομένων λογοτεχνικών σωματείων , oi ιiντιπρόσωποι ι'ίλλων 'Αρχών καί όργανώσεων.

Στό Διοικητήριο μίλησε πρώτος, έκ μέρους τi'jς 'Ακαδημίας 'Αθηνών, ό κ.

'Ηλίας Βενέζης καί ε{πε:

"·Η 'Ακαδημία ·Αθηνών συνοδεύει στήν ιδρα αuτή της έπιστροφ-ς, πού τόσο τήv περίμενε, τόν μεγάλο ποιητή τοϋ ·Ιονίου . ·Ωραία καί μόνη ή Ζάκυνθος, μές τόν

καλοκαιρινό της ijλιο, τόν δέχεται έπιτέλους νά ξεκουραστή. Σπάνια ό καημός τfjς

γενέθλιας γfjς, ή νοσταλγία της, ί:γινε φωνή τόσο συγκλονιστική δσο στούς έξαίσιους

στίχους του. ' Η σημερινή έπιστροφή τών λειψάνων τοϋ Κάλβου , σ· αuτήν τήν

ταραγμένη ιδρα τοϋ κόσμου, παίρνει ενα χαρακτήρα συμβόλου, γίνεται όμορφιά καί

ποίηση, ταυτίζεται μέ τήν άρετή πού ϋμνησε έκείνος στίς 'Ωδές του:

Μόνη

αμαργαρος, όλόγυμνος, αύτάγγελ τος,

τό καθαρόν τοv ούρανοv άνεβαίνει ή 'Αρετή.

Σέ μιά Ι:ποχή πού 6 avθρωπος πάε ι νά παpαψpονήση dπ ' τήν τpο ακτική δύναμη

330

Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ

ένεργείας πού άπεδέσμευσε καί ύπέταξε· σέ μιά έποχή πού δίδαξε τήν περιφρόνηση τοϋ

άνθρωπίνου πλάσματος καί πού ξέχασε τήν ίερότητα τών νεκρών· τήν 'ίδια έποχή έμείς

άναζητοϋμε ί:ναν τάφο στήν ' Αγγλία. Ποϋ νά είναι αύτός ό τάφος: Ή ϋστατη

έπίκληση τοϋ ποιητή τοϋ 'Ιονίου ήταν αύτή: «Νά μήν τοϋ δώση ή μοίρα του είς ξένην

γήν τόν τάφον••.

'Επιτέλους, ένενήντα τόσα χρόνια μετά τό θάνατό του, βρίσκουμε τόν τάφο. Καί

μέσα σ' !:να ν κόσμο, δ πως ε'ίπαμε, κυνικόν, πού περιφρονεί καί σαρκάζει, πού

λοιδωρεί, πού μεθά άπό δύναμη καί αύταρέσκεια αύτοκαταστροφής, έμείς γυρίζουμε

στό άρχέγονο πλaσμα. Αύτό πού γύρευε τή σπηλιά του δταν προαισθανόταν τό θάνατο.

Πού εκανε σώμα ίερό τό χώμα τοϋ τάφου, καί ίερή τή θέληση τών νεκρών.

'Ακούοντας αύτή τή φωνή, πού εγινε στούς παλαιούς χρόνους ή ύψηλότερη

ποίηση τών Έλλήνων, βοηθοϋf!ε gναν ποιητή, σήμερα , ϋστερα άπό τόσα χρόνια, νά

βρή τή σπηλιά του - τό φως τοϋ Ίονίου,

Σ· αύτή τήν πράξη τής έλληνικής · Αρετής πού συνεχίζει φωνή ν έκ βαθέων, πού βεβαιώνει τήν έλληνική διάρκεια, ή 'Ακαδημία ' Αθηνών συμπαραστέκει τή Ζάκυνθο πού δέχεται τό τέκνο της νά ιiναπαυθη ...

'Ακολούθησαν όμιλίες των Καθηγητ&ν τ&ν Πανεπιστημίων ·Αθηνών καί Θεσσα

λονίκης κ.κ. Γ.Θ. Ζώρα καί Λίνου Πολίτη, τοϋ κ. Κλόουζ, του Βρεταννικοϋ Συμβου

λίου, καί του κ. Μαρίνου Σιγούρου, πού άνέλυσε διεξοδικότερα τό ί:ργο τοϋ Κάλβου.

«Νέα Έστία», τεύχος 791, 15 'Ιουνίου 1960.

331

ΩΡΑ ΙΕΡΗ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ ΣΤΗΝ ΠΑΤΡΙΔΑ

Πέτρου Χίiρη · Ακαδημαϊκοu

· Η προετοιμασία είχε άρχίσει άπό μέρες, στό γραφείο του Γεν .

Γραμματέως του ύπουργείοu τής Παιδείας πρώτα, γύρω άπό τό τραπέζι του Διευθυντου Γραμμάτων επειτα, δταν συζητούσαμε πώς θά

·εκτελούσαμετήν τιμητική έντολή . Μά ή διάθεση τοϋ προσκυνήματος είχε γέννηθεί πρίν άπό χρόνια πολλά; μαζί μέ τούς πρώτους μας στοχασμούς, μαζί μέ τ"ίς πρώτες μας συγκινήσεις άπό τόν έλληνικό

στίχο . Ήταν μιά άπ' τίς ρίζες τής συνειδητής ζωής μας. Καί ή ρίζα

αύτή δυνάμωσε, εγινε α'ίτημα καί προσδοκία μεγάλη, όταν πρίν ιiπό ε'ίκοσι δύο χρόνια ήρθε ή καλή ε'ίδηση καί μάς είπε ότι βρέθηκε ό χαμένος τάφος τοu Κάλβου στό. Louth, πού άπέχει πεντέμιση ώρες μέ τό τραίνο άπό τό Λονδίνο; εγινε κgί φωνή πού μπορεί νά τήν επνιγαν καί νά μήν τήν dφηναν ν' άκουστεί οί βάρβ)χροι χρόνοι μας, μά πού κάθε τόσο κατάφερνε νά ξεχωρίζει ά.πό τίς πqλεμικές η τίς μεταπολεμικές κραυγές καί πάντα τό 'ίδιο ελεγε, πάντα τό 'ίδιο ζητοuσε : Πολλά

ήταν τ·ά χρόνια πού περίμενε στήν ξένη γη ό ποιητ.ής,- άπό τό 1869, - καιρός πιά είναι νά γυρίqει στήν πατρίδα.

ΕΙχε, βέβαια, προηγηθεί ή δική μας έπιστροφή στόν Κάλβο.

'Έπειτ' άπ ' τήν προβολή του άπό τόν Κωστή Παλαμίi , σέ iliρα

μάλιστα πού εγινε στaθμός yιά τήν Πνευματική μ~ς ζωή κι άπό μιάν dλλη πολυσήμαντη προσφορά, - τό 1888, πού τύπωσε ό Ψυχάρης τό <<Ταξίδι» του,- ό ζήλος μας γιά τήν άποκατάσταση τοϋ εργου του καί γιά τήν εuρύτερη διάδοσή του έκδηλώθηκε μέ άρκετά, καί, σέ δυό

τρείς περιπτώσεις, άξιόλσγα μελετήματα καί μέ έκδόσεις τής <<Λύμας••. Md dλ · αύτd Ί'jταν, οπως σημείωσα, μιά έπιστροφή , 'ίσως καί μιά

333


μετάνοια, dφou ό Κάλβος δέκα έννέα όλόκληρα χρόνια !:πει τ' &πό τό

θάνατό του καί πολύ περισσότερα επειτ, aπό τήν εκδοση της πρώτης καί της δεύτερης σειράς των <<'Ωδών>>,- 1824 καί 1826, - εμεινε

κάτω ιiπό βαριά καί ιΧδικη σιωπή η καί κάτι χειρότερο άκόμα: κάτω άπό τήν πιό θλιβερή παρεξήγηση πού συνοψίζεται στούς γνωστούς

στίχους τοϋ Σούτσου:

Ό Κάλβος καί ό Σολωμός, ώδοποιοί μγάλοι,

κ· οί δύο παρημέλησαv τής γλώσσης μας τά κυ.Λλη.

Ίδέαι δμως πλούσιαι πτωχά ένδεδυμέναι κλπ .

Πολύ είχε ιiγνοηθεί ό ποιητής. 'Αλλά κι οταν aνο ίξαμε τά μάτια

μας μπροστά στό εργο του, έξακολουθούσαμε ν· άγνοοuμε πολλά άπό

τή ζωή του. Καλά-καλά δέν ξέραμε ποϋ βρισκόταν ό τάφος του, ποιό

κομμάτι τής &γγλικfjς γfjς τοϋ είχε προσφέρει φιλοξενία. Κ· ήταν

γενική ή ίκανοποίηση, δταν ιiπ' αuτές έδώ τίς σελίδες, ανακοίνωσε ό

κ. 'Αντ . Ίντιάνος τό Σεπτέμβριο τοϋ 1938 τό άποτέλεσμα έπίμονων έρευνων του, πού είχαν άρχίσει άπό τό 1924. Γράφει στό τεϋχος 282, σελ. 1239: "Τόν τάφο του τόν έπισκέφθηκα στίς 4 Ίου λ ίου 1938. Βρίσκεται δχι στό νεκροταφείο της ένορίας του, μά στό νεκροταφείο

του .Κeddington, ε να τέταρτο εξ ω απ, τό χωριό, σ, ενα δενδροφυ

τευμένο καί πολύ θελκτικό τοπίο. Οί δυό-τρείς πού τόν θυμόντουσαν

πολύ dμυδρά, μου έξήγησαν πώς τό Church Lane, πού περνά έκεί δίπλα , ήταν ό ταχτικός περίπατος του ποιητή. ''Ισως νά διάλεξε ό 'ίδιος ζώντας τό μέρος οπου θά πεθυμοuσε νά ταφεί••. Καί συμπληρώ

νει ό κ . 'Ιντιάνος σέ ύποσημείωση: <<'Από τό 1924 χρονολογείται ή ερευνά μου γιά τόν τάφο του. Τόν εt:χ' &να καλύψει τόν 'Οκτώβριο τοϋ 1937. 'Όταν ζήτησα κάτόπι νά έρευνήσω συμπληρωματικά τ' άρχεία της έλληνικfj ς έκκλησίας τοϋ Λονδίνου, δ πανοσιολογιώτατος

'Αρχιμανδρίτης κ. Ι: Βίρβος, πού μάθαινε τούς λόγους της ερευνάς

μου, γνώριζε κιόλας άπό δική του ί:ρευνα τόν τάφο τοϋ Κάλβου. Τόν

είχε έπισκεφθεί επειτ' άπό τή συνομιλία καί πρωτύτερα άπό μένα.

Στίς δικές του όδηγίες γιά τήν τοποθεσία του στό νεκροταφεiο οφείλω τήν εuκολώτερη ιiνακάλυψή του. Γι' αuτό καί γιά τήν . προθυμία του

νά συζητήσει μαζί μου μερικά σημεία του ι'iρθρου αuτοϋ οφείλω νά τόν εuχαριστήσω καί έδω. 'Η τυχαία ανακάλυψή μου σ' ε να

παλαιοπωλείο του Charing Cross ένός άριθμοϋ τοϋ περιοδικοϋ

"Church of the Holy Trinity, Louth, Lints, Home Visitor, Dec., 1869, πού σημείωνε στό πίσω ξώφυλλό του, κάτω άπό τή λέξη Deaths: <<November 3d. Andrea Kalvo, P.D., aged 77 years», μέ κατατόπιζε πιό τελειωτικά στίς προσπάθε ιές μου».

'Από τό Keddington, λοιπόν, περιμέναμε στό dεpοδpόμιο το(j

334

ΩΡΑ ΙΕΡΗ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ ΣΤΗΝ ΠΑτ?ΙΔΑ

'Ελλ ηνικοu , τό βράδι τής Ι 9ής Μαρτίου, 1960, τά όστα του 'Ανδρέα Κάλβου καί τής Καρλόττας Κάλβού. Δηλαδή περίμενε ή 'Ελληνική

Πολιτεία : 6 ύφυπουργός 'Εσωτερικών κ. Ε. Καλαντζής, 6 βουλευτής κ . Διον. Ρώμας, ό Γ . Γραμματεύς του Ύπουργ. Παιδείας κ .. Ν.

Καρμίρης, ό Δ/ντής Γραμμάτων κ . Γ . Κουρνοuτος τά aνώτατα πνευματικά ίδρύματα: 6 Πρόεδρος τής 'Ακαδημίας 'Αθηνών κ.

Παναγιώtης Μπρατσιώτης, ό aντιπρόσωπος τοϋ Πανεπιστημίου 'Αθηνών Καθηγητής κ. Γεώργιος Θ. 2ώρας oi πρόεδροι τών

λογοτεχνικών οργανώσεων: ό κ. Στράτης Μυριβήλης, ό κ. Λέων

Κουκούλας, ό κ. Γ. Σταμπολfjς, ό κ. Μιχ. Καλογερόπουλος, αντιπρό

σωπος τfjς ••' Ενώσεως Συντακτών», οί άντιπρόσωποι τών · Επτανησιακών συλλόγων, ό κ.Μαρίνος Σιγοϋρος, λίγοι ι'iλλοι, μετρημένοι.

Καί πρέπει νά σημειωθεί ότι τό Κράτος ε{χε κάμει 6λόκληρο τό χρέος

του . Γιά δλα είχε φροντίσει καί καμιά δαπάνη δέν aπέφυγε.

'Ελληνικό αεροπλάνο ε~χε μεταφέρει τά δυό φέρετρα καί είχε φτάσει στήν rορα του: 7.45'. 'Ωστόσο, περιμέναμε άρκετά, σέ μικρή ιiπόσταση ιiπό τό αερ~πλάνο. Καί λίγο πιό πέρα περίμενε καί τό στρατιωτικό άπόσπασμα, πού κι άύτό θά ύποδεχόταν τόν ποιητή στήν πατρίδα , στήν πατρίδα δπως τήν εlχε ποθήσει: ελεύθερη , δυνατή ,

σεβαστή. Περιμέναμε σχεδόν μισή rορα. Τά φέρετρα ήταν μεγάλα καί

βαριά : 120 κιλά του Κάλβου, 210 τijς γυναίκας του. Καί μέ προσοχή

άλλά καί μέ προσπάθεια πολλή τά κατέβασαν άπό τό ιiεροπλάνο.

Μόλις πού χώρεσαν στή νεκροφόρα, σκεπασμένα μέ τή σημαία μας.

Καί ήταν ύγρά τά περισσότερα μάτια όταν τά είδαν νά περνdνε ανάμεσα aπό τίς δυό σειρές τών στρατιωτών πού παρουσίαζαν δπλα.

Λίγα τά βήματά μας αύτά, μά ή στιγμή μεγάλη. Γύρω μας σιγή - γιά

δυό-τρία λεπτά ούτε ό παραμικρός θόρυβος στό χώρο εκείνον του

πατάγου. Καί ή νύχτα ησυχη, γλυκιά, άνοιξιάτικη, σάν χαιρετισμός καί σάν χάδι, μαλακιά καί φίλη παλάμη, πού είχε άπλωθεί γιά νά

δεχτεί μέ στοργή εκείνον πού εμεινε τόσα χρόνια, ενενήντα ενα

χρόνια, σέ ξένη γfj. Στιγμή ίσχυροϋ ρίγους καί ανεπανάληπτης

ευτυχίας. Καί τήν έζήσαμε τή στιγμή αότή σιωπηλοί , βυθισμένοι σέ

άτέλειωτο ρεμβασμό. Καί δέ θέλαμε vά τελειώσει ό ρεμβασμός, δέ θέλαμε νά γυρίσουμε στήν πραγματικότητα καί στή φθο ρά.

'Ακόμα κι δταν ξεκινήσαμε γιά τήν ' Αθήνα, μπρός ή νεκροφό

ρας περιστοιχισμένη ιiπό τέσό-ερις aστυφύλακες σέ μοτοσυκλέττες, πίσω τά δικά μας αύτοκίνητα, άκόμα κι δταν προχωρήσαμε, ήμαστε

βυθισμένοι στή σιωπή καί στήν εύτυχία μας . Καταλαβαίναμε πώς

σπάνια 6 άνθρωπος ζεί τέτοιες ίερές ώρες. Καί θέλαμε νά μείνουμε μόνοι, μόνοι πλάϊ στούς άλλους, πού κι αότοί ζοuσαν μέσα στήν ί'δια σιωπή καί στήν 'ίδια μοναξιά. 'Έτσι ό ρεμβασμός ήταν μακρύς,

κράτησε σ' δλη τή Φαληρική άκρογιαλιά, επειτα σ' δλη τήν ι'iνοδο

335


πρός τήν 'Αθήνα, κ' εγινε πάλι συγκίνηση δυνατή δταν φτάσαμε

στήν πλατεία τής Μητροπόλεως κι ακούσαμε τό πένθιμο έμβατήριο,

πού ύποδέχτηκε τόν ποιητή καί ρύθμισε τό βήμα μας στή μεταφορά

των δυό φερέτρων άπό τή νεκροφόρα στή μικρή εκκλη σία του 'Α γ. 'Ελευθερίου. Καί πάλι ό στρατός τιμούσε τόν ποιητή κι άκόμα μιά φορά του ελεγε δτι γυρίζει σέ πατρίδα Ελεύθερη , δυνατή, σεβαστή.

Μικρός ό χώρος στό ναό, δπου χειροτονήθηκε κι ό προστάτης

τοϋ νησιοϋ τοϋ Κάλβου, ό "Α γιος Διονύσιος, καί δμως δλα Εγιναν μέ τάξη, μέ κατάνυξη: τό τρισάγιο, ή κατάθεση στεφάνων άπό τήν

Πολιτεία κι άπό τούς άντιπροσώπους των άνωτάτων πνευματικών

ίδρυμάτων καί τ&ν όργανώσεων . Λιτό, έπιγραμματικό καί τό κείμενο

πού διάβασε ό κ. Ν. Καρμίρης. ' Αθόρυβο καί τό πρώτ προσκύνημα

απ' δλους μας. Σέ λίγο, θaρθουν aλλες έκδηλώσεις, πολλές άλλες

έκδηλώσεις καί τιμές. Μά δέ θά είναι ή νύχτα τής 19ης Μαρτίου, δέ θά είναι ό πρ&τοc: ϋπνος του ποιητή στήν πατρίδα.

Καί μόνο μιά μεγάλη στιγμή νομίζω πώς μένει άκόμα: τό τέλος

του μεταθανάτιου ταξιδιοϋ στή Ζάκυνθο. Τότε θά μιλήσει πάλι ό ποιητής καί θά τραγουδήσει:

'Άς μή μου δώσrι ή μοίρά μου

είς ξένην γήν τόν τάφον·

Καί θά μι'iς ξαναπεί u ποιητής:

1 'Απριλίου 1960

336

Είναι γλυκύς ό θάνατος

μόνον δταν κοιμώμεθα

είς τήν πατρίδα.

ΠΕΤΡΟΣ ΧΑΡΗΣ

Άπαντα Κάλβου (τόμος 2) - Ιστορικές Εκδόσεις...

Documents

Transcript of Άπαντα Κάλβου (τόμος 2) - Ιστορικές Εκδόσεις...