ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο

Ενότητα 5η: Αριστοτελική Λογική

«Αριστοτέλης»

Ορθή σκέψη

• Για να είναι η σκέψη ορθή όχι μόνο τυπικά (μορφή)

• αλλά και ουσιαστικά (περιεχόμενο), • πρέπει να εκπληρώνονται οι π ρ α γ μα τ ι κ ο ί

όροι της αλήθειας τους οποίους διατυπώνουν και ελέγχουν οι επιστήμες.

Η τ υ π ι κ ή λ ο γ ι κ ή

• Είναι πολύτιμο, αναντικατάστατο όργανο που ρυθμίζει την ορθή λειτουργία σκέψης μας.

• ΟΜΩΣ δεν μπορεί μόνη της να φθάσει στην επιστημονική γνώση.

1. Ε Ν Ν Ο Ι Ε Σ

• Π λ ά τ ο ς = σύνολο ομοειδών αντικειμένων

• Β ά θ ο ς = κοινά χαρακτηριστικά

• Όσο > βάθος Τόσο < πλάτος

Άσκηση 2 (σελ. 57 σχολ. βιβλίου)

• Να βρεθεί το πλάτος των παρακάτω εννοιών (αρκούν μερικά μόνο αντιπροσωπευτικά αντικείμενα):

• θηλαστικό, πλοίο, πολίτευμα, ασθένεια.

Άσκηση 1 (σελ. 57 σχολ. βιβλίου)

• Να βρεθεί το βάθος των παρακάτω εννοιών (αρκούν μερικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα):

• κεραυνός, αυτοκίνητο, ασθένεια, δημοκρατία.

Ρενέ Μαγκρίτ, Διαλεκτικής εγκώμιον, 1936. (σελ. 47)“Ένα εσωτερικό χωρίς εξωτερικό δύσκολα μπορεί να αποτελέσει εσωτερικό” Γκ. Φ. Χέγκελ. Η πιο συχνή έγνοια του Μαγκρίτ, όταν διάλεγε μοτίβα, ήταν η αντιστροφή ή η σύμφυση των εσωτερικών και των εξωτερικών όψεων, ή και γενικότερα των αντίθετων πόλων

Ποια διαλεκτική σχέση διαβλέπετε;

Ρενέ Μαγκρίτ, Οι διακοπές του Χέγκελ,1958. (σελ. 50)

Γιατί «Οι διακοπές του Χέγκελ»; Τι μπορείτε να σκεφτείτε για τον ορισμό της έννοιας;

Ρενέ Μαγκρίτ, Οι διακοπές του Χέγκελ,1958. (σελ. 50)Ο Χέγκελ, ο μεγάλος δάσκαλος της διαλεκτικής, είναι η έμπνευση γι’ αυτόν τον πίνακα. Ο Μαγκρίτ γράφει: “…σκέφτηκα ότι ο Χέγκελ… θα ήταν πολύ ευαίσθητος σε αυτό το αντικείμενο που έχει δυο αντιθετικές λειτουργίες: από τη μια δεν αποδέχεται καθόλου το νερό (προστατεύει από αυτό), ενώ από την άλλη το περιέχει. Θα ήταν πολύ χαρούμενος πιστεύω, ή θα διασκέδαζε (σαν να ήταν σε διακοπές) γι’ αυτό και ονομάζω τον πίνακα Οι Διακοπές του Χέγκελ.

Ορισμός

• Γ έ ν ο ς: ευρύτερη έννοια

• Ε ί δ ο ς: στενότερη έννοια

• Ε ι δ ο π ο ι ό ς δ ι α φ ο ρ ά: ιδιαίτερο χαρακτηριστικό

Άσκηση (Ορισμός)

• Να εντοπίσετε την οριστέα έννοια, το γένος, την ειδοποιό διαφορά

• «Γλώσσα είναι κώδικας σημείων ορισμένης μορφής (γλωσσικής), με τα οποία επιτυγχάνεται η επικοινωνία μεταξύ των μελών μιας γλωσσικής κοινότητας».

Προσεχές γένος, είδος

Το αμέσως ευρύτερο γένος μιας έννοιας το λέμε προσεχές γένος, ενώ το αμέσως στενότερο είδος προσεχές είδος.

Ρενέ Μαγκρίτ, Οι εικόνες απατούν 1928-29, σελίδα 44

Γιατί, νομίζετε ότι ο ζωγράφος έδωσε το συγκεκριμένο όνομα στον πίνακα;

Ρενέ Μαγκρίτ, Αυτό δεν είναι ένα μήλο, 1964.

Το μήλο, ακόμη και όταν ζωγραφίζεται με τόσο πειστικό τρόπο, δεν παύει να είναι παρά μόνο χρώματα σε ομοιόμορφο φόντο. Ούτε η λέξη “μήλο” είναι το ίδιo φρούτο, αλλά απλώς μια αναφορά σε αυτό, που τελικά παραμένει πάντα συμβατική.

Σελίδα 45 του σχολικού βιβλίου

3. Σ Υ Λ Λ Ο Γ Ι Σ Μ Ο Ι• Τα χαρακτηριστικά τους: α) δύο προκείμενες συμπέρασμα β) Υ-Κ (απλή μορφή) γ) πάντοτε τρεις έννοιες π.χ. Όλοι οι άνθρωποι είναι θνητοί Ο Σωκράτης είναι άνθρωπος Ο Σωκράτης είναι θνητός

• Άνθρωπος = μέσος όρος (Μ)• Σωκράτης = ελάσσων όρος (Υ του συμπεράσματος)• Θνητός = μείζων όρος (Κ του συμπεράσματος)

Ποιοι από τους παρακάτω συλλογισμούς είναι έγκυροι και ποιοι όχι;

Διατυπώστε τους μη έγκυρους συλλογισμούς με τέτοιον τρόπο, ώστε να γίνουν έγκυροι. (σελ. 57)

α) Οι επιστήμονες είναι μορφωμένοι.Ο Γιάννης είναι μορφωμένος.Ο Γιάννης είναι επιστήμονας.

β) Κανένας επιστήμονας δεν είναι κακοποιός. Μερικοί κακοποιοί είναι μορφωμένοι. Μερικοί επιστήμονες δεν είναι μορφωμένοι.

γ) Κανένα τετράποδο δεν είναι πτηνό.Η γάτα είναι τετράποδο.Η γάτα δεν είναι πτηνό.

δ) Κανένας Ιταλός δεν είναι Γάλλος.Μερικοί Λονδρέζοι είναι Γάλλοι.Μερικοί Λονδρέζοι είναι Ιταλοί.

Ποιοι από τους παρακάτω συλλογισμούς είναι έγκυροι και ποιοι όχι;

Διατυπώστε τους μη έγκυρους συλλογισμούς με τέτοιον τρόπο, ώστε να γίνουν έγκυροι.

Ξεπερασμένη Λογική (;)

• Γενικά, η λ ο γ ι κ ή του ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ καθώς είναι λογική Όρων,

είναι ξεπερασμένη.• Η σύγχρονη λογική χρησιμοποιεί μαθηματικά σύμβολα. • ΟΜΩΣ, ο ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ πρώτος επινόησε τις βασικές

αρχές της λογικής σκέψης και εξέλαβε τις αρχές αυτές ως ένα μαθηματικό σύστημα.

J.L. Ackrill, Aristotle the Philosopher, Oxford 1981, σ. 88-89

• “Κατ’ αρχάς πρέπει να σημειώσουμε τους περιορισμούς του αριστοτελικού επιτεύγματος. Ο σκοπός της συλλογιστικής του είναι αρκετά περιορισμένος. Χειρίζεται μόνο κατηγορικές προτάσεις [δηλαδή της μορφής “Υ-Κ”] και μάλιστα μόνο των τεσσάρων περιπτώσεων. […] Πιο σοβαρό όμως από αυτούς τους περιορισμούς είναι το γεγονός ότι η λογική του είναι αποκλειστικά λογική όρων. Μια πλήρης τυπική λογική απαιτεί τόσο τη λογική όρων όσο και τη λογική προτάσεων. Μάλιστα η δεύτερη είναι πιο σημαντική από την πρώτη. Είναι πιο γενική, γιατί χειρίζεται λογικές σχέσεις σε προτάσεις κάθε είδους. […]Δεδομένων όμως αυτών των περιορισμών, το επίτευγμα του Αριστοτέλη είναι αξιοθαύμαστο. Με μία λέξη σκοπεύει και πραγματοποιεί στον χώρο που ερευνά έναν υψηλό βαθμό συστηματικότητας και ακρίβειας, αφαίρεσης και αυστηρότητας. Η ίδια η ιδέα μιας τέτοιας επιστήμης της λογικής, που σήμερα μας φαίνεται προφανής, ήταν κάτι ιδιοφυές. Ο Πλάτων, εξίσου μεγάλος φιλόσοφος και στοχαστής με τον Αριστοτέλη και με μεγάλο ενδιαφέρον για τα μαθηματικά και την αποδεικτική τους αυστηρότητα, δεν έδειξε ενδιαφέρον να τυποποιήσει τα επιχειρήματα της κοινής γλώσσας και της επιστήμης. […] ”, σελ.56 του σχολικού βιβλίου

• Πώς κρίνετε την αριστοτελική λογική, σύμφωνα με το παραπάνω κείμενο;

Άσκηση: Nα δείξετε ποιο είναι το έργο της λογικής

• “Μακρύς ο δρόμος από τον μάγο και τα ξόρκια ως τον γλωσσολόγο και τον λογικό φιλόσοφο. Στον ενδιάθετο λοιπόν λόγο αναφέρεται η λογική, με σκοπό […] όχι να εξετάσει τι είναι νόηση -θέμα φιλοσοφικό- ούτε ποια η φυσική λειτουργία της -θέμα ψυχολογικό. Μοναδικός σκοπός της να μελετήσει και να συλλάβει τις αρθρώσεις της σκέψης, τις μορφές, τους τύπους στους οποίους αποκρυσταλλώνονται (έννοιες, κρίσεις, συλλογισμοί), τους γενικούς και μεθοδολογικούς βηματισμούς της (ορισμός, διαίρεση και ταξινόμηση, παραγωγή, επαγωγή, αναλογία, ανάλυση, σύνθεση, υπόθεση κτλ.), τις γενικές αρχές που ακολουθεί, όταν είναι προσανατολισμένη στη λογικά αναγκαία εκείνη πορεία, τη λογική δηλαδή αναγκαιότητα, που την εξασφαλίζει και την κατοχυρώνει ως ορθή σκέψη […]”.

(Β. Τατάκη, Λογική, Θεσσαλονίκη 1966)

Το πρώτο μέρος του κειμένου αναφέρεται στη σωκρατική έννοια και το δεύτερο στην πλατωνική ιδέα: α) Πώς “προχωρούσε” ο Σωκράτης στη σύλληψη της έννοιας; β) Ποια είναι τα κοινά γνωρίσματα και ποιες οι διαφορές ανάμεσα στη σωκρατική και την πλατωνική έννοια;

• “O Σωκράτης πραγματευόταν τις ηθικές αρετές και πρώτος αυτός προσπαθούσε να δώσει σχετικά με αυτές γενικούς ορισμούς. […] Mε λογική συνέπεια ερευνούσε την ουσία (το “τι έστιν”). Αυτό το έκανε, γιατί προσπαθούσε να σκεφτεί με συλλογισμούς - και η αρχή του συλλογισμού είναι η ουσία (το “τι έστιν”) Δύο λοιπόν κατακτήσεις θα μπορούσε να αποδώσει κανείς δίκαια στον Σωκράτη: την επαγωγική σκέψη και το γενικό ορισμό. Και τα δύο είναι η λογική αρχή της επιστήμης. Αλλά ο Σωκράτης δεν έκανε τις γενικές έννοιες και τους ορισμούς (αυθύπαρκτες) ουσίες. Οι άλλοι όμως έκαναν αυθύπαρκτες ουσίες τα παρόμοια και τα ονόμασαν ιδέες των όντων” (Ο Αριστοτέλης εννοεί εδώ τον Πλάτωνα).

(Αριστοτέλης, Μετά τα Φυσικά)

Τζιόρτζιο ντε Κίρικο, Η κατάκτηση του φιλοσόφου,1914

Ποια θεωρείτε κατάκτηση του φιλοσόφου;

Ο ΒΙΤΓΚΕΝΣΤΑΙΝ ΣΤΗ ΝΕΑ ΥΟΡΚΗ του Eduardo Paolozzi

Ποιος είναι ο ρόλος ενός φιλοσόφου (Βιτγκενστάιν) στη σύγχρονη μεγαλούπολη;