1

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ

ΑΝΑΣΚΑΦΕΣ ΣΚΑΛΑΣ ΩΡΩΠΟΥ (1996-2003)

Χάρτης περιοχής Ωρωπού 1 Οικόπεδο ΟΣΚ 2 Οικόπεδο ΟΤΕ 3 Προϊστορική εγκατάσταση 4 Παλαιός Ωρωπός (Μεσοελλαδικά-Μυκηναϊκά) 5 Ξερόπολη Λευκαντί 6 Τούmicroπα Λαυκαντί Οι ανασκαφές στη Σκάλα Ωρωπού (οικόπεδο ΟΣΚ) διενεργούνται κάθε καλοκαίρι από το το 1996 έως σήmicroερα υπό τη διεύθυνση του Αναπλ Καθηγητή της Κλασικής Αρχαιολογίας κ Αλ Μαζαράκη Αινιάνος υπό την αιγίδα της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας Εκτός από την Αρχαιολογική Εταιρεία η ανασκαφή χρηmicroατοδοτείται από τα Ιδρύmicroατα Ψύχα Ι Κωστοπούλου Institute for Aegean Prehistory και Shelby White - Leon Levy Program for Archaeological Publications Το Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλίας καλύπτει τα έξοδα των πολυάριθmicroων φοιτητών του τmicroήmicroατος ΙΑΚΑ που microετέχουν στις ανασκαφές

Άποψη του Ωρωπού Ανασκαφή ∆υτικού Τοmicroέα 2001

2

Βασιζόmicroενοι τόσο στις φιλολογικές microαρτυρίες (Θουκυδίδη [ΙΙ 23 3] Αριστοτέλη [Στ Βυζ λ Τανάγρα Ωρωπός και Αrist Fr 613 Rose] και Στράβωνα [ΙΧ 404]) όσο κατά αρχαιολογικά δεδοmicroένα ο προκλασικός Ωρωπός θα πρέπει να ταυτιστεί microε την οmicroηρική Γραία (Ιλιάδα Β 498) Στον Κεντρικό Τοmicroέα της ανασκαφής ήρθε στο φως ένα εκτεταmicroένο συγκρότηmicroα εργαστηρίων για την κατεργασία microετάλλων που ήταν σε χρήση από τα microέσα του 8ου έως τα τέλη του 7ου αι πΧ

Άποψη Κεντρικού Τοmicroέα από Βόρεια Κάτοψη Κεντρικού και Νότιου Τοmicroέα Φαίνεται πώς οι συχνές και ενίοτε καταστρεπτικές πληmicromicroύρες ανάγκασαν τους κατοίκους της περιοχής να εγκαταλείψουν οριστικά το συγκεκριmicroένο χώρο και να microετακινηθούν αρχικά νοτιότερα και microερικές δεκαετίες αργότερα ύστερα από νέες πληmicromicroύρες ανατολικότερα στη θέση της πόλης του Ωρωπού των κλασικών χρόνων ενώ στην περιοχή του προκλασικού οικισmicroού αναπτύχθηκε το ∆υτικό νεκροταφείο της νέας πόλης Είναι χαρακτηριστικό ότι τα τελευταία χρόνια ο Ωρωπός πλήττεται και πάλι από τις πληmicromicroύρες

Κεντρικός Τοmicroέας microετά τις πληmicromicroύρες του χειmicroώνα 20012002

∆υτικός Τοmicroέας microετά τις πληmicromicroύρες του χειmicroώνα 20012002

3

ΤΑ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ∆Ε∆ΟΜΕΝΑ

Ωρωπός Οικόπεδο ΟΣΚ Τοπογραφικό διάγραmicromicroα ανασκαφής ∆εξία Κεντρικός και Νότιος Τοmicroείς Αριστερά ∆υτικός Τοmicroέας (σχ Αλ Γούναρη 2002) Τόσο στο ∆υτικό όσο και στον Κεντρικό Τοmicroέα της ανασκαφής διαπιστώθηκε η παρουσία επτά επάλληλων φάσεων η πρώτη δίχως αρχιτεκτονικά λείψανα που εκτείνονται όπως πιστοποιούν τα κινητά ευρήmicroατα από τα microέσα του 8ου έως και τα τέλη περίπου του 7ου πΧ αι Αξίζει πάντως να microνηmicroονευτεί ότι στον ∆υτικό τοmicroέα συλλέχτηκαν και microεmicroονωmicroένα ευρήmicroατα του τέλους του 10ου και του 9ου αι πΧ Συνεπώς η χρονολόγηση της αρχαιότερης ανθρώπινης παρουσίας στο χώρο συmicroβαδίζει τώρα microε εκείνην που πιστοποίησε η ανασκαφή της Αλίκης ∆ραγώνα στο οικόπεδο του ΟΤΕ περίπου 700 microέτρα ανατολικότερα Τουλάχιστον δύο ακόmicroη αρχιτεκτονικές φάσεις ανάγονται στον 6ο πΧ αι (Φάσεις 8-9)

Οικόπεδο ΟΤΕ Σκύφος microε κρεmicroάmicroενα ηmicroικύκλια (1ο microισό 9ου αι πΧ)

Οικόπεδο ΟΤΕ Σκύφος microε οmicroόκεντρους κύκλους (τέλη 10ου αι πΧ)

4

ΦΑΣΗ 1 (Στρώmicroα σπασmicroένων αγγείων)

∆υτικός Τοmicroέας Ανασκαφή στρώmicroατος πυράς microε διάσπαρτες πέτρες και θραυσmicroένα αγγεία

Κεντρικός Τοmicroέας Πυξίδα της Μέσης Γεωmicroετρικής περιόδου (α microισό 8ου πΧ αι)

Ο οικισmicroός φαίνεται ότι ιδρύθηκε πάνω σε έδαφος αmicromicroουδερό παρθένο Μολονότι απαντούν σποραδικά ευρήmicroατα της Μέσης Γεωmicroετρικής περιόδου είναι πλέον σαφές ότι η πρώτη αυτή εγκατάσταση ανάγεται γύρω στα microέσα του 8ου αι Στο ∆υτικό Τοmicroέα ο ορίζοντας αυτός χρήσης χαρακτηρίζεται από ένα εκτεταmicroένο στρώmicroα πυράς που περιλαmicroβάνει πολυάριθmicroα θραύσmicroατα αγγείων καλής ποιότητας κάρβουνα οστά και διάσπαρτες πέτρες οι οποίες κατά τόπους σχηmicroατίζουν σωρούς Τα περισσότερα όστρακα χρονολογούνται στο δεύτερο microισό του 8ου αι πΧ φέρουν γεωmicroετρική διακόσmicroηση και ορισmicroένα παραστάσεις Παρόmicroοια φάση microε σπασmicroένα αγγεία και καmicroένα υπολείmicromicroατα επάνω στο φυσικό έδαφος αναγνωρίστηκε και στον Κεντρικό Τοmicroέα Η ερmicroηνεία του συνόλου παραmicroένει αβέβαιη Η σκέψη ότι έχουmicroε να κάνουmicroε microε απόθεση καταλοίπων καταστροφής microοιάζει αρκετά πιθανή καθώς αρκετά συγκολλώmicroενα όστρακα προέρχονται από περιοχές που απέχουν αρκετά microεταξύ τους ΤΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΑ ΛΕΙΨΑΝΑ ΟΙΚΙΣΤΙΚΕΣ ΦΑΣΕΙΣ 2-7

Φάσεις 2-7 ∆υτικού Τοmicroέα Κάτοψη ∆υτικού Τοmicroέα

5

Αποκατάσταση φάσεων 2-7 Κεντρικού Τοmicroέα

Φάσεις 2-7 Κεντρικού Τοmicroέα

Όπως προαναφέρθηκε τα αρχιτεκτονικά λείψανα που ήρθαν στο φως δεν ανήκουν όλα σε microία οικιστική περίοδο Συνολικά ήρθαν στο φως στον microεν Κεντρικό Τοmicroέα οκτώ ελλειψοειδή έξι κυκλικά ένα αψιδωτό και ένα ορθογώνιο οικοδοmicroήmicroατα (Α-ΙΖ) στο δε ∆υτικό επτά ελλειψοειδή έξι κυκλικά (τα τρία από αυτά σώζονται αποσπασmicroατικά) και δύο ορθογώνια (ΙΗ-ΛΑ) Χαρακτηριστικό και των δύο τοmicroέων αποτελούν οι πολυάριθmicroοι περίβολοι Η πλειονότητα των ελλειψοειδών κτιρίων ακολουθεί Β-Ν προσανατολισmicroό και η είσοδός τους βρισκόταν προς Νότον (εξαίρεση αποτελούν τα Ε και ΙΣΤ και ενδεχοmicroένως το αψιδωτό ∆) Πρόκειται για τη microεγαλύτερη συγκέντρωση καmicroπυλόγραmicromicroων κτιρίων των πρώιmicroων ιστορικών χρόνων του ελλαδικού χώρου Οι τοίχοι είναι κατασκευασmicroένοι από αδρά κατεργασmicroένους λίθους και έφεραν ανωδοmicroή από ωmicroές πλίνθους Συνήθως στην είσοδο υπήρχε κατώφλι από αδρά κατεργασmicroένους λίθους το οποίο φαίνεται ότι χρησίmicroευε και ως προστασία κατά των συχνών πληmicromicroύρων Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η στοά από ξύλινους στύλους που περιθέει το ελλειψοειδές κτίριο Α το οποίο σύmicroφωνα microε όλες τις ενδείξεις χρησίmicroευε ως εργαστήριο microεταλλοτεχνίας Τούτο αποτελεί ένδειξη ότι το περιστύλιο του αρχαίου ελληνικού ναού έχει τις ρίζες του στην κοσmicroική αρχιτεκτονική των πρώιmicroων ιστορικών χρόνων

Κτίριο Α από πάνω Κτίριο Β-Γ από Βόρεια Κτίρια Θ και Η από πάνω

6

ΦΑΣΗ 2 (ΠΟΡΦΥΡΗ) Κεντρικός Τοmicroέας Στο β΄ microισό του 8ου αι ανάγεται ο πρώτος ακανόνιστος περίβολος στο εσωτερικό του οποίου οικοδοmicroείται ένα ελλειψοειδές κτίριο το Ι διαστ 730 X 420 micro και πιθανώς ένα αψιδωτό κτίριο (∆) στα Ν∆ το οποίο όmicroως σώζεται τελείως αποσπασmicroατικά Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα λίθινο δισκοειδές βαρίδι Βρέθηκε πάνω στο λίθινο κατώφλι του κτιρίου Ι microαζί microε microία τριγωνική φοινικική χάνδρα από υαλόmicroαζα Πάνω στη microία όψη ήταν χαραγmicroένο επί τα λαιά το όνοmicroα του κτήτορά του Πειθάλιmicroος σε πτώση γενική Το εύρηmicroα παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον όχι microόνο γιατί συγκαταλέγεται ανάmicroεσα στις παλαιότερες ελληνικές επιγραφές αλλά επιπλέον επειδή το αλφάβητο είναι ευβοϊκό (πεντασκελές Μ) υπογραmicromicroίζοντας τις στενές σχέσεις των Ωρωπίων microε τους Ευβοείς

Ελλειψοειδή Κτίρια Ι και ΙΑ από Νότον

Xάνδρα και λίθινος ενεπίγρα-φος δίσκος από το Κτίριο Ι

Σχέδιο λίθινου ενεπίγραφου δίσκου από το Κτίριο Ι

∆υτικός Τοmicroέας Στην ίδiα φάση ανάγονται ο παλαιότερος περίβολος ένας κεραmicroεικός κλίβανος και ένα καmicroπυλόγραmicromicroο οικοδόmicroηmicroα (KE) προσανατολισmicroένο προς Νότον από το οποίο σώζεται σε καλή κατάσταση microόνον ο πίσω αψιδωτός τοίχος Οι διαστάσεις του οικοδοmicroήmicroατος εφόσον το αποκαταστήσουmicroε ως ελλειψοειδές πρέπει να ήταν 650 Χ 360 micro περίπου Το ικανό πλάτος του τοιχοβάτη (περ 065 micro) επιτρέπει τη διατύπωση της υπόθεσης ότι η πλίνθινη ανωδοmicroή κάλυπτε την εξωτερική πλευρά του θεmicroελίου ενώ η εσωτερική ενδέχεται να αντιπροσωπεύει θρανίο

Άποψη τmicroήmicroατος του ∆υτικού Τοmicroέα από Ανατολάς

Αψιδωτό Κτίριο ΚΕ από Βόρεια Στο βάθος το αψιδωτό ΚΣΤ σε πρώτο πλάνο το ΚΕ

ΦΑΣΗ 3 (ΕΡΥΘΡΗ) Κεντρικός Τοmicroέας Κατά την επόmicroενη φάση που χρονολογείται ακόmicroη στην Ύστερη Γεωmicroετρική περίοδο ανανεώθηκε ο περίβολος και συνεχίστηκε η χρήση του κτιρίου Ι Βορειότερα οικοδοmicroήθηκε το κυκλικό Ι∆ διαmicro 280 micro νοτιότερα το ελλειψοειδές Ε διαστ 6 Χ 4 micro Το τελευταίο ακολουθεί είναι προσανατολισmicroένο προς ανατολάς

7

∆υτικός Τοmicroέας Την ίδια περίοδο ανανεώθηκε ο παλαιότερος περίβολος και microάλιστα επεκτάθηκε Ο σχεδόν τετράγωνος περίκλειστος χώρος πλευράς 1250 micro περίπου καταλάmicroβανε τώρα έκταση περίπου 155 τmicro Στο εσωτερικό του οικοδοmicroήθηκαν τρία νέα καmicroπυλόγραmicromicroα κτίρια το ένα δίπλα στο άλλο και microε προσανατολισmicroό προς Νότον

∆υτικός Τοmicroέας Κτίριο ΚΣΤ Ελλειψοειδή Κτίρια ΙΗ ΙΘ (δεξιά) Κ ΚΑ

(αριστερά) και πύργος από Νότον Το ανατολικότερο κτίριο είναι κατά πάσα πιθανότητα αψιδωτό (ΚΣΤ) Το οικοδόmicroηmicroα σώζεται σε microήκ 510 micro και το πλάτος του πρέπει να ήταν 330 micro περίπου Στο εσωτερικό σε επαφή microε την αψίδα βρέθηκε ένα θρανίο υπερυψωmicroένο σε σχέση microε το αρχικό δάπεδο κάτι που δηλώνει ότι η κατασκευή αυτή προστέθηκε σε β φάση Το κεντρικό ελλειψοειδές οικοδόmicroηmicroα (ΙΗ) παρόλο που είναι microικρό (530 Χ 3 micro) παρουσιάζει εξαιρετικά επιmicroεληmicroένη τοιχοποιία από κατεργασmicroένους ορθογώνιους λίθους Εσωτερικά κατά microήκος του Α τοίχου αναγνωρίστηκε θρανίο από αδρά κατεργασmicroένους λίθους πλ 060 το οποίο σε β φάση αντικαταστάθηκε από λίθινη κατασκευή πλ 1 micro που κάλυψε το microεγαλύτερο τmicroήmicroα του δαπέδου και του αψιδωτού χώρου (βλ φάση 4) Το ∆υτικό ελλειψοειδές κτίριο (Κ) ήταν microεγαλύτερο Το microήκος του είναι περίπου 9 micro ενώ το πλάτος υπολογίζεται ότι δεν πρέπει να ξεπερνούσε τα 4 micro Στο εσωτερικό του κτιρίου κατά microήκος του Α τοίχου και της αψίδας απαντήθηκαν διάσπαρτες κροκάλες που εικάζουmicroε ότι ανήκουν σε περιφερικό θρανίο ανάλογο microε εκείνο που βρέθηκε στο εσωτερικό του Κτιρίου ΙΗ

ΦΑΣΗ 4 (ΚΙΤΡΙΝΗ)

Κεντρικός Τοmicroέας Αεροφωτογραφία 1998 (φωτ Κ Μαζαράκης Αινιάν)

Κεντρικός Τοmicroέας Κτίρια Α Β-Γ και Ε (φωτ 1985)

8

Κεντρικός Τοmicroέας Η φάση αυτή σχετίζεται microε τη ριζική αναδιοργάνωση του χώρου Τον ακανόνιστο περίβολο της δεύτερης φάσης διαδέχεται ένας ιδιαίτερα προσεγmicroένος ορθογώνιος περίβολος microέγ διαστ 17 Χ 14 micro περίπου που περικλείει τα κυκλικά ΙΓ (διάmicro 170 micro) ΙΕ (διάmicro περ 180 micro) και ΣΤ (διάmicro 385 micro) καθώς και τα ελλειψοειδή ΙΑ (720 X 450 micro) και Θ (980 Χ 470 micro) Ένας δεύτερος οικοδοmicroικός πυρήνας κατασκευάστηκε ανατολικότερα [ελλειψοειδή Α (7 X 460) και Β (850 X 460 micro)] ενώ Νότια του περιβόλου υπήρχε ένα ακόmicroη ελλειψοειδές το ΙΣΤ (7 X 4 micro περίπου) στραmicromicroένο προς ∆υσmicroάς

Κυκλικό Κτίριο ΣΤ Ελλειψοειδές Κτίριο ΙΑ Κυκλικό κτίσmicroα ΙΓ Οι ανασκαφές και η Έρευνα Μαγνητικής Επιδεκτικότητας τεκmicroηρίωσαν ότι το Κτίριο Α χρησίmicroευε ως εργαστήριο microεταλλοτεχνίας ενώ τα Κτίρια Β ΙΣΤ φαίνεται ότι ήταν κατοικίες Ο προορισmicroός του κτιρίου ΙA είναι περισσότερο αινιγmicroατικός Μολονότι δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε ότι είχε λατρευτική χρήση καθώς στο εσωτερικό του απαντήθηκαν αλλεπάλληλα δάπεδα από καθαρή στάχτη που δηmicroιουργήθηκαν από τους συχνούς καθαρισmicroούς microιας microεγάλης κεντρικής εστίας εντούτοις τα κινητά ευρήmicroατα στηρίζουν περισσότερο την ερmicroηνεία του ως κατοικία Αντίθετα κάποια ασυνήθιστα για τον Ωρωπό ευρήmicroατα από το microεγαλύτερο κυκλικό κτίριο το ΣΤ όπως ένας αιγυπτιακός σκαραβαίος από φαγεντιανή ένα πήλινο ειδώλιο αλόγου και microία χάλκινη πόρπη καθώς και ένα κτιστό θρανίο από microεγάλους ποταmicroίσιους λίθους που αποκαλύφτηκε στο βόρειο τmicroήmicroα του χώρου δηλώνουν ότι το εν λόγω οικοδόmicroηmicroα είχε κατά πάσα πιθανότητα λατρευτικό προορισmicroό Η χρήση των υπόλοιπων κυκλικών κτισmicroάτων δεν αποσαφηνίστηκε αλλά εικάζουmicroε ότι ήταν αποθηκευτικοί χώροι (σιροί)

ΣΤ Πήλινο ειδώλιο αλόγου ΣΤ Σκαραβαίος ΣΤ Χάλκινη πόρπη Το πιο επιβλητικό οικοδόmicroηmicroα που περικλείει ο περίβολος το κτίριο Θ δεν φαίνεται να σχετίζεται άmicroεσα microε βιοτεχνικές δραστηριότητες Οι συγκριτικά microεγάλες διαστάσεις του η ιδιαίτερα προσεγmicroένη κατασκευή του οι συνεχείς microετασκευές η εσωτερική διαίρεση σε τρία διαmicroερίσmicroατα οι ενδείξεις για την παρουσία κεντρικής εστίας και το επιβλητικό θρανίο στο πίσω δωmicroάτιο πλ 1 micro προσδίδουν στο οικοδόmicroηmicroα ξεχωριστή σηmicroασία Τούτο συνάγεται και από τα microάλλον ασυνήθιστα κινητά ευρήmicroατα που συλλέχτηκαν εδώ λίγα χάλκινα κοσmicroήmicroατα (δύο περόνες και ένα κωδωνόσχηmicroο περίαπτο) microερικά πολύ πρώιmicroα χειροποίητα λυχνάρια microε έντονα ίχνη από την καύση πολλά τροχήλατα αγγεία ανάmicroεσά τους αρκετοί διακοσmicroηmicroένοι κρατήρες microερικοί από τους οποίους σώζουν παραστάσεις αλλά και πλήθος από χειροποίητα χρηστικά αγγεία καθώς και πολυάριθmicroα microολύβδινα διπλωmicroένα βαρίδια που προέρχονται από δίχτυα ψαρέmicroατος που έχουν αποσυντεθεί Όπως έχω υποστηρίξει αλλού η

9

πιο πιθανή ερmicroηνεία είναι ότι πρόκειται για την κατοικία ενός σηmicroαίνοντος προσώπου που είχε υπό την εποπτεία του τον εργαστηριακό χώρο και τον έλεγχο της παραγωγής

Κάτοψη Κτιρίου Θ α φάση κίτρινη β φάση πορτοκαλί γ φάση πράσινη

α Μολύβδινα αλιευτικά βαρίδια από δίχτυα β ∆ύο χάλκινες περόνες

Χάλκινο κωδωνόσχηmicroο περίαπτο από το θρανίο του Θ

α Πήλινος λύχνος β ∆ίνος microε microελανόmicroορφη παράσταση

∆υτικός Τοmicroέας Κατά την περίοδο αυτή έγιναν όπως φαίνεται κάποιες τροποποιήσεις στον περίβολο στα ΝΑ εξωτερικά του κτιρίου ΚΣΤ και στα Β∆ Πράγmicroατι στη Β∆ γωνία του περιβόλου βρέθηκαν δύο τmicroήmicroατα καmicroπύλου τοίχου που εικάζεται ότι αντιπροσωπεύει ότι απέmicroεινε από ένα microικρό κυκλικό οικοδόmicroηmicroα Λ Αν η απόδοσή του σε αυτή τη φάση είναι ορθή τούτο θα σήmicroαινε ότι το κτίσmicroα αυτό ενσωmicroατώθηκε στη Β∆ γωνία του περιβόλου Εσωτερικά της αψίδας του αψιδωτού κτιρίου ΚΣΤ κατασκευάστηκε λίθινο θρανίο Όπως προαναφέρθηκε την ίδια περίοδο το θρανίο του ελλειψοειδούς ΙΘ αντικαταστάθηκε από λίθινη χαmicroηλή κατασκευή κατόψεως U πλ 1 micro που κάλυψε το microεγαλύτερο τmicroήmicroα του δαπέδου του Ακριβώς πάνω από το κτίριο Κ κτίστηκε ένα παρόmicroοιο αλλά microικρότερο ελλειψοειδές οικοδόmicroηmicroα (ΚΑ) microήκους 8 micro Ο ∆υτικός τοίχος δεν σώζεται αλλά υπολογίζεται ότι το πλάτος του κτιρίου δεν πρέπει να ξεπερνούσε τα 4 micro περίπου Τέλος στην ίδια περίοδο ενδέχεται να ανήκει ο microικρός ορθογώνιος χώρος που κτίστηκε σε επαφή microε το Β σκέλος του περιβόλου διαστ 250 Χ 350 micro

Ελλειψοειδή ΙΗ-ΙΘ από ΒΑ Ελλειψοειδές ΚΑ από ΒΑ

10

ΦΑΣΗ 5 (ΠΟΡΤΟΚΑΛΙ) Κεντρικός Τοmicroέας Κατά την επόmicroενη φάση παραmicroένουν σε χρήση τα περισσότερα από τα προαναφερθέντα οικοδοmicroήmicroατα Το Θ microετατράπηκε σε αψιδωτό οικοδόmicroηmicroα microήκους 12 micro microε την προσθήκη ενός ορθογώνιου δωmicroατίου προς Νότον microε άνοιγmicroα στο πλάι (στα ∆υτικά) Η τάση για υιοθέτηση των ευθύγραmicromicroων κατασκευών και της ορθής γωνίας είναι εmicroφανής καθώς αmicroέσως νοτιότερα κτίστηκε ο ορθογώνιος χώρος Ζ που αντιπροσωπεύει πιθανώς προσθήκη στο κυκλικό ΣΤ microε το οποίο φαίνεται ότι επικοινωνούσε microε ενδιάmicroεση θύρα Το ευτελές αινιγmicroατικό κυκλικό οικοδόmicroηmicroα ΙΖ διάmicro 120 micro Νότια και εξωτερικά του περιβόλου ανήκει και αυτό στην ίδια φάση

Κεντρικός Τοmicroέας Κτίριο Θ από Ν Κεντρικός Τοmicroέας Χώρος Ζ από Ανατολικά ∆υτικός Τοmicroέας Ο περίβολος ξαναχτίστηκε λαmicroβάνοντας υπόψη τη θέση των παλαιότερων τοίχων microε εξαίρεση το Βόρειο και Β∆ σκέλος του το οποίο είναι νέο Κατ ουσίαν ο περίκλειστος χώρος επεκτάθηκε 35 microέτρα προς Βορράν Στο εσωτερικό του υπήρχαν τώρα δύο ελλειψοειδή κτίρια τα ΙΘ και ΚΒ τα οποία σώζονται αποσπασmicroατικά καθώς και δύο ή τρία κυκλικά ΚΓ ΚΘ και ΛΑ Σε επαφή microε το Β σκέλος του περιβόλου κτίστηκε το κυκλικό οικοδόmicroηmicroα ΚΓ διαmicroέτρου 250 micro ∆ύο ακόmicroη κυκλικά κατά πάσα πιθανότητα οικοδοmicroήmicroατα που πλαισιώνουν τη Β∆ και Ν∆ γωνία του συγκροτήmicroατος το ΚΘ και το ΛΑ αντίστοιχα θα πρέπει microάλλον να αποδοθούν σε αυτή τη φάση Ωστόσο δεν είναι σαφές αν τα πρώτο ανήκει στο ίδιο οικοδοmicroικό συγκρότηmicroα ή σε κάποιο άλλο που εκτεινόταν δυτικότερα και οριζόταν προς Βορράν από άλλο περίβολο ενώ η ταύτιση του δεύτερου microε στεγασmicroένο οικοδόmicroηmicroα είναι εξαιρετικά αβέβαιη Από το ελλειψοειδές κτίριο ΙΘ το οποίο κτίστηκε ακριβώς πάνω από το προγενέστερο ΙΗ σώζεται microόνον η πρόσοψη microε το επιmicroεληmicroένο κατώφλι και τmicroήmicroατα του Α τοίχου και της αψίδας Οι διαστάσεις του κτιρίου υπολογίζονται σε 650 Χ 350 micro δηλ δε διέφεραν σηmicroαντικά από εκείνα του ΙΘ που αντικατέστησε Το 2000 αmicroέσως στα Ανατολικά των ελλειψοειδών ΙΗ-ΙΘ είχε βρεθεί αινιγmicroατική πλίνθινη κατασκευή Την επόmicroενη χρονιά φάνηκε ότι πρόκειται για ένα ακόmicroη ελλειψοειδές οικοδόmicroηmicroα (ΚΒ) από το οποίο σώζονται microόνον τα επάλληλα πήλινα δάπεδα καθώς και η πρόσοψη δηλ οι δύο παραστάδες και το κατώφλι εκατέρωθεν του οποίου σώζονται δύο τετράγωνοι ογκόλιθοι πλευράς microισού microέτρου περίπου πιθανώς βάσεις για τη στερέωση ξύλινων στύλων Στο εσωτερικό του κτιρίου ερευνήθηκε κοιλότητα που περιείχε αναρίθmicroητα καmicroένα οστά ζώων και κάρβουνα πιθανώς κατάλοιπα κάποιας θυσίας που ενδεχοmicroένως θα πρέπει να ταυτιστεί microε εσχάρα (βλ εικόνα σελ 12) Κάτι τέτοιο βέβαια προϋποθέτει ότι το οικοδόmicroηmicroα είχε λατρευτικό προορισmicroό Η συνειδητή διάλυση του κτιρίου και η θεmicroελίωση στη θέση του αινιγmicroατικής ορθογώνιας κατασκευής που περιγράφεται παρακάτω ενδέχεται να σχετίζονται microεταξύ τους

11

ΦΑΣΗ 6 (ΠΡΑΣΙΝΗ) Κεντρικός Τοmicroέας Πρόκειται για την τελευταία σηmicroαντική αρχιτεκτονική φάση στον τοmicroέα αυτό Όπως φαίνεται στο εσωτερικό του ορθογώνιου περιβόλου έστεκε πλέον microόνον το κτίριο Θ το οποίο ανέκτησε πάλι την αρχική ελλειψοειδή του microορφή Στη θέση του ΙΕ κτίστηκε ένα microεγαλύτερο κυκλικό οικοδόmicroηmicroα το Η διαmicro 290 micro το οποίο ενδέχεται να ήταν κεραmicroεικός κλίβανος

Κυκλικό Κτίριο Η (κεραmicroεικός κλίβανος) Τύmicroβος XXXIV (Ηρώον) από Βόρεια Στη θέση του ΙΑ χτίστηκε microία ορθογώνια πλακόστρωτη κατασκευή που όπως όλα δείχνουν πρέπει να ήταν βωmicroός ήταν καλυmicromicroένη microε καθαρή στάχτη και δίπλα της βρέθηκε ένα τελετουργικό χειροποίητο λυχνάρι Σε επαφή microε microία άλλη γειτονική λίθινη microακρόστενη κατασκευή (XXXIV 084 X 068 micro) στο microέσον της οποίας είχε τοποθετηθεί ένας κατακόρυφος κατεργασmicroένος λίθος που έδινε την εντύπωση ταφικού σήmicroατος βρέθηκε ένα σύνολο από θρυmicromicroατισmicroένα αγγεία των πρώιmicroων αρχαϊκών χρόνων κάρβουνα και οστά ζώων Ωστόσο η έρευνα που επακολούθησε δεν οδήγησε στην ανεύρεση ανθρώπινων λειψάνων Λίγο ανατολικότερα εν microέρει πάνω στο θεmicroέλιό του κυκλικού κτίσmicroατος ΙΓ εντοπίστηκε microια microικρή λίθινη κυκλική τράπεζα (XXXVI) Παρόmicroοιες κατασκευές συνήθως σχετίζονται microε τη λατρεία των προγόνων ή των νεκρών

Κάτοψη περιοχής Ηρώου (σχ Α Μαζαράκη Αινιάνος)

Πήλινος Λύχνος πλησίον βωmicroού

Πήλινο οmicroοίωmicroα πλοίου από κατασκευή XXXIV

Συνεξεταζόmicroενα όλα τα στοιχεία οδηγούν στη σκέψη ότι στο χώρο λειτουργούσε ένα ηρώο Μάλιστα η παρουσία ενός πήλινου οmicroοιώmicroατος πλοίου ανάmicroεσα στις προσφορές θα microπορούσε να δηλώνει ότι πρόκειται για το κενοτάφιο ενός σηmicroαίνοντος προσώπου που χάθηκε στη θάλασσα Το χθόνιο χαρακτήρα της λατρείας τονίζουν τα πήλινα ακρωτηριασmicroένα ειδώλια αλόγων που βρέθηκαν στη γύρω περιοχή και σε άmicroεση γειτνίαση microε το βωmicroό Είναι γνωστό πόσο διαδεδοmicroένη ήταν η λατρεία των ηρώων στην Εύβοια Αρκεί να microνηmicroονεύσουmicroε το ηρώο στο Λευκαντί του 10ου αι και εκείνο της ∆υτικής Πύλης της Ερέτριας των αρχών του 7ου αι που και τα δύο σχετίζονται microε τη λατρεία νεκρών της αριστοκρατικής τάξης Ειδολογικά τα ευρήmicroατα παρουσιάζουν ορισmicroένες οmicroοιότητες microε ένα λατρευτικό σύνολο του 7ου αι από τις Πιθηκούσσες Εκεί ανασκάφτηκε ένας αποθέτης που

12

περιείχε microεταξύ άλλων πήλινα ειδώλια αλόγων και microουλαριών και οmicroοιώmicroατα πλοιαρίων Ο Β d Agostino συmicroπεραίνει ότι πρόκειται πιθανώς για ένα ηρώο καθώς τα ευρήmicroατα σχετίζονταν άmicroεσα microε καmicroένα ανθρώπινα οστά ∆υτικός Τοmicroέας Ορισmicroένες από τις κατασκευές που σχετίζονται microε την περίοδο αυτή microας πείθουν ότι η χρήση του χώρου άλλαξε και εδώ Φαίνεται πως κάποια στιγmicroή όταν το ελλειψοειδές κτίριο ΚΒ εγκαταλείφθηκε χρησιmicroοποίησαν τις πέτρες του για κάποια άλλη κατασκευή ίσως για το νέο περίβολο που τώρα όχι microόνον ανανεώθηκε αλλά επίσης διευρύνθηκε προς Νότον προς ∆υσmicroάς και ίσως προς Βορράν Το microόνο σηmicroαντικό στεγασmicroένο οικοδόmicroηmicroα που παρέmicroεινε σε χρήση φαίνεται ότι ήταν το ελλειψοειδές ΙΘ Νέες κατασκευές είναι τα κυκλικά ΚΖ και Κ∆ Το microικρότερο το ΚΖ αποκαλύφτηκε πλησίον της Νότιας εισόδου Σε σχέση microε τη microικρή του διάmicroετρο (180 micro) και συγκρινόmicroενο microε τα άλλα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα του ∆υτικού Τοmicroέα διαθέτει ασυνήθιστα πλατύ θεmicroέλιο Η χρήση του κτίσmicroατος αυτού παραmicroένει αβέβαιη microολονότι η εύρεση στο εσωτερικό του σε επαφή microε τον τοιχοβάτη microιας microικρογραφικής οινοχόης ίσως δηλώνει κάποια λατρευτική λειτουργία

∆υτικός Τοmicroέας Κτίριο ΚΖ ∆υτικός Τοmicroέας Κυκλικά Κτίρια ΚΓ και Κ∆ Το microεγαλύτερο κυκλικό οικοδόmicroηmicroα διαmicro 250 micro κτίστηκε στη ΒΑ γωνία του περιβόλου (Κ∆) δίπλα στο παλαιότερο και παρόmicroοιο ΚΓ Με βάση τα στρωmicroατογραφικά δεδοmicroένα είναι δυνατόν να υποστηριχθεί ότι το ΚΓ συνέχισε να χρησιmicroοποιείται Και τα δύο κτίσmicroατα ίσως ήταν σιταποθήκες των οποίων η είσοδος θα πρέπει να αποκατασταθεί προς Νότον Στη Ν∆ γωνία του περιβόλου πλησίον της πιθανολογούmicroενης εισόδου ερευνήθηκε λίθινη συmicroπαγής κυλινδρική κατασκευή (διαmicro 080 ύψ 045 micro) Πάνω στην επιφάνειά της η οποία ήταν επενδεδυmicroένη microε πηλό παρατηρήθηκαν λίγα ίχνη καύσης Η υπόθεση ότι πρόκειται για οικιακό () βωmicroό είναι αρκετά πιθανή Τέλος στη θέση του ελλειψοειδούς κτιρίου ΚΒ το οποίο όπως προαναφέρθηκε εκθεmicroελιώθηκε αmicroέσως στα ∆υτικά της εσχάρας κτίστηκε microία microακρόστενη ορθογώνια αινιγmicroατική κατασκευή Το microήκος της είναι 270 micro και το microέγ πλάτος λίγο λιγότερο από 1 micro Πλησίον και εντός της κατασκευής συλλέχτηκαν microεταξύ άλλων 10 microολύβδινα διπλωmicroένα αλιευτικά βαρίδια και ένα χάλκινο αγκίστρι

Εσχάρα microε καmicroένα οστά ζώων Κυλινδρική κατασκευή Χάλκινο αγκίστρι

13

ΤΑΦΕΣ Με αρκετές από τις παραπάνω φάσεις συνδέονται και ευάριθmicroοι παιδικοί εγχυτρισmicroοί Οι περισσότεροι βρέθηκαν στον κεντρικό τοmicroέα και η απόδοσή τους στις επιmicroέρους οικιστικές φάσεις θα επιτευχθεί microόνον ύστερα από τη συνδυαστική microελέτη των κινητών ευρηmicroάτων και των δεδοmicroένων της στρωmicroατογραφίας Η microελέτη αυτή έως τώρα οδηγεί στην προσωρινή διαπίστωση ότι οι ταφές χρονολογούνται κατά κανόνα στη Γεωmicroετρική περίοδο (δύο ταφικοί τύmicroβοι χρονολογούνται στον 6ο αι δηλ microετά την εγκατάλειψη του συγκεκριmicroένου χώρου)

∆υτικός Τοmicroέας Παιδικός εγχυτρισmicroός (2001)

Ακτέριστη ταφή εφήβου σε συνεσταλmicroένη στάση

Αmicroφορέας που είχε τοποθετηθεί ως σήmicroα πάνω από τάφο

Ειδικότερα στο ∆υτικό τοmicroέα ερευνήθηκαν microόνον δύο εγχυτρισmicroοί στα Β∆ και ∆ εξωτερικά του περιβόλου Ένας πίθος του οποίου το στόmicroιο είχε σφραγιστεί microε microία πέτρα περιείχε το σκελετό ενός βρέφους και ένα σκυφοειδές ολόβαφο κύπελλο Αντίθετα στις παρυφές της εργαστηριακής συνοικίας του Κεντρικού Τοmicroέα ανασκάφτηκαν πάνω από 30 ταφές Οι περισσότερες - αν όχι όλες - είναι παιδικές (κυρίως εγχυτρισmicroοί καθώς και λακκοειδείς και κιβωτιόσχηmicroοι) Σύmicroφωνα microε τη ∆ραγώνα παρατηρήθηκαν και microερικές καύσεις ενηλίκων αλλά κάτι τέτοιο δεν επιβεβαιωθεί ακόmicroη Πολύ συχνά ο τάφος σκεπαζόταν από ένα λίθινο τύmicroβο και γύρω του έσπαγαν διάφορα αγγεία και πραγmicroατοποιούσαν νεκρόδειπνα Σε microία περίπτωση ένας γραπτός αmicroφορέας είχε τοποθετηθεί ως σήmicroα πάνω από τον τάφο Είναι αξιοπαρατήρητο ότι και τα δύο παραπάνω έθιmicroα παρατηρούνται και στις Πιθηκούσσες Η εύρεση ενός σκελετού εφήβου () σε συνεσταλmicroένη στάση δίχως κτερίσmicroατα microας παραπέmicroπει και πάλι στο αντίστοιχο έθιmicroο από τις Πιθηκούσσες Η αποσαφήνιση των ταφικών εθίmicroων στον Ωρωπό θα επιτρέψει ενδεχοmicroένως να κατανοηθούν καλύτερα τα αντίστοιχα έθιmicroα της πρώτης ελληνικής αποικίας της ∆ύσης τα οποία σηmicroειωτέον προβληmicroατίζουν τους microελετητές αφού microέχρι τώρα δεν έχουν προκύψει ξεκάθαρες οmicroοιότητες microε τις ταφικές συνήθειες στην ίδια την Εύβοια Η συνήθεια πάντως του τέλους της γεωmicroετρικής εποχής να θάβουν τα παιδιά εντός της οικιστικής ζώνης ήταν διαδεδοmicroένη και στη γειτονική Ερέτρια ΦΑΣΗ 7 (ΚΥΑΝΗ)

Κεντρικός Τοmicroέας Η περιοχή σταδιακά εγκαταλείπεται αλλά συνεχίζουν για ένα διάστηmicroα οι δραστηριότητες που σχετίζονται microε τα κεραmicroεικά εργαστήρια ∆υτικός Τοmicroέας Η χρήση του χώρου αλλάζει δραστικά Στην φάση αυτή ανήκει ένα microνηmicroειακό ορθογώνιο οικοδόmicroηmicroα που ερευνήθηκε microερικώς τα έτη 2000 έως και 2002 Ο παλαιότερος περίβολος παραmicroένει σε χρήση και ενδεχοmicroένως ενισχύθηκε στα ΝΑ Με την φάση αυτή πρέπει να σχετίζεται και ο microικρός ορθογώνιος χώρος ΚΗ εσωτ διαστ 2 Χ 130 micro ο οποίος κτίστηκε πάνω από το κυκλικό ΚΖ και σε επαφή microε τον περίβολο Στη ΒΑ γωνία

14

του Ν περιβόλου τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα ΚΓ και Κ∆ microάλλον συνέχισαν να χρησιmicroοποιούνται Ένα σχεδόν τετράγωνο οικοδόmicroηmicroα κτίστηκε σε επαφή microε το ∆ σκέλος του περιβόλου Έχει διαστάσεις 5 Χ 460 micro και είσοδο προς Νότον (πλ 125 micro) Το οικοδόmicroηmicroα αυτό αν λάβουmicroε υπόψη το πάχος του τοιχοβάτη (090 micro) ήταν πιθανώς διώροφο και χαρακτηρίστηκε συmicroβατικά ως πύργος Η ανωδοmicroή του ήταν από ωmicroές πλίθρες οι οποίες εδράζονταν πάνω σε λίθινο τοιχοβάτη το ύψος του οποίου είναι microόλις 20 εκ Το παλαιότερο δάπεδο ήταν σπαρmicroένο microε πολυάριθmicroα θραύσmicroατα προερχόmicroενα από microεγάλα χρηστικά αγγεία Η καταστροφή φαίνεται ότι συνοδεύτηκε από πυρκαγιά Το νεώτερο επίπεδο χρήσης χαρακτηρίζεται από δύο microερικώς επικαλυπτόmicroενες πρόχειρες κεντρικές εστίες Ο πυθmicroένας της παλαιότερης ήταν το κοίλο σώmicroα ενός microεγάλου χρηστικού αγγείου Τα λιγοστά χαρακτηριστικά ευρήmicroατα από το εσωτερικό του δωmicroατίου χρονολογούνται στους πρώιmicroους αρχαϊκούς χρόνους (λχ πήλινος πεταλόσχηmicroος λύχνος και θραύσmicroατα αγγείων ανατολίζοντος ρυθmicroού)

Πύργος από ∆υσmicroάς Στρώmicroα καταστροφής πύργου από

πάνω Αγγείο ανατολίζοντος ρυθmicroού από τον πύργο

Βορειότερα εκτείνεται ένα microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα διαστάσεων 57 Χ 1760 micro το οποίο ακολουθεί Β-Ν προσανατολισmicroό Μολονότι η έρευνα του κτιρίου βρίσκεται σε πρώιmicroο στάδιο η πρώτη εντύπωση είναι ότι πρόκειται για υπαίθριο περίβολο microέσα στον οποίο εγγράφονται ορισmicroένοι ορθογώνιοι χώροι καθώς και οι προαναφερθείσες κυκλικές κατασκευές Η περίκλειστη περιοχή διαιρείται εσωτερικά σε τουλάχιστον δύο άνισα διαmicroερίσmicroατα Ο περιmicroετρικός τοιχοβάτης πλ περίπου 40 εκ είναι κατασκευασmicroένος από microία σειρά από σχετικά microικρούς πρόχειρα κατεργασmicroένους λίθους και microέχρι ένα ύψος πρέπει να έφερε ανωδοmicroή από πλίνθους Το microεσαίο τmicroήmicroα του δυτικού επιmicroήκη τοίχου έχει υποστεί microετατόπιση και εν microέρει έχει καταστραφεί πιθανώς εξαιτίας πληmicromicroύρας

Κάτοψη Β απόληξης microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος

Άποψη της Β απόληξης του microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος από τα ∆υτικά

15

Στη Βόρεια απόληξη του οικοδοmicroήmicroατος ήρθαν στο φως έκκεντρη προς ∆υσmicroάς ευρύχωρη είσοδος πλάτους 260 micro και λιθόστρωτο τετράγωνο δωmicroάτιο στη Β∆ γωνία εσωτ πλευράς 260 micro microε είσοδο πλ 130 micro προς Ν Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι το Α σκέλος του Β θεmicroελίου δεν είναι απόλυτα ευθυγραmicromicroισmicroένο microε το αντίστοιχο ∆υτικό κάτι που microαρτυρεί microία προχειρότητα αν όχι βιασύνη στο στάδιο της κατασκευής Εντύπωση προξενεί το λιθόστρωτο γέmicroισmicroα του εσωτερικού του δωmicroατίου καθώς η επιφάνειά του είναι αρκετά ανώmicroαλη και δύσκολα θα microπορούσε να χρησιmicroοποιηθεί σαν δάπεδο Ενδεχοmicroένως να έφερε κάποια εξισωτική επίστρωση από πατηmicroένο χώmicroα ίσως δηλαδή χρησίmicroευε ως υπόστρωmicroα δαπέδου εξαιτίας του ασταθούς και υγρού υπεδάφους λόγω της γειτνίασης του υδροφόρου ορίζοντα Από την πρώτη εξέταση των κινητών ευρηmicroάτων που σχετίζονται microε την περίοδο χρήσης του οικοδοmicroικού συγκροτήmicroατος συνάγεται το συmicroπέρασmicroα ότι πρέπει να ήταν σε χρήση κατά τη διάρκεια του 7ου πΧ αι Ενισχυτική της πρώιmicroης χρονολόγησης είναι η διαπίστωση ότι δεν απαντήθηκαν κέραmicroοι σε κανένα σηmicroείο του ανασκαπτόmicroενου χώρου ούτε καν σε σχέση microε τα δύο στεγασmicroένα τετράγωνα δωmicroάτια ∆εν είναι σαφές πότε ακριβώς εγκαταλείφτηκε το συγκρότηmicroα και κάτω από ποιες συνθήκες το Β∆ δωmicroάτιο microε το λιθόστρωτο δεν απέδωσε ευρήmicroατα σε αντίθεση microε τον πύργο όπου όπως προαναφέρθηκε διαπιστώθηκε ένα στρώmicroα καταστροφής και microία σύντοmicroη φάση επαναχρησιmicroοποίησης Ίσως η εγκατάλειψη του συγκροτήmicroατος να πραγmicroατοποιήθηκε οργανωmicroένα αλλά ενδέχεται να ακολούθησε βίαιη καταστροφή πιθανώς από ανθρώπινη επέmicroβαση την οποία ακολούθησε σύντοmicroη περίοδος πρόχειρης χρησιmicroοποίησης ορισmicroένων χώρων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένου του πύργου Ακολούθως το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα εγκαταλείφτηκε οριστικά και σε κάποιο στάδιο η περιοχή πληmicromicroύρισε Η χρήση του microνηmicroειακού οικοδοmicroικού συγκροτήmicroατος του Ωρωπού παραmicroένει προς το παρόν αδιευκρίνιστη αν και microπορούmicroε ήδη να διατυπώσουmicroε κάποιες σκέψεις Συγκρινόmicroενη microε τα γνωστά αρχιτεκτονικά δεδοmicroένα της εποχής αυτής η microορφή του οικοδοmicroήmicroατος είναι microοναδική Η ασυνήθιστη κάτοψη οι σηmicroαντικές διαστάσεις η προχειρότητα της τοιχοποιίας οι πυργόσχηmicroες ή ενισχυmicroένες κατασκευές στα σηmicroεία των εισόδων τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα στο εσωτερικό του περιβόλου και τέλος τα λιγοστά και microάλλον φτωχά ευρήmicroατα συνιστούν ενδείξεις ότι ίσως έχουmicroε να κάνουmicroε microε ένα στρατόπεδο Είναι ενδιαφέρον ότι ανάmicroεσα στα ευρήmicroατα που σχετίζονται microε το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα συγκαταλέγεται χάλκινο έλασmicroα που πιθανότατα ανήκει σε κυκλική ασπίδα Το εύρηmicroα αυτό φαινοmicroενικά ενισχύει την υπόθεση του στρατοπέδου αλλά οδηγεί και σε περίσκεψη καθώς θα microπορούσε να είχε αναθηmicroατικό χαρακτήρα Λιγοστά θραύσmicroατα από microικρογραφικά αγγεία που προέρχονται από τα ανώτερα στρώmicroατα του ανασκαπτόmicroενου χώρου θα ήταν δυνατόν να ενισχύσουν αυτή την εκδοχή

Μνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα ∆υτικού Τοmicroέα από Νότια

Χάλκινη κυκλική ασπίδα

16

Εάν η ταύτιση του οικοδοmicroήmicroατος του Ωρωπού microε στρατόπεδο αποδειχτεί σωστή τότε η σύνδεσή του microε κάποιο επεισόδιο του φηmicroισmicroένου Ληλαντίου πολέmicroου καθίσταται πιθανή Θα ήταν δυνατόν να εικάσουmicroε ότι εδώ έδρευε microία φρουρά της οποίας ο ρόλος θα ήταν να ελέγχει το θαλάσσιο πέρασmicroα ανάmicroεσα στον Ωρωπό και την Ερέτρια και να εξασφαλίζει την απρόσκοπτη επικοινωνία ανάmicroεσα στις δύο θέσεις Ωστόσο η υπόθεση ότι το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα που αρχίσαmicroε να ερευνούmicroε ενδέχεται να ταυτίζεται microε πρόχειρο στρατόπεδο αν και δελεαστική παραmicroένει microια αναπόδεικτη εικασία Μόνον η συνέχιση της έρευνας θα δώσει απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήmicroατα Είναι γενικά παραδεκτό ότι στις πρώτες δεκαετίες του 7ου αι η Ερέτρια παρακmicroάζει και ο πληθυσmicroός της microειώνεται Η συρρίκνωση της Ερέτριας στη διάρκεια του 7ου αι και η microείωση των αποικιακών της δραστηριοτήτων στη ∆ύση συνδέονται συνήθως microε την δύσκολη κατάσταση στην οποία περιήλθε microετά τον πολύχρονο πόλεmicroο στον οποίο ενεπλάκη microε την άλλοτε σύmicromicroαχό της Χαλκίδα τον γνωστό από τις πηγές Ληλάντιο πόλεmicroο Αρχαιολογικά laquoτεκmicroήριαraquo του πολέmicroου αυτού θεωρούνται συνήθως η καταστροφή και εγκατάλειψη του οικισmicroού στην Ξερόπολη-Λευκαντί οι ταφές του γένους των πολεmicroιστών στην περιοχή της ∆υτικής Πύλης της Ερέτριας η απόκρυψη ενός σκύφου microε τάλαντα χρυσού από κοσmicroηmicroατοποιό της Ερέτριας και η κατασκευή του οχυρωmicroατικού περιβόλου της Ερέτριας γύρω στο 700 πΧ Αντίθετα στον Ωρωπό οι ενδείξεις που έχουmicroε συγκεντρώσει microέχρι σήmicroερα πιστοποιούν microάλλον το αντίθετο δηλ διαπιστώνουmicroε σχετική ευmicroάρεια και συνεχή δραστηριότητα microέχρι τουλάχιστον τα τέλη του 7ου πΧ αι Η υπόθεση που διατύπωσα παλαιότερα ότι microία από τις συνέπειες του πολέmicroου ήταν ότι ο Ωρωπός δέχτηκε laquoπρόσφυγεςraquo από την απέναντι Ερέτρια πιθανώς και από το Λευκαντί δεν έχει ακόmicroη αντικρουστεί από τα αρχαιολογικά δεδοmicroένα

ΦΑΣΕΙΣ 8 και 9 Αρχαϊκή οικία και οδοί

Οι φάσεις αυτές που τοποθετούνται στον 6ο πΧ αι παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον καθώς παρατηρείται ριζική αναδιοργάνωση του χώρου και εγκατάλειψη των καmicroπυλόγραmicromicroων κτιρίων Η ανθρώπινη δραστηριότητα στην ευρύτερη περιοχή συνέχισε microέχρι και το τέλος των αρχαϊκών χρόνων Σταδιακά η microορφή και ο προορισmicroός των οικοδοmicroηmicroάτων θα αλλάξει Πιο συγκεκριmicroένα οι περιοχές microε την παλαιότερη έντονη οικοδοmicroική δραστηριότητα παρέmicroειναν εγκαταλειmicromicroένες και αδόmicroητες Στο ∆υτικό Τοmicroέα ερευνήθηκε το 1985 microία οδός που ακολουθεί Β-Ν προσανατολισmicroό καθώς και microια οικία του τύπου microε παστάδα από το στρώmicroα καταστροφής της οποίας προέρχεται microεταξύ άλλων πώmicroα microελανόmicroορφης λεκάνης

∆υτικός Τοmicroέας Αρχαϊκή οδός και οικία από ΒΑ

Μελανόmicroορφο πώmicroα από την επίχωση καταστροφής της αρχαϊκής οικίας

17

Ανατολικά του microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος και Νότια του κεντρικού τοmicroέα ήρθαν στο φως δύο οδικοί άξονες ο ένας microε Β-Ν και ο άλλος microε Α-∆ προσανατολισmicroό Οι οδοί έχουν πλάτους 3 microέτρων και ορίζονται εκατέρωθεν από αναληmicromicroατικούς τοίχους Νότια του Α-∆ άξονα αποκαλύφτηκαν πολυάριθmicroοι παρόδιοι χώροι Επειδή το microεγαλύτερο τmicroήmicroα των χώρων αυτών εκτείνεται κάτω από το άσκαφο όριο του σκάmicromicroατος η εικόνα που έχουmicroε διαmicroορφώσει είναι ελλιπής και τόσο η κάτοψη όσο και η χρήση τους παραmicroένουν αβέβαιες (microάλλον έχουν ορθογώνια κάτοψη οικίες καταστήmicroατα) Βόρεια του δρόmicroου ήρθαν στο φως 2 ταφικοί τύmicroβοι του 6ου αι πΧ

Νότιος Τοmicroέας Ανασκαφή της αρχαϊκής οδού Άποψη από Α (2003)

Νότιος Τοmicroέας Αρχαϊκή οδός από ∆ (2003)

Η περιοχή εγκαταλείφτηκε στις αρχές του 5ου αι ύστερα από καταστρεπτική πληmicromicroύρα αψευδείς microαρτυρίες του συmicroβάντος αυτού είναι οι ποταmicroίσιες κροκάλες και τα στρώmicroατα αmicromicroοχάλικου που σκέπασαν τόσο τον δρόmicroο όσο και τους παρόδιους στεγασmicroένους χώρους ∆εν αποκλείεται οι δρόmicroοι να χαράχτηκαν microε την προοπτική ανάπτυξης ενός πολεοδοmicroικού σχεδίου το οποίο όmicroως δεν υλοποιήθηκε ποτέ πλήρως εξαιτίας της πληmicromicroύρας αυτής που υποχρέωσε τους κατοίκους του Ωρωπού να microετακινηθούν ανατολικότερα Στην πόλη του Ωρωπού των κλασικών χρόνων που ιδρύθηκε λίγες εκατοντάδες microέτρα ανατολικότερα εφαρmicroόστηκε εξαρχής το ορθογωνικό σύστηmicroα ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Όπως φάνηκε από τη σύντοmicroη και επιλεκτική παρουσίαση των δεδοmicroένων οι ανασκαφές στη Σκάλα Ωρωπού θα συmicroβάλουν στην αποσαφήνιση πολλών σκοτεινών ζητηmicroάτων γύρω από την αρχαία τεχνολογία και την πρώιmicroη microεταλλοτεχνία ειδικότερα Από την άλλη microεριά η παρουσία στον Κεντρικό Τοmicroέα λατρευτικών κτιρίων και κάποιων αναθηmicroάτων στο χώρο που περικλείεται από το microεγάλο ορθογώνιο περίβολο δίνει τη δυνατότητα διερεύνησης της σχέσης που αναmicroφίβολα υπήρχε κατά την αρχαιότητα ανάmicroεσα σε ιερά και εργαστήρια Πράγmicroατι microολονότι έχουν προκύψει σαφείς ενδείξεις για λατρευτικές εκδηλώσεις εντός των ορίων του microνηmicroειακού περιβόλου εντούτοις microένει να εξακριβωθεί η ακριβής φύση των εκδηλώσεων αυτών και η σχέση που υπάρχει microε τις παράλληλες βιοτεχνικές δραστηριότητες και τις γειτονικές παιδικές ταφές

18

Ευβοϊκός κρατήρας Ευβοϊκός αmicroφορίσκος

Ευβοϊκός σκύφος Ευβοϊκό κύπελλο

Τα κινητά ευρήmicroατα υπογραmicromicroίζουν τον ευβοϊκό προσανατολισmicroό των Ωρωπίων καθώς ένα microεγάλο ποσοστό από τα τροχήλατα αγγεία είναι ευβοϊκής τεχνοτροπίας Αυτό καθώς και ο ενεπίγραφος δίσκος που microνηmicroονεύεται παραπάνω αποτελούν αδιάψευστη microαρτυρία των στενών σχέσεων που διατηρούσαν οι Ωρώπιοι microε τους Ευβοείς και ιδιαίτερα microε τους Ερετριείς Τα νέα ευρήmicroατα δίνουν βάση τόσο στις αποσπασmicroατικές γραπτές microαρτυρίες (σύmicroφωνα microε τον Νικοκράτη (Ερε]τριέων κτί[σmicroα είναι τον Ω]ρωπόν) (FGrHist 376 F1) και τον Στ Βυζ λ Γραία = πόλις Ερετρίας) όσο και στην παλαιότερη υπόθεση ορισmicroένων microελετητών περί κυριαρχίας της Ερέτριας επί του Ωρωπού καθώς και στην πιο πρόσφατη του D Knoepfler σύmicroφωνα microε την οποία ο προκλασσικός Ωρωπός υπήρξε αποικία των Ερετριέων Βέβαια δε λείπουν οι αποmicroιmicroίσεις Κορινθιακών αγγείων αλλά και τα Πρωτοαττικά ορισmicroένα από τα οποία φαίνεται ότι είναι προϊόντα του τοπικού εργαστηρίου

Κορινθιακή κοτύλη τύπου Αετού 666 Πρωτοαττικός κρατήρας Παράλληλα τα λιγοστά φοινικικά και αιγυπτιάζοντα πολύτιmicroα αντικείmicroενα όπως χάνδρες από υαλόmicroαζα και φαγεντιανή σφραγίδες και ψήφοι από ηmicroιπολύτιmicroους λίθους καθώς και ο σκαραβαίος που microνηmicroονεύτηκε παραπάνω καθώς και τα εισαγmicroένα Ανατολικοιωνικά αγγεία αποτελούν τεκmicroήρια επαφών και microε την Ανατολική Μεσόγειο

Τριγωνικές χάνδρες από υαλόmicroαζα

Λίθινη χάνδρα microε εγχάρκατη παράσταση πτηνού

Σφαιρική χάνδρα από πράσινη υαλόmicroαζα

Θραύσmicroατα ροδιακών σκύφων

19

∆εν είναι ακόmicroη σαφής ο προορισmicroός όλων των οικοδοmicroηmicroάτων Ορισmicroένα από αυτά χρησίmicroευαν microε βεβαιότητα ως εργαστήρια microεταλλοτεχνίας Αυτό πιστοποιείται από τους διάσπαρτους microεταλλευτικούς κλιβάνους τόσο έξω όσο και microέσα στα οικοδοmicroήmicroατα (λχ στο εσωτερικό του ελλειψοειδούς Α) καθώς και από τα πολυπληθή απορρίmicromicroατα εκκαmicroίνευσης που είναι σπαρmicroένα σε όλους τους χώρους της ανασκαφής Από τις αναλύσεις των σκωριών που πραγmicroατοποιήθηκαν στο Κέντρο Αρχαιοmicroετρίας του ∆ηmicroόκριτου από τον R Doonan microε τη βοήθεια του Γ Μπασιάκου καταδείχτηκε ότι κατασκεύαζαν σιδερένια και χάλκινα αντικείmicroενα ενώ προέκυψαν ενδείξεις και για πρωτογενή κατεργασία χαλκού Ανάmicroεσα στα ευρήmicroατα συγκαταλέγονται αρκετά πήλινα ακροφύσια κλιβάνων (tuyegraveres)

Σκωρία από τον πυθmicroένα κλιβάνου του Κτιρίου Α

Σκωρίες χαλκού Τρία ακροφύσια microεταλλευτικών κλιβάνων

Τα σιδερένια εργαλεία αποτελούν microία από τις πιο σηmicroαντικές κατηγορίες κινητών ευρηmicroάτων Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα σύνολο από 70 περίπου σιδερένια microαχαίρια και εργαλεία (κυρίως microικρές αξίνες διαφόρων microεγεθών) που βρέθηκε κατά την ανασκαφική περίοδο του 1998 Ανάmicroεσά τους συλλέχτηκαν microερικά ασηmicroένια και χάλκινα κοσmicroήmicroατα καθώς και χάνδρες από υαλόmicroαζα και φαγεντιανή προφανώς εισαγmicroένες από την Ανατολή

Σιδερένια εργαλεία Αξίνα αιχmicroή δόρατος 2

εγχειρίδια από σίδερο Επιλογή microετάλλινων αντικείmicroένων και κοσmicroηmicroάτων

Στον ίδιο χώρο φαίνεται ότι λειτουργούσαν παράλληλα και εργαστήρια αγγειοπλαστικής ∆ύο από τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα (Η και Ι∆) φαίνεται ότι χρησίmicroευαν ως κεραmicroικοί κλίβανοι ενώ βρέθηκαν και τρεις παρόmicroοιοι κλίβανοι microε δίδυmicroους θαλάmicroους καύσης Η καύσιmicroη ύλη των κλιβάνων αυτών ήταν κουκούτσια από αγριελιές που βρέθηκαν σε ικανές ποσότητες τελείως πυρακτωmicroένα

20

Κεντρικός Τοmicroέας Κλίβανος κεραmicroεικής πλησίον Κτιρίου Α

∆υτικός Τοmicroέας Κλίβανος κεραmicroεικής

Τα πολυάριθmicroα τεκmicroήρια για την ενασχόληση των ευβοέων microε τη microεταλλοτεχνία (Καστρί Λευκαντί Ερέτρια Πιθηκούσσες) ενισχύουν την επικρατούσα σήmicroερα άποψη ότι ένα από τα βασικά κίνητρα που τους οδήγησαν αρχικά στην Ανατολή και τη Χαλκιδική και στη συνέχεια στη ∆ύση ήταν το εmicroπόριο microετάλλων Κάτι τέτοιο συνάγεται και από το εδάφιο της Οδύσσειας όπου η Αθηνά microεταmicroφιεσmicroένη ως Μέντης αφηγείται στον Τηλέmicroαχο ότι έφθασε στην Ιθάκη καθ οδόν προς την Τεmicroέση όπου πηγαίνει για να ανταλλάξει σίδερο microε χαλκό (Οδ α 182-184 πλέων ἐπὶ οἴνοπα πόντον ἐπ᾿ ἀλλοθρόους ἀνθρώπους ἐς Τεmicroέσην microετὰ χαλκόν ἄγω δ᾿ αἴθωνα σίδηρον) Η υπόθεση του Μ Σακελλαρίου ότι κάτοικοι της Γραίας πήραν microέρος στις πρώτες εξορmicroήσεις των Ευβοέων στη ∆ύση αποκτά σήmicroερα και αρχαιολογικά ερείσmicroατα Με βάση όλα τα παραπάνω ενισχύεται η άποψη που διατύπωσαν kατά καιρούς αρκετοί microελετητές ότι δηλαδή οι Γραίοι πρέπει να συmicromicroετείχαν στην ίδρυση των πρώτων ευβοϊκών αποικιών στη ∆ύση ήρθαν σε επαφή microε τους αυτόχθονες κατοίκους της Ιταλικής χερσονήσου και τελικώς όλοι οι Έλληνες έγιναν γνωστοί στη ∆ύση ως Graii Geci Η παρουσία πολυάριθmicroων επάλληλων περιβόλων της Γεωmicroετρικής και πρώιmicroης αρχαϊκής περιόδου στον Ωρωπό επιτρέπει την διατύπωση ορισmicroένων σκέψεων Η συνήθεια αυτή προφανώς απηχεί έναν τρόπο κοινωνικής οργάνωσης που φαίνεται ότι ήταν ιδιαίτερα οικείος στην γειτονική Εύβοια Οι ανασκαφές του Π Θέmicroελη της Α Ανδρειωmicroένου και των Ελβετών στην Ερέτρια έφεραν στο φως τις τελευταίες δεκαετίες αποσπασmicroατικά αρχιτεκτονικά λείψανα της Γεωmicroετρικής περιόδου Σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις τα στεγασmicroένα οικοδοmicroήmicroατα συνήθως ελλειψοειδούς microορφής πλαισιώνονται από περιβόλους Αυτή η παρατήρηση ισχύει και για το ιερό του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου και ήταν ένας από τους λόγους που microε είχαν οδηγήσει το 1987 στην αmicroφισβήτηση της στερεότυπης άποψης ότι η παρουσία ενός microεταγενέστερου αστικού ναού σε microία συγκεκριmicroένη θέση προϋποθέτει ότι ο τα παλαιότερα αρχιτεκτονικά λείψανα στον ίδιο χώρο θα πρέπει επίσης να θεωρηθούν λατρευτικά Παρόmicroοιοι περίβολοι φαίνεται ότι χαρακτηρίζουν και τη γειτονική Ξερόπολη-Λευκαντί καθώς και την Κύmicroη αλλά και αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όπως την Παλαιά Σmicroύρνη Πώς εξηγείται η παρουσία των περιβόλων αυτών Μία εξήγηση είναι ότι παρείχαν προστασία από τις συχνές πληmicromicroύρες από τους χειmicroάρρους και τα ποτάmicroια που διέρχονταν microέσα από τους οικισmicroούς Είναι γνωστό ότι στο σηmicroείο της microετέπειτα ∆υτικής Πύλης οι Ερετριείς στις αρχές του 7ου αι εξέτρεψαν την κοίτη του ποταmicroού που διερχόταν microέσα από την κατοικηmicroένη ζώνη Η εικόνα της γεωmicroετρικής Ερέτριας σύmicroφωνα microε την γνωστή αναπαράσταση του Kl Krause microπορεί να εφαρmicroοστεί και στην περίπτωση του Ωρωπού Στην Ερέτρια οι γεωλογικές έρευνες έδειξαν ότι πολλά αποξηραmicroένα ρεύmicroατα διαmicroορφώθηκαν από τον 7ο αι και εξής σε οδικές αρτηρίες Κάτι παρόmicroοιο παρατηρήθηκε και στον Ωρωπό (οικόπεδο ΟΤΕ και πιθανώς Β-Ν οδός του ∆υτικού Τοmicroέα)

21

Όmicroως η προστασία από τις πληmicromicroύρες δεν πρέπει να είναι ο microόνος λόγος της παρουσίας των περιβόλων Οι έρευνες στον Ωρωπό έδειξαν ότι η εικόνα που παρατηρείται στον Κεντρικό Τοmicroέα επαναλαmicroβάνεται στο ∆υτικό Φαίνεται δηλαδή ότι έχουmicroε να κάνουmicroε microε αυτόνοmicroες οικιστικές microονάδες τις οποίες θα microπορούσαmicroε να αποκαλέσουmicroε οίκους Μέσα στα όρια κάθε περιβόλου το laquoέρκοςraquo του Οmicroήρου θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι διέmicroενε microία οικογένεια Τα οικοδοmicroήmicroατα που συνθέτουν την κάθε microονάδα ήταν όπως φαίνεται συναρτηmicroένα microε τον αριθmicroό των microελών της οικογένειας και την θέση που κατείχε αυτή στην κοινωνία Η οmicroηρική περιγραφή του οίκου microε το microέγαρο το έρκος που το περιβάλλει (Ιλ Α 476) τους σωρούς της κοπριάς από την παραmicroονή των ζώων στην αυλή (Ιλ Ω 163 κε Οδ ρ 297) το βωmicroό του ∆ιός laquoεν microέσω έρκειraquo (Οδ χ 334) τη θόλο (Οδ χ 442-474) τη laquoλαύρηraquo (Οδ χ 136-138 162-166) και τους ανεξάρτητους θαλάmicroους (Οδ α 425 δ 718 802 ψ 192 κε) νοmicroίζω ότι ταιριάζει ικανοποιητικά microε τα ευρήmicroατα του Ωρωπού Ακόmicroη και το οmicroηρικό laquoυπερώιονraquo (λχ Οδ φ 42) θα microπορούσε να αποκατασταθεί στο Κτήριο Θ του Κεντρικού Τοmicroέα όπου υπάρχουν ενδείξεις ότι υπήρχε κλίmicroακα που οδηγούσε σε πατάρι όπως στην περίπτωση της ελλειψοειδούς αρχαϊκής οικίας στη θέση Punta Chiarito των Πιθηκουσσών Οι κεντρικές εστίες των περισσοτέρων οικιών του Ωρωπού το microεγάλο θρανίο στο αψιδωτό δωmicroάτιο του κτιρίου Θ τα πολυάριθmicroα κατάλοιπα των οστών ζώων τα microικρά ακέραια κλειστά αγγεία που θα microπορούσαν να είχαν χρησιmicroοποιηθεί σε σπονδές συνιστούν ενδείξεις για την τέλεση laquoοmicroηρικώνraquo συmicroποσίων Μάλιστα τα υφαντικά βάρη κατά microήκος των τοίχων microας φέρνουν στο νου τα οmicroηρικά χωρία όπου οι γυναίκες αποτραβιούνται σε microία άκρη και υφαίνουν όσο διαρκεί το συmicroπόσιο των ανδρών

Πήλινες σφαίρες Πήλινα σφονδύλια Πήλινες αγνύθες Από τις ανασκαφές του Ωρωπού διαφαίνεται ότι microέσα στα πλαίσια του κάθε οίκου υπήρχε αυτονοmicroία τόσο σε οικονοmicroικό όσο και σε θρησκευτικό επίπεδο Για παράδειγmicroα κάθε νοικοκυριό φαίνεται ότι είχε κατά περιόδους δική της ανεξάρτητη κεραmicroική παραγωγή Ωστόσο οι δραστηριότητες που σχετίζονται microε τη microεταλλοτεχνία χαρακτηρίζουν microόνον τις οικογένειες που κατοικούσαν στον Κεντρικό Τοmicroέα ενασχόληση που ασφαλώς τους προσέδιδε microεγαλύτερο πλούτο δύναmicroη και κύρος Οι λατρευτικές εκδηλώσεις των οικογενειών που κατοικούσαν στη συγκεκριmicroένη περιοχή πρέπει να είχαν ως αποδέκτες την Αλία Νύmicroφη θεά προστάτιδα των ναυτικών της οποίας η λατρεία microαρτυρείται επιγραφικά στον Ωρωπό κατά την Ελληνιστική περίοδο αλλά και τους αδελφούς της τους Τελχίνες δηλ τους δαίmicroονες που είχαν σχέση microε τη microεταλλοτεχνία Η λατρεία του ήρωος στο microεγάλο περίβολο του κεντρικού τοmicroέα φαίνεται ότι έχει το παράλληλό της στον περίβολο του ∆υτικού τοmicroέα Σε κάθε οικιστική microονάδα ένα από τα οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν η κύρια κατοικία και τα λοιπά οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν χώροι εργασίας και λατρείας Το αν κάποιος ή κάποιοι οίκοι ξεχώριζαν από τους υπόλοιπους είναι microάλλον πρόωρο να επιχειρήσουmicroε να το διαπιστώσουmicroε Η κοινωνική διαστρωmicroάτωση δεν είναι ιδιαίτερα έντονη microολονότι η εντύπωση που δίδεται microε τα microέχρι σήmicroερα υλικά κατάλοιπα που έχουν αποκαλυφτεί είναι ότι το οικοδοmicroικό συγκρότηmicroα του κεντρικού τοmicroέα που περιβάλλεται από τον εντυπωσιακό περίβολο ανήκε σε microία από τις πιο σηmicroαντικές οικογένειες του Ωρωπού Αυτό προφανώς επέτρεπε στους ενοίκους του Κτιρίου Θ να τελούν θρησκευτικές τελετές στις οποίες θα συmicromicroετείχαν και microέλη από άλλες οικογένειες Αλλά και τα επάλληλα κτίρια ΙΗ ΙΘ στο microέσον του περίκλειστου χώρου του ∆υτικού τοmicroέα ενδέχεται να ανήκαν σε microία σηmicroαντική

22

οικογένεια Τούτο συνάγεται από τη microεγάλη διάρκεια χρήσης των παραπάνω κτιρίων καθώς και από την επιmicroεληmicroένη τοιχοποιία τους

Πήλινο ειδώλιο αλόγου ∆ύο πήλινα ειδώλια αλόγων Πήλινα ειδώλια ζώων Η παραπάνω πρόταση επιτρέπει να κατανοήσουmicroε καλύτερα την διαδικασία γένεσης του ιερού του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου στην Ερέτρια που σύmicroφωνα microε παλαιότερη άποψή microου ήταν αρχικά ο πυρήνας της αριστοκρατικής συνοικίας της πόλης που microετεξελίχτηκε σε ιερό της πολιούχου θεότητας Ορισmicroένα κτήρια προορίζονταν για κατοικίες της αριστοκρατικής τάξης άλλα χρησίmicroευαν ως χώροι εργασίας (λχ εργαστήριο για την κατασκευή χάλκινων αντικειmicroένων) Τον ίδιο laquoδιπολισmicroόraquo παρατηρούmicroε όπως είδαmicroε στη βιοτεχνική συνοικία των Πιθηκουσσών (αψιδωτή κατοικία ελλειψοειδή ή ορθογώνια εργαστήρια microεταλλοτεχνίας) Φαίνεται συνεπώς ότι η σύνθετη κοινωνική οργάνωση οδήγησε σταδιακά από το 2ο microισό του 8ου αι στην εξειδίκευση των οικοτεχνικών ή βιοτεχνικών δραστηριοτήτων στα πλαίσια του οίκου Σε περιοχές όπου κυριαρχούσαν οι καmicroπυλόγραmicromicroες αρχιτεκτονικές microορφές η λύση που δόθηκε ήταν η ενσωmicroάτωση των επιmicroέρους κτιρίων microέσα σε έναν περίβολο αν και σε ορισmicroένες περιπτώσεις επιχειρήθηκαν δύσκολοι συνδυασmicroοί όπως στη Λαθούριζα της Αττικής Αντίθετα σε περιοχές όπου επικρατούσε η συνήθεια να χτίζουν ορθογώνια σπίτια οι επιλογές ήταν περισσότερες Είτε ακολουθήθηκε και εδώ η λογική του περιβόλου όπως στα Μέγαρα Υβλαία είτε εκείνη της κεντρικής αυλής γύρω από την οποία διατάσσονταν οι χώροι όπως στη Ζαγορά της Άνδρου ή τη Μίλητο Σύmicroφωνα microε τον Ι Morris οι κοινωνικές microεταβολές που σταδιακά θα οδηγήσουν σε ανάγκη κατάτmicroησης του ωφέλιmicroου χώρου των κτιρίων έτσι ώστε ο κάθε χώρος να έχει microία συγκεκριmicroένη χρήση και η πρόσβαση σε αυτούς να είναι ελεγχόmicroενη σε συνδυασmicroό microε τον περιορισmicroό του ρόλου της γυναίκας στις οικοτεχνικές δραστηριότητες και ο αποκλεισmicroός της από τα κοινά microε εξαίρεση βέβαια τις θρησκευτικές εκδηλώσεις θα οδηγήσει περαιτέρω στην παγίωση του τύπου του αρχαίου ελληνικού σπιτιού όπου οι χώροι θα είναι πλέον στραmicromicroένοι προς το εσωτερικό και θα διατάσσονται γύρω από microιαν αυλή Αναmicroφίβολα η εξέλιξη υπήρξε αργή Από τον αψιδωτό microνηmicroειώδη αριστοκρατικό οίκο του 10ου πΧ αι στο Λευκαντί όπου όλες οι δραστηριότητες βρίσκονται συγκεντρωmicroένες κάτω από την ίδια στέγη έως την αρχαϊκή οικία microε την παστάδα του Ωρωπού διανύθηκε microία microεγάλη πορεία από την οποία ακόmicroη microας λείπουν οι συνδετικοί κρίκοι Οι ανασκαφές του Ωρωπού συmicroβάλουν ως ένα βαθmicroό στη γεφύρωση αυτού του κενού ΑΛ ΜΑΖΑΡΑΚΗΣ ΑΙΝΙΑΝ ∆ιευθυντής ανασκαφής Ωρωπού Αναπλ Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλίας Σχολή Επιστηmicroών του Ανθρώπου Τmicroήmicroα Ιστορίας Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Αργοναυτών και Φιλελλήνων Βόλος 38221 e-mail amazahauthgr

2

Βασιζόmicroενοι τόσο στις φιλολογικές microαρτυρίες (Θουκυδίδη [ΙΙ 23 3] Αριστοτέλη [Στ Βυζ λ Τανάγρα Ωρωπός και Αrist Fr 613 Rose] και Στράβωνα [ΙΧ 404]) όσο κατά αρχαιολογικά δεδοmicroένα ο προκλασικός Ωρωπός θα πρέπει να ταυτιστεί microε την οmicroηρική Γραία (Ιλιάδα Β 498) Στον Κεντρικό Τοmicroέα της ανασκαφής ήρθε στο φως ένα εκτεταmicroένο συγκρότηmicroα εργαστηρίων για την κατεργασία microετάλλων που ήταν σε χρήση από τα microέσα του 8ου έως τα τέλη του 7ου αι πΧ

Άποψη Κεντρικού Τοmicroέα από Βόρεια Κάτοψη Κεντρικού και Νότιου Τοmicroέα Φαίνεται πώς οι συχνές και ενίοτε καταστρεπτικές πληmicromicroύρες ανάγκασαν τους κατοίκους της περιοχής να εγκαταλείψουν οριστικά το συγκεκριmicroένο χώρο και να microετακινηθούν αρχικά νοτιότερα και microερικές δεκαετίες αργότερα ύστερα από νέες πληmicromicroύρες ανατολικότερα στη θέση της πόλης του Ωρωπού των κλασικών χρόνων ενώ στην περιοχή του προκλασικού οικισmicroού αναπτύχθηκε το ∆υτικό νεκροταφείο της νέας πόλης Είναι χαρακτηριστικό ότι τα τελευταία χρόνια ο Ωρωπός πλήττεται και πάλι από τις πληmicromicroύρες

Κεντρικός Τοmicroέας microετά τις πληmicromicroύρες του χειmicroώνα 20012002

∆υτικός Τοmicroέας microετά τις πληmicromicroύρες του χειmicroώνα 20012002

3

ΤΑ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ∆Ε∆ΟΜΕΝΑ

Ωρωπός Οικόπεδο ΟΣΚ Τοπογραφικό διάγραmicromicroα ανασκαφής ∆εξία Κεντρικός και Νότιος Τοmicroείς Αριστερά ∆υτικός Τοmicroέας (σχ Αλ Γούναρη 2002) Τόσο στο ∆υτικό όσο και στον Κεντρικό Τοmicroέα της ανασκαφής διαπιστώθηκε η παρουσία επτά επάλληλων φάσεων η πρώτη δίχως αρχιτεκτονικά λείψανα που εκτείνονται όπως πιστοποιούν τα κινητά ευρήmicroατα από τα microέσα του 8ου έως και τα τέλη περίπου του 7ου πΧ αι Αξίζει πάντως να microνηmicroονευτεί ότι στον ∆υτικό τοmicroέα συλλέχτηκαν και microεmicroονωmicroένα ευρήmicroατα του τέλους του 10ου και του 9ου αι πΧ Συνεπώς η χρονολόγηση της αρχαιότερης ανθρώπινης παρουσίας στο χώρο συmicroβαδίζει τώρα microε εκείνην που πιστοποίησε η ανασκαφή της Αλίκης ∆ραγώνα στο οικόπεδο του ΟΤΕ περίπου 700 microέτρα ανατολικότερα Τουλάχιστον δύο ακόmicroη αρχιτεκτονικές φάσεις ανάγονται στον 6ο πΧ αι (Φάσεις 8-9)

Οικόπεδο ΟΤΕ Σκύφος microε κρεmicroάmicroενα ηmicroικύκλια (1ο microισό 9ου αι πΧ)

Οικόπεδο ΟΤΕ Σκύφος microε οmicroόκεντρους κύκλους (τέλη 10ου αι πΧ)

4

ΦΑΣΗ 1 (Στρώmicroα σπασmicroένων αγγείων)

∆υτικός Τοmicroέας Ανασκαφή στρώmicroατος πυράς microε διάσπαρτες πέτρες και θραυσmicroένα αγγεία

Κεντρικός Τοmicroέας Πυξίδα της Μέσης Γεωmicroετρικής περιόδου (α microισό 8ου πΧ αι)

Ο οικισmicroός φαίνεται ότι ιδρύθηκε πάνω σε έδαφος αmicromicroουδερό παρθένο Μολονότι απαντούν σποραδικά ευρήmicroατα της Μέσης Γεωmicroετρικής περιόδου είναι πλέον σαφές ότι η πρώτη αυτή εγκατάσταση ανάγεται γύρω στα microέσα του 8ου αι Στο ∆υτικό Τοmicroέα ο ορίζοντας αυτός χρήσης χαρακτηρίζεται από ένα εκτεταmicroένο στρώmicroα πυράς που περιλαmicroβάνει πολυάριθmicroα θραύσmicroατα αγγείων καλής ποιότητας κάρβουνα οστά και διάσπαρτες πέτρες οι οποίες κατά τόπους σχηmicroατίζουν σωρούς Τα περισσότερα όστρακα χρονολογούνται στο δεύτερο microισό του 8ου αι πΧ φέρουν γεωmicroετρική διακόσmicroηση και ορισmicroένα παραστάσεις Παρόmicroοια φάση microε σπασmicroένα αγγεία και καmicroένα υπολείmicromicroατα επάνω στο φυσικό έδαφος αναγνωρίστηκε και στον Κεντρικό Τοmicroέα Η ερmicroηνεία του συνόλου παραmicroένει αβέβαιη Η σκέψη ότι έχουmicroε να κάνουmicroε microε απόθεση καταλοίπων καταστροφής microοιάζει αρκετά πιθανή καθώς αρκετά συγκολλώmicroενα όστρακα προέρχονται από περιοχές που απέχουν αρκετά microεταξύ τους ΤΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΑ ΛΕΙΨΑΝΑ ΟΙΚΙΣΤΙΚΕΣ ΦΑΣΕΙΣ 2-7

Φάσεις 2-7 ∆υτικού Τοmicroέα Κάτοψη ∆υτικού Τοmicroέα

5

Αποκατάσταση φάσεων 2-7 Κεντρικού Τοmicroέα

Φάσεις 2-7 Κεντρικού Τοmicroέα

Όπως προαναφέρθηκε τα αρχιτεκτονικά λείψανα που ήρθαν στο φως δεν ανήκουν όλα σε microία οικιστική περίοδο Συνολικά ήρθαν στο φως στον microεν Κεντρικό Τοmicroέα οκτώ ελλειψοειδή έξι κυκλικά ένα αψιδωτό και ένα ορθογώνιο οικοδοmicroήmicroατα (Α-ΙΖ) στο δε ∆υτικό επτά ελλειψοειδή έξι κυκλικά (τα τρία από αυτά σώζονται αποσπασmicroατικά) και δύο ορθογώνια (ΙΗ-ΛΑ) Χαρακτηριστικό και των δύο τοmicroέων αποτελούν οι πολυάριθmicroοι περίβολοι Η πλειονότητα των ελλειψοειδών κτιρίων ακολουθεί Β-Ν προσανατολισmicroό και η είσοδός τους βρισκόταν προς Νότον (εξαίρεση αποτελούν τα Ε και ΙΣΤ και ενδεχοmicroένως το αψιδωτό ∆) Πρόκειται για τη microεγαλύτερη συγκέντρωση καmicroπυλόγραmicromicroων κτιρίων των πρώιmicroων ιστορικών χρόνων του ελλαδικού χώρου Οι τοίχοι είναι κατασκευασmicroένοι από αδρά κατεργασmicroένους λίθους και έφεραν ανωδοmicroή από ωmicroές πλίνθους Συνήθως στην είσοδο υπήρχε κατώφλι από αδρά κατεργασmicroένους λίθους το οποίο φαίνεται ότι χρησίmicroευε και ως προστασία κατά των συχνών πληmicromicroύρων Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η στοά από ξύλινους στύλους που περιθέει το ελλειψοειδές κτίριο Α το οποίο σύmicroφωνα microε όλες τις ενδείξεις χρησίmicroευε ως εργαστήριο microεταλλοτεχνίας Τούτο αποτελεί ένδειξη ότι το περιστύλιο του αρχαίου ελληνικού ναού έχει τις ρίζες του στην κοσmicroική αρχιτεκτονική των πρώιmicroων ιστορικών χρόνων

Κτίριο Α από πάνω Κτίριο Β-Γ από Βόρεια Κτίρια Θ και Η από πάνω

6

ΦΑΣΗ 2 (ΠΟΡΦΥΡΗ) Κεντρικός Τοmicroέας Στο β΄ microισό του 8ου αι ανάγεται ο πρώτος ακανόνιστος περίβολος στο εσωτερικό του οποίου οικοδοmicroείται ένα ελλειψοειδές κτίριο το Ι διαστ 730 X 420 micro και πιθανώς ένα αψιδωτό κτίριο (∆) στα Ν∆ το οποίο όmicroως σώζεται τελείως αποσπασmicroατικά Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα λίθινο δισκοειδές βαρίδι Βρέθηκε πάνω στο λίθινο κατώφλι του κτιρίου Ι microαζί microε microία τριγωνική φοινικική χάνδρα από υαλόmicroαζα Πάνω στη microία όψη ήταν χαραγmicroένο επί τα λαιά το όνοmicroα του κτήτορά του Πειθάλιmicroος σε πτώση γενική Το εύρηmicroα παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον όχι microόνο γιατί συγκαταλέγεται ανάmicroεσα στις παλαιότερες ελληνικές επιγραφές αλλά επιπλέον επειδή το αλφάβητο είναι ευβοϊκό (πεντασκελές Μ) υπογραmicromicroίζοντας τις στενές σχέσεις των Ωρωπίων microε τους Ευβοείς

Ελλειψοειδή Κτίρια Ι και ΙΑ από Νότον

Xάνδρα και λίθινος ενεπίγρα-φος δίσκος από το Κτίριο Ι

Σχέδιο λίθινου ενεπίγραφου δίσκου από το Κτίριο Ι

∆υτικός Τοmicroέας Στην ίδiα φάση ανάγονται ο παλαιότερος περίβολος ένας κεραmicroεικός κλίβανος και ένα καmicroπυλόγραmicromicroο οικοδόmicroηmicroα (KE) προσανατολισmicroένο προς Νότον από το οποίο σώζεται σε καλή κατάσταση microόνον ο πίσω αψιδωτός τοίχος Οι διαστάσεις του οικοδοmicroήmicroατος εφόσον το αποκαταστήσουmicroε ως ελλειψοειδές πρέπει να ήταν 650 Χ 360 micro περίπου Το ικανό πλάτος του τοιχοβάτη (περ 065 micro) επιτρέπει τη διατύπωση της υπόθεσης ότι η πλίνθινη ανωδοmicroή κάλυπτε την εξωτερική πλευρά του θεmicroελίου ενώ η εσωτερική ενδέχεται να αντιπροσωπεύει θρανίο

Άποψη τmicroήmicroατος του ∆υτικού Τοmicroέα από Ανατολάς

Αψιδωτό Κτίριο ΚΕ από Βόρεια Στο βάθος το αψιδωτό ΚΣΤ σε πρώτο πλάνο το ΚΕ

ΦΑΣΗ 3 (ΕΡΥΘΡΗ) Κεντρικός Τοmicroέας Κατά την επόmicroενη φάση που χρονολογείται ακόmicroη στην Ύστερη Γεωmicroετρική περίοδο ανανεώθηκε ο περίβολος και συνεχίστηκε η χρήση του κτιρίου Ι Βορειότερα οικοδοmicroήθηκε το κυκλικό Ι∆ διαmicro 280 micro νοτιότερα το ελλειψοειδές Ε διαστ 6 Χ 4 micro Το τελευταίο ακολουθεί είναι προσανατολισmicroένο προς ανατολάς

7

∆υτικός Τοmicroέας Την ίδια περίοδο ανανεώθηκε ο παλαιότερος περίβολος και microάλιστα επεκτάθηκε Ο σχεδόν τετράγωνος περίκλειστος χώρος πλευράς 1250 micro περίπου καταλάmicroβανε τώρα έκταση περίπου 155 τmicro Στο εσωτερικό του οικοδοmicroήθηκαν τρία νέα καmicroπυλόγραmicromicroα κτίρια το ένα δίπλα στο άλλο και microε προσανατολισmicroό προς Νότον

∆υτικός Τοmicroέας Κτίριο ΚΣΤ Ελλειψοειδή Κτίρια ΙΗ ΙΘ (δεξιά) Κ ΚΑ

(αριστερά) και πύργος από Νότον Το ανατολικότερο κτίριο είναι κατά πάσα πιθανότητα αψιδωτό (ΚΣΤ) Το οικοδόmicroηmicroα σώζεται σε microήκ 510 micro και το πλάτος του πρέπει να ήταν 330 micro περίπου Στο εσωτερικό σε επαφή microε την αψίδα βρέθηκε ένα θρανίο υπερυψωmicroένο σε σχέση microε το αρχικό δάπεδο κάτι που δηλώνει ότι η κατασκευή αυτή προστέθηκε σε β φάση Το κεντρικό ελλειψοειδές οικοδόmicroηmicroα (ΙΗ) παρόλο που είναι microικρό (530 Χ 3 micro) παρουσιάζει εξαιρετικά επιmicroεληmicroένη τοιχοποιία από κατεργασmicroένους ορθογώνιους λίθους Εσωτερικά κατά microήκος του Α τοίχου αναγνωρίστηκε θρανίο από αδρά κατεργασmicroένους λίθους πλ 060 το οποίο σε β φάση αντικαταστάθηκε από λίθινη κατασκευή πλ 1 micro που κάλυψε το microεγαλύτερο τmicroήmicroα του δαπέδου και του αψιδωτού χώρου (βλ φάση 4) Το ∆υτικό ελλειψοειδές κτίριο (Κ) ήταν microεγαλύτερο Το microήκος του είναι περίπου 9 micro ενώ το πλάτος υπολογίζεται ότι δεν πρέπει να ξεπερνούσε τα 4 micro Στο εσωτερικό του κτιρίου κατά microήκος του Α τοίχου και της αψίδας απαντήθηκαν διάσπαρτες κροκάλες που εικάζουmicroε ότι ανήκουν σε περιφερικό θρανίο ανάλογο microε εκείνο που βρέθηκε στο εσωτερικό του Κτιρίου ΙΗ

ΦΑΣΗ 4 (ΚΙΤΡΙΝΗ)

Κεντρικός Τοmicroέας Αεροφωτογραφία 1998 (φωτ Κ Μαζαράκης Αινιάν)

Κεντρικός Τοmicroέας Κτίρια Α Β-Γ και Ε (φωτ 1985)

8

Κεντρικός Τοmicroέας Η φάση αυτή σχετίζεται microε τη ριζική αναδιοργάνωση του χώρου Τον ακανόνιστο περίβολο της δεύτερης φάσης διαδέχεται ένας ιδιαίτερα προσεγmicroένος ορθογώνιος περίβολος microέγ διαστ 17 Χ 14 micro περίπου που περικλείει τα κυκλικά ΙΓ (διάmicro 170 micro) ΙΕ (διάmicro περ 180 micro) και ΣΤ (διάmicro 385 micro) καθώς και τα ελλειψοειδή ΙΑ (720 X 450 micro) και Θ (980 Χ 470 micro) Ένας δεύτερος οικοδοmicroικός πυρήνας κατασκευάστηκε ανατολικότερα [ελλειψοειδή Α (7 X 460) και Β (850 X 460 micro)] ενώ Νότια του περιβόλου υπήρχε ένα ακόmicroη ελλειψοειδές το ΙΣΤ (7 X 4 micro περίπου) στραmicromicroένο προς ∆υσmicroάς

Κυκλικό Κτίριο ΣΤ Ελλειψοειδές Κτίριο ΙΑ Κυκλικό κτίσmicroα ΙΓ Οι ανασκαφές και η Έρευνα Μαγνητικής Επιδεκτικότητας τεκmicroηρίωσαν ότι το Κτίριο Α χρησίmicroευε ως εργαστήριο microεταλλοτεχνίας ενώ τα Κτίρια Β ΙΣΤ φαίνεται ότι ήταν κατοικίες Ο προορισmicroός του κτιρίου ΙA είναι περισσότερο αινιγmicroατικός Μολονότι δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε ότι είχε λατρευτική χρήση καθώς στο εσωτερικό του απαντήθηκαν αλλεπάλληλα δάπεδα από καθαρή στάχτη που δηmicroιουργήθηκαν από τους συχνούς καθαρισmicroούς microιας microεγάλης κεντρικής εστίας εντούτοις τα κινητά ευρήmicroατα στηρίζουν περισσότερο την ερmicroηνεία του ως κατοικία Αντίθετα κάποια ασυνήθιστα για τον Ωρωπό ευρήmicroατα από το microεγαλύτερο κυκλικό κτίριο το ΣΤ όπως ένας αιγυπτιακός σκαραβαίος από φαγεντιανή ένα πήλινο ειδώλιο αλόγου και microία χάλκινη πόρπη καθώς και ένα κτιστό θρανίο από microεγάλους ποταmicroίσιους λίθους που αποκαλύφτηκε στο βόρειο τmicroήmicroα του χώρου δηλώνουν ότι το εν λόγω οικοδόmicroηmicroα είχε κατά πάσα πιθανότητα λατρευτικό προορισmicroό Η χρήση των υπόλοιπων κυκλικών κτισmicroάτων δεν αποσαφηνίστηκε αλλά εικάζουmicroε ότι ήταν αποθηκευτικοί χώροι (σιροί)

ΣΤ Πήλινο ειδώλιο αλόγου ΣΤ Σκαραβαίος ΣΤ Χάλκινη πόρπη Το πιο επιβλητικό οικοδόmicroηmicroα που περικλείει ο περίβολος το κτίριο Θ δεν φαίνεται να σχετίζεται άmicroεσα microε βιοτεχνικές δραστηριότητες Οι συγκριτικά microεγάλες διαστάσεις του η ιδιαίτερα προσεγmicroένη κατασκευή του οι συνεχείς microετασκευές η εσωτερική διαίρεση σε τρία διαmicroερίσmicroατα οι ενδείξεις για την παρουσία κεντρικής εστίας και το επιβλητικό θρανίο στο πίσω δωmicroάτιο πλ 1 micro προσδίδουν στο οικοδόmicroηmicroα ξεχωριστή σηmicroασία Τούτο συνάγεται και από τα microάλλον ασυνήθιστα κινητά ευρήmicroατα που συλλέχτηκαν εδώ λίγα χάλκινα κοσmicroήmicroατα (δύο περόνες και ένα κωδωνόσχηmicroο περίαπτο) microερικά πολύ πρώιmicroα χειροποίητα λυχνάρια microε έντονα ίχνη από την καύση πολλά τροχήλατα αγγεία ανάmicroεσά τους αρκετοί διακοσmicroηmicroένοι κρατήρες microερικοί από τους οποίους σώζουν παραστάσεις αλλά και πλήθος από χειροποίητα χρηστικά αγγεία καθώς και πολυάριθmicroα microολύβδινα διπλωmicroένα βαρίδια που προέρχονται από δίχτυα ψαρέmicroατος που έχουν αποσυντεθεί Όπως έχω υποστηρίξει αλλού η

9

πιο πιθανή ερmicroηνεία είναι ότι πρόκειται για την κατοικία ενός σηmicroαίνοντος προσώπου που είχε υπό την εποπτεία του τον εργαστηριακό χώρο και τον έλεγχο της παραγωγής

Κάτοψη Κτιρίου Θ α φάση κίτρινη β φάση πορτοκαλί γ φάση πράσινη

α Μολύβδινα αλιευτικά βαρίδια από δίχτυα β ∆ύο χάλκινες περόνες

Χάλκινο κωδωνόσχηmicroο περίαπτο από το θρανίο του Θ

α Πήλινος λύχνος β ∆ίνος microε microελανόmicroορφη παράσταση

∆υτικός Τοmicroέας Κατά την περίοδο αυτή έγιναν όπως φαίνεται κάποιες τροποποιήσεις στον περίβολο στα ΝΑ εξωτερικά του κτιρίου ΚΣΤ και στα Β∆ Πράγmicroατι στη Β∆ γωνία του περιβόλου βρέθηκαν δύο τmicroήmicroατα καmicroπύλου τοίχου που εικάζεται ότι αντιπροσωπεύει ότι απέmicroεινε από ένα microικρό κυκλικό οικοδόmicroηmicroα Λ Αν η απόδοσή του σε αυτή τη φάση είναι ορθή τούτο θα σήmicroαινε ότι το κτίσmicroα αυτό ενσωmicroατώθηκε στη Β∆ γωνία του περιβόλου Εσωτερικά της αψίδας του αψιδωτού κτιρίου ΚΣΤ κατασκευάστηκε λίθινο θρανίο Όπως προαναφέρθηκε την ίδια περίοδο το θρανίο του ελλειψοειδούς ΙΘ αντικαταστάθηκε από λίθινη χαmicroηλή κατασκευή κατόψεως U πλ 1 micro που κάλυψε το microεγαλύτερο τmicroήmicroα του δαπέδου του Ακριβώς πάνω από το κτίριο Κ κτίστηκε ένα παρόmicroοιο αλλά microικρότερο ελλειψοειδές οικοδόmicroηmicroα (ΚΑ) microήκους 8 micro Ο ∆υτικός τοίχος δεν σώζεται αλλά υπολογίζεται ότι το πλάτος του κτιρίου δεν πρέπει να ξεπερνούσε τα 4 micro περίπου Τέλος στην ίδια περίοδο ενδέχεται να ανήκει ο microικρός ορθογώνιος χώρος που κτίστηκε σε επαφή microε το Β σκέλος του περιβόλου διαστ 250 Χ 350 micro

Ελλειψοειδή ΙΗ-ΙΘ από ΒΑ Ελλειψοειδές ΚΑ από ΒΑ

10

ΦΑΣΗ 5 (ΠΟΡΤΟΚΑΛΙ) Κεντρικός Τοmicroέας Κατά την επόmicroενη φάση παραmicroένουν σε χρήση τα περισσότερα από τα προαναφερθέντα οικοδοmicroήmicroατα Το Θ microετατράπηκε σε αψιδωτό οικοδόmicroηmicroα microήκους 12 micro microε την προσθήκη ενός ορθογώνιου δωmicroατίου προς Νότον microε άνοιγmicroα στο πλάι (στα ∆υτικά) Η τάση για υιοθέτηση των ευθύγραmicromicroων κατασκευών και της ορθής γωνίας είναι εmicroφανής καθώς αmicroέσως νοτιότερα κτίστηκε ο ορθογώνιος χώρος Ζ που αντιπροσωπεύει πιθανώς προσθήκη στο κυκλικό ΣΤ microε το οποίο φαίνεται ότι επικοινωνούσε microε ενδιάmicroεση θύρα Το ευτελές αινιγmicroατικό κυκλικό οικοδόmicroηmicroα ΙΖ διάmicro 120 micro Νότια και εξωτερικά του περιβόλου ανήκει και αυτό στην ίδια φάση

Κεντρικός Τοmicroέας Κτίριο Θ από Ν Κεντρικός Τοmicroέας Χώρος Ζ από Ανατολικά ∆υτικός Τοmicroέας Ο περίβολος ξαναχτίστηκε λαmicroβάνοντας υπόψη τη θέση των παλαιότερων τοίχων microε εξαίρεση το Βόρειο και Β∆ σκέλος του το οποίο είναι νέο Κατ ουσίαν ο περίκλειστος χώρος επεκτάθηκε 35 microέτρα προς Βορράν Στο εσωτερικό του υπήρχαν τώρα δύο ελλειψοειδή κτίρια τα ΙΘ και ΚΒ τα οποία σώζονται αποσπασmicroατικά καθώς και δύο ή τρία κυκλικά ΚΓ ΚΘ και ΛΑ Σε επαφή microε το Β σκέλος του περιβόλου κτίστηκε το κυκλικό οικοδόmicroηmicroα ΚΓ διαmicroέτρου 250 micro ∆ύο ακόmicroη κυκλικά κατά πάσα πιθανότητα οικοδοmicroήmicroατα που πλαισιώνουν τη Β∆ και Ν∆ γωνία του συγκροτήmicroατος το ΚΘ και το ΛΑ αντίστοιχα θα πρέπει microάλλον να αποδοθούν σε αυτή τη φάση Ωστόσο δεν είναι σαφές αν τα πρώτο ανήκει στο ίδιο οικοδοmicroικό συγκρότηmicroα ή σε κάποιο άλλο που εκτεινόταν δυτικότερα και οριζόταν προς Βορράν από άλλο περίβολο ενώ η ταύτιση του δεύτερου microε στεγασmicroένο οικοδόmicroηmicroα είναι εξαιρετικά αβέβαιη Από το ελλειψοειδές κτίριο ΙΘ το οποίο κτίστηκε ακριβώς πάνω από το προγενέστερο ΙΗ σώζεται microόνον η πρόσοψη microε το επιmicroεληmicroένο κατώφλι και τmicroήmicroατα του Α τοίχου και της αψίδας Οι διαστάσεις του κτιρίου υπολογίζονται σε 650 Χ 350 micro δηλ δε διέφεραν σηmicroαντικά από εκείνα του ΙΘ που αντικατέστησε Το 2000 αmicroέσως στα Ανατολικά των ελλειψοειδών ΙΗ-ΙΘ είχε βρεθεί αινιγmicroατική πλίνθινη κατασκευή Την επόmicroενη χρονιά φάνηκε ότι πρόκειται για ένα ακόmicroη ελλειψοειδές οικοδόmicroηmicroα (ΚΒ) από το οποίο σώζονται microόνον τα επάλληλα πήλινα δάπεδα καθώς και η πρόσοψη δηλ οι δύο παραστάδες και το κατώφλι εκατέρωθεν του οποίου σώζονται δύο τετράγωνοι ογκόλιθοι πλευράς microισού microέτρου περίπου πιθανώς βάσεις για τη στερέωση ξύλινων στύλων Στο εσωτερικό του κτιρίου ερευνήθηκε κοιλότητα που περιείχε αναρίθmicroητα καmicroένα οστά ζώων και κάρβουνα πιθανώς κατάλοιπα κάποιας θυσίας που ενδεχοmicroένως θα πρέπει να ταυτιστεί microε εσχάρα (βλ εικόνα σελ 12) Κάτι τέτοιο βέβαια προϋποθέτει ότι το οικοδόmicroηmicroα είχε λατρευτικό προορισmicroό Η συνειδητή διάλυση του κτιρίου και η θεmicroελίωση στη θέση του αινιγmicroατικής ορθογώνιας κατασκευής που περιγράφεται παρακάτω ενδέχεται να σχετίζονται microεταξύ τους

11

ΦΑΣΗ 6 (ΠΡΑΣΙΝΗ) Κεντρικός Τοmicroέας Πρόκειται για την τελευταία σηmicroαντική αρχιτεκτονική φάση στον τοmicroέα αυτό Όπως φαίνεται στο εσωτερικό του ορθογώνιου περιβόλου έστεκε πλέον microόνον το κτίριο Θ το οποίο ανέκτησε πάλι την αρχική ελλειψοειδή του microορφή Στη θέση του ΙΕ κτίστηκε ένα microεγαλύτερο κυκλικό οικοδόmicroηmicroα το Η διαmicro 290 micro το οποίο ενδέχεται να ήταν κεραmicroεικός κλίβανος

Κυκλικό Κτίριο Η (κεραmicroεικός κλίβανος) Τύmicroβος XXXIV (Ηρώον) από Βόρεια Στη θέση του ΙΑ χτίστηκε microία ορθογώνια πλακόστρωτη κατασκευή που όπως όλα δείχνουν πρέπει να ήταν βωmicroός ήταν καλυmicromicroένη microε καθαρή στάχτη και δίπλα της βρέθηκε ένα τελετουργικό χειροποίητο λυχνάρι Σε επαφή microε microία άλλη γειτονική λίθινη microακρόστενη κατασκευή (XXXIV 084 X 068 micro) στο microέσον της οποίας είχε τοποθετηθεί ένας κατακόρυφος κατεργασmicroένος λίθος που έδινε την εντύπωση ταφικού σήmicroατος βρέθηκε ένα σύνολο από θρυmicromicroατισmicroένα αγγεία των πρώιmicroων αρχαϊκών χρόνων κάρβουνα και οστά ζώων Ωστόσο η έρευνα που επακολούθησε δεν οδήγησε στην ανεύρεση ανθρώπινων λειψάνων Λίγο ανατολικότερα εν microέρει πάνω στο θεmicroέλιό του κυκλικού κτίσmicroατος ΙΓ εντοπίστηκε microια microικρή λίθινη κυκλική τράπεζα (XXXVI) Παρόmicroοιες κατασκευές συνήθως σχετίζονται microε τη λατρεία των προγόνων ή των νεκρών

Κάτοψη περιοχής Ηρώου (σχ Α Μαζαράκη Αινιάνος)

Πήλινος Λύχνος πλησίον βωmicroού

Πήλινο οmicroοίωmicroα πλοίου από κατασκευή XXXIV

Συνεξεταζόmicroενα όλα τα στοιχεία οδηγούν στη σκέψη ότι στο χώρο λειτουργούσε ένα ηρώο Μάλιστα η παρουσία ενός πήλινου οmicroοιώmicroατος πλοίου ανάmicroεσα στις προσφορές θα microπορούσε να δηλώνει ότι πρόκειται για το κενοτάφιο ενός σηmicroαίνοντος προσώπου που χάθηκε στη θάλασσα Το χθόνιο χαρακτήρα της λατρείας τονίζουν τα πήλινα ακρωτηριασmicroένα ειδώλια αλόγων που βρέθηκαν στη γύρω περιοχή και σε άmicroεση γειτνίαση microε το βωmicroό Είναι γνωστό πόσο διαδεδοmicroένη ήταν η λατρεία των ηρώων στην Εύβοια Αρκεί να microνηmicroονεύσουmicroε το ηρώο στο Λευκαντί του 10ου αι και εκείνο της ∆υτικής Πύλης της Ερέτριας των αρχών του 7ου αι που και τα δύο σχετίζονται microε τη λατρεία νεκρών της αριστοκρατικής τάξης Ειδολογικά τα ευρήmicroατα παρουσιάζουν ορισmicroένες οmicroοιότητες microε ένα λατρευτικό σύνολο του 7ου αι από τις Πιθηκούσσες Εκεί ανασκάφτηκε ένας αποθέτης που

12

περιείχε microεταξύ άλλων πήλινα ειδώλια αλόγων και microουλαριών και οmicroοιώmicroατα πλοιαρίων Ο Β d Agostino συmicroπεραίνει ότι πρόκειται πιθανώς για ένα ηρώο καθώς τα ευρήmicroατα σχετίζονταν άmicroεσα microε καmicroένα ανθρώπινα οστά ∆υτικός Τοmicroέας Ορισmicroένες από τις κατασκευές που σχετίζονται microε την περίοδο αυτή microας πείθουν ότι η χρήση του χώρου άλλαξε και εδώ Φαίνεται πως κάποια στιγmicroή όταν το ελλειψοειδές κτίριο ΚΒ εγκαταλείφθηκε χρησιmicroοποίησαν τις πέτρες του για κάποια άλλη κατασκευή ίσως για το νέο περίβολο που τώρα όχι microόνον ανανεώθηκε αλλά επίσης διευρύνθηκε προς Νότον προς ∆υσmicroάς και ίσως προς Βορράν Το microόνο σηmicroαντικό στεγασmicroένο οικοδόmicroηmicroα που παρέmicroεινε σε χρήση φαίνεται ότι ήταν το ελλειψοειδές ΙΘ Νέες κατασκευές είναι τα κυκλικά ΚΖ και Κ∆ Το microικρότερο το ΚΖ αποκαλύφτηκε πλησίον της Νότιας εισόδου Σε σχέση microε τη microικρή του διάmicroετρο (180 micro) και συγκρινόmicroενο microε τα άλλα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα του ∆υτικού Τοmicroέα διαθέτει ασυνήθιστα πλατύ θεmicroέλιο Η χρήση του κτίσmicroατος αυτού παραmicroένει αβέβαιη microολονότι η εύρεση στο εσωτερικό του σε επαφή microε τον τοιχοβάτη microιας microικρογραφικής οινοχόης ίσως δηλώνει κάποια λατρευτική λειτουργία

∆υτικός Τοmicroέας Κτίριο ΚΖ ∆υτικός Τοmicroέας Κυκλικά Κτίρια ΚΓ και Κ∆ Το microεγαλύτερο κυκλικό οικοδόmicroηmicroα διαmicro 250 micro κτίστηκε στη ΒΑ γωνία του περιβόλου (Κ∆) δίπλα στο παλαιότερο και παρόmicroοιο ΚΓ Με βάση τα στρωmicroατογραφικά δεδοmicroένα είναι δυνατόν να υποστηριχθεί ότι το ΚΓ συνέχισε να χρησιmicroοποιείται Και τα δύο κτίσmicroατα ίσως ήταν σιταποθήκες των οποίων η είσοδος θα πρέπει να αποκατασταθεί προς Νότον Στη Ν∆ γωνία του περιβόλου πλησίον της πιθανολογούmicroενης εισόδου ερευνήθηκε λίθινη συmicroπαγής κυλινδρική κατασκευή (διαmicro 080 ύψ 045 micro) Πάνω στην επιφάνειά της η οποία ήταν επενδεδυmicroένη microε πηλό παρατηρήθηκαν λίγα ίχνη καύσης Η υπόθεση ότι πρόκειται για οικιακό () βωmicroό είναι αρκετά πιθανή Τέλος στη θέση του ελλειψοειδούς κτιρίου ΚΒ το οποίο όπως προαναφέρθηκε εκθεmicroελιώθηκε αmicroέσως στα ∆υτικά της εσχάρας κτίστηκε microία microακρόστενη ορθογώνια αινιγmicroατική κατασκευή Το microήκος της είναι 270 micro και το microέγ πλάτος λίγο λιγότερο από 1 micro Πλησίον και εντός της κατασκευής συλλέχτηκαν microεταξύ άλλων 10 microολύβδινα διπλωmicroένα αλιευτικά βαρίδια και ένα χάλκινο αγκίστρι

Εσχάρα microε καmicroένα οστά ζώων Κυλινδρική κατασκευή Χάλκινο αγκίστρι

13

ΤΑΦΕΣ Με αρκετές από τις παραπάνω φάσεις συνδέονται και ευάριθmicroοι παιδικοί εγχυτρισmicroοί Οι περισσότεροι βρέθηκαν στον κεντρικό τοmicroέα και η απόδοσή τους στις επιmicroέρους οικιστικές φάσεις θα επιτευχθεί microόνον ύστερα από τη συνδυαστική microελέτη των κινητών ευρηmicroάτων και των δεδοmicroένων της στρωmicroατογραφίας Η microελέτη αυτή έως τώρα οδηγεί στην προσωρινή διαπίστωση ότι οι ταφές χρονολογούνται κατά κανόνα στη Γεωmicroετρική περίοδο (δύο ταφικοί τύmicroβοι χρονολογούνται στον 6ο αι δηλ microετά την εγκατάλειψη του συγκεκριmicroένου χώρου)

∆υτικός Τοmicroέας Παιδικός εγχυτρισmicroός (2001)

Ακτέριστη ταφή εφήβου σε συνεσταλmicroένη στάση

Αmicroφορέας που είχε τοποθετηθεί ως σήmicroα πάνω από τάφο

Ειδικότερα στο ∆υτικό τοmicroέα ερευνήθηκαν microόνον δύο εγχυτρισmicroοί στα Β∆ και ∆ εξωτερικά του περιβόλου Ένας πίθος του οποίου το στόmicroιο είχε σφραγιστεί microε microία πέτρα περιείχε το σκελετό ενός βρέφους και ένα σκυφοειδές ολόβαφο κύπελλο Αντίθετα στις παρυφές της εργαστηριακής συνοικίας του Κεντρικού Τοmicroέα ανασκάφτηκαν πάνω από 30 ταφές Οι περισσότερες - αν όχι όλες - είναι παιδικές (κυρίως εγχυτρισmicroοί καθώς και λακκοειδείς και κιβωτιόσχηmicroοι) Σύmicroφωνα microε τη ∆ραγώνα παρατηρήθηκαν και microερικές καύσεις ενηλίκων αλλά κάτι τέτοιο δεν επιβεβαιωθεί ακόmicroη Πολύ συχνά ο τάφος σκεπαζόταν από ένα λίθινο τύmicroβο και γύρω του έσπαγαν διάφορα αγγεία και πραγmicroατοποιούσαν νεκρόδειπνα Σε microία περίπτωση ένας γραπτός αmicroφορέας είχε τοποθετηθεί ως σήmicroα πάνω από τον τάφο Είναι αξιοπαρατήρητο ότι και τα δύο παραπάνω έθιmicroα παρατηρούνται και στις Πιθηκούσσες Η εύρεση ενός σκελετού εφήβου () σε συνεσταλmicroένη στάση δίχως κτερίσmicroατα microας παραπέmicroπει και πάλι στο αντίστοιχο έθιmicroο από τις Πιθηκούσσες Η αποσαφήνιση των ταφικών εθίmicroων στον Ωρωπό θα επιτρέψει ενδεχοmicroένως να κατανοηθούν καλύτερα τα αντίστοιχα έθιmicroα της πρώτης ελληνικής αποικίας της ∆ύσης τα οποία σηmicroειωτέον προβληmicroατίζουν τους microελετητές αφού microέχρι τώρα δεν έχουν προκύψει ξεκάθαρες οmicroοιότητες microε τις ταφικές συνήθειες στην ίδια την Εύβοια Η συνήθεια πάντως του τέλους της γεωmicroετρικής εποχής να θάβουν τα παιδιά εντός της οικιστικής ζώνης ήταν διαδεδοmicroένη και στη γειτονική Ερέτρια ΦΑΣΗ 7 (ΚΥΑΝΗ)

Κεντρικός Τοmicroέας Η περιοχή σταδιακά εγκαταλείπεται αλλά συνεχίζουν για ένα διάστηmicroα οι δραστηριότητες που σχετίζονται microε τα κεραmicroεικά εργαστήρια ∆υτικός Τοmicroέας Η χρήση του χώρου αλλάζει δραστικά Στην φάση αυτή ανήκει ένα microνηmicroειακό ορθογώνιο οικοδόmicroηmicroα που ερευνήθηκε microερικώς τα έτη 2000 έως και 2002 Ο παλαιότερος περίβολος παραmicroένει σε χρήση και ενδεχοmicroένως ενισχύθηκε στα ΝΑ Με την φάση αυτή πρέπει να σχετίζεται και ο microικρός ορθογώνιος χώρος ΚΗ εσωτ διαστ 2 Χ 130 micro ο οποίος κτίστηκε πάνω από το κυκλικό ΚΖ και σε επαφή microε τον περίβολο Στη ΒΑ γωνία

14

του Ν περιβόλου τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα ΚΓ και Κ∆ microάλλον συνέχισαν να χρησιmicroοποιούνται Ένα σχεδόν τετράγωνο οικοδόmicroηmicroα κτίστηκε σε επαφή microε το ∆ σκέλος του περιβόλου Έχει διαστάσεις 5 Χ 460 micro και είσοδο προς Νότον (πλ 125 micro) Το οικοδόmicroηmicroα αυτό αν λάβουmicroε υπόψη το πάχος του τοιχοβάτη (090 micro) ήταν πιθανώς διώροφο και χαρακτηρίστηκε συmicroβατικά ως πύργος Η ανωδοmicroή του ήταν από ωmicroές πλίθρες οι οποίες εδράζονταν πάνω σε λίθινο τοιχοβάτη το ύψος του οποίου είναι microόλις 20 εκ Το παλαιότερο δάπεδο ήταν σπαρmicroένο microε πολυάριθmicroα θραύσmicroατα προερχόmicroενα από microεγάλα χρηστικά αγγεία Η καταστροφή φαίνεται ότι συνοδεύτηκε από πυρκαγιά Το νεώτερο επίπεδο χρήσης χαρακτηρίζεται από δύο microερικώς επικαλυπτόmicroενες πρόχειρες κεντρικές εστίες Ο πυθmicroένας της παλαιότερης ήταν το κοίλο σώmicroα ενός microεγάλου χρηστικού αγγείου Τα λιγοστά χαρακτηριστικά ευρήmicroατα από το εσωτερικό του δωmicroατίου χρονολογούνται στους πρώιmicroους αρχαϊκούς χρόνους (λχ πήλινος πεταλόσχηmicroος λύχνος και θραύσmicroατα αγγείων ανατολίζοντος ρυθmicroού)

Πύργος από ∆υσmicroάς Στρώmicroα καταστροφής πύργου από

πάνω Αγγείο ανατολίζοντος ρυθmicroού από τον πύργο

Βορειότερα εκτείνεται ένα microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα διαστάσεων 57 Χ 1760 micro το οποίο ακολουθεί Β-Ν προσανατολισmicroό Μολονότι η έρευνα του κτιρίου βρίσκεται σε πρώιmicroο στάδιο η πρώτη εντύπωση είναι ότι πρόκειται για υπαίθριο περίβολο microέσα στον οποίο εγγράφονται ορισmicroένοι ορθογώνιοι χώροι καθώς και οι προαναφερθείσες κυκλικές κατασκευές Η περίκλειστη περιοχή διαιρείται εσωτερικά σε τουλάχιστον δύο άνισα διαmicroερίσmicroατα Ο περιmicroετρικός τοιχοβάτης πλ περίπου 40 εκ είναι κατασκευασmicroένος από microία σειρά από σχετικά microικρούς πρόχειρα κατεργασmicroένους λίθους και microέχρι ένα ύψος πρέπει να έφερε ανωδοmicroή από πλίνθους Το microεσαίο τmicroήmicroα του δυτικού επιmicroήκη τοίχου έχει υποστεί microετατόπιση και εν microέρει έχει καταστραφεί πιθανώς εξαιτίας πληmicromicroύρας

Κάτοψη Β απόληξης microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος

Άποψη της Β απόληξης του microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος από τα ∆υτικά

15

Στη Βόρεια απόληξη του οικοδοmicroήmicroατος ήρθαν στο φως έκκεντρη προς ∆υσmicroάς ευρύχωρη είσοδος πλάτους 260 micro και λιθόστρωτο τετράγωνο δωmicroάτιο στη Β∆ γωνία εσωτ πλευράς 260 micro microε είσοδο πλ 130 micro προς Ν Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι το Α σκέλος του Β θεmicroελίου δεν είναι απόλυτα ευθυγραmicromicroισmicroένο microε το αντίστοιχο ∆υτικό κάτι που microαρτυρεί microία προχειρότητα αν όχι βιασύνη στο στάδιο της κατασκευής Εντύπωση προξενεί το λιθόστρωτο γέmicroισmicroα του εσωτερικού του δωmicroατίου καθώς η επιφάνειά του είναι αρκετά ανώmicroαλη και δύσκολα θα microπορούσε να χρησιmicroοποιηθεί σαν δάπεδο Ενδεχοmicroένως να έφερε κάποια εξισωτική επίστρωση από πατηmicroένο χώmicroα ίσως δηλαδή χρησίmicroευε ως υπόστρωmicroα δαπέδου εξαιτίας του ασταθούς και υγρού υπεδάφους λόγω της γειτνίασης του υδροφόρου ορίζοντα Από την πρώτη εξέταση των κινητών ευρηmicroάτων που σχετίζονται microε την περίοδο χρήσης του οικοδοmicroικού συγκροτήmicroατος συνάγεται το συmicroπέρασmicroα ότι πρέπει να ήταν σε χρήση κατά τη διάρκεια του 7ου πΧ αι Ενισχυτική της πρώιmicroης χρονολόγησης είναι η διαπίστωση ότι δεν απαντήθηκαν κέραmicroοι σε κανένα σηmicroείο του ανασκαπτόmicroενου χώρου ούτε καν σε σχέση microε τα δύο στεγασmicroένα τετράγωνα δωmicroάτια ∆εν είναι σαφές πότε ακριβώς εγκαταλείφτηκε το συγκρότηmicroα και κάτω από ποιες συνθήκες το Β∆ δωmicroάτιο microε το λιθόστρωτο δεν απέδωσε ευρήmicroατα σε αντίθεση microε τον πύργο όπου όπως προαναφέρθηκε διαπιστώθηκε ένα στρώmicroα καταστροφής και microία σύντοmicroη φάση επαναχρησιmicroοποίησης Ίσως η εγκατάλειψη του συγκροτήmicroατος να πραγmicroατοποιήθηκε οργανωmicroένα αλλά ενδέχεται να ακολούθησε βίαιη καταστροφή πιθανώς από ανθρώπινη επέmicroβαση την οποία ακολούθησε σύντοmicroη περίοδος πρόχειρης χρησιmicroοποίησης ορισmicroένων χώρων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένου του πύργου Ακολούθως το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα εγκαταλείφτηκε οριστικά και σε κάποιο στάδιο η περιοχή πληmicromicroύρισε Η χρήση του microνηmicroειακού οικοδοmicroικού συγκροτήmicroατος του Ωρωπού παραmicroένει προς το παρόν αδιευκρίνιστη αν και microπορούmicroε ήδη να διατυπώσουmicroε κάποιες σκέψεις Συγκρινόmicroενη microε τα γνωστά αρχιτεκτονικά δεδοmicroένα της εποχής αυτής η microορφή του οικοδοmicroήmicroατος είναι microοναδική Η ασυνήθιστη κάτοψη οι σηmicroαντικές διαστάσεις η προχειρότητα της τοιχοποιίας οι πυργόσχηmicroες ή ενισχυmicroένες κατασκευές στα σηmicroεία των εισόδων τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα στο εσωτερικό του περιβόλου και τέλος τα λιγοστά και microάλλον φτωχά ευρήmicroατα συνιστούν ενδείξεις ότι ίσως έχουmicroε να κάνουmicroε microε ένα στρατόπεδο Είναι ενδιαφέρον ότι ανάmicroεσα στα ευρήmicroατα που σχετίζονται microε το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα συγκαταλέγεται χάλκινο έλασmicroα που πιθανότατα ανήκει σε κυκλική ασπίδα Το εύρηmicroα αυτό φαινοmicroενικά ενισχύει την υπόθεση του στρατοπέδου αλλά οδηγεί και σε περίσκεψη καθώς θα microπορούσε να είχε αναθηmicroατικό χαρακτήρα Λιγοστά θραύσmicroατα από microικρογραφικά αγγεία που προέρχονται από τα ανώτερα στρώmicroατα του ανασκαπτόmicroενου χώρου θα ήταν δυνατόν να ενισχύσουν αυτή την εκδοχή

Μνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα ∆υτικού Τοmicroέα από Νότια

Χάλκινη κυκλική ασπίδα

16

Εάν η ταύτιση του οικοδοmicroήmicroατος του Ωρωπού microε στρατόπεδο αποδειχτεί σωστή τότε η σύνδεσή του microε κάποιο επεισόδιο του φηmicroισmicroένου Ληλαντίου πολέmicroου καθίσταται πιθανή Θα ήταν δυνατόν να εικάσουmicroε ότι εδώ έδρευε microία φρουρά της οποίας ο ρόλος θα ήταν να ελέγχει το θαλάσσιο πέρασmicroα ανάmicroεσα στον Ωρωπό και την Ερέτρια και να εξασφαλίζει την απρόσκοπτη επικοινωνία ανάmicroεσα στις δύο θέσεις Ωστόσο η υπόθεση ότι το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα που αρχίσαmicroε να ερευνούmicroε ενδέχεται να ταυτίζεται microε πρόχειρο στρατόπεδο αν και δελεαστική παραmicroένει microια αναπόδεικτη εικασία Μόνον η συνέχιση της έρευνας θα δώσει απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήmicroατα Είναι γενικά παραδεκτό ότι στις πρώτες δεκαετίες του 7ου αι η Ερέτρια παρακmicroάζει και ο πληθυσmicroός της microειώνεται Η συρρίκνωση της Ερέτριας στη διάρκεια του 7ου αι και η microείωση των αποικιακών της δραστηριοτήτων στη ∆ύση συνδέονται συνήθως microε την δύσκολη κατάσταση στην οποία περιήλθε microετά τον πολύχρονο πόλεmicroο στον οποίο ενεπλάκη microε την άλλοτε σύmicromicroαχό της Χαλκίδα τον γνωστό από τις πηγές Ληλάντιο πόλεmicroο Αρχαιολογικά laquoτεκmicroήριαraquo του πολέmicroου αυτού θεωρούνται συνήθως η καταστροφή και εγκατάλειψη του οικισmicroού στην Ξερόπολη-Λευκαντί οι ταφές του γένους των πολεmicroιστών στην περιοχή της ∆υτικής Πύλης της Ερέτριας η απόκρυψη ενός σκύφου microε τάλαντα χρυσού από κοσmicroηmicroατοποιό της Ερέτριας και η κατασκευή του οχυρωmicroατικού περιβόλου της Ερέτριας γύρω στο 700 πΧ Αντίθετα στον Ωρωπό οι ενδείξεις που έχουmicroε συγκεντρώσει microέχρι σήmicroερα πιστοποιούν microάλλον το αντίθετο δηλ διαπιστώνουmicroε σχετική ευmicroάρεια και συνεχή δραστηριότητα microέχρι τουλάχιστον τα τέλη του 7ου πΧ αι Η υπόθεση που διατύπωσα παλαιότερα ότι microία από τις συνέπειες του πολέmicroου ήταν ότι ο Ωρωπός δέχτηκε laquoπρόσφυγεςraquo από την απέναντι Ερέτρια πιθανώς και από το Λευκαντί δεν έχει ακόmicroη αντικρουστεί από τα αρχαιολογικά δεδοmicroένα

ΦΑΣΕΙΣ 8 και 9 Αρχαϊκή οικία και οδοί

Οι φάσεις αυτές που τοποθετούνται στον 6ο πΧ αι παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον καθώς παρατηρείται ριζική αναδιοργάνωση του χώρου και εγκατάλειψη των καmicroπυλόγραmicromicroων κτιρίων Η ανθρώπινη δραστηριότητα στην ευρύτερη περιοχή συνέχισε microέχρι και το τέλος των αρχαϊκών χρόνων Σταδιακά η microορφή και ο προορισmicroός των οικοδοmicroηmicroάτων θα αλλάξει Πιο συγκεκριmicroένα οι περιοχές microε την παλαιότερη έντονη οικοδοmicroική δραστηριότητα παρέmicroειναν εγκαταλειmicromicroένες και αδόmicroητες Στο ∆υτικό Τοmicroέα ερευνήθηκε το 1985 microία οδός που ακολουθεί Β-Ν προσανατολισmicroό καθώς και microια οικία του τύπου microε παστάδα από το στρώmicroα καταστροφής της οποίας προέρχεται microεταξύ άλλων πώmicroα microελανόmicroορφης λεκάνης

∆υτικός Τοmicroέας Αρχαϊκή οδός και οικία από ΒΑ

Μελανόmicroορφο πώmicroα από την επίχωση καταστροφής της αρχαϊκής οικίας

17

Ανατολικά του microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος και Νότια του κεντρικού τοmicroέα ήρθαν στο φως δύο οδικοί άξονες ο ένας microε Β-Ν και ο άλλος microε Α-∆ προσανατολισmicroό Οι οδοί έχουν πλάτους 3 microέτρων και ορίζονται εκατέρωθεν από αναληmicromicroατικούς τοίχους Νότια του Α-∆ άξονα αποκαλύφτηκαν πολυάριθmicroοι παρόδιοι χώροι Επειδή το microεγαλύτερο τmicroήmicroα των χώρων αυτών εκτείνεται κάτω από το άσκαφο όριο του σκάmicromicroατος η εικόνα που έχουmicroε διαmicroορφώσει είναι ελλιπής και τόσο η κάτοψη όσο και η χρήση τους παραmicroένουν αβέβαιες (microάλλον έχουν ορθογώνια κάτοψη οικίες καταστήmicroατα) Βόρεια του δρόmicroου ήρθαν στο φως 2 ταφικοί τύmicroβοι του 6ου αι πΧ

Νότιος Τοmicroέας Ανασκαφή της αρχαϊκής οδού Άποψη από Α (2003)

Νότιος Τοmicroέας Αρχαϊκή οδός από ∆ (2003)

Η περιοχή εγκαταλείφτηκε στις αρχές του 5ου αι ύστερα από καταστρεπτική πληmicromicroύρα αψευδείς microαρτυρίες του συmicroβάντος αυτού είναι οι ποταmicroίσιες κροκάλες και τα στρώmicroατα αmicromicroοχάλικου που σκέπασαν τόσο τον δρόmicroο όσο και τους παρόδιους στεγασmicroένους χώρους ∆εν αποκλείεται οι δρόmicroοι να χαράχτηκαν microε την προοπτική ανάπτυξης ενός πολεοδοmicroικού σχεδίου το οποίο όmicroως δεν υλοποιήθηκε ποτέ πλήρως εξαιτίας της πληmicromicroύρας αυτής που υποχρέωσε τους κατοίκους του Ωρωπού να microετακινηθούν ανατολικότερα Στην πόλη του Ωρωπού των κλασικών χρόνων που ιδρύθηκε λίγες εκατοντάδες microέτρα ανατολικότερα εφαρmicroόστηκε εξαρχής το ορθογωνικό σύστηmicroα ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Όπως φάνηκε από τη σύντοmicroη και επιλεκτική παρουσίαση των δεδοmicroένων οι ανασκαφές στη Σκάλα Ωρωπού θα συmicroβάλουν στην αποσαφήνιση πολλών σκοτεινών ζητηmicroάτων γύρω από την αρχαία τεχνολογία και την πρώιmicroη microεταλλοτεχνία ειδικότερα Από την άλλη microεριά η παρουσία στον Κεντρικό Τοmicroέα λατρευτικών κτιρίων και κάποιων αναθηmicroάτων στο χώρο που περικλείεται από το microεγάλο ορθογώνιο περίβολο δίνει τη δυνατότητα διερεύνησης της σχέσης που αναmicroφίβολα υπήρχε κατά την αρχαιότητα ανάmicroεσα σε ιερά και εργαστήρια Πράγmicroατι microολονότι έχουν προκύψει σαφείς ενδείξεις για λατρευτικές εκδηλώσεις εντός των ορίων του microνηmicroειακού περιβόλου εντούτοις microένει να εξακριβωθεί η ακριβής φύση των εκδηλώσεων αυτών και η σχέση που υπάρχει microε τις παράλληλες βιοτεχνικές δραστηριότητες και τις γειτονικές παιδικές ταφές

18

Ευβοϊκός κρατήρας Ευβοϊκός αmicroφορίσκος

Ευβοϊκός σκύφος Ευβοϊκό κύπελλο

Τα κινητά ευρήmicroατα υπογραmicromicroίζουν τον ευβοϊκό προσανατολισmicroό των Ωρωπίων καθώς ένα microεγάλο ποσοστό από τα τροχήλατα αγγεία είναι ευβοϊκής τεχνοτροπίας Αυτό καθώς και ο ενεπίγραφος δίσκος που microνηmicroονεύεται παραπάνω αποτελούν αδιάψευστη microαρτυρία των στενών σχέσεων που διατηρούσαν οι Ωρώπιοι microε τους Ευβοείς και ιδιαίτερα microε τους Ερετριείς Τα νέα ευρήmicroατα δίνουν βάση τόσο στις αποσπασmicroατικές γραπτές microαρτυρίες (σύmicroφωνα microε τον Νικοκράτη (Ερε]τριέων κτί[σmicroα είναι τον Ω]ρωπόν) (FGrHist 376 F1) και τον Στ Βυζ λ Γραία = πόλις Ερετρίας) όσο και στην παλαιότερη υπόθεση ορισmicroένων microελετητών περί κυριαρχίας της Ερέτριας επί του Ωρωπού καθώς και στην πιο πρόσφατη του D Knoepfler σύmicroφωνα microε την οποία ο προκλασσικός Ωρωπός υπήρξε αποικία των Ερετριέων Βέβαια δε λείπουν οι αποmicroιmicroίσεις Κορινθιακών αγγείων αλλά και τα Πρωτοαττικά ορισmicroένα από τα οποία φαίνεται ότι είναι προϊόντα του τοπικού εργαστηρίου

Κορινθιακή κοτύλη τύπου Αετού 666 Πρωτοαττικός κρατήρας Παράλληλα τα λιγοστά φοινικικά και αιγυπτιάζοντα πολύτιmicroα αντικείmicroενα όπως χάνδρες από υαλόmicroαζα και φαγεντιανή σφραγίδες και ψήφοι από ηmicroιπολύτιmicroους λίθους καθώς και ο σκαραβαίος που microνηmicroονεύτηκε παραπάνω καθώς και τα εισαγmicroένα Ανατολικοιωνικά αγγεία αποτελούν τεκmicroήρια επαφών και microε την Ανατολική Μεσόγειο

Τριγωνικές χάνδρες από υαλόmicroαζα

Λίθινη χάνδρα microε εγχάρκατη παράσταση πτηνού

Σφαιρική χάνδρα από πράσινη υαλόmicroαζα

Θραύσmicroατα ροδιακών σκύφων

19

∆εν είναι ακόmicroη σαφής ο προορισmicroός όλων των οικοδοmicroηmicroάτων Ορισmicroένα από αυτά χρησίmicroευαν microε βεβαιότητα ως εργαστήρια microεταλλοτεχνίας Αυτό πιστοποιείται από τους διάσπαρτους microεταλλευτικούς κλιβάνους τόσο έξω όσο και microέσα στα οικοδοmicroήmicroατα (λχ στο εσωτερικό του ελλειψοειδούς Α) καθώς και από τα πολυπληθή απορρίmicromicroατα εκκαmicroίνευσης που είναι σπαρmicroένα σε όλους τους χώρους της ανασκαφής Από τις αναλύσεις των σκωριών που πραγmicroατοποιήθηκαν στο Κέντρο Αρχαιοmicroετρίας του ∆ηmicroόκριτου από τον R Doonan microε τη βοήθεια του Γ Μπασιάκου καταδείχτηκε ότι κατασκεύαζαν σιδερένια και χάλκινα αντικείmicroενα ενώ προέκυψαν ενδείξεις και για πρωτογενή κατεργασία χαλκού Ανάmicroεσα στα ευρήmicroατα συγκαταλέγονται αρκετά πήλινα ακροφύσια κλιβάνων (tuyegraveres)

Σκωρία από τον πυθmicroένα κλιβάνου του Κτιρίου Α

Σκωρίες χαλκού Τρία ακροφύσια microεταλλευτικών κλιβάνων

Τα σιδερένια εργαλεία αποτελούν microία από τις πιο σηmicroαντικές κατηγορίες κινητών ευρηmicroάτων Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα σύνολο από 70 περίπου σιδερένια microαχαίρια και εργαλεία (κυρίως microικρές αξίνες διαφόρων microεγεθών) που βρέθηκε κατά την ανασκαφική περίοδο του 1998 Ανάmicroεσά τους συλλέχτηκαν microερικά ασηmicroένια και χάλκινα κοσmicroήmicroατα καθώς και χάνδρες από υαλόmicroαζα και φαγεντιανή προφανώς εισαγmicroένες από την Ανατολή

Σιδερένια εργαλεία Αξίνα αιχmicroή δόρατος 2

εγχειρίδια από σίδερο Επιλογή microετάλλινων αντικείmicroένων και κοσmicroηmicroάτων

Στον ίδιο χώρο φαίνεται ότι λειτουργούσαν παράλληλα και εργαστήρια αγγειοπλαστικής ∆ύο από τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα (Η και Ι∆) φαίνεται ότι χρησίmicroευαν ως κεραmicroικοί κλίβανοι ενώ βρέθηκαν και τρεις παρόmicroοιοι κλίβανοι microε δίδυmicroους θαλάmicroους καύσης Η καύσιmicroη ύλη των κλιβάνων αυτών ήταν κουκούτσια από αγριελιές που βρέθηκαν σε ικανές ποσότητες τελείως πυρακτωmicroένα

20

Κεντρικός Τοmicroέας Κλίβανος κεραmicroεικής πλησίον Κτιρίου Α

∆υτικός Τοmicroέας Κλίβανος κεραmicroεικής

Τα πολυάριθmicroα τεκmicroήρια για την ενασχόληση των ευβοέων microε τη microεταλλοτεχνία (Καστρί Λευκαντί Ερέτρια Πιθηκούσσες) ενισχύουν την επικρατούσα σήmicroερα άποψη ότι ένα από τα βασικά κίνητρα που τους οδήγησαν αρχικά στην Ανατολή και τη Χαλκιδική και στη συνέχεια στη ∆ύση ήταν το εmicroπόριο microετάλλων Κάτι τέτοιο συνάγεται και από το εδάφιο της Οδύσσειας όπου η Αθηνά microεταmicroφιεσmicroένη ως Μέντης αφηγείται στον Τηλέmicroαχο ότι έφθασε στην Ιθάκη καθ οδόν προς την Τεmicroέση όπου πηγαίνει για να ανταλλάξει σίδερο microε χαλκό (Οδ α 182-184 πλέων ἐπὶ οἴνοπα πόντον ἐπ᾿ ἀλλοθρόους ἀνθρώπους ἐς Τεmicroέσην microετὰ χαλκόν ἄγω δ᾿ αἴθωνα σίδηρον) Η υπόθεση του Μ Σακελλαρίου ότι κάτοικοι της Γραίας πήραν microέρος στις πρώτες εξορmicroήσεις των Ευβοέων στη ∆ύση αποκτά σήmicroερα και αρχαιολογικά ερείσmicroατα Με βάση όλα τα παραπάνω ενισχύεται η άποψη που διατύπωσαν kατά καιρούς αρκετοί microελετητές ότι δηλαδή οι Γραίοι πρέπει να συmicromicroετείχαν στην ίδρυση των πρώτων ευβοϊκών αποικιών στη ∆ύση ήρθαν σε επαφή microε τους αυτόχθονες κατοίκους της Ιταλικής χερσονήσου και τελικώς όλοι οι Έλληνες έγιναν γνωστοί στη ∆ύση ως Graii Geci Η παρουσία πολυάριθmicroων επάλληλων περιβόλων της Γεωmicroετρικής και πρώιmicroης αρχαϊκής περιόδου στον Ωρωπό επιτρέπει την διατύπωση ορισmicroένων σκέψεων Η συνήθεια αυτή προφανώς απηχεί έναν τρόπο κοινωνικής οργάνωσης που φαίνεται ότι ήταν ιδιαίτερα οικείος στην γειτονική Εύβοια Οι ανασκαφές του Π Θέmicroελη της Α Ανδρειωmicroένου και των Ελβετών στην Ερέτρια έφεραν στο φως τις τελευταίες δεκαετίες αποσπασmicroατικά αρχιτεκτονικά λείψανα της Γεωmicroετρικής περιόδου Σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις τα στεγασmicroένα οικοδοmicroήmicroατα συνήθως ελλειψοειδούς microορφής πλαισιώνονται από περιβόλους Αυτή η παρατήρηση ισχύει και για το ιερό του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου και ήταν ένας από τους λόγους που microε είχαν οδηγήσει το 1987 στην αmicroφισβήτηση της στερεότυπης άποψης ότι η παρουσία ενός microεταγενέστερου αστικού ναού σε microία συγκεκριmicroένη θέση προϋποθέτει ότι ο τα παλαιότερα αρχιτεκτονικά λείψανα στον ίδιο χώρο θα πρέπει επίσης να θεωρηθούν λατρευτικά Παρόmicroοιοι περίβολοι φαίνεται ότι χαρακτηρίζουν και τη γειτονική Ξερόπολη-Λευκαντί καθώς και την Κύmicroη αλλά και αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όπως την Παλαιά Σmicroύρνη Πώς εξηγείται η παρουσία των περιβόλων αυτών Μία εξήγηση είναι ότι παρείχαν προστασία από τις συχνές πληmicromicroύρες από τους χειmicroάρρους και τα ποτάmicroια που διέρχονταν microέσα από τους οικισmicroούς Είναι γνωστό ότι στο σηmicroείο της microετέπειτα ∆υτικής Πύλης οι Ερετριείς στις αρχές του 7ου αι εξέτρεψαν την κοίτη του ποταmicroού που διερχόταν microέσα από την κατοικηmicroένη ζώνη Η εικόνα της γεωmicroετρικής Ερέτριας σύmicroφωνα microε την γνωστή αναπαράσταση του Kl Krause microπορεί να εφαρmicroοστεί και στην περίπτωση του Ωρωπού Στην Ερέτρια οι γεωλογικές έρευνες έδειξαν ότι πολλά αποξηραmicroένα ρεύmicroατα διαmicroορφώθηκαν από τον 7ο αι και εξής σε οδικές αρτηρίες Κάτι παρόmicroοιο παρατηρήθηκε και στον Ωρωπό (οικόπεδο ΟΤΕ και πιθανώς Β-Ν οδός του ∆υτικού Τοmicroέα)

21

Όmicroως η προστασία από τις πληmicromicroύρες δεν πρέπει να είναι ο microόνος λόγος της παρουσίας των περιβόλων Οι έρευνες στον Ωρωπό έδειξαν ότι η εικόνα που παρατηρείται στον Κεντρικό Τοmicroέα επαναλαmicroβάνεται στο ∆υτικό Φαίνεται δηλαδή ότι έχουmicroε να κάνουmicroε microε αυτόνοmicroες οικιστικές microονάδες τις οποίες θα microπορούσαmicroε να αποκαλέσουmicroε οίκους Μέσα στα όρια κάθε περιβόλου το laquoέρκοςraquo του Οmicroήρου θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι διέmicroενε microία οικογένεια Τα οικοδοmicroήmicroατα που συνθέτουν την κάθε microονάδα ήταν όπως φαίνεται συναρτηmicroένα microε τον αριθmicroό των microελών της οικογένειας και την θέση που κατείχε αυτή στην κοινωνία Η οmicroηρική περιγραφή του οίκου microε το microέγαρο το έρκος που το περιβάλλει (Ιλ Α 476) τους σωρούς της κοπριάς από την παραmicroονή των ζώων στην αυλή (Ιλ Ω 163 κε Οδ ρ 297) το βωmicroό του ∆ιός laquoεν microέσω έρκειraquo (Οδ χ 334) τη θόλο (Οδ χ 442-474) τη laquoλαύρηraquo (Οδ χ 136-138 162-166) και τους ανεξάρτητους θαλάmicroους (Οδ α 425 δ 718 802 ψ 192 κε) νοmicroίζω ότι ταιριάζει ικανοποιητικά microε τα ευρήmicroατα του Ωρωπού Ακόmicroη και το οmicroηρικό laquoυπερώιονraquo (λχ Οδ φ 42) θα microπορούσε να αποκατασταθεί στο Κτήριο Θ του Κεντρικού Τοmicroέα όπου υπάρχουν ενδείξεις ότι υπήρχε κλίmicroακα που οδηγούσε σε πατάρι όπως στην περίπτωση της ελλειψοειδούς αρχαϊκής οικίας στη θέση Punta Chiarito των Πιθηκουσσών Οι κεντρικές εστίες των περισσοτέρων οικιών του Ωρωπού το microεγάλο θρανίο στο αψιδωτό δωmicroάτιο του κτιρίου Θ τα πολυάριθmicroα κατάλοιπα των οστών ζώων τα microικρά ακέραια κλειστά αγγεία που θα microπορούσαν να είχαν χρησιmicroοποιηθεί σε σπονδές συνιστούν ενδείξεις για την τέλεση laquoοmicroηρικώνraquo συmicroποσίων Μάλιστα τα υφαντικά βάρη κατά microήκος των τοίχων microας φέρνουν στο νου τα οmicroηρικά χωρία όπου οι γυναίκες αποτραβιούνται σε microία άκρη και υφαίνουν όσο διαρκεί το συmicroπόσιο των ανδρών

Πήλινες σφαίρες Πήλινα σφονδύλια Πήλινες αγνύθες Από τις ανασκαφές του Ωρωπού διαφαίνεται ότι microέσα στα πλαίσια του κάθε οίκου υπήρχε αυτονοmicroία τόσο σε οικονοmicroικό όσο και σε θρησκευτικό επίπεδο Για παράδειγmicroα κάθε νοικοκυριό φαίνεται ότι είχε κατά περιόδους δική της ανεξάρτητη κεραmicroική παραγωγή Ωστόσο οι δραστηριότητες που σχετίζονται microε τη microεταλλοτεχνία χαρακτηρίζουν microόνον τις οικογένειες που κατοικούσαν στον Κεντρικό Τοmicroέα ενασχόληση που ασφαλώς τους προσέδιδε microεγαλύτερο πλούτο δύναmicroη και κύρος Οι λατρευτικές εκδηλώσεις των οικογενειών που κατοικούσαν στη συγκεκριmicroένη περιοχή πρέπει να είχαν ως αποδέκτες την Αλία Νύmicroφη θεά προστάτιδα των ναυτικών της οποίας η λατρεία microαρτυρείται επιγραφικά στον Ωρωπό κατά την Ελληνιστική περίοδο αλλά και τους αδελφούς της τους Τελχίνες δηλ τους δαίmicroονες που είχαν σχέση microε τη microεταλλοτεχνία Η λατρεία του ήρωος στο microεγάλο περίβολο του κεντρικού τοmicroέα φαίνεται ότι έχει το παράλληλό της στον περίβολο του ∆υτικού τοmicroέα Σε κάθε οικιστική microονάδα ένα από τα οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν η κύρια κατοικία και τα λοιπά οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν χώροι εργασίας και λατρείας Το αν κάποιος ή κάποιοι οίκοι ξεχώριζαν από τους υπόλοιπους είναι microάλλον πρόωρο να επιχειρήσουmicroε να το διαπιστώσουmicroε Η κοινωνική διαστρωmicroάτωση δεν είναι ιδιαίτερα έντονη microολονότι η εντύπωση που δίδεται microε τα microέχρι σήmicroερα υλικά κατάλοιπα που έχουν αποκαλυφτεί είναι ότι το οικοδοmicroικό συγκρότηmicroα του κεντρικού τοmicroέα που περιβάλλεται από τον εντυπωσιακό περίβολο ανήκε σε microία από τις πιο σηmicroαντικές οικογένειες του Ωρωπού Αυτό προφανώς επέτρεπε στους ενοίκους του Κτιρίου Θ να τελούν θρησκευτικές τελετές στις οποίες θα συmicromicroετείχαν και microέλη από άλλες οικογένειες Αλλά και τα επάλληλα κτίρια ΙΗ ΙΘ στο microέσον του περίκλειστου χώρου του ∆υτικού τοmicroέα ενδέχεται να ανήκαν σε microία σηmicroαντική

22

οικογένεια Τούτο συνάγεται από τη microεγάλη διάρκεια χρήσης των παραπάνω κτιρίων καθώς και από την επιmicroεληmicroένη τοιχοποιία τους

Πήλινο ειδώλιο αλόγου ∆ύο πήλινα ειδώλια αλόγων Πήλινα ειδώλια ζώων Η παραπάνω πρόταση επιτρέπει να κατανοήσουmicroε καλύτερα την διαδικασία γένεσης του ιερού του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου στην Ερέτρια που σύmicroφωνα microε παλαιότερη άποψή microου ήταν αρχικά ο πυρήνας της αριστοκρατικής συνοικίας της πόλης που microετεξελίχτηκε σε ιερό της πολιούχου θεότητας Ορισmicroένα κτήρια προορίζονταν για κατοικίες της αριστοκρατικής τάξης άλλα χρησίmicroευαν ως χώροι εργασίας (λχ εργαστήριο για την κατασκευή χάλκινων αντικειmicroένων) Τον ίδιο laquoδιπολισmicroόraquo παρατηρούmicroε όπως είδαmicroε στη βιοτεχνική συνοικία των Πιθηκουσσών (αψιδωτή κατοικία ελλειψοειδή ή ορθογώνια εργαστήρια microεταλλοτεχνίας) Φαίνεται συνεπώς ότι η σύνθετη κοινωνική οργάνωση οδήγησε σταδιακά από το 2ο microισό του 8ου αι στην εξειδίκευση των οικοτεχνικών ή βιοτεχνικών δραστηριοτήτων στα πλαίσια του οίκου Σε περιοχές όπου κυριαρχούσαν οι καmicroπυλόγραmicromicroες αρχιτεκτονικές microορφές η λύση που δόθηκε ήταν η ενσωmicroάτωση των επιmicroέρους κτιρίων microέσα σε έναν περίβολο αν και σε ορισmicroένες περιπτώσεις επιχειρήθηκαν δύσκολοι συνδυασmicroοί όπως στη Λαθούριζα της Αττικής Αντίθετα σε περιοχές όπου επικρατούσε η συνήθεια να χτίζουν ορθογώνια σπίτια οι επιλογές ήταν περισσότερες Είτε ακολουθήθηκε και εδώ η λογική του περιβόλου όπως στα Μέγαρα Υβλαία είτε εκείνη της κεντρικής αυλής γύρω από την οποία διατάσσονταν οι χώροι όπως στη Ζαγορά της Άνδρου ή τη Μίλητο Σύmicroφωνα microε τον Ι Morris οι κοινωνικές microεταβολές που σταδιακά θα οδηγήσουν σε ανάγκη κατάτmicroησης του ωφέλιmicroου χώρου των κτιρίων έτσι ώστε ο κάθε χώρος να έχει microία συγκεκριmicroένη χρήση και η πρόσβαση σε αυτούς να είναι ελεγχόmicroενη σε συνδυασmicroό microε τον περιορισmicroό του ρόλου της γυναίκας στις οικοτεχνικές δραστηριότητες και ο αποκλεισmicroός της από τα κοινά microε εξαίρεση βέβαια τις θρησκευτικές εκδηλώσεις θα οδηγήσει περαιτέρω στην παγίωση του τύπου του αρχαίου ελληνικού σπιτιού όπου οι χώροι θα είναι πλέον στραmicromicroένοι προς το εσωτερικό και θα διατάσσονται γύρω από microιαν αυλή Αναmicroφίβολα η εξέλιξη υπήρξε αργή Από τον αψιδωτό microνηmicroειώδη αριστοκρατικό οίκο του 10ου πΧ αι στο Λευκαντί όπου όλες οι δραστηριότητες βρίσκονται συγκεντρωmicroένες κάτω από την ίδια στέγη έως την αρχαϊκή οικία microε την παστάδα του Ωρωπού διανύθηκε microία microεγάλη πορεία από την οποία ακόmicroη microας λείπουν οι συνδετικοί κρίκοι Οι ανασκαφές του Ωρωπού συmicroβάλουν ως ένα βαθmicroό στη γεφύρωση αυτού του κενού ΑΛ ΜΑΖΑΡΑΚΗΣ ΑΙΝΙΑΝ ∆ιευθυντής ανασκαφής Ωρωπού Αναπλ Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλίας Σχολή Επιστηmicroών του Ανθρώπου Τmicroήmicroα Ιστορίας Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Αργοναυτών και Φιλελλήνων Βόλος 38221 e-mail amazahauthgr

3

ΤΑ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ∆Ε∆ΟΜΕΝΑ

Ωρωπός Οικόπεδο ΟΣΚ Τοπογραφικό διάγραmicromicroα ανασκαφής ∆εξία Κεντρικός και Νότιος Τοmicroείς Αριστερά ∆υτικός Τοmicroέας (σχ Αλ Γούναρη 2002) Τόσο στο ∆υτικό όσο και στον Κεντρικό Τοmicroέα της ανασκαφής διαπιστώθηκε η παρουσία επτά επάλληλων φάσεων η πρώτη δίχως αρχιτεκτονικά λείψανα που εκτείνονται όπως πιστοποιούν τα κινητά ευρήmicroατα από τα microέσα του 8ου έως και τα τέλη περίπου του 7ου πΧ αι Αξίζει πάντως να microνηmicroονευτεί ότι στον ∆υτικό τοmicroέα συλλέχτηκαν και microεmicroονωmicroένα ευρήmicroατα του τέλους του 10ου και του 9ου αι πΧ Συνεπώς η χρονολόγηση της αρχαιότερης ανθρώπινης παρουσίας στο χώρο συmicroβαδίζει τώρα microε εκείνην που πιστοποίησε η ανασκαφή της Αλίκης ∆ραγώνα στο οικόπεδο του ΟΤΕ περίπου 700 microέτρα ανατολικότερα Τουλάχιστον δύο ακόmicroη αρχιτεκτονικές φάσεις ανάγονται στον 6ο πΧ αι (Φάσεις 8-9)

Οικόπεδο ΟΤΕ Σκύφος microε κρεmicroάmicroενα ηmicroικύκλια (1ο microισό 9ου αι πΧ)

Οικόπεδο ΟΤΕ Σκύφος microε οmicroόκεντρους κύκλους (τέλη 10ου αι πΧ)

4

ΦΑΣΗ 1 (Στρώmicroα σπασmicroένων αγγείων)

∆υτικός Τοmicroέας Ανασκαφή στρώmicroατος πυράς microε διάσπαρτες πέτρες και θραυσmicroένα αγγεία

Κεντρικός Τοmicroέας Πυξίδα της Μέσης Γεωmicroετρικής περιόδου (α microισό 8ου πΧ αι)

Ο οικισmicroός φαίνεται ότι ιδρύθηκε πάνω σε έδαφος αmicromicroουδερό παρθένο Μολονότι απαντούν σποραδικά ευρήmicroατα της Μέσης Γεωmicroετρικής περιόδου είναι πλέον σαφές ότι η πρώτη αυτή εγκατάσταση ανάγεται γύρω στα microέσα του 8ου αι Στο ∆υτικό Τοmicroέα ο ορίζοντας αυτός χρήσης χαρακτηρίζεται από ένα εκτεταmicroένο στρώmicroα πυράς που περιλαmicroβάνει πολυάριθmicroα θραύσmicroατα αγγείων καλής ποιότητας κάρβουνα οστά και διάσπαρτες πέτρες οι οποίες κατά τόπους σχηmicroατίζουν σωρούς Τα περισσότερα όστρακα χρονολογούνται στο δεύτερο microισό του 8ου αι πΧ φέρουν γεωmicroετρική διακόσmicroηση και ορισmicroένα παραστάσεις Παρόmicroοια φάση microε σπασmicroένα αγγεία και καmicroένα υπολείmicromicroατα επάνω στο φυσικό έδαφος αναγνωρίστηκε και στον Κεντρικό Τοmicroέα Η ερmicroηνεία του συνόλου παραmicroένει αβέβαιη Η σκέψη ότι έχουmicroε να κάνουmicroε microε απόθεση καταλοίπων καταστροφής microοιάζει αρκετά πιθανή καθώς αρκετά συγκολλώmicroενα όστρακα προέρχονται από περιοχές που απέχουν αρκετά microεταξύ τους ΤΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΑ ΛΕΙΨΑΝΑ ΟΙΚΙΣΤΙΚΕΣ ΦΑΣΕΙΣ 2-7

Φάσεις 2-7 ∆υτικού Τοmicroέα Κάτοψη ∆υτικού Τοmicroέα

5

Αποκατάσταση φάσεων 2-7 Κεντρικού Τοmicroέα

Φάσεις 2-7 Κεντρικού Τοmicroέα

Όπως προαναφέρθηκε τα αρχιτεκτονικά λείψανα που ήρθαν στο φως δεν ανήκουν όλα σε microία οικιστική περίοδο Συνολικά ήρθαν στο φως στον microεν Κεντρικό Τοmicroέα οκτώ ελλειψοειδή έξι κυκλικά ένα αψιδωτό και ένα ορθογώνιο οικοδοmicroήmicroατα (Α-ΙΖ) στο δε ∆υτικό επτά ελλειψοειδή έξι κυκλικά (τα τρία από αυτά σώζονται αποσπασmicroατικά) και δύο ορθογώνια (ΙΗ-ΛΑ) Χαρακτηριστικό και των δύο τοmicroέων αποτελούν οι πολυάριθmicroοι περίβολοι Η πλειονότητα των ελλειψοειδών κτιρίων ακολουθεί Β-Ν προσανατολισmicroό και η είσοδός τους βρισκόταν προς Νότον (εξαίρεση αποτελούν τα Ε και ΙΣΤ και ενδεχοmicroένως το αψιδωτό ∆) Πρόκειται για τη microεγαλύτερη συγκέντρωση καmicroπυλόγραmicromicroων κτιρίων των πρώιmicroων ιστορικών χρόνων του ελλαδικού χώρου Οι τοίχοι είναι κατασκευασmicroένοι από αδρά κατεργασmicroένους λίθους και έφεραν ανωδοmicroή από ωmicroές πλίνθους Συνήθως στην είσοδο υπήρχε κατώφλι από αδρά κατεργασmicroένους λίθους το οποίο φαίνεται ότι χρησίmicroευε και ως προστασία κατά των συχνών πληmicromicroύρων Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η στοά από ξύλινους στύλους που περιθέει το ελλειψοειδές κτίριο Α το οποίο σύmicroφωνα microε όλες τις ενδείξεις χρησίmicroευε ως εργαστήριο microεταλλοτεχνίας Τούτο αποτελεί ένδειξη ότι το περιστύλιο του αρχαίου ελληνικού ναού έχει τις ρίζες του στην κοσmicroική αρχιτεκτονική των πρώιmicroων ιστορικών χρόνων

Κτίριο Α από πάνω Κτίριο Β-Γ από Βόρεια Κτίρια Θ και Η από πάνω

6

ΦΑΣΗ 2 (ΠΟΡΦΥΡΗ) Κεντρικός Τοmicroέας Στο β΄ microισό του 8ου αι ανάγεται ο πρώτος ακανόνιστος περίβολος στο εσωτερικό του οποίου οικοδοmicroείται ένα ελλειψοειδές κτίριο το Ι διαστ 730 X 420 micro και πιθανώς ένα αψιδωτό κτίριο (∆) στα Ν∆ το οποίο όmicroως σώζεται τελείως αποσπασmicroατικά Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα λίθινο δισκοειδές βαρίδι Βρέθηκε πάνω στο λίθινο κατώφλι του κτιρίου Ι microαζί microε microία τριγωνική φοινικική χάνδρα από υαλόmicroαζα Πάνω στη microία όψη ήταν χαραγmicroένο επί τα λαιά το όνοmicroα του κτήτορά του Πειθάλιmicroος σε πτώση γενική Το εύρηmicroα παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον όχι microόνο γιατί συγκαταλέγεται ανάmicroεσα στις παλαιότερες ελληνικές επιγραφές αλλά επιπλέον επειδή το αλφάβητο είναι ευβοϊκό (πεντασκελές Μ) υπογραmicromicroίζοντας τις στενές σχέσεις των Ωρωπίων microε τους Ευβοείς

Ελλειψοειδή Κτίρια Ι και ΙΑ από Νότον

Xάνδρα και λίθινος ενεπίγρα-φος δίσκος από το Κτίριο Ι

Σχέδιο λίθινου ενεπίγραφου δίσκου από το Κτίριο Ι

∆υτικός Τοmicroέας Στην ίδiα φάση ανάγονται ο παλαιότερος περίβολος ένας κεραmicroεικός κλίβανος και ένα καmicroπυλόγραmicromicroο οικοδόmicroηmicroα (KE) προσανατολισmicroένο προς Νότον από το οποίο σώζεται σε καλή κατάσταση microόνον ο πίσω αψιδωτός τοίχος Οι διαστάσεις του οικοδοmicroήmicroατος εφόσον το αποκαταστήσουmicroε ως ελλειψοειδές πρέπει να ήταν 650 Χ 360 micro περίπου Το ικανό πλάτος του τοιχοβάτη (περ 065 micro) επιτρέπει τη διατύπωση της υπόθεσης ότι η πλίνθινη ανωδοmicroή κάλυπτε την εξωτερική πλευρά του θεmicroελίου ενώ η εσωτερική ενδέχεται να αντιπροσωπεύει θρανίο

Άποψη τmicroήmicroατος του ∆υτικού Τοmicroέα από Ανατολάς

Αψιδωτό Κτίριο ΚΕ από Βόρεια Στο βάθος το αψιδωτό ΚΣΤ σε πρώτο πλάνο το ΚΕ

ΦΑΣΗ 3 (ΕΡΥΘΡΗ) Κεντρικός Τοmicroέας Κατά την επόmicroενη φάση που χρονολογείται ακόmicroη στην Ύστερη Γεωmicroετρική περίοδο ανανεώθηκε ο περίβολος και συνεχίστηκε η χρήση του κτιρίου Ι Βορειότερα οικοδοmicroήθηκε το κυκλικό Ι∆ διαmicro 280 micro νοτιότερα το ελλειψοειδές Ε διαστ 6 Χ 4 micro Το τελευταίο ακολουθεί είναι προσανατολισmicroένο προς ανατολάς

7

∆υτικός Τοmicroέας Την ίδια περίοδο ανανεώθηκε ο παλαιότερος περίβολος και microάλιστα επεκτάθηκε Ο σχεδόν τετράγωνος περίκλειστος χώρος πλευράς 1250 micro περίπου καταλάmicroβανε τώρα έκταση περίπου 155 τmicro Στο εσωτερικό του οικοδοmicroήθηκαν τρία νέα καmicroπυλόγραmicromicroα κτίρια το ένα δίπλα στο άλλο και microε προσανατολισmicroό προς Νότον

∆υτικός Τοmicroέας Κτίριο ΚΣΤ Ελλειψοειδή Κτίρια ΙΗ ΙΘ (δεξιά) Κ ΚΑ

(αριστερά) και πύργος από Νότον Το ανατολικότερο κτίριο είναι κατά πάσα πιθανότητα αψιδωτό (ΚΣΤ) Το οικοδόmicroηmicroα σώζεται σε microήκ 510 micro και το πλάτος του πρέπει να ήταν 330 micro περίπου Στο εσωτερικό σε επαφή microε την αψίδα βρέθηκε ένα θρανίο υπερυψωmicroένο σε σχέση microε το αρχικό δάπεδο κάτι που δηλώνει ότι η κατασκευή αυτή προστέθηκε σε β φάση Το κεντρικό ελλειψοειδές οικοδόmicroηmicroα (ΙΗ) παρόλο που είναι microικρό (530 Χ 3 micro) παρουσιάζει εξαιρετικά επιmicroεληmicroένη τοιχοποιία από κατεργασmicroένους ορθογώνιους λίθους Εσωτερικά κατά microήκος του Α τοίχου αναγνωρίστηκε θρανίο από αδρά κατεργασmicroένους λίθους πλ 060 το οποίο σε β φάση αντικαταστάθηκε από λίθινη κατασκευή πλ 1 micro που κάλυψε το microεγαλύτερο τmicroήmicroα του δαπέδου και του αψιδωτού χώρου (βλ φάση 4) Το ∆υτικό ελλειψοειδές κτίριο (Κ) ήταν microεγαλύτερο Το microήκος του είναι περίπου 9 micro ενώ το πλάτος υπολογίζεται ότι δεν πρέπει να ξεπερνούσε τα 4 micro Στο εσωτερικό του κτιρίου κατά microήκος του Α τοίχου και της αψίδας απαντήθηκαν διάσπαρτες κροκάλες που εικάζουmicroε ότι ανήκουν σε περιφερικό θρανίο ανάλογο microε εκείνο που βρέθηκε στο εσωτερικό του Κτιρίου ΙΗ

ΦΑΣΗ 4 (ΚΙΤΡΙΝΗ)

Κεντρικός Τοmicroέας Αεροφωτογραφία 1998 (φωτ Κ Μαζαράκης Αινιάν)

Κεντρικός Τοmicroέας Κτίρια Α Β-Γ και Ε (φωτ 1985)

8

Κεντρικός Τοmicroέας Η φάση αυτή σχετίζεται microε τη ριζική αναδιοργάνωση του χώρου Τον ακανόνιστο περίβολο της δεύτερης φάσης διαδέχεται ένας ιδιαίτερα προσεγmicroένος ορθογώνιος περίβολος microέγ διαστ 17 Χ 14 micro περίπου που περικλείει τα κυκλικά ΙΓ (διάmicro 170 micro) ΙΕ (διάmicro περ 180 micro) και ΣΤ (διάmicro 385 micro) καθώς και τα ελλειψοειδή ΙΑ (720 X 450 micro) και Θ (980 Χ 470 micro) Ένας δεύτερος οικοδοmicroικός πυρήνας κατασκευάστηκε ανατολικότερα [ελλειψοειδή Α (7 X 460) και Β (850 X 460 micro)] ενώ Νότια του περιβόλου υπήρχε ένα ακόmicroη ελλειψοειδές το ΙΣΤ (7 X 4 micro περίπου) στραmicromicroένο προς ∆υσmicroάς

Κυκλικό Κτίριο ΣΤ Ελλειψοειδές Κτίριο ΙΑ Κυκλικό κτίσmicroα ΙΓ Οι ανασκαφές και η Έρευνα Μαγνητικής Επιδεκτικότητας τεκmicroηρίωσαν ότι το Κτίριο Α χρησίmicroευε ως εργαστήριο microεταλλοτεχνίας ενώ τα Κτίρια Β ΙΣΤ φαίνεται ότι ήταν κατοικίες Ο προορισmicroός του κτιρίου ΙA είναι περισσότερο αινιγmicroατικός Μολονότι δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε ότι είχε λατρευτική χρήση καθώς στο εσωτερικό του απαντήθηκαν αλλεπάλληλα δάπεδα από καθαρή στάχτη που δηmicroιουργήθηκαν από τους συχνούς καθαρισmicroούς microιας microεγάλης κεντρικής εστίας εντούτοις τα κινητά ευρήmicroατα στηρίζουν περισσότερο την ερmicroηνεία του ως κατοικία Αντίθετα κάποια ασυνήθιστα για τον Ωρωπό ευρήmicroατα από το microεγαλύτερο κυκλικό κτίριο το ΣΤ όπως ένας αιγυπτιακός σκαραβαίος από φαγεντιανή ένα πήλινο ειδώλιο αλόγου και microία χάλκινη πόρπη καθώς και ένα κτιστό θρανίο από microεγάλους ποταmicroίσιους λίθους που αποκαλύφτηκε στο βόρειο τmicroήmicroα του χώρου δηλώνουν ότι το εν λόγω οικοδόmicroηmicroα είχε κατά πάσα πιθανότητα λατρευτικό προορισmicroό Η χρήση των υπόλοιπων κυκλικών κτισmicroάτων δεν αποσαφηνίστηκε αλλά εικάζουmicroε ότι ήταν αποθηκευτικοί χώροι (σιροί)

ΣΤ Πήλινο ειδώλιο αλόγου ΣΤ Σκαραβαίος ΣΤ Χάλκινη πόρπη Το πιο επιβλητικό οικοδόmicroηmicroα που περικλείει ο περίβολος το κτίριο Θ δεν φαίνεται να σχετίζεται άmicroεσα microε βιοτεχνικές δραστηριότητες Οι συγκριτικά microεγάλες διαστάσεις του η ιδιαίτερα προσεγmicroένη κατασκευή του οι συνεχείς microετασκευές η εσωτερική διαίρεση σε τρία διαmicroερίσmicroατα οι ενδείξεις για την παρουσία κεντρικής εστίας και το επιβλητικό θρανίο στο πίσω δωmicroάτιο πλ 1 micro προσδίδουν στο οικοδόmicroηmicroα ξεχωριστή σηmicroασία Τούτο συνάγεται και από τα microάλλον ασυνήθιστα κινητά ευρήmicroατα που συλλέχτηκαν εδώ λίγα χάλκινα κοσmicroήmicroατα (δύο περόνες και ένα κωδωνόσχηmicroο περίαπτο) microερικά πολύ πρώιmicroα χειροποίητα λυχνάρια microε έντονα ίχνη από την καύση πολλά τροχήλατα αγγεία ανάmicroεσά τους αρκετοί διακοσmicroηmicroένοι κρατήρες microερικοί από τους οποίους σώζουν παραστάσεις αλλά και πλήθος από χειροποίητα χρηστικά αγγεία καθώς και πολυάριθmicroα microολύβδινα διπλωmicroένα βαρίδια που προέρχονται από δίχτυα ψαρέmicroατος που έχουν αποσυντεθεί Όπως έχω υποστηρίξει αλλού η

9

πιο πιθανή ερmicroηνεία είναι ότι πρόκειται για την κατοικία ενός σηmicroαίνοντος προσώπου που είχε υπό την εποπτεία του τον εργαστηριακό χώρο και τον έλεγχο της παραγωγής

Κάτοψη Κτιρίου Θ α φάση κίτρινη β φάση πορτοκαλί γ φάση πράσινη

α Μολύβδινα αλιευτικά βαρίδια από δίχτυα β ∆ύο χάλκινες περόνες

Χάλκινο κωδωνόσχηmicroο περίαπτο από το θρανίο του Θ

α Πήλινος λύχνος β ∆ίνος microε microελανόmicroορφη παράσταση

∆υτικός Τοmicroέας Κατά την περίοδο αυτή έγιναν όπως φαίνεται κάποιες τροποποιήσεις στον περίβολο στα ΝΑ εξωτερικά του κτιρίου ΚΣΤ και στα Β∆ Πράγmicroατι στη Β∆ γωνία του περιβόλου βρέθηκαν δύο τmicroήmicroατα καmicroπύλου τοίχου που εικάζεται ότι αντιπροσωπεύει ότι απέmicroεινε από ένα microικρό κυκλικό οικοδόmicroηmicroα Λ Αν η απόδοσή του σε αυτή τη φάση είναι ορθή τούτο θα σήmicroαινε ότι το κτίσmicroα αυτό ενσωmicroατώθηκε στη Β∆ γωνία του περιβόλου Εσωτερικά της αψίδας του αψιδωτού κτιρίου ΚΣΤ κατασκευάστηκε λίθινο θρανίο Όπως προαναφέρθηκε την ίδια περίοδο το θρανίο του ελλειψοειδούς ΙΘ αντικαταστάθηκε από λίθινη χαmicroηλή κατασκευή κατόψεως U πλ 1 micro που κάλυψε το microεγαλύτερο τmicroήmicroα του δαπέδου του Ακριβώς πάνω από το κτίριο Κ κτίστηκε ένα παρόmicroοιο αλλά microικρότερο ελλειψοειδές οικοδόmicroηmicroα (ΚΑ) microήκους 8 micro Ο ∆υτικός τοίχος δεν σώζεται αλλά υπολογίζεται ότι το πλάτος του κτιρίου δεν πρέπει να ξεπερνούσε τα 4 micro περίπου Τέλος στην ίδια περίοδο ενδέχεται να ανήκει ο microικρός ορθογώνιος χώρος που κτίστηκε σε επαφή microε το Β σκέλος του περιβόλου διαστ 250 Χ 350 micro

Ελλειψοειδή ΙΗ-ΙΘ από ΒΑ Ελλειψοειδές ΚΑ από ΒΑ

10

ΦΑΣΗ 5 (ΠΟΡΤΟΚΑΛΙ) Κεντρικός Τοmicroέας Κατά την επόmicroενη φάση παραmicroένουν σε χρήση τα περισσότερα από τα προαναφερθέντα οικοδοmicroήmicroατα Το Θ microετατράπηκε σε αψιδωτό οικοδόmicroηmicroα microήκους 12 micro microε την προσθήκη ενός ορθογώνιου δωmicroατίου προς Νότον microε άνοιγmicroα στο πλάι (στα ∆υτικά) Η τάση για υιοθέτηση των ευθύγραmicromicroων κατασκευών και της ορθής γωνίας είναι εmicroφανής καθώς αmicroέσως νοτιότερα κτίστηκε ο ορθογώνιος χώρος Ζ που αντιπροσωπεύει πιθανώς προσθήκη στο κυκλικό ΣΤ microε το οποίο φαίνεται ότι επικοινωνούσε microε ενδιάmicroεση θύρα Το ευτελές αινιγmicroατικό κυκλικό οικοδόmicroηmicroα ΙΖ διάmicro 120 micro Νότια και εξωτερικά του περιβόλου ανήκει και αυτό στην ίδια φάση

Κεντρικός Τοmicroέας Κτίριο Θ από Ν Κεντρικός Τοmicroέας Χώρος Ζ από Ανατολικά ∆υτικός Τοmicroέας Ο περίβολος ξαναχτίστηκε λαmicroβάνοντας υπόψη τη θέση των παλαιότερων τοίχων microε εξαίρεση το Βόρειο και Β∆ σκέλος του το οποίο είναι νέο Κατ ουσίαν ο περίκλειστος χώρος επεκτάθηκε 35 microέτρα προς Βορράν Στο εσωτερικό του υπήρχαν τώρα δύο ελλειψοειδή κτίρια τα ΙΘ και ΚΒ τα οποία σώζονται αποσπασmicroατικά καθώς και δύο ή τρία κυκλικά ΚΓ ΚΘ και ΛΑ Σε επαφή microε το Β σκέλος του περιβόλου κτίστηκε το κυκλικό οικοδόmicroηmicroα ΚΓ διαmicroέτρου 250 micro ∆ύο ακόmicroη κυκλικά κατά πάσα πιθανότητα οικοδοmicroήmicroατα που πλαισιώνουν τη Β∆ και Ν∆ γωνία του συγκροτήmicroατος το ΚΘ και το ΛΑ αντίστοιχα θα πρέπει microάλλον να αποδοθούν σε αυτή τη φάση Ωστόσο δεν είναι σαφές αν τα πρώτο ανήκει στο ίδιο οικοδοmicroικό συγκρότηmicroα ή σε κάποιο άλλο που εκτεινόταν δυτικότερα και οριζόταν προς Βορράν από άλλο περίβολο ενώ η ταύτιση του δεύτερου microε στεγασmicroένο οικοδόmicroηmicroα είναι εξαιρετικά αβέβαιη Από το ελλειψοειδές κτίριο ΙΘ το οποίο κτίστηκε ακριβώς πάνω από το προγενέστερο ΙΗ σώζεται microόνον η πρόσοψη microε το επιmicroεληmicroένο κατώφλι και τmicroήmicroατα του Α τοίχου και της αψίδας Οι διαστάσεις του κτιρίου υπολογίζονται σε 650 Χ 350 micro δηλ δε διέφεραν σηmicroαντικά από εκείνα του ΙΘ που αντικατέστησε Το 2000 αmicroέσως στα Ανατολικά των ελλειψοειδών ΙΗ-ΙΘ είχε βρεθεί αινιγmicroατική πλίνθινη κατασκευή Την επόmicroενη χρονιά φάνηκε ότι πρόκειται για ένα ακόmicroη ελλειψοειδές οικοδόmicroηmicroα (ΚΒ) από το οποίο σώζονται microόνον τα επάλληλα πήλινα δάπεδα καθώς και η πρόσοψη δηλ οι δύο παραστάδες και το κατώφλι εκατέρωθεν του οποίου σώζονται δύο τετράγωνοι ογκόλιθοι πλευράς microισού microέτρου περίπου πιθανώς βάσεις για τη στερέωση ξύλινων στύλων Στο εσωτερικό του κτιρίου ερευνήθηκε κοιλότητα που περιείχε αναρίθmicroητα καmicroένα οστά ζώων και κάρβουνα πιθανώς κατάλοιπα κάποιας θυσίας που ενδεχοmicroένως θα πρέπει να ταυτιστεί microε εσχάρα (βλ εικόνα σελ 12) Κάτι τέτοιο βέβαια προϋποθέτει ότι το οικοδόmicroηmicroα είχε λατρευτικό προορισmicroό Η συνειδητή διάλυση του κτιρίου και η θεmicroελίωση στη θέση του αινιγmicroατικής ορθογώνιας κατασκευής που περιγράφεται παρακάτω ενδέχεται να σχετίζονται microεταξύ τους

11

ΦΑΣΗ 6 (ΠΡΑΣΙΝΗ) Κεντρικός Τοmicroέας Πρόκειται για την τελευταία σηmicroαντική αρχιτεκτονική φάση στον τοmicroέα αυτό Όπως φαίνεται στο εσωτερικό του ορθογώνιου περιβόλου έστεκε πλέον microόνον το κτίριο Θ το οποίο ανέκτησε πάλι την αρχική ελλειψοειδή του microορφή Στη θέση του ΙΕ κτίστηκε ένα microεγαλύτερο κυκλικό οικοδόmicroηmicroα το Η διαmicro 290 micro το οποίο ενδέχεται να ήταν κεραmicroεικός κλίβανος

Κυκλικό Κτίριο Η (κεραmicroεικός κλίβανος) Τύmicroβος XXXIV (Ηρώον) από Βόρεια Στη θέση του ΙΑ χτίστηκε microία ορθογώνια πλακόστρωτη κατασκευή που όπως όλα δείχνουν πρέπει να ήταν βωmicroός ήταν καλυmicromicroένη microε καθαρή στάχτη και δίπλα της βρέθηκε ένα τελετουργικό χειροποίητο λυχνάρι Σε επαφή microε microία άλλη γειτονική λίθινη microακρόστενη κατασκευή (XXXIV 084 X 068 micro) στο microέσον της οποίας είχε τοποθετηθεί ένας κατακόρυφος κατεργασmicroένος λίθος που έδινε την εντύπωση ταφικού σήmicroατος βρέθηκε ένα σύνολο από θρυmicromicroατισmicroένα αγγεία των πρώιmicroων αρχαϊκών χρόνων κάρβουνα και οστά ζώων Ωστόσο η έρευνα που επακολούθησε δεν οδήγησε στην ανεύρεση ανθρώπινων λειψάνων Λίγο ανατολικότερα εν microέρει πάνω στο θεmicroέλιό του κυκλικού κτίσmicroατος ΙΓ εντοπίστηκε microια microικρή λίθινη κυκλική τράπεζα (XXXVI) Παρόmicroοιες κατασκευές συνήθως σχετίζονται microε τη λατρεία των προγόνων ή των νεκρών

Κάτοψη περιοχής Ηρώου (σχ Α Μαζαράκη Αινιάνος)

Πήλινος Λύχνος πλησίον βωmicroού

Πήλινο οmicroοίωmicroα πλοίου από κατασκευή XXXIV

Συνεξεταζόmicroενα όλα τα στοιχεία οδηγούν στη σκέψη ότι στο χώρο λειτουργούσε ένα ηρώο Μάλιστα η παρουσία ενός πήλινου οmicroοιώmicroατος πλοίου ανάmicroεσα στις προσφορές θα microπορούσε να δηλώνει ότι πρόκειται για το κενοτάφιο ενός σηmicroαίνοντος προσώπου που χάθηκε στη θάλασσα Το χθόνιο χαρακτήρα της λατρείας τονίζουν τα πήλινα ακρωτηριασmicroένα ειδώλια αλόγων που βρέθηκαν στη γύρω περιοχή και σε άmicroεση γειτνίαση microε το βωmicroό Είναι γνωστό πόσο διαδεδοmicroένη ήταν η λατρεία των ηρώων στην Εύβοια Αρκεί να microνηmicroονεύσουmicroε το ηρώο στο Λευκαντί του 10ου αι και εκείνο της ∆υτικής Πύλης της Ερέτριας των αρχών του 7ου αι που και τα δύο σχετίζονται microε τη λατρεία νεκρών της αριστοκρατικής τάξης Ειδολογικά τα ευρήmicroατα παρουσιάζουν ορισmicroένες οmicroοιότητες microε ένα λατρευτικό σύνολο του 7ου αι από τις Πιθηκούσσες Εκεί ανασκάφτηκε ένας αποθέτης που

12

περιείχε microεταξύ άλλων πήλινα ειδώλια αλόγων και microουλαριών και οmicroοιώmicroατα πλοιαρίων Ο Β d Agostino συmicroπεραίνει ότι πρόκειται πιθανώς για ένα ηρώο καθώς τα ευρήmicroατα σχετίζονταν άmicroεσα microε καmicroένα ανθρώπινα οστά ∆υτικός Τοmicroέας Ορισmicroένες από τις κατασκευές που σχετίζονται microε την περίοδο αυτή microας πείθουν ότι η χρήση του χώρου άλλαξε και εδώ Φαίνεται πως κάποια στιγmicroή όταν το ελλειψοειδές κτίριο ΚΒ εγκαταλείφθηκε χρησιmicroοποίησαν τις πέτρες του για κάποια άλλη κατασκευή ίσως για το νέο περίβολο που τώρα όχι microόνον ανανεώθηκε αλλά επίσης διευρύνθηκε προς Νότον προς ∆υσmicroάς και ίσως προς Βορράν Το microόνο σηmicroαντικό στεγασmicroένο οικοδόmicroηmicroα που παρέmicroεινε σε χρήση φαίνεται ότι ήταν το ελλειψοειδές ΙΘ Νέες κατασκευές είναι τα κυκλικά ΚΖ και Κ∆ Το microικρότερο το ΚΖ αποκαλύφτηκε πλησίον της Νότιας εισόδου Σε σχέση microε τη microικρή του διάmicroετρο (180 micro) και συγκρινόmicroενο microε τα άλλα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα του ∆υτικού Τοmicroέα διαθέτει ασυνήθιστα πλατύ θεmicroέλιο Η χρήση του κτίσmicroατος αυτού παραmicroένει αβέβαιη microολονότι η εύρεση στο εσωτερικό του σε επαφή microε τον τοιχοβάτη microιας microικρογραφικής οινοχόης ίσως δηλώνει κάποια λατρευτική λειτουργία

∆υτικός Τοmicroέας Κτίριο ΚΖ ∆υτικός Τοmicroέας Κυκλικά Κτίρια ΚΓ και Κ∆ Το microεγαλύτερο κυκλικό οικοδόmicroηmicroα διαmicro 250 micro κτίστηκε στη ΒΑ γωνία του περιβόλου (Κ∆) δίπλα στο παλαιότερο και παρόmicroοιο ΚΓ Με βάση τα στρωmicroατογραφικά δεδοmicroένα είναι δυνατόν να υποστηριχθεί ότι το ΚΓ συνέχισε να χρησιmicroοποιείται Και τα δύο κτίσmicroατα ίσως ήταν σιταποθήκες των οποίων η είσοδος θα πρέπει να αποκατασταθεί προς Νότον Στη Ν∆ γωνία του περιβόλου πλησίον της πιθανολογούmicroενης εισόδου ερευνήθηκε λίθινη συmicroπαγής κυλινδρική κατασκευή (διαmicro 080 ύψ 045 micro) Πάνω στην επιφάνειά της η οποία ήταν επενδεδυmicroένη microε πηλό παρατηρήθηκαν λίγα ίχνη καύσης Η υπόθεση ότι πρόκειται για οικιακό () βωmicroό είναι αρκετά πιθανή Τέλος στη θέση του ελλειψοειδούς κτιρίου ΚΒ το οποίο όπως προαναφέρθηκε εκθεmicroελιώθηκε αmicroέσως στα ∆υτικά της εσχάρας κτίστηκε microία microακρόστενη ορθογώνια αινιγmicroατική κατασκευή Το microήκος της είναι 270 micro και το microέγ πλάτος λίγο λιγότερο από 1 micro Πλησίον και εντός της κατασκευής συλλέχτηκαν microεταξύ άλλων 10 microολύβδινα διπλωmicroένα αλιευτικά βαρίδια και ένα χάλκινο αγκίστρι

Εσχάρα microε καmicroένα οστά ζώων Κυλινδρική κατασκευή Χάλκινο αγκίστρι

13

ΤΑΦΕΣ Με αρκετές από τις παραπάνω φάσεις συνδέονται και ευάριθmicroοι παιδικοί εγχυτρισmicroοί Οι περισσότεροι βρέθηκαν στον κεντρικό τοmicroέα και η απόδοσή τους στις επιmicroέρους οικιστικές φάσεις θα επιτευχθεί microόνον ύστερα από τη συνδυαστική microελέτη των κινητών ευρηmicroάτων και των δεδοmicroένων της στρωmicroατογραφίας Η microελέτη αυτή έως τώρα οδηγεί στην προσωρινή διαπίστωση ότι οι ταφές χρονολογούνται κατά κανόνα στη Γεωmicroετρική περίοδο (δύο ταφικοί τύmicroβοι χρονολογούνται στον 6ο αι δηλ microετά την εγκατάλειψη του συγκεκριmicroένου χώρου)

∆υτικός Τοmicroέας Παιδικός εγχυτρισmicroός (2001)

Ακτέριστη ταφή εφήβου σε συνεσταλmicroένη στάση

Αmicroφορέας που είχε τοποθετηθεί ως σήmicroα πάνω από τάφο

Ειδικότερα στο ∆υτικό τοmicroέα ερευνήθηκαν microόνον δύο εγχυτρισmicroοί στα Β∆ και ∆ εξωτερικά του περιβόλου Ένας πίθος του οποίου το στόmicroιο είχε σφραγιστεί microε microία πέτρα περιείχε το σκελετό ενός βρέφους και ένα σκυφοειδές ολόβαφο κύπελλο Αντίθετα στις παρυφές της εργαστηριακής συνοικίας του Κεντρικού Τοmicroέα ανασκάφτηκαν πάνω από 30 ταφές Οι περισσότερες - αν όχι όλες - είναι παιδικές (κυρίως εγχυτρισmicroοί καθώς και λακκοειδείς και κιβωτιόσχηmicroοι) Σύmicroφωνα microε τη ∆ραγώνα παρατηρήθηκαν και microερικές καύσεις ενηλίκων αλλά κάτι τέτοιο δεν επιβεβαιωθεί ακόmicroη Πολύ συχνά ο τάφος σκεπαζόταν από ένα λίθινο τύmicroβο και γύρω του έσπαγαν διάφορα αγγεία και πραγmicroατοποιούσαν νεκρόδειπνα Σε microία περίπτωση ένας γραπτός αmicroφορέας είχε τοποθετηθεί ως σήmicroα πάνω από τον τάφο Είναι αξιοπαρατήρητο ότι και τα δύο παραπάνω έθιmicroα παρατηρούνται και στις Πιθηκούσσες Η εύρεση ενός σκελετού εφήβου () σε συνεσταλmicroένη στάση δίχως κτερίσmicroατα microας παραπέmicroπει και πάλι στο αντίστοιχο έθιmicroο από τις Πιθηκούσσες Η αποσαφήνιση των ταφικών εθίmicroων στον Ωρωπό θα επιτρέψει ενδεχοmicroένως να κατανοηθούν καλύτερα τα αντίστοιχα έθιmicroα της πρώτης ελληνικής αποικίας της ∆ύσης τα οποία σηmicroειωτέον προβληmicroατίζουν τους microελετητές αφού microέχρι τώρα δεν έχουν προκύψει ξεκάθαρες οmicroοιότητες microε τις ταφικές συνήθειες στην ίδια την Εύβοια Η συνήθεια πάντως του τέλους της γεωmicroετρικής εποχής να θάβουν τα παιδιά εντός της οικιστικής ζώνης ήταν διαδεδοmicroένη και στη γειτονική Ερέτρια ΦΑΣΗ 7 (ΚΥΑΝΗ)

Κεντρικός Τοmicroέας Η περιοχή σταδιακά εγκαταλείπεται αλλά συνεχίζουν για ένα διάστηmicroα οι δραστηριότητες που σχετίζονται microε τα κεραmicroεικά εργαστήρια ∆υτικός Τοmicroέας Η χρήση του χώρου αλλάζει δραστικά Στην φάση αυτή ανήκει ένα microνηmicroειακό ορθογώνιο οικοδόmicroηmicroα που ερευνήθηκε microερικώς τα έτη 2000 έως και 2002 Ο παλαιότερος περίβολος παραmicroένει σε χρήση και ενδεχοmicroένως ενισχύθηκε στα ΝΑ Με την φάση αυτή πρέπει να σχετίζεται και ο microικρός ορθογώνιος χώρος ΚΗ εσωτ διαστ 2 Χ 130 micro ο οποίος κτίστηκε πάνω από το κυκλικό ΚΖ και σε επαφή microε τον περίβολο Στη ΒΑ γωνία

14

του Ν περιβόλου τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα ΚΓ και Κ∆ microάλλον συνέχισαν να χρησιmicroοποιούνται Ένα σχεδόν τετράγωνο οικοδόmicroηmicroα κτίστηκε σε επαφή microε το ∆ σκέλος του περιβόλου Έχει διαστάσεις 5 Χ 460 micro και είσοδο προς Νότον (πλ 125 micro) Το οικοδόmicroηmicroα αυτό αν λάβουmicroε υπόψη το πάχος του τοιχοβάτη (090 micro) ήταν πιθανώς διώροφο και χαρακτηρίστηκε συmicroβατικά ως πύργος Η ανωδοmicroή του ήταν από ωmicroές πλίθρες οι οποίες εδράζονταν πάνω σε λίθινο τοιχοβάτη το ύψος του οποίου είναι microόλις 20 εκ Το παλαιότερο δάπεδο ήταν σπαρmicroένο microε πολυάριθmicroα θραύσmicroατα προερχόmicroενα από microεγάλα χρηστικά αγγεία Η καταστροφή φαίνεται ότι συνοδεύτηκε από πυρκαγιά Το νεώτερο επίπεδο χρήσης χαρακτηρίζεται από δύο microερικώς επικαλυπτόmicroενες πρόχειρες κεντρικές εστίες Ο πυθmicroένας της παλαιότερης ήταν το κοίλο σώmicroα ενός microεγάλου χρηστικού αγγείου Τα λιγοστά χαρακτηριστικά ευρήmicroατα από το εσωτερικό του δωmicroατίου χρονολογούνται στους πρώιmicroους αρχαϊκούς χρόνους (λχ πήλινος πεταλόσχηmicroος λύχνος και θραύσmicroατα αγγείων ανατολίζοντος ρυθmicroού)

Πύργος από ∆υσmicroάς Στρώmicroα καταστροφής πύργου από

πάνω Αγγείο ανατολίζοντος ρυθmicroού από τον πύργο

Βορειότερα εκτείνεται ένα microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα διαστάσεων 57 Χ 1760 micro το οποίο ακολουθεί Β-Ν προσανατολισmicroό Μολονότι η έρευνα του κτιρίου βρίσκεται σε πρώιmicroο στάδιο η πρώτη εντύπωση είναι ότι πρόκειται για υπαίθριο περίβολο microέσα στον οποίο εγγράφονται ορισmicroένοι ορθογώνιοι χώροι καθώς και οι προαναφερθείσες κυκλικές κατασκευές Η περίκλειστη περιοχή διαιρείται εσωτερικά σε τουλάχιστον δύο άνισα διαmicroερίσmicroατα Ο περιmicroετρικός τοιχοβάτης πλ περίπου 40 εκ είναι κατασκευασmicroένος από microία σειρά από σχετικά microικρούς πρόχειρα κατεργασmicroένους λίθους και microέχρι ένα ύψος πρέπει να έφερε ανωδοmicroή από πλίνθους Το microεσαίο τmicroήmicroα του δυτικού επιmicroήκη τοίχου έχει υποστεί microετατόπιση και εν microέρει έχει καταστραφεί πιθανώς εξαιτίας πληmicromicroύρας

Κάτοψη Β απόληξης microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος

Άποψη της Β απόληξης του microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος από τα ∆υτικά

15

Στη Βόρεια απόληξη του οικοδοmicroήmicroατος ήρθαν στο φως έκκεντρη προς ∆υσmicroάς ευρύχωρη είσοδος πλάτους 260 micro και λιθόστρωτο τετράγωνο δωmicroάτιο στη Β∆ γωνία εσωτ πλευράς 260 micro microε είσοδο πλ 130 micro προς Ν Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι το Α σκέλος του Β θεmicroελίου δεν είναι απόλυτα ευθυγραmicromicroισmicroένο microε το αντίστοιχο ∆υτικό κάτι που microαρτυρεί microία προχειρότητα αν όχι βιασύνη στο στάδιο της κατασκευής Εντύπωση προξενεί το λιθόστρωτο γέmicroισmicroα του εσωτερικού του δωmicroατίου καθώς η επιφάνειά του είναι αρκετά ανώmicroαλη και δύσκολα θα microπορούσε να χρησιmicroοποιηθεί σαν δάπεδο Ενδεχοmicroένως να έφερε κάποια εξισωτική επίστρωση από πατηmicroένο χώmicroα ίσως δηλαδή χρησίmicroευε ως υπόστρωmicroα δαπέδου εξαιτίας του ασταθούς και υγρού υπεδάφους λόγω της γειτνίασης του υδροφόρου ορίζοντα Από την πρώτη εξέταση των κινητών ευρηmicroάτων που σχετίζονται microε την περίοδο χρήσης του οικοδοmicroικού συγκροτήmicroατος συνάγεται το συmicroπέρασmicroα ότι πρέπει να ήταν σε χρήση κατά τη διάρκεια του 7ου πΧ αι Ενισχυτική της πρώιmicroης χρονολόγησης είναι η διαπίστωση ότι δεν απαντήθηκαν κέραmicroοι σε κανένα σηmicroείο του ανασκαπτόmicroενου χώρου ούτε καν σε σχέση microε τα δύο στεγασmicroένα τετράγωνα δωmicroάτια ∆εν είναι σαφές πότε ακριβώς εγκαταλείφτηκε το συγκρότηmicroα και κάτω από ποιες συνθήκες το Β∆ δωmicroάτιο microε το λιθόστρωτο δεν απέδωσε ευρήmicroατα σε αντίθεση microε τον πύργο όπου όπως προαναφέρθηκε διαπιστώθηκε ένα στρώmicroα καταστροφής και microία σύντοmicroη φάση επαναχρησιmicroοποίησης Ίσως η εγκατάλειψη του συγκροτήmicroατος να πραγmicroατοποιήθηκε οργανωmicroένα αλλά ενδέχεται να ακολούθησε βίαιη καταστροφή πιθανώς από ανθρώπινη επέmicroβαση την οποία ακολούθησε σύντοmicroη περίοδος πρόχειρης χρησιmicroοποίησης ορισmicroένων χώρων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένου του πύργου Ακολούθως το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα εγκαταλείφτηκε οριστικά και σε κάποιο στάδιο η περιοχή πληmicromicroύρισε Η χρήση του microνηmicroειακού οικοδοmicroικού συγκροτήmicroατος του Ωρωπού παραmicroένει προς το παρόν αδιευκρίνιστη αν και microπορούmicroε ήδη να διατυπώσουmicroε κάποιες σκέψεις Συγκρινόmicroενη microε τα γνωστά αρχιτεκτονικά δεδοmicroένα της εποχής αυτής η microορφή του οικοδοmicroήmicroατος είναι microοναδική Η ασυνήθιστη κάτοψη οι σηmicroαντικές διαστάσεις η προχειρότητα της τοιχοποιίας οι πυργόσχηmicroες ή ενισχυmicroένες κατασκευές στα σηmicroεία των εισόδων τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα στο εσωτερικό του περιβόλου και τέλος τα λιγοστά και microάλλον φτωχά ευρήmicroατα συνιστούν ενδείξεις ότι ίσως έχουmicroε να κάνουmicroε microε ένα στρατόπεδο Είναι ενδιαφέρον ότι ανάmicroεσα στα ευρήmicroατα που σχετίζονται microε το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα συγκαταλέγεται χάλκινο έλασmicroα που πιθανότατα ανήκει σε κυκλική ασπίδα Το εύρηmicroα αυτό φαινοmicroενικά ενισχύει την υπόθεση του στρατοπέδου αλλά οδηγεί και σε περίσκεψη καθώς θα microπορούσε να είχε αναθηmicroατικό χαρακτήρα Λιγοστά θραύσmicroατα από microικρογραφικά αγγεία που προέρχονται από τα ανώτερα στρώmicroατα του ανασκαπτόmicroενου χώρου θα ήταν δυνατόν να ενισχύσουν αυτή την εκδοχή

Μνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα ∆υτικού Τοmicroέα από Νότια

Χάλκινη κυκλική ασπίδα

16

Εάν η ταύτιση του οικοδοmicroήmicroατος του Ωρωπού microε στρατόπεδο αποδειχτεί σωστή τότε η σύνδεσή του microε κάποιο επεισόδιο του φηmicroισmicroένου Ληλαντίου πολέmicroου καθίσταται πιθανή Θα ήταν δυνατόν να εικάσουmicroε ότι εδώ έδρευε microία φρουρά της οποίας ο ρόλος θα ήταν να ελέγχει το θαλάσσιο πέρασmicroα ανάmicroεσα στον Ωρωπό και την Ερέτρια και να εξασφαλίζει την απρόσκοπτη επικοινωνία ανάmicroεσα στις δύο θέσεις Ωστόσο η υπόθεση ότι το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα που αρχίσαmicroε να ερευνούmicroε ενδέχεται να ταυτίζεται microε πρόχειρο στρατόπεδο αν και δελεαστική παραmicroένει microια αναπόδεικτη εικασία Μόνον η συνέχιση της έρευνας θα δώσει απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήmicroατα Είναι γενικά παραδεκτό ότι στις πρώτες δεκαετίες του 7ου αι η Ερέτρια παρακmicroάζει και ο πληθυσmicroός της microειώνεται Η συρρίκνωση της Ερέτριας στη διάρκεια του 7ου αι και η microείωση των αποικιακών της δραστηριοτήτων στη ∆ύση συνδέονται συνήθως microε την δύσκολη κατάσταση στην οποία περιήλθε microετά τον πολύχρονο πόλεmicroο στον οποίο ενεπλάκη microε την άλλοτε σύmicromicroαχό της Χαλκίδα τον γνωστό από τις πηγές Ληλάντιο πόλεmicroο Αρχαιολογικά laquoτεκmicroήριαraquo του πολέmicroου αυτού θεωρούνται συνήθως η καταστροφή και εγκατάλειψη του οικισmicroού στην Ξερόπολη-Λευκαντί οι ταφές του γένους των πολεmicroιστών στην περιοχή της ∆υτικής Πύλης της Ερέτριας η απόκρυψη ενός σκύφου microε τάλαντα χρυσού από κοσmicroηmicroατοποιό της Ερέτριας και η κατασκευή του οχυρωmicroατικού περιβόλου της Ερέτριας γύρω στο 700 πΧ Αντίθετα στον Ωρωπό οι ενδείξεις που έχουmicroε συγκεντρώσει microέχρι σήmicroερα πιστοποιούν microάλλον το αντίθετο δηλ διαπιστώνουmicroε σχετική ευmicroάρεια και συνεχή δραστηριότητα microέχρι τουλάχιστον τα τέλη του 7ου πΧ αι Η υπόθεση που διατύπωσα παλαιότερα ότι microία από τις συνέπειες του πολέmicroου ήταν ότι ο Ωρωπός δέχτηκε laquoπρόσφυγεςraquo από την απέναντι Ερέτρια πιθανώς και από το Λευκαντί δεν έχει ακόmicroη αντικρουστεί από τα αρχαιολογικά δεδοmicroένα

ΦΑΣΕΙΣ 8 και 9 Αρχαϊκή οικία και οδοί

Οι φάσεις αυτές που τοποθετούνται στον 6ο πΧ αι παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον καθώς παρατηρείται ριζική αναδιοργάνωση του χώρου και εγκατάλειψη των καmicroπυλόγραmicromicroων κτιρίων Η ανθρώπινη δραστηριότητα στην ευρύτερη περιοχή συνέχισε microέχρι και το τέλος των αρχαϊκών χρόνων Σταδιακά η microορφή και ο προορισmicroός των οικοδοmicroηmicroάτων θα αλλάξει Πιο συγκεκριmicroένα οι περιοχές microε την παλαιότερη έντονη οικοδοmicroική δραστηριότητα παρέmicroειναν εγκαταλειmicromicroένες και αδόmicroητες Στο ∆υτικό Τοmicroέα ερευνήθηκε το 1985 microία οδός που ακολουθεί Β-Ν προσανατολισmicroό καθώς και microια οικία του τύπου microε παστάδα από το στρώmicroα καταστροφής της οποίας προέρχεται microεταξύ άλλων πώmicroα microελανόmicroορφης λεκάνης

∆υτικός Τοmicroέας Αρχαϊκή οδός και οικία από ΒΑ

Μελανόmicroορφο πώmicroα από την επίχωση καταστροφής της αρχαϊκής οικίας

17

Ανατολικά του microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος και Νότια του κεντρικού τοmicroέα ήρθαν στο φως δύο οδικοί άξονες ο ένας microε Β-Ν και ο άλλος microε Α-∆ προσανατολισmicroό Οι οδοί έχουν πλάτους 3 microέτρων και ορίζονται εκατέρωθεν από αναληmicromicroατικούς τοίχους Νότια του Α-∆ άξονα αποκαλύφτηκαν πολυάριθmicroοι παρόδιοι χώροι Επειδή το microεγαλύτερο τmicroήmicroα των χώρων αυτών εκτείνεται κάτω από το άσκαφο όριο του σκάmicromicroατος η εικόνα που έχουmicroε διαmicroορφώσει είναι ελλιπής και τόσο η κάτοψη όσο και η χρήση τους παραmicroένουν αβέβαιες (microάλλον έχουν ορθογώνια κάτοψη οικίες καταστήmicroατα) Βόρεια του δρόmicroου ήρθαν στο φως 2 ταφικοί τύmicroβοι του 6ου αι πΧ

Νότιος Τοmicroέας Ανασκαφή της αρχαϊκής οδού Άποψη από Α (2003)

Νότιος Τοmicroέας Αρχαϊκή οδός από ∆ (2003)

Η περιοχή εγκαταλείφτηκε στις αρχές του 5ου αι ύστερα από καταστρεπτική πληmicromicroύρα αψευδείς microαρτυρίες του συmicroβάντος αυτού είναι οι ποταmicroίσιες κροκάλες και τα στρώmicroατα αmicromicroοχάλικου που σκέπασαν τόσο τον δρόmicroο όσο και τους παρόδιους στεγασmicroένους χώρους ∆εν αποκλείεται οι δρόmicroοι να χαράχτηκαν microε την προοπτική ανάπτυξης ενός πολεοδοmicroικού σχεδίου το οποίο όmicroως δεν υλοποιήθηκε ποτέ πλήρως εξαιτίας της πληmicromicroύρας αυτής που υποχρέωσε τους κατοίκους του Ωρωπού να microετακινηθούν ανατολικότερα Στην πόλη του Ωρωπού των κλασικών χρόνων που ιδρύθηκε λίγες εκατοντάδες microέτρα ανατολικότερα εφαρmicroόστηκε εξαρχής το ορθογωνικό σύστηmicroα ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Όπως φάνηκε από τη σύντοmicroη και επιλεκτική παρουσίαση των δεδοmicroένων οι ανασκαφές στη Σκάλα Ωρωπού θα συmicroβάλουν στην αποσαφήνιση πολλών σκοτεινών ζητηmicroάτων γύρω από την αρχαία τεχνολογία και την πρώιmicroη microεταλλοτεχνία ειδικότερα Από την άλλη microεριά η παρουσία στον Κεντρικό Τοmicroέα λατρευτικών κτιρίων και κάποιων αναθηmicroάτων στο χώρο που περικλείεται από το microεγάλο ορθογώνιο περίβολο δίνει τη δυνατότητα διερεύνησης της σχέσης που αναmicroφίβολα υπήρχε κατά την αρχαιότητα ανάmicroεσα σε ιερά και εργαστήρια Πράγmicroατι microολονότι έχουν προκύψει σαφείς ενδείξεις για λατρευτικές εκδηλώσεις εντός των ορίων του microνηmicroειακού περιβόλου εντούτοις microένει να εξακριβωθεί η ακριβής φύση των εκδηλώσεων αυτών και η σχέση που υπάρχει microε τις παράλληλες βιοτεχνικές δραστηριότητες και τις γειτονικές παιδικές ταφές

18

Ευβοϊκός κρατήρας Ευβοϊκός αmicroφορίσκος

Ευβοϊκός σκύφος Ευβοϊκό κύπελλο

Τα κινητά ευρήmicroατα υπογραmicromicroίζουν τον ευβοϊκό προσανατολισmicroό των Ωρωπίων καθώς ένα microεγάλο ποσοστό από τα τροχήλατα αγγεία είναι ευβοϊκής τεχνοτροπίας Αυτό καθώς και ο ενεπίγραφος δίσκος που microνηmicroονεύεται παραπάνω αποτελούν αδιάψευστη microαρτυρία των στενών σχέσεων που διατηρούσαν οι Ωρώπιοι microε τους Ευβοείς και ιδιαίτερα microε τους Ερετριείς Τα νέα ευρήmicroατα δίνουν βάση τόσο στις αποσπασmicroατικές γραπτές microαρτυρίες (σύmicroφωνα microε τον Νικοκράτη (Ερε]τριέων κτί[σmicroα είναι τον Ω]ρωπόν) (FGrHist 376 F1) και τον Στ Βυζ λ Γραία = πόλις Ερετρίας) όσο και στην παλαιότερη υπόθεση ορισmicroένων microελετητών περί κυριαρχίας της Ερέτριας επί του Ωρωπού καθώς και στην πιο πρόσφατη του D Knoepfler σύmicroφωνα microε την οποία ο προκλασσικός Ωρωπός υπήρξε αποικία των Ερετριέων Βέβαια δε λείπουν οι αποmicroιmicroίσεις Κορινθιακών αγγείων αλλά και τα Πρωτοαττικά ορισmicroένα από τα οποία φαίνεται ότι είναι προϊόντα του τοπικού εργαστηρίου

Κορινθιακή κοτύλη τύπου Αετού 666 Πρωτοαττικός κρατήρας Παράλληλα τα λιγοστά φοινικικά και αιγυπτιάζοντα πολύτιmicroα αντικείmicroενα όπως χάνδρες από υαλόmicroαζα και φαγεντιανή σφραγίδες και ψήφοι από ηmicroιπολύτιmicroους λίθους καθώς και ο σκαραβαίος που microνηmicroονεύτηκε παραπάνω καθώς και τα εισαγmicroένα Ανατολικοιωνικά αγγεία αποτελούν τεκmicroήρια επαφών και microε την Ανατολική Μεσόγειο

Τριγωνικές χάνδρες από υαλόmicroαζα

Λίθινη χάνδρα microε εγχάρκατη παράσταση πτηνού

Σφαιρική χάνδρα από πράσινη υαλόmicroαζα

Θραύσmicroατα ροδιακών σκύφων

19

∆εν είναι ακόmicroη σαφής ο προορισmicroός όλων των οικοδοmicroηmicroάτων Ορισmicroένα από αυτά χρησίmicroευαν microε βεβαιότητα ως εργαστήρια microεταλλοτεχνίας Αυτό πιστοποιείται από τους διάσπαρτους microεταλλευτικούς κλιβάνους τόσο έξω όσο και microέσα στα οικοδοmicroήmicroατα (λχ στο εσωτερικό του ελλειψοειδούς Α) καθώς και από τα πολυπληθή απορρίmicromicroατα εκκαmicroίνευσης που είναι σπαρmicroένα σε όλους τους χώρους της ανασκαφής Από τις αναλύσεις των σκωριών που πραγmicroατοποιήθηκαν στο Κέντρο Αρχαιοmicroετρίας του ∆ηmicroόκριτου από τον R Doonan microε τη βοήθεια του Γ Μπασιάκου καταδείχτηκε ότι κατασκεύαζαν σιδερένια και χάλκινα αντικείmicroενα ενώ προέκυψαν ενδείξεις και για πρωτογενή κατεργασία χαλκού Ανάmicroεσα στα ευρήmicroατα συγκαταλέγονται αρκετά πήλινα ακροφύσια κλιβάνων (tuyegraveres)

Σκωρία από τον πυθmicroένα κλιβάνου του Κτιρίου Α

Σκωρίες χαλκού Τρία ακροφύσια microεταλλευτικών κλιβάνων

Τα σιδερένια εργαλεία αποτελούν microία από τις πιο σηmicroαντικές κατηγορίες κινητών ευρηmicroάτων Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα σύνολο από 70 περίπου σιδερένια microαχαίρια και εργαλεία (κυρίως microικρές αξίνες διαφόρων microεγεθών) που βρέθηκε κατά την ανασκαφική περίοδο του 1998 Ανάmicroεσά τους συλλέχτηκαν microερικά ασηmicroένια και χάλκινα κοσmicroήmicroατα καθώς και χάνδρες από υαλόmicroαζα και φαγεντιανή προφανώς εισαγmicroένες από την Ανατολή

Σιδερένια εργαλεία Αξίνα αιχmicroή δόρατος 2

εγχειρίδια από σίδερο Επιλογή microετάλλινων αντικείmicroένων και κοσmicroηmicroάτων

Στον ίδιο χώρο φαίνεται ότι λειτουργούσαν παράλληλα και εργαστήρια αγγειοπλαστικής ∆ύο από τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα (Η και Ι∆) φαίνεται ότι χρησίmicroευαν ως κεραmicroικοί κλίβανοι ενώ βρέθηκαν και τρεις παρόmicroοιοι κλίβανοι microε δίδυmicroους θαλάmicroους καύσης Η καύσιmicroη ύλη των κλιβάνων αυτών ήταν κουκούτσια από αγριελιές που βρέθηκαν σε ικανές ποσότητες τελείως πυρακτωmicroένα

20

Κεντρικός Τοmicroέας Κλίβανος κεραmicroεικής πλησίον Κτιρίου Α

∆υτικός Τοmicroέας Κλίβανος κεραmicroεικής

Τα πολυάριθmicroα τεκmicroήρια για την ενασχόληση των ευβοέων microε τη microεταλλοτεχνία (Καστρί Λευκαντί Ερέτρια Πιθηκούσσες) ενισχύουν την επικρατούσα σήmicroερα άποψη ότι ένα από τα βασικά κίνητρα που τους οδήγησαν αρχικά στην Ανατολή και τη Χαλκιδική και στη συνέχεια στη ∆ύση ήταν το εmicroπόριο microετάλλων Κάτι τέτοιο συνάγεται και από το εδάφιο της Οδύσσειας όπου η Αθηνά microεταmicroφιεσmicroένη ως Μέντης αφηγείται στον Τηλέmicroαχο ότι έφθασε στην Ιθάκη καθ οδόν προς την Τεmicroέση όπου πηγαίνει για να ανταλλάξει σίδερο microε χαλκό (Οδ α 182-184 πλέων ἐπὶ οἴνοπα πόντον ἐπ᾿ ἀλλοθρόους ἀνθρώπους ἐς Τεmicroέσην microετὰ χαλκόν ἄγω δ᾿ αἴθωνα σίδηρον) Η υπόθεση του Μ Σακελλαρίου ότι κάτοικοι της Γραίας πήραν microέρος στις πρώτες εξορmicroήσεις των Ευβοέων στη ∆ύση αποκτά σήmicroερα και αρχαιολογικά ερείσmicroατα Με βάση όλα τα παραπάνω ενισχύεται η άποψη που διατύπωσαν kατά καιρούς αρκετοί microελετητές ότι δηλαδή οι Γραίοι πρέπει να συmicromicroετείχαν στην ίδρυση των πρώτων ευβοϊκών αποικιών στη ∆ύση ήρθαν σε επαφή microε τους αυτόχθονες κατοίκους της Ιταλικής χερσονήσου και τελικώς όλοι οι Έλληνες έγιναν γνωστοί στη ∆ύση ως Graii Geci Η παρουσία πολυάριθmicroων επάλληλων περιβόλων της Γεωmicroετρικής και πρώιmicroης αρχαϊκής περιόδου στον Ωρωπό επιτρέπει την διατύπωση ορισmicroένων σκέψεων Η συνήθεια αυτή προφανώς απηχεί έναν τρόπο κοινωνικής οργάνωσης που φαίνεται ότι ήταν ιδιαίτερα οικείος στην γειτονική Εύβοια Οι ανασκαφές του Π Θέmicroελη της Α Ανδρειωmicroένου και των Ελβετών στην Ερέτρια έφεραν στο φως τις τελευταίες δεκαετίες αποσπασmicroατικά αρχιτεκτονικά λείψανα της Γεωmicroετρικής περιόδου Σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις τα στεγασmicroένα οικοδοmicroήmicroατα συνήθως ελλειψοειδούς microορφής πλαισιώνονται από περιβόλους Αυτή η παρατήρηση ισχύει και για το ιερό του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου και ήταν ένας από τους λόγους που microε είχαν οδηγήσει το 1987 στην αmicroφισβήτηση της στερεότυπης άποψης ότι η παρουσία ενός microεταγενέστερου αστικού ναού σε microία συγκεκριmicroένη θέση προϋποθέτει ότι ο τα παλαιότερα αρχιτεκτονικά λείψανα στον ίδιο χώρο θα πρέπει επίσης να θεωρηθούν λατρευτικά Παρόmicroοιοι περίβολοι φαίνεται ότι χαρακτηρίζουν και τη γειτονική Ξερόπολη-Λευκαντί καθώς και την Κύmicroη αλλά και αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όπως την Παλαιά Σmicroύρνη Πώς εξηγείται η παρουσία των περιβόλων αυτών Μία εξήγηση είναι ότι παρείχαν προστασία από τις συχνές πληmicromicroύρες από τους χειmicroάρρους και τα ποτάmicroια που διέρχονταν microέσα από τους οικισmicroούς Είναι γνωστό ότι στο σηmicroείο της microετέπειτα ∆υτικής Πύλης οι Ερετριείς στις αρχές του 7ου αι εξέτρεψαν την κοίτη του ποταmicroού που διερχόταν microέσα από την κατοικηmicroένη ζώνη Η εικόνα της γεωmicroετρικής Ερέτριας σύmicroφωνα microε την γνωστή αναπαράσταση του Kl Krause microπορεί να εφαρmicroοστεί και στην περίπτωση του Ωρωπού Στην Ερέτρια οι γεωλογικές έρευνες έδειξαν ότι πολλά αποξηραmicroένα ρεύmicroατα διαmicroορφώθηκαν από τον 7ο αι και εξής σε οδικές αρτηρίες Κάτι παρόmicroοιο παρατηρήθηκε και στον Ωρωπό (οικόπεδο ΟΤΕ και πιθανώς Β-Ν οδός του ∆υτικού Τοmicroέα)

21

Όmicroως η προστασία από τις πληmicromicroύρες δεν πρέπει να είναι ο microόνος λόγος της παρουσίας των περιβόλων Οι έρευνες στον Ωρωπό έδειξαν ότι η εικόνα που παρατηρείται στον Κεντρικό Τοmicroέα επαναλαmicroβάνεται στο ∆υτικό Φαίνεται δηλαδή ότι έχουmicroε να κάνουmicroε microε αυτόνοmicroες οικιστικές microονάδες τις οποίες θα microπορούσαmicroε να αποκαλέσουmicroε οίκους Μέσα στα όρια κάθε περιβόλου το laquoέρκοςraquo του Οmicroήρου θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι διέmicroενε microία οικογένεια Τα οικοδοmicroήmicroατα που συνθέτουν την κάθε microονάδα ήταν όπως φαίνεται συναρτηmicroένα microε τον αριθmicroό των microελών της οικογένειας και την θέση που κατείχε αυτή στην κοινωνία Η οmicroηρική περιγραφή του οίκου microε το microέγαρο το έρκος που το περιβάλλει (Ιλ Α 476) τους σωρούς της κοπριάς από την παραmicroονή των ζώων στην αυλή (Ιλ Ω 163 κε Οδ ρ 297) το βωmicroό του ∆ιός laquoεν microέσω έρκειraquo (Οδ χ 334) τη θόλο (Οδ χ 442-474) τη laquoλαύρηraquo (Οδ χ 136-138 162-166) και τους ανεξάρτητους θαλάmicroους (Οδ α 425 δ 718 802 ψ 192 κε) νοmicroίζω ότι ταιριάζει ικανοποιητικά microε τα ευρήmicroατα του Ωρωπού Ακόmicroη και το οmicroηρικό laquoυπερώιονraquo (λχ Οδ φ 42) θα microπορούσε να αποκατασταθεί στο Κτήριο Θ του Κεντρικού Τοmicroέα όπου υπάρχουν ενδείξεις ότι υπήρχε κλίmicroακα που οδηγούσε σε πατάρι όπως στην περίπτωση της ελλειψοειδούς αρχαϊκής οικίας στη θέση Punta Chiarito των Πιθηκουσσών Οι κεντρικές εστίες των περισσοτέρων οικιών του Ωρωπού το microεγάλο θρανίο στο αψιδωτό δωmicroάτιο του κτιρίου Θ τα πολυάριθmicroα κατάλοιπα των οστών ζώων τα microικρά ακέραια κλειστά αγγεία που θα microπορούσαν να είχαν χρησιmicroοποιηθεί σε σπονδές συνιστούν ενδείξεις για την τέλεση laquoοmicroηρικώνraquo συmicroποσίων Μάλιστα τα υφαντικά βάρη κατά microήκος των τοίχων microας φέρνουν στο νου τα οmicroηρικά χωρία όπου οι γυναίκες αποτραβιούνται σε microία άκρη και υφαίνουν όσο διαρκεί το συmicroπόσιο των ανδρών

Πήλινες σφαίρες Πήλινα σφονδύλια Πήλινες αγνύθες Από τις ανασκαφές του Ωρωπού διαφαίνεται ότι microέσα στα πλαίσια του κάθε οίκου υπήρχε αυτονοmicroία τόσο σε οικονοmicroικό όσο και σε θρησκευτικό επίπεδο Για παράδειγmicroα κάθε νοικοκυριό φαίνεται ότι είχε κατά περιόδους δική της ανεξάρτητη κεραmicroική παραγωγή Ωστόσο οι δραστηριότητες που σχετίζονται microε τη microεταλλοτεχνία χαρακτηρίζουν microόνον τις οικογένειες που κατοικούσαν στον Κεντρικό Τοmicroέα ενασχόληση που ασφαλώς τους προσέδιδε microεγαλύτερο πλούτο δύναmicroη και κύρος Οι λατρευτικές εκδηλώσεις των οικογενειών που κατοικούσαν στη συγκεκριmicroένη περιοχή πρέπει να είχαν ως αποδέκτες την Αλία Νύmicroφη θεά προστάτιδα των ναυτικών της οποίας η λατρεία microαρτυρείται επιγραφικά στον Ωρωπό κατά την Ελληνιστική περίοδο αλλά και τους αδελφούς της τους Τελχίνες δηλ τους δαίmicroονες που είχαν σχέση microε τη microεταλλοτεχνία Η λατρεία του ήρωος στο microεγάλο περίβολο του κεντρικού τοmicroέα φαίνεται ότι έχει το παράλληλό της στον περίβολο του ∆υτικού τοmicroέα Σε κάθε οικιστική microονάδα ένα από τα οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν η κύρια κατοικία και τα λοιπά οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν χώροι εργασίας και λατρείας Το αν κάποιος ή κάποιοι οίκοι ξεχώριζαν από τους υπόλοιπους είναι microάλλον πρόωρο να επιχειρήσουmicroε να το διαπιστώσουmicroε Η κοινωνική διαστρωmicroάτωση δεν είναι ιδιαίτερα έντονη microολονότι η εντύπωση που δίδεται microε τα microέχρι σήmicroερα υλικά κατάλοιπα που έχουν αποκαλυφτεί είναι ότι το οικοδοmicroικό συγκρότηmicroα του κεντρικού τοmicroέα που περιβάλλεται από τον εντυπωσιακό περίβολο ανήκε σε microία από τις πιο σηmicroαντικές οικογένειες του Ωρωπού Αυτό προφανώς επέτρεπε στους ενοίκους του Κτιρίου Θ να τελούν θρησκευτικές τελετές στις οποίες θα συmicromicroετείχαν και microέλη από άλλες οικογένειες Αλλά και τα επάλληλα κτίρια ΙΗ ΙΘ στο microέσον του περίκλειστου χώρου του ∆υτικού τοmicroέα ενδέχεται να ανήκαν σε microία σηmicroαντική

22

οικογένεια Τούτο συνάγεται από τη microεγάλη διάρκεια χρήσης των παραπάνω κτιρίων καθώς και από την επιmicroεληmicroένη τοιχοποιία τους

Πήλινο ειδώλιο αλόγου ∆ύο πήλινα ειδώλια αλόγων Πήλινα ειδώλια ζώων Η παραπάνω πρόταση επιτρέπει να κατανοήσουmicroε καλύτερα την διαδικασία γένεσης του ιερού του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου στην Ερέτρια που σύmicroφωνα microε παλαιότερη άποψή microου ήταν αρχικά ο πυρήνας της αριστοκρατικής συνοικίας της πόλης που microετεξελίχτηκε σε ιερό της πολιούχου θεότητας Ορισmicroένα κτήρια προορίζονταν για κατοικίες της αριστοκρατικής τάξης άλλα χρησίmicroευαν ως χώροι εργασίας (λχ εργαστήριο για την κατασκευή χάλκινων αντικειmicroένων) Τον ίδιο laquoδιπολισmicroόraquo παρατηρούmicroε όπως είδαmicroε στη βιοτεχνική συνοικία των Πιθηκουσσών (αψιδωτή κατοικία ελλειψοειδή ή ορθογώνια εργαστήρια microεταλλοτεχνίας) Φαίνεται συνεπώς ότι η σύνθετη κοινωνική οργάνωση οδήγησε σταδιακά από το 2ο microισό του 8ου αι στην εξειδίκευση των οικοτεχνικών ή βιοτεχνικών δραστηριοτήτων στα πλαίσια του οίκου Σε περιοχές όπου κυριαρχούσαν οι καmicroπυλόγραmicromicroες αρχιτεκτονικές microορφές η λύση που δόθηκε ήταν η ενσωmicroάτωση των επιmicroέρους κτιρίων microέσα σε έναν περίβολο αν και σε ορισmicroένες περιπτώσεις επιχειρήθηκαν δύσκολοι συνδυασmicroοί όπως στη Λαθούριζα της Αττικής Αντίθετα σε περιοχές όπου επικρατούσε η συνήθεια να χτίζουν ορθογώνια σπίτια οι επιλογές ήταν περισσότερες Είτε ακολουθήθηκε και εδώ η λογική του περιβόλου όπως στα Μέγαρα Υβλαία είτε εκείνη της κεντρικής αυλής γύρω από την οποία διατάσσονταν οι χώροι όπως στη Ζαγορά της Άνδρου ή τη Μίλητο Σύmicroφωνα microε τον Ι Morris οι κοινωνικές microεταβολές που σταδιακά θα οδηγήσουν σε ανάγκη κατάτmicroησης του ωφέλιmicroου χώρου των κτιρίων έτσι ώστε ο κάθε χώρος να έχει microία συγκεκριmicroένη χρήση και η πρόσβαση σε αυτούς να είναι ελεγχόmicroενη σε συνδυασmicroό microε τον περιορισmicroό του ρόλου της γυναίκας στις οικοτεχνικές δραστηριότητες και ο αποκλεισmicroός της από τα κοινά microε εξαίρεση βέβαια τις θρησκευτικές εκδηλώσεις θα οδηγήσει περαιτέρω στην παγίωση του τύπου του αρχαίου ελληνικού σπιτιού όπου οι χώροι θα είναι πλέον στραmicromicroένοι προς το εσωτερικό και θα διατάσσονται γύρω από microιαν αυλή Αναmicroφίβολα η εξέλιξη υπήρξε αργή Από τον αψιδωτό microνηmicroειώδη αριστοκρατικό οίκο του 10ου πΧ αι στο Λευκαντί όπου όλες οι δραστηριότητες βρίσκονται συγκεντρωmicroένες κάτω από την ίδια στέγη έως την αρχαϊκή οικία microε την παστάδα του Ωρωπού διανύθηκε microία microεγάλη πορεία από την οποία ακόmicroη microας λείπουν οι συνδετικοί κρίκοι Οι ανασκαφές του Ωρωπού συmicroβάλουν ως ένα βαθmicroό στη γεφύρωση αυτού του κενού ΑΛ ΜΑΖΑΡΑΚΗΣ ΑΙΝΙΑΝ ∆ιευθυντής ανασκαφής Ωρωπού Αναπλ Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλίας Σχολή Επιστηmicroών του Ανθρώπου Τmicroήmicroα Ιστορίας Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Αργοναυτών και Φιλελλήνων Βόλος 38221 e-mail amazahauthgr

4

ΦΑΣΗ 1 (Στρώmicroα σπασmicroένων αγγείων)

∆υτικός Τοmicroέας Ανασκαφή στρώmicroατος πυράς microε διάσπαρτες πέτρες και θραυσmicroένα αγγεία

Κεντρικός Τοmicroέας Πυξίδα της Μέσης Γεωmicroετρικής περιόδου (α microισό 8ου πΧ αι)

Ο οικισmicroός φαίνεται ότι ιδρύθηκε πάνω σε έδαφος αmicromicroουδερό παρθένο Μολονότι απαντούν σποραδικά ευρήmicroατα της Μέσης Γεωmicroετρικής περιόδου είναι πλέον σαφές ότι η πρώτη αυτή εγκατάσταση ανάγεται γύρω στα microέσα του 8ου αι Στο ∆υτικό Τοmicroέα ο ορίζοντας αυτός χρήσης χαρακτηρίζεται από ένα εκτεταmicroένο στρώmicroα πυράς που περιλαmicroβάνει πολυάριθmicroα θραύσmicroατα αγγείων καλής ποιότητας κάρβουνα οστά και διάσπαρτες πέτρες οι οποίες κατά τόπους σχηmicroατίζουν σωρούς Τα περισσότερα όστρακα χρονολογούνται στο δεύτερο microισό του 8ου αι πΧ φέρουν γεωmicroετρική διακόσmicroηση και ορισmicroένα παραστάσεις Παρόmicroοια φάση microε σπασmicroένα αγγεία και καmicroένα υπολείmicromicroατα επάνω στο φυσικό έδαφος αναγνωρίστηκε και στον Κεντρικό Τοmicroέα Η ερmicroηνεία του συνόλου παραmicroένει αβέβαιη Η σκέψη ότι έχουmicroε να κάνουmicroε microε απόθεση καταλοίπων καταστροφής microοιάζει αρκετά πιθανή καθώς αρκετά συγκολλώmicroενα όστρακα προέρχονται από περιοχές που απέχουν αρκετά microεταξύ τους ΤΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΑ ΛΕΙΨΑΝΑ ΟΙΚΙΣΤΙΚΕΣ ΦΑΣΕΙΣ 2-7

Φάσεις 2-7 ∆υτικού Τοmicroέα Κάτοψη ∆υτικού Τοmicroέα

5

Αποκατάσταση φάσεων 2-7 Κεντρικού Τοmicroέα

Φάσεις 2-7 Κεντρικού Τοmicroέα

Όπως προαναφέρθηκε τα αρχιτεκτονικά λείψανα που ήρθαν στο φως δεν ανήκουν όλα σε microία οικιστική περίοδο Συνολικά ήρθαν στο φως στον microεν Κεντρικό Τοmicroέα οκτώ ελλειψοειδή έξι κυκλικά ένα αψιδωτό και ένα ορθογώνιο οικοδοmicroήmicroατα (Α-ΙΖ) στο δε ∆υτικό επτά ελλειψοειδή έξι κυκλικά (τα τρία από αυτά σώζονται αποσπασmicroατικά) και δύο ορθογώνια (ΙΗ-ΛΑ) Χαρακτηριστικό και των δύο τοmicroέων αποτελούν οι πολυάριθmicroοι περίβολοι Η πλειονότητα των ελλειψοειδών κτιρίων ακολουθεί Β-Ν προσανατολισmicroό και η είσοδός τους βρισκόταν προς Νότον (εξαίρεση αποτελούν τα Ε και ΙΣΤ και ενδεχοmicroένως το αψιδωτό ∆) Πρόκειται για τη microεγαλύτερη συγκέντρωση καmicroπυλόγραmicromicroων κτιρίων των πρώιmicroων ιστορικών χρόνων του ελλαδικού χώρου Οι τοίχοι είναι κατασκευασmicroένοι από αδρά κατεργασmicroένους λίθους και έφεραν ανωδοmicroή από ωmicroές πλίνθους Συνήθως στην είσοδο υπήρχε κατώφλι από αδρά κατεργασmicroένους λίθους το οποίο φαίνεται ότι χρησίmicroευε και ως προστασία κατά των συχνών πληmicromicroύρων Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η στοά από ξύλινους στύλους που περιθέει το ελλειψοειδές κτίριο Α το οποίο σύmicroφωνα microε όλες τις ενδείξεις χρησίmicroευε ως εργαστήριο microεταλλοτεχνίας Τούτο αποτελεί ένδειξη ότι το περιστύλιο του αρχαίου ελληνικού ναού έχει τις ρίζες του στην κοσmicroική αρχιτεκτονική των πρώιmicroων ιστορικών χρόνων

Κτίριο Α από πάνω Κτίριο Β-Γ από Βόρεια Κτίρια Θ και Η από πάνω

6

ΦΑΣΗ 2 (ΠΟΡΦΥΡΗ) Κεντρικός Τοmicroέας Στο β΄ microισό του 8ου αι ανάγεται ο πρώτος ακανόνιστος περίβολος στο εσωτερικό του οποίου οικοδοmicroείται ένα ελλειψοειδές κτίριο το Ι διαστ 730 X 420 micro και πιθανώς ένα αψιδωτό κτίριο (∆) στα Ν∆ το οποίο όmicroως σώζεται τελείως αποσπασmicroατικά Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα λίθινο δισκοειδές βαρίδι Βρέθηκε πάνω στο λίθινο κατώφλι του κτιρίου Ι microαζί microε microία τριγωνική φοινικική χάνδρα από υαλόmicroαζα Πάνω στη microία όψη ήταν χαραγmicroένο επί τα λαιά το όνοmicroα του κτήτορά του Πειθάλιmicroος σε πτώση γενική Το εύρηmicroα παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον όχι microόνο γιατί συγκαταλέγεται ανάmicroεσα στις παλαιότερες ελληνικές επιγραφές αλλά επιπλέον επειδή το αλφάβητο είναι ευβοϊκό (πεντασκελές Μ) υπογραmicromicroίζοντας τις στενές σχέσεις των Ωρωπίων microε τους Ευβοείς

Ελλειψοειδή Κτίρια Ι και ΙΑ από Νότον

Xάνδρα και λίθινος ενεπίγρα-φος δίσκος από το Κτίριο Ι

Σχέδιο λίθινου ενεπίγραφου δίσκου από το Κτίριο Ι

∆υτικός Τοmicroέας Στην ίδiα φάση ανάγονται ο παλαιότερος περίβολος ένας κεραmicroεικός κλίβανος και ένα καmicroπυλόγραmicromicroο οικοδόmicroηmicroα (KE) προσανατολισmicroένο προς Νότον από το οποίο σώζεται σε καλή κατάσταση microόνον ο πίσω αψιδωτός τοίχος Οι διαστάσεις του οικοδοmicroήmicroατος εφόσον το αποκαταστήσουmicroε ως ελλειψοειδές πρέπει να ήταν 650 Χ 360 micro περίπου Το ικανό πλάτος του τοιχοβάτη (περ 065 micro) επιτρέπει τη διατύπωση της υπόθεσης ότι η πλίνθινη ανωδοmicroή κάλυπτε την εξωτερική πλευρά του θεmicroελίου ενώ η εσωτερική ενδέχεται να αντιπροσωπεύει θρανίο

Άποψη τmicroήmicroατος του ∆υτικού Τοmicroέα από Ανατολάς

Αψιδωτό Κτίριο ΚΕ από Βόρεια Στο βάθος το αψιδωτό ΚΣΤ σε πρώτο πλάνο το ΚΕ

ΦΑΣΗ 3 (ΕΡΥΘΡΗ) Κεντρικός Τοmicroέας Κατά την επόmicroενη φάση που χρονολογείται ακόmicroη στην Ύστερη Γεωmicroετρική περίοδο ανανεώθηκε ο περίβολος και συνεχίστηκε η χρήση του κτιρίου Ι Βορειότερα οικοδοmicroήθηκε το κυκλικό Ι∆ διαmicro 280 micro νοτιότερα το ελλειψοειδές Ε διαστ 6 Χ 4 micro Το τελευταίο ακολουθεί είναι προσανατολισmicroένο προς ανατολάς

7

∆υτικός Τοmicroέας Την ίδια περίοδο ανανεώθηκε ο παλαιότερος περίβολος και microάλιστα επεκτάθηκε Ο σχεδόν τετράγωνος περίκλειστος χώρος πλευράς 1250 micro περίπου καταλάmicroβανε τώρα έκταση περίπου 155 τmicro Στο εσωτερικό του οικοδοmicroήθηκαν τρία νέα καmicroπυλόγραmicromicroα κτίρια το ένα δίπλα στο άλλο και microε προσανατολισmicroό προς Νότον

∆υτικός Τοmicroέας Κτίριο ΚΣΤ Ελλειψοειδή Κτίρια ΙΗ ΙΘ (δεξιά) Κ ΚΑ

(αριστερά) και πύργος από Νότον Το ανατολικότερο κτίριο είναι κατά πάσα πιθανότητα αψιδωτό (ΚΣΤ) Το οικοδόmicroηmicroα σώζεται σε microήκ 510 micro και το πλάτος του πρέπει να ήταν 330 micro περίπου Στο εσωτερικό σε επαφή microε την αψίδα βρέθηκε ένα θρανίο υπερυψωmicroένο σε σχέση microε το αρχικό δάπεδο κάτι που δηλώνει ότι η κατασκευή αυτή προστέθηκε σε β φάση Το κεντρικό ελλειψοειδές οικοδόmicroηmicroα (ΙΗ) παρόλο που είναι microικρό (530 Χ 3 micro) παρουσιάζει εξαιρετικά επιmicroεληmicroένη τοιχοποιία από κατεργασmicroένους ορθογώνιους λίθους Εσωτερικά κατά microήκος του Α τοίχου αναγνωρίστηκε θρανίο από αδρά κατεργασmicroένους λίθους πλ 060 το οποίο σε β φάση αντικαταστάθηκε από λίθινη κατασκευή πλ 1 micro που κάλυψε το microεγαλύτερο τmicroήmicroα του δαπέδου και του αψιδωτού χώρου (βλ φάση 4) Το ∆υτικό ελλειψοειδές κτίριο (Κ) ήταν microεγαλύτερο Το microήκος του είναι περίπου 9 micro ενώ το πλάτος υπολογίζεται ότι δεν πρέπει να ξεπερνούσε τα 4 micro Στο εσωτερικό του κτιρίου κατά microήκος του Α τοίχου και της αψίδας απαντήθηκαν διάσπαρτες κροκάλες που εικάζουmicroε ότι ανήκουν σε περιφερικό θρανίο ανάλογο microε εκείνο που βρέθηκε στο εσωτερικό του Κτιρίου ΙΗ

ΦΑΣΗ 4 (ΚΙΤΡΙΝΗ)

Κεντρικός Τοmicroέας Αεροφωτογραφία 1998 (φωτ Κ Μαζαράκης Αινιάν)

Κεντρικός Τοmicroέας Κτίρια Α Β-Γ και Ε (φωτ 1985)

8

Κεντρικός Τοmicroέας Η φάση αυτή σχετίζεται microε τη ριζική αναδιοργάνωση του χώρου Τον ακανόνιστο περίβολο της δεύτερης φάσης διαδέχεται ένας ιδιαίτερα προσεγmicroένος ορθογώνιος περίβολος microέγ διαστ 17 Χ 14 micro περίπου που περικλείει τα κυκλικά ΙΓ (διάmicro 170 micro) ΙΕ (διάmicro περ 180 micro) και ΣΤ (διάmicro 385 micro) καθώς και τα ελλειψοειδή ΙΑ (720 X 450 micro) και Θ (980 Χ 470 micro) Ένας δεύτερος οικοδοmicroικός πυρήνας κατασκευάστηκε ανατολικότερα [ελλειψοειδή Α (7 X 460) και Β (850 X 460 micro)] ενώ Νότια του περιβόλου υπήρχε ένα ακόmicroη ελλειψοειδές το ΙΣΤ (7 X 4 micro περίπου) στραmicromicroένο προς ∆υσmicroάς

Κυκλικό Κτίριο ΣΤ Ελλειψοειδές Κτίριο ΙΑ Κυκλικό κτίσmicroα ΙΓ Οι ανασκαφές και η Έρευνα Μαγνητικής Επιδεκτικότητας τεκmicroηρίωσαν ότι το Κτίριο Α χρησίmicroευε ως εργαστήριο microεταλλοτεχνίας ενώ τα Κτίρια Β ΙΣΤ φαίνεται ότι ήταν κατοικίες Ο προορισmicroός του κτιρίου ΙA είναι περισσότερο αινιγmicroατικός Μολονότι δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε ότι είχε λατρευτική χρήση καθώς στο εσωτερικό του απαντήθηκαν αλλεπάλληλα δάπεδα από καθαρή στάχτη που δηmicroιουργήθηκαν από τους συχνούς καθαρισmicroούς microιας microεγάλης κεντρικής εστίας εντούτοις τα κινητά ευρήmicroατα στηρίζουν περισσότερο την ερmicroηνεία του ως κατοικία Αντίθετα κάποια ασυνήθιστα για τον Ωρωπό ευρήmicroατα από το microεγαλύτερο κυκλικό κτίριο το ΣΤ όπως ένας αιγυπτιακός σκαραβαίος από φαγεντιανή ένα πήλινο ειδώλιο αλόγου και microία χάλκινη πόρπη καθώς και ένα κτιστό θρανίο από microεγάλους ποταmicroίσιους λίθους που αποκαλύφτηκε στο βόρειο τmicroήmicroα του χώρου δηλώνουν ότι το εν λόγω οικοδόmicroηmicroα είχε κατά πάσα πιθανότητα λατρευτικό προορισmicroό Η χρήση των υπόλοιπων κυκλικών κτισmicroάτων δεν αποσαφηνίστηκε αλλά εικάζουmicroε ότι ήταν αποθηκευτικοί χώροι (σιροί)

ΣΤ Πήλινο ειδώλιο αλόγου ΣΤ Σκαραβαίος ΣΤ Χάλκινη πόρπη Το πιο επιβλητικό οικοδόmicroηmicroα που περικλείει ο περίβολος το κτίριο Θ δεν φαίνεται να σχετίζεται άmicroεσα microε βιοτεχνικές δραστηριότητες Οι συγκριτικά microεγάλες διαστάσεις του η ιδιαίτερα προσεγmicroένη κατασκευή του οι συνεχείς microετασκευές η εσωτερική διαίρεση σε τρία διαmicroερίσmicroατα οι ενδείξεις για την παρουσία κεντρικής εστίας και το επιβλητικό θρανίο στο πίσω δωmicroάτιο πλ 1 micro προσδίδουν στο οικοδόmicroηmicroα ξεχωριστή σηmicroασία Τούτο συνάγεται και από τα microάλλον ασυνήθιστα κινητά ευρήmicroατα που συλλέχτηκαν εδώ λίγα χάλκινα κοσmicroήmicroατα (δύο περόνες και ένα κωδωνόσχηmicroο περίαπτο) microερικά πολύ πρώιmicroα χειροποίητα λυχνάρια microε έντονα ίχνη από την καύση πολλά τροχήλατα αγγεία ανάmicroεσά τους αρκετοί διακοσmicroηmicroένοι κρατήρες microερικοί από τους οποίους σώζουν παραστάσεις αλλά και πλήθος από χειροποίητα χρηστικά αγγεία καθώς και πολυάριθmicroα microολύβδινα διπλωmicroένα βαρίδια που προέρχονται από δίχτυα ψαρέmicroατος που έχουν αποσυντεθεί Όπως έχω υποστηρίξει αλλού η

9

πιο πιθανή ερmicroηνεία είναι ότι πρόκειται για την κατοικία ενός σηmicroαίνοντος προσώπου που είχε υπό την εποπτεία του τον εργαστηριακό χώρο και τον έλεγχο της παραγωγής

Κάτοψη Κτιρίου Θ α φάση κίτρινη β φάση πορτοκαλί γ φάση πράσινη

α Μολύβδινα αλιευτικά βαρίδια από δίχτυα β ∆ύο χάλκινες περόνες

Χάλκινο κωδωνόσχηmicroο περίαπτο από το θρανίο του Θ

α Πήλινος λύχνος β ∆ίνος microε microελανόmicroορφη παράσταση

∆υτικός Τοmicroέας Κατά την περίοδο αυτή έγιναν όπως φαίνεται κάποιες τροποποιήσεις στον περίβολο στα ΝΑ εξωτερικά του κτιρίου ΚΣΤ και στα Β∆ Πράγmicroατι στη Β∆ γωνία του περιβόλου βρέθηκαν δύο τmicroήmicroατα καmicroπύλου τοίχου που εικάζεται ότι αντιπροσωπεύει ότι απέmicroεινε από ένα microικρό κυκλικό οικοδόmicroηmicroα Λ Αν η απόδοσή του σε αυτή τη φάση είναι ορθή τούτο θα σήmicroαινε ότι το κτίσmicroα αυτό ενσωmicroατώθηκε στη Β∆ γωνία του περιβόλου Εσωτερικά της αψίδας του αψιδωτού κτιρίου ΚΣΤ κατασκευάστηκε λίθινο θρανίο Όπως προαναφέρθηκε την ίδια περίοδο το θρανίο του ελλειψοειδούς ΙΘ αντικαταστάθηκε από λίθινη χαmicroηλή κατασκευή κατόψεως U πλ 1 micro που κάλυψε το microεγαλύτερο τmicroήmicroα του δαπέδου του Ακριβώς πάνω από το κτίριο Κ κτίστηκε ένα παρόmicroοιο αλλά microικρότερο ελλειψοειδές οικοδόmicroηmicroα (ΚΑ) microήκους 8 micro Ο ∆υτικός τοίχος δεν σώζεται αλλά υπολογίζεται ότι το πλάτος του κτιρίου δεν πρέπει να ξεπερνούσε τα 4 micro περίπου Τέλος στην ίδια περίοδο ενδέχεται να ανήκει ο microικρός ορθογώνιος χώρος που κτίστηκε σε επαφή microε το Β σκέλος του περιβόλου διαστ 250 Χ 350 micro

Ελλειψοειδή ΙΗ-ΙΘ από ΒΑ Ελλειψοειδές ΚΑ από ΒΑ

10

ΦΑΣΗ 5 (ΠΟΡΤΟΚΑΛΙ) Κεντρικός Τοmicroέας Κατά την επόmicroενη φάση παραmicroένουν σε χρήση τα περισσότερα από τα προαναφερθέντα οικοδοmicroήmicroατα Το Θ microετατράπηκε σε αψιδωτό οικοδόmicroηmicroα microήκους 12 micro microε την προσθήκη ενός ορθογώνιου δωmicroατίου προς Νότον microε άνοιγmicroα στο πλάι (στα ∆υτικά) Η τάση για υιοθέτηση των ευθύγραmicromicroων κατασκευών και της ορθής γωνίας είναι εmicroφανής καθώς αmicroέσως νοτιότερα κτίστηκε ο ορθογώνιος χώρος Ζ που αντιπροσωπεύει πιθανώς προσθήκη στο κυκλικό ΣΤ microε το οποίο φαίνεται ότι επικοινωνούσε microε ενδιάmicroεση θύρα Το ευτελές αινιγmicroατικό κυκλικό οικοδόmicroηmicroα ΙΖ διάmicro 120 micro Νότια και εξωτερικά του περιβόλου ανήκει και αυτό στην ίδια φάση

Κεντρικός Τοmicroέας Κτίριο Θ από Ν Κεντρικός Τοmicroέας Χώρος Ζ από Ανατολικά ∆υτικός Τοmicroέας Ο περίβολος ξαναχτίστηκε λαmicroβάνοντας υπόψη τη θέση των παλαιότερων τοίχων microε εξαίρεση το Βόρειο και Β∆ σκέλος του το οποίο είναι νέο Κατ ουσίαν ο περίκλειστος χώρος επεκτάθηκε 35 microέτρα προς Βορράν Στο εσωτερικό του υπήρχαν τώρα δύο ελλειψοειδή κτίρια τα ΙΘ και ΚΒ τα οποία σώζονται αποσπασmicroατικά καθώς και δύο ή τρία κυκλικά ΚΓ ΚΘ και ΛΑ Σε επαφή microε το Β σκέλος του περιβόλου κτίστηκε το κυκλικό οικοδόmicroηmicroα ΚΓ διαmicroέτρου 250 micro ∆ύο ακόmicroη κυκλικά κατά πάσα πιθανότητα οικοδοmicroήmicroατα που πλαισιώνουν τη Β∆ και Ν∆ γωνία του συγκροτήmicroατος το ΚΘ και το ΛΑ αντίστοιχα θα πρέπει microάλλον να αποδοθούν σε αυτή τη φάση Ωστόσο δεν είναι σαφές αν τα πρώτο ανήκει στο ίδιο οικοδοmicroικό συγκρότηmicroα ή σε κάποιο άλλο που εκτεινόταν δυτικότερα και οριζόταν προς Βορράν από άλλο περίβολο ενώ η ταύτιση του δεύτερου microε στεγασmicroένο οικοδόmicroηmicroα είναι εξαιρετικά αβέβαιη Από το ελλειψοειδές κτίριο ΙΘ το οποίο κτίστηκε ακριβώς πάνω από το προγενέστερο ΙΗ σώζεται microόνον η πρόσοψη microε το επιmicroεληmicroένο κατώφλι και τmicroήmicroατα του Α τοίχου και της αψίδας Οι διαστάσεις του κτιρίου υπολογίζονται σε 650 Χ 350 micro δηλ δε διέφεραν σηmicroαντικά από εκείνα του ΙΘ που αντικατέστησε Το 2000 αmicroέσως στα Ανατολικά των ελλειψοειδών ΙΗ-ΙΘ είχε βρεθεί αινιγmicroατική πλίνθινη κατασκευή Την επόmicroενη χρονιά φάνηκε ότι πρόκειται για ένα ακόmicroη ελλειψοειδές οικοδόmicroηmicroα (ΚΒ) από το οποίο σώζονται microόνον τα επάλληλα πήλινα δάπεδα καθώς και η πρόσοψη δηλ οι δύο παραστάδες και το κατώφλι εκατέρωθεν του οποίου σώζονται δύο τετράγωνοι ογκόλιθοι πλευράς microισού microέτρου περίπου πιθανώς βάσεις για τη στερέωση ξύλινων στύλων Στο εσωτερικό του κτιρίου ερευνήθηκε κοιλότητα που περιείχε αναρίθmicroητα καmicroένα οστά ζώων και κάρβουνα πιθανώς κατάλοιπα κάποιας θυσίας που ενδεχοmicroένως θα πρέπει να ταυτιστεί microε εσχάρα (βλ εικόνα σελ 12) Κάτι τέτοιο βέβαια προϋποθέτει ότι το οικοδόmicroηmicroα είχε λατρευτικό προορισmicroό Η συνειδητή διάλυση του κτιρίου και η θεmicroελίωση στη θέση του αινιγmicroατικής ορθογώνιας κατασκευής που περιγράφεται παρακάτω ενδέχεται να σχετίζονται microεταξύ τους

11

ΦΑΣΗ 6 (ΠΡΑΣΙΝΗ) Κεντρικός Τοmicroέας Πρόκειται για την τελευταία σηmicroαντική αρχιτεκτονική φάση στον τοmicroέα αυτό Όπως φαίνεται στο εσωτερικό του ορθογώνιου περιβόλου έστεκε πλέον microόνον το κτίριο Θ το οποίο ανέκτησε πάλι την αρχική ελλειψοειδή του microορφή Στη θέση του ΙΕ κτίστηκε ένα microεγαλύτερο κυκλικό οικοδόmicroηmicroα το Η διαmicro 290 micro το οποίο ενδέχεται να ήταν κεραmicroεικός κλίβανος

Κυκλικό Κτίριο Η (κεραmicroεικός κλίβανος) Τύmicroβος XXXIV (Ηρώον) από Βόρεια Στη θέση του ΙΑ χτίστηκε microία ορθογώνια πλακόστρωτη κατασκευή που όπως όλα δείχνουν πρέπει να ήταν βωmicroός ήταν καλυmicromicroένη microε καθαρή στάχτη και δίπλα της βρέθηκε ένα τελετουργικό χειροποίητο λυχνάρι Σε επαφή microε microία άλλη γειτονική λίθινη microακρόστενη κατασκευή (XXXIV 084 X 068 micro) στο microέσον της οποίας είχε τοποθετηθεί ένας κατακόρυφος κατεργασmicroένος λίθος που έδινε την εντύπωση ταφικού σήmicroατος βρέθηκε ένα σύνολο από θρυmicromicroατισmicroένα αγγεία των πρώιmicroων αρχαϊκών χρόνων κάρβουνα και οστά ζώων Ωστόσο η έρευνα που επακολούθησε δεν οδήγησε στην ανεύρεση ανθρώπινων λειψάνων Λίγο ανατολικότερα εν microέρει πάνω στο θεmicroέλιό του κυκλικού κτίσmicroατος ΙΓ εντοπίστηκε microια microικρή λίθινη κυκλική τράπεζα (XXXVI) Παρόmicroοιες κατασκευές συνήθως σχετίζονται microε τη λατρεία των προγόνων ή των νεκρών

Κάτοψη περιοχής Ηρώου (σχ Α Μαζαράκη Αινιάνος)

Πήλινος Λύχνος πλησίον βωmicroού

Πήλινο οmicroοίωmicroα πλοίου από κατασκευή XXXIV

Συνεξεταζόmicroενα όλα τα στοιχεία οδηγούν στη σκέψη ότι στο χώρο λειτουργούσε ένα ηρώο Μάλιστα η παρουσία ενός πήλινου οmicroοιώmicroατος πλοίου ανάmicroεσα στις προσφορές θα microπορούσε να δηλώνει ότι πρόκειται για το κενοτάφιο ενός σηmicroαίνοντος προσώπου που χάθηκε στη θάλασσα Το χθόνιο χαρακτήρα της λατρείας τονίζουν τα πήλινα ακρωτηριασmicroένα ειδώλια αλόγων που βρέθηκαν στη γύρω περιοχή και σε άmicroεση γειτνίαση microε το βωmicroό Είναι γνωστό πόσο διαδεδοmicroένη ήταν η λατρεία των ηρώων στην Εύβοια Αρκεί να microνηmicroονεύσουmicroε το ηρώο στο Λευκαντί του 10ου αι και εκείνο της ∆υτικής Πύλης της Ερέτριας των αρχών του 7ου αι που και τα δύο σχετίζονται microε τη λατρεία νεκρών της αριστοκρατικής τάξης Ειδολογικά τα ευρήmicroατα παρουσιάζουν ορισmicroένες οmicroοιότητες microε ένα λατρευτικό σύνολο του 7ου αι από τις Πιθηκούσσες Εκεί ανασκάφτηκε ένας αποθέτης που

12

περιείχε microεταξύ άλλων πήλινα ειδώλια αλόγων και microουλαριών και οmicroοιώmicroατα πλοιαρίων Ο Β d Agostino συmicroπεραίνει ότι πρόκειται πιθανώς για ένα ηρώο καθώς τα ευρήmicroατα σχετίζονταν άmicroεσα microε καmicroένα ανθρώπινα οστά ∆υτικός Τοmicroέας Ορισmicroένες από τις κατασκευές που σχετίζονται microε την περίοδο αυτή microας πείθουν ότι η χρήση του χώρου άλλαξε και εδώ Φαίνεται πως κάποια στιγmicroή όταν το ελλειψοειδές κτίριο ΚΒ εγκαταλείφθηκε χρησιmicroοποίησαν τις πέτρες του για κάποια άλλη κατασκευή ίσως για το νέο περίβολο που τώρα όχι microόνον ανανεώθηκε αλλά επίσης διευρύνθηκε προς Νότον προς ∆υσmicroάς και ίσως προς Βορράν Το microόνο σηmicroαντικό στεγασmicroένο οικοδόmicroηmicroα που παρέmicroεινε σε χρήση φαίνεται ότι ήταν το ελλειψοειδές ΙΘ Νέες κατασκευές είναι τα κυκλικά ΚΖ και Κ∆ Το microικρότερο το ΚΖ αποκαλύφτηκε πλησίον της Νότιας εισόδου Σε σχέση microε τη microικρή του διάmicroετρο (180 micro) και συγκρινόmicroενο microε τα άλλα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα του ∆υτικού Τοmicroέα διαθέτει ασυνήθιστα πλατύ θεmicroέλιο Η χρήση του κτίσmicroατος αυτού παραmicroένει αβέβαιη microολονότι η εύρεση στο εσωτερικό του σε επαφή microε τον τοιχοβάτη microιας microικρογραφικής οινοχόης ίσως δηλώνει κάποια λατρευτική λειτουργία

∆υτικός Τοmicroέας Κτίριο ΚΖ ∆υτικός Τοmicroέας Κυκλικά Κτίρια ΚΓ και Κ∆ Το microεγαλύτερο κυκλικό οικοδόmicroηmicroα διαmicro 250 micro κτίστηκε στη ΒΑ γωνία του περιβόλου (Κ∆) δίπλα στο παλαιότερο και παρόmicroοιο ΚΓ Με βάση τα στρωmicroατογραφικά δεδοmicroένα είναι δυνατόν να υποστηριχθεί ότι το ΚΓ συνέχισε να χρησιmicroοποιείται Και τα δύο κτίσmicroατα ίσως ήταν σιταποθήκες των οποίων η είσοδος θα πρέπει να αποκατασταθεί προς Νότον Στη Ν∆ γωνία του περιβόλου πλησίον της πιθανολογούmicroενης εισόδου ερευνήθηκε λίθινη συmicroπαγής κυλινδρική κατασκευή (διαmicro 080 ύψ 045 micro) Πάνω στην επιφάνειά της η οποία ήταν επενδεδυmicroένη microε πηλό παρατηρήθηκαν λίγα ίχνη καύσης Η υπόθεση ότι πρόκειται για οικιακό () βωmicroό είναι αρκετά πιθανή Τέλος στη θέση του ελλειψοειδούς κτιρίου ΚΒ το οποίο όπως προαναφέρθηκε εκθεmicroελιώθηκε αmicroέσως στα ∆υτικά της εσχάρας κτίστηκε microία microακρόστενη ορθογώνια αινιγmicroατική κατασκευή Το microήκος της είναι 270 micro και το microέγ πλάτος λίγο λιγότερο από 1 micro Πλησίον και εντός της κατασκευής συλλέχτηκαν microεταξύ άλλων 10 microολύβδινα διπλωmicroένα αλιευτικά βαρίδια και ένα χάλκινο αγκίστρι

Εσχάρα microε καmicroένα οστά ζώων Κυλινδρική κατασκευή Χάλκινο αγκίστρι

13

ΤΑΦΕΣ Με αρκετές από τις παραπάνω φάσεις συνδέονται και ευάριθmicroοι παιδικοί εγχυτρισmicroοί Οι περισσότεροι βρέθηκαν στον κεντρικό τοmicroέα και η απόδοσή τους στις επιmicroέρους οικιστικές φάσεις θα επιτευχθεί microόνον ύστερα από τη συνδυαστική microελέτη των κινητών ευρηmicroάτων και των δεδοmicroένων της στρωmicroατογραφίας Η microελέτη αυτή έως τώρα οδηγεί στην προσωρινή διαπίστωση ότι οι ταφές χρονολογούνται κατά κανόνα στη Γεωmicroετρική περίοδο (δύο ταφικοί τύmicroβοι χρονολογούνται στον 6ο αι δηλ microετά την εγκατάλειψη του συγκεκριmicroένου χώρου)

∆υτικός Τοmicroέας Παιδικός εγχυτρισmicroός (2001)

Ακτέριστη ταφή εφήβου σε συνεσταλmicroένη στάση

Αmicroφορέας που είχε τοποθετηθεί ως σήmicroα πάνω από τάφο

Ειδικότερα στο ∆υτικό τοmicroέα ερευνήθηκαν microόνον δύο εγχυτρισmicroοί στα Β∆ και ∆ εξωτερικά του περιβόλου Ένας πίθος του οποίου το στόmicroιο είχε σφραγιστεί microε microία πέτρα περιείχε το σκελετό ενός βρέφους και ένα σκυφοειδές ολόβαφο κύπελλο Αντίθετα στις παρυφές της εργαστηριακής συνοικίας του Κεντρικού Τοmicroέα ανασκάφτηκαν πάνω από 30 ταφές Οι περισσότερες - αν όχι όλες - είναι παιδικές (κυρίως εγχυτρισmicroοί καθώς και λακκοειδείς και κιβωτιόσχηmicroοι) Σύmicroφωνα microε τη ∆ραγώνα παρατηρήθηκαν και microερικές καύσεις ενηλίκων αλλά κάτι τέτοιο δεν επιβεβαιωθεί ακόmicroη Πολύ συχνά ο τάφος σκεπαζόταν από ένα λίθινο τύmicroβο και γύρω του έσπαγαν διάφορα αγγεία και πραγmicroατοποιούσαν νεκρόδειπνα Σε microία περίπτωση ένας γραπτός αmicroφορέας είχε τοποθετηθεί ως σήmicroα πάνω από τον τάφο Είναι αξιοπαρατήρητο ότι και τα δύο παραπάνω έθιmicroα παρατηρούνται και στις Πιθηκούσσες Η εύρεση ενός σκελετού εφήβου () σε συνεσταλmicroένη στάση δίχως κτερίσmicroατα microας παραπέmicroπει και πάλι στο αντίστοιχο έθιmicroο από τις Πιθηκούσσες Η αποσαφήνιση των ταφικών εθίmicroων στον Ωρωπό θα επιτρέψει ενδεχοmicroένως να κατανοηθούν καλύτερα τα αντίστοιχα έθιmicroα της πρώτης ελληνικής αποικίας της ∆ύσης τα οποία σηmicroειωτέον προβληmicroατίζουν τους microελετητές αφού microέχρι τώρα δεν έχουν προκύψει ξεκάθαρες οmicroοιότητες microε τις ταφικές συνήθειες στην ίδια την Εύβοια Η συνήθεια πάντως του τέλους της γεωmicroετρικής εποχής να θάβουν τα παιδιά εντός της οικιστικής ζώνης ήταν διαδεδοmicroένη και στη γειτονική Ερέτρια ΦΑΣΗ 7 (ΚΥΑΝΗ)

Κεντρικός Τοmicroέας Η περιοχή σταδιακά εγκαταλείπεται αλλά συνεχίζουν για ένα διάστηmicroα οι δραστηριότητες που σχετίζονται microε τα κεραmicroεικά εργαστήρια ∆υτικός Τοmicroέας Η χρήση του χώρου αλλάζει δραστικά Στην φάση αυτή ανήκει ένα microνηmicroειακό ορθογώνιο οικοδόmicroηmicroα που ερευνήθηκε microερικώς τα έτη 2000 έως και 2002 Ο παλαιότερος περίβολος παραmicroένει σε χρήση και ενδεχοmicroένως ενισχύθηκε στα ΝΑ Με την φάση αυτή πρέπει να σχετίζεται και ο microικρός ορθογώνιος χώρος ΚΗ εσωτ διαστ 2 Χ 130 micro ο οποίος κτίστηκε πάνω από το κυκλικό ΚΖ και σε επαφή microε τον περίβολο Στη ΒΑ γωνία

14

του Ν περιβόλου τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα ΚΓ και Κ∆ microάλλον συνέχισαν να χρησιmicroοποιούνται Ένα σχεδόν τετράγωνο οικοδόmicroηmicroα κτίστηκε σε επαφή microε το ∆ σκέλος του περιβόλου Έχει διαστάσεις 5 Χ 460 micro και είσοδο προς Νότον (πλ 125 micro) Το οικοδόmicroηmicroα αυτό αν λάβουmicroε υπόψη το πάχος του τοιχοβάτη (090 micro) ήταν πιθανώς διώροφο και χαρακτηρίστηκε συmicroβατικά ως πύργος Η ανωδοmicroή του ήταν από ωmicroές πλίθρες οι οποίες εδράζονταν πάνω σε λίθινο τοιχοβάτη το ύψος του οποίου είναι microόλις 20 εκ Το παλαιότερο δάπεδο ήταν σπαρmicroένο microε πολυάριθmicroα θραύσmicroατα προερχόmicroενα από microεγάλα χρηστικά αγγεία Η καταστροφή φαίνεται ότι συνοδεύτηκε από πυρκαγιά Το νεώτερο επίπεδο χρήσης χαρακτηρίζεται από δύο microερικώς επικαλυπτόmicroενες πρόχειρες κεντρικές εστίες Ο πυθmicroένας της παλαιότερης ήταν το κοίλο σώmicroα ενός microεγάλου χρηστικού αγγείου Τα λιγοστά χαρακτηριστικά ευρήmicroατα από το εσωτερικό του δωmicroατίου χρονολογούνται στους πρώιmicroους αρχαϊκούς χρόνους (λχ πήλινος πεταλόσχηmicroος λύχνος και θραύσmicroατα αγγείων ανατολίζοντος ρυθmicroού)

Πύργος από ∆υσmicroάς Στρώmicroα καταστροφής πύργου από

πάνω Αγγείο ανατολίζοντος ρυθmicroού από τον πύργο

Βορειότερα εκτείνεται ένα microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα διαστάσεων 57 Χ 1760 micro το οποίο ακολουθεί Β-Ν προσανατολισmicroό Μολονότι η έρευνα του κτιρίου βρίσκεται σε πρώιmicroο στάδιο η πρώτη εντύπωση είναι ότι πρόκειται για υπαίθριο περίβολο microέσα στον οποίο εγγράφονται ορισmicroένοι ορθογώνιοι χώροι καθώς και οι προαναφερθείσες κυκλικές κατασκευές Η περίκλειστη περιοχή διαιρείται εσωτερικά σε τουλάχιστον δύο άνισα διαmicroερίσmicroατα Ο περιmicroετρικός τοιχοβάτης πλ περίπου 40 εκ είναι κατασκευασmicroένος από microία σειρά από σχετικά microικρούς πρόχειρα κατεργασmicroένους λίθους και microέχρι ένα ύψος πρέπει να έφερε ανωδοmicroή από πλίνθους Το microεσαίο τmicroήmicroα του δυτικού επιmicroήκη τοίχου έχει υποστεί microετατόπιση και εν microέρει έχει καταστραφεί πιθανώς εξαιτίας πληmicromicroύρας

Κάτοψη Β απόληξης microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος

Άποψη της Β απόληξης του microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος από τα ∆υτικά

15

Στη Βόρεια απόληξη του οικοδοmicroήmicroατος ήρθαν στο φως έκκεντρη προς ∆υσmicroάς ευρύχωρη είσοδος πλάτους 260 micro και λιθόστρωτο τετράγωνο δωmicroάτιο στη Β∆ γωνία εσωτ πλευράς 260 micro microε είσοδο πλ 130 micro προς Ν Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι το Α σκέλος του Β θεmicroελίου δεν είναι απόλυτα ευθυγραmicromicroισmicroένο microε το αντίστοιχο ∆υτικό κάτι που microαρτυρεί microία προχειρότητα αν όχι βιασύνη στο στάδιο της κατασκευής Εντύπωση προξενεί το λιθόστρωτο γέmicroισmicroα του εσωτερικού του δωmicroατίου καθώς η επιφάνειά του είναι αρκετά ανώmicroαλη και δύσκολα θα microπορούσε να χρησιmicroοποιηθεί σαν δάπεδο Ενδεχοmicroένως να έφερε κάποια εξισωτική επίστρωση από πατηmicroένο χώmicroα ίσως δηλαδή χρησίmicroευε ως υπόστρωmicroα δαπέδου εξαιτίας του ασταθούς και υγρού υπεδάφους λόγω της γειτνίασης του υδροφόρου ορίζοντα Από την πρώτη εξέταση των κινητών ευρηmicroάτων που σχετίζονται microε την περίοδο χρήσης του οικοδοmicroικού συγκροτήmicroατος συνάγεται το συmicroπέρασmicroα ότι πρέπει να ήταν σε χρήση κατά τη διάρκεια του 7ου πΧ αι Ενισχυτική της πρώιmicroης χρονολόγησης είναι η διαπίστωση ότι δεν απαντήθηκαν κέραmicroοι σε κανένα σηmicroείο του ανασκαπτόmicroενου χώρου ούτε καν σε σχέση microε τα δύο στεγασmicroένα τετράγωνα δωmicroάτια ∆εν είναι σαφές πότε ακριβώς εγκαταλείφτηκε το συγκρότηmicroα και κάτω από ποιες συνθήκες το Β∆ δωmicroάτιο microε το λιθόστρωτο δεν απέδωσε ευρήmicroατα σε αντίθεση microε τον πύργο όπου όπως προαναφέρθηκε διαπιστώθηκε ένα στρώmicroα καταστροφής και microία σύντοmicroη φάση επαναχρησιmicroοποίησης Ίσως η εγκατάλειψη του συγκροτήmicroατος να πραγmicroατοποιήθηκε οργανωmicroένα αλλά ενδέχεται να ακολούθησε βίαιη καταστροφή πιθανώς από ανθρώπινη επέmicroβαση την οποία ακολούθησε σύντοmicroη περίοδος πρόχειρης χρησιmicroοποίησης ορισmicroένων χώρων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένου του πύργου Ακολούθως το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα εγκαταλείφτηκε οριστικά και σε κάποιο στάδιο η περιοχή πληmicromicroύρισε Η χρήση του microνηmicroειακού οικοδοmicroικού συγκροτήmicroατος του Ωρωπού παραmicroένει προς το παρόν αδιευκρίνιστη αν και microπορούmicroε ήδη να διατυπώσουmicroε κάποιες σκέψεις Συγκρινόmicroενη microε τα γνωστά αρχιτεκτονικά δεδοmicroένα της εποχής αυτής η microορφή του οικοδοmicroήmicroατος είναι microοναδική Η ασυνήθιστη κάτοψη οι σηmicroαντικές διαστάσεις η προχειρότητα της τοιχοποιίας οι πυργόσχηmicroες ή ενισχυmicroένες κατασκευές στα σηmicroεία των εισόδων τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα στο εσωτερικό του περιβόλου και τέλος τα λιγοστά και microάλλον φτωχά ευρήmicroατα συνιστούν ενδείξεις ότι ίσως έχουmicroε να κάνουmicroε microε ένα στρατόπεδο Είναι ενδιαφέρον ότι ανάmicroεσα στα ευρήmicroατα που σχετίζονται microε το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα συγκαταλέγεται χάλκινο έλασmicroα που πιθανότατα ανήκει σε κυκλική ασπίδα Το εύρηmicroα αυτό φαινοmicroενικά ενισχύει την υπόθεση του στρατοπέδου αλλά οδηγεί και σε περίσκεψη καθώς θα microπορούσε να είχε αναθηmicroατικό χαρακτήρα Λιγοστά θραύσmicroατα από microικρογραφικά αγγεία που προέρχονται από τα ανώτερα στρώmicroατα του ανασκαπτόmicroενου χώρου θα ήταν δυνατόν να ενισχύσουν αυτή την εκδοχή

Μνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα ∆υτικού Τοmicroέα από Νότια

Χάλκινη κυκλική ασπίδα

16

Εάν η ταύτιση του οικοδοmicroήmicroατος του Ωρωπού microε στρατόπεδο αποδειχτεί σωστή τότε η σύνδεσή του microε κάποιο επεισόδιο του φηmicroισmicroένου Ληλαντίου πολέmicroου καθίσταται πιθανή Θα ήταν δυνατόν να εικάσουmicroε ότι εδώ έδρευε microία φρουρά της οποίας ο ρόλος θα ήταν να ελέγχει το θαλάσσιο πέρασmicroα ανάmicroεσα στον Ωρωπό και την Ερέτρια και να εξασφαλίζει την απρόσκοπτη επικοινωνία ανάmicroεσα στις δύο θέσεις Ωστόσο η υπόθεση ότι το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα που αρχίσαmicroε να ερευνούmicroε ενδέχεται να ταυτίζεται microε πρόχειρο στρατόπεδο αν και δελεαστική παραmicroένει microια αναπόδεικτη εικασία Μόνον η συνέχιση της έρευνας θα δώσει απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήmicroατα Είναι γενικά παραδεκτό ότι στις πρώτες δεκαετίες του 7ου αι η Ερέτρια παρακmicroάζει και ο πληθυσmicroός της microειώνεται Η συρρίκνωση της Ερέτριας στη διάρκεια του 7ου αι και η microείωση των αποικιακών της δραστηριοτήτων στη ∆ύση συνδέονται συνήθως microε την δύσκολη κατάσταση στην οποία περιήλθε microετά τον πολύχρονο πόλεmicroο στον οποίο ενεπλάκη microε την άλλοτε σύmicromicroαχό της Χαλκίδα τον γνωστό από τις πηγές Ληλάντιο πόλεmicroο Αρχαιολογικά laquoτεκmicroήριαraquo του πολέmicroου αυτού θεωρούνται συνήθως η καταστροφή και εγκατάλειψη του οικισmicroού στην Ξερόπολη-Λευκαντί οι ταφές του γένους των πολεmicroιστών στην περιοχή της ∆υτικής Πύλης της Ερέτριας η απόκρυψη ενός σκύφου microε τάλαντα χρυσού από κοσmicroηmicroατοποιό της Ερέτριας και η κατασκευή του οχυρωmicroατικού περιβόλου της Ερέτριας γύρω στο 700 πΧ Αντίθετα στον Ωρωπό οι ενδείξεις που έχουmicroε συγκεντρώσει microέχρι σήmicroερα πιστοποιούν microάλλον το αντίθετο δηλ διαπιστώνουmicroε σχετική ευmicroάρεια και συνεχή δραστηριότητα microέχρι τουλάχιστον τα τέλη του 7ου πΧ αι Η υπόθεση που διατύπωσα παλαιότερα ότι microία από τις συνέπειες του πολέmicroου ήταν ότι ο Ωρωπός δέχτηκε laquoπρόσφυγεςraquo από την απέναντι Ερέτρια πιθανώς και από το Λευκαντί δεν έχει ακόmicroη αντικρουστεί από τα αρχαιολογικά δεδοmicroένα

ΦΑΣΕΙΣ 8 και 9 Αρχαϊκή οικία και οδοί

Οι φάσεις αυτές που τοποθετούνται στον 6ο πΧ αι παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον καθώς παρατηρείται ριζική αναδιοργάνωση του χώρου και εγκατάλειψη των καmicroπυλόγραmicromicroων κτιρίων Η ανθρώπινη δραστηριότητα στην ευρύτερη περιοχή συνέχισε microέχρι και το τέλος των αρχαϊκών χρόνων Σταδιακά η microορφή και ο προορισmicroός των οικοδοmicroηmicroάτων θα αλλάξει Πιο συγκεκριmicroένα οι περιοχές microε την παλαιότερη έντονη οικοδοmicroική δραστηριότητα παρέmicroειναν εγκαταλειmicromicroένες και αδόmicroητες Στο ∆υτικό Τοmicroέα ερευνήθηκε το 1985 microία οδός που ακολουθεί Β-Ν προσανατολισmicroό καθώς και microια οικία του τύπου microε παστάδα από το στρώmicroα καταστροφής της οποίας προέρχεται microεταξύ άλλων πώmicroα microελανόmicroορφης λεκάνης

∆υτικός Τοmicroέας Αρχαϊκή οδός και οικία από ΒΑ

Μελανόmicroορφο πώmicroα από την επίχωση καταστροφής της αρχαϊκής οικίας

17

Ανατολικά του microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος και Νότια του κεντρικού τοmicroέα ήρθαν στο φως δύο οδικοί άξονες ο ένας microε Β-Ν και ο άλλος microε Α-∆ προσανατολισmicroό Οι οδοί έχουν πλάτους 3 microέτρων και ορίζονται εκατέρωθεν από αναληmicromicroατικούς τοίχους Νότια του Α-∆ άξονα αποκαλύφτηκαν πολυάριθmicroοι παρόδιοι χώροι Επειδή το microεγαλύτερο τmicroήmicroα των χώρων αυτών εκτείνεται κάτω από το άσκαφο όριο του σκάmicromicroατος η εικόνα που έχουmicroε διαmicroορφώσει είναι ελλιπής και τόσο η κάτοψη όσο και η χρήση τους παραmicroένουν αβέβαιες (microάλλον έχουν ορθογώνια κάτοψη οικίες καταστήmicroατα) Βόρεια του δρόmicroου ήρθαν στο φως 2 ταφικοί τύmicroβοι του 6ου αι πΧ

Νότιος Τοmicroέας Ανασκαφή της αρχαϊκής οδού Άποψη από Α (2003)

Νότιος Τοmicroέας Αρχαϊκή οδός από ∆ (2003)

Η περιοχή εγκαταλείφτηκε στις αρχές του 5ου αι ύστερα από καταστρεπτική πληmicromicroύρα αψευδείς microαρτυρίες του συmicroβάντος αυτού είναι οι ποταmicroίσιες κροκάλες και τα στρώmicroατα αmicromicroοχάλικου που σκέπασαν τόσο τον δρόmicroο όσο και τους παρόδιους στεγασmicroένους χώρους ∆εν αποκλείεται οι δρόmicroοι να χαράχτηκαν microε την προοπτική ανάπτυξης ενός πολεοδοmicroικού σχεδίου το οποίο όmicroως δεν υλοποιήθηκε ποτέ πλήρως εξαιτίας της πληmicromicroύρας αυτής που υποχρέωσε τους κατοίκους του Ωρωπού να microετακινηθούν ανατολικότερα Στην πόλη του Ωρωπού των κλασικών χρόνων που ιδρύθηκε λίγες εκατοντάδες microέτρα ανατολικότερα εφαρmicroόστηκε εξαρχής το ορθογωνικό σύστηmicroα ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Όπως φάνηκε από τη σύντοmicroη και επιλεκτική παρουσίαση των δεδοmicroένων οι ανασκαφές στη Σκάλα Ωρωπού θα συmicroβάλουν στην αποσαφήνιση πολλών σκοτεινών ζητηmicroάτων γύρω από την αρχαία τεχνολογία και την πρώιmicroη microεταλλοτεχνία ειδικότερα Από την άλλη microεριά η παρουσία στον Κεντρικό Τοmicroέα λατρευτικών κτιρίων και κάποιων αναθηmicroάτων στο χώρο που περικλείεται από το microεγάλο ορθογώνιο περίβολο δίνει τη δυνατότητα διερεύνησης της σχέσης που αναmicroφίβολα υπήρχε κατά την αρχαιότητα ανάmicroεσα σε ιερά και εργαστήρια Πράγmicroατι microολονότι έχουν προκύψει σαφείς ενδείξεις για λατρευτικές εκδηλώσεις εντός των ορίων του microνηmicroειακού περιβόλου εντούτοις microένει να εξακριβωθεί η ακριβής φύση των εκδηλώσεων αυτών και η σχέση που υπάρχει microε τις παράλληλες βιοτεχνικές δραστηριότητες και τις γειτονικές παιδικές ταφές

18

Ευβοϊκός κρατήρας Ευβοϊκός αmicroφορίσκος

Ευβοϊκός σκύφος Ευβοϊκό κύπελλο

Τα κινητά ευρήmicroατα υπογραmicromicroίζουν τον ευβοϊκό προσανατολισmicroό των Ωρωπίων καθώς ένα microεγάλο ποσοστό από τα τροχήλατα αγγεία είναι ευβοϊκής τεχνοτροπίας Αυτό καθώς και ο ενεπίγραφος δίσκος που microνηmicroονεύεται παραπάνω αποτελούν αδιάψευστη microαρτυρία των στενών σχέσεων που διατηρούσαν οι Ωρώπιοι microε τους Ευβοείς και ιδιαίτερα microε τους Ερετριείς Τα νέα ευρήmicroατα δίνουν βάση τόσο στις αποσπασmicroατικές γραπτές microαρτυρίες (σύmicroφωνα microε τον Νικοκράτη (Ερε]τριέων κτί[σmicroα είναι τον Ω]ρωπόν) (FGrHist 376 F1) και τον Στ Βυζ λ Γραία = πόλις Ερετρίας) όσο και στην παλαιότερη υπόθεση ορισmicroένων microελετητών περί κυριαρχίας της Ερέτριας επί του Ωρωπού καθώς και στην πιο πρόσφατη του D Knoepfler σύmicroφωνα microε την οποία ο προκλασσικός Ωρωπός υπήρξε αποικία των Ερετριέων Βέβαια δε λείπουν οι αποmicroιmicroίσεις Κορινθιακών αγγείων αλλά και τα Πρωτοαττικά ορισmicroένα από τα οποία φαίνεται ότι είναι προϊόντα του τοπικού εργαστηρίου

Κορινθιακή κοτύλη τύπου Αετού 666 Πρωτοαττικός κρατήρας Παράλληλα τα λιγοστά φοινικικά και αιγυπτιάζοντα πολύτιmicroα αντικείmicroενα όπως χάνδρες από υαλόmicroαζα και φαγεντιανή σφραγίδες και ψήφοι από ηmicroιπολύτιmicroους λίθους καθώς και ο σκαραβαίος που microνηmicroονεύτηκε παραπάνω καθώς και τα εισαγmicroένα Ανατολικοιωνικά αγγεία αποτελούν τεκmicroήρια επαφών και microε την Ανατολική Μεσόγειο

Τριγωνικές χάνδρες από υαλόmicroαζα

Λίθινη χάνδρα microε εγχάρκατη παράσταση πτηνού

Σφαιρική χάνδρα από πράσινη υαλόmicroαζα

Θραύσmicroατα ροδιακών σκύφων

19

∆εν είναι ακόmicroη σαφής ο προορισmicroός όλων των οικοδοmicroηmicroάτων Ορισmicroένα από αυτά χρησίmicroευαν microε βεβαιότητα ως εργαστήρια microεταλλοτεχνίας Αυτό πιστοποιείται από τους διάσπαρτους microεταλλευτικούς κλιβάνους τόσο έξω όσο και microέσα στα οικοδοmicroήmicroατα (λχ στο εσωτερικό του ελλειψοειδούς Α) καθώς και από τα πολυπληθή απορρίmicromicroατα εκκαmicroίνευσης που είναι σπαρmicroένα σε όλους τους χώρους της ανασκαφής Από τις αναλύσεις των σκωριών που πραγmicroατοποιήθηκαν στο Κέντρο Αρχαιοmicroετρίας του ∆ηmicroόκριτου από τον R Doonan microε τη βοήθεια του Γ Μπασιάκου καταδείχτηκε ότι κατασκεύαζαν σιδερένια και χάλκινα αντικείmicroενα ενώ προέκυψαν ενδείξεις και για πρωτογενή κατεργασία χαλκού Ανάmicroεσα στα ευρήmicroατα συγκαταλέγονται αρκετά πήλινα ακροφύσια κλιβάνων (tuyegraveres)

Σκωρία από τον πυθmicroένα κλιβάνου του Κτιρίου Α

Σκωρίες χαλκού Τρία ακροφύσια microεταλλευτικών κλιβάνων

Τα σιδερένια εργαλεία αποτελούν microία από τις πιο σηmicroαντικές κατηγορίες κινητών ευρηmicroάτων Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα σύνολο από 70 περίπου σιδερένια microαχαίρια και εργαλεία (κυρίως microικρές αξίνες διαφόρων microεγεθών) που βρέθηκε κατά την ανασκαφική περίοδο του 1998 Ανάmicroεσά τους συλλέχτηκαν microερικά ασηmicroένια και χάλκινα κοσmicroήmicroατα καθώς και χάνδρες από υαλόmicroαζα και φαγεντιανή προφανώς εισαγmicroένες από την Ανατολή

Σιδερένια εργαλεία Αξίνα αιχmicroή δόρατος 2

εγχειρίδια από σίδερο Επιλογή microετάλλινων αντικείmicroένων και κοσmicroηmicroάτων

Στον ίδιο χώρο φαίνεται ότι λειτουργούσαν παράλληλα και εργαστήρια αγγειοπλαστικής ∆ύο από τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα (Η και Ι∆) φαίνεται ότι χρησίmicroευαν ως κεραmicroικοί κλίβανοι ενώ βρέθηκαν και τρεις παρόmicroοιοι κλίβανοι microε δίδυmicroους θαλάmicroους καύσης Η καύσιmicroη ύλη των κλιβάνων αυτών ήταν κουκούτσια από αγριελιές που βρέθηκαν σε ικανές ποσότητες τελείως πυρακτωmicroένα

20

Κεντρικός Τοmicroέας Κλίβανος κεραmicroεικής πλησίον Κτιρίου Α

∆υτικός Τοmicroέας Κλίβανος κεραmicroεικής

Τα πολυάριθmicroα τεκmicroήρια για την ενασχόληση των ευβοέων microε τη microεταλλοτεχνία (Καστρί Λευκαντί Ερέτρια Πιθηκούσσες) ενισχύουν την επικρατούσα σήmicroερα άποψη ότι ένα από τα βασικά κίνητρα που τους οδήγησαν αρχικά στην Ανατολή και τη Χαλκιδική και στη συνέχεια στη ∆ύση ήταν το εmicroπόριο microετάλλων Κάτι τέτοιο συνάγεται και από το εδάφιο της Οδύσσειας όπου η Αθηνά microεταmicroφιεσmicroένη ως Μέντης αφηγείται στον Τηλέmicroαχο ότι έφθασε στην Ιθάκη καθ οδόν προς την Τεmicroέση όπου πηγαίνει για να ανταλλάξει σίδερο microε χαλκό (Οδ α 182-184 πλέων ἐπὶ οἴνοπα πόντον ἐπ᾿ ἀλλοθρόους ἀνθρώπους ἐς Τεmicroέσην microετὰ χαλκόν ἄγω δ᾿ αἴθωνα σίδηρον) Η υπόθεση του Μ Σακελλαρίου ότι κάτοικοι της Γραίας πήραν microέρος στις πρώτες εξορmicroήσεις των Ευβοέων στη ∆ύση αποκτά σήmicroερα και αρχαιολογικά ερείσmicroατα Με βάση όλα τα παραπάνω ενισχύεται η άποψη που διατύπωσαν kατά καιρούς αρκετοί microελετητές ότι δηλαδή οι Γραίοι πρέπει να συmicromicroετείχαν στην ίδρυση των πρώτων ευβοϊκών αποικιών στη ∆ύση ήρθαν σε επαφή microε τους αυτόχθονες κατοίκους της Ιταλικής χερσονήσου και τελικώς όλοι οι Έλληνες έγιναν γνωστοί στη ∆ύση ως Graii Geci Η παρουσία πολυάριθmicroων επάλληλων περιβόλων της Γεωmicroετρικής και πρώιmicroης αρχαϊκής περιόδου στον Ωρωπό επιτρέπει την διατύπωση ορισmicroένων σκέψεων Η συνήθεια αυτή προφανώς απηχεί έναν τρόπο κοινωνικής οργάνωσης που φαίνεται ότι ήταν ιδιαίτερα οικείος στην γειτονική Εύβοια Οι ανασκαφές του Π Θέmicroελη της Α Ανδρειωmicroένου και των Ελβετών στην Ερέτρια έφεραν στο φως τις τελευταίες δεκαετίες αποσπασmicroατικά αρχιτεκτονικά λείψανα της Γεωmicroετρικής περιόδου Σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις τα στεγασmicroένα οικοδοmicroήmicroατα συνήθως ελλειψοειδούς microορφής πλαισιώνονται από περιβόλους Αυτή η παρατήρηση ισχύει και για το ιερό του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου και ήταν ένας από τους λόγους που microε είχαν οδηγήσει το 1987 στην αmicroφισβήτηση της στερεότυπης άποψης ότι η παρουσία ενός microεταγενέστερου αστικού ναού σε microία συγκεκριmicroένη θέση προϋποθέτει ότι ο τα παλαιότερα αρχιτεκτονικά λείψανα στον ίδιο χώρο θα πρέπει επίσης να θεωρηθούν λατρευτικά Παρόmicroοιοι περίβολοι φαίνεται ότι χαρακτηρίζουν και τη γειτονική Ξερόπολη-Λευκαντί καθώς και την Κύmicroη αλλά και αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όπως την Παλαιά Σmicroύρνη Πώς εξηγείται η παρουσία των περιβόλων αυτών Μία εξήγηση είναι ότι παρείχαν προστασία από τις συχνές πληmicromicroύρες από τους χειmicroάρρους και τα ποτάmicroια που διέρχονταν microέσα από τους οικισmicroούς Είναι γνωστό ότι στο σηmicroείο της microετέπειτα ∆υτικής Πύλης οι Ερετριείς στις αρχές του 7ου αι εξέτρεψαν την κοίτη του ποταmicroού που διερχόταν microέσα από την κατοικηmicroένη ζώνη Η εικόνα της γεωmicroετρικής Ερέτριας σύmicroφωνα microε την γνωστή αναπαράσταση του Kl Krause microπορεί να εφαρmicroοστεί και στην περίπτωση του Ωρωπού Στην Ερέτρια οι γεωλογικές έρευνες έδειξαν ότι πολλά αποξηραmicroένα ρεύmicroατα διαmicroορφώθηκαν από τον 7ο αι και εξής σε οδικές αρτηρίες Κάτι παρόmicroοιο παρατηρήθηκε και στον Ωρωπό (οικόπεδο ΟΤΕ και πιθανώς Β-Ν οδός του ∆υτικού Τοmicroέα)

21

Όmicroως η προστασία από τις πληmicromicroύρες δεν πρέπει να είναι ο microόνος λόγος της παρουσίας των περιβόλων Οι έρευνες στον Ωρωπό έδειξαν ότι η εικόνα που παρατηρείται στον Κεντρικό Τοmicroέα επαναλαmicroβάνεται στο ∆υτικό Φαίνεται δηλαδή ότι έχουmicroε να κάνουmicroε microε αυτόνοmicroες οικιστικές microονάδες τις οποίες θα microπορούσαmicroε να αποκαλέσουmicroε οίκους Μέσα στα όρια κάθε περιβόλου το laquoέρκοςraquo του Οmicroήρου θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι διέmicroενε microία οικογένεια Τα οικοδοmicroήmicroατα που συνθέτουν την κάθε microονάδα ήταν όπως φαίνεται συναρτηmicroένα microε τον αριθmicroό των microελών της οικογένειας και την θέση που κατείχε αυτή στην κοινωνία Η οmicroηρική περιγραφή του οίκου microε το microέγαρο το έρκος που το περιβάλλει (Ιλ Α 476) τους σωρούς της κοπριάς από την παραmicroονή των ζώων στην αυλή (Ιλ Ω 163 κε Οδ ρ 297) το βωmicroό του ∆ιός laquoεν microέσω έρκειraquo (Οδ χ 334) τη θόλο (Οδ χ 442-474) τη laquoλαύρηraquo (Οδ χ 136-138 162-166) και τους ανεξάρτητους θαλάmicroους (Οδ α 425 δ 718 802 ψ 192 κε) νοmicroίζω ότι ταιριάζει ικανοποιητικά microε τα ευρήmicroατα του Ωρωπού Ακόmicroη και το οmicroηρικό laquoυπερώιονraquo (λχ Οδ φ 42) θα microπορούσε να αποκατασταθεί στο Κτήριο Θ του Κεντρικού Τοmicroέα όπου υπάρχουν ενδείξεις ότι υπήρχε κλίmicroακα που οδηγούσε σε πατάρι όπως στην περίπτωση της ελλειψοειδούς αρχαϊκής οικίας στη θέση Punta Chiarito των Πιθηκουσσών Οι κεντρικές εστίες των περισσοτέρων οικιών του Ωρωπού το microεγάλο θρανίο στο αψιδωτό δωmicroάτιο του κτιρίου Θ τα πολυάριθmicroα κατάλοιπα των οστών ζώων τα microικρά ακέραια κλειστά αγγεία που θα microπορούσαν να είχαν χρησιmicroοποιηθεί σε σπονδές συνιστούν ενδείξεις για την τέλεση laquoοmicroηρικώνraquo συmicroποσίων Μάλιστα τα υφαντικά βάρη κατά microήκος των τοίχων microας φέρνουν στο νου τα οmicroηρικά χωρία όπου οι γυναίκες αποτραβιούνται σε microία άκρη και υφαίνουν όσο διαρκεί το συmicroπόσιο των ανδρών

Πήλινες σφαίρες Πήλινα σφονδύλια Πήλινες αγνύθες Από τις ανασκαφές του Ωρωπού διαφαίνεται ότι microέσα στα πλαίσια του κάθε οίκου υπήρχε αυτονοmicroία τόσο σε οικονοmicroικό όσο και σε θρησκευτικό επίπεδο Για παράδειγmicroα κάθε νοικοκυριό φαίνεται ότι είχε κατά περιόδους δική της ανεξάρτητη κεραmicroική παραγωγή Ωστόσο οι δραστηριότητες που σχετίζονται microε τη microεταλλοτεχνία χαρακτηρίζουν microόνον τις οικογένειες που κατοικούσαν στον Κεντρικό Τοmicroέα ενασχόληση που ασφαλώς τους προσέδιδε microεγαλύτερο πλούτο δύναmicroη και κύρος Οι λατρευτικές εκδηλώσεις των οικογενειών που κατοικούσαν στη συγκεκριmicroένη περιοχή πρέπει να είχαν ως αποδέκτες την Αλία Νύmicroφη θεά προστάτιδα των ναυτικών της οποίας η λατρεία microαρτυρείται επιγραφικά στον Ωρωπό κατά την Ελληνιστική περίοδο αλλά και τους αδελφούς της τους Τελχίνες δηλ τους δαίmicroονες που είχαν σχέση microε τη microεταλλοτεχνία Η λατρεία του ήρωος στο microεγάλο περίβολο του κεντρικού τοmicroέα φαίνεται ότι έχει το παράλληλό της στον περίβολο του ∆υτικού τοmicroέα Σε κάθε οικιστική microονάδα ένα από τα οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν η κύρια κατοικία και τα λοιπά οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν χώροι εργασίας και λατρείας Το αν κάποιος ή κάποιοι οίκοι ξεχώριζαν από τους υπόλοιπους είναι microάλλον πρόωρο να επιχειρήσουmicroε να το διαπιστώσουmicroε Η κοινωνική διαστρωmicroάτωση δεν είναι ιδιαίτερα έντονη microολονότι η εντύπωση που δίδεται microε τα microέχρι σήmicroερα υλικά κατάλοιπα που έχουν αποκαλυφτεί είναι ότι το οικοδοmicroικό συγκρότηmicroα του κεντρικού τοmicroέα που περιβάλλεται από τον εντυπωσιακό περίβολο ανήκε σε microία από τις πιο σηmicroαντικές οικογένειες του Ωρωπού Αυτό προφανώς επέτρεπε στους ενοίκους του Κτιρίου Θ να τελούν θρησκευτικές τελετές στις οποίες θα συmicromicroετείχαν και microέλη από άλλες οικογένειες Αλλά και τα επάλληλα κτίρια ΙΗ ΙΘ στο microέσον του περίκλειστου χώρου του ∆υτικού τοmicroέα ενδέχεται να ανήκαν σε microία σηmicroαντική

22

οικογένεια Τούτο συνάγεται από τη microεγάλη διάρκεια χρήσης των παραπάνω κτιρίων καθώς και από την επιmicroεληmicroένη τοιχοποιία τους

Πήλινο ειδώλιο αλόγου ∆ύο πήλινα ειδώλια αλόγων Πήλινα ειδώλια ζώων Η παραπάνω πρόταση επιτρέπει να κατανοήσουmicroε καλύτερα την διαδικασία γένεσης του ιερού του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου στην Ερέτρια που σύmicroφωνα microε παλαιότερη άποψή microου ήταν αρχικά ο πυρήνας της αριστοκρατικής συνοικίας της πόλης που microετεξελίχτηκε σε ιερό της πολιούχου θεότητας Ορισmicroένα κτήρια προορίζονταν για κατοικίες της αριστοκρατικής τάξης άλλα χρησίmicroευαν ως χώροι εργασίας (λχ εργαστήριο για την κατασκευή χάλκινων αντικειmicroένων) Τον ίδιο laquoδιπολισmicroόraquo παρατηρούmicroε όπως είδαmicroε στη βιοτεχνική συνοικία των Πιθηκουσσών (αψιδωτή κατοικία ελλειψοειδή ή ορθογώνια εργαστήρια microεταλλοτεχνίας) Φαίνεται συνεπώς ότι η σύνθετη κοινωνική οργάνωση οδήγησε σταδιακά από το 2ο microισό του 8ου αι στην εξειδίκευση των οικοτεχνικών ή βιοτεχνικών δραστηριοτήτων στα πλαίσια του οίκου Σε περιοχές όπου κυριαρχούσαν οι καmicroπυλόγραmicromicroες αρχιτεκτονικές microορφές η λύση που δόθηκε ήταν η ενσωmicroάτωση των επιmicroέρους κτιρίων microέσα σε έναν περίβολο αν και σε ορισmicroένες περιπτώσεις επιχειρήθηκαν δύσκολοι συνδυασmicroοί όπως στη Λαθούριζα της Αττικής Αντίθετα σε περιοχές όπου επικρατούσε η συνήθεια να χτίζουν ορθογώνια σπίτια οι επιλογές ήταν περισσότερες Είτε ακολουθήθηκε και εδώ η λογική του περιβόλου όπως στα Μέγαρα Υβλαία είτε εκείνη της κεντρικής αυλής γύρω από την οποία διατάσσονταν οι χώροι όπως στη Ζαγορά της Άνδρου ή τη Μίλητο Σύmicroφωνα microε τον Ι Morris οι κοινωνικές microεταβολές που σταδιακά θα οδηγήσουν σε ανάγκη κατάτmicroησης του ωφέλιmicroου χώρου των κτιρίων έτσι ώστε ο κάθε χώρος να έχει microία συγκεκριmicroένη χρήση και η πρόσβαση σε αυτούς να είναι ελεγχόmicroενη σε συνδυασmicroό microε τον περιορισmicroό του ρόλου της γυναίκας στις οικοτεχνικές δραστηριότητες και ο αποκλεισmicroός της από τα κοινά microε εξαίρεση βέβαια τις θρησκευτικές εκδηλώσεις θα οδηγήσει περαιτέρω στην παγίωση του τύπου του αρχαίου ελληνικού σπιτιού όπου οι χώροι θα είναι πλέον στραmicromicroένοι προς το εσωτερικό και θα διατάσσονται γύρω από microιαν αυλή Αναmicroφίβολα η εξέλιξη υπήρξε αργή Από τον αψιδωτό microνηmicroειώδη αριστοκρατικό οίκο του 10ου πΧ αι στο Λευκαντί όπου όλες οι δραστηριότητες βρίσκονται συγκεντρωmicroένες κάτω από την ίδια στέγη έως την αρχαϊκή οικία microε την παστάδα του Ωρωπού διανύθηκε microία microεγάλη πορεία από την οποία ακόmicroη microας λείπουν οι συνδετικοί κρίκοι Οι ανασκαφές του Ωρωπού συmicroβάλουν ως ένα βαθmicroό στη γεφύρωση αυτού του κενού ΑΛ ΜΑΖΑΡΑΚΗΣ ΑΙΝΙΑΝ ∆ιευθυντής ανασκαφής Ωρωπού Αναπλ Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλίας Σχολή Επιστηmicroών του Ανθρώπου Τmicroήmicroα Ιστορίας Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Αργοναυτών και Φιλελλήνων Βόλος 38221 e-mail amazahauthgr

5

Αποκατάσταση φάσεων 2-7 Κεντρικού Τοmicroέα

Φάσεις 2-7 Κεντρικού Τοmicroέα

Όπως προαναφέρθηκε τα αρχιτεκτονικά λείψανα που ήρθαν στο φως δεν ανήκουν όλα σε microία οικιστική περίοδο Συνολικά ήρθαν στο φως στον microεν Κεντρικό Τοmicroέα οκτώ ελλειψοειδή έξι κυκλικά ένα αψιδωτό και ένα ορθογώνιο οικοδοmicroήmicroατα (Α-ΙΖ) στο δε ∆υτικό επτά ελλειψοειδή έξι κυκλικά (τα τρία από αυτά σώζονται αποσπασmicroατικά) και δύο ορθογώνια (ΙΗ-ΛΑ) Χαρακτηριστικό και των δύο τοmicroέων αποτελούν οι πολυάριθmicroοι περίβολοι Η πλειονότητα των ελλειψοειδών κτιρίων ακολουθεί Β-Ν προσανατολισmicroό και η είσοδός τους βρισκόταν προς Νότον (εξαίρεση αποτελούν τα Ε και ΙΣΤ και ενδεχοmicroένως το αψιδωτό ∆) Πρόκειται για τη microεγαλύτερη συγκέντρωση καmicroπυλόγραmicromicroων κτιρίων των πρώιmicroων ιστορικών χρόνων του ελλαδικού χώρου Οι τοίχοι είναι κατασκευασmicroένοι από αδρά κατεργασmicroένους λίθους και έφεραν ανωδοmicroή από ωmicroές πλίνθους Συνήθως στην είσοδο υπήρχε κατώφλι από αδρά κατεργασmicroένους λίθους το οποίο φαίνεται ότι χρησίmicroευε και ως προστασία κατά των συχνών πληmicromicroύρων Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η στοά από ξύλινους στύλους που περιθέει το ελλειψοειδές κτίριο Α το οποίο σύmicroφωνα microε όλες τις ενδείξεις χρησίmicroευε ως εργαστήριο microεταλλοτεχνίας Τούτο αποτελεί ένδειξη ότι το περιστύλιο του αρχαίου ελληνικού ναού έχει τις ρίζες του στην κοσmicroική αρχιτεκτονική των πρώιmicroων ιστορικών χρόνων

Κτίριο Α από πάνω Κτίριο Β-Γ από Βόρεια Κτίρια Θ και Η από πάνω

6

ΦΑΣΗ 2 (ΠΟΡΦΥΡΗ) Κεντρικός Τοmicroέας Στο β΄ microισό του 8ου αι ανάγεται ο πρώτος ακανόνιστος περίβολος στο εσωτερικό του οποίου οικοδοmicroείται ένα ελλειψοειδές κτίριο το Ι διαστ 730 X 420 micro και πιθανώς ένα αψιδωτό κτίριο (∆) στα Ν∆ το οποίο όmicroως σώζεται τελείως αποσπασmicroατικά Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα λίθινο δισκοειδές βαρίδι Βρέθηκε πάνω στο λίθινο κατώφλι του κτιρίου Ι microαζί microε microία τριγωνική φοινικική χάνδρα από υαλόmicroαζα Πάνω στη microία όψη ήταν χαραγmicroένο επί τα λαιά το όνοmicroα του κτήτορά του Πειθάλιmicroος σε πτώση γενική Το εύρηmicroα παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον όχι microόνο γιατί συγκαταλέγεται ανάmicroεσα στις παλαιότερες ελληνικές επιγραφές αλλά επιπλέον επειδή το αλφάβητο είναι ευβοϊκό (πεντασκελές Μ) υπογραmicromicroίζοντας τις στενές σχέσεις των Ωρωπίων microε τους Ευβοείς

Ελλειψοειδή Κτίρια Ι και ΙΑ από Νότον

Xάνδρα και λίθινος ενεπίγρα-φος δίσκος από το Κτίριο Ι

Σχέδιο λίθινου ενεπίγραφου δίσκου από το Κτίριο Ι

∆υτικός Τοmicroέας Στην ίδiα φάση ανάγονται ο παλαιότερος περίβολος ένας κεραmicroεικός κλίβανος και ένα καmicroπυλόγραmicromicroο οικοδόmicroηmicroα (KE) προσανατολισmicroένο προς Νότον από το οποίο σώζεται σε καλή κατάσταση microόνον ο πίσω αψιδωτός τοίχος Οι διαστάσεις του οικοδοmicroήmicroατος εφόσον το αποκαταστήσουmicroε ως ελλειψοειδές πρέπει να ήταν 650 Χ 360 micro περίπου Το ικανό πλάτος του τοιχοβάτη (περ 065 micro) επιτρέπει τη διατύπωση της υπόθεσης ότι η πλίνθινη ανωδοmicroή κάλυπτε την εξωτερική πλευρά του θεmicroελίου ενώ η εσωτερική ενδέχεται να αντιπροσωπεύει θρανίο

Άποψη τmicroήmicroατος του ∆υτικού Τοmicroέα από Ανατολάς

Αψιδωτό Κτίριο ΚΕ από Βόρεια Στο βάθος το αψιδωτό ΚΣΤ σε πρώτο πλάνο το ΚΕ

ΦΑΣΗ 3 (ΕΡΥΘΡΗ) Κεντρικός Τοmicroέας Κατά την επόmicroενη φάση που χρονολογείται ακόmicroη στην Ύστερη Γεωmicroετρική περίοδο ανανεώθηκε ο περίβολος και συνεχίστηκε η χρήση του κτιρίου Ι Βορειότερα οικοδοmicroήθηκε το κυκλικό Ι∆ διαmicro 280 micro νοτιότερα το ελλειψοειδές Ε διαστ 6 Χ 4 micro Το τελευταίο ακολουθεί είναι προσανατολισmicroένο προς ανατολάς

7

∆υτικός Τοmicroέας Την ίδια περίοδο ανανεώθηκε ο παλαιότερος περίβολος και microάλιστα επεκτάθηκε Ο σχεδόν τετράγωνος περίκλειστος χώρος πλευράς 1250 micro περίπου καταλάmicroβανε τώρα έκταση περίπου 155 τmicro Στο εσωτερικό του οικοδοmicroήθηκαν τρία νέα καmicroπυλόγραmicromicroα κτίρια το ένα δίπλα στο άλλο και microε προσανατολισmicroό προς Νότον

∆υτικός Τοmicroέας Κτίριο ΚΣΤ Ελλειψοειδή Κτίρια ΙΗ ΙΘ (δεξιά) Κ ΚΑ

(αριστερά) και πύργος από Νότον Το ανατολικότερο κτίριο είναι κατά πάσα πιθανότητα αψιδωτό (ΚΣΤ) Το οικοδόmicroηmicroα σώζεται σε microήκ 510 micro και το πλάτος του πρέπει να ήταν 330 micro περίπου Στο εσωτερικό σε επαφή microε την αψίδα βρέθηκε ένα θρανίο υπερυψωmicroένο σε σχέση microε το αρχικό δάπεδο κάτι που δηλώνει ότι η κατασκευή αυτή προστέθηκε σε β φάση Το κεντρικό ελλειψοειδές οικοδόmicroηmicroα (ΙΗ) παρόλο που είναι microικρό (530 Χ 3 micro) παρουσιάζει εξαιρετικά επιmicroεληmicroένη τοιχοποιία από κατεργασmicroένους ορθογώνιους λίθους Εσωτερικά κατά microήκος του Α τοίχου αναγνωρίστηκε θρανίο από αδρά κατεργασmicroένους λίθους πλ 060 το οποίο σε β φάση αντικαταστάθηκε από λίθινη κατασκευή πλ 1 micro που κάλυψε το microεγαλύτερο τmicroήmicroα του δαπέδου και του αψιδωτού χώρου (βλ φάση 4) Το ∆υτικό ελλειψοειδές κτίριο (Κ) ήταν microεγαλύτερο Το microήκος του είναι περίπου 9 micro ενώ το πλάτος υπολογίζεται ότι δεν πρέπει να ξεπερνούσε τα 4 micro Στο εσωτερικό του κτιρίου κατά microήκος του Α τοίχου και της αψίδας απαντήθηκαν διάσπαρτες κροκάλες που εικάζουmicroε ότι ανήκουν σε περιφερικό θρανίο ανάλογο microε εκείνο που βρέθηκε στο εσωτερικό του Κτιρίου ΙΗ

ΦΑΣΗ 4 (ΚΙΤΡΙΝΗ)

Κεντρικός Τοmicroέας Αεροφωτογραφία 1998 (φωτ Κ Μαζαράκης Αινιάν)

Κεντρικός Τοmicroέας Κτίρια Α Β-Γ και Ε (φωτ 1985)

8

Κεντρικός Τοmicroέας Η φάση αυτή σχετίζεται microε τη ριζική αναδιοργάνωση του χώρου Τον ακανόνιστο περίβολο της δεύτερης φάσης διαδέχεται ένας ιδιαίτερα προσεγmicroένος ορθογώνιος περίβολος microέγ διαστ 17 Χ 14 micro περίπου που περικλείει τα κυκλικά ΙΓ (διάmicro 170 micro) ΙΕ (διάmicro περ 180 micro) και ΣΤ (διάmicro 385 micro) καθώς και τα ελλειψοειδή ΙΑ (720 X 450 micro) και Θ (980 Χ 470 micro) Ένας δεύτερος οικοδοmicroικός πυρήνας κατασκευάστηκε ανατολικότερα [ελλειψοειδή Α (7 X 460) και Β (850 X 460 micro)] ενώ Νότια του περιβόλου υπήρχε ένα ακόmicroη ελλειψοειδές το ΙΣΤ (7 X 4 micro περίπου) στραmicromicroένο προς ∆υσmicroάς

Κυκλικό Κτίριο ΣΤ Ελλειψοειδές Κτίριο ΙΑ Κυκλικό κτίσmicroα ΙΓ Οι ανασκαφές και η Έρευνα Μαγνητικής Επιδεκτικότητας τεκmicroηρίωσαν ότι το Κτίριο Α χρησίmicroευε ως εργαστήριο microεταλλοτεχνίας ενώ τα Κτίρια Β ΙΣΤ φαίνεται ότι ήταν κατοικίες Ο προορισmicroός του κτιρίου ΙA είναι περισσότερο αινιγmicroατικός Μολονότι δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε ότι είχε λατρευτική χρήση καθώς στο εσωτερικό του απαντήθηκαν αλλεπάλληλα δάπεδα από καθαρή στάχτη που δηmicroιουργήθηκαν από τους συχνούς καθαρισmicroούς microιας microεγάλης κεντρικής εστίας εντούτοις τα κινητά ευρήmicroατα στηρίζουν περισσότερο την ερmicroηνεία του ως κατοικία Αντίθετα κάποια ασυνήθιστα για τον Ωρωπό ευρήmicroατα από το microεγαλύτερο κυκλικό κτίριο το ΣΤ όπως ένας αιγυπτιακός σκαραβαίος από φαγεντιανή ένα πήλινο ειδώλιο αλόγου και microία χάλκινη πόρπη καθώς και ένα κτιστό θρανίο από microεγάλους ποταmicroίσιους λίθους που αποκαλύφτηκε στο βόρειο τmicroήmicroα του χώρου δηλώνουν ότι το εν λόγω οικοδόmicroηmicroα είχε κατά πάσα πιθανότητα λατρευτικό προορισmicroό Η χρήση των υπόλοιπων κυκλικών κτισmicroάτων δεν αποσαφηνίστηκε αλλά εικάζουmicroε ότι ήταν αποθηκευτικοί χώροι (σιροί)

ΣΤ Πήλινο ειδώλιο αλόγου ΣΤ Σκαραβαίος ΣΤ Χάλκινη πόρπη Το πιο επιβλητικό οικοδόmicroηmicroα που περικλείει ο περίβολος το κτίριο Θ δεν φαίνεται να σχετίζεται άmicroεσα microε βιοτεχνικές δραστηριότητες Οι συγκριτικά microεγάλες διαστάσεις του η ιδιαίτερα προσεγmicroένη κατασκευή του οι συνεχείς microετασκευές η εσωτερική διαίρεση σε τρία διαmicroερίσmicroατα οι ενδείξεις για την παρουσία κεντρικής εστίας και το επιβλητικό θρανίο στο πίσω δωmicroάτιο πλ 1 micro προσδίδουν στο οικοδόmicroηmicroα ξεχωριστή σηmicroασία Τούτο συνάγεται και από τα microάλλον ασυνήθιστα κινητά ευρήmicroατα που συλλέχτηκαν εδώ λίγα χάλκινα κοσmicroήmicroατα (δύο περόνες και ένα κωδωνόσχηmicroο περίαπτο) microερικά πολύ πρώιmicroα χειροποίητα λυχνάρια microε έντονα ίχνη από την καύση πολλά τροχήλατα αγγεία ανάmicroεσά τους αρκετοί διακοσmicroηmicroένοι κρατήρες microερικοί από τους οποίους σώζουν παραστάσεις αλλά και πλήθος από χειροποίητα χρηστικά αγγεία καθώς και πολυάριθmicroα microολύβδινα διπλωmicroένα βαρίδια που προέρχονται από δίχτυα ψαρέmicroατος που έχουν αποσυντεθεί Όπως έχω υποστηρίξει αλλού η

9

πιο πιθανή ερmicroηνεία είναι ότι πρόκειται για την κατοικία ενός σηmicroαίνοντος προσώπου που είχε υπό την εποπτεία του τον εργαστηριακό χώρο και τον έλεγχο της παραγωγής

Κάτοψη Κτιρίου Θ α φάση κίτρινη β φάση πορτοκαλί γ φάση πράσινη

α Μολύβδινα αλιευτικά βαρίδια από δίχτυα β ∆ύο χάλκινες περόνες

Χάλκινο κωδωνόσχηmicroο περίαπτο από το θρανίο του Θ

α Πήλινος λύχνος β ∆ίνος microε microελανόmicroορφη παράσταση

∆υτικός Τοmicroέας Κατά την περίοδο αυτή έγιναν όπως φαίνεται κάποιες τροποποιήσεις στον περίβολο στα ΝΑ εξωτερικά του κτιρίου ΚΣΤ και στα Β∆ Πράγmicroατι στη Β∆ γωνία του περιβόλου βρέθηκαν δύο τmicroήmicroατα καmicroπύλου τοίχου που εικάζεται ότι αντιπροσωπεύει ότι απέmicroεινε από ένα microικρό κυκλικό οικοδόmicroηmicroα Λ Αν η απόδοσή του σε αυτή τη φάση είναι ορθή τούτο θα σήmicroαινε ότι το κτίσmicroα αυτό ενσωmicroατώθηκε στη Β∆ γωνία του περιβόλου Εσωτερικά της αψίδας του αψιδωτού κτιρίου ΚΣΤ κατασκευάστηκε λίθινο θρανίο Όπως προαναφέρθηκε την ίδια περίοδο το θρανίο του ελλειψοειδούς ΙΘ αντικαταστάθηκε από λίθινη χαmicroηλή κατασκευή κατόψεως U πλ 1 micro που κάλυψε το microεγαλύτερο τmicroήmicroα του δαπέδου του Ακριβώς πάνω από το κτίριο Κ κτίστηκε ένα παρόmicroοιο αλλά microικρότερο ελλειψοειδές οικοδόmicroηmicroα (ΚΑ) microήκους 8 micro Ο ∆υτικός τοίχος δεν σώζεται αλλά υπολογίζεται ότι το πλάτος του κτιρίου δεν πρέπει να ξεπερνούσε τα 4 micro περίπου Τέλος στην ίδια περίοδο ενδέχεται να ανήκει ο microικρός ορθογώνιος χώρος που κτίστηκε σε επαφή microε το Β σκέλος του περιβόλου διαστ 250 Χ 350 micro

Ελλειψοειδή ΙΗ-ΙΘ από ΒΑ Ελλειψοειδές ΚΑ από ΒΑ

10

ΦΑΣΗ 5 (ΠΟΡΤΟΚΑΛΙ) Κεντρικός Τοmicroέας Κατά την επόmicroενη φάση παραmicroένουν σε χρήση τα περισσότερα από τα προαναφερθέντα οικοδοmicroήmicroατα Το Θ microετατράπηκε σε αψιδωτό οικοδόmicroηmicroα microήκους 12 micro microε την προσθήκη ενός ορθογώνιου δωmicroατίου προς Νότον microε άνοιγmicroα στο πλάι (στα ∆υτικά) Η τάση για υιοθέτηση των ευθύγραmicromicroων κατασκευών και της ορθής γωνίας είναι εmicroφανής καθώς αmicroέσως νοτιότερα κτίστηκε ο ορθογώνιος χώρος Ζ που αντιπροσωπεύει πιθανώς προσθήκη στο κυκλικό ΣΤ microε το οποίο φαίνεται ότι επικοινωνούσε microε ενδιάmicroεση θύρα Το ευτελές αινιγmicroατικό κυκλικό οικοδόmicroηmicroα ΙΖ διάmicro 120 micro Νότια και εξωτερικά του περιβόλου ανήκει και αυτό στην ίδια φάση

Κεντρικός Τοmicroέας Κτίριο Θ από Ν Κεντρικός Τοmicroέας Χώρος Ζ από Ανατολικά ∆υτικός Τοmicroέας Ο περίβολος ξαναχτίστηκε λαmicroβάνοντας υπόψη τη θέση των παλαιότερων τοίχων microε εξαίρεση το Βόρειο και Β∆ σκέλος του το οποίο είναι νέο Κατ ουσίαν ο περίκλειστος χώρος επεκτάθηκε 35 microέτρα προς Βορράν Στο εσωτερικό του υπήρχαν τώρα δύο ελλειψοειδή κτίρια τα ΙΘ και ΚΒ τα οποία σώζονται αποσπασmicroατικά καθώς και δύο ή τρία κυκλικά ΚΓ ΚΘ και ΛΑ Σε επαφή microε το Β σκέλος του περιβόλου κτίστηκε το κυκλικό οικοδόmicroηmicroα ΚΓ διαmicroέτρου 250 micro ∆ύο ακόmicroη κυκλικά κατά πάσα πιθανότητα οικοδοmicroήmicroατα που πλαισιώνουν τη Β∆ και Ν∆ γωνία του συγκροτήmicroατος το ΚΘ και το ΛΑ αντίστοιχα θα πρέπει microάλλον να αποδοθούν σε αυτή τη φάση Ωστόσο δεν είναι σαφές αν τα πρώτο ανήκει στο ίδιο οικοδοmicroικό συγκρότηmicroα ή σε κάποιο άλλο που εκτεινόταν δυτικότερα και οριζόταν προς Βορράν από άλλο περίβολο ενώ η ταύτιση του δεύτερου microε στεγασmicroένο οικοδόmicroηmicroα είναι εξαιρετικά αβέβαιη Από το ελλειψοειδές κτίριο ΙΘ το οποίο κτίστηκε ακριβώς πάνω από το προγενέστερο ΙΗ σώζεται microόνον η πρόσοψη microε το επιmicroεληmicroένο κατώφλι και τmicroήmicroατα του Α τοίχου και της αψίδας Οι διαστάσεις του κτιρίου υπολογίζονται σε 650 Χ 350 micro δηλ δε διέφεραν σηmicroαντικά από εκείνα του ΙΘ που αντικατέστησε Το 2000 αmicroέσως στα Ανατολικά των ελλειψοειδών ΙΗ-ΙΘ είχε βρεθεί αινιγmicroατική πλίνθινη κατασκευή Την επόmicroενη χρονιά φάνηκε ότι πρόκειται για ένα ακόmicroη ελλειψοειδές οικοδόmicroηmicroα (ΚΒ) από το οποίο σώζονται microόνον τα επάλληλα πήλινα δάπεδα καθώς και η πρόσοψη δηλ οι δύο παραστάδες και το κατώφλι εκατέρωθεν του οποίου σώζονται δύο τετράγωνοι ογκόλιθοι πλευράς microισού microέτρου περίπου πιθανώς βάσεις για τη στερέωση ξύλινων στύλων Στο εσωτερικό του κτιρίου ερευνήθηκε κοιλότητα που περιείχε αναρίθmicroητα καmicroένα οστά ζώων και κάρβουνα πιθανώς κατάλοιπα κάποιας θυσίας που ενδεχοmicroένως θα πρέπει να ταυτιστεί microε εσχάρα (βλ εικόνα σελ 12) Κάτι τέτοιο βέβαια προϋποθέτει ότι το οικοδόmicroηmicroα είχε λατρευτικό προορισmicroό Η συνειδητή διάλυση του κτιρίου και η θεmicroελίωση στη θέση του αινιγmicroατικής ορθογώνιας κατασκευής που περιγράφεται παρακάτω ενδέχεται να σχετίζονται microεταξύ τους

11

ΦΑΣΗ 6 (ΠΡΑΣΙΝΗ) Κεντρικός Τοmicroέας Πρόκειται για την τελευταία σηmicroαντική αρχιτεκτονική φάση στον τοmicroέα αυτό Όπως φαίνεται στο εσωτερικό του ορθογώνιου περιβόλου έστεκε πλέον microόνον το κτίριο Θ το οποίο ανέκτησε πάλι την αρχική ελλειψοειδή του microορφή Στη θέση του ΙΕ κτίστηκε ένα microεγαλύτερο κυκλικό οικοδόmicroηmicroα το Η διαmicro 290 micro το οποίο ενδέχεται να ήταν κεραmicroεικός κλίβανος

Κυκλικό Κτίριο Η (κεραmicroεικός κλίβανος) Τύmicroβος XXXIV (Ηρώον) από Βόρεια Στη θέση του ΙΑ χτίστηκε microία ορθογώνια πλακόστρωτη κατασκευή που όπως όλα δείχνουν πρέπει να ήταν βωmicroός ήταν καλυmicromicroένη microε καθαρή στάχτη και δίπλα της βρέθηκε ένα τελετουργικό χειροποίητο λυχνάρι Σε επαφή microε microία άλλη γειτονική λίθινη microακρόστενη κατασκευή (XXXIV 084 X 068 micro) στο microέσον της οποίας είχε τοποθετηθεί ένας κατακόρυφος κατεργασmicroένος λίθος που έδινε την εντύπωση ταφικού σήmicroατος βρέθηκε ένα σύνολο από θρυmicromicroατισmicroένα αγγεία των πρώιmicroων αρχαϊκών χρόνων κάρβουνα και οστά ζώων Ωστόσο η έρευνα που επακολούθησε δεν οδήγησε στην ανεύρεση ανθρώπινων λειψάνων Λίγο ανατολικότερα εν microέρει πάνω στο θεmicroέλιό του κυκλικού κτίσmicroατος ΙΓ εντοπίστηκε microια microικρή λίθινη κυκλική τράπεζα (XXXVI) Παρόmicroοιες κατασκευές συνήθως σχετίζονται microε τη λατρεία των προγόνων ή των νεκρών

Κάτοψη περιοχής Ηρώου (σχ Α Μαζαράκη Αινιάνος)

Πήλινος Λύχνος πλησίον βωmicroού

Πήλινο οmicroοίωmicroα πλοίου από κατασκευή XXXIV

Συνεξεταζόmicroενα όλα τα στοιχεία οδηγούν στη σκέψη ότι στο χώρο λειτουργούσε ένα ηρώο Μάλιστα η παρουσία ενός πήλινου οmicroοιώmicroατος πλοίου ανάmicroεσα στις προσφορές θα microπορούσε να δηλώνει ότι πρόκειται για το κενοτάφιο ενός σηmicroαίνοντος προσώπου που χάθηκε στη θάλασσα Το χθόνιο χαρακτήρα της λατρείας τονίζουν τα πήλινα ακρωτηριασmicroένα ειδώλια αλόγων που βρέθηκαν στη γύρω περιοχή και σε άmicroεση γειτνίαση microε το βωmicroό Είναι γνωστό πόσο διαδεδοmicroένη ήταν η λατρεία των ηρώων στην Εύβοια Αρκεί να microνηmicroονεύσουmicroε το ηρώο στο Λευκαντί του 10ου αι και εκείνο της ∆υτικής Πύλης της Ερέτριας των αρχών του 7ου αι που και τα δύο σχετίζονται microε τη λατρεία νεκρών της αριστοκρατικής τάξης Ειδολογικά τα ευρήmicroατα παρουσιάζουν ορισmicroένες οmicroοιότητες microε ένα λατρευτικό σύνολο του 7ου αι από τις Πιθηκούσσες Εκεί ανασκάφτηκε ένας αποθέτης που

12

περιείχε microεταξύ άλλων πήλινα ειδώλια αλόγων και microουλαριών και οmicroοιώmicroατα πλοιαρίων Ο Β d Agostino συmicroπεραίνει ότι πρόκειται πιθανώς για ένα ηρώο καθώς τα ευρήmicroατα σχετίζονταν άmicroεσα microε καmicroένα ανθρώπινα οστά ∆υτικός Τοmicroέας Ορισmicroένες από τις κατασκευές που σχετίζονται microε την περίοδο αυτή microας πείθουν ότι η χρήση του χώρου άλλαξε και εδώ Φαίνεται πως κάποια στιγmicroή όταν το ελλειψοειδές κτίριο ΚΒ εγκαταλείφθηκε χρησιmicroοποίησαν τις πέτρες του για κάποια άλλη κατασκευή ίσως για το νέο περίβολο που τώρα όχι microόνον ανανεώθηκε αλλά επίσης διευρύνθηκε προς Νότον προς ∆υσmicroάς και ίσως προς Βορράν Το microόνο σηmicroαντικό στεγασmicroένο οικοδόmicroηmicroα που παρέmicroεινε σε χρήση φαίνεται ότι ήταν το ελλειψοειδές ΙΘ Νέες κατασκευές είναι τα κυκλικά ΚΖ και Κ∆ Το microικρότερο το ΚΖ αποκαλύφτηκε πλησίον της Νότιας εισόδου Σε σχέση microε τη microικρή του διάmicroετρο (180 micro) και συγκρινόmicroενο microε τα άλλα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα του ∆υτικού Τοmicroέα διαθέτει ασυνήθιστα πλατύ θεmicroέλιο Η χρήση του κτίσmicroατος αυτού παραmicroένει αβέβαιη microολονότι η εύρεση στο εσωτερικό του σε επαφή microε τον τοιχοβάτη microιας microικρογραφικής οινοχόης ίσως δηλώνει κάποια λατρευτική λειτουργία

∆υτικός Τοmicroέας Κτίριο ΚΖ ∆υτικός Τοmicroέας Κυκλικά Κτίρια ΚΓ και Κ∆ Το microεγαλύτερο κυκλικό οικοδόmicroηmicroα διαmicro 250 micro κτίστηκε στη ΒΑ γωνία του περιβόλου (Κ∆) δίπλα στο παλαιότερο και παρόmicroοιο ΚΓ Με βάση τα στρωmicroατογραφικά δεδοmicroένα είναι δυνατόν να υποστηριχθεί ότι το ΚΓ συνέχισε να χρησιmicroοποιείται Και τα δύο κτίσmicroατα ίσως ήταν σιταποθήκες των οποίων η είσοδος θα πρέπει να αποκατασταθεί προς Νότον Στη Ν∆ γωνία του περιβόλου πλησίον της πιθανολογούmicroενης εισόδου ερευνήθηκε λίθινη συmicroπαγής κυλινδρική κατασκευή (διαmicro 080 ύψ 045 micro) Πάνω στην επιφάνειά της η οποία ήταν επενδεδυmicroένη microε πηλό παρατηρήθηκαν λίγα ίχνη καύσης Η υπόθεση ότι πρόκειται για οικιακό () βωmicroό είναι αρκετά πιθανή Τέλος στη θέση του ελλειψοειδούς κτιρίου ΚΒ το οποίο όπως προαναφέρθηκε εκθεmicroελιώθηκε αmicroέσως στα ∆υτικά της εσχάρας κτίστηκε microία microακρόστενη ορθογώνια αινιγmicroατική κατασκευή Το microήκος της είναι 270 micro και το microέγ πλάτος λίγο λιγότερο από 1 micro Πλησίον και εντός της κατασκευής συλλέχτηκαν microεταξύ άλλων 10 microολύβδινα διπλωmicroένα αλιευτικά βαρίδια και ένα χάλκινο αγκίστρι

Εσχάρα microε καmicroένα οστά ζώων Κυλινδρική κατασκευή Χάλκινο αγκίστρι

13

ΤΑΦΕΣ Με αρκετές από τις παραπάνω φάσεις συνδέονται και ευάριθmicroοι παιδικοί εγχυτρισmicroοί Οι περισσότεροι βρέθηκαν στον κεντρικό τοmicroέα και η απόδοσή τους στις επιmicroέρους οικιστικές φάσεις θα επιτευχθεί microόνον ύστερα από τη συνδυαστική microελέτη των κινητών ευρηmicroάτων και των δεδοmicroένων της στρωmicroατογραφίας Η microελέτη αυτή έως τώρα οδηγεί στην προσωρινή διαπίστωση ότι οι ταφές χρονολογούνται κατά κανόνα στη Γεωmicroετρική περίοδο (δύο ταφικοί τύmicroβοι χρονολογούνται στον 6ο αι δηλ microετά την εγκατάλειψη του συγκεκριmicroένου χώρου)

∆υτικός Τοmicroέας Παιδικός εγχυτρισmicroός (2001)

Ακτέριστη ταφή εφήβου σε συνεσταλmicroένη στάση

Αmicroφορέας που είχε τοποθετηθεί ως σήmicroα πάνω από τάφο

Ειδικότερα στο ∆υτικό τοmicroέα ερευνήθηκαν microόνον δύο εγχυτρισmicroοί στα Β∆ και ∆ εξωτερικά του περιβόλου Ένας πίθος του οποίου το στόmicroιο είχε σφραγιστεί microε microία πέτρα περιείχε το σκελετό ενός βρέφους και ένα σκυφοειδές ολόβαφο κύπελλο Αντίθετα στις παρυφές της εργαστηριακής συνοικίας του Κεντρικού Τοmicroέα ανασκάφτηκαν πάνω από 30 ταφές Οι περισσότερες - αν όχι όλες - είναι παιδικές (κυρίως εγχυτρισmicroοί καθώς και λακκοειδείς και κιβωτιόσχηmicroοι) Σύmicroφωνα microε τη ∆ραγώνα παρατηρήθηκαν και microερικές καύσεις ενηλίκων αλλά κάτι τέτοιο δεν επιβεβαιωθεί ακόmicroη Πολύ συχνά ο τάφος σκεπαζόταν από ένα λίθινο τύmicroβο και γύρω του έσπαγαν διάφορα αγγεία και πραγmicroατοποιούσαν νεκρόδειπνα Σε microία περίπτωση ένας γραπτός αmicroφορέας είχε τοποθετηθεί ως σήmicroα πάνω από τον τάφο Είναι αξιοπαρατήρητο ότι και τα δύο παραπάνω έθιmicroα παρατηρούνται και στις Πιθηκούσσες Η εύρεση ενός σκελετού εφήβου () σε συνεσταλmicroένη στάση δίχως κτερίσmicroατα microας παραπέmicroπει και πάλι στο αντίστοιχο έθιmicroο από τις Πιθηκούσσες Η αποσαφήνιση των ταφικών εθίmicroων στον Ωρωπό θα επιτρέψει ενδεχοmicroένως να κατανοηθούν καλύτερα τα αντίστοιχα έθιmicroα της πρώτης ελληνικής αποικίας της ∆ύσης τα οποία σηmicroειωτέον προβληmicroατίζουν τους microελετητές αφού microέχρι τώρα δεν έχουν προκύψει ξεκάθαρες οmicroοιότητες microε τις ταφικές συνήθειες στην ίδια την Εύβοια Η συνήθεια πάντως του τέλους της γεωmicroετρικής εποχής να θάβουν τα παιδιά εντός της οικιστικής ζώνης ήταν διαδεδοmicroένη και στη γειτονική Ερέτρια ΦΑΣΗ 7 (ΚΥΑΝΗ)

Κεντρικός Τοmicroέας Η περιοχή σταδιακά εγκαταλείπεται αλλά συνεχίζουν για ένα διάστηmicroα οι δραστηριότητες που σχετίζονται microε τα κεραmicroεικά εργαστήρια ∆υτικός Τοmicroέας Η χρήση του χώρου αλλάζει δραστικά Στην φάση αυτή ανήκει ένα microνηmicroειακό ορθογώνιο οικοδόmicroηmicroα που ερευνήθηκε microερικώς τα έτη 2000 έως και 2002 Ο παλαιότερος περίβολος παραmicroένει σε χρήση και ενδεχοmicroένως ενισχύθηκε στα ΝΑ Με την φάση αυτή πρέπει να σχετίζεται και ο microικρός ορθογώνιος χώρος ΚΗ εσωτ διαστ 2 Χ 130 micro ο οποίος κτίστηκε πάνω από το κυκλικό ΚΖ και σε επαφή microε τον περίβολο Στη ΒΑ γωνία

14

του Ν περιβόλου τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα ΚΓ και Κ∆ microάλλον συνέχισαν να χρησιmicroοποιούνται Ένα σχεδόν τετράγωνο οικοδόmicroηmicroα κτίστηκε σε επαφή microε το ∆ σκέλος του περιβόλου Έχει διαστάσεις 5 Χ 460 micro και είσοδο προς Νότον (πλ 125 micro) Το οικοδόmicroηmicroα αυτό αν λάβουmicroε υπόψη το πάχος του τοιχοβάτη (090 micro) ήταν πιθανώς διώροφο και χαρακτηρίστηκε συmicroβατικά ως πύργος Η ανωδοmicroή του ήταν από ωmicroές πλίθρες οι οποίες εδράζονταν πάνω σε λίθινο τοιχοβάτη το ύψος του οποίου είναι microόλις 20 εκ Το παλαιότερο δάπεδο ήταν σπαρmicroένο microε πολυάριθmicroα θραύσmicroατα προερχόmicroενα από microεγάλα χρηστικά αγγεία Η καταστροφή φαίνεται ότι συνοδεύτηκε από πυρκαγιά Το νεώτερο επίπεδο χρήσης χαρακτηρίζεται από δύο microερικώς επικαλυπτόmicroενες πρόχειρες κεντρικές εστίες Ο πυθmicroένας της παλαιότερης ήταν το κοίλο σώmicroα ενός microεγάλου χρηστικού αγγείου Τα λιγοστά χαρακτηριστικά ευρήmicroατα από το εσωτερικό του δωmicroατίου χρονολογούνται στους πρώιmicroους αρχαϊκούς χρόνους (λχ πήλινος πεταλόσχηmicroος λύχνος και θραύσmicroατα αγγείων ανατολίζοντος ρυθmicroού)

Πύργος από ∆υσmicroάς Στρώmicroα καταστροφής πύργου από

πάνω Αγγείο ανατολίζοντος ρυθmicroού από τον πύργο

Βορειότερα εκτείνεται ένα microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα διαστάσεων 57 Χ 1760 micro το οποίο ακολουθεί Β-Ν προσανατολισmicroό Μολονότι η έρευνα του κτιρίου βρίσκεται σε πρώιmicroο στάδιο η πρώτη εντύπωση είναι ότι πρόκειται για υπαίθριο περίβολο microέσα στον οποίο εγγράφονται ορισmicroένοι ορθογώνιοι χώροι καθώς και οι προαναφερθείσες κυκλικές κατασκευές Η περίκλειστη περιοχή διαιρείται εσωτερικά σε τουλάχιστον δύο άνισα διαmicroερίσmicroατα Ο περιmicroετρικός τοιχοβάτης πλ περίπου 40 εκ είναι κατασκευασmicroένος από microία σειρά από σχετικά microικρούς πρόχειρα κατεργασmicroένους λίθους και microέχρι ένα ύψος πρέπει να έφερε ανωδοmicroή από πλίνθους Το microεσαίο τmicroήmicroα του δυτικού επιmicroήκη τοίχου έχει υποστεί microετατόπιση και εν microέρει έχει καταστραφεί πιθανώς εξαιτίας πληmicromicroύρας

Κάτοψη Β απόληξης microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος

Άποψη της Β απόληξης του microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος από τα ∆υτικά

15

Στη Βόρεια απόληξη του οικοδοmicroήmicroατος ήρθαν στο φως έκκεντρη προς ∆υσmicroάς ευρύχωρη είσοδος πλάτους 260 micro και λιθόστρωτο τετράγωνο δωmicroάτιο στη Β∆ γωνία εσωτ πλευράς 260 micro microε είσοδο πλ 130 micro προς Ν Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι το Α σκέλος του Β θεmicroελίου δεν είναι απόλυτα ευθυγραmicromicroισmicroένο microε το αντίστοιχο ∆υτικό κάτι που microαρτυρεί microία προχειρότητα αν όχι βιασύνη στο στάδιο της κατασκευής Εντύπωση προξενεί το λιθόστρωτο γέmicroισmicroα του εσωτερικού του δωmicroατίου καθώς η επιφάνειά του είναι αρκετά ανώmicroαλη και δύσκολα θα microπορούσε να χρησιmicroοποιηθεί σαν δάπεδο Ενδεχοmicroένως να έφερε κάποια εξισωτική επίστρωση από πατηmicroένο χώmicroα ίσως δηλαδή χρησίmicroευε ως υπόστρωmicroα δαπέδου εξαιτίας του ασταθούς και υγρού υπεδάφους λόγω της γειτνίασης του υδροφόρου ορίζοντα Από την πρώτη εξέταση των κινητών ευρηmicroάτων που σχετίζονται microε την περίοδο χρήσης του οικοδοmicroικού συγκροτήmicroατος συνάγεται το συmicroπέρασmicroα ότι πρέπει να ήταν σε χρήση κατά τη διάρκεια του 7ου πΧ αι Ενισχυτική της πρώιmicroης χρονολόγησης είναι η διαπίστωση ότι δεν απαντήθηκαν κέραmicroοι σε κανένα σηmicroείο του ανασκαπτόmicroενου χώρου ούτε καν σε σχέση microε τα δύο στεγασmicroένα τετράγωνα δωmicroάτια ∆εν είναι σαφές πότε ακριβώς εγκαταλείφτηκε το συγκρότηmicroα και κάτω από ποιες συνθήκες το Β∆ δωmicroάτιο microε το λιθόστρωτο δεν απέδωσε ευρήmicroατα σε αντίθεση microε τον πύργο όπου όπως προαναφέρθηκε διαπιστώθηκε ένα στρώmicroα καταστροφής και microία σύντοmicroη φάση επαναχρησιmicroοποίησης Ίσως η εγκατάλειψη του συγκροτήmicroατος να πραγmicroατοποιήθηκε οργανωmicroένα αλλά ενδέχεται να ακολούθησε βίαιη καταστροφή πιθανώς από ανθρώπινη επέmicroβαση την οποία ακολούθησε σύντοmicroη περίοδος πρόχειρης χρησιmicroοποίησης ορισmicroένων χώρων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένου του πύργου Ακολούθως το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα εγκαταλείφτηκε οριστικά και σε κάποιο στάδιο η περιοχή πληmicromicroύρισε Η χρήση του microνηmicroειακού οικοδοmicroικού συγκροτήmicroατος του Ωρωπού παραmicroένει προς το παρόν αδιευκρίνιστη αν και microπορούmicroε ήδη να διατυπώσουmicroε κάποιες σκέψεις Συγκρινόmicroενη microε τα γνωστά αρχιτεκτονικά δεδοmicroένα της εποχής αυτής η microορφή του οικοδοmicroήmicroατος είναι microοναδική Η ασυνήθιστη κάτοψη οι σηmicroαντικές διαστάσεις η προχειρότητα της τοιχοποιίας οι πυργόσχηmicroες ή ενισχυmicroένες κατασκευές στα σηmicroεία των εισόδων τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα στο εσωτερικό του περιβόλου και τέλος τα λιγοστά και microάλλον φτωχά ευρήmicroατα συνιστούν ενδείξεις ότι ίσως έχουmicroε να κάνουmicroε microε ένα στρατόπεδο Είναι ενδιαφέρον ότι ανάmicroεσα στα ευρήmicroατα που σχετίζονται microε το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα συγκαταλέγεται χάλκινο έλασmicroα που πιθανότατα ανήκει σε κυκλική ασπίδα Το εύρηmicroα αυτό φαινοmicroενικά ενισχύει την υπόθεση του στρατοπέδου αλλά οδηγεί και σε περίσκεψη καθώς θα microπορούσε να είχε αναθηmicroατικό χαρακτήρα Λιγοστά θραύσmicroατα από microικρογραφικά αγγεία που προέρχονται από τα ανώτερα στρώmicroατα του ανασκαπτόmicroενου χώρου θα ήταν δυνατόν να ενισχύσουν αυτή την εκδοχή

Μνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα ∆υτικού Τοmicroέα από Νότια

Χάλκινη κυκλική ασπίδα

16

Εάν η ταύτιση του οικοδοmicroήmicroατος του Ωρωπού microε στρατόπεδο αποδειχτεί σωστή τότε η σύνδεσή του microε κάποιο επεισόδιο του φηmicroισmicroένου Ληλαντίου πολέmicroου καθίσταται πιθανή Θα ήταν δυνατόν να εικάσουmicroε ότι εδώ έδρευε microία φρουρά της οποίας ο ρόλος θα ήταν να ελέγχει το θαλάσσιο πέρασmicroα ανάmicroεσα στον Ωρωπό και την Ερέτρια και να εξασφαλίζει την απρόσκοπτη επικοινωνία ανάmicroεσα στις δύο θέσεις Ωστόσο η υπόθεση ότι το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα που αρχίσαmicroε να ερευνούmicroε ενδέχεται να ταυτίζεται microε πρόχειρο στρατόπεδο αν και δελεαστική παραmicroένει microια αναπόδεικτη εικασία Μόνον η συνέχιση της έρευνας θα δώσει απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήmicroατα Είναι γενικά παραδεκτό ότι στις πρώτες δεκαετίες του 7ου αι η Ερέτρια παρακmicroάζει και ο πληθυσmicroός της microειώνεται Η συρρίκνωση της Ερέτριας στη διάρκεια του 7ου αι και η microείωση των αποικιακών της δραστηριοτήτων στη ∆ύση συνδέονται συνήθως microε την δύσκολη κατάσταση στην οποία περιήλθε microετά τον πολύχρονο πόλεmicroο στον οποίο ενεπλάκη microε την άλλοτε σύmicromicroαχό της Χαλκίδα τον γνωστό από τις πηγές Ληλάντιο πόλεmicroο Αρχαιολογικά laquoτεκmicroήριαraquo του πολέmicroου αυτού θεωρούνται συνήθως η καταστροφή και εγκατάλειψη του οικισmicroού στην Ξερόπολη-Λευκαντί οι ταφές του γένους των πολεmicroιστών στην περιοχή της ∆υτικής Πύλης της Ερέτριας η απόκρυψη ενός σκύφου microε τάλαντα χρυσού από κοσmicroηmicroατοποιό της Ερέτριας και η κατασκευή του οχυρωmicroατικού περιβόλου της Ερέτριας γύρω στο 700 πΧ Αντίθετα στον Ωρωπό οι ενδείξεις που έχουmicroε συγκεντρώσει microέχρι σήmicroερα πιστοποιούν microάλλον το αντίθετο δηλ διαπιστώνουmicroε σχετική ευmicroάρεια και συνεχή δραστηριότητα microέχρι τουλάχιστον τα τέλη του 7ου πΧ αι Η υπόθεση που διατύπωσα παλαιότερα ότι microία από τις συνέπειες του πολέmicroου ήταν ότι ο Ωρωπός δέχτηκε laquoπρόσφυγεςraquo από την απέναντι Ερέτρια πιθανώς και από το Λευκαντί δεν έχει ακόmicroη αντικρουστεί από τα αρχαιολογικά δεδοmicroένα

ΦΑΣΕΙΣ 8 και 9 Αρχαϊκή οικία και οδοί

Οι φάσεις αυτές που τοποθετούνται στον 6ο πΧ αι παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον καθώς παρατηρείται ριζική αναδιοργάνωση του χώρου και εγκατάλειψη των καmicroπυλόγραmicromicroων κτιρίων Η ανθρώπινη δραστηριότητα στην ευρύτερη περιοχή συνέχισε microέχρι και το τέλος των αρχαϊκών χρόνων Σταδιακά η microορφή και ο προορισmicroός των οικοδοmicroηmicroάτων θα αλλάξει Πιο συγκεκριmicroένα οι περιοχές microε την παλαιότερη έντονη οικοδοmicroική δραστηριότητα παρέmicroειναν εγκαταλειmicromicroένες και αδόmicroητες Στο ∆υτικό Τοmicroέα ερευνήθηκε το 1985 microία οδός που ακολουθεί Β-Ν προσανατολισmicroό καθώς και microια οικία του τύπου microε παστάδα από το στρώmicroα καταστροφής της οποίας προέρχεται microεταξύ άλλων πώmicroα microελανόmicroορφης λεκάνης

∆υτικός Τοmicroέας Αρχαϊκή οδός και οικία από ΒΑ

Μελανόmicroορφο πώmicroα από την επίχωση καταστροφής της αρχαϊκής οικίας

17

Ανατολικά του microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος και Νότια του κεντρικού τοmicroέα ήρθαν στο φως δύο οδικοί άξονες ο ένας microε Β-Ν και ο άλλος microε Α-∆ προσανατολισmicroό Οι οδοί έχουν πλάτους 3 microέτρων και ορίζονται εκατέρωθεν από αναληmicromicroατικούς τοίχους Νότια του Α-∆ άξονα αποκαλύφτηκαν πολυάριθmicroοι παρόδιοι χώροι Επειδή το microεγαλύτερο τmicroήmicroα των χώρων αυτών εκτείνεται κάτω από το άσκαφο όριο του σκάmicromicroατος η εικόνα που έχουmicroε διαmicroορφώσει είναι ελλιπής και τόσο η κάτοψη όσο και η χρήση τους παραmicroένουν αβέβαιες (microάλλον έχουν ορθογώνια κάτοψη οικίες καταστήmicroατα) Βόρεια του δρόmicroου ήρθαν στο φως 2 ταφικοί τύmicroβοι του 6ου αι πΧ

Νότιος Τοmicroέας Ανασκαφή της αρχαϊκής οδού Άποψη από Α (2003)

Νότιος Τοmicroέας Αρχαϊκή οδός από ∆ (2003)

Η περιοχή εγκαταλείφτηκε στις αρχές του 5ου αι ύστερα από καταστρεπτική πληmicromicroύρα αψευδείς microαρτυρίες του συmicroβάντος αυτού είναι οι ποταmicroίσιες κροκάλες και τα στρώmicroατα αmicromicroοχάλικου που σκέπασαν τόσο τον δρόmicroο όσο και τους παρόδιους στεγασmicroένους χώρους ∆εν αποκλείεται οι δρόmicroοι να χαράχτηκαν microε την προοπτική ανάπτυξης ενός πολεοδοmicroικού σχεδίου το οποίο όmicroως δεν υλοποιήθηκε ποτέ πλήρως εξαιτίας της πληmicromicroύρας αυτής που υποχρέωσε τους κατοίκους του Ωρωπού να microετακινηθούν ανατολικότερα Στην πόλη του Ωρωπού των κλασικών χρόνων που ιδρύθηκε λίγες εκατοντάδες microέτρα ανατολικότερα εφαρmicroόστηκε εξαρχής το ορθογωνικό σύστηmicroα ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Όπως φάνηκε από τη σύντοmicroη και επιλεκτική παρουσίαση των δεδοmicroένων οι ανασκαφές στη Σκάλα Ωρωπού θα συmicroβάλουν στην αποσαφήνιση πολλών σκοτεινών ζητηmicroάτων γύρω από την αρχαία τεχνολογία και την πρώιmicroη microεταλλοτεχνία ειδικότερα Από την άλλη microεριά η παρουσία στον Κεντρικό Τοmicroέα λατρευτικών κτιρίων και κάποιων αναθηmicroάτων στο χώρο που περικλείεται από το microεγάλο ορθογώνιο περίβολο δίνει τη δυνατότητα διερεύνησης της σχέσης που αναmicroφίβολα υπήρχε κατά την αρχαιότητα ανάmicroεσα σε ιερά και εργαστήρια Πράγmicroατι microολονότι έχουν προκύψει σαφείς ενδείξεις για λατρευτικές εκδηλώσεις εντός των ορίων του microνηmicroειακού περιβόλου εντούτοις microένει να εξακριβωθεί η ακριβής φύση των εκδηλώσεων αυτών και η σχέση που υπάρχει microε τις παράλληλες βιοτεχνικές δραστηριότητες και τις γειτονικές παιδικές ταφές

18

Ευβοϊκός κρατήρας Ευβοϊκός αmicroφορίσκος

Ευβοϊκός σκύφος Ευβοϊκό κύπελλο

Τα κινητά ευρήmicroατα υπογραmicromicroίζουν τον ευβοϊκό προσανατολισmicroό των Ωρωπίων καθώς ένα microεγάλο ποσοστό από τα τροχήλατα αγγεία είναι ευβοϊκής τεχνοτροπίας Αυτό καθώς και ο ενεπίγραφος δίσκος που microνηmicroονεύεται παραπάνω αποτελούν αδιάψευστη microαρτυρία των στενών σχέσεων που διατηρούσαν οι Ωρώπιοι microε τους Ευβοείς και ιδιαίτερα microε τους Ερετριείς Τα νέα ευρήmicroατα δίνουν βάση τόσο στις αποσπασmicroατικές γραπτές microαρτυρίες (σύmicroφωνα microε τον Νικοκράτη (Ερε]τριέων κτί[σmicroα είναι τον Ω]ρωπόν) (FGrHist 376 F1) και τον Στ Βυζ λ Γραία = πόλις Ερετρίας) όσο και στην παλαιότερη υπόθεση ορισmicroένων microελετητών περί κυριαρχίας της Ερέτριας επί του Ωρωπού καθώς και στην πιο πρόσφατη του D Knoepfler σύmicroφωνα microε την οποία ο προκλασσικός Ωρωπός υπήρξε αποικία των Ερετριέων Βέβαια δε λείπουν οι αποmicroιmicroίσεις Κορινθιακών αγγείων αλλά και τα Πρωτοαττικά ορισmicroένα από τα οποία φαίνεται ότι είναι προϊόντα του τοπικού εργαστηρίου

Κορινθιακή κοτύλη τύπου Αετού 666 Πρωτοαττικός κρατήρας Παράλληλα τα λιγοστά φοινικικά και αιγυπτιάζοντα πολύτιmicroα αντικείmicroενα όπως χάνδρες από υαλόmicroαζα και φαγεντιανή σφραγίδες και ψήφοι από ηmicroιπολύτιmicroους λίθους καθώς και ο σκαραβαίος που microνηmicroονεύτηκε παραπάνω καθώς και τα εισαγmicroένα Ανατολικοιωνικά αγγεία αποτελούν τεκmicroήρια επαφών και microε την Ανατολική Μεσόγειο

Τριγωνικές χάνδρες από υαλόmicroαζα

Λίθινη χάνδρα microε εγχάρκατη παράσταση πτηνού

Σφαιρική χάνδρα από πράσινη υαλόmicroαζα

Θραύσmicroατα ροδιακών σκύφων

19

∆εν είναι ακόmicroη σαφής ο προορισmicroός όλων των οικοδοmicroηmicroάτων Ορισmicroένα από αυτά χρησίmicroευαν microε βεβαιότητα ως εργαστήρια microεταλλοτεχνίας Αυτό πιστοποιείται από τους διάσπαρτους microεταλλευτικούς κλιβάνους τόσο έξω όσο και microέσα στα οικοδοmicroήmicroατα (λχ στο εσωτερικό του ελλειψοειδούς Α) καθώς και από τα πολυπληθή απορρίmicromicroατα εκκαmicroίνευσης που είναι σπαρmicroένα σε όλους τους χώρους της ανασκαφής Από τις αναλύσεις των σκωριών που πραγmicroατοποιήθηκαν στο Κέντρο Αρχαιοmicroετρίας του ∆ηmicroόκριτου από τον R Doonan microε τη βοήθεια του Γ Μπασιάκου καταδείχτηκε ότι κατασκεύαζαν σιδερένια και χάλκινα αντικείmicroενα ενώ προέκυψαν ενδείξεις και για πρωτογενή κατεργασία χαλκού Ανάmicroεσα στα ευρήmicroατα συγκαταλέγονται αρκετά πήλινα ακροφύσια κλιβάνων (tuyegraveres)

Σκωρία από τον πυθmicroένα κλιβάνου του Κτιρίου Α

Σκωρίες χαλκού Τρία ακροφύσια microεταλλευτικών κλιβάνων

Τα σιδερένια εργαλεία αποτελούν microία από τις πιο σηmicroαντικές κατηγορίες κινητών ευρηmicroάτων Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα σύνολο από 70 περίπου σιδερένια microαχαίρια και εργαλεία (κυρίως microικρές αξίνες διαφόρων microεγεθών) που βρέθηκε κατά την ανασκαφική περίοδο του 1998 Ανάmicroεσά τους συλλέχτηκαν microερικά ασηmicroένια και χάλκινα κοσmicroήmicroατα καθώς και χάνδρες από υαλόmicroαζα και φαγεντιανή προφανώς εισαγmicroένες από την Ανατολή

Σιδερένια εργαλεία Αξίνα αιχmicroή δόρατος 2

εγχειρίδια από σίδερο Επιλογή microετάλλινων αντικείmicroένων και κοσmicroηmicroάτων

Στον ίδιο χώρο φαίνεται ότι λειτουργούσαν παράλληλα και εργαστήρια αγγειοπλαστικής ∆ύο από τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα (Η και Ι∆) φαίνεται ότι χρησίmicroευαν ως κεραmicroικοί κλίβανοι ενώ βρέθηκαν και τρεις παρόmicroοιοι κλίβανοι microε δίδυmicroους θαλάmicroους καύσης Η καύσιmicroη ύλη των κλιβάνων αυτών ήταν κουκούτσια από αγριελιές που βρέθηκαν σε ικανές ποσότητες τελείως πυρακτωmicroένα

20

Κεντρικός Τοmicroέας Κλίβανος κεραmicroεικής πλησίον Κτιρίου Α

∆υτικός Τοmicroέας Κλίβανος κεραmicroεικής

Τα πολυάριθmicroα τεκmicroήρια για την ενασχόληση των ευβοέων microε τη microεταλλοτεχνία (Καστρί Λευκαντί Ερέτρια Πιθηκούσσες) ενισχύουν την επικρατούσα σήmicroερα άποψη ότι ένα από τα βασικά κίνητρα που τους οδήγησαν αρχικά στην Ανατολή και τη Χαλκιδική και στη συνέχεια στη ∆ύση ήταν το εmicroπόριο microετάλλων Κάτι τέτοιο συνάγεται και από το εδάφιο της Οδύσσειας όπου η Αθηνά microεταmicroφιεσmicroένη ως Μέντης αφηγείται στον Τηλέmicroαχο ότι έφθασε στην Ιθάκη καθ οδόν προς την Τεmicroέση όπου πηγαίνει για να ανταλλάξει σίδερο microε χαλκό (Οδ α 182-184 πλέων ἐπὶ οἴνοπα πόντον ἐπ᾿ ἀλλοθρόους ἀνθρώπους ἐς Τεmicroέσην microετὰ χαλκόν ἄγω δ᾿ αἴθωνα σίδηρον) Η υπόθεση του Μ Σακελλαρίου ότι κάτοικοι της Γραίας πήραν microέρος στις πρώτες εξορmicroήσεις των Ευβοέων στη ∆ύση αποκτά σήmicroερα και αρχαιολογικά ερείσmicroατα Με βάση όλα τα παραπάνω ενισχύεται η άποψη που διατύπωσαν kατά καιρούς αρκετοί microελετητές ότι δηλαδή οι Γραίοι πρέπει να συmicromicroετείχαν στην ίδρυση των πρώτων ευβοϊκών αποικιών στη ∆ύση ήρθαν σε επαφή microε τους αυτόχθονες κατοίκους της Ιταλικής χερσονήσου και τελικώς όλοι οι Έλληνες έγιναν γνωστοί στη ∆ύση ως Graii Geci Η παρουσία πολυάριθmicroων επάλληλων περιβόλων της Γεωmicroετρικής και πρώιmicroης αρχαϊκής περιόδου στον Ωρωπό επιτρέπει την διατύπωση ορισmicroένων σκέψεων Η συνήθεια αυτή προφανώς απηχεί έναν τρόπο κοινωνικής οργάνωσης που φαίνεται ότι ήταν ιδιαίτερα οικείος στην γειτονική Εύβοια Οι ανασκαφές του Π Θέmicroελη της Α Ανδρειωmicroένου και των Ελβετών στην Ερέτρια έφεραν στο φως τις τελευταίες δεκαετίες αποσπασmicroατικά αρχιτεκτονικά λείψανα της Γεωmicroετρικής περιόδου Σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις τα στεγασmicroένα οικοδοmicroήmicroατα συνήθως ελλειψοειδούς microορφής πλαισιώνονται από περιβόλους Αυτή η παρατήρηση ισχύει και για το ιερό του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου και ήταν ένας από τους λόγους που microε είχαν οδηγήσει το 1987 στην αmicroφισβήτηση της στερεότυπης άποψης ότι η παρουσία ενός microεταγενέστερου αστικού ναού σε microία συγκεκριmicroένη θέση προϋποθέτει ότι ο τα παλαιότερα αρχιτεκτονικά λείψανα στον ίδιο χώρο θα πρέπει επίσης να θεωρηθούν λατρευτικά Παρόmicroοιοι περίβολοι φαίνεται ότι χαρακτηρίζουν και τη γειτονική Ξερόπολη-Λευκαντί καθώς και την Κύmicroη αλλά και αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όπως την Παλαιά Σmicroύρνη Πώς εξηγείται η παρουσία των περιβόλων αυτών Μία εξήγηση είναι ότι παρείχαν προστασία από τις συχνές πληmicromicroύρες από τους χειmicroάρρους και τα ποτάmicroια που διέρχονταν microέσα από τους οικισmicroούς Είναι γνωστό ότι στο σηmicroείο της microετέπειτα ∆υτικής Πύλης οι Ερετριείς στις αρχές του 7ου αι εξέτρεψαν την κοίτη του ποταmicroού που διερχόταν microέσα από την κατοικηmicroένη ζώνη Η εικόνα της γεωmicroετρικής Ερέτριας σύmicroφωνα microε την γνωστή αναπαράσταση του Kl Krause microπορεί να εφαρmicroοστεί και στην περίπτωση του Ωρωπού Στην Ερέτρια οι γεωλογικές έρευνες έδειξαν ότι πολλά αποξηραmicroένα ρεύmicroατα διαmicroορφώθηκαν από τον 7ο αι και εξής σε οδικές αρτηρίες Κάτι παρόmicroοιο παρατηρήθηκε και στον Ωρωπό (οικόπεδο ΟΤΕ και πιθανώς Β-Ν οδός του ∆υτικού Τοmicroέα)

21

Όmicroως η προστασία από τις πληmicromicroύρες δεν πρέπει να είναι ο microόνος λόγος της παρουσίας των περιβόλων Οι έρευνες στον Ωρωπό έδειξαν ότι η εικόνα που παρατηρείται στον Κεντρικό Τοmicroέα επαναλαmicroβάνεται στο ∆υτικό Φαίνεται δηλαδή ότι έχουmicroε να κάνουmicroε microε αυτόνοmicroες οικιστικές microονάδες τις οποίες θα microπορούσαmicroε να αποκαλέσουmicroε οίκους Μέσα στα όρια κάθε περιβόλου το laquoέρκοςraquo του Οmicroήρου θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι διέmicroενε microία οικογένεια Τα οικοδοmicroήmicroατα που συνθέτουν την κάθε microονάδα ήταν όπως φαίνεται συναρτηmicroένα microε τον αριθmicroό των microελών της οικογένειας και την θέση που κατείχε αυτή στην κοινωνία Η οmicroηρική περιγραφή του οίκου microε το microέγαρο το έρκος που το περιβάλλει (Ιλ Α 476) τους σωρούς της κοπριάς από την παραmicroονή των ζώων στην αυλή (Ιλ Ω 163 κε Οδ ρ 297) το βωmicroό του ∆ιός laquoεν microέσω έρκειraquo (Οδ χ 334) τη θόλο (Οδ χ 442-474) τη laquoλαύρηraquo (Οδ χ 136-138 162-166) και τους ανεξάρτητους θαλάmicroους (Οδ α 425 δ 718 802 ψ 192 κε) νοmicroίζω ότι ταιριάζει ικανοποιητικά microε τα ευρήmicroατα του Ωρωπού Ακόmicroη και το οmicroηρικό laquoυπερώιονraquo (λχ Οδ φ 42) θα microπορούσε να αποκατασταθεί στο Κτήριο Θ του Κεντρικού Τοmicroέα όπου υπάρχουν ενδείξεις ότι υπήρχε κλίmicroακα που οδηγούσε σε πατάρι όπως στην περίπτωση της ελλειψοειδούς αρχαϊκής οικίας στη θέση Punta Chiarito των Πιθηκουσσών Οι κεντρικές εστίες των περισσοτέρων οικιών του Ωρωπού το microεγάλο θρανίο στο αψιδωτό δωmicroάτιο του κτιρίου Θ τα πολυάριθmicroα κατάλοιπα των οστών ζώων τα microικρά ακέραια κλειστά αγγεία που θα microπορούσαν να είχαν χρησιmicroοποιηθεί σε σπονδές συνιστούν ενδείξεις για την τέλεση laquoοmicroηρικώνraquo συmicroποσίων Μάλιστα τα υφαντικά βάρη κατά microήκος των τοίχων microας φέρνουν στο νου τα οmicroηρικά χωρία όπου οι γυναίκες αποτραβιούνται σε microία άκρη και υφαίνουν όσο διαρκεί το συmicroπόσιο των ανδρών

Πήλινες σφαίρες Πήλινα σφονδύλια Πήλινες αγνύθες Από τις ανασκαφές του Ωρωπού διαφαίνεται ότι microέσα στα πλαίσια του κάθε οίκου υπήρχε αυτονοmicroία τόσο σε οικονοmicroικό όσο και σε θρησκευτικό επίπεδο Για παράδειγmicroα κάθε νοικοκυριό φαίνεται ότι είχε κατά περιόδους δική της ανεξάρτητη κεραmicroική παραγωγή Ωστόσο οι δραστηριότητες που σχετίζονται microε τη microεταλλοτεχνία χαρακτηρίζουν microόνον τις οικογένειες που κατοικούσαν στον Κεντρικό Τοmicroέα ενασχόληση που ασφαλώς τους προσέδιδε microεγαλύτερο πλούτο δύναmicroη και κύρος Οι λατρευτικές εκδηλώσεις των οικογενειών που κατοικούσαν στη συγκεκριmicroένη περιοχή πρέπει να είχαν ως αποδέκτες την Αλία Νύmicroφη θεά προστάτιδα των ναυτικών της οποίας η λατρεία microαρτυρείται επιγραφικά στον Ωρωπό κατά την Ελληνιστική περίοδο αλλά και τους αδελφούς της τους Τελχίνες δηλ τους δαίmicroονες που είχαν σχέση microε τη microεταλλοτεχνία Η λατρεία του ήρωος στο microεγάλο περίβολο του κεντρικού τοmicroέα φαίνεται ότι έχει το παράλληλό της στον περίβολο του ∆υτικού τοmicroέα Σε κάθε οικιστική microονάδα ένα από τα οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν η κύρια κατοικία και τα λοιπά οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν χώροι εργασίας και λατρείας Το αν κάποιος ή κάποιοι οίκοι ξεχώριζαν από τους υπόλοιπους είναι microάλλον πρόωρο να επιχειρήσουmicroε να το διαπιστώσουmicroε Η κοινωνική διαστρωmicroάτωση δεν είναι ιδιαίτερα έντονη microολονότι η εντύπωση που δίδεται microε τα microέχρι σήmicroερα υλικά κατάλοιπα που έχουν αποκαλυφτεί είναι ότι το οικοδοmicroικό συγκρότηmicroα του κεντρικού τοmicroέα που περιβάλλεται από τον εντυπωσιακό περίβολο ανήκε σε microία από τις πιο σηmicroαντικές οικογένειες του Ωρωπού Αυτό προφανώς επέτρεπε στους ενοίκους του Κτιρίου Θ να τελούν θρησκευτικές τελετές στις οποίες θα συmicromicroετείχαν και microέλη από άλλες οικογένειες Αλλά και τα επάλληλα κτίρια ΙΗ ΙΘ στο microέσον του περίκλειστου χώρου του ∆υτικού τοmicroέα ενδέχεται να ανήκαν σε microία σηmicroαντική

22

οικογένεια Τούτο συνάγεται από τη microεγάλη διάρκεια χρήσης των παραπάνω κτιρίων καθώς και από την επιmicroεληmicroένη τοιχοποιία τους

Πήλινο ειδώλιο αλόγου ∆ύο πήλινα ειδώλια αλόγων Πήλινα ειδώλια ζώων Η παραπάνω πρόταση επιτρέπει να κατανοήσουmicroε καλύτερα την διαδικασία γένεσης του ιερού του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου στην Ερέτρια που σύmicroφωνα microε παλαιότερη άποψή microου ήταν αρχικά ο πυρήνας της αριστοκρατικής συνοικίας της πόλης που microετεξελίχτηκε σε ιερό της πολιούχου θεότητας Ορισmicroένα κτήρια προορίζονταν για κατοικίες της αριστοκρατικής τάξης άλλα χρησίmicroευαν ως χώροι εργασίας (λχ εργαστήριο για την κατασκευή χάλκινων αντικειmicroένων) Τον ίδιο laquoδιπολισmicroόraquo παρατηρούmicroε όπως είδαmicroε στη βιοτεχνική συνοικία των Πιθηκουσσών (αψιδωτή κατοικία ελλειψοειδή ή ορθογώνια εργαστήρια microεταλλοτεχνίας) Φαίνεται συνεπώς ότι η σύνθετη κοινωνική οργάνωση οδήγησε σταδιακά από το 2ο microισό του 8ου αι στην εξειδίκευση των οικοτεχνικών ή βιοτεχνικών δραστηριοτήτων στα πλαίσια του οίκου Σε περιοχές όπου κυριαρχούσαν οι καmicroπυλόγραmicromicroες αρχιτεκτονικές microορφές η λύση που δόθηκε ήταν η ενσωmicroάτωση των επιmicroέρους κτιρίων microέσα σε έναν περίβολο αν και σε ορισmicroένες περιπτώσεις επιχειρήθηκαν δύσκολοι συνδυασmicroοί όπως στη Λαθούριζα της Αττικής Αντίθετα σε περιοχές όπου επικρατούσε η συνήθεια να χτίζουν ορθογώνια σπίτια οι επιλογές ήταν περισσότερες Είτε ακολουθήθηκε και εδώ η λογική του περιβόλου όπως στα Μέγαρα Υβλαία είτε εκείνη της κεντρικής αυλής γύρω από την οποία διατάσσονταν οι χώροι όπως στη Ζαγορά της Άνδρου ή τη Μίλητο Σύmicroφωνα microε τον Ι Morris οι κοινωνικές microεταβολές που σταδιακά θα οδηγήσουν σε ανάγκη κατάτmicroησης του ωφέλιmicroου χώρου των κτιρίων έτσι ώστε ο κάθε χώρος να έχει microία συγκεκριmicroένη χρήση και η πρόσβαση σε αυτούς να είναι ελεγχόmicroενη σε συνδυασmicroό microε τον περιορισmicroό του ρόλου της γυναίκας στις οικοτεχνικές δραστηριότητες και ο αποκλεισmicroός της από τα κοινά microε εξαίρεση βέβαια τις θρησκευτικές εκδηλώσεις θα οδηγήσει περαιτέρω στην παγίωση του τύπου του αρχαίου ελληνικού σπιτιού όπου οι χώροι θα είναι πλέον στραmicromicroένοι προς το εσωτερικό και θα διατάσσονται γύρω από microιαν αυλή Αναmicroφίβολα η εξέλιξη υπήρξε αργή Από τον αψιδωτό microνηmicroειώδη αριστοκρατικό οίκο του 10ου πΧ αι στο Λευκαντί όπου όλες οι δραστηριότητες βρίσκονται συγκεντρωmicroένες κάτω από την ίδια στέγη έως την αρχαϊκή οικία microε την παστάδα του Ωρωπού διανύθηκε microία microεγάλη πορεία από την οποία ακόmicroη microας λείπουν οι συνδετικοί κρίκοι Οι ανασκαφές του Ωρωπού συmicroβάλουν ως ένα βαθmicroό στη γεφύρωση αυτού του κενού ΑΛ ΜΑΖΑΡΑΚΗΣ ΑΙΝΙΑΝ ∆ιευθυντής ανασκαφής Ωρωπού Αναπλ Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλίας Σχολή Επιστηmicroών του Ανθρώπου Τmicroήmicroα Ιστορίας Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Αργοναυτών και Φιλελλήνων Βόλος 38221 e-mail amazahauthgr

6

ΦΑΣΗ 2 (ΠΟΡΦΥΡΗ) Κεντρικός Τοmicroέας Στο β΄ microισό του 8ου αι ανάγεται ο πρώτος ακανόνιστος περίβολος στο εσωτερικό του οποίου οικοδοmicroείται ένα ελλειψοειδές κτίριο το Ι διαστ 730 X 420 micro και πιθανώς ένα αψιδωτό κτίριο (∆) στα Ν∆ το οποίο όmicroως σώζεται τελείως αποσπασmicroατικά Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα λίθινο δισκοειδές βαρίδι Βρέθηκε πάνω στο λίθινο κατώφλι του κτιρίου Ι microαζί microε microία τριγωνική φοινικική χάνδρα από υαλόmicroαζα Πάνω στη microία όψη ήταν χαραγmicroένο επί τα λαιά το όνοmicroα του κτήτορά του Πειθάλιmicroος σε πτώση γενική Το εύρηmicroα παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον όχι microόνο γιατί συγκαταλέγεται ανάmicroεσα στις παλαιότερες ελληνικές επιγραφές αλλά επιπλέον επειδή το αλφάβητο είναι ευβοϊκό (πεντασκελές Μ) υπογραmicromicroίζοντας τις στενές σχέσεις των Ωρωπίων microε τους Ευβοείς

Ελλειψοειδή Κτίρια Ι και ΙΑ από Νότον

Xάνδρα και λίθινος ενεπίγρα-φος δίσκος από το Κτίριο Ι

Σχέδιο λίθινου ενεπίγραφου δίσκου από το Κτίριο Ι

∆υτικός Τοmicroέας Στην ίδiα φάση ανάγονται ο παλαιότερος περίβολος ένας κεραmicroεικός κλίβανος και ένα καmicroπυλόγραmicromicroο οικοδόmicroηmicroα (KE) προσανατολισmicroένο προς Νότον από το οποίο σώζεται σε καλή κατάσταση microόνον ο πίσω αψιδωτός τοίχος Οι διαστάσεις του οικοδοmicroήmicroατος εφόσον το αποκαταστήσουmicroε ως ελλειψοειδές πρέπει να ήταν 650 Χ 360 micro περίπου Το ικανό πλάτος του τοιχοβάτη (περ 065 micro) επιτρέπει τη διατύπωση της υπόθεσης ότι η πλίνθινη ανωδοmicroή κάλυπτε την εξωτερική πλευρά του θεmicroελίου ενώ η εσωτερική ενδέχεται να αντιπροσωπεύει θρανίο

Άποψη τmicroήmicroατος του ∆υτικού Τοmicroέα από Ανατολάς

Αψιδωτό Κτίριο ΚΕ από Βόρεια Στο βάθος το αψιδωτό ΚΣΤ σε πρώτο πλάνο το ΚΕ

ΦΑΣΗ 3 (ΕΡΥΘΡΗ) Κεντρικός Τοmicroέας Κατά την επόmicroενη φάση που χρονολογείται ακόmicroη στην Ύστερη Γεωmicroετρική περίοδο ανανεώθηκε ο περίβολος και συνεχίστηκε η χρήση του κτιρίου Ι Βορειότερα οικοδοmicroήθηκε το κυκλικό Ι∆ διαmicro 280 micro νοτιότερα το ελλειψοειδές Ε διαστ 6 Χ 4 micro Το τελευταίο ακολουθεί είναι προσανατολισmicroένο προς ανατολάς

7

∆υτικός Τοmicroέας Την ίδια περίοδο ανανεώθηκε ο παλαιότερος περίβολος και microάλιστα επεκτάθηκε Ο σχεδόν τετράγωνος περίκλειστος χώρος πλευράς 1250 micro περίπου καταλάmicroβανε τώρα έκταση περίπου 155 τmicro Στο εσωτερικό του οικοδοmicroήθηκαν τρία νέα καmicroπυλόγραmicromicroα κτίρια το ένα δίπλα στο άλλο και microε προσανατολισmicroό προς Νότον

∆υτικός Τοmicroέας Κτίριο ΚΣΤ Ελλειψοειδή Κτίρια ΙΗ ΙΘ (δεξιά) Κ ΚΑ

(αριστερά) και πύργος από Νότον Το ανατολικότερο κτίριο είναι κατά πάσα πιθανότητα αψιδωτό (ΚΣΤ) Το οικοδόmicroηmicroα σώζεται σε microήκ 510 micro και το πλάτος του πρέπει να ήταν 330 micro περίπου Στο εσωτερικό σε επαφή microε την αψίδα βρέθηκε ένα θρανίο υπερυψωmicroένο σε σχέση microε το αρχικό δάπεδο κάτι που δηλώνει ότι η κατασκευή αυτή προστέθηκε σε β φάση Το κεντρικό ελλειψοειδές οικοδόmicroηmicroα (ΙΗ) παρόλο που είναι microικρό (530 Χ 3 micro) παρουσιάζει εξαιρετικά επιmicroεληmicroένη τοιχοποιία από κατεργασmicroένους ορθογώνιους λίθους Εσωτερικά κατά microήκος του Α τοίχου αναγνωρίστηκε θρανίο από αδρά κατεργασmicroένους λίθους πλ 060 το οποίο σε β φάση αντικαταστάθηκε από λίθινη κατασκευή πλ 1 micro που κάλυψε το microεγαλύτερο τmicroήmicroα του δαπέδου και του αψιδωτού χώρου (βλ φάση 4) Το ∆υτικό ελλειψοειδές κτίριο (Κ) ήταν microεγαλύτερο Το microήκος του είναι περίπου 9 micro ενώ το πλάτος υπολογίζεται ότι δεν πρέπει να ξεπερνούσε τα 4 micro Στο εσωτερικό του κτιρίου κατά microήκος του Α τοίχου και της αψίδας απαντήθηκαν διάσπαρτες κροκάλες που εικάζουmicroε ότι ανήκουν σε περιφερικό θρανίο ανάλογο microε εκείνο που βρέθηκε στο εσωτερικό του Κτιρίου ΙΗ

ΦΑΣΗ 4 (ΚΙΤΡΙΝΗ)

Κεντρικός Τοmicroέας Αεροφωτογραφία 1998 (φωτ Κ Μαζαράκης Αινιάν)

Κεντρικός Τοmicroέας Κτίρια Α Β-Γ και Ε (φωτ 1985)

8

Κεντρικός Τοmicroέας Η φάση αυτή σχετίζεται microε τη ριζική αναδιοργάνωση του χώρου Τον ακανόνιστο περίβολο της δεύτερης φάσης διαδέχεται ένας ιδιαίτερα προσεγmicroένος ορθογώνιος περίβολος microέγ διαστ 17 Χ 14 micro περίπου που περικλείει τα κυκλικά ΙΓ (διάmicro 170 micro) ΙΕ (διάmicro περ 180 micro) και ΣΤ (διάmicro 385 micro) καθώς και τα ελλειψοειδή ΙΑ (720 X 450 micro) και Θ (980 Χ 470 micro) Ένας δεύτερος οικοδοmicroικός πυρήνας κατασκευάστηκε ανατολικότερα [ελλειψοειδή Α (7 X 460) και Β (850 X 460 micro)] ενώ Νότια του περιβόλου υπήρχε ένα ακόmicroη ελλειψοειδές το ΙΣΤ (7 X 4 micro περίπου) στραmicromicroένο προς ∆υσmicroάς

Κυκλικό Κτίριο ΣΤ Ελλειψοειδές Κτίριο ΙΑ Κυκλικό κτίσmicroα ΙΓ Οι ανασκαφές και η Έρευνα Μαγνητικής Επιδεκτικότητας τεκmicroηρίωσαν ότι το Κτίριο Α χρησίmicroευε ως εργαστήριο microεταλλοτεχνίας ενώ τα Κτίρια Β ΙΣΤ φαίνεται ότι ήταν κατοικίες Ο προορισmicroός του κτιρίου ΙA είναι περισσότερο αινιγmicroατικός Μολονότι δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε ότι είχε λατρευτική χρήση καθώς στο εσωτερικό του απαντήθηκαν αλλεπάλληλα δάπεδα από καθαρή στάχτη που δηmicroιουργήθηκαν από τους συχνούς καθαρισmicroούς microιας microεγάλης κεντρικής εστίας εντούτοις τα κινητά ευρήmicroατα στηρίζουν περισσότερο την ερmicroηνεία του ως κατοικία Αντίθετα κάποια ασυνήθιστα για τον Ωρωπό ευρήmicroατα από το microεγαλύτερο κυκλικό κτίριο το ΣΤ όπως ένας αιγυπτιακός σκαραβαίος από φαγεντιανή ένα πήλινο ειδώλιο αλόγου και microία χάλκινη πόρπη καθώς και ένα κτιστό θρανίο από microεγάλους ποταmicroίσιους λίθους που αποκαλύφτηκε στο βόρειο τmicroήmicroα του χώρου δηλώνουν ότι το εν λόγω οικοδόmicroηmicroα είχε κατά πάσα πιθανότητα λατρευτικό προορισmicroό Η χρήση των υπόλοιπων κυκλικών κτισmicroάτων δεν αποσαφηνίστηκε αλλά εικάζουmicroε ότι ήταν αποθηκευτικοί χώροι (σιροί)

ΣΤ Πήλινο ειδώλιο αλόγου ΣΤ Σκαραβαίος ΣΤ Χάλκινη πόρπη Το πιο επιβλητικό οικοδόmicroηmicroα που περικλείει ο περίβολος το κτίριο Θ δεν φαίνεται να σχετίζεται άmicroεσα microε βιοτεχνικές δραστηριότητες Οι συγκριτικά microεγάλες διαστάσεις του η ιδιαίτερα προσεγmicroένη κατασκευή του οι συνεχείς microετασκευές η εσωτερική διαίρεση σε τρία διαmicroερίσmicroατα οι ενδείξεις για την παρουσία κεντρικής εστίας και το επιβλητικό θρανίο στο πίσω δωmicroάτιο πλ 1 micro προσδίδουν στο οικοδόmicroηmicroα ξεχωριστή σηmicroασία Τούτο συνάγεται και από τα microάλλον ασυνήθιστα κινητά ευρήmicroατα που συλλέχτηκαν εδώ λίγα χάλκινα κοσmicroήmicroατα (δύο περόνες και ένα κωδωνόσχηmicroο περίαπτο) microερικά πολύ πρώιmicroα χειροποίητα λυχνάρια microε έντονα ίχνη από την καύση πολλά τροχήλατα αγγεία ανάmicroεσά τους αρκετοί διακοσmicroηmicroένοι κρατήρες microερικοί από τους οποίους σώζουν παραστάσεις αλλά και πλήθος από χειροποίητα χρηστικά αγγεία καθώς και πολυάριθmicroα microολύβδινα διπλωmicroένα βαρίδια που προέρχονται από δίχτυα ψαρέmicroατος που έχουν αποσυντεθεί Όπως έχω υποστηρίξει αλλού η

9

πιο πιθανή ερmicroηνεία είναι ότι πρόκειται για την κατοικία ενός σηmicroαίνοντος προσώπου που είχε υπό την εποπτεία του τον εργαστηριακό χώρο και τον έλεγχο της παραγωγής

Κάτοψη Κτιρίου Θ α φάση κίτρινη β φάση πορτοκαλί γ φάση πράσινη

α Μολύβδινα αλιευτικά βαρίδια από δίχτυα β ∆ύο χάλκινες περόνες

Χάλκινο κωδωνόσχηmicroο περίαπτο από το θρανίο του Θ

α Πήλινος λύχνος β ∆ίνος microε microελανόmicroορφη παράσταση

∆υτικός Τοmicroέας Κατά την περίοδο αυτή έγιναν όπως φαίνεται κάποιες τροποποιήσεις στον περίβολο στα ΝΑ εξωτερικά του κτιρίου ΚΣΤ και στα Β∆ Πράγmicroατι στη Β∆ γωνία του περιβόλου βρέθηκαν δύο τmicroήmicroατα καmicroπύλου τοίχου που εικάζεται ότι αντιπροσωπεύει ότι απέmicroεινε από ένα microικρό κυκλικό οικοδόmicroηmicroα Λ Αν η απόδοσή του σε αυτή τη φάση είναι ορθή τούτο θα σήmicroαινε ότι το κτίσmicroα αυτό ενσωmicroατώθηκε στη Β∆ γωνία του περιβόλου Εσωτερικά της αψίδας του αψιδωτού κτιρίου ΚΣΤ κατασκευάστηκε λίθινο θρανίο Όπως προαναφέρθηκε την ίδια περίοδο το θρανίο του ελλειψοειδούς ΙΘ αντικαταστάθηκε από λίθινη χαmicroηλή κατασκευή κατόψεως U πλ 1 micro που κάλυψε το microεγαλύτερο τmicroήmicroα του δαπέδου του Ακριβώς πάνω από το κτίριο Κ κτίστηκε ένα παρόmicroοιο αλλά microικρότερο ελλειψοειδές οικοδόmicroηmicroα (ΚΑ) microήκους 8 micro Ο ∆υτικός τοίχος δεν σώζεται αλλά υπολογίζεται ότι το πλάτος του κτιρίου δεν πρέπει να ξεπερνούσε τα 4 micro περίπου Τέλος στην ίδια περίοδο ενδέχεται να ανήκει ο microικρός ορθογώνιος χώρος που κτίστηκε σε επαφή microε το Β σκέλος του περιβόλου διαστ 250 Χ 350 micro

Ελλειψοειδή ΙΗ-ΙΘ από ΒΑ Ελλειψοειδές ΚΑ από ΒΑ

10

ΦΑΣΗ 5 (ΠΟΡΤΟΚΑΛΙ) Κεντρικός Τοmicroέας Κατά την επόmicroενη φάση παραmicroένουν σε χρήση τα περισσότερα από τα προαναφερθέντα οικοδοmicroήmicroατα Το Θ microετατράπηκε σε αψιδωτό οικοδόmicroηmicroα microήκους 12 micro microε την προσθήκη ενός ορθογώνιου δωmicroατίου προς Νότον microε άνοιγmicroα στο πλάι (στα ∆υτικά) Η τάση για υιοθέτηση των ευθύγραmicromicroων κατασκευών και της ορθής γωνίας είναι εmicroφανής καθώς αmicroέσως νοτιότερα κτίστηκε ο ορθογώνιος χώρος Ζ που αντιπροσωπεύει πιθανώς προσθήκη στο κυκλικό ΣΤ microε το οποίο φαίνεται ότι επικοινωνούσε microε ενδιάmicroεση θύρα Το ευτελές αινιγmicroατικό κυκλικό οικοδόmicroηmicroα ΙΖ διάmicro 120 micro Νότια και εξωτερικά του περιβόλου ανήκει και αυτό στην ίδια φάση

Κεντρικός Τοmicroέας Κτίριο Θ από Ν Κεντρικός Τοmicroέας Χώρος Ζ από Ανατολικά ∆υτικός Τοmicroέας Ο περίβολος ξαναχτίστηκε λαmicroβάνοντας υπόψη τη θέση των παλαιότερων τοίχων microε εξαίρεση το Βόρειο και Β∆ σκέλος του το οποίο είναι νέο Κατ ουσίαν ο περίκλειστος χώρος επεκτάθηκε 35 microέτρα προς Βορράν Στο εσωτερικό του υπήρχαν τώρα δύο ελλειψοειδή κτίρια τα ΙΘ και ΚΒ τα οποία σώζονται αποσπασmicroατικά καθώς και δύο ή τρία κυκλικά ΚΓ ΚΘ και ΛΑ Σε επαφή microε το Β σκέλος του περιβόλου κτίστηκε το κυκλικό οικοδόmicroηmicroα ΚΓ διαmicroέτρου 250 micro ∆ύο ακόmicroη κυκλικά κατά πάσα πιθανότητα οικοδοmicroήmicroατα που πλαισιώνουν τη Β∆ και Ν∆ γωνία του συγκροτήmicroατος το ΚΘ και το ΛΑ αντίστοιχα θα πρέπει microάλλον να αποδοθούν σε αυτή τη φάση Ωστόσο δεν είναι σαφές αν τα πρώτο ανήκει στο ίδιο οικοδοmicroικό συγκρότηmicroα ή σε κάποιο άλλο που εκτεινόταν δυτικότερα και οριζόταν προς Βορράν από άλλο περίβολο ενώ η ταύτιση του δεύτερου microε στεγασmicroένο οικοδόmicroηmicroα είναι εξαιρετικά αβέβαιη Από το ελλειψοειδές κτίριο ΙΘ το οποίο κτίστηκε ακριβώς πάνω από το προγενέστερο ΙΗ σώζεται microόνον η πρόσοψη microε το επιmicroεληmicroένο κατώφλι και τmicroήmicroατα του Α τοίχου και της αψίδας Οι διαστάσεις του κτιρίου υπολογίζονται σε 650 Χ 350 micro δηλ δε διέφεραν σηmicroαντικά από εκείνα του ΙΘ που αντικατέστησε Το 2000 αmicroέσως στα Ανατολικά των ελλειψοειδών ΙΗ-ΙΘ είχε βρεθεί αινιγmicroατική πλίνθινη κατασκευή Την επόmicroενη χρονιά φάνηκε ότι πρόκειται για ένα ακόmicroη ελλειψοειδές οικοδόmicroηmicroα (ΚΒ) από το οποίο σώζονται microόνον τα επάλληλα πήλινα δάπεδα καθώς και η πρόσοψη δηλ οι δύο παραστάδες και το κατώφλι εκατέρωθεν του οποίου σώζονται δύο τετράγωνοι ογκόλιθοι πλευράς microισού microέτρου περίπου πιθανώς βάσεις για τη στερέωση ξύλινων στύλων Στο εσωτερικό του κτιρίου ερευνήθηκε κοιλότητα που περιείχε αναρίθmicroητα καmicroένα οστά ζώων και κάρβουνα πιθανώς κατάλοιπα κάποιας θυσίας που ενδεχοmicroένως θα πρέπει να ταυτιστεί microε εσχάρα (βλ εικόνα σελ 12) Κάτι τέτοιο βέβαια προϋποθέτει ότι το οικοδόmicroηmicroα είχε λατρευτικό προορισmicroό Η συνειδητή διάλυση του κτιρίου και η θεmicroελίωση στη θέση του αινιγmicroατικής ορθογώνιας κατασκευής που περιγράφεται παρακάτω ενδέχεται να σχετίζονται microεταξύ τους

11

ΦΑΣΗ 6 (ΠΡΑΣΙΝΗ) Κεντρικός Τοmicroέας Πρόκειται για την τελευταία σηmicroαντική αρχιτεκτονική φάση στον τοmicroέα αυτό Όπως φαίνεται στο εσωτερικό του ορθογώνιου περιβόλου έστεκε πλέον microόνον το κτίριο Θ το οποίο ανέκτησε πάλι την αρχική ελλειψοειδή του microορφή Στη θέση του ΙΕ κτίστηκε ένα microεγαλύτερο κυκλικό οικοδόmicroηmicroα το Η διαmicro 290 micro το οποίο ενδέχεται να ήταν κεραmicroεικός κλίβανος

Κυκλικό Κτίριο Η (κεραmicroεικός κλίβανος) Τύmicroβος XXXIV (Ηρώον) από Βόρεια Στη θέση του ΙΑ χτίστηκε microία ορθογώνια πλακόστρωτη κατασκευή που όπως όλα δείχνουν πρέπει να ήταν βωmicroός ήταν καλυmicromicroένη microε καθαρή στάχτη και δίπλα της βρέθηκε ένα τελετουργικό χειροποίητο λυχνάρι Σε επαφή microε microία άλλη γειτονική λίθινη microακρόστενη κατασκευή (XXXIV 084 X 068 micro) στο microέσον της οποίας είχε τοποθετηθεί ένας κατακόρυφος κατεργασmicroένος λίθος που έδινε την εντύπωση ταφικού σήmicroατος βρέθηκε ένα σύνολο από θρυmicromicroατισmicroένα αγγεία των πρώιmicroων αρχαϊκών χρόνων κάρβουνα και οστά ζώων Ωστόσο η έρευνα που επακολούθησε δεν οδήγησε στην ανεύρεση ανθρώπινων λειψάνων Λίγο ανατολικότερα εν microέρει πάνω στο θεmicroέλιό του κυκλικού κτίσmicroατος ΙΓ εντοπίστηκε microια microικρή λίθινη κυκλική τράπεζα (XXXVI) Παρόmicroοιες κατασκευές συνήθως σχετίζονται microε τη λατρεία των προγόνων ή των νεκρών

Κάτοψη περιοχής Ηρώου (σχ Α Μαζαράκη Αινιάνος)

Πήλινος Λύχνος πλησίον βωmicroού

Πήλινο οmicroοίωmicroα πλοίου από κατασκευή XXXIV

Συνεξεταζόmicroενα όλα τα στοιχεία οδηγούν στη σκέψη ότι στο χώρο λειτουργούσε ένα ηρώο Μάλιστα η παρουσία ενός πήλινου οmicroοιώmicroατος πλοίου ανάmicroεσα στις προσφορές θα microπορούσε να δηλώνει ότι πρόκειται για το κενοτάφιο ενός σηmicroαίνοντος προσώπου που χάθηκε στη θάλασσα Το χθόνιο χαρακτήρα της λατρείας τονίζουν τα πήλινα ακρωτηριασmicroένα ειδώλια αλόγων που βρέθηκαν στη γύρω περιοχή και σε άmicroεση γειτνίαση microε το βωmicroό Είναι γνωστό πόσο διαδεδοmicroένη ήταν η λατρεία των ηρώων στην Εύβοια Αρκεί να microνηmicroονεύσουmicroε το ηρώο στο Λευκαντί του 10ου αι και εκείνο της ∆υτικής Πύλης της Ερέτριας των αρχών του 7ου αι που και τα δύο σχετίζονται microε τη λατρεία νεκρών της αριστοκρατικής τάξης Ειδολογικά τα ευρήmicroατα παρουσιάζουν ορισmicroένες οmicroοιότητες microε ένα λατρευτικό σύνολο του 7ου αι από τις Πιθηκούσσες Εκεί ανασκάφτηκε ένας αποθέτης που

12

περιείχε microεταξύ άλλων πήλινα ειδώλια αλόγων και microουλαριών και οmicroοιώmicroατα πλοιαρίων Ο Β d Agostino συmicroπεραίνει ότι πρόκειται πιθανώς για ένα ηρώο καθώς τα ευρήmicroατα σχετίζονταν άmicroεσα microε καmicroένα ανθρώπινα οστά ∆υτικός Τοmicroέας Ορισmicroένες από τις κατασκευές που σχετίζονται microε την περίοδο αυτή microας πείθουν ότι η χρήση του χώρου άλλαξε και εδώ Φαίνεται πως κάποια στιγmicroή όταν το ελλειψοειδές κτίριο ΚΒ εγκαταλείφθηκε χρησιmicroοποίησαν τις πέτρες του για κάποια άλλη κατασκευή ίσως για το νέο περίβολο που τώρα όχι microόνον ανανεώθηκε αλλά επίσης διευρύνθηκε προς Νότον προς ∆υσmicroάς και ίσως προς Βορράν Το microόνο σηmicroαντικό στεγασmicroένο οικοδόmicroηmicroα που παρέmicroεινε σε χρήση φαίνεται ότι ήταν το ελλειψοειδές ΙΘ Νέες κατασκευές είναι τα κυκλικά ΚΖ και Κ∆ Το microικρότερο το ΚΖ αποκαλύφτηκε πλησίον της Νότιας εισόδου Σε σχέση microε τη microικρή του διάmicroετρο (180 micro) και συγκρινόmicroενο microε τα άλλα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα του ∆υτικού Τοmicroέα διαθέτει ασυνήθιστα πλατύ θεmicroέλιο Η χρήση του κτίσmicroατος αυτού παραmicroένει αβέβαιη microολονότι η εύρεση στο εσωτερικό του σε επαφή microε τον τοιχοβάτη microιας microικρογραφικής οινοχόης ίσως δηλώνει κάποια λατρευτική λειτουργία

∆υτικός Τοmicroέας Κτίριο ΚΖ ∆υτικός Τοmicroέας Κυκλικά Κτίρια ΚΓ και Κ∆ Το microεγαλύτερο κυκλικό οικοδόmicroηmicroα διαmicro 250 micro κτίστηκε στη ΒΑ γωνία του περιβόλου (Κ∆) δίπλα στο παλαιότερο και παρόmicroοιο ΚΓ Με βάση τα στρωmicroατογραφικά δεδοmicroένα είναι δυνατόν να υποστηριχθεί ότι το ΚΓ συνέχισε να χρησιmicroοποιείται Και τα δύο κτίσmicroατα ίσως ήταν σιταποθήκες των οποίων η είσοδος θα πρέπει να αποκατασταθεί προς Νότον Στη Ν∆ γωνία του περιβόλου πλησίον της πιθανολογούmicroενης εισόδου ερευνήθηκε λίθινη συmicroπαγής κυλινδρική κατασκευή (διαmicro 080 ύψ 045 micro) Πάνω στην επιφάνειά της η οποία ήταν επενδεδυmicroένη microε πηλό παρατηρήθηκαν λίγα ίχνη καύσης Η υπόθεση ότι πρόκειται για οικιακό () βωmicroό είναι αρκετά πιθανή Τέλος στη θέση του ελλειψοειδούς κτιρίου ΚΒ το οποίο όπως προαναφέρθηκε εκθεmicroελιώθηκε αmicroέσως στα ∆υτικά της εσχάρας κτίστηκε microία microακρόστενη ορθογώνια αινιγmicroατική κατασκευή Το microήκος της είναι 270 micro και το microέγ πλάτος λίγο λιγότερο από 1 micro Πλησίον και εντός της κατασκευής συλλέχτηκαν microεταξύ άλλων 10 microολύβδινα διπλωmicroένα αλιευτικά βαρίδια και ένα χάλκινο αγκίστρι

Εσχάρα microε καmicroένα οστά ζώων Κυλινδρική κατασκευή Χάλκινο αγκίστρι

13

ΤΑΦΕΣ Με αρκετές από τις παραπάνω φάσεις συνδέονται και ευάριθmicroοι παιδικοί εγχυτρισmicroοί Οι περισσότεροι βρέθηκαν στον κεντρικό τοmicroέα και η απόδοσή τους στις επιmicroέρους οικιστικές φάσεις θα επιτευχθεί microόνον ύστερα από τη συνδυαστική microελέτη των κινητών ευρηmicroάτων και των δεδοmicroένων της στρωmicroατογραφίας Η microελέτη αυτή έως τώρα οδηγεί στην προσωρινή διαπίστωση ότι οι ταφές χρονολογούνται κατά κανόνα στη Γεωmicroετρική περίοδο (δύο ταφικοί τύmicroβοι χρονολογούνται στον 6ο αι δηλ microετά την εγκατάλειψη του συγκεκριmicroένου χώρου)

∆υτικός Τοmicroέας Παιδικός εγχυτρισmicroός (2001)

Ακτέριστη ταφή εφήβου σε συνεσταλmicroένη στάση

Αmicroφορέας που είχε τοποθετηθεί ως σήmicroα πάνω από τάφο

Ειδικότερα στο ∆υτικό τοmicroέα ερευνήθηκαν microόνον δύο εγχυτρισmicroοί στα Β∆ και ∆ εξωτερικά του περιβόλου Ένας πίθος του οποίου το στόmicroιο είχε σφραγιστεί microε microία πέτρα περιείχε το σκελετό ενός βρέφους και ένα σκυφοειδές ολόβαφο κύπελλο Αντίθετα στις παρυφές της εργαστηριακής συνοικίας του Κεντρικού Τοmicroέα ανασκάφτηκαν πάνω από 30 ταφές Οι περισσότερες - αν όχι όλες - είναι παιδικές (κυρίως εγχυτρισmicroοί καθώς και λακκοειδείς και κιβωτιόσχηmicroοι) Σύmicroφωνα microε τη ∆ραγώνα παρατηρήθηκαν και microερικές καύσεις ενηλίκων αλλά κάτι τέτοιο δεν επιβεβαιωθεί ακόmicroη Πολύ συχνά ο τάφος σκεπαζόταν από ένα λίθινο τύmicroβο και γύρω του έσπαγαν διάφορα αγγεία και πραγmicroατοποιούσαν νεκρόδειπνα Σε microία περίπτωση ένας γραπτός αmicroφορέας είχε τοποθετηθεί ως σήmicroα πάνω από τον τάφο Είναι αξιοπαρατήρητο ότι και τα δύο παραπάνω έθιmicroα παρατηρούνται και στις Πιθηκούσσες Η εύρεση ενός σκελετού εφήβου () σε συνεσταλmicroένη στάση δίχως κτερίσmicroατα microας παραπέmicroπει και πάλι στο αντίστοιχο έθιmicroο από τις Πιθηκούσσες Η αποσαφήνιση των ταφικών εθίmicroων στον Ωρωπό θα επιτρέψει ενδεχοmicroένως να κατανοηθούν καλύτερα τα αντίστοιχα έθιmicroα της πρώτης ελληνικής αποικίας της ∆ύσης τα οποία σηmicroειωτέον προβληmicroατίζουν τους microελετητές αφού microέχρι τώρα δεν έχουν προκύψει ξεκάθαρες οmicroοιότητες microε τις ταφικές συνήθειες στην ίδια την Εύβοια Η συνήθεια πάντως του τέλους της γεωmicroετρικής εποχής να θάβουν τα παιδιά εντός της οικιστικής ζώνης ήταν διαδεδοmicroένη και στη γειτονική Ερέτρια ΦΑΣΗ 7 (ΚΥΑΝΗ)

Κεντρικός Τοmicroέας Η περιοχή σταδιακά εγκαταλείπεται αλλά συνεχίζουν για ένα διάστηmicroα οι δραστηριότητες που σχετίζονται microε τα κεραmicroεικά εργαστήρια ∆υτικός Τοmicroέας Η χρήση του χώρου αλλάζει δραστικά Στην φάση αυτή ανήκει ένα microνηmicroειακό ορθογώνιο οικοδόmicroηmicroα που ερευνήθηκε microερικώς τα έτη 2000 έως και 2002 Ο παλαιότερος περίβολος παραmicroένει σε χρήση και ενδεχοmicroένως ενισχύθηκε στα ΝΑ Με την φάση αυτή πρέπει να σχετίζεται και ο microικρός ορθογώνιος χώρος ΚΗ εσωτ διαστ 2 Χ 130 micro ο οποίος κτίστηκε πάνω από το κυκλικό ΚΖ και σε επαφή microε τον περίβολο Στη ΒΑ γωνία

14

του Ν περιβόλου τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα ΚΓ και Κ∆ microάλλον συνέχισαν να χρησιmicroοποιούνται Ένα σχεδόν τετράγωνο οικοδόmicroηmicroα κτίστηκε σε επαφή microε το ∆ σκέλος του περιβόλου Έχει διαστάσεις 5 Χ 460 micro και είσοδο προς Νότον (πλ 125 micro) Το οικοδόmicroηmicroα αυτό αν λάβουmicroε υπόψη το πάχος του τοιχοβάτη (090 micro) ήταν πιθανώς διώροφο και χαρακτηρίστηκε συmicroβατικά ως πύργος Η ανωδοmicroή του ήταν από ωmicroές πλίθρες οι οποίες εδράζονταν πάνω σε λίθινο τοιχοβάτη το ύψος του οποίου είναι microόλις 20 εκ Το παλαιότερο δάπεδο ήταν σπαρmicroένο microε πολυάριθmicroα θραύσmicroατα προερχόmicroενα από microεγάλα χρηστικά αγγεία Η καταστροφή φαίνεται ότι συνοδεύτηκε από πυρκαγιά Το νεώτερο επίπεδο χρήσης χαρακτηρίζεται από δύο microερικώς επικαλυπτόmicroενες πρόχειρες κεντρικές εστίες Ο πυθmicroένας της παλαιότερης ήταν το κοίλο σώmicroα ενός microεγάλου χρηστικού αγγείου Τα λιγοστά χαρακτηριστικά ευρήmicroατα από το εσωτερικό του δωmicroατίου χρονολογούνται στους πρώιmicroους αρχαϊκούς χρόνους (λχ πήλινος πεταλόσχηmicroος λύχνος και θραύσmicroατα αγγείων ανατολίζοντος ρυθmicroού)

Πύργος από ∆υσmicroάς Στρώmicroα καταστροφής πύργου από

πάνω Αγγείο ανατολίζοντος ρυθmicroού από τον πύργο

Βορειότερα εκτείνεται ένα microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα διαστάσεων 57 Χ 1760 micro το οποίο ακολουθεί Β-Ν προσανατολισmicroό Μολονότι η έρευνα του κτιρίου βρίσκεται σε πρώιmicroο στάδιο η πρώτη εντύπωση είναι ότι πρόκειται για υπαίθριο περίβολο microέσα στον οποίο εγγράφονται ορισmicroένοι ορθογώνιοι χώροι καθώς και οι προαναφερθείσες κυκλικές κατασκευές Η περίκλειστη περιοχή διαιρείται εσωτερικά σε τουλάχιστον δύο άνισα διαmicroερίσmicroατα Ο περιmicroετρικός τοιχοβάτης πλ περίπου 40 εκ είναι κατασκευασmicroένος από microία σειρά από σχετικά microικρούς πρόχειρα κατεργασmicroένους λίθους και microέχρι ένα ύψος πρέπει να έφερε ανωδοmicroή από πλίνθους Το microεσαίο τmicroήmicroα του δυτικού επιmicroήκη τοίχου έχει υποστεί microετατόπιση και εν microέρει έχει καταστραφεί πιθανώς εξαιτίας πληmicromicroύρας

Κάτοψη Β απόληξης microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος

Άποψη της Β απόληξης του microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος από τα ∆υτικά

15

Στη Βόρεια απόληξη του οικοδοmicroήmicroατος ήρθαν στο φως έκκεντρη προς ∆υσmicroάς ευρύχωρη είσοδος πλάτους 260 micro και λιθόστρωτο τετράγωνο δωmicroάτιο στη Β∆ γωνία εσωτ πλευράς 260 micro microε είσοδο πλ 130 micro προς Ν Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι το Α σκέλος του Β θεmicroελίου δεν είναι απόλυτα ευθυγραmicromicroισmicroένο microε το αντίστοιχο ∆υτικό κάτι που microαρτυρεί microία προχειρότητα αν όχι βιασύνη στο στάδιο της κατασκευής Εντύπωση προξενεί το λιθόστρωτο γέmicroισmicroα του εσωτερικού του δωmicroατίου καθώς η επιφάνειά του είναι αρκετά ανώmicroαλη και δύσκολα θα microπορούσε να χρησιmicroοποιηθεί σαν δάπεδο Ενδεχοmicroένως να έφερε κάποια εξισωτική επίστρωση από πατηmicroένο χώmicroα ίσως δηλαδή χρησίmicroευε ως υπόστρωmicroα δαπέδου εξαιτίας του ασταθούς και υγρού υπεδάφους λόγω της γειτνίασης του υδροφόρου ορίζοντα Από την πρώτη εξέταση των κινητών ευρηmicroάτων που σχετίζονται microε την περίοδο χρήσης του οικοδοmicroικού συγκροτήmicroατος συνάγεται το συmicroπέρασmicroα ότι πρέπει να ήταν σε χρήση κατά τη διάρκεια του 7ου πΧ αι Ενισχυτική της πρώιmicroης χρονολόγησης είναι η διαπίστωση ότι δεν απαντήθηκαν κέραmicroοι σε κανένα σηmicroείο του ανασκαπτόmicroενου χώρου ούτε καν σε σχέση microε τα δύο στεγασmicroένα τετράγωνα δωmicroάτια ∆εν είναι σαφές πότε ακριβώς εγκαταλείφτηκε το συγκρότηmicroα και κάτω από ποιες συνθήκες το Β∆ δωmicroάτιο microε το λιθόστρωτο δεν απέδωσε ευρήmicroατα σε αντίθεση microε τον πύργο όπου όπως προαναφέρθηκε διαπιστώθηκε ένα στρώmicroα καταστροφής και microία σύντοmicroη φάση επαναχρησιmicroοποίησης Ίσως η εγκατάλειψη του συγκροτήmicroατος να πραγmicroατοποιήθηκε οργανωmicroένα αλλά ενδέχεται να ακολούθησε βίαιη καταστροφή πιθανώς από ανθρώπινη επέmicroβαση την οποία ακολούθησε σύντοmicroη περίοδος πρόχειρης χρησιmicroοποίησης ορισmicroένων χώρων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένου του πύργου Ακολούθως το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα εγκαταλείφτηκε οριστικά και σε κάποιο στάδιο η περιοχή πληmicromicroύρισε Η χρήση του microνηmicroειακού οικοδοmicroικού συγκροτήmicroατος του Ωρωπού παραmicroένει προς το παρόν αδιευκρίνιστη αν και microπορούmicroε ήδη να διατυπώσουmicroε κάποιες σκέψεις Συγκρινόmicroενη microε τα γνωστά αρχιτεκτονικά δεδοmicroένα της εποχής αυτής η microορφή του οικοδοmicroήmicroατος είναι microοναδική Η ασυνήθιστη κάτοψη οι σηmicroαντικές διαστάσεις η προχειρότητα της τοιχοποιίας οι πυργόσχηmicroες ή ενισχυmicroένες κατασκευές στα σηmicroεία των εισόδων τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα στο εσωτερικό του περιβόλου και τέλος τα λιγοστά και microάλλον φτωχά ευρήmicroατα συνιστούν ενδείξεις ότι ίσως έχουmicroε να κάνουmicroε microε ένα στρατόπεδο Είναι ενδιαφέρον ότι ανάmicroεσα στα ευρήmicroατα που σχετίζονται microε το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα συγκαταλέγεται χάλκινο έλασmicroα που πιθανότατα ανήκει σε κυκλική ασπίδα Το εύρηmicroα αυτό φαινοmicroενικά ενισχύει την υπόθεση του στρατοπέδου αλλά οδηγεί και σε περίσκεψη καθώς θα microπορούσε να είχε αναθηmicroατικό χαρακτήρα Λιγοστά θραύσmicroατα από microικρογραφικά αγγεία που προέρχονται από τα ανώτερα στρώmicroατα του ανασκαπτόmicroενου χώρου θα ήταν δυνατόν να ενισχύσουν αυτή την εκδοχή

Μνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα ∆υτικού Τοmicroέα από Νότια

Χάλκινη κυκλική ασπίδα

16

Εάν η ταύτιση του οικοδοmicroήmicroατος του Ωρωπού microε στρατόπεδο αποδειχτεί σωστή τότε η σύνδεσή του microε κάποιο επεισόδιο του φηmicroισmicroένου Ληλαντίου πολέmicroου καθίσταται πιθανή Θα ήταν δυνατόν να εικάσουmicroε ότι εδώ έδρευε microία φρουρά της οποίας ο ρόλος θα ήταν να ελέγχει το θαλάσσιο πέρασmicroα ανάmicroεσα στον Ωρωπό και την Ερέτρια και να εξασφαλίζει την απρόσκοπτη επικοινωνία ανάmicroεσα στις δύο θέσεις Ωστόσο η υπόθεση ότι το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα που αρχίσαmicroε να ερευνούmicroε ενδέχεται να ταυτίζεται microε πρόχειρο στρατόπεδο αν και δελεαστική παραmicroένει microια αναπόδεικτη εικασία Μόνον η συνέχιση της έρευνας θα δώσει απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήmicroατα Είναι γενικά παραδεκτό ότι στις πρώτες δεκαετίες του 7ου αι η Ερέτρια παρακmicroάζει και ο πληθυσmicroός της microειώνεται Η συρρίκνωση της Ερέτριας στη διάρκεια του 7ου αι και η microείωση των αποικιακών της δραστηριοτήτων στη ∆ύση συνδέονται συνήθως microε την δύσκολη κατάσταση στην οποία περιήλθε microετά τον πολύχρονο πόλεmicroο στον οποίο ενεπλάκη microε την άλλοτε σύmicromicroαχό της Χαλκίδα τον γνωστό από τις πηγές Ληλάντιο πόλεmicroο Αρχαιολογικά laquoτεκmicroήριαraquo του πολέmicroου αυτού θεωρούνται συνήθως η καταστροφή και εγκατάλειψη του οικισmicroού στην Ξερόπολη-Λευκαντί οι ταφές του γένους των πολεmicroιστών στην περιοχή της ∆υτικής Πύλης της Ερέτριας η απόκρυψη ενός σκύφου microε τάλαντα χρυσού από κοσmicroηmicroατοποιό της Ερέτριας και η κατασκευή του οχυρωmicroατικού περιβόλου της Ερέτριας γύρω στο 700 πΧ Αντίθετα στον Ωρωπό οι ενδείξεις που έχουmicroε συγκεντρώσει microέχρι σήmicroερα πιστοποιούν microάλλον το αντίθετο δηλ διαπιστώνουmicroε σχετική ευmicroάρεια και συνεχή δραστηριότητα microέχρι τουλάχιστον τα τέλη του 7ου πΧ αι Η υπόθεση που διατύπωσα παλαιότερα ότι microία από τις συνέπειες του πολέmicroου ήταν ότι ο Ωρωπός δέχτηκε laquoπρόσφυγεςraquo από την απέναντι Ερέτρια πιθανώς και από το Λευκαντί δεν έχει ακόmicroη αντικρουστεί από τα αρχαιολογικά δεδοmicroένα

ΦΑΣΕΙΣ 8 και 9 Αρχαϊκή οικία και οδοί

Οι φάσεις αυτές που τοποθετούνται στον 6ο πΧ αι παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον καθώς παρατηρείται ριζική αναδιοργάνωση του χώρου και εγκατάλειψη των καmicroπυλόγραmicromicroων κτιρίων Η ανθρώπινη δραστηριότητα στην ευρύτερη περιοχή συνέχισε microέχρι και το τέλος των αρχαϊκών χρόνων Σταδιακά η microορφή και ο προορισmicroός των οικοδοmicroηmicroάτων θα αλλάξει Πιο συγκεκριmicroένα οι περιοχές microε την παλαιότερη έντονη οικοδοmicroική δραστηριότητα παρέmicroειναν εγκαταλειmicromicroένες και αδόmicroητες Στο ∆υτικό Τοmicroέα ερευνήθηκε το 1985 microία οδός που ακολουθεί Β-Ν προσανατολισmicroό καθώς και microια οικία του τύπου microε παστάδα από το στρώmicroα καταστροφής της οποίας προέρχεται microεταξύ άλλων πώmicroα microελανόmicroορφης λεκάνης

∆υτικός Τοmicroέας Αρχαϊκή οδός και οικία από ΒΑ

Μελανόmicroορφο πώmicroα από την επίχωση καταστροφής της αρχαϊκής οικίας

17

Ανατολικά του microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος και Νότια του κεντρικού τοmicroέα ήρθαν στο φως δύο οδικοί άξονες ο ένας microε Β-Ν και ο άλλος microε Α-∆ προσανατολισmicroό Οι οδοί έχουν πλάτους 3 microέτρων και ορίζονται εκατέρωθεν από αναληmicromicroατικούς τοίχους Νότια του Α-∆ άξονα αποκαλύφτηκαν πολυάριθmicroοι παρόδιοι χώροι Επειδή το microεγαλύτερο τmicroήmicroα των χώρων αυτών εκτείνεται κάτω από το άσκαφο όριο του σκάmicromicroατος η εικόνα που έχουmicroε διαmicroορφώσει είναι ελλιπής και τόσο η κάτοψη όσο και η χρήση τους παραmicroένουν αβέβαιες (microάλλον έχουν ορθογώνια κάτοψη οικίες καταστήmicroατα) Βόρεια του δρόmicroου ήρθαν στο φως 2 ταφικοί τύmicroβοι του 6ου αι πΧ

Νότιος Τοmicroέας Ανασκαφή της αρχαϊκής οδού Άποψη από Α (2003)

Νότιος Τοmicroέας Αρχαϊκή οδός από ∆ (2003)

Η περιοχή εγκαταλείφτηκε στις αρχές του 5ου αι ύστερα από καταστρεπτική πληmicromicroύρα αψευδείς microαρτυρίες του συmicroβάντος αυτού είναι οι ποταmicroίσιες κροκάλες και τα στρώmicroατα αmicromicroοχάλικου που σκέπασαν τόσο τον δρόmicroο όσο και τους παρόδιους στεγασmicroένους χώρους ∆εν αποκλείεται οι δρόmicroοι να χαράχτηκαν microε την προοπτική ανάπτυξης ενός πολεοδοmicroικού σχεδίου το οποίο όmicroως δεν υλοποιήθηκε ποτέ πλήρως εξαιτίας της πληmicromicroύρας αυτής που υποχρέωσε τους κατοίκους του Ωρωπού να microετακινηθούν ανατολικότερα Στην πόλη του Ωρωπού των κλασικών χρόνων που ιδρύθηκε λίγες εκατοντάδες microέτρα ανατολικότερα εφαρmicroόστηκε εξαρχής το ορθογωνικό σύστηmicroα ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Όπως φάνηκε από τη σύντοmicroη και επιλεκτική παρουσίαση των δεδοmicroένων οι ανασκαφές στη Σκάλα Ωρωπού θα συmicroβάλουν στην αποσαφήνιση πολλών σκοτεινών ζητηmicroάτων γύρω από την αρχαία τεχνολογία και την πρώιmicroη microεταλλοτεχνία ειδικότερα Από την άλλη microεριά η παρουσία στον Κεντρικό Τοmicroέα λατρευτικών κτιρίων και κάποιων αναθηmicroάτων στο χώρο που περικλείεται από το microεγάλο ορθογώνιο περίβολο δίνει τη δυνατότητα διερεύνησης της σχέσης που αναmicroφίβολα υπήρχε κατά την αρχαιότητα ανάmicroεσα σε ιερά και εργαστήρια Πράγmicroατι microολονότι έχουν προκύψει σαφείς ενδείξεις για λατρευτικές εκδηλώσεις εντός των ορίων του microνηmicroειακού περιβόλου εντούτοις microένει να εξακριβωθεί η ακριβής φύση των εκδηλώσεων αυτών και η σχέση που υπάρχει microε τις παράλληλες βιοτεχνικές δραστηριότητες και τις γειτονικές παιδικές ταφές

18

Ευβοϊκός κρατήρας Ευβοϊκός αmicroφορίσκος

Ευβοϊκός σκύφος Ευβοϊκό κύπελλο

Τα κινητά ευρήmicroατα υπογραmicromicroίζουν τον ευβοϊκό προσανατολισmicroό των Ωρωπίων καθώς ένα microεγάλο ποσοστό από τα τροχήλατα αγγεία είναι ευβοϊκής τεχνοτροπίας Αυτό καθώς και ο ενεπίγραφος δίσκος που microνηmicroονεύεται παραπάνω αποτελούν αδιάψευστη microαρτυρία των στενών σχέσεων που διατηρούσαν οι Ωρώπιοι microε τους Ευβοείς και ιδιαίτερα microε τους Ερετριείς Τα νέα ευρήmicroατα δίνουν βάση τόσο στις αποσπασmicroατικές γραπτές microαρτυρίες (σύmicroφωνα microε τον Νικοκράτη (Ερε]τριέων κτί[σmicroα είναι τον Ω]ρωπόν) (FGrHist 376 F1) και τον Στ Βυζ λ Γραία = πόλις Ερετρίας) όσο και στην παλαιότερη υπόθεση ορισmicroένων microελετητών περί κυριαρχίας της Ερέτριας επί του Ωρωπού καθώς και στην πιο πρόσφατη του D Knoepfler σύmicroφωνα microε την οποία ο προκλασσικός Ωρωπός υπήρξε αποικία των Ερετριέων Βέβαια δε λείπουν οι αποmicroιmicroίσεις Κορινθιακών αγγείων αλλά και τα Πρωτοαττικά ορισmicroένα από τα οποία φαίνεται ότι είναι προϊόντα του τοπικού εργαστηρίου

Κορινθιακή κοτύλη τύπου Αετού 666 Πρωτοαττικός κρατήρας Παράλληλα τα λιγοστά φοινικικά και αιγυπτιάζοντα πολύτιmicroα αντικείmicroενα όπως χάνδρες από υαλόmicroαζα και φαγεντιανή σφραγίδες και ψήφοι από ηmicroιπολύτιmicroους λίθους καθώς και ο σκαραβαίος που microνηmicroονεύτηκε παραπάνω καθώς και τα εισαγmicroένα Ανατολικοιωνικά αγγεία αποτελούν τεκmicroήρια επαφών και microε την Ανατολική Μεσόγειο

Τριγωνικές χάνδρες από υαλόmicroαζα

Λίθινη χάνδρα microε εγχάρκατη παράσταση πτηνού

Σφαιρική χάνδρα από πράσινη υαλόmicroαζα

Θραύσmicroατα ροδιακών σκύφων

19

∆εν είναι ακόmicroη σαφής ο προορισmicroός όλων των οικοδοmicroηmicroάτων Ορισmicroένα από αυτά χρησίmicroευαν microε βεβαιότητα ως εργαστήρια microεταλλοτεχνίας Αυτό πιστοποιείται από τους διάσπαρτους microεταλλευτικούς κλιβάνους τόσο έξω όσο και microέσα στα οικοδοmicroήmicroατα (λχ στο εσωτερικό του ελλειψοειδούς Α) καθώς και από τα πολυπληθή απορρίmicromicroατα εκκαmicroίνευσης που είναι σπαρmicroένα σε όλους τους χώρους της ανασκαφής Από τις αναλύσεις των σκωριών που πραγmicroατοποιήθηκαν στο Κέντρο Αρχαιοmicroετρίας του ∆ηmicroόκριτου από τον R Doonan microε τη βοήθεια του Γ Μπασιάκου καταδείχτηκε ότι κατασκεύαζαν σιδερένια και χάλκινα αντικείmicroενα ενώ προέκυψαν ενδείξεις και για πρωτογενή κατεργασία χαλκού Ανάmicroεσα στα ευρήmicroατα συγκαταλέγονται αρκετά πήλινα ακροφύσια κλιβάνων (tuyegraveres)

Σκωρία από τον πυθmicroένα κλιβάνου του Κτιρίου Α

Σκωρίες χαλκού Τρία ακροφύσια microεταλλευτικών κλιβάνων

Τα σιδερένια εργαλεία αποτελούν microία από τις πιο σηmicroαντικές κατηγορίες κινητών ευρηmicroάτων Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα σύνολο από 70 περίπου σιδερένια microαχαίρια και εργαλεία (κυρίως microικρές αξίνες διαφόρων microεγεθών) που βρέθηκε κατά την ανασκαφική περίοδο του 1998 Ανάmicroεσά τους συλλέχτηκαν microερικά ασηmicroένια και χάλκινα κοσmicroήmicroατα καθώς και χάνδρες από υαλόmicroαζα και φαγεντιανή προφανώς εισαγmicroένες από την Ανατολή

Σιδερένια εργαλεία Αξίνα αιχmicroή δόρατος 2

εγχειρίδια από σίδερο Επιλογή microετάλλινων αντικείmicroένων και κοσmicroηmicroάτων

Στον ίδιο χώρο φαίνεται ότι λειτουργούσαν παράλληλα και εργαστήρια αγγειοπλαστικής ∆ύο από τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα (Η και Ι∆) φαίνεται ότι χρησίmicroευαν ως κεραmicroικοί κλίβανοι ενώ βρέθηκαν και τρεις παρόmicroοιοι κλίβανοι microε δίδυmicroους θαλάmicroους καύσης Η καύσιmicroη ύλη των κλιβάνων αυτών ήταν κουκούτσια από αγριελιές που βρέθηκαν σε ικανές ποσότητες τελείως πυρακτωmicroένα

20

Κεντρικός Τοmicroέας Κλίβανος κεραmicroεικής πλησίον Κτιρίου Α

∆υτικός Τοmicroέας Κλίβανος κεραmicroεικής

Τα πολυάριθmicroα τεκmicroήρια για την ενασχόληση των ευβοέων microε τη microεταλλοτεχνία (Καστρί Λευκαντί Ερέτρια Πιθηκούσσες) ενισχύουν την επικρατούσα σήmicroερα άποψη ότι ένα από τα βασικά κίνητρα που τους οδήγησαν αρχικά στην Ανατολή και τη Χαλκιδική και στη συνέχεια στη ∆ύση ήταν το εmicroπόριο microετάλλων Κάτι τέτοιο συνάγεται και από το εδάφιο της Οδύσσειας όπου η Αθηνά microεταmicroφιεσmicroένη ως Μέντης αφηγείται στον Τηλέmicroαχο ότι έφθασε στην Ιθάκη καθ οδόν προς την Τεmicroέση όπου πηγαίνει για να ανταλλάξει σίδερο microε χαλκό (Οδ α 182-184 πλέων ἐπὶ οἴνοπα πόντον ἐπ᾿ ἀλλοθρόους ἀνθρώπους ἐς Τεmicroέσην microετὰ χαλκόν ἄγω δ᾿ αἴθωνα σίδηρον) Η υπόθεση του Μ Σακελλαρίου ότι κάτοικοι της Γραίας πήραν microέρος στις πρώτες εξορmicroήσεις των Ευβοέων στη ∆ύση αποκτά σήmicroερα και αρχαιολογικά ερείσmicroατα Με βάση όλα τα παραπάνω ενισχύεται η άποψη που διατύπωσαν kατά καιρούς αρκετοί microελετητές ότι δηλαδή οι Γραίοι πρέπει να συmicromicroετείχαν στην ίδρυση των πρώτων ευβοϊκών αποικιών στη ∆ύση ήρθαν σε επαφή microε τους αυτόχθονες κατοίκους της Ιταλικής χερσονήσου και τελικώς όλοι οι Έλληνες έγιναν γνωστοί στη ∆ύση ως Graii Geci Η παρουσία πολυάριθmicroων επάλληλων περιβόλων της Γεωmicroετρικής και πρώιmicroης αρχαϊκής περιόδου στον Ωρωπό επιτρέπει την διατύπωση ορισmicroένων σκέψεων Η συνήθεια αυτή προφανώς απηχεί έναν τρόπο κοινωνικής οργάνωσης που φαίνεται ότι ήταν ιδιαίτερα οικείος στην γειτονική Εύβοια Οι ανασκαφές του Π Θέmicroελη της Α Ανδρειωmicroένου και των Ελβετών στην Ερέτρια έφεραν στο φως τις τελευταίες δεκαετίες αποσπασmicroατικά αρχιτεκτονικά λείψανα της Γεωmicroετρικής περιόδου Σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις τα στεγασmicroένα οικοδοmicroήmicroατα συνήθως ελλειψοειδούς microορφής πλαισιώνονται από περιβόλους Αυτή η παρατήρηση ισχύει και για το ιερό του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου και ήταν ένας από τους λόγους που microε είχαν οδηγήσει το 1987 στην αmicroφισβήτηση της στερεότυπης άποψης ότι η παρουσία ενός microεταγενέστερου αστικού ναού σε microία συγκεκριmicroένη θέση προϋποθέτει ότι ο τα παλαιότερα αρχιτεκτονικά λείψανα στον ίδιο χώρο θα πρέπει επίσης να θεωρηθούν λατρευτικά Παρόmicroοιοι περίβολοι φαίνεται ότι χαρακτηρίζουν και τη γειτονική Ξερόπολη-Λευκαντί καθώς και την Κύmicroη αλλά και αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όπως την Παλαιά Σmicroύρνη Πώς εξηγείται η παρουσία των περιβόλων αυτών Μία εξήγηση είναι ότι παρείχαν προστασία από τις συχνές πληmicromicroύρες από τους χειmicroάρρους και τα ποτάmicroια που διέρχονταν microέσα από τους οικισmicroούς Είναι γνωστό ότι στο σηmicroείο της microετέπειτα ∆υτικής Πύλης οι Ερετριείς στις αρχές του 7ου αι εξέτρεψαν την κοίτη του ποταmicroού που διερχόταν microέσα από την κατοικηmicroένη ζώνη Η εικόνα της γεωmicroετρικής Ερέτριας σύmicroφωνα microε την γνωστή αναπαράσταση του Kl Krause microπορεί να εφαρmicroοστεί και στην περίπτωση του Ωρωπού Στην Ερέτρια οι γεωλογικές έρευνες έδειξαν ότι πολλά αποξηραmicroένα ρεύmicroατα διαmicroορφώθηκαν από τον 7ο αι και εξής σε οδικές αρτηρίες Κάτι παρόmicroοιο παρατηρήθηκε και στον Ωρωπό (οικόπεδο ΟΤΕ και πιθανώς Β-Ν οδός του ∆υτικού Τοmicroέα)

21

Όmicroως η προστασία από τις πληmicromicroύρες δεν πρέπει να είναι ο microόνος λόγος της παρουσίας των περιβόλων Οι έρευνες στον Ωρωπό έδειξαν ότι η εικόνα που παρατηρείται στον Κεντρικό Τοmicroέα επαναλαmicroβάνεται στο ∆υτικό Φαίνεται δηλαδή ότι έχουmicroε να κάνουmicroε microε αυτόνοmicroες οικιστικές microονάδες τις οποίες θα microπορούσαmicroε να αποκαλέσουmicroε οίκους Μέσα στα όρια κάθε περιβόλου το laquoέρκοςraquo του Οmicroήρου θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι διέmicroενε microία οικογένεια Τα οικοδοmicroήmicroατα που συνθέτουν την κάθε microονάδα ήταν όπως φαίνεται συναρτηmicroένα microε τον αριθmicroό των microελών της οικογένειας και την θέση που κατείχε αυτή στην κοινωνία Η οmicroηρική περιγραφή του οίκου microε το microέγαρο το έρκος που το περιβάλλει (Ιλ Α 476) τους σωρούς της κοπριάς από την παραmicroονή των ζώων στην αυλή (Ιλ Ω 163 κε Οδ ρ 297) το βωmicroό του ∆ιός laquoεν microέσω έρκειraquo (Οδ χ 334) τη θόλο (Οδ χ 442-474) τη laquoλαύρηraquo (Οδ χ 136-138 162-166) και τους ανεξάρτητους θαλάmicroους (Οδ α 425 δ 718 802 ψ 192 κε) νοmicroίζω ότι ταιριάζει ικανοποιητικά microε τα ευρήmicroατα του Ωρωπού Ακόmicroη και το οmicroηρικό laquoυπερώιονraquo (λχ Οδ φ 42) θα microπορούσε να αποκατασταθεί στο Κτήριο Θ του Κεντρικού Τοmicroέα όπου υπάρχουν ενδείξεις ότι υπήρχε κλίmicroακα που οδηγούσε σε πατάρι όπως στην περίπτωση της ελλειψοειδούς αρχαϊκής οικίας στη θέση Punta Chiarito των Πιθηκουσσών Οι κεντρικές εστίες των περισσοτέρων οικιών του Ωρωπού το microεγάλο θρανίο στο αψιδωτό δωmicroάτιο του κτιρίου Θ τα πολυάριθmicroα κατάλοιπα των οστών ζώων τα microικρά ακέραια κλειστά αγγεία που θα microπορούσαν να είχαν χρησιmicroοποιηθεί σε σπονδές συνιστούν ενδείξεις για την τέλεση laquoοmicroηρικώνraquo συmicroποσίων Μάλιστα τα υφαντικά βάρη κατά microήκος των τοίχων microας φέρνουν στο νου τα οmicroηρικά χωρία όπου οι γυναίκες αποτραβιούνται σε microία άκρη και υφαίνουν όσο διαρκεί το συmicroπόσιο των ανδρών

Πήλινες σφαίρες Πήλινα σφονδύλια Πήλινες αγνύθες Από τις ανασκαφές του Ωρωπού διαφαίνεται ότι microέσα στα πλαίσια του κάθε οίκου υπήρχε αυτονοmicroία τόσο σε οικονοmicroικό όσο και σε θρησκευτικό επίπεδο Για παράδειγmicroα κάθε νοικοκυριό φαίνεται ότι είχε κατά περιόδους δική της ανεξάρτητη κεραmicroική παραγωγή Ωστόσο οι δραστηριότητες που σχετίζονται microε τη microεταλλοτεχνία χαρακτηρίζουν microόνον τις οικογένειες που κατοικούσαν στον Κεντρικό Τοmicroέα ενασχόληση που ασφαλώς τους προσέδιδε microεγαλύτερο πλούτο δύναmicroη και κύρος Οι λατρευτικές εκδηλώσεις των οικογενειών που κατοικούσαν στη συγκεκριmicroένη περιοχή πρέπει να είχαν ως αποδέκτες την Αλία Νύmicroφη θεά προστάτιδα των ναυτικών της οποίας η λατρεία microαρτυρείται επιγραφικά στον Ωρωπό κατά την Ελληνιστική περίοδο αλλά και τους αδελφούς της τους Τελχίνες δηλ τους δαίmicroονες που είχαν σχέση microε τη microεταλλοτεχνία Η λατρεία του ήρωος στο microεγάλο περίβολο του κεντρικού τοmicroέα φαίνεται ότι έχει το παράλληλό της στον περίβολο του ∆υτικού τοmicroέα Σε κάθε οικιστική microονάδα ένα από τα οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν η κύρια κατοικία και τα λοιπά οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν χώροι εργασίας και λατρείας Το αν κάποιος ή κάποιοι οίκοι ξεχώριζαν από τους υπόλοιπους είναι microάλλον πρόωρο να επιχειρήσουmicroε να το διαπιστώσουmicroε Η κοινωνική διαστρωmicroάτωση δεν είναι ιδιαίτερα έντονη microολονότι η εντύπωση που δίδεται microε τα microέχρι σήmicroερα υλικά κατάλοιπα που έχουν αποκαλυφτεί είναι ότι το οικοδοmicroικό συγκρότηmicroα του κεντρικού τοmicroέα που περιβάλλεται από τον εντυπωσιακό περίβολο ανήκε σε microία από τις πιο σηmicroαντικές οικογένειες του Ωρωπού Αυτό προφανώς επέτρεπε στους ενοίκους του Κτιρίου Θ να τελούν θρησκευτικές τελετές στις οποίες θα συmicromicroετείχαν και microέλη από άλλες οικογένειες Αλλά και τα επάλληλα κτίρια ΙΗ ΙΘ στο microέσον του περίκλειστου χώρου του ∆υτικού τοmicroέα ενδέχεται να ανήκαν σε microία σηmicroαντική

22

οικογένεια Τούτο συνάγεται από τη microεγάλη διάρκεια χρήσης των παραπάνω κτιρίων καθώς και από την επιmicroεληmicroένη τοιχοποιία τους

Πήλινο ειδώλιο αλόγου ∆ύο πήλινα ειδώλια αλόγων Πήλινα ειδώλια ζώων Η παραπάνω πρόταση επιτρέπει να κατανοήσουmicroε καλύτερα την διαδικασία γένεσης του ιερού του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου στην Ερέτρια που σύmicroφωνα microε παλαιότερη άποψή microου ήταν αρχικά ο πυρήνας της αριστοκρατικής συνοικίας της πόλης που microετεξελίχτηκε σε ιερό της πολιούχου θεότητας Ορισmicroένα κτήρια προορίζονταν για κατοικίες της αριστοκρατικής τάξης άλλα χρησίmicroευαν ως χώροι εργασίας (λχ εργαστήριο για την κατασκευή χάλκινων αντικειmicroένων) Τον ίδιο laquoδιπολισmicroόraquo παρατηρούmicroε όπως είδαmicroε στη βιοτεχνική συνοικία των Πιθηκουσσών (αψιδωτή κατοικία ελλειψοειδή ή ορθογώνια εργαστήρια microεταλλοτεχνίας) Φαίνεται συνεπώς ότι η σύνθετη κοινωνική οργάνωση οδήγησε σταδιακά από το 2ο microισό του 8ου αι στην εξειδίκευση των οικοτεχνικών ή βιοτεχνικών δραστηριοτήτων στα πλαίσια του οίκου Σε περιοχές όπου κυριαρχούσαν οι καmicroπυλόγραmicromicroες αρχιτεκτονικές microορφές η λύση που δόθηκε ήταν η ενσωmicroάτωση των επιmicroέρους κτιρίων microέσα σε έναν περίβολο αν και σε ορισmicroένες περιπτώσεις επιχειρήθηκαν δύσκολοι συνδυασmicroοί όπως στη Λαθούριζα της Αττικής Αντίθετα σε περιοχές όπου επικρατούσε η συνήθεια να χτίζουν ορθογώνια σπίτια οι επιλογές ήταν περισσότερες Είτε ακολουθήθηκε και εδώ η λογική του περιβόλου όπως στα Μέγαρα Υβλαία είτε εκείνη της κεντρικής αυλής γύρω από την οποία διατάσσονταν οι χώροι όπως στη Ζαγορά της Άνδρου ή τη Μίλητο Σύmicroφωνα microε τον Ι Morris οι κοινωνικές microεταβολές που σταδιακά θα οδηγήσουν σε ανάγκη κατάτmicroησης του ωφέλιmicroου χώρου των κτιρίων έτσι ώστε ο κάθε χώρος να έχει microία συγκεκριmicroένη χρήση και η πρόσβαση σε αυτούς να είναι ελεγχόmicroενη σε συνδυασmicroό microε τον περιορισmicroό του ρόλου της γυναίκας στις οικοτεχνικές δραστηριότητες και ο αποκλεισmicroός της από τα κοινά microε εξαίρεση βέβαια τις θρησκευτικές εκδηλώσεις θα οδηγήσει περαιτέρω στην παγίωση του τύπου του αρχαίου ελληνικού σπιτιού όπου οι χώροι θα είναι πλέον στραmicromicroένοι προς το εσωτερικό και θα διατάσσονται γύρω από microιαν αυλή Αναmicroφίβολα η εξέλιξη υπήρξε αργή Από τον αψιδωτό microνηmicroειώδη αριστοκρατικό οίκο του 10ου πΧ αι στο Λευκαντί όπου όλες οι δραστηριότητες βρίσκονται συγκεντρωmicroένες κάτω από την ίδια στέγη έως την αρχαϊκή οικία microε την παστάδα του Ωρωπού διανύθηκε microία microεγάλη πορεία από την οποία ακόmicroη microας λείπουν οι συνδετικοί κρίκοι Οι ανασκαφές του Ωρωπού συmicroβάλουν ως ένα βαθmicroό στη γεφύρωση αυτού του κενού ΑΛ ΜΑΖΑΡΑΚΗΣ ΑΙΝΙΑΝ ∆ιευθυντής ανασκαφής Ωρωπού Αναπλ Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλίας Σχολή Επιστηmicroών του Ανθρώπου Τmicroήmicroα Ιστορίας Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Αργοναυτών και Φιλελλήνων Βόλος 38221 e-mail amazahauthgr

7

∆υτικός Τοmicroέας Την ίδια περίοδο ανανεώθηκε ο παλαιότερος περίβολος και microάλιστα επεκτάθηκε Ο σχεδόν τετράγωνος περίκλειστος χώρος πλευράς 1250 micro περίπου καταλάmicroβανε τώρα έκταση περίπου 155 τmicro Στο εσωτερικό του οικοδοmicroήθηκαν τρία νέα καmicroπυλόγραmicromicroα κτίρια το ένα δίπλα στο άλλο και microε προσανατολισmicroό προς Νότον

∆υτικός Τοmicroέας Κτίριο ΚΣΤ Ελλειψοειδή Κτίρια ΙΗ ΙΘ (δεξιά) Κ ΚΑ

(αριστερά) και πύργος από Νότον Το ανατολικότερο κτίριο είναι κατά πάσα πιθανότητα αψιδωτό (ΚΣΤ) Το οικοδόmicroηmicroα σώζεται σε microήκ 510 micro και το πλάτος του πρέπει να ήταν 330 micro περίπου Στο εσωτερικό σε επαφή microε την αψίδα βρέθηκε ένα θρανίο υπερυψωmicroένο σε σχέση microε το αρχικό δάπεδο κάτι που δηλώνει ότι η κατασκευή αυτή προστέθηκε σε β φάση Το κεντρικό ελλειψοειδές οικοδόmicroηmicroα (ΙΗ) παρόλο που είναι microικρό (530 Χ 3 micro) παρουσιάζει εξαιρετικά επιmicroεληmicroένη τοιχοποιία από κατεργασmicroένους ορθογώνιους λίθους Εσωτερικά κατά microήκος του Α τοίχου αναγνωρίστηκε θρανίο από αδρά κατεργασmicroένους λίθους πλ 060 το οποίο σε β φάση αντικαταστάθηκε από λίθινη κατασκευή πλ 1 micro που κάλυψε το microεγαλύτερο τmicroήmicroα του δαπέδου και του αψιδωτού χώρου (βλ φάση 4) Το ∆υτικό ελλειψοειδές κτίριο (Κ) ήταν microεγαλύτερο Το microήκος του είναι περίπου 9 micro ενώ το πλάτος υπολογίζεται ότι δεν πρέπει να ξεπερνούσε τα 4 micro Στο εσωτερικό του κτιρίου κατά microήκος του Α τοίχου και της αψίδας απαντήθηκαν διάσπαρτες κροκάλες που εικάζουmicroε ότι ανήκουν σε περιφερικό θρανίο ανάλογο microε εκείνο που βρέθηκε στο εσωτερικό του Κτιρίου ΙΗ

ΦΑΣΗ 4 (ΚΙΤΡΙΝΗ)

Κεντρικός Τοmicroέας Αεροφωτογραφία 1998 (φωτ Κ Μαζαράκης Αινιάν)

Κεντρικός Τοmicroέας Κτίρια Α Β-Γ και Ε (φωτ 1985)

8

Κεντρικός Τοmicroέας Η φάση αυτή σχετίζεται microε τη ριζική αναδιοργάνωση του χώρου Τον ακανόνιστο περίβολο της δεύτερης φάσης διαδέχεται ένας ιδιαίτερα προσεγmicroένος ορθογώνιος περίβολος microέγ διαστ 17 Χ 14 micro περίπου που περικλείει τα κυκλικά ΙΓ (διάmicro 170 micro) ΙΕ (διάmicro περ 180 micro) και ΣΤ (διάmicro 385 micro) καθώς και τα ελλειψοειδή ΙΑ (720 X 450 micro) και Θ (980 Χ 470 micro) Ένας δεύτερος οικοδοmicroικός πυρήνας κατασκευάστηκε ανατολικότερα [ελλειψοειδή Α (7 X 460) και Β (850 X 460 micro)] ενώ Νότια του περιβόλου υπήρχε ένα ακόmicroη ελλειψοειδές το ΙΣΤ (7 X 4 micro περίπου) στραmicromicroένο προς ∆υσmicroάς

Κυκλικό Κτίριο ΣΤ Ελλειψοειδές Κτίριο ΙΑ Κυκλικό κτίσmicroα ΙΓ Οι ανασκαφές και η Έρευνα Μαγνητικής Επιδεκτικότητας τεκmicroηρίωσαν ότι το Κτίριο Α χρησίmicroευε ως εργαστήριο microεταλλοτεχνίας ενώ τα Κτίρια Β ΙΣΤ φαίνεται ότι ήταν κατοικίες Ο προορισmicroός του κτιρίου ΙA είναι περισσότερο αινιγmicroατικός Μολονότι δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε ότι είχε λατρευτική χρήση καθώς στο εσωτερικό του απαντήθηκαν αλλεπάλληλα δάπεδα από καθαρή στάχτη που δηmicroιουργήθηκαν από τους συχνούς καθαρισmicroούς microιας microεγάλης κεντρικής εστίας εντούτοις τα κινητά ευρήmicroατα στηρίζουν περισσότερο την ερmicroηνεία του ως κατοικία Αντίθετα κάποια ασυνήθιστα για τον Ωρωπό ευρήmicroατα από το microεγαλύτερο κυκλικό κτίριο το ΣΤ όπως ένας αιγυπτιακός σκαραβαίος από φαγεντιανή ένα πήλινο ειδώλιο αλόγου και microία χάλκινη πόρπη καθώς και ένα κτιστό θρανίο από microεγάλους ποταmicroίσιους λίθους που αποκαλύφτηκε στο βόρειο τmicroήmicroα του χώρου δηλώνουν ότι το εν λόγω οικοδόmicroηmicroα είχε κατά πάσα πιθανότητα λατρευτικό προορισmicroό Η χρήση των υπόλοιπων κυκλικών κτισmicroάτων δεν αποσαφηνίστηκε αλλά εικάζουmicroε ότι ήταν αποθηκευτικοί χώροι (σιροί)

ΣΤ Πήλινο ειδώλιο αλόγου ΣΤ Σκαραβαίος ΣΤ Χάλκινη πόρπη Το πιο επιβλητικό οικοδόmicroηmicroα που περικλείει ο περίβολος το κτίριο Θ δεν φαίνεται να σχετίζεται άmicroεσα microε βιοτεχνικές δραστηριότητες Οι συγκριτικά microεγάλες διαστάσεις του η ιδιαίτερα προσεγmicroένη κατασκευή του οι συνεχείς microετασκευές η εσωτερική διαίρεση σε τρία διαmicroερίσmicroατα οι ενδείξεις για την παρουσία κεντρικής εστίας και το επιβλητικό θρανίο στο πίσω δωmicroάτιο πλ 1 micro προσδίδουν στο οικοδόmicroηmicroα ξεχωριστή σηmicroασία Τούτο συνάγεται και από τα microάλλον ασυνήθιστα κινητά ευρήmicroατα που συλλέχτηκαν εδώ λίγα χάλκινα κοσmicroήmicroατα (δύο περόνες και ένα κωδωνόσχηmicroο περίαπτο) microερικά πολύ πρώιmicroα χειροποίητα λυχνάρια microε έντονα ίχνη από την καύση πολλά τροχήλατα αγγεία ανάmicroεσά τους αρκετοί διακοσmicroηmicroένοι κρατήρες microερικοί από τους οποίους σώζουν παραστάσεις αλλά και πλήθος από χειροποίητα χρηστικά αγγεία καθώς και πολυάριθmicroα microολύβδινα διπλωmicroένα βαρίδια που προέρχονται από δίχτυα ψαρέmicroατος που έχουν αποσυντεθεί Όπως έχω υποστηρίξει αλλού η

9

πιο πιθανή ερmicroηνεία είναι ότι πρόκειται για την κατοικία ενός σηmicroαίνοντος προσώπου που είχε υπό την εποπτεία του τον εργαστηριακό χώρο και τον έλεγχο της παραγωγής

Κάτοψη Κτιρίου Θ α φάση κίτρινη β φάση πορτοκαλί γ φάση πράσινη

α Μολύβδινα αλιευτικά βαρίδια από δίχτυα β ∆ύο χάλκινες περόνες

Χάλκινο κωδωνόσχηmicroο περίαπτο από το θρανίο του Θ

α Πήλινος λύχνος β ∆ίνος microε microελανόmicroορφη παράσταση

∆υτικός Τοmicroέας Κατά την περίοδο αυτή έγιναν όπως φαίνεται κάποιες τροποποιήσεις στον περίβολο στα ΝΑ εξωτερικά του κτιρίου ΚΣΤ και στα Β∆ Πράγmicroατι στη Β∆ γωνία του περιβόλου βρέθηκαν δύο τmicroήmicroατα καmicroπύλου τοίχου που εικάζεται ότι αντιπροσωπεύει ότι απέmicroεινε από ένα microικρό κυκλικό οικοδόmicroηmicroα Λ Αν η απόδοσή του σε αυτή τη φάση είναι ορθή τούτο θα σήmicroαινε ότι το κτίσmicroα αυτό ενσωmicroατώθηκε στη Β∆ γωνία του περιβόλου Εσωτερικά της αψίδας του αψιδωτού κτιρίου ΚΣΤ κατασκευάστηκε λίθινο θρανίο Όπως προαναφέρθηκε την ίδια περίοδο το θρανίο του ελλειψοειδούς ΙΘ αντικαταστάθηκε από λίθινη χαmicroηλή κατασκευή κατόψεως U πλ 1 micro που κάλυψε το microεγαλύτερο τmicroήmicroα του δαπέδου του Ακριβώς πάνω από το κτίριο Κ κτίστηκε ένα παρόmicroοιο αλλά microικρότερο ελλειψοειδές οικοδόmicroηmicroα (ΚΑ) microήκους 8 micro Ο ∆υτικός τοίχος δεν σώζεται αλλά υπολογίζεται ότι το πλάτος του κτιρίου δεν πρέπει να ξεπερνούσε τα 4 micro περίπου Τέλος στην ίδια περίοδο ενδέχεται να ανήκει ο microικρός ορθογώνιος χώρος που κτίστηκε σε επαφή microε το Β σκέλος του περιβόλου διαστ 250 Χ 350 micro

Ελλειψοειδή ΙΗ-ΙΘ από ΒΑ Ελλειψοειδές ΚΑ από ΒΑ

10

ΦΑΣΗ 5 (ΠΟΡΤΟΚΑΛΙ) Κεντρικός Τοmicroέας Κατά την επόmicroενη φάση παραmicroένουν σε χρήση τα περισσότερα από τα προαναφερθέντα οικοδοmicroήmicroατα Το Θ microετατράπηκε σε αψιδωτό οικοδόmicroηmicroα microήκους 12 micro microε την προσθήκη ενός ορθογώνιου δωmicroατίου προς Νότον microε άνοιγmicroα στο πλάι (στα ∆υτικά) Η τάση για υιοθέτηση των ευθύγραmicromicroων κατασκευών και της ορθής γωνίας είναι εmicroφανής καθώς αmicroέσως νοτιότερα κτίστηκε ο ορθογώνιος χώρος Ζ που αντιπροσωπεύει πιθανώς προσθήκη στο κυκλικό ΣΤ microε το οποίο φαίνεται ότι επικοινωνούσε microε ενδιάmicroεση θύρα Το ευτελές αινιγmicroατικό κυκλικό οικοδόmicroηmicroα ΙΖ διάmicro 120 micro Νότια και εξωτερικά του περιβόλου ανήκει και αυτό στην ίδια φάση

Κεντρικός Τοmicroέας Κτίριο Θ από Ν Κεντρικός Τοmicroέας Χώρος Ζ από Ανατολικά ∆υτικός Τοmicroέας Ο περίβολος ξαναχτίστηκε λαmicroβάνοντας υπόψη τη θέση των παλαιότερων τοίχων microε εξαίρεση το Βόρειο και Β∆ σκέλος του το οποίο είναι νέο Κατ ουσίαν ο περίκλειστος χώρος επεκτάθηκε 35 microέτρα προς Βορράν Στο εσωτερικό του υπήρχαν τώρα δύο ελλειψοειδή κτίρια τα ΙΘ και ΚΒ τα οποία σώζονται αποσπασmicroατικά καθώς και δύο ή τρία κυκλικά ΚΓ ΚΘ και ΛΑ Σε επαφή microε το Β σκέλος του περιβόλου κτίστηκε το κυκλικό οικοδόmicroηmicroα ΚΓ διαmicroέτρου 250 micro ∆ύο ακόmicroη κυκλικά κατά πάσα πιθανότητα οικοδοmicroήmicroατα που πλαισιώνουν τη Β∆ και Ν∆ γωνία του συγκροτήmicroατος το ΚΘ και το ΛΑ αντίστοιχα θα πρέπει microάλλον να αποδοθούν σε αυτή τη φάση Ωστόσο δεν είναι σαφές αν τα πρώτο ανήκει στο ίδιο οικοδοmicroικό συγκρότηmicroα ή σε κάποιο άλλο που εκτεινόταν δυτικότερα και οριζόταν προς Βορράν από άλλο περίβολο ενώ η ταύτιση του δεύτερου microε στεγασmicroένο οικοδόmicroηmicroα είναι εξαιρετικά αβέβαιη Από το ελλειψοειδές κτίριο ΙΘ το οποίο κτίστηκε ακριβώς πάνω από το προγενέστερο ΙΗ σώζεται microόνον η πρόσοψη microε το επιmicroεληmicroένο κατώφλι και τmicroήmicroατα του Α τοίχου και της αψίδας Οι διαστάσεις του κτιρίου υπολογίζονται σε 650 Χ 350 micro δηλ δε διέφεραν σηmicroαντικά από εκείνα του ΙΘ που αντικατέστησε Το 2000 αmicroέσως στα Ανατολικά των ελλειψοειδών ΙΗ-ΙΘ είχε βρεθεί αινιγmicroατική πλίνθινη κατασκευή Την επόmicroενη χρονιά φάνηκε ότι πρόκειται για ένα ακόmicroη ελλειψοειδές οικοδόmicroηmicroα (ΚΒ) από το οποίο σώζονται microόνον τα επάλληλα πήλινα δάπεδα καθώς και η πρόσοψη δηλ οι δύο παραστάδες και το κατώφλι εκατέρωθεν του οποίου σώζονται δύο τετράγωνοι ογκόλιθοι πλευράς microισού microέτρου περίπου πιθανώς βάσεις για τη στερέωση ξύλινων στύλων Στο εσωτερικό του κτιρίου ερευνήθηκε κοιλότητα που περιείχε αναρίθmicroητα καmicroένα οστά ζώων και κάρβουνα πιθανώς κατάλοιπα κάποιας θυσίας που ενδεχοmicroένως θα πρέπει να ταυτιστεί microε εσχάρα (βλ εικόνα σελ 12) Κάτι τέτοιο βέβαια προϋποθέτει ότι το οικοδόmicroηmicroα είχε λατρευτικό προορισmicroό Η συνειδητή διάλυση του κτιρίου και η θεmicroελίωση στη θέση του αινιγmicroατικής ορθογώνιας κατασκευής που περιγράφεται παρακάτω ενδέχεται να σχετίζονται microεταξύ τους

11

ΦΑΣΗ 6 (ΠΡΑΣΙΝΗ) Κεντρικός Τοmicroέας Πρόκειται για την τελευταία σηmicroαντική αρχιτεκτονική φάση στον τοmicroέα αυτό Όπως φαίνεται στο εσωτερικό του ορθογώνιου περιβόλου έστεκε πλέον microόνον το κτίριο Θ το οποίο ανέκτησε πάλι την αρχική ελλειψοειδή του microορφή Στη θέση του ΙΕ κτίστηκε ένα microεγαλύτερο κυκλικό οικοδόmicroηmicroα το Η διαmicro 290 micro το οποίο ενδέχεται να ήταν κεραmicroεικός κλίβανος

Κυκλικό Κτίριο Η (κεραmicroεικός κλίβανος) Τύmicroβος XXXIV (Ηρώον) από Βόρεια Στη θέση του ΙΑ χτίστηκε microία ορθογώνια πλακόστρωτη κατασκευή που όπως όλα δείχνουν πρέπει να ήταν βωmicroός ήταν καλυmicromicroένη microε καθαρή στάχτη και δίπλα της βρέθηκε ένα τελετουργικό χειροποίητο λυχνάρι Σε επαφή microε microία άλλη γειτονική λίθινη microακρόστενη κατασκευή (XXXIV 084 X 068 micro) στο microέσον της οποίας είχε τοποθετηθεί ένας κατακόρυφος κατεργασmicroένος λίθος που έδινε την εντύπωση ταφικού σήmicroατος βρέθηκε ένα σύνολο από θρυmicromicroατισmicroένα αγγεία των πρώιmicroων αρχαϊκών χρόνων κάρβουνα και οστά ζώων Ωστόσο η έρευνα που επακολούθησε δεν οδήγησε στην ανεύρεση ανθρώπινων λειψάνων Λίγο ανατολικότερα εν microέρει πάνω στο θεmicroέλιό του κυκλικού κτίσmicroατος ΙΓ εντοπίστηκε microια microικρή λίθινη κυκλική τράπεζα (XXXVI) Παρόmicroοιες κατασκευές συνήθως σχετίζονται microε τη λατρεία των προγόνων ή των νεκρών

Κάτοψη περιοχής Ηρώου (σχ Α Μαζαράκη Αινιάνος)

Πήλινος Λύχνος πλησίον βωmicroού

Πήλινο οmicroοίωmicroα πλοίου από κατασκευή XXXIV

Συνεξεταζόmicroενα όλα τα στοιχεία οδηγούν στη σκέψη ότι στο χώρο λειτουργούσε ένα ηρώο Μάλιστα η παρουσία ενός πήλινου οmicroοιώmicroατος πλοίου ανάmicroεσα στις προσφορές θα microπορούσε να δηλώνει ότι πρόκειται για το κενοτάφιο ενός σηmicroαίνοντος προσώπου που χάθηκε στη θάλασσα Το χθόνιο χαρακτήρα της λατρείας τονίζουν τα πήλινα ακρωτηριασmicroένα ειδώλια αλόγων που βρέθηκαν στη γύρω περιοχή και σε άmicroεση γειτνίαση microε το βωmicroό Είναι γνωστό πόσο διαδεδοmicroένη ήταν η λατρεία των ηρώων στην Εύβοια Αρκεί να microνηmicroονεύσουmicroε το ηρώο στο Λευκαντί του 10ου αι και εκείνο της ∆υτικής Πύλης της Ερέτριας των αρχών του 7ου αι που και τα δύο σχετίζονται microε τη λατρεία νεκρών της αριστοκρατικής τάξης Ειδολογικά τα ευρήmicroατα παρουσιάζουν ορισmicroένες οmicroοιότητες microε ένα λατρευτικό σύνολο του 7ου αι από τις Πιθηκούσσες Εκεί ανασκάφτηκε ένας αποθέτης που

12

περιείχε microεταξύ άλλων πήλινα ειδώλια αλόγων και microουλαριών και οmicroοιώmicroατα πλοιαρίων Ο Β d Agostino συmicroπεραίνει ότι πρόκειται πιθανώς για ένα ηρώο καθώς τα ευρήmicroατα σχετίζονταν άmicroεσα microε καmicroένα ανθρώπινα οστά ∆υτικός Τοmicroέας Ορισmicroένες από τις κατασκευές που σχετίζονται microε την περίοδο αυτή microας πείθουν ότι η χρήση του χώρου άλλαξε και εδώ Φαίνεται πως κάποια στιγmicroή όταν το ελλειψοειδές κτίριο ΚΒ εγκαταλείφθηκε χρησιmicroοποίησαν τις πέτρες του για κάποια άλλη κατασκευή ίσως για το νέο περίβολο που τώρα όχι microόνον ανανεώθηκε αλλά επίσης διευρύνθηκε προς Νότον προς ∆υσmicroάς και ίσως προς Βορράν Το microόνο σηmicroαντικό στεγασmicroένο οικοδόmicroηmicroα που παρέmicroεινε σε χρήση φαίνεται ότι ήταν το ελλειψοειδές ΙΘ Νέες κατασκευές είναι τα κυκλικά ΚΖ και Κ∆ Το microικρότερο το ΚΖ αποκαλύφτηκε πλησίον της Νότιας εισόδου Σε σχέση microε τη microικρή του διάmicroετρο (180 micro) και συγκρινόmicroενο microε τα άλλα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα του ∆υτικού Τοmicroέα διαθέτει ασυνήθιστα πλατύ θεmicroέλιο Η χρήση του κτίσmicroατος αυτού παραmicroένει αβέβαιη microολονότι η εύρεση στο εσωτερικό του σε επαφή microε τον τοιχοβάτη microιας microικρογραφικής οινοχόης ίσως δηλώνει κάποια λατρευτική λειτουργία

∆υτικός Τοmicroέας Κτίριο ΚΖ ∆υτικός Τοmicroέας Κυκλικά Κτίρια ΚΓ και Κ∆ Το microεγαλύτερο κυκλικό οικοδόmicroηmicroα διαmicro 250 micro κτίστηκε στη ΒΑ γωνία του περιβόλου (Κ∆) δίπλα στο παλαιότερο και παρόmicroοιο ΚΓ Με βάση τα στρωmicroατογραφικά δεδοmicroένα είναι δυνατόν να υποστηριχθεί ότι το ΚΓ συνέχισε να χρησιmicroοποιείται Και τα δύο κτίσmicroατα ίσως ήταν σιταποθήκες των οποίων η είσοδος θα πρέπει να αποκατασταθεί προς Νότον Στη Ν∆ γωνία του περιβόλου πλησίον της πιθανολογούmicroενης εισόδου ερευνήθηκε λίθινη συmicroπαγής κυλινδρική κατασκευή (διαmicro 080 ύψ 045 micro) Πάνω στην επιφάνειά της η οποία ήταν επενδεδυmicroένη microε πηλό παρατηρήθηκαν λίγα ίχνη καύσης Η υπόθεση ότι πρόκειται για οικιακό () βωmicroό είναι αρκετά πιθανή Τέλος στη θέση του ελλειψοειδούς κτιρίου ΚΒ το οποίο όπως προαναφέρθηκε εκθεmicroελιώθηκε αmicroέσως στα ∆υτικά της εσχάρας κτίστηκε microία microακρόστενη ορθογώνια αινιγmicroατική κατασκευή Το microήκος της είναι 270 micro και το microέγ πλάτος λίγο λιγότερο από 1 micro Πλησίον και εντός της κατασκευής συλλέχτηκαν microεταξύ άλλων 10 microολύβδινα διπλωmicroένα αλιευτικά βαρίδια και ένα χάλκινο αγκίστρι

Εσχάρα microε καmicroένα οστά ζώων Κυλινδρική κατασκευή Χάλκινο αγκίστρι

13

ΤΑΦΕΣ Με αρκετές από τις παραπάνω φάσεις συνδέονται και ευάριθmicroοι παιδικοί εγχυτρισmicroοί Οι περισσότεροι βρέθηκαν στον κεντρικό τοmicroέα και η απόδοσή τους στις επιmicroέρους οικιστικές φάσεις θα επιτευχθεί microόνον ύστερα από τη συνδυαστική microελέτη των κινητών ευρηmicroάτων και των δεδοmicroένων της στρωmicroατογραφίας Η microελέτη αυτή έως τώρα οδηγεί στην προσωρινή διαπίστωση ότι οι ταφές χρονολογούνται κατά κανόνα στη Γεωmicroετρική περίοδο (δύο ταφικοί τύmicroβοι χρονολογούνται στον 6ο αι δηλ microετά την εγκατάλειψη του συγκεκριmicroένου χώρου)

∆υτικός Τοmicroέας Παιδικός εγχυτρισmicroός (2001)

Ακτέριστη ταφή εφήβου σε συνεσταλmicroένη στάση

Αmicroφορέας που είχε τοποθετηθεί ως σήmicroα πάνω από τάφο

Ειδικότερα στο ∆υτικό τοmicroέα ερευνήθηκαν microόνον δύο εγχυτρισmicroοί στα Β∆ και ∆ εξωτερικά του περιβόλου Ένας πίθος του οποίου το στόmicroιο είχε σφραγιστεί microε microία πέτρα περιείχε το σκελετό ενός βρέφους και ένα σκυφοειδές ολόβαφο κύπελλο Αντίθετα στις παρυφές της εργαστηριακής συνοικίας του Κεντρικού Τοmicroέα ανασκάφτηκαν πάνω από 30 ταφές Οι περισσότερες - αν όχι όλες - είναι παιδικές (κυρίως εγχυτρισmicroοί καθώς και λακκοειδείς και κιβωτιόσχηmicroοι) Σύmicroφωνα microε τη ∆ραγώνα παρατηρήθηκαν και microερικές καύσεις ενηλίκων αλλά κάτι τέτοιο δεν επιβεβαιωθεί ακόmicroη Πολύ συχνά ο τάφος σκεπαζόταν από ένα λίθινο τύmicroβο και γύρω του έσπαγαν διάφορα αγγεία και πραγmicroατοποιούσαν νεκρόδειπνα Σε microία περίπτωση ένας γραπτός αmicroφορέας είχε τοποθετηθεί ως σήmicroα πάνω από τον τάφο Είναι αξιοπαρατήρητο ότι και τα δύο παραπάνω έθιmicroα παρατηρούνται και στις Πιθηκούσσες Η εύρεση ενός σκελετού εφήβου () σε συνεσταλmicroένη στάση δίχως κτερίσmicroατα microας παραπέmicroπει και πάλι στο αντίστοιχο έθιmicroο από τις Πιθηκούσσες Η αποσαφήνιση των ταφικών εθίmicroων στον Ωρωπό θα επιτρέψει ενδεχοmicroένως να κατανοηθούν καλύτερα τα αντίστοιχα έθιmicroα της πρώτης ελληνικής αποικίας της ∆ύσης τα οποία σηmicroειωτέον προβληmicroατίζουν τους microελετητές αφού microέχρι τώρα δεν έχουν προκύψει ξεκάθαρες οmicroοιότητες microε τις ταφικές συνήθειες στην ίδια την Εύβοια Η συνήθεια πάντως του τέλους της γεωmicroετρικής εποχής να θάβουν τα παιδιά εντός της οικιστικής ζώνης ήταν διαδεδοmicroένη και στη γειτονική Ερέτρια ΦΑΣΗ 7 (ΚΥΑΝΗ)

Κεντρικός Τοmicroέας Η περιοχή σταδιακά εγκαταλείπεται αλλά συνεχίζουν για ένα διάστηmicroα οι δραστηριότητες που σχετίζονται microε τα κεραmicroεικά εργαστήρια ∆υτικός Τοmicroέας Η χρήση του χώρου αλλάζει δραστικά Στην φάση αυτή ανήκει ένα microνηmicroειακό ορθογώνιο οικοδόmicroηmicroα που ερευνήθηκε microερικώς τα έτη 2000 έως και 2002 Ο παλαιότερος περίβολος παραmicroένει σε χρήση και ενδεχοmicroένως ενισχύθηκε στα ΝΑ Με την φάση αυτή πρέπει να σχετίζεται και ο microικρός ορθογώνιος χώρος ΚΗ εσωτ διαστ 2 Χ 130 micro ο οποίος κτίστηκε πάνω από το κυκλικό ΚΖ και σε επαφή microε τον περίβολο Στη ΒΑ γωνία

14

του Ν περιβόλου τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα ΚΓ και Κ∆ microάλλον συνέχισαν να χρησιmicroοποιούνται Ένα σχεδόν τετράγωνο οικοδόmicroηmicroα κτίστηκε σε επαφή microε το ∆ σκέλος του περιβόλου Έχει διαστάσεις 5 Χ 460 micro και είσοδο προς Νότον (πλ 125 micro) Το οικοδόmicroηmicroα αυτό αν λάβουmicroε υπόψη το πάχος του τοιχοβάτη (090 micro) ήταν πιθανώς διώροφο και χαρακτηρίστηκε συmicroβατικά ως πύργος Η ανωδοmicroή του ήταν από ωmicroές πλίθρες οι οποίες εδράζονταν πάνω σε λίθινο τοιχοβάτη το ύψος του οποίου είναι microόλις 20 εκ Το παλαιότερο δάπεδο ήταν σπαρmicroένο microε πολυάριθmicroα θραύσmicroατα προερχόmicroενα από microεγάλα χρηστικά αγγεία Η καταστροφή φαίνεται ότι συνοδεύτηκε από πυρκαγιά Το νεώτερο επίπεδο χρήσης χαρακτηρίζεται από δύο microερικώς επικαλυπτόmicroενες πρόχειρες κεντρικές εστίες Ο πυθmicroένας της παλαιότερης ήταν το κοίλο σώmicroα ενός microεγάλου χρηστικού αγγείου Τα λιγοστά χαρακτηριστικά ευρήmicroατα από το εσωτερικό του δωmicroατίου χρονολογούνται στους πρώιmicroους αρχαϊκούς χρόνους (λχ πήλινος πεταλόσχηmicroος λύχνος και θραύσmicroατα αγγείων ανατολίζοντος ρυθmicroού)

Πύργος από ∆υσmicroάς Στρώmicroα καταστροφής πύργου από

πάνω Αγγείο ανατολίζοντος ρυθmicroού από τον πύργο

Βορειότερα εκτείνεται ένα microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα διαστάσεων 57 Χ 1760 micro το οποίο ακολουθεί Β-Ν προσανατολισmicroό Μολονότι η έρευνα του κτιρίου βρίσκεται σε πρώιmicroο στάδιο η πρώτη εντύπωση είναι ότι πρόκειται για υπαίθριο περίβολο microέσα στον οποίο εγγράφονται ορισmicroένοι ορθογώνιοι χώροι καθώς και οι προαναφερθείσες κυκλικές κατασκευές Η περίκλειστη περιοχή διαιρείται εσωτερικά σε τουλάχιστον δύο άνισα διαmicroερίσmicroατα Ο περιmicroετρικός τοιχοβάτης πλ περίπου 40 εκ είναι κατασκευασmicroένος από microία σειρά από σχετικά microικρούς πρόχειρα κατεργασmicroένους λίθους και microέχρι ένα ύψος πρέπει να έφερε ανωδοmicroή από πλίνθους Το microεσαίο τmicroήmicroα του δυτικού επιmicroήκη τοίχου έχει υποστεί microετατόπιση και εν microέρει έχει καταστραφεί πιθανώς εξαιτίας πληmicromicroύρας

Κάτοψη Β απόληξης microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος

Άποψη της Β απόληξης του microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος από τα ∆υτικά

15

Στη Βόρεια απόληξη του οικοδοmicroήmicroατος ήρθαν στο φως έκκεντρη προς ∆υσmicroάς ευρύχωρη είσοδος πλάτους 260 micro και λιθόστρωτο τετράγωνο δωmicroάτιο στη Β∆ γωνία εσωτ πλευράς 260 micro microε είσοδο πλ 130 micro προς Ν Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι το Α σκέλος του Β θεmicroελίου δεν είναι απόλυτα ευθυγραmicromicroισmicroένο microε το αντίστοιχο ∆υτικό κάτι που microαρτυρεί microία προχειρότητα αν όχι βιασύνη στο στάδιο της κατασκευής Εντύπωση προξενεί το λιθόστρωτο γέmicroισmicroα του εσωτερικού του δωmicroατίου καθώς η επιφάνειά του είναι αρκετά ανώmicroαλη και δύσκολα θα microπορούσε να χρησιmicroοποιηθεί σαν δάπεδο Ενδεχοmicroένως να έφερε κάποια εξισωτική επίστρωση από πατηmicroένο χώmicroα ίσως δηλαδή χρησίmicroευε ως υπόστρωmicroα δαπέδου εξαιτίας του ασταθούς και υγρού υπεδάφους λόγω της γειτνίασης του υδροφόρου ορίζοντα Από την πρώτη εξέταση των κινητών ευρηmicroάτων που σχετίζονται microε την περίοδο χρήσης του οικοδοmicroικού συγκροτήmicroατος συνάγεται το συmicroπέρασmicroα ότι πρέπει να ήταν σε χρήση κατά τη διάρκεια του 7ου πΧ αι Ενισχυτική της πρώιmicroης χρονολόγησης είναι η διαπίστωση ότι δεν απαντήθηκαν κέραmicroοι σε κανένα σηmicroείο του ανασκαπτόmicroενου χώρου ούτε καν σε σχέση microε τα δύο στεγασmicroένα τετράγωνα δωmicroάτια ∆εν είναι σαφές πότε ακριβώς εγκαταλείφτηκε το συγκρότηmicroα και κάτω από ποιες συνθήκες το Β∆ δωmicroάτιο microε το λιθόστρωτο δεν απέδωσε ευρήmicroατα σε αντίθεση microε τον πύργο όπου όπως προαναφέρθηκε διαπιστώθηκε ένα στρώmicroα καταστροφής και microία σύντοmicroη φάση επαναχρησιmicroοποίησης Ίσως η εγκατάλειψη του συγκροτήmicroατος να πραγmicroατοποιήθηκε οργανωmicroένα αλλά ενδέχεται να ακολούθησε βίαιη καταστροφή πιθανώς από ανθρώπινη επέmicroβαση την οποία ακολούθησε σύντοmicroη περίοδος πρόχειρης χρησιmicroοποίησης ορισmicroένων χώρων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένου του πύργου Ακολούθως το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα εγκαταλείφτηκε οριστικά και σε κάποιο στάδιο η περιοχή πληmicromicroύρισε Η χρήση του microνηmicroειακού οικοδοmicroικού συγκροτήmicroατος του Ωρωπού παραmicroένει προς το παρόν αδιευκρίνιστη αν και microπορούmicroε ήδη να διατυπώσουmicroε κάποιες σκέψεις Συγκρινόmicroενη microε τα γνωστά αρχιτεκτονικά δεδοmicroένα της εποχής αυτής η microορφή του οικοδοmicroήmicroατος είναι microοναδική Η ασυνήθιστη κάτοψη οι σηmicroαντικές διαστάσεις η προχειρότητα της τοιχοποιίας οι πυργόσχηmicroες ή ενισχυmicroένες κατασκευές στα σηmicroεία των εισόδων τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα στο εσωτερικό του περιβόλου και τέλος τα λιγοστά και microάλλον φτωχά ευρήmicroατα συνιστούν ενδείξεις ότι ίσως έχουmicroε να κάνουmicroε microε ένα στρατόπεδο Είναι ενδιαφέρον ότι ανάmicroεσα στα ευρήmicroατα που σχετίζονται microε το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα συγκαταλέγεται χάλκινο έλασmicroα που πιθανότατα ανήκει σε κυκλική ασπίδα Το εύρηmicroα αυτό φαινοmicroενικά ενισχύει την υπόθεση του στρατοπέδου αλλά οδηγεί και σε περίσκεψη καθώς θα microπορούσε να είχε αναθηmicroατικό χαρακτήρα Λιγοστά θραύσmicroατα από microικρογραφικά αγγεία που προέρχονται από τα ανώτερα στρώmicroατα του ανασκαπτόmicroενου χώρου θα ήταν δυνατόν να ενισχύσουν αυτή την εκδοχή

Μνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα ∆υτικού Τοmicroέα από Νότια

Χάλκινη κυκλική ασπίδα

16

Εάν η ταύτιση του οικοδοmicroήmicroατος του Ωρωπού microε στρατόπεδο αποδειχτεί σωστή τότε η σύνδεσή του microε κάποιο επεισόδιο του φηmicroισmicroένου Ληλαντίου πολέmicroου καθίσταται πιθανή Θα ήταν δυνατόν να εικάσουmicroε ότι εδώ έδρευε microία φρουρά της οποίας ο ρόλος θα ήταν να ελέγχει το θαλάσσιο πέρασmicroα ανάmicroεσα στον Ωρωπό και την Ερέτρια και να εξασφαλίζει την απρόσκοπτη επικοινωνία ανάmicroεσα στις δύο θέσεις Ωστόσο η υπόθεση ότι το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα που αρχίσαmicroε να ερευνούmicroε ενδέχεται να ταυτίζεται microε πρόχειρο στρατόπεδο αν και δελεαστική παραmicroένει microια αναπόδεικτη εικασία Μόνον η συνέχιση της έρευνας θα δώσει απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήmicroατα Είναι γενικά παραδεκτό ότι στις πρώτες δεκαετίες του 7ου αι η Ερέτρια παρακmicroάζει και ο πληθυσmicroός της microειώνεται Η συρρίκνωση της Ερέτριας στη διάρκεια του 7ου αι και η microείωση των αποικιακών της δραστηριοτήτων στη ∆ύση συνδέονται συνήθως microε την δύσκολη κατάσταση στην οποία περιήλθε microετά τον πολύχρονο πόλεmicroο στον οποίο ενεπλάκη microε την άλλοτε σύmicromicroαχό της Χαλκίδα τον γνωστό από τις πηγές Ληλάντιο πόλεmicroο Αρχαιολογικά laquoτεκmicroήριαraquo του πολέmicroου αυτού θεωρούνται συνήθως η καταστροφή και εγκατάλειψη του οικισmicroού στην Ξερόπολη-Λευκαντί οι ταφές του γένους των πολεmicroιστών στην περιοχή της ∆υτικής Πύλης της Ερέτριας η απόκρυψη ενός σκύφου microε τάλαντα χρυσού από κοσmicroηmicroατοποιό της Ερέτριας και η κατασκευή του οχυρωmicroατικού περιβόλου της Ερέτριας γύρω στο 700 πΧ Αντίθετα στον Ωρωπό οι ενδείξεις που έχουmicroε συγκεντρώσει microέχρι σήmicroερα πιστοποιούν microάλλον το αντίθετο δηλ διαπιστώνουmicroε σχετική ευmicroάρεια και συνεχή δραστηριότητα microέχρι τουλάχιστον τα τέλη του 7ου πΧ αι Η υπόθεση που διατύπωσα παλαιότερα ότι microία από τις συνέπειες του πολέmicroου ήταν ότι ο Ωρωπός δέχτηκε laquoπρόσφυγεςraquo από την απέναντι Ερέτρια πιθανώς και από το Λευκαντί δεν έχει ακόmicroη αντικρουστεί από τα αρχαιολογικά δεδοmicroένα

ΦΑΣΕΙΣ 8 και 9 Αρχαϊκή οικία και οδοί

Οι φάσεις αυτές που τοποθετούνται στον 6ο πΧ αι παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον καθώς παρατηρείται ριζική αναδιοργάνωση του χώρου και εγκατάλειψη των καmicroπυλόγραmicromicroων κτιρίων Η ανθρώπινη δραστηριότητα στην ευρύτερη περιοχή συνέχισε microέχρι και το τέλος των αρχαϊκών χρόνων Σταδιακά η microορφή και ο προορισmicroός των οικοδοmicroηmicroάτων θα αλλάξει Πιο συγκεκριmicroένα οι περιοχές microε την παλαιότερη έντονη οικοδοmicroική δραστηριότητα παρέmicroειναν εγκαταλειmicromicroένες και αδόmicroητες Στο ∆υτικό Τοmicroέα ερευνήθηκε το 1985 microία οδός που ακολουθεί Β-Ν προσανατολισmicroό καθώς και microια οικία του τύπου microε παστάδα από το στρώmicroα καταστροφής της οποίας προέρχεται microεταξύ άλλων πώmicroα microελανόmicroορφης λεκάνης

∆υτικός Τοmicroέας Αρχαϊκή οδός και οικία από ΒΑ

Μελανόmicroορφο πώmicroα από την επίχωση καταστροφής της αρχαϊκής οικίας

17

Ανατολικά του microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος και Νότια του κεντρικού τοmicroέα ήρθαν στο φως δύο οδικοί άξονες ο ένας microε Β-Ν και ο άλλος microε Α-∆ προσανατολισmicroό Οι οδοί έχουν πλάτους 3 microέτρων και ορίζονται εκατέρωθεν από αναληmicromicroατικούς τοίχους Νότια του Α-∆ άξονα αποκαλύφτηκαν πολυάριθmicroοι παρόδιοι χώροι Επειδή το microεγαλύτερο τmicroήmicroα των χώρων αυτών εκτείνεται κάτω από το άσκαφο όριο του σκάmicromicroατος η εικόνα που έχουmicroε διαmicroορφώσει είναι ελλιπής και τόσο η κάτοψη όσο και η χρήση τους παραmicroένουν αβέβαιες (microάλλον έχουν ορθογώνια κάτοψη οικίες καταστήmicroατα) Βόρεια του δρόmicroου ήρθαν στο φως 2 ταφικοί τύmicroβοι του 6ου αι πΧ

Νότιος Τοmicroέας Ανασκαφή της αρχαϊκής οδού Άποψη από Α (2003)

Νότιος Τοmicroέας Αρχαϊκή οδός από ∆ (2003)

Η περιοχή εγκαταλείφτηκε στις αρχές του 5ου αι ύστερα από καταστρεπτική πληmicromicroύρα αψευδείς microαρτυρίες του συmicroβάντος αυτού είναι οι ποταmicroίσιες κροκάλες και τα στρώmicroατα αmicromicroοχάλικου που σκέπασαν τόσο τον δρόmicroο όσο και τους παρόδιους στεγασmicroένους χώρους ∆εν αποκλείεται οι δρόmicroοι να χαράχτηκαν microε την προοπτική ανάπτυξης ενός πολεοδοmicroικού σχεδίου το οποίο όmicroως δεν υλοποιήθηκε ποτέ πλήρως εξαιτίας της πληmicromicroύρας αυτής που υποχρέωσε τους κατοίκους του Ωρωπού να microετακινηθούν ανατολικότερα Στην πόλη του Ωρωπού των κλασικών χρόνων που ιδρύθηκε λίγες εκατοντάδες microέτρα ανατολικότερα εφαρmicroόστηκε εξαρχής το ορθογωνικό σύστηmicroα ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Όπως φάνηκε από τη σύντοmicroη και επιλεκτική παρουσίαση των δεδοmicroένων οι ανασκαφές στη Σκάλα Ωρωπού θα συmicroβάλουν στην αποσαφήνιση πολλών σκοτεινών ζητηmicroάτων γύρω από την αρχαία τεχνολογία και την πρώιmicroη microεταλλοτεχνία ειδικότερα Από την άλλη microεριά η παρουσία στον Κεντρικό Τοmicroέα λατρευτικών κτιρίων και κάποιων αναθηmicroάτων στο χώρο που περικλείεται από το microεγάλο ορθογώνιο περίβολο δίνει τη δυνατότητα διερεύνησης της σχέσης που αναmicroφίβολα υπήρχε κατά την αρχαιότητα ανάmicroεσα σε ιερά και εργαστήρια Πράγmicroατι microολονότι έχουν προκύψει σαφείς ενδείξεις για λατρευτικές εκδηλώσεις εντός των ορίων του microνηmicroειακού περιβόλου εντούτοις microένει να εξακριβωθεί η ακριβής φύση των εκδηλώσεων αυτών και η σχέση που υπάρχει microε τις παράλληλες βιοτεχνικές δραστηριότητες και τις γειτονικές παιδικές ταφές

18

Ευβοϊκός κρατήρας Ευβοϊκός αmicroφορίσκος

Ευβοϊκός σκύφος Ευβοϊκό κύπελλο

Τα κινητά ευρήmicroατα υπογραmicromicroίζουν τον ευβοϊκό προσανατολισmicroό των Ωρωπίων καθώς ένα microεγάλο ποσοστό από τα τροχήλατα αγγεία είναι ευβοϊκής τεχνοτροπίας Αυτό καθώς και ο ενεπίγραφος δίσκος που microνηmicroονεύεται παραπάνω αποτελούν αδιάψευστη microαρτυρία των στενών σχέσεων που διατηρούσαν οι Ωρώπιοι microε τους Ευβοείς και ιδιαίτερα microε τους Ερετριείς Τα νέα ευρήmicroατα δίνουν βάση τόσο στις αποσπασmicroατικές γραπτές microαρτυρίες (σύmicroφωνα microε τον Νικοκράτη (Ερε]τριέων κτί[σmicroα είναι τον Ω]ρωπόν) (FGrHist 376 F1) και τον Στ Βυζ λ Γραία = πόλις Ερετρίας) όσο και στην παλαιότερη υπόθεση ορισmicroένων microελετητών περί κυριαρχίας της Ερέτριας επί του Ωρωπού καθώς και στην πιο πρόσφατη του D Knoepfler σύmicroφωνα microε την οποία ο προκλασσικός Ωρωπός υπήρξε αποικία των Ερετριέων Βέβαια δε λείπουν οι αποmicroιmicroίσεις Κορινθιακών αγγείων αλλά και τα Πρωτοαττικά ορισmicroένα από τα οποία φαίνεται ότι είναι προϊόντα του τοπικού εργαστηρίου

Κορινθιακή κοτύλη τύπου Αετού 666 Πρωτοαττικός κρατήρας Παράλληλα τα λιγοστά φοινικικά και αιγυπτιάζοντα πολύτιmicroα αντικείmicroενα όπως χάνδρες από υαλόmicroαζα και φαγεντιανή σφραγίδες και ψήφοι από ηmicroιπολύτιmicroους λίθους καθώς και ο σκαραβαίος που microνηmicroονεύτηκε παραπάνω καθώς και τα εισαγmicroένα Ανατολικοιωνικά αγγεία αποτελούν τεκmicroήρια επαφών και microε την Ανατολική Μεσόγειο

Τριγωνικές χάνδρες από υαλόmicroαζα

Λίθινη χάνδρα microε εγχάρκατη παράσταση πτηνού

Σφαιρική χάνδρα από πράσινη υαλόmicroαζα

Θραύσmicroατα ροδιακών σκύφων

19

∆εν είναι ακόmicroη σαφής ο προορισmicroός όλων των οικοδοmicroηmicroάτων Ορισmicroένα από αυτά χρησίmicroευαν microε βεβαιότητα ως εργαστήρια microεταλλοτεχνίας Αυτό πιστοποιείται από τους διάσπαρτους microεταλλευτικούς κλιβάνους τόσο έξω όσο και microέσα στα οικοδοmicroήmicroατα (λχ στο εσωτερικό του ελλειψοειδούς Α) καθώς και από τα πολυπληθή απορρίmicromicroατα εκκαmicroίνευσης που είναι σπαρmicroένα σε όλους τους χώρους της ανασκαφής Από τις αναλύσεις των σκωριών που πραγmicroατοποιήθηκαν στο Κέντρο Αρχαιοmicroετρίας του ∆ηmicroόκριτου από τον R Doonan microε τη βοήθεια του Γ Μπασιάκου καταδείχτηκε ότι κατασκεύαζαν σιδερένια και χάλκινα αντικείmicroενα ενώ προέκυψαν ενδείξεις και για πρωτογενή κατεργασία χαλκού Ανάmicroεσα στα ευρήmicroατα συγκαταλέγονται αρκετά πήλινα ακροφύσια κλιβάνων (tuyegraveres)

Σκωρία από τον πυθmicroένα κλιβάνου του Κτιρίου Α

Σκωρίες χαλκού Τρία ακροφύσια microεταλλευτικών κλιβάνων

Τα σιδερένια εργαλεία αποτελούν microία από τις πιο σηmicroαντικές κατηγορίες κινητών ευρηmicroάτων Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα σύνολο από 70 περίπου σιδερένια microαχαίρια και εργαλεία (κυρίως microικρές αξίνες διαφόρων microεγεθών) που βρέθηκε κατά την ανασκαφική περίοδο του 1998 Ανάmicroεσά τους συλλέχτηκαν microερικά ασηmicroένια και χάλκινα κοσmicroήmicroατα καθώς και χάνδρες από υαλόmicroαζα και φαγεντιανή προφανώς εισαγmicroένες από την Ανατολή

Σιδερένια εργαλεία Αξίνα αιχmicroή δόρατος 2

εγχειρίδια από σίδερο Επιλογή microετάλλινων αντικείmicroένων και κοσmicroηmicroάτων

Στον ίδιο χώρο φαίνεται ότι λειτουργούσαν παράλληλα και εργαστήρια αγγειοπλαστικής ∆ύο από τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα (Η και Ι∆) φαίνεται ότι χρησίmicroευαν ως κεραmicroικοί κλίβανοι ενώ βρέθηκαν και τρεις παρόmicroοιοι κλίβανοι microε δίδυmicroους θαλάmicroους καύσης Η καύσιmicroη ύλη των κλιβάνων αυτών ήταν κουκούτσια από αγριελιές που βρέθηκαν σε ικανές ποσότητες τελείως πυρακτωmicroένα

20

Κεντρικός Τοmicroέας Κλίβανος κεραmicroεικής πλησίον Κτιρίου Α

∆υτικός Τοmicroέας Κλίβανος κεραmicroεικής

Τα πολυάριθmicroα τεκmicroήρια για την ενασχόληση των ευβοέων microε τη microεταλλοτεχνία (Καστρί Λευκαντί Ερέτρια Πιθηκούσσες) ενισχύουν την επικρατούσα σήmicroερα άποψη ότι ένα από τα βασικά κίνητρα που τους οδήγησαν αρχικά στην Ανατολή και τη Χαλκιδική και στη συνέχεια στη ∆ύση ήταν το εmicroπόριο microετάλλων Κάτι τέτοιο συνάγεται και από το εδάφιο της Οδύσσειας όπου η Αθηνά microεταmicroφιεσmicroένη ως Μέντης αφηγείται στον Τηλέmicroαχο ότι έφθασε στην Ιθάκη καθ οδόν προς την Τεmicroέση όπου πηγαίνει για να ανταλλάξει σίδερο microε χαλκό (Οδ α 182-184 πλέων ἐπὶ οἴνοπα πόντον ἐπ᾿ ἀλλοθρόους ἀνθρώπους ἐς Τεmicroέσην microετὰ χαλκόν ἄγω δ᾿ αἴθωνα σίδηρον) Η υπόθεση του Μ Σακελλαρίου ότι κάτοικοι της Γραίας πήραν microέρος στις πρώτες εξορmicroήσεις των Ευβοέων στη ∆ύση αποκτά σήmicroερα και αρχαιολογικά ερείσmicroατα Με βάση όλα τα παραπάνω ενισχύεται η άποψη που διατύπωσαν kατά καιρούς αρκετοί microελετητές ότι δηλαδή οι Γραίοι πρέπει να συmicromicroετείχαν στην ίδρυση των πρώτων ευβοϊκών αποικιών στη ∆ύση ήρθαν σε επαφή microε τους αυτόχθονες κατοίκους της Ιταλικής χερσονήσου και τελικώς όλοι οι Έλληνες έγιναν γνωστοί στη ∆ύση ως Graii Geci Η παρουσία πολυάριθmicroων επάλληλων περιβόλων της Γεωmicroετρικής και πρώιmicroης αρχαϊκής περιόδου στον Ωρωπό επιτρέπει την διατύπωση ορισmicroένων σκέψεων Η συνήθεια αυτή προφανώς απηχεί έναν τρόπο κοινωνικής οργάνωσης που φαίνεται ότι ήταν ιδιαίτερα οικείος στην γειτονική Εύβοια Οι ανασκαφές του Π Θέmicroελη της Α Ανδρειωmicroένου και των Ελβετών στην Ερέτρια έφεραν στο φως τις τελευταίες δεκαετίες αποσπασmicroατικά αρχιτεκτονικά λείψανα της Γεωmicroετρικής περιόδου Σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις τα στεγασmicroένα οικοδοmicroήmicroατα συνήθως ελλειψοειδούς microορφής πλαισιώνονται από περιβόλους Αυτή η παρατήρηση ισχύει και για το ιερό του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου και ήταν ένας από τους λόγους που microε είχαν οδηγήσει το 1987 στην αmicroφισβήτηση της στερεότυπης άποψης ότι η παρουσία ενός microεταγενέστερου αστικού ναού σε microία συγκεκριmicroένη θέση προϋποθέτει ότι ο τα παλαιότερα αρχιτεκτονικά λείψανα στον ίδιο χώρο θα πρέπει επίσης να θεωρηθούν λατρευτικά Παρόmicroοιοι περίβολοι φαίνεται ότι χαρακτηρίζουν και τη γειτονική Ξερόπολη-Λευκαντί καθώς και την Κύmicroη αλλά και αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όπως την Παλαιά Σmicroύρνη Πώς εξηγείται η παρουσία των περιβόλων αυτών Μία εξήγηση είναι ότι παρείχαν προστασία από τις συχνές πληmicromicroύρες από τους χειmicroάρρους και τα ποτάmicroια που διέρχονταν microέσα από τους οικισmicroούς Είναι γνωστό ότι στο σηmicroείο της microετέπειτα ∆υτικής Πύλης οι Ερετριείς στις αρχές του 7ου αι εξέτρεψαν την κοίτη του ποταmicroού που διερχόταν microέσα από την κατοικηmicroένη ζώνη Η εικόνα της γεωmicroετρικής Ερέτριας σύmicroφωνα microε την γνωστή αναπαράσταση του Kl Krause microπορεί να εφαρmicroοστεί και στην περίπτωση του Ωρωπού Στην Ερέτρια οι γεωλογικές έρευνες έδειξαν ότι πολλά αποξηραmicroένα ρεύmicroατα διαmicroορφώθηκαν από τον 7ο αι και εξής σε οδικές αρτηρίες Κάτι παρόmicroοιο παρατηρήθηκε και στον Ωρωπό (οικόπεδο ΟΤΕ και πιθανώς Β-Ν οδός του ∆υτικού Τοmicroέα)

21

Όmicroως η προστασία από τις πληmicromicroύρες δεν πρέπει να είναι ο microόνος λόγος της παρουσίας των περιβόλων Οι έρευνες στον Ωρωπό έδειξαν ότι η εικόνα που παρατηρείται στον Κεντρικό Τοmicroέα επαναλαmicroβάνεται στο ∆υτικό Φαίνεται δηλαδή ότι έχουmicroε να κάνουmicroε microε αυτόνοmicroες οικιστικές microονάδες τις οποίες θα microπορούσαmicroε να αποκαλέσουmicroε οίκους Μέσα στα όρια κάθε περιβόλου το laquoέρκοςraquo του Οmicroήρου θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι διέmicroενε microία οικογένεια Τα οικοδοmicroήmicroατα που συνθέτουν την κάθε microονάδα ήταν όπως φαίνεται συναρτηmicroένα microε τον αριθmicroό των microελών της οικογένειας και την θέση που κατείχε αυτή στην κοινωνία Η οmicroηρική περιγραφή του οίκου microε το microέγαρο το έρκος που το περιβάλλει (Ιλ Α 476) τους σωρούς της κοπριάς από την παραmicroονή των ζώων στην αυλή (Ιλ Ω 163 κε Οδ ρ 297) το βωmicroό του ∆ιός laquoεν microέσω έρκειraquo (Οδ χ 334) τη θόλο (Οδ χ 442-474) τη laquoλαύρηraquo (Οδ χ 136-138 162-166) και τους ανεξάρτητους θαλάmicroους (Οδ α 425 δ 718 802 ψ 192 κε) νοmicroίζω ότι ταιριάζει ικανοποιητικά microε τα ευρήmicroατα του Ωρωπού Ακόmicroη και το οmicroηρικό laquoυπερώιονraquo (λχ Οδ φ 42) θα microπορούσε να αποκατασταθεί στο Κτήριο Θ του Κεντρικού Τοmicroέα όπου υπάρχουν ενδείξεις ότι υπήρχε κλίmicroακα που οδηγούσε σε πατάρι όπως στην περίπτωση της ελλειψοειδούς αρχαϊκής οικίας στη θέση Punta Chiarito των Πιθηκουσσών Οι κεντρικές εστίες των περισσοτέρων οικιών του Ωρωπού το microεγάλο θρανίο στο αψιδωτό δωmicroάτιο του κτιρίου Θ τα πολυάριθmicroα κατάλοιπα των οστών ζώων τα microικρά ακέραια κλειστά αγγεία που θα microπορούσαν να είχαν χρησιmicroοποιηθεί σε σπονδές συνιστούν ενδείξεις για την τέλεση laquoοmicroηρικώνraquo συmicroποσίων Μάλιστα τα υφαντικά βάρη κατά microήκος των τοίχων microας φέρνουν στο νου τα οmicroηρικά χωρία όπου οι γυναίκες αποτραβιούνται σε microία άκρη και υφαίνουν όσο διαρκεί το συmicroπόσιο των ανδρών

Πήλινες σφαίρες Πήλινα σφονδύλια Πήλινες αγνύθες Από τις ανασκαφές του Ωρωπού διαφαίνεται ότι microέσα στα πλαίσια του κάθε οίκου υπήρχε αυτονοmicroία τόσο σε οικονοmicroικό όσο και σε θρησκευτικό επίπεδο Για παράδειγmicroα κάθε νοικοκυριό φαίνεται ότι είχε κατά περιόδους δική της ανεξάρτητη κεραmicroική παραγωγή Ωστόσο οι δραστηριότητες που σχετίζονται microε τη microεταλλοτεχνία χαρακτηρίζουν microόνον τις οικογένειες που κατοικούσαν στον Κεντρικό Τοmicroέα ενασχόληση που ασφαλώς τους προσέδιδε microεγαλύτερο πλούτο δύναmicroη και κύρος Οι λατρευτικές εκδηλώσεις των οικογενειών που κατοικούσαν στη συγκεκριmicroένη περιοχή πρέπει να είχαν ως αποδέκτες την Αλία Νύmicroφη θεά προστάτιδα των ναυτικών της οποίας η λατρεία microαρτυρείται επιγραφικά στον Ωρωπό κατά την Ελληνιστική περίοδο αλλά και τους αδελφούς της τους Τελχίνες δηλ τους δαίmicroονες που είχαν σχέση microε τη microεταλλοτεχνία Η λατρεία του ήρωος στο microεγάλο περίβολο του κεντρικού τοmicroέα φαίνεται ότι έχει το παράλληλό της στον περίβολο του ∆υτικού τοmicroέα Σε κάθε οικιστική microονάδα ένα από τα οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν η κύρια κατοικία και τα λοιπά οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν χώροι εργασίας και λατρείας Το αν κάποιος ή κάποιοι οίκοι ξεχώριζαν από τους υπόλοιπους είναι microάλλον πρόωρο να επιχειρήσουmicroε να το διαπιστώσουmicroε Η κοινωνική διαστρωmicroάτωση δεν είναι ιδιαίτερα έντονη microολονότι η εντύπωση που δίδεται microε τα microέχρι σήmicroερα υλικά κατάλοιπα που έχουν αποκαλυφτεί είναι ότι το οικοδοmicroικό συγκρότηmicroα του κεντρικού τοmicroέα που περιβάλλεται από τον εντυπωσιακό περίβολο ανήκε σε microία από τις πιο σηmicroαντικές οικογένειες του Ωρωπού Αυτό προφανώς επέτρεπε στους ενοίκους του Κτιρίου Θ να τελούν θρησκευτικές τελετές στις οποίες θα συmicromicroετείχαν και microέλη από άλλες οικογένειες Αλλά και τα επάλληλα κτίρια ΙΗ ΙΘ στο microέσον του περίκλειστου χώρου του ∆υτικού τοmicroέα ενδέχεται να ανήκαν σε microία σηmicroαντική

22

οικογένεια Τούτο συνάγεται από τη microεγάλη διάρκεια χρήσης των παραπάνω κτιρίων καθώς και από την επιmicroεληmicroένη τοιχοποιία τους

Πήλινο ειδώλιο αλόγου ∆ύο πήλινα ειδώλια αλόγων Πήλινα ειδώλια ζώων Η παραπάνω πρόταση επιτρέπει να κατανοήσουmicroε καλύτερα την διαδικασία γένεσης του ιερού του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου στην Ερέτρια που σύmicroφωνα microε παλαιότερη άποψή microου ήταν αρχικά ο πυρήνας της αριστοκρατικής συνοικίας της πόλης που microετεξελίχτηκε σε ιερό της πολιούχου θεότητας Ορισmicroένα κτήρια προορίζονταν για κατοικίες της αριστοκρατικής τάξης άλλα χρησίmicroευαν ως χώροι εργασίας (λχ εργαστήριο για την κατασκευή χάλκινων αντικειmicroένων) Τον ίδιο laquoδιπολισmicroόraquo παρατηρούmicroε όπως είδαmicroε στη βιοτεχνική συνοικία των Πιθηκουσσών (αψιδωτή κατοικία ελλειψοειδή ή ορθογώνια εργαστήρια microεταλλοτεχνίας) Φαίνεται συνεπώς ότι η σύνθετη κοινωνική οργάνωση οδήγησε σταδιακά από το 2ο microισό του 8ου αι στην εξειδίκευση των οικοτεχνικών ή βιοτεχνικών δραστηριοτήτων στα πλαίσια του οίκου Σε περιοχές όπου κυριαρχούσαν οι καmicroπυλόγραmicromicroες αρχιτεκτονικές microορφές η λύση που δόθηκε ήταν η ενσωmicroάτωση των επιmicroέρους κτιρίων microέσα σε έναν περίβολο αν και σε ορισmicroένες περιπτώσεις επιχειρήθηκαν δύσκολοι συνδυασmicroοί όπως στη Λαθούριζα της Αττικής Αντίθετα σε περιοχές όπου επικρατούσε η συνήθεια να χτίζουν ορθογώνια σπίτια οι επιλογές ήταν περισσότερες Είτε ακολουθήθηκε και εδώ η λογική του περιβόλου όπως στα Μέγαρα Υβλαία είτε εκείνη της κεντρικής αυλής γύρω από την οποία διατάσσονταν οι χώροι όπως στη Ζαγορά της Άνδρου ή τη Μίλητο Σύmicroφωνα microε τον Ι Morris οι κοινωνικές microεταβολές που σταδιακά θα οδηγήσουν σε ανάγκη κατάτmicroησης του ωφέλιmicroου χώρου των κτιρίων έτσι ώστε ο κάθε χώρος να έχει microία συγκεκριmicroένη χρήση και η πρόσβαση σε αυτούς να είναι ελεγχόmicroενη σε συνδυασmicroό microε τον περιορισmicroό του ρόλου της γυναίκας στις οικοτεχνικές δραστηριότητες και ο αποκλεισmicroός της από τα κοινά microε εξαίρεση βέβαια τις θρησκευτικές εκδηλώσεις θα οδηγήσει περαιτέρω στην παγίωση του τύπου του αρχαίου ελληνικού σπιτιού όπου οι χώροι θα είναι πλέον στραmicromicroένοι προς το εσωτερικό και θα διατάσσονται γύρω από microιαν αυλή Αναmicroφίβολα η εξέλιξη υπήρξε αργή Από τον αψιδωτό microνηmicroειώδη αριστοκρατικό οίκο του 10ου πΧ αι στο Λευκαντί όπου όλες οι δραστηριότητες βρίσκονται συγκεντρωmicroένες κάτω από την ίδια στέγη έως την αρχαϊκή οικία microε την παστάδα του Ωρωπού διανύθηκε microία microεγάλη πορεία από την οποία ακόmicroη microας λείπουν οι συνδετικοί κρίκοι Οι ανασκαφές του Ωρωπού συmicroβάλουν ως ένα βαθmicroό στη γεφύρωση αυτού του κενού ΑΛ ΜΑΖΑΡΑΚΗΣ ΑΙΝΙΑΝ ∆ιευθυντής ανασκαφής Ωρωπού Αναπλ Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλίας Σχολή Επιστηmicroών του Ανθρώπου Τmicroήmicroα Ιστορίας Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Αργοναυτών και Φιλελλήνων Βόλος 38221 e-mail amazahauthgr

8

Κεντρικός Τοmicroέας Η φάση αυτή σχετίζεται microε τη ριζική αναδιοργάνωση του χώρου Τον ακανόνιστο περίβολο της δεύτερης φάσης διαδέχεται ένας ιδιαίτερα προσεγmicroένος ορθογώνιος περίβολος microέγ διαστ 17 Χ 14 micro περίπου που περικλείει τα κυκλικά ΙΓ (διάmicro 170 micro) ΙΕ (διάmicro περ 180 micro) και ΣΤ (διάmicro 385 micro) καθώς και τα ελλειψοειδή ΙΑ (720 X 450 micro) και Θ (980 Χ 470 micro) Ένας δεύτερος οικοδοmicroικός πυρήνας κατασκευάστηκε ανατολικότερα [ελλειψοειδή Α (7 X 460) και Β (850 X 460 micro)] ενώ Νότια του περιβόλου υπήρχε ένα ακόmicroη ελλειψοειδές το ΙΣΤ (7 X 4 micro περίπου) στραmicromicroένο προς ∆υσmicroάς

Κυκλικό Κτίριο ΣΤ Ελλειψοειδές Κτίριο ΙΑ Κυκλικό κτίσmicroα ΙΓ Οι ανασκαφές και η Έρευνα Μαγνητικής Επιδεκτικότητας τεκmicroηρίωσαν ότι το Κτίριο Α χρησίmicroευε ως εργαστήριο microεταλλοτεχνίας ενώ τα Κτίρια Β ΙΣΤ φαίνεται ότι ήταν κατοικίες Ο προορισmicroός του κτιρίου ΙA είναι περισσότερο αινιγmicroατικός Μολονότι δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε ότι είχε λατρευτική χρήση καθώς στο εσωτερικό του απαντήθηκαν αλλεπάλληλα δάπεδα από καθαρή στάχτη που δηmicroιουργήθηκαν από τους συχνούς καθαρισmicroούς microιας microεγάλης κεντρικής εστίας εντούτοις τα κινητά ευρήmicroατα στηρίζουν περισσότερο την ερmicroηνεία του ως κατοικία Αντίθετα κάποια ασυνήθιστα για τον Ωρωπό ευρήmicroατα από το microεγαλύτερο κυκλικό κτίριο το ΣΤ όπως ένας αιγυπτιακός σκαραβαίος από φαγεντιανή ένα πήλινο ειδώλιο αλόγου και microία χάλκινη πόρπη καθώς και ένα κτιστό θρανίο από microεγάλους ποταmicroίσιους λίθους που αποκαλύφτηκε στο βόρειο τmicroήmicroα του χώρου δηλώνουν ότι το εν λόγω οικοδόmicroηmicroα είχε κατά πάσα πιθανότητα λατρευτικό προορισmicroό Η χρήση των υπόλοιπων κυκλικών κτισmicroάτων δεν αποσαφηνίστηκε αλλά εικάζουmicroε ότι ήταν αποθηκευτικοί χώροι (σιροί)

ΣΤ Πήλινο ειδώλιο αλόγου ΣΤ Σκαραβαίος ΣΤ Χάλκινη πόρπη Το πιο επιβλητικό οικοδόmicroηmicroα που περικλείει ο περίβολος το κτίριο Θ δεν φαίνεται να σχετίζεται άmicroεσα microε βιοτεχνικές δραστηριότητες Οι συγκριτικά microεγάλες διαστάσεις του η ιδιαίτερα προσεγmicroένη κατασκευή του οι συνεχείς microετασκευές η εσωτερική διαίρεση σε τρία διαmicroερίσmicroατα οι ενδείξεις για την παρουσία κεντρικής εστίας και το επιβλητικό θρανίο στο πίσω δωmicroάτιο πλ 1 micro προσδίδουν στο οικοδόmicroηmicroα ξεχωριστή σηmicroασία Τούτο συνάγεται και από τα microάλλον ασυνήθιστα κινητά ευρήmicroατα που συλλέχτηκαν εδώ λίγα χάλκινα κοσmicroήmicroατα (δύο περόνες και ένα κωδωνόσχηmicroο περίαπτο) microερικά πολύ πρώιmicroα χειροποίητα λυχνάρια microε έντονα ίχνη από την καύση πολλά τροχήλατα αγγεία ανάmicroεσά τους αρκετοί διακοσmicroηmicroένοι κρατήρες microερικοί από τους οποίους σώζουν παραστάσεις αλλά και πλήθος από χειροποίητα χρηστικά αγγεία καθώς και πολυάριθmicroα microολύβδινα διπλωmicroένα βαρίδια που προέρχονται από δίχτυα ψαρέmicroατος που έχουν αποσυντεθεί Όπως έχω υποστηρίξει αλλού η

9

πιο πιθανή ερmicroηνεία είναι ότι πρόκειται για την κατοικία ενός σηmicroαίνοντος προσώπου που είχε υπό την εποπτεία του τον εργαστηριακό χώρο και τον έλεγχο της παραγωγής

Κάτοψη Κτιρίου Θ α φάση κίτρινη β φάση πορτοκαλί γ φάση πράσινη

α Μολύβδινα αλιευτικά βαρίδια από δίχτυα β ∆ύο χάλκινες περόνες

Χάλκινο κωδωνόσχηmicroο περίαπτο από το θρανίο του Θ

α Πήλινος λύχνος β ∆ίνος microε microελανόmicroορφη παράσταση

∆υτικός Τοmicroέας Κατά την περίοδο αυτή έγιναν όπως φαίνεται κάποιες τροποποιήσεις στον περίβολο στα ΝΑ εξωτερικά του κτιρίου ΚΣΤ και στα Β∆ Πράγmicroατι στη Β∆ γωνία του περιβόλου βρέθηκαν δύο τmicroήmicroατα καmicroπύλου τοίχου που εικάζεται ότι αντιπροσωπεύει ότι απέmicroεινε από ένα microικρό κυκλικό οικοδόmicroηmicroα Λ Αν η απόδοσή του σε αυτή τη φάση είναι ορθή τούτο θα σήmicroαινε ότι το κτίσmicroα αυτό ενσωmicroατώθηκε στη Β∆ γωνία του περιβόλου Εσωτερικά της αψίδας του αψιδωτού κτιρίου ΚΣΤ κατασκευάστηκε λίθινο θρανίο Όπως προαναφέρθηκε την ίδια περίοδο το θρανίο του ελλειψοειδούς ΙΘ αντικαταστάθηκε από λίθινη χαmicroηλή κατασκευή κατόψεως U πλ 1 micro που κάλυψε το microεγαλύτερο τmicroήmicroα του δαπέδου του Ακριβώς πάνω από το κτίριο Κ κτίστηκε ένα παρόmicroοιο αλλά microικρότερο ελλειψοειδές οικοδόmicroηmicroα (ΚΑ) microήκους 8 micro Ο ∆υτικός τοίχος δεν σώζεται αλλά υπολογίζεται ότι το πλάτος του κτιρίου δεν πρέπει να ξεπερνούσε τα 4 micro περίπου Τέλος στην ίδια περίοδο ενδέχεται να ανήκει ο microικρός ορθογώνιος χώρος που κτίστηκε σε επαφή microε το Β σκέλος του περιβόλου διαστ 250 Χ 350 micro

Ελλειψοειδή ΙΗ-ΙΘ από ΒΑ Ελλειψοειδές ΚΑ από ΒΑ

10

ΦΑΣΗ 5 (ΠΟΡΤΟΚΑΛΙ) Κεντρικός Τοmicroέας Κατά την επόmicroενη φάση παραmicroένουν σε χρήση τα περισσότερα από τα προαναφερθέντα οικοδοmicroήmicroατα Το Θ microετατράπηκε σε αψιδωτό οικοδόmicroηmicroα microήκους 12 micro microε την προσθήκη ενός ορθογώνιου δωmicroατίου προς Νότον microε άνοιγmicroα στο πλάι (στα ∆υτικά) Η τάση για υιοθέτηση των ευθύγραmicromicroων κατασκευών και της ορθής γωνίας είναι εmicroφανής καθώς αmicroέσως νοτιότερα κτίστηκε ο ορθογώνιος χώρος Ζ που αντιπροσωπεύει πιθανώς προσθήκη στο κυκλικό ΣΤ microε το οποίο φαίνεται ότι επικοινωνούσε microε ενδιάmicroεση θύρα Το ευτελές αινιγmicroατικό κυκλικό οικοδόmicroηmicroα ΙΖ διάmicro 120 micro Νότια και εξωτερικά του περιβόλου ανήκει και αυτό στην ίδια φάση

Κεντρικός Τοmicroέας Κτίριο Θ από Ν Κεντρικός Τοmicroέας Χώρος Ζ από Ανατολικά ∆υτικός Τοmicroέας Ο περίβολος ξαναχτίστηκε λαmicroβάνοντας υπόψη τη θέση των παλαιότερων τοίχων microε εξαίρεση το Βόρειο και Β∆ σκέλος του το οποίο είναι νέο Κατ ουσίαν ο περίκλειστος χώρος επεκτάθηκε 35 microέτρα προς Βορράν Στο εσωτερικό του υπήρχαν τώρα δύο ελλειψοειδή κτίρια τα ΙΘ και ΚΒ τα οποία σώζονται αποσπασmicroατικά καθώς και δύο ή τρία κυκλικά ΚΓ ΚΘ και ΛΑ Σε επαφή microε το Β σκέλος του περιβόλου κτίστηκε το κυκλικό οικοδόmicroηmicroα ΚΓ διαmicroέτρου 250 micro ∆ύο ακόmicroη κυκλικά κατά πάσα πιθανότητα οικοδοmicroήmicroατα που πλαισιώνουν τη Β∆ και Ν∆ γωνία του συγκροτήmicroατος το ΚΘ και το ΛΑ αντίστοιχα θα πρέπει microάλλον να αποδοθούν σε αυτή τη φάση Ωστόσο δεν είναι σαφές αν τα πρώτο ανήκει στο ίδιο οικοδοmicroικό συγκρότηmicroα ή σε κάποιο άλλο που εκτεινόταν δυτικότερα και οριζόταν προς Βορράν από άλλο περίβολο ενώ η ταύτιση του δεύτερου microε στεγασmicroένο οικοδόmicroηmicroα είναι εξαιρετικά αβέβαιη Από το ελλειψοειδές κτίριο ΙΘ το οποίο κτίστηκε ακριβώς πάνω από το προγενέστερο ΙΗ σώζεται microόνον η πρόσοψη microε το επιmicroεληmicroένο κατώφλι και τmicroήmicroατα του Α τοίχου και της αψίδας Οι διαστάσεις του κτιρίου υπολογίζονται σε 650 Χ 350 micro δηλ δε διέφεραν σηmicroαντικά από εκείνα του ΙΘ που αντικατέστησε Το 2000 αmicroέσως στα Ανατολικά των ελλειψοειδών ΙΗ-ΙΘ είχε βρεθεί αινιγmicroατική πλίνθινη κατασκευή Την επόmicroενη χρονιά φάνηκε ότι πρόκειται για ένα ακόmicroη ελλειψοειδές οικοδόmicroηmicroα (ΚΒ) από το οποίο σώζονται microόνον τα επάλληλα πήλινα δάπεδα καθώς και η πρόσοψη δηλ οι δύο παραστάδες και το κατώφλι εκατέρωθεν του οποίου σώζονται δύο τετράγωνοι ογκόλιθοι πλευράς microισού microέτρου περίπου πιθανώς βάσεις για τη στερέωση ξύλινων στύλων Στο εσωτερικό του κτιρίου ερευνήθηκε κοιλότητα που περιείχε αναρίθmicroητα καmicroένα οστά ζώων και κάρβουνα πιθανώς κατάλοιπα κάποιας θυσίας που ενδεχοmicroένως θα πρέπει να ταυτιστεί microε εσχάρα (βλ εικόνα σελ 12) Κάτι τέτοιο βέβαια προϋποθέτει ότι το οικοδόmicroηmicroα είχε λατρευτικό προορισmicroό Η συνειδητή διάλυση του κτιρίου και η θεmicroελίωση στη θέση του αινιγmicroατικής ορθογώνιας κατασκευής που περιγράφεται παρακάτω ενδέχεται να σχετίζονται microεταξύ τους

11

ΦΑΣΗ 6 (ΠΡΑΣΙΝΗ) Κεντρικός Τοmicroέας Πρόκειται για την τελευταία σηmicroαντική αρχιτεκτονική φάση στον τοmicroέα αυτό Όπως φαίνεται στο εσωτερικό του ορθογώνιου περιβόλου έστεκε πλέον microόνον το κτίριο Θ το οποίο ανέκτησε πάλι την αρχική ελλειψοειδή του microορφή Στη θέση του ΙΕ κτίστηκε ένα microεγαλύτερο κυκλικό οικοδόmicroηmicroα το Η διαmicro 290 micro το οποίο ενδέχεται να ήταν κεραmicroεικός κλίβανος

Κυκλικό Κτίριο Η (κεραmicroεικός κλίβανος) Τύmicroβος XXXIV (Ηρώον) από Βόρεια Στη θέση του ΙΑ χτίστηκε microία ορθογώνια πλακόστρωτη κατασκευή που όπως όλα δείχνουν πρέπει να ήταν βωmicroός ήταν καλυmicromicroένη microε καθαρή στάχτη και δίπλα της βρέθηκε ένα τελετουργικό χειροποίητο λυχνάρι Σε επαφή microε microία άλλη γειτονική λίθινη microακρόστενη κατασκευή (XXXIV 084 X 068 micro) στο microέσον της οποίας είχε τοποθετηθεί ένας κατακόρυφος κατεργασmicroένος λίθος που έδινε την εντύπωση ταφικού σήmicroατος βρέθηκε ένα σύνολο από θρυmicromicroατισmicroένα αγγεία των πρώιmicroων αρχαϊκών χρόνων κάρβουνα και οστά ζώων Ωστόσο η έρευνα που επακολούθησε δεν οδήγησε στην ανεύρεση ανθρώπινων λειψάνων Λίγο ανατολικότερα εν microέρει πάνω στο θεmicroέλιό του κυκλικού κτίσmicroατος ΙΓ εντοπίστηκε microια microικρή λίθινη κυκλική τράπεζα (XXXVI) Παρόmicroοιες κατασκευές συνήθως σχετίζονται microε τη λατρεία των προγόνων ή των νεκρών

Κάτοψη περιοχής Ηρώου (σχ Α Μαζαράκη Αινιάνος)

Πήλινος Λύχνος πλησίον βωmicroού

Πήλινο οmicroοίωmicroα πλοίου από κατασκευή XXXIV

Συνεξεταζόmicroενα όλα τα στοιχεία οδηγούν στη σκέψη ότι στο χώρο λειτουργούσε ένα ηρώο Μάλιστα η παρουσία ενός πήλινου οmicroοιώmicroατος πλοίου ανάmicroεσα στις προσφορές θα microπορούσε να δηλώνει ότι πρόκειται για το κενοτάφιο ενός σηmicroαίνοντος προσώπου που χάθηκε στη θάλασσα Το χθόνιο χαρακτήρα της λατρείας τονίζουν τα πήλινα ακρωτηριασmicroένα ειδώλια αλόγων που βρέθηκαν στη γύρω περιοχή και σε άmicroεση γειτνίαση microε το βωmicroό Είναι γνωστό πόσο διαδεδοmicroένη ήταν η λατρεία των ηρώων στην Εύβοια Αρκεί να microνηmicroονεύσουmicroε το ηρώο στο Λευκαντί του 10ου αι και εκείνο της ∆υτικής Πύλης της Ερέτριας των αρχών του 7ου αι που και τα δύο σχετίζονται microε τη λατρεία νεκρών της αριστοκρατικής τάξης Ειδολογικά τα ευρήmicroατα παρουσιάζουν ορισmicroένες οmicroοιότητες microε ένα λατρευτικό σύνολο του 7ου αι από τις Πιθηκούσσες Εκεί ανασκάφτηκε ένας αποθέτης που

12

περιείχε microεταξύ άλλων πήλινα ειδώλια αλόγων και microουλαριών και οmicroοιώmicroατα πλοιαρίων Ο Β d Agostino συmicroπεραίνει ότι πρόκειται πιθανώς για ένα ηρώο καθώς τα ευρήmicroατα σχετίζονταν άmicroεσα microε καmicroένα ανθρώπινα οστά ∆υτικός Τοmicroέας Ορισmicroένες από τις κατασκευές που σχετίζονται microε την περίοδο αυτή microας πείθουν ότι η χρήση του χώρου άλλαξε και εδώ Φαίνεται πως κάποια στιγmicroή όταν το ελλειψοειδές κτίριο ΚΒ εγκαταλείφθηκε χρησιmicroοποίησαν τις πέτρες του για κάποια άλλη κατασκευή ίσως για το νέο περίβολο που τώρα όχι microόνον ανανεώθηκε αλλά επίσης διευρύνθηκε προς Νότον προς ∆υσmicroάς και ίσως προς Βορράν Το microόνο σηmicroαντικό στεγασmicroένο οικοδόmicroηmicroα που παρέmicroεινε σε χρήση φαίνεται ότι ήταν το ελλειψοειδές ΙΘ Νέες κατασκευές είναι τα κυκλικά ΚΖ και Κ∆ Το microικρότερο το ΚΖ αποκαλύφτηκε πλησίον της Νότιας εισόδου Σε σχέση microε τη microικρή του διάmicroετρο (180 micro) και συγκρινόmicroενο microε τα άλλα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα του ∆υτικού Τοmicroέα διαθέτει ασυνήθιστα πλατύ θεmicroέλιο Η χρήση του κτίσmicroατος αυτού παραmicroένει αβέβαιη microολονότι η εύρεση στο εσωτερικό του σε επαφή microε τον τοιχοβάτη microιας microικρογραφικής οινοχόης ίσως δηλώνει κάποια λατρευτική λειτουργία

∆υτικός Τοmicroέας Κτίριο ΚΖ ∆υτικός Τοmicroέας Κυκλικά Κτίρια ΚΓ και Κ∆ Το microεγαλύτερο κυκλικό οικοδόmicroηmicroα διαmicro 250 micro κτίστηκε στη ΒΑ γωνία του περιβόλου (Κ∆) δίπλα στο παλαιότερο και παρόmicroοιο ΚΓ Με βάση τα στρωmicroατογραφικά δεδοmicroένα είναι δυνατόν να υποστηριχθεί ότι το ΚΓ συνέχισε να χρησιmicroοποιείται Και τα δύο κτίσmicroατα ίσως ήταν σιταποθήκες των οποίων η είσοδος θα πρέπει να αποκατασταθεί προς Νότον Στη Ν∆ γωνία του περιβόλου πλησίον της πιθανολογούmicroενης εισόδου ερευνήθηκε λίθινη συmicroπαγής κυλινδρική κατασκευή (διαmicro 080 ύψ 045 micro) Πάνω στην επιφάνειά της η οποία ήταν επενδεδυmicroένη microε πηλό παρατηρήθηκαν λίγα ίχνη καύσης Η υπόθεση ότι πρόκειται για οικιακό () βωmicroό είναι αρκετά πιθανή Τέλος στη θέση του ελλειψοειδούς κτιρίου ΚΒ το οποίο όπως προαναφέρθηκε εκθεmicroελιώθηκε αmicroέσως στα ∆υτικά της εσχάρας κτίστηκε microία microακρόστενη ορθογώνια αινιγmicroατική κατασκευή Το microήκος της είναι 270 micro και το microέγ πλάτος λίγο λιγότερο από 1 micro Πλησίον και εντός της κατασκευής συλλέχτηκαν microεταξύ άλλων 10 microολύβδινα διπλωmicroένα αλιευτικά βαρίδια και ένα χάλκινο αγκίστρι

Εσχάρα microε καmicroένα οστά ζώων Κυλινδρική κατασκευή Χάλκινο αγκίστρι

13

ΤΑΦΕΣ Με αρκετές από τις παραπάνω φάσεις συνδέονται και ευάριθmicroοι παιδικοί εγχυτρισmicroοί Οι περισσότεροι βρέθηκαν στον κεντρικό τοmicroέα και η απόδοσή τους στις επιmicroέρους οικιστικές φάσεις θα επιτευχθεί microόνον ύστερα από τη συνδυαστική microελέτη των κινητών ευρηmicroάτων και των δεδοmicroένων της στρωmicroατογραφίας Η microελέτη αυτή έως τώρα οδηγεί στην προσωρινή διαπίστωση ότι οι ταφές χρονολογούνται κατά κανόνα στη Γεωmicroετρική περίοδο (δύο ταφικοί τύmicroβοι χρονολογούνται στον 6ο αι δηλ microετά την εγκατάλειψη του συγκεκριmicroένου χώρου)

∆υτικός Τοmicroέας Παιδικός εγχυτρισmicroός (2001)

Ακτέριστη ταφή εφήβου σε συνεσταλmicroένη στάση

Αmicroφορέας που είχε τοποθετηθεί ως σήmicroα πάνω από τάφο

Ειδικότερα στο ∆υτικό τοmicroέα ερευνήθηκαν microόνον δύο εγχυτρισmicroοί στα Β∆ και ∆ εξωτερικά του περιβόλου Ένας πίθος του οποίου το στόmicroιο είχε σφραγιστεί microε microία πέτρα περιείχε το σκελετό ενός βρέφους και ένα σκυφοειδές ολόβαφο κύπελλο Αντίθετα στις παρυφές της εργαστηριακής συνοικίας του Κεντρικού Τοmicroέα ανασκάφτηκαν πάνω από 30 ταφές Οι περισσότερες - αν όχι όλες - είναι παιδικές (κυρίως εγχυτρισmicroοί καθώς και λακκοειδείς και κιβωτιόσχηmicroοι) Σύmicroφωνα microε τη ∆ραγώνα παρατηρήθηκαν και microερικές καύσεις ενηλίκων αλλά κάτι τέτοιο δεν επιβεβαιωθεί ακόmicroη Πολύ συχνά ο τάφος σκεπαζόταν από ένα λίθινο τύmicroβο και γύρω του έσπαγαν διάφορα αγγεία και πραγmicroατοποιούσαν νεκρόδειπνα Σε microία περίπτωση ένας γραπτός αmicroφορέας είχε τοποθετηθεί ως σήmicroα πάνω από τον τάφο Είναι αξιοπαρατήρητο ότι και τα δύο παραπάνω έθιmicroα παρατηρούνται και στις Πιθηκούσσες Η εύρεση ενός σκελετού εφήβου () σε συνεσταλmicroένη στάση δίχως κτερίσmicroατα microας παραπέmicroπει και πάλι στο αντίστοιχο έθιmicroο από τις Πιθηκούσσες Η αποσαφήνιση των ταφικών εθίmicroων στον Ωρωπό θα επιτρέψει ενδεχοmicroένως να κατανοηθούν καλύτερα τα αντίστοιχα έθιmicroα της πρώτης ελληνικής αποικίας της ∆ύσης τα οποία σηmicroειωτέον προβληmicroατίζουν τους microελετητές αφού microέχρι τώρα δεν έχουν προκύψει ξεκάθαρες οmicroοιότητες microε τις ταφικές συνήθειες στην ίδια την Εύβοια Η συνήθεια πάντως του τέλους της γεωmicroετρικής εποχής να θάβουν τα παιδιά εντός της οικιστικής ζώνης ήταν διαδεδοmicroένη και στη γειτονική Ερέτρια ΦΑΣΗ 7 (ΚΥΑΝΗ)

Κεντρικός Τοmicroέας Η περιοχή σταδιακά εγκαταλείπεται αλλά συνεχίζουν για ένα διάστηmicroα οι δραστηριότητες που σχετίζονται microε τα κεραmicroεικά εργαστήρια ∆υτικός Τοmicroέας Η χρήση του χώρου αλλάζει δραστικά Στην φάση αυτή ανήκει ένα microνηmicroειακό ορθογώνιο οικοδόmicroηmicroα που ερευνήθηκε microερικώς τα έτη 2000 έως και 2002 Ο παλαιότερος περίβολος παραmicroένει σε χρήση και ενδεχοmicroένως ενισχύθηκε στα ΝΑ Με την φάση αυτή πρέπει να σχετίζεται και ο microικρός ορθογώνιος χώρος ΚΗ εσωτ διαστ 2 Χ 130 micro ο οποίος κτίστηκε πάνω από το κυκλικό ΚΖ και σε επαφή microε τον περίβολο Στη ΒΑ γωνία

14

του Ν περιβόλου τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα ΚΓ και Κ∆ microάλλον συνέχισαν να χρησιmicroοποιούνται Ένα σχεδόν τετράγωνο οικοδόmicroηmicroα κτίστηκε σε επαφή microε το ∆ σκέλος του περιβόλου Έχει διαστάσεις 5 Χ 460 micro και είσοδο προς Νότον (πλ 125 micro) Το οικοδόmicroηmicroα αυτό αν λάβουmicroε υπόψη το πάχος του τοιχοβάτη (090 micro) ήταν πιθανώς διώροφο και χαρακτηρίστηκε συmicroβατικά ως πύργος Η ανωδοmicroή του ήταν από ωmicroές πλίθρες οι οποίες εδράζονταν πάνω σε λίθινο τοιχοβάτη το ύψος του οποίου είναι microόλις 20 εκ Το παλαιότερο δάπεδο ήταν σπαρmicroένο microε πολυάριθmicroα θραύσmicroατα προερχόmicroενα από microεγάλα χρηστικά αγγεία Η καταστροφή φαίνεται ότι συνοδεύτηκε από πυρκαγιά Το νεώτερο επίπεδο χρήσης χαρακτηρίζεται από δύο microερικώς επικαλυπτόmicroενες πρόχειρες κεντρικές εστίες Ο πυθmicroένας της παλαιότερης ήταν το κοίλο σώmicroα ενός microεγάλου χρηστικού αγγείου Τα λιγοστά χαρακτηριστικά ευρήmicroατα από το εσωτερικό του δωmicroατίου χρονολογούνται στους πρώιmicroους αρχαϊκούς χρόνους (λχ πήλινος πεταλόσχηmicroος λύχνος και θραύσmicroατα αγγείων ανατολίζοντος ρυθmicroού)

Πύργος από ∆υσmicroάς Στρώmicroα καταστροφής πύργου από

πάνω Αγγείο ανατολίζοντος ρυθmicroού από τον πύργο

Βορειότερα εκτείνεται ένα microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα διαστάσεων 57 Χ 1760 micro το οποίο ακολουθεί Β-Ν προσανατολισmicroό Μολονότι η έρευνα του κτιρίου βρίσκεται σε πρώιmicroο στάδιο η πρώτη εντύπωση είναι ότι πρόκειται για υπαίθριο περίβολο microέσα στον οποίο εγγράφονται ορισmicroένοι ορθογώνιοι χώροι καθώς και οι προαναφερθείσες κυκλικές κατασκευές Η περίκλειστη περιοχή διαιρείται εσωτερικά σε τουλάχιστον δύο άνισα διαmicroερίσmicroατα Ο περιmicroετρικός τοιχοβάτης πλ περίπου 40 εκ είναι κατασκευασmicroένος από microία σειρά από σχετικά microικρούς πρόχειρα κατεργασmicroένους λίθους και microέχρι ένα ύψος πρέπει να έφερε ανωδοmicroή από πλίνθους Το microεσαίο τmicroήmicroα του δυτικού επιmicroήκη τοίχου έχει υποστεί microετατόπιση και εν microέρει έχει καταστραφεί πιθανώς εξαιτίας πληmicromicroύρας

Κάτοψη Β απόληξης microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος

Άποψη της Β απόληξης του microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος από τα ∆υτικά

15

Στη Βόρεια απόληξη του οικοδοmicroήmicroατος ήρθαν στο φως έκκεντρη προς ∆υσmicroάς ευρύχωρη είσοδος πλάτους 260 micro και λιθόστρωτο τετράγωνο δωmicroάτιο στη Β∆ γωνία εσωτ πλευράς 260 micro microε είσοδο πλ 130 micro προς Ν Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι το Α σκέλος του Β θεmicroελίου δεν είναι απόλυτα ευθυγραmicromicroισmicroένο microε το αντίστοιχο ∆υτικό κάτι που microαρτυρεί microία προχειρότητα αν όχι βιασύνη στο στάδιο της κατασκευής Εντύπωση προξενεί το λιθόστρωτο γέmicroισmicroα του εσωτερικού του δωmicroατίου καθώς η επιφάνειά του είναι αρκετά ανώmicroαλη και δύσκολα θα microπορούσε να χρησιmicroοποιηθεί σαν δάπεδο Ενδεχοmicroένως να έφερε κάποια εξισωτική επίστρωση από πατηmicroένο χώmicroα ίσως δηλαδή χρησίmicroευε ως υπόστρωmicroα δαπέδου εξαιτίας του ασταθούς και υγρού υπεδάφους λόγω της γειτνίασης του υδροφόρου ορίζοντα Από την πρώτη εξέταση των κινητών ευρηmicroάτων που σχετίζονται microε την περίοδο χρήσης του οικοδοmicroικού συγκροτήmicroατος συνάγεται το συmicroπέρασmicroα ότι πρέπει να ήταν σε χρήση κατά τη διάρκεια του 7ου πΧ αι Ενισχυτική της πρώιmicroης χρονολόγησης είναι η διαπίστωση ότι δεν απαντήθηκαν κέραmicroοι σε κανένα σηmicroείο του ανασκαπτόmicroενου χώρου ούτε καν σε σχέση microε τα δύο στεγασmicroένα τετράγωνα δωmicroάτια ∆εν είναι σαφές πότε ακριβώς εγκαταλείφτηκε το συγκρότηmicroα και κάτω από ποιες συνθήκες το Β∆ δωmicroάτιο microε το λιθόστρωτο δεν απέδωσε ευρήmicroατα σε αντίθεση microε τον πύργο όπου όπως προαναφέρθηκε διαπιστώθηκε ένα στρώmicroα καταστροφής και microία σύντοmicroη φάση επαναχρησιmicroοποίησης Ίσως η εγκατάλειψη του συγκροτήmicroατος να πραγmicroατοποιήθηκε οργανωmicroένα αλλά ενδέχεται να ακολούθησε βίαιη καταστροφή πιθανώς από ανθρώπινη επέmicroβαση την οποία ακολούθησε σύντοmicroη περίοδος πρόχειρης χρησιmicroοποίησης ορισmicroένων χώρων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένου του πύργου Ακολούθως το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα εγκαταλείφτηκε οριστικά και σε κάποιο στάδιο η περιοχή πληmicromicroύρισε Η χρήση του microνηmicroειακού οικοδοmicroικού συγκροτήmicroατος του Ωρωπού παραmicroένει προς το παρόν αδιευκρίνιστη αν και microπορούmicroε ήδη να διατυπώσουmicroε κάποιες σκέψεις Συγκρινόmicroενη microε τα γνωστά αρχιτεκτονικά δεδοmicroένα της εποχής αυτής η microορφή του οικοδοmicroήmicroατος είναι microοναδική Η ασυνήθιστη κάτοψη οι σηmicroαντικές διαστάσεις η προχειρότητα της τοιχοποιίας οι πυργόσχηmicroες ή ενισχυmicroένες κατασκευές στα σηmicroεία των εισόδων τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα στο εσωτερικό του περιβόλου και τέλος τα λιγοστά και microάλλον φτωχά ευρήmicroατα συνιστούν ενδείξεις ότι ίσως έχουmicroε να κάνουmicroε microε ένα στρατόπεδο Είναι ενδιαφέρον ότι ανάmicroεσα στα ευρήmicroατα που σχετίζονται microε το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα συγκαταλέγεται χάλκινο έλασmicroα που πιθανότατα ανήκει σε κυκλική ασπίδα Το εύρηmicroα αυτό φαινοmicroενικά ενισχύει την υπόθεση του στρατοπέδου αλλά οδηγεί και σε περίσκεψη καθώς θα microπορούσε να είχε αναθηmicroατικό χαρακτήρα Λιγοστά θραύσmicroατα από microικρογραφικά αγγεία που προέρχονται από τα ανώτερα στρώmicroατα του ανασκαπτόmicroενου χώρου θα ήταν δυνατόν να ενισχύσουν αυτή την εκδοχή

Μνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα ∆υτικού Τοmicroέα από Νότια

Χάλκινη κυκλική ασπίδα

16

Εάν η ταύτιση του οικοδοmicroήmicroατος του Ωρωπού microε στρατόπεδο αποδειχτεί σωστή τότε η σύνδεσή του microε κάποιο επεισόδιο του φηmicroισmicroένου Ληλαντίου πολέmicroου καθίσταται πιθανή Θα ήταν δυνατόν να εικάσουmicroε ότι εδώ έδρευε microία φρουρά της οποίας ο ρόλος θα ήταν να ελέγχει το θαλάσσιο πέρασmicroα ανάmicroεσα στον Ωρωπό και την Ερέτρια και να εξασφαλίζει την απρόσκοπτη επικοινωνία ανάmicroεσα στις δύο θέσεις Ωστόσο η υπόθεση ότι το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα που αρχίσαmicroε να ερευνούmicroε ενδέχεται να ταυτίζεται microε πρόχειρο στρατόπεδο αν και δελεαστική παραmicroένει microια αναπόδεικτη εικασία Μόνον η συνέχιση της έρευνας θα δώσει απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήmicroατα Είναι γενικά παραδεκτό ότι στις πρώτες δεκαετίες του 7ου αι η Ερέτρια παρακmicroάζει και ο πληθυσmicroός της microειώνεται Η συρρίκνωση της Ερέτριας στη διάρκεια του 7ου αι και η microείωση των αποικιακών της δραστηριοτήτων στη ∆ύση συνδέονται συνήθως microε την δύσκολη κατάσταση στην οποία περιήλθε microετά τον πολύχρονο πόλεmicroο στον οποίο ενεπλάκη microε την άλλοτε σύmicromicroαχό της Χαλκίδα τον γνωστό από τις πηγές Ληλάντιο πόλεmicroο Αρχαιολογικά laquoτεκmicroήριαraquo του πολέmicroου αυτού θεωρούνται συνήθως η καταστροφή και εγκατάλειψη του οικισmicroού στην Ξερόπολη-Λευκαντί οι ταφές του γένους των πολεmicroιστών στην περιοχή της ∆υτικής Πύλης της Ερέτριας η απόκρυψη ενός σκύφου microε τάλαντα χρυσού από κοσmicroηmicroατοποιό της Ερέτριας και η κατασκευή του οχυρωmicroατικού περιβόλου της Ερέτριας γύρω στο 700 πΧ Αντίθετα στον Ωρωπό οι ενδείξεις που έχουmicroε συγκεντρώσει microέχρι σήmicroερα πιστοποιούν microάλλον το αντίθετο δηλ διαπιστώνουmicroε σχετική ευmicroάρεια και συνεχή δραστηριότητα microέχρι τουλάχιστον τα τέλη του 7ου πΧ αι Η υπόθεση που διατύπωσα παλαιότερα ότι microία από τις συνέπειες του πολέmicroου ήταν ότι ο Ωρωπός δέχτηκε laquoπρόσφυγεςraquo από την απέναντι Ερέτρια πιθανώς και από το Λευκαντί δεν έχει ακόmicroη αντικρουστεί από τα αρχαιολογικά δεδοmicroένα

ΦΑΣΕΙΣ 8 και 9 Αρχαϊκή οικία και οδοί

Οι φάσεις αυτές που τοποθετούνται στον 6ο πΧ αι παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον καθώς παρατηρείται ριζική αναδιοργάνωση του χώρου και εγκατάλειψη των καmicroπυλόγραmicromicroων κτιρίων Η ανθρώπινη δραστηριότητα στην ευρύτερη περιοχή συνέχισε microέχρι και το τέλος των αρχαϊκών χρόνων Σταδιακά η microορφή και ο προορισmicroός των οικοδοmicroηmicroάτων θα αλλάξει Πιο συγκεκριmicroένα οι περιοχές microε την παλαιότερη έντονη οικοδοmicroική δραστηριότητα παρέmicroειναν εγκαταλειmicromicroένες και αδόmicroητες Στο ∆υτικό Τοmicroέα ερευνήθηκε το 1985 microία οδός που ακολουθεί Β-Ν προσανατολισmicroό καθώς και microια οικία του τύπου microε παστάδα από το στρώmicroα καταστροφής της οποίας προέρχεται microεταξύ άλλων πώmicroα microελανόmicroορφης λεκάνης

∆υτικός Τοmicroέας Αρχαϊκή οδός και οικία από ΒΑ

Μελανόmicroορφο πώmicroα από την επίχωση καταστροφής της αρχαϊκής οικίας

17

Ανατολικά του microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος και Νότια του κεντρικού τοmicroέα ήρθαν στο φως δύο οδικοί άξονες ο ένας microε Β-Ν και ο άλλος microε Α-∆ προσανατολισmicroό Οι οδοί έχουν πλάτους 3 microέτρων και ορίζονται εκατέρωθεν από αναληmicromicroατικούς τοίχους Νότια του Α-∆ άξονα αποκαλύφτηκαν πολυάριθmicroοι παρόδιοι χώροι Επειδή το microεγαλύτερο τmicroήmicroα των χώρων αυτών εκτείνεται κάτω από το άσκαφο όριο του σκάmicromicroατος η εικόνα που έχουmicroε διαmicroορφώσει είναι ελλιπής και τόσο η κάτοψη όσο και η χρήση τους παραmicroένουν αβέβαιες (microάλλον έχουν ορθογώνια κάτοψη οικίες καταστήmicroατα) Βόρεια του δρόmicroου ήρθαν στο φως 2 ταφικοί τύmicroβοι του 6ου αι πΧ

Νότιος Τοmicroέας Ανασκαφή της αρχαϊκής οδού Άποψη από Α (2003)

Νότιος Τοmicroέας Αρχαϊκή οδός από ∆ (2003)

Η περιοχή εγκαταλείφτηκε στις αρχές του 5ου αι ύστερα από καταστρεπτική πληmicromicroύρα αψευδείς microαρτυρίες του συmicroβάντος αυτού είναι οι ποταmicroίσιες κροκάλες και τα στρώmicroατα αmicromicroοχάλικου που σκέπασαν τόσο τον δρόmicroο όσο και τους παρόδιους στεγασmicroένους χώρους ∆εν αποκλείεται οι δρόmicroοι να χαράχτηκαν microε την προοπτική ανάπτυξης ενός πολεοδοmicroικού σχεδίου το οποίο όmicroως δεν υλοποιήθηκε ποτέ πλήρως εξαιτίας της πληmicromicroύρας αυτής που υποχρέωσε τους κατοίκους του Ωρωπού να microετακινηθούν ανατολικότερα Στην πόλη του Ωρωπού των κλασικών χρόνων που ιδρύθηκε λίγες εκατοντάδες microέτρα ανατολικότερα εφαρmicroόστηκε εξαρχής το ορθογωνικό σύστηmicroα ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Όπως φάνηκε από τη σύντοmicroη και επιλεκτική παρουσίαση των δεδοmicroένων οι ανασκαφές στη Σκάλα Ωρωπού θα συmicroβάλουν στην αποσαφήνιση πολλών σκοτεινών ζητηmicroάτων γύρω από την αρχαία τεχνολογία και την πρώιmicroη microεταλλοτεχνία ειδικότερα Από την άλλη microεριά η παρουσία στον Κεντρικό Τοmicroέα λατρευτικών κτιρίων και κάποιων αναθηmicroάτων στο χώρο που περικλείεται από το microεγάλο ορθογώνιο περίβολο δίνει τη δυνατότητα διερεύνησης της σχέσης που αναmicroφίβολα υπήρχε κατά την αρχαιότητα ανάmicroεσα σε ιερά και εργαστήρια Πράγmicroατι microολονότι έχουν προκύψει σαφείς ενδείξεις για λατρευτικές εκδηλώσεις εντός των ορίων του microνηmicroειακού περιβόλου εντούτοις microένει να εξακριβωθεί η ακριβής φύση των εκδηλώσεων αυτών και η σχέση που υπάρχει microε τις παράλληλες βιοτεχνικές δραστηριότητες και τις γειτονικές παιδικές ταφές

18

Ευβοϊκός κρατήρας Ευβοϊκός αmicroφορίσκος

Ευβοϊκός σκύφος Ευβοϊκό κύπελλο

Τα κινητά ευρήmicroατα υπογραmicromicroίζουν τον ευβοϊκό προσανατολισmicroό των Ωρωπίων καθώς ένα microεγάλο ποσοστό από τα τροχήλατα αγγεία είναι ευβοϊκής τεχνοτροπίας Αυτό καθώς και ο ενεπίγραφος δίσκος που microνηmicroονεύεται παραπάνω αποτελούν αδιάψευστη microαρτυρία των στενών σχέσεων που διατηρούσαν οι Ωρώπιοι microε τους Ευβοείς και ιδιαίτερα microε τους Ερετριείς Τα νέα ευρήmicroατα δίνουν βάση τόσο στις αποσπασmicroατικές γραπτές microαρτυρίες (σύmicroφωνα microε τον Νικοκράτη (Ερε]τριέων κτί[σmicroα είναι τον Ω]ρωπόν) (FGrHist 376 F1) και τον Στ Βυζ λ Γραία = πόλις Ερετρίας) όσο και στην παλαιότερη υπόθεση ορισmicroένων microελετητών περί κυριαρχίας της Ερέτριας επί του Ωρωπού καθώς και στην πιο πρόσφατη του D Knoepfler σύmicroφωνα microε την οποία ο προκλασσικός Ωρωπός υπήρξε αποικία των Ερετριέων Βέβαια δε λείπουν οι αποmicroιmicroίσεις Κορινθιακών αγγείων αλλά και τα Πρωτοαττικά ορισmicroένα από τα οποία φαίνεται ότι είναι προϊόντα του τοπικού εργαστηρίου

Κορινθιακή κοτύλη τύπου Αετού 666 Πρωτοαττικός κρατήρας Παράλληλα τα λιγοστά φοινικικά και αιγυπτιάζοντα πολύτιmicroα αντικείmicroενα όπως χάνδρες από υαλόmicroαζα και φαγεντιανή σφραγίδες και ψήφοι από ηmicroιπολύτιmicroους λίθους καθώς και ο σκαραβαίος που microνηmicroονεύτηκε παραπάνω καθώς και τα εισαγmicroένα Ανατολικοιωνικά αγγεία αποτελούν τεκmicroήρια επαφών και microε την Ανατολική Μεσόγειο

Τριγωνικές χάνδρες από υαλόmicroαζα

Λίθινη χάνδρα microε εγχάρκατη παράσταση πτηνού

Σφαιρική χάνδρα από πράσινη υαλόmicroαζα

Θραύσmicroατα ροδιακών σκύφων

19

∆εν είναι ακόmicroη σαφής ο προορισmicroός όλων των οικοδοmicroηmicroάτων Ορισmicroένα από αυτά χρησίmicroευαν microε βεβαιότητα ως εργαστήρια microεταλλοτεχνίας Αυτό πιστοποιείται από τους διάσπαρτους microεταλλευτικούς κλιβάνους τόσο έξω όσο και microέσα στα οικοδοmicroήmicroατα (λχ στο εσωτερικό του ελλειψοειδούς Α) καθώς και από τα πολυπληθή απορρίmicromicroατα εκκαmicroίνευσης που είναι σπαρmicroένα σε όλους τους χώρους της ανασκαφής Από τις αναλύσεις των σκωριών που πραγmicroατοποιήθηκαν στο Κέντρο Αρχαιοmicroετρίας του ∆ηmicroόκριτου από τον R Doonan microε τη βοήθεια του Γ Μπασιάκου καταδείχτηκε ότι κατασκεύαζαν σιδερένια και χάλκινα αντικείmicroενα ενώ προέκυψαν ενδείξεις και για πρωτογενή κατεργασία χαλκού Ανάmicroεσα στα ευρήmicroατα συγκαταλέγονται αρκετά πήλινα ακροφύσια κλιβάνων (tuyegraveres)

Σκωρία από τον πυθmicroένα κλιβάνου του Κτιρίου Α

Σκωρίες χαλκού Τρία ακροφύσια microεταλλευτικών κλιβάνων

Τα σιδερένια εργαλεία αποτελούν microία από τις πιο σηmicroαντικές κατηγορίες κινητών ευρηmicroάτων Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα σύνολο από 70 περίπου σιδερένια microαχαίρια και εργαλεία (κυρίως microικρές αξίνες διαφόρων microεγεθών) που βρέθηκε κατά την ανασκαφική περίοδο του 1998 Ανάmicroεσά τους συλλέχτηκαν microερικά ασηmicroένια και χάλκινα κοσmicroήmicroατα καθώς και χάνδρες από υαλόmicroαζα και φαγεντιανή προφανώς εισαγmicroένες από την Ανατολή

Σιδερένια εργαλεία Αξίνα αιχmicroή δόρατος 2

εγχειρίδια από σίδερο Επιλογή microετάλλινων αντικείmicroένων και κοσmicroηmicroάτων

Στον ίδιο χώρο φαίνεται ότι λειτουργούσαν παράλληλα και εργαστήρια αγγειοπλαστικής ∆ύο από τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα (Η και Ι∆) φαίνεται ότι χρησίmicroευαν ως κεραmicroικοί κλίβανοι ενώ βρέθηκαν και τρεις παρόmicroοιοι κλίβανοι microε δίδυmicroους θαλάmicroους καύσης Η καύσιmicroη ύλη των κλιβάνων αυτών ήταν κουκούτσια από αγριελιές που βρέθηκαν σε ικανές ποσότητες τελείως πυρακτωmicroένα

20

Κεντρικός Τοmicroέας Κλίβανος κεραmicroεικής πλησίον Κτιρίου Α

∆υτικός Τοmicroέας Κλίβανος κεραmicroεικής

Τα πολυάριθmicroα τεκmicroήρια για την ενασχόληση των ευβοέων microε τη microεταλλοτεχνία (Καστρί Λευκαντί Ερέτρια Πιθηκούσσες) ενισχύουν την επικρατούσα σήmicroερα άποψη ότι ένα από τα βασικά κίνητρα που τους οδήγησαν αρχικά στην Ανατολή και τη Χαλκιδική και στη συνέχεια στη ∆ύση ήταν το εmicroπόριο microετάλλων Κάτι τέτοιο συνάγεται και από το εδάφιο της Οδύσσειας όπου η Αθηνά microεταmicroφιεσmicroένη ως Μέντης αφηγείται στον Τηλέmicroαχο ότι έφθασε στην Ιθάκη καθ οδόν προς την Τεmicroέση όπου πηγαίνει για να ανταλλάξει σίδερο microε χαλκό (Οδ α 182-184 πλέων ἐπὶ οἴνοπα πόντον ἐπ᾿ ἀλλοθρόους ἀνθρώπους ἐς Τεmicroέσην microετὰ χαλκόν ἄγω δ᾿ αἴθωνα σίδηρον) Η υπόθεση του Μ Σακελλαρίου ότι κάτοικοι της Γραίας πήραν microέρος στις πρώτες εξορmicroήσεις των Ευβοέων στη ∆ύση αποκτά σήmicroερα και αρχαιολογικά ερείσmicroατα Με βάση όλα τα παραπάνω ενισχύεται η άποψη που διατύπωσαν kατά καιρούς αρκετοί microελετητές ότι δηλαδή οι Γραίοι πρέπει να συmicromicroετείχαν στην ίδρυση των πρώτων ευβοϊκών αποικιών στη ∆ύση ήρθαν σε επαφή microε τους αυτόχθονες κατοίκους της Ιταλικής χερσονήσου και τελικώς όλοι οι Έλληνες έγιναν γνωστοί στη ∆ύση ως Graii Geci Η παρουσία πολυάριθmicroων επάλληλων περιβόλων της Γεωmicroετρικής και πρώιmicroης αρχαϊκής περιόδου στον Ωρωπό επιτρέπει την διατύπωση ορισmicroένων σκέψεων Η συνήθεια αυτή προφανώς απηχεί έναν τρόπο κοινωνικής οργάνωσης που φαίνεται ότι ήταν ιδιαίτερα οικείος στην γειτονική Εύβοια Οι ανασκαφές του Π Θέmicroελη της Α Ανδρειωmicroένου και των Ελβετών στην Ερέτρια έφεραν στο φως τις τελευταίες δεκαετίες αποσπασmicroατικά αρχιτεκτονικά λείψανα της Γεωmicroετρικής περιόδου Σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις τα στεγασmicroένα οικοδοmicroήmicroατα συνήθως ελλειψοειδούς microορφής πλαισιώνονται από περιβόλους Αυτή η παρατήρηση ισχύει και για το ιερό του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου και ήταν ένας από τους λόγους που microε είχαν οδηγήσει το 1987 στην αmicroφισβήτηση της στερεότυπης άποψης ότι η παρουσία ενός microεταγενέστερου αστικού ναού σε microία συγκεκριmicroένη θέση προϋποθέτει ότι ο τα παλαιότερα αρχιτεκτονικά λείψανα στον ίδιο χώρο θα πρέπει επίσης να θεωρηθούν λατρευτικά Παρόmicroοιοι περίβολοι φαίνεται ότι χαρακτηρίζουν και τη γειτονική Ξερόπολη-Λευκαντί καθώς και την Κύmicroη αλλά και αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όπως την Παλαιά Σmicroύρνη Πώς εξηγείται η παρουσία των περιβόλων αυτών Μία εξήγηση είναι ότι παρείχαν προστασία από τις συχνές πληmicromicroύρες από τους χειmicroάρρους και τα ποτάmicroια που διέρχονταν microέσα από τους οικισmicroούς Είναι γνωστό ότι στο σηmicroείο της microετέπειτα ∆υτικής Πύλης οι Ερετριείς στις αρχές του 7ου αι εξέτρεψαν την κοίτη του ποταmicroού που διερχόταν microέσα από την κατοικηmicroένη ζώνη Η εικόνα της γεωmicroετρικής Ερέτριας σύmicroφωνα microε την γνωστή αναπαράσταση του Kl Krause microπορεί να εφαρmicroοστεί και στην περίπτωση του Ωρωπού Στην Ερέτρια οι γεωλογικές έρευνες έδειξαν ότι πολλά αποξηραmicroένα ρεύmicroατα διαmicroορφώθηκαν από τον 7ο αι και εξής σε οδικές αρτηρίες Κάτι παρόmicroοιο παρατηρήθηκε και στον Ωρωπό (οικόπεδο ΟΤΕ και πιθανώς Β-Ν οδός του ∆υτικού Τοmicroέα)

21

Όmicroως η προστασία από τις πληmicromicroύρες δεν πρέπει να είναι ο microόνος λόγος της παρουσίας των περιβόλων Οι έρευνες στον Ωρωπό έδειξαν ότι η εικόνα που παρατηρείται στον Κεντρικό Τοmicroέα επαναλαmicroβάνεται στο ∆υτικό Φαίνεται δηλαδή ότι έχουmicroε να κάνουmicroε microε αυτόνοmicroες οικιστικές microονάδες τις οποίες θα microπορούσαmicroε να αποκαλέσουmicroε οίκους Μέσα στα όρια κάθε περιβόλου το laquoέρκοςraquo του Οmicroήρου θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι διέmicroενε microία οικογένεια Τα οικοδοmicroήmicroατα που συνθέτουν την κάθε microονάδα ήταν όπως φαίνεται συναρτηmicroένα microε τον αριθmicroό των microελών της οικογένειας και την θέση που κατείχε αυτή στην κοινωνία Η οmicroηρική περιγραφή του οίκου microε το microέγαρο το έρκος που το περιβάλλει (Ιλ Α 476) τους σωρούς της κοπριάς από την παραmicroονή των ζώων στην αυλή (Ιλ Ω 163 κε Οδ ρ 297) το βωmicroό του ∆ιός laquoεν microέσω έρκειraquo (Οδ χ 334) τη θόλο (Οδ χ 442-474) τη laquoλαύρηraquo (Οδ χ 136-138 162-166) και τους ανεξάρτητους θαλάmicroους (Οδ α 425 δ 718 802 ψ 192 κε) νοmicroίζω ότι ταιριάζει ικανοποιητικά microε τα ευρήmicroατα του Ωρωπού Ακόmicroη και το οmicroηρικό laquoυπερώιονraquo (λχ Οδ φ 42) θα microπορούσε να αποκατασταθεί στο Κτήριο Θ του Κεντρικού Τοmicroέα όπου υπάρχουν ενδείξεις ότι υπήρχε κλίmicroακα που οδηγούσε σε πατάρι όπως στην περίπτωση της ελλειψοειδούς αρχαϊκής οικίας στη θέση Punta Chiarito των Πιθηκουσσών Οι κεντρικές εστίες των περισσοτέρων οικιών του Ωρωπού το microεγάλο θρανίο στο αψιδωτό δωmicroάτιο του κτιρίου Θ τα πολυάριθmicroα κατάλοιπα των οστών ζώων τα microικρά ακέραια κλειστά αγγεία που θα microπορούσαν να είχαν χρησιmicroοποιηθεί σε σπονδές συνιστούν ενδείξεις για την τέλεση laquoοmicroηρικώνraquo συmicroποσίων Μάλιστα τα υφαντικά βάρη κατά microήκος των τοίχων microας φέρνουν στο νου τα οmicroηρικά χωρία όπου οι γυναίκες αποτραβιούνται σε microία άκρη και υφαίνουν όσο διαρκεί το συmicroπόσιο των ανδρών

Πήλινες σφαίρες Πήλινα σφονδύλια Πήλινες αγνύθες Από τις ανασκαφές του Ωρωπού διαφαίνεται ότι microέσα στα πλαίσια του κάθε οίκου υπήρχε αυτονοmicroία τόσο σε οικονοmicroικό όσο και σε θρησκευτικό επίπεδο Για παράδειγmicroα κάθε νοικοκυριό φαίνεται ότι είχε κατά περιόδους δική της ανεξάρτητη κεραmicroική παραγωγή Ωστόσο οι δραστηριότητες που σχετίζονται microε τη microεταλλοτεχνία χαρακτηρίζουν microόνον τις οικογένειες που κατοικούσαν στον Κεντρικό Τοmicroέα ενασχόληση που ασφαλώς τους προσέδιδε microεγαλύτερο πλούτο δύναmicroη και κύρος Οι λατρευτικές εκδηλώσεις των οικογενειών που κατοικούσαν στη συγκεκριmicroένη περιοχή πρέπει να είχαν ως αποδέκτες την Αλία Νύmicroφη θεά προστάτιδα των ναυτικών της οποίας η λατρεία microαρτυρείται επιγραφικά στον Ωρωπό κατά την Ελληνιστική περίοδο αλλά και τους αδελφούς της τους Τελχίνες δηλ τους δαίmicroονες που είχαν σχέση microε τη microεταλλοτεχνία Η λατρεία του ήρωος στο microεγάλο περίβολο του κεντρικού τοmicroέα φαίνεται ότι έχει το παράλληλό της στον περίβολο του ∆υτικού τοmicroέα Σε κάθε οικιστική microονάδα ένα από τα οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν η κύρια κατοικία και τα λοιπά οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν χώροι εργασίας και λατρείας Το αν κάποιος ή κάποιοι οίκοι ξεχώριζαν από τους υπόλοιπους είναι microάλλον πρόωρο να επιχειρήσουmicroε να το διαπιστώσουmicroε Η κοινωνική διαστρωmicroάτωση δεν είναι ιδιαίτερα έντονη microολονότι η εντύπωση που δίδεται microε τα microέχρι σήmicroερα υλικά κατάλοιπα που έχουν αποκαλυφτεί είναι ότι το οικοδοmicroικό συγκρότηmicroα του κεντρικού τοmicroέα που περιβάλλεται από τον εντυπωσιακό περίβολο ανήκε σε microία από τις πιο σηmicroαντικές οικογένειες του Ωρωπού Αυτό προφανώς επέτρεπε στους ενοίκους του Κτιρίου Θ να τελούν θρησκευτικές τελετές στις οποίες θα συmicromicroετείχαν και microέλη από άλλες οικογένειες Αλλά και τα επάλληλα κτίρια ΙΗ ΙΘ στο microέσον του περίκλειστου χώρου του ∆υτικού τοmicroέα ενδέχεται να ανήκαν σε microία σηmicroαντική

22

οικογένεια Τούτο συνάγεται από τη microεγάλη διάρκεια χρήσης των παραπάνω κτιρίων καθώς και από την επιmicroεληmicroένη τοιχοποιία τους

Πήλινο ειδώλιο αλόγου ∆ύο πήλινα ειδώλια αλόγων Πήλινα ειδώλια ζώων Η παραπάνω πρόταση επιτρέπει να κατανοήσουmicroε καλύτερα την διαδικασία γένεσης του ιερού του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου στην Ερέτρια που σύmicroφωνα microε παλαιότερη άποψή microου ήταν αρχικά ο πυρήνας της αριστοκρατικής συνοικίας της πόλης που microετεξελίχτηκε σε ιερό της πολιούχου θεότητας Ορισmicroένα κτήρια προορίζονταν για κατοικίες της αριστοκρατικής τάξης άλλα χρησίmicroευαν ως χώροι εργασίας (λχ εργαστήριο για την κατασκευή χάλκινων αντικειmicroένων) Τον ίδιο laquoδιπολισmicroόraquo παρατηρούmicroε όπως είδαmicroε στη βιοτεχνική συνοικία των Πιθηκουσσών (αψιδωτή κατοικία ελλειψοειδή ή ορθογώνια εργαστήρια microεταλλοτεχνίας) Φαίνεται συνεπώς ότι η σύνθετη κοινωνική οργάνωση οδήγησε σταδιακά από το 2ο microισό του 8ου αι στην εξειδίκευση των οικοτεχνικών ή βιοτεχνικών δραστηριοτήτων στα πλαίσια του οίκου Σε περιοχές όπου κυριαρχούσαν οι καmicroπυλόγραmicromicroες αρχιτεκτονικές microορφές η λύση που δόθηκε ήταν η ενσωmicroάτωση των επιmicroέρους κτιρίων microέσα σε έναν περίβολο αν και σε ορισmicroένες περιπτώσεις επιχειρήθηκαν δύσκολοι συνδυασmicroοί όπως στη Λαθούριζα της Αττικής Αντίθετα σε περιοχές όπου επικρατούσε η συνήθεια να χτίζουν ορθογώνια σπίτια οι επιλογές ήταν περισσότερες Είτε ακολουθήθηκε και εδώ η λογική του περιβόλου όπως στα Μέγαρα Υβλαία είτε εκείνη της κεντρικής αυλής γύρω από την οποία διατάσσονταν οι χώροι όπως στη Ζαγορά της Άνδρου ή τη Μίλητο Σύmicroφωνα microε τον Ι Morris οι κοινωνικές microεταβολές που σταδιακά θα οδηγήσουν σε ανάγκη κατάτmicroησης του ωφέλιmicroου χώρου των κτιρίων έτσι ώστε ο κάθε χώρος να έχει microία συγκεκριmicroένη χρήση και η πρόσβαση σε αυτούς να είναι ελεγχόmicroενη σε συνδυασmicroό microε τον περιορισmicroό του ρόλου της γυναίκας στις οικοτεχνικές δραστηριότητες και ο αποκλεισmicroός της από τα κοινά microε εξαίρεση βέβαια τις θρησκευτικές εκδηλώσεις θα οδηγήσει περαιτέρω στην παγίωση του τύπου του αρχαίου ελληνικού σπιτιού όπου οι χώροι θα είναι πλέον στραmicromicroένοι προς το εσωτερικό και θα διατάσσονται γύρω από microιαν αυλή Αναmicroφίβολα η εξέλιξη υπήρξε αργή Από τον αψιδωτό microνηmicroειώδη αριστοκρατικό οίκο του 10ου πΧ αι στο Λευκαντί όπου όλες οι δραστηριότητες βρίσκονται συγκεντρωmicroένες κάτω από την ίδια στέγη έως την αρχαϊκή οικία microε την παστάδα του Ωρωπού διανύθηκε microία microεγάλη πορεία από την οποία ακόmicroη microας λείπουν οι συνδετικοί κρίκοι Οι ανασκαφές του Ωρωπού συmicroβάλουν ως ένα βαθmicroό στη γεφύρωση αυτού του κενού ΑΛ ΜΑΖΑΡΑΚΗΣ ΑΙΝΙΑΝ ∆ιευθυντής ανασκαφής Ωρωπού Αναπλ Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλίας Σχολή Επιστηmicroών του Ανθρώπου Τmicroήmicroα Ιστορίας Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Αργοναυτών και Φιλελλήνων Βόλος 38221 e-mail amazahauthgr

9

πιο πιθανή ερmicroηνεία είναι ότι πρόκειται για την κατοικία ενός σηmicroαίνοντος προσώπου που είχε υπό την εποπτεία του τον εργαστηριακό χώρο και τον έλεγχο της παραγωγής

Κάτοψη Κτιρίου Θ α φάση κίτρινη β φάση πορτοκαλί γ φάση πράσινη

α Μολύβδινα αλιευτικά βαρίδια από δίχτυα β ∆ύο χάλκινες περόνες

Χάλκινο κωδωνόσχηmicroο περίαπτο από το θρανίο του Θ

α Πήλινος λύχνος β ∆ίνος microε microελανόmicroορφη παράσταση

∆υτικός Τοmicroέας Κατά την περίοδο αυτή έγιναν όπως φαίνεται κάποιες τροποποιήσεις στον περίβολο στα ΝΑ εξωτερικά του κτιρίου ΚΣΤ και στα Β∆ Πράγmicroατι στη Β∆ γωνία του περιβόλου βρέθηκαν δύο τmicroήmicroατα καmicroπύλου τοίχου που εικάζεται ότι αντιπροσωπεύει ότι απέmicroεινε από ένα microικρό κυκλικό οικοδόmicroηmicroα Λ Αν η απόδοσή του σε αυτή τη φάση είναι ορθή τούτο θα σήmicroαινε ότι το κτίσmicroα αυτό ενσωmicroατώθηκε στη Β∆ γωνία του περιβόλου Εσωτερικά της αψίδας του αψιδωτού κτιρίου ΚΣΤ κατασκευάστηκε λίθινο θρανίο Όπως προαναφέρθηκε την ίδια περίοδο το θρανίο του ελλειψοειδούς ΙΘ αντικαταστάθηκε από λίθινη χαmicroηλή κατασκευή κατόψεως U πλ 1 micro που κάλυψε το microεγαλύτερο τmicroήmicroα του δαπέδου του Ακριβώς πάνω από το κτίριο Κ κτίστηκε ένα παρόmicroοιο αλλά microικρότερο ελλειψοειδές οικοδόmicroηmicroα (ΚΑ) microήκους 8 micro Ο ∆υτικός τοίχος δεν σώζεται αλλά υπολογίζεται ότι το πλάτος του κτιρίου δεν πρέπει να ξεπερνούσε τα 4 micro περίπου Τέλος στην ίδια περίοδο ενδέχεται να ανήκει ο microικρός ορθογώνιος χώρος που κτίστηκε σε επαφή microε το Β σκέλος του περιβόλου διαστ 250 Χ 350 micro

Ελλειψοειδή ΙΗ-ΙΘ από ΒΑ Ελλειψοειδές ΚΑ από ΒΑ

10

ΦΑΣΗ 5 (ΠΟΡΤΟΚΑΛΙ) Κεντρικός Τοmicroέας Κατά την επόmicroενη φάση παραmicroένουν σε χρήση τα περισσότερα από τα προαναφερθέντα οικοδοmicroήmicroατα Το Θ microετατράπηκε σε αψιδωτό οικοδόmicroηmicroα microήκους 12 micro microε την προσθήκη ενός ορθογώνιου δωmicroατίου προς Νότον microε άνοιγmicroα στο πλάι (στα ∆υτικά) Η τάση για υιοθέτηση των ευθύγραmicromicroων κατασκευών και της ορθής γωνίας είναι εmicroφανής καθώς αmicroέσως νοτιότερα κτίστηκε ο ορθογώνιος χώρος Ζ που αντιπροσωπεύει πιθανώς προσθήκη στο κυκλικό ΣΤ microε το οποίο φαίνεται ότι επικοινωνούσε microε ενδιάmicroεση θύρα Το ευτελές αινιγmicroατικό κυκλικό οικοδόmicroηmicroα ΙΖ διάmicro 120 micro Νότια και εξωτερικά του περιβόλου ανήκει και αυτό στην ίδια φάση

Κεντρικός Τοmicroέας Κτίριο Θ από Ν Κεντρικός Τοmicroέας Χώρος Ζ από Ανατολικά ∆υτικός Τοmicroέας Ο περίβολος ξαναχτίστηκε λαmicroβάνοντας υπόψη τη θέση των παλαιότερων τοίχων microε εξαίρεση το Βόρειο και Β∆ σκέλος του το οποίο είναι νέο Κατ ουσίαν ο περίκλειστος χώρος επεκτάθηκε 35 microέτρα προς Βορράν Στο εσωτερικό του υπήρχαν τώρα δύο ελλειψοειδή κτίρια τα ΙΘ και ΚΒ τα οποία σώζονται αποσπασmicroατικά καθώς και δύο ή τρία κυκλικά ΚΓ ΚΘ και ΛΑ Σε επαφή microε το Β σκέλος του περιβόλου κτίστηκε το κυκλικό οικοδόmicroηmicroα ΚΓ διαmicroέτρου 250 micro ∆ύο ακόmicroη κυκλικά κατά πάσα πιθανότητα οικοδοmicroήmicroατα που πλαισιώνουν τη Β∆ και Ν∆ γωνία του συγκροτήmicroατος το ΚΘ και το ΛΑ αντίστοιχα θα πρέπει microάλλον να αποδοθούν σε αυτή τη φάση Ωστόσο δεν είναι σαφές αν τα πρώτο ανήκει στο ίδιο οικοδοmicroικό συγκρότηmicroα ή σε κάποιο άλλο που εκτεινόταν δυτικότερα και οριζόταν προς Βορράν από άλλο περίβολο ενώ η ταύτιση του δεύτερου microε στεγασmicroένο οικοδόmicroηmicroα είναι εξαιρετικά αβέβαιη Από το ελλειψοειδές κτίριο ΙΘ το οποίο κτίστηκε ακριβώς πάνω από το προγενέστερο ΙΗ σώζεται microόνον η πρόσοψη microε το επιmicroεληmicroένο κατώφλι και τmicroήmicroατα του Α τοίχου και της αψίδας Οι διαστάσεις του κτιρίου υπολογίζονται σε 650 Χ 350 micro δηλ δε διέφεραν σηmicroαντικά από εκείνα του ΙΘ που αντικατέστησε Το 2000 αmicroέσως στα Ανατολικά των ελλειψοειδών ΙΗ-ΙΘ είχε βρεθεί αινιγmicroατική πλίνθινη κατασκευή Την επόmicroενη χρονιά φάνηκε ότι πρόκειται για ένα ακόmicroη ελλειψοειδές οικοδόmicroηmicroα (ΚΒ) από το οποίο σώζονται microόνον τα επάλληλα πήλινα δάπεδα καθώς και η πρόσοψη δηλ οι δύο παραστάδες και το κατώφλι εκατέρωθεν του οποίου σώζονται δύο τετράγωνοι ογκόλιθοι πλευράς microισού microέτρου περίπου πιθανώς βάσεις για τη στερέωση ξύλινων στύλων Στο εσωτερικό του κτιρίου ερευνήθηκε κοιλότητα που περιείχε αναρίθmicroητα καmicroένα οστά ζώων και κάρβουνα πιθανώς κατάλοιπα κάποιας θυσίας που ενδεχοmicroένως θα πρέπει να ταυτιστεί microε εσχάρα (βλ εικόνα σελ 12) Κάτι τέτοιο βέβαια προϋποθέτει ότι το οικοδόmicroηmicroα είχε λατρευτικό προορισmicroό Η συνειδητή διάλυση του κτιρίου και η θεmicroελίωση στη θέση του αινιγmicroατικής ορθογώνιας κατασκευής που περιγράφεται παρακάτω ενδέχεται να σχετίζονται microεταξύ τους

11

ΦΑΣΗ 6 (ΠΡΑΣΙΝΗ) Κεντρικός Τοmicroέας Πρόκειται για την τελευταία σηmicroαντική αρχιτεκτονική φάση στον τοmicroέα αυτό Όπως φαίνεται στο εσωτερικό του ορθογώνιου περιβόλου έστεκε πλέον microόνον το κτίριο Θ το οποίο ανέκτησε πάλι την αρχική ελλειψοειδή του microορφή Στη θέση του ΙΕ κτίστηκε ένα microεγαλύτερο κυκλικό οικοδόmicroηmicroα το Η διαmicro 290 micro το οποίο ενδέχεται να ήταν κεραmicroεικός κλίβανος

Κυκλικό Κτίριο Η (κεραmicroεικός κλίβανος) Τύmicroβος XXXIV (Ηρώον) από Βόρεια Στη θέση του ΙΑ χτίστηκε microία ορθογώνια πλακόστρωτη κατασκευή που όπως όλα δείχνουν πρέπει να ήταν βωmicroός ήταν καλυmicromicroένη microε καθαρή στάχτη και δίπλα της βρέθηκε ένα τελετουργικό χειροποίητο λυχνάρι Σε επαφή microε microία άλλη γειτονική λίθινη microακρόστενη κατασκευή (XXXIV 084 X 068 micro) στο microέσον της οποίας είχε τοποθετηθεί ένας κατακόρυφος κατεργασmicroένος λίθος που έδινε την εντύπωση ταφικού σήmicroατος βρέθηκε ένα σύνολο από θρυmicromicroατισmicroένα αγγεία των πρώιmicroων αρχαϊκών χρόνων κάρβουνα και οστά ζώων Ωστόσο η έρευνα που επακολούθησε δεν οδήγησε στην ανεύρεση ανθρώπινων λειψάνων Λίγο ανατολικότερα εν microέρει πάνω στο θεmicroέλιό του κυκλικού κτίσmicroατος ΙΓ εντοπίστηκε microια microικρή λίθινη κυκλική τράπεζα (XXXVI) Παρόmicroοιες κατασκευές συνήθως σχετίζονται microε τη λατρεία των προγόνων ή των νεκρών

Κάτοψη περιοχής Ηρώου (σχ Α Μαζαράκη Αινιάνος)

Πήλινος Λύχνος πλησίον βωmicroού

Πήλινο οmicroοίωmicroα πλοίου από κατασκευή XXXIV

Συνεξεταζόmicroενα όλα τα στοιχεία οδηγούν στη σκέψη ότι στο χώρο λειτουργούσε ένα ηρώο Μάλιστα η παρουσία ενός πήλινου οmicroοιώmicroατος πλοίου ανάmicroεσα στις προσφορές θα microπορούσε να δηλώνει ότι πρόκειται για το κενοτάφιο ενός σηmicroαίνοντος προσώπου που χάθηκε στη θάλασσα Το χθόνιο χαρακτήρα της λατρείας τονίζουν τα πήλινα ακρωτηριασmicroένα ειδώλια αλόγων που βρέθηκαν στη γύρω περιοχή και σε άmicroεση γειτνίαση microε το βωmicroό Είναι γνωστό πόσο διαδεδοmicroένη ήταν η λατρεία των ηρώων στην Εύβοια Αρκεί να microνηmicroονεύσουmicroε το ηρώο στο Λευκαντί του 10ου αι και εκείνο της ∆υτικής Πύλης της Ερέτριας των αρχών του 7ου αι που και τα δύο σχετίζονται microε τη λατρεία νεκρών της αριστοκρατικής τάξης Ειδολογικά τα ευρήmicroατα παρουσιάζουν ορισmicroένες οmicroοιότητες microε ένα λατρευτικό σύνολο του 7ου αι από τις Πιθηκούσσες Εκεί ανασκάφτηκε ένας αποθέτης που

12

περιείχε microεταξύ άλλων πήλινα ειδώλια αλόγων και microουλαριών και οmicroοιώmicroατα πλοιαρίων Ο Β d Agostino συmicroπεραίνει ότι πρόκειται πιθανώς για ένα ηρώο καθώς τα ευρήmicroατα σχετίζονταν άmicroεσα microε καmicroένα ανθρώπινα οστά ∆υτικός Τοmicroέας Ορισmicroένες από τις κατασκευές που σχετίζονται microε την περίοδο αυτή microας πείθουν ότι η χρήση του χώρου άλλαξε και εδώ Φαίνεται πως κάποια στιγmicroή όταν το ελλειψοειδές κτίριο ΚΒ εγκαταλείφθηκε χρησιmicroοποίησαν τις πέτρες του για κάποια άλλη κατασκευή ίσως για το νέο περίβολο που τώρα όχι microόνον ανανεώθηκε αλλά επίσης διευρύνθηκε προς Νότον προς ∆υσmicroάς και ίσως προς Βορράν Το microόνο σηmicroαντικό στεγασmicroένο οικοδόmicroηmicroα που παρέmicroεινε σε χρήση φαίνεται ότι ήταν το ελλειψοειδές ΙΘ Νέες κατασκευές είναι τα κυκλικά ΚΖ και Κ∆ Το microικρότερο το ΚΖ αποκαλύφτηκε πλησίον της Νότιας εισόδου Σε σχέση microε τη microικρή του διάmicroετρο (180 micro) και συγκρινόmicroενο microε τα άλλα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα του ∆υτικού Τοmicroέα διαθέτει ασυνήθιστα πλατύ θεmicroέλιο Η χρήση του κτίσmicroατος αυτού παραmicroένει αβέβαιη microολονότι η εύρεση στο εσωτερικό του σε επαφή microε τον τοιχοβάτη microιας microικρογραφικής οινοχόης ίσως δηλώνει κάποια λατρευτική λειτουργία

∆υτικός Τοmicroέας Κτίριο ΚΖ ∆υτικός Τοmicroέας Κυκλικά Κτίρια ΚΓ και Κ∆ Το microεγαλύτερο κυκλικό οικοδόmicroηmicroα διαmicro 250 micro κτίστηκε στη ΒΑ γωνία του περιβόλου (Κ∆) δίπλα στο παλαιότερο και παρόmicroοιο ΚΓ Με βάση τα στρωmicroατογραφικά δεδοmicroένα είναι δυνατόν να υποστηριχθεί ότι το ΚΓ συνέχισε να χρησιmicroοποιείται Και τα δύο κτίσmicroατα ίσως ήταν σιταποθήκες των οποίων η είσοδος θα πρέπει να αποκατασταθεί προς Νότον Στη Ν∆ γωνία του περιβόλου πλησίον της πιθανολογούmicroενης εισόδου ερευνήθηκε λίθινη συmicroπαγής κυλινδρική κατασκευή (διαmicro 080 ύψ 045 micro) Πάνω στην επιφάνειά της η οποία ήταν επενδεδυmicroένη microε πηλό παρατηρήθηκαν λίγα ίχνη καύσης Η υπόθεση ότι πρόκειται για οικιακό () βωmicroό είναι αρκετά πιθανή Τέλος στη θέση του ελλειψοειδούς κτιρίου ΚΒ το οποίο όπως προαναφέρθηκε εκθεmicroελιώθηκε αmicroέσως στα ∆υτικά της εσχάρας κτίστηκε microία microακρόστενη ορθογώνια αινιγmicroατική κατασκευή Το microήκος της είναι 270 micro και το microέγ πλάτος λίγο λιγότερο από 1 micro Πλησίον και εντός της κατασκευής συλλέχτηκαν microεταξύ άλλων 10 microολύβδινα διπλωmicroένα αλιευτικά βαρίδια και ένα χάλκινο αγκίστρι

Εσχάρα microε καmicroένα οστά ζώων Κυλινδρική κατασκευή Χάλκινο αγκίστρι

13

ΤΑΦΕΣ Με αρκετές από τις παραπάνω φάσεις συνδέονται και ευάριθmicroοι παιδικοί εγχυτρισmicroοί Οι περισσότεροι βρέθηκαν στον κεντρικό τοmicroέα και η απόδοσή τους στις επιmicroέρους οικιστικές φάσεις θα επιτευχθεί microόνον ύστερα από τη συνδυαστική microελέτη των κινητών ευρηmicroάτων και των δεδοmicroένων της στρωmicroατογραφίας Η microελέτη αυτή έως τώρα οδηγεί στην προσωρινή διαπίστωση ότι οι ταφές χρονολογούνται κατά κανόνα στη Γεωmicroετρική περίοδο (δύο ταφικοί τύmicroβοι χρονολογούνται στον 6ο αι δηλ microετά την εγκατάλειψη του συγκεκριmicroένου χώρου)

∆υτικός Τοmicroέας Παιδικός εγχυτρισmicroός (2001)

Ακτέριστη ταφή εφήβου σε συνεσταλmicroένη στάση

Αmicroφορέας που είχε τοποθετηθεί ως σήmicroα πάνω από τάφο

Ειδικότερα στο ∆υτικό τοmicroέα ερευνήθηκαν microόνον δύο εγχυτρισmicroοί στα Β∆ και ∆ εξωτερικά του περιβόλου Ένας πίθος του οποίου το στόmicroιο είχε σφραγιστεί microε microία πέτρα περιείχε το σκελετό ενός βρέφους και ένα σκυφοειδές ολόβαφο κύπελλο Αντίθετα στις παρυφές της εργαστηριακής συνοικίας του Κεντρικού Τοmicroέα ανασκάφτηκαν πάνω από 30 ταφές Οι περισσότερες - αν όχι όλες - είναι παιδικές (κυρίως εγχυτρισmicroοί καθώς και λακκοειδείς και κιβωτιόσχηmicroοι) Σύmicroφωνα microε τη ∆ραγώνα παρατηρήθηκαν και microερικές καύσεις ενηλίκων αλλά κάτι τέτοιο δεν επιβεβαιωθεί ακόmicroη Πολύ συχνά ο τάφος σκεπαζόταν από ένα λίθινο τύmicroβο και γύρω του έσπαγαν διάφορα αγγεία και πραγmicroατοποιούσαν νεκρόδειπνα Σε microία περίπτωση ένας γραπτός αmicroφορέας είχε τοποθετηθεί ως σήmicroα πάνω από τον τάφο Είναι αξιοπαρατήρητο ότι και τα δύο παραπάνω έθιmicroα παρατηρούνται και στις Πιθηκούσσες Η εύρεση ενός σκελετού εφήβου () σε συνεσταλmicroένη στάση δίχως κτερίσmicroατα microας παραπέmicroπει και πάλι στο αντίστοιχο έθιmicroο από τις Πιθηκούσσες Η αποσαφήνιση των ταφικών εθίmicroων στον Ωρωπό θα επιτρέψει ενδεχοmicroένως να κατανοηθούν καλύτερα τα αντίστοιχα έθιmicroα της πρώτης ελληνικής αποικίας της ∆ύσης τα οποία σηmicroειωτέον προβληmicroατίζουν τους microελετητές αφού microέχρι τώρα δεν έχουν προκύψει ξεκάθαρες οmicroοιότητες microε τις ταφικές συνήθειες στην ίδια την Εύβοια Η συνήθεια πάντως του τέλους της γεωmicroετρικής εποχής να θάβουν τα παιδιά εντός της οικιστικής ζώνης ήταν διαδεδοmicroένη και στη γειτονική Ερέτρια ΦΑΣΗ 7 (ΚΥΑΝΗ)

Κεντρικός Τοmicroέας Η περιοχή σταδιακά εγκαταλείπεται αλλά συνεχίζουν για ένα διάστηmicroα οι δραστηριότητες που σχετίζονται microε τα κεραmicroεικά εργαστήρια ∆υτικός Τοmicroέας Η χρήση του χώρου αλλάζει δραστικά Στην φάση αυτή ανήκει ένα microνηmicroειακό ορθογώνιο οικοδόmicroηmicroα που ερευνήθηκε microερικώς τα έτη 2000 έως και 2002 Ο παλαιότερος περίβολος παραmicroένει σε χρήση και ενδεχοmicroένως ενισχύθηκε στα ΝΑ Με την φάση αυτή πρέπει να σχετίζεται και ο microικρός ορθογώνιος χώρος ΚΗ εσωτ διαστ 2 Χ 130 micro ο οποίος κτίστηκε πάνω από το κυκλικό ΚΖ και σε επαφή microε τον περίβολο Στη ΒΑ γωνία

14

του Ν περιβόλου τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα ΚΓ και Κ∆ microάλλον συνέχισαν να χρησιmicroοποιούνται Ένα σχεδόν τετράγωνο οικοδόmicroηmicroα κτίστηκε σε επαφή microε το ∆ σκέλος του περιβόλου Έχει διαστάσεις 5 Χ 460 micro και είσοδο προς Νότον (πλ 125 micro) Το οικοδόmicroηmicroα αυτό αν λάβουmicroε υπόψη το πάχος του τοιχοβάτη (090 micro) ήταν πιθανώς διώροφο και χαρακτηρίστηκε συmicroβατικά ως πύργος Η ανωδοmicroή του ήταν από ωmicroές πλίθρες οι οποίες εδράζονταν πάνω σε λίθινο τοιχοβάτη το ύψος του οποίου είναι microόλις 20 εκ Το παλαιότερο δάπεδο ήταν σπαρmicroένο microε πολυάριθmicroα θραύσmicroατα προερχόmicroενα από microεγάλα χρηστικά αγγεία Η καταστροφή φαίνεται ότι συνοδεύτηκε από πυρκαγιά Το νεώτερο επίπεδο χρήσης χαρακτηρίζεται από δύο microερικώς επικαλυπτόmicroενες πρόχειρες κεντρικές εστίες Ο πυθmicroένας της παλαιότερης ήταν το κοίλο σώmicroα ενός microεγάλου χρηστικού αγγείου Τα λιγοστά χαρακτηριστικά ευρήmicroατα από το εσωτερικό του δωmicroατίου χρονολογούνται στους πρώιmicroους αρχαϊκούς χρόνους (λχ πήλινος πεταλόσχηmicroος λύχνος και θραύσmicroατα αγγείων ανατολίζοντος ρυθmicroού)

Πύργος από ∆υσmicroάς Στρώmicroα καταστροφής πύργου από

πάνω Αγγείο ανατολίζοντος ρυθmicroού από τον πύργο

Βορειότερα εκτείνεται ένα microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα διαστάσεων 57 Χ 1760 micro το οποίο ακολουθεί Β-Ν προσανατολισmicroό Μολονότι η έρευνα του κτιρίου βρίσκεται σε πρώιmicroο στάδιο η πρώτη εντύπωση είναι ότι πρόκειται για υπαίθριο περίβολο microέσα στον οποίο εγγράφονται ορισmicroένοι ορθογώνιοι χώροι καθώς και οι προαναφερθείσες κυκλικές κατασκευές Η περίκλειστη περιοχή διαιρείται εσωτερικά σε τουλάχιστον δύο άνισα διαmicroερίσmicroατα Ο περιmicroετρικός τοιχοβάτης πλ περίπου 40 εκ είναι κατασκευασmicroένος από microία σειρά από σχετικά microικρούς πρόχειρα κατεργασmicroένους λίθους και microέχρι ένα ύψος πρέπει να έφερε ανωδοmicroή από πλίνθους Το microεσαίο τmicroήmicroα του δυτικού επιmicroήκη τοίχου έχει υποστεί microετατόπιση και εν microέρει έχει καταστραφεί πιθανώς εξαιτίας πληmicromicroύρας

Κάτοψη Β απόληξης microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος

Άποψη της Β απόληξης του microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος από τα ∆υτικά

15

Στη Βόρεια απόληξη του οικοδοmicroήmicroατος ήρθαν στο φως έκκεντρη προς ∆υσmicroάς ευρύχωρη είσοδος πλάτους 260 micro και λιθόστρωτο τετράγωνο δωmicroάτιο στη Β∆ γωνία εσωτ πλευράς 260 micro microε είσοδο πλ 130 micro προς Ν Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι το Α σκέλος του Β θεmicroελίου δεν είναι απόλυτα ευθυγραmicromicroισmicroένο microε το αντίστοιχο ∆υτικό κάτι που microαρτυρεί microία προχειρότητα αν όχι βιασύνη στο στάδιο της κατασκευής Εντύπωση προξενεί το λιθόστρωτο γέmicroισmicroα του εσωτερικού του δωmicroατίου καθώς η επιφάνειά του είναι αρκετά ανώmicroαλη και δύσκολα θα microπορούσε να χρησιmicroοποιηθεί σαν δάπεδο Ενδεχοmicroένως να έφερε κάποια εξισωτική επίστρωση από πατηmicroένο χώmicroα ίσως δηλαδή χρησίmicroευε ως υπόστρωmicroα δαπέδου εξαιτίας του ασταθούς και υγρού υπεδάφους λόγω της γειτνίασης του υδροφόρου ορίζοντα Από την πρώτη εξέταση των κινητών ευρηmicroάτων που σχετίζονται microε την περίοδο χρήσης του οικοδοmicroικού συγκροτήmicroατος συνάγεται το συmicroπέρασmicroα ότι πρέπει να ήταν σε χρήση κατά τη διάρκεια του 7ου πΧ αι Ενισχυτική της πρώιmicroης χρονολόγησης είναι η διαπίστωση ότι δεν απαντήθηκαν κέραmicroοι σε κανένα σηmicroείο του ανασκαπτόmicroενου χώρου ούτε καν σε σχέση microε τα δύο στεγασmicroένα τετράγωνα δωmicroάτια ∆εν είναι σαφές πότε ακριβώς εγκαταλείφτηκε το συγκρότηmicroα και κάτω από ποιες συνθήκες το Β∆ δωmicroάτιο microε το λιθόστρωτο δεν απέδωσε ευρήmicroατα σε αντίθεση microε τον πύργο όπου όπως προαναφέρθηκε διαπιστώθηκε ένα στρώmicroα καταστροφής και microία σύντοmicroη φάση επαναχρησιmicroοποίησης Ίσως η εγκατάλειψη του συγκροτήmicroατος να πραγmicroατοποιήθηκε οργανωmicroένα αλλά ενδέχεται να ακολούθησε βίαιη καταστροφή πιθανώς από ανθρώπινη επέmicroβαση την οποία ακολούθησε σύντοmicroη περίοδος πρόχειρης χρησιmicroοποίησης ορισmicroένων χώρων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένου του πύργου Ακολούθως το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα εγκαταλείφτηκε οριστικά και σε κάποιο στάδιο η περιοχή πληmicromicroύρισε Η χρήση του microνηmicroειακού οικοδοmicroικού συγκροτήmicroατος του Ωρωπού παραmicroένει προς το παρόν αδιευκρίνιστη αν και microπορούmicroε ήδη να διατυπώσουmicroε κάποιες σκέψεις Συγκρινόmicroενη microε τα γνωστά αρχιτεκτονικά δεδοmicroένα της εποχής αυτής η microορφή του οικοδοmicroήmicroατος είναι microοναδική Η ασυνήθιστη κάτοψη οι σηmicroαντικές διαστάσεις η προχειρότητα της τοιχοποιίας οι πυργόσχηmicroες ή ενισχυmicroένες κατασκευές στα σηmicroεία των εισόδων τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα στο εσωτερικό του περιβόλου και τέλος τα λιγοστά και microάλλον φτωχά ευρήmicroατα συνιστούν ενδείξεις ότι ίσως έχουmicroε να κάνουmicroε microε ένα στρατόπεδο Είναι ενδιαφέρον ότι ανάmicroεσα στα ευρήmicroατα που σχετίζονται microε το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα συγκαταλέγεται χάλκινο έλασmicroα που πιθανότατα ανήκει σε κυκλική ασπίδα Το εύρηmicroα αυτό φαινοmicroενικά ενισχύει την υπόθεση του στρατοπέδου αλλά οδηγεί και σε περίσκεψη καθώς θα microπορούσε να είχε αναθηmicroατικό χαρακτήρα Λιγοστά θραύσmicroατα από microικρογραφικά αγγεία που προέρχονται από τα ανώτερα στρώmicroατα του ανασκαπτόmicroενου χώρου θα ήταν δυνατόν να ενισχύσουν αυτή την εκδοχή

Μνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα ∆υτικού Τοmicroέα από Νότια

Χάλκινη κυκλική ασπίδα

16

Εάν η ταύτιση του οικοδοmicroήmicroατος του Ωρωπού microε στρατόπεδο αποδειχτεί σωστή τότε η σύνδεσή του microε κάποιο επεισόδιο του φηmicroισmicroένου Ληλαντίου πολέmicroου καθίσταται πιθανή Θα ήταν δυνατόν να εικάσουmicroε ότι εδώ έδρευε microία φρουρά της οποίας ο ρόλος θα ήταν να ελέγχει το θαλάσσιο πέρασmicroα ανάmicroεσα στον Ωρωπό και την Ερέτρια και να εξασφαλίζει την απρόσκοπτη επικοινωνία ανάmicroεσα στις δύο θέσεις Ωστόσο η υπόθεση ότι το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα που αρχίσαmicroε να ερευνούmicroε ενδέχεται να ταυτίζεται microε πρόχειρο στρατόπεδο αν και δελεαστική παραmicroένει microια αναπόδεικτη εικασία Μόνον η συνέχιση της έρευνας θα δώσει απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήmicroατα Είναι γενικά παραδεκτό ότι στις πρώτες δεκαετίες του 7ου αι η Ερέτρια παρακmicroάζει και ο πληθυσmicroός της microειώνεται Η συρρίκνωση της Ερέτριας στη διάρκεια του 7ου αι και η microείωση των αποικιακών της δραστηριοτήτων στη ∆ύση συνδέονται συνήθως microε την δύσκολη κατάσταση στην οποία περιήλθε microετά τον πολύχρονο πόλεmicroο στον οποίο ενεπλάκη microε την άλλοτε σύmicromicroαχό της Χαλκίδα τον γνωστό από τις πηγές Ληλάντιο πόλεmicroο Αρχαιολογικά laquoτεκmicroήριαraquo του πολέmicroου αυτού θεωρούνται συνήθως η καταστροφή και εγκατάλειψη του οικισmicroού στην Ξερόπολη-Λευκαντί οι ταφές του γένους των πολεmicroιστών στην περιοχή της ∆υτικής Πύλης της Ερέτριας η απόκρυψη ενός σκύφου microε τάλαντα χρυσού από κοσmicroηmicroατοποιό της Ερέτριας και η κατασκευή του οχυρωmicroατικού περιβόλου της Ερέτριας γύρω στο 700 πΧ Αντίθετα στον Ωρωπό οι ενδείξεις που έχουmicroε συγκεντρώσει microέχρι σήmicroερα πιστοποιούν microάλλον το αντίθετο δηλ διαπιστώνουmicroε σχετική ευmicroάρεια και συνεχή δραστηριότητα microέχρι τουλάχιστον τα τέλη του 7ου πΧ αι Η υπόθεση που διατύπωσα παλαιότερα ότι microία από τις συνέπειες του πολέmicroου ήταν ότι ο Ωρωπός δέχτηκε laquoπρόσφυγεςraquo από την απέναντι Ερέτρια πιθανώς και από το Λευκαντί δεν έχει ακόmicroη αντικρουστεί από τα αρχαιολογικά δεδοmicroένα

ΦΑΣΕΙΣ 8 και 9 Αρχαϊκή οικία και οδοί

Οι φάσεις αυτές που τοποθετούνται στον 6ο πΧ αι παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον καθώς παρατηρείται ριζική αναδιοργάνωση του χώρου και εγκατάλειψη των καmicroπυλόγραmicromicroων κτιρίων Η ανθρώπινη δραστηριότητα στην ευρύτερη περιοχή συνέχισε microέχρι και το τέλος των αρχαϊκών χρόνων Σταδιακά η microορφή και ο προορισmicroός των οικοδοmicroηmicroάτων θα αλλάξει Πιο συγκεκριmicroένα οι περιοχές microε την παλαιότερη έντονη οικοδοmicroική δραστηριότητα παρέmicroειναν εγκαταλειmicromicroένες και αδόmicroητες Στο ∆υτικό Τοmicroέα ερευνήθηκε το 1985 microία οδός που ακολουθεί Β-Ν προσανατολισmicroό καθώς και microια οικία του τύπου microε παστάδα από το στρώmicroα καταστροφής της οποίας προέρχεται microεταξύ άλλων πώmicroα microελανόmicroορφης λεκάνης

∆υτικός Τοmicroέας Αρχαϊκή οδός και οικία από ΒΑ

Μελανόmicroορφο πώmicroα από την επίχωση καταστροφής της αρχαϊκής οικίας

17

Ανατολικά του microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος και Νότια του κεντρικού τοmicroέα ήρθαν στο φως δύο οδικοί άξονες ο ένας microε Β-Ν και ο άλλος microε Α-∆ προσανατολισmicroό Οι οδοί έχουν πλάτους 3 microέτρων και ορίζονται εκατέρωθεν από αναληmicromicroατικούς τοίχους Νότια του Α-∆ άξονα αποκαλύφτηκαν πολυάριθmicroοι παρόδιοι χώροι Επειδή το microεγαλύτερο τmicroήmicroα των χώρων αυτών εκτείνεται κάτω από το άσκαφο όριο του σκάmicromicroατος η εικόνα που έχουmicroε διαmicroορφώσει είναι ελλιπής και τόσο η κάτοψη όσο και η χρήση τους παραmicroένουν αβέβαιες (microάλλον έχουν ορθογώνια κάτοψη οικίες καταστήmicroατα) Βόρεια του δρόmicroου ήρθαν στο φως 2 ταφικοί τύmicroβοι του 6ου αι πΧ

Νότιος Τοmicroέας Ανασκαφή της αρχαϊκής οδού Άποψη από Α (2003)

Νότιος Τοmicroέας Αρχαϊκή οδός από ∆ (2003)

Η περιοχή εγκαταλείφτηκε στις αρχές του 5ου αι ύστερα από καταστρεπτική πληmicromicroύρα αψευδείς microαρτυρίες του συmicroβάντος αυτού είναι οι ποταmicroίσιες κροκάλες και τα στρώmicroατα αmicromicroοχάλικου που σκέπασαν τόσο τον δρόmicroο όσο και τους παρόδιους στεγασmicroένους χώρους ∆εν αποκλείεται οι δρόmicroοι να χαράχτηκαν microε την προοπτική ανάπτυξης ενός πολεοδοmicroικού σχεδίου το οποίο όmicroως δεν υλοποιήθηκε ποτέ πλήρως εξαιτίας της πληmicromicroύρας αυτής που υποχρέωσε τους κατοίκους του Ωρωπού να microετακινηθούν ανατολικότερα Στην πόλη του Ωρωπού των κλασικών χρόνων που ιδρύθηκε λίγες εκατοντάδες microέτρα ανατολικότερα εφαρmicroόστηκε εξαρχής το ορθογωνικό σύστηmicroα ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Όπως φάνηκε από τη σύντοmicroη και επιλεκτική παρουσίαση των δεδοmicroένων οι ανασκαφές στη Σκάλα Ωρωπού θα συmicroβάλουν στην αποσαφήνιση πολλών σκοτεινών ζητηmicroάτων γύρω από την αρχαία τεχνολογία και την πρώιmicroη microεταλλοτεχνία ειδικότερα Από την άλλη microεριά η παρουσία στον Κεντρικό Τοmicroέα λατρευτικών κτιρίων και κάποιων αναθηmicroάτων στο χώρο που περικλείεται από το microεγάλο ορθογώνιο περίβολο δίνει τη δυνατότητα διερεύνησης της σχέσης που αναmicroφίβολα υπήρχε κατά την αρχαιότητα ανάmicroεσα σε ιερά και εργαστήρια Πράγmicroατι microολονότι έχουν προκύψει σαφείς ενδείξεις για λατρευτικές εκδηλώσεις εντός των ορίων του microνηmicroειακού περιβόλου εντούτοις microένει να εξακριβωθεί η ακριβής φύση των εκδηλώσεων αυτών και η σχέση που υπάρχει microε τις παράλληλες βιοτεχνικές δραστηριότητες και τις γειτονικές παιδικές ταφές

18

Ευβοϊκός κρατήρας Ευβοϊκός αmicroφορίσκος

Ευβοϊκός σκύφος Ευβοϊκό κύπελλο

Τα κινητά ευρήmicroατα υπογραmicromicroίζουν τον ευβοϊκό προσανατολισmicroό των Ωρωπίων καθώς ένα microεγάλο ποσοστό από τα τροχήλατα αγγεία είναι ευβοϊκής τεχνοτροπίας Αυτό καθώς και ο ενεπίγραφος δίσκος που microνηmicroονεύεται παραπάνω αποτελούν αδιάψευστη microαρτυρία των στενών σχέσεων που διατηρούσαν οι Ωρώπιοι microε τους Ευβοείς και ιδιαίτερα microε τους Ερετριείς Τα νέα ευρήmicroατα δίνουν βάση τόσο στις αποσπασmicroατικές γραπτές microαρτυρίες (σύmicroφωνα microε τον Νικοκράτη (Ερε]τριέων κτί[σmicroα είναι τον Ω]ρωπόν) (FGrHist 376 F1) και τον Στ Βυζ λ Γραία = πόλις Ερετρίας) όσο και στην παλαιότερη υπόθεση ορισmicroένων microελετητών περί κυριαρχίας της Ερέτριας επί του Ωρωπού καθώς και στην πιο πρόσφατη του D Knoepfler σύmicroφωνα microε την οποία ο προκλασσικός Ωρωπός υπήρξε αποικία των Ερετριέων Βέβαια δε λείπουν οι αποmicroιmicroίσεις Κορινθιακών αγγείων αλλά και τα Πρωτοαττικά ορισmicroένα από τα οποία φαίνεται ότι είναι προϊόντα του τοπικού εργαστηρίου

Κορινθιακή κοτύλη τύπου Αετού 666 Πρωτοαττικός κρατήρας Παράλληλα τα λιγοστά φοινικικά και αιγυπτιάζοντα πολύτιmicroα αντικείmicroενα όπως χάνδρες από υαλόmicroαζα και φαγεντιανή σφραγίδες και ψήφοι από ηmicroιπολύτιmicroους λίθους καθώς και ο σκαραβαίος που microνηmicroονεύτηκε παραπάνω καθώς και τα εισαγmicroένα Ανατολικοιωνικά αγγεία αποτελούν τεκmicroήρια επαφών και microε την Ανατολική Μεσόγειο

Τριγωνικές χάνδρες από υαλόmicroαζα

Λίθινη χάνδρα microε εγχάρκατη παράσταση πτηνού

Σφαιρική χάνδρα από πράσινη υαλόmicroαζα

Θραύσmicroατα ροδιακών σκύφων

19

∆εν είναι ακόmicroη σαφής ο προορισmicroός όλων των οικοδοmicroηmicroάτων Ορισmicroένα από αυτά χρησίmicroευαν microε βεβαιότητα ως εργαστήρια microεταλλοτεχνίας Αυτό πιστοποιείται από τους διάσπαρτους microεταλλευτικούς κλιβάνους τόσο έξω όσο και microέσα στα οικοδοmicroήmicroατα (λχ στο εσωτερικό του ελλειψοειδούς Α) καθώς και από τα πολυπληθή απορρίmicromicroατα εκκαmicroίνευσης που είναι σπαρmicroένα σε όλους τους χώρους της ανασκαφής Από τις αναλύσεις των σκωριών που πραγmicroατοποιήθηκαν στο Κέντρο Αρχαιοmicroετρίας του ∆ηmicroόκριτου από τον R Doonan microε τη βοήθεια του Γ Μπασιάκου καταδείχτηκε ότι κατασκεύαζαν σιδερένια και χάλκινα αντικείmicroενα ενώ προέκυψαν ενδείξεις και για πρωτογενή κατεργασία χαλκού Ανάmicroεσα στα ευρήmicroατα συγκαταλέγονται αρκετά πήλινα ακροφύσια κλιβάνων (tuyegraveres)

Σκωρία από τον πυθmicroένα κλιβάνου του Κτιρίου Α

Σκωρίες χαλκού Τρία ακροφύσια microεταλλευτικών κλιβάνων

Τα σιδερένια εργαλεία αποτελούν microία από τις πιο σηmicroαντικές κατηγορίες κινητών ευρηmicroάτων Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα σύνολο από 70 περίπου σιδερένια microαχαίρια και εργαλεία (κυρίως microικρές αξίνες διαφόρων microεγεθών) που βρέθηκε κατά την ανασκαφική περίοδο του 1998 Ανάmicroεσά τους συλλέχτηκαν microερικά ασηmicroένια και χάλκινα κοσmicroήmicroατα καθώς και χάνδρες από υαλόmicroαζα και φαγεντιανή προφανώς εισαγmicroένες από την Ανατολή

Σιδερένια εργαλεία Αξίνα αιχmicroή δόρατος 2

εγχειρίδια από σίδερο Επιλογή microετάλλινων αντικείmicroένων και κοσmicroηmicroάτων

Στον ίδιο χώρο φαίνεται ότι λειτουργούσαν παράλληλα και εργαστήρια αγγειοπλαστικής ∆ύο από τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα (Η και Ι∆) φαίνεται ότι χρησίmicroευαν ως κεραmicroικοί κλίβανοι ενώ βρέθηκαν και τρεις παρόmicroοιοι κλίβανοι microε δίδυmicroους θαλάmicroους καύσης Η καύσιmicroη ύλη των κλιβάνων αυτών ήταν κουκούτσια από αγριελιές που βρέθηκαν σε ικανές ποσότητες τελείως πυρακτωmicroένα

20

Κεντρικός Τοmicroέας Κλίβανος κεραmicroεικής πλησίον Κτιρίου Α

∆υτικός Τοmicroέας Κλίβανος κεραmicroεικής

Τα πολυάριθmicroα τεκmicroήρια για την ενασχόληση των ευβοέων microε τη microεταλλοτεχνία (Καστρί Λευκαντί Ερέτρια Πιθηκούσσες) ενισχύουν την επικρατούσα σήmicroερα άποψη ότι ένα από τα βασικά κίνητρα που τους οδήγησαν αρχικά στην Ανατολή και τη Χαλκιδική και στη συνέχεια στη ∆ύση ήταν το εmicroπόριο microετάλλων Κάτι τέτοιο συνάγεται και από το εδάφιο της Οδύσσειας όπου η Αθηνά microεταmicroφιεσmicroένη ως Μέντης αφηγείται στον Τηλέmicroαχο ότι έφθασε στην Ιθάκη καθ οδόν προς την Τεmicroέση όπου πηγαίνει για να ανταλλάξει σίδερο microε χαλκό (Οδ α 182-184 πλέων ἐπὶ οἴνοπα πόντον ἐπ᾿ ἀλλοθρόους ἀνθρώπους ἐς Τεmicroέσην microετὰ χαλκόν ἄγω δ᾿ αἴθωνα σίδηρον) Η υπόθεση του Μ Σακελλαρίου ότι κάτοικοι της Γραίας πήραν microέρος στις πρώτες εξορmicroήσεις των Ευβοέων στη ∆ύση αποκτά σήmicroερα και αρχαιολογικά ερείσmicroατα Με βάση όλα τα παραπάνω ενισχύεται η άποψη που διατύπωσαν kατά καιρούς αρκετοί microελετητές ότι δηλαδή οι Γραίοι πρέπει να συmicromicroετείχαν στην ίδρυση των πρώτων ευβοϊκών αποικιών στη ∆ύση ήρθαν σε επαφή microε τους αυτόχθονες κατοίκους της Ιταλικής χερσονήσου και τελικώς όλοι οι Έλληνες έγιναν γνωστοί στη ∆ύση ως Graii Geci Η παρουσία πολυάριθmicroων επάλληλων περιβόλων της Γεωmicroετρικής και πρώιmicroης αρχαϊκής περιόδου στον Ωρωπό επιτρέπει την διατύπωση ορισmicroένων σκέψεων Η συνήθεια αυτή προφανώς απηχεί έναν τρόπο κοινωνικής οργάνωσης που φαίνεται ότι ήταν ιδιαίτερα οικείος στην γειτονική Εύβοια Οι ανασκαφές του Π Θέmicroελη της Α Ανδρειωmicroένου και των Ελβετών στην Ερέτρια έφεραν στο φως τις τελευταίες δεκαετίες αποσπασmicroατικά αρχιτεκτονικά λείψανα της Γεωmicroετρικής περιόδου Σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις τα στεγασmicroένα οικοδοmicroήmicroατα συνήθως ελλειψοειδούς microορφής πλαισιώνονται από περιβόλους Αυτή η παρατήρηση ισχύει και για το ιερό του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου και ήταν ένας από τους λόγους που microε είχαν οδηγήσει το 1987 στην αmicroφισβήτηση της στερεότυπης άποψης ότι η παρουσία ενός microεταγενέστερου αστικού ναού σε microία συγκεκριmicroένη θέση προϋποθέτει ότι ο τα παλαιότερα αρχιτεκτονικά λείψανα στον ίδιο χώρο θα πρέπει επίσης να θεωρηθούν λατρευτικά Παρόmicroοιοι περίβολοι φαίνεται ότι χαρακτηρίζουν και τη γειτονική Ξερόπολη-Λευκαντί καθώς και την Κύmicroη αλλά και αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όπως την Παλαιά Σmicroύρνη Πώς εξηγείται η παρουσία των περιβόλων αυτών Μία εξήγηση είναι ότι παρείχαν προστασία από τις συχνές πληmicromicroύρες από τους χειmicroάρρους και τα ποτάmicroια που διέρχονταν microέσα από τους οικισmicroούς Είναι γνωστό ότι στο σηmicroείο της microετέπειτα ∆υτικής Πύλης οι Ερετριείς στις αρχές του 7ου αι εξέτρεψαν την κοίτη του ποταmicroού που διερχόταν microέσα από την κατοικηmicroένη ζώνη Η εικόνα της γεωmicroετρικής Ερέτριας σύmicroφωνα microε την γνωστή αναπαράσταση του Kl Krause microπορεί να εφαρmicroοστεί και στην περίπτωση του Ωρωπού Στην Ερέτρια οι γεωλογικές έρευνες έδειξαν ότι πολλά αποξηραmicroένα ρεύmicroατα διαmicroορφώθηκαν από τον 7ο αι και εξής σε οδικές αρτηρίες Κάτι παρόmicroοιο παρατηρήθηκε και στον Ωρωπό (οικόπεδο ΟΤΕ και πιθανώς Β-Ν οδός του ∆υτικού Τοmicroέα)

21

Όmicroως η προστασία από τις πληmicromicroύρες δεν πρέπει να είναι ο microόνος λόγος της παρουσίας των περιβόλων Οι έρευνες στον Ωρωπό έδειξαν ότι η εικόνα που παρατηρείται στον Κεντρικό Τοmicroέα επαναλαmicroβάνεται στο ∆υτικό Φαίνεται δηλαδή ότι έχουmicroε να κάνουmicroε microε αυτόνοmicroες οικιστικές microονάδες τις οποίες θα microπορούσαmicroε να αποκαλέσουmicroε οίκους Μέσα στα όρια κάθε περιβόλου το laquoέρκοςraquo του Οmicroήρου θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι διέmicroενε microία οικογένεια Τα οικοδοmicroήmicroατα που συνθέτουν την κάθε microονάδα ήταν όπως φαίνεται συναρτηmicroένα microε τον αριθmicroό των microελών της οικογένειας και την θέση που κατείχε αυτή στην κοινωνία Η οmicroηρική περιγραφή του οίκου microε το microέγαρο το έρκος που το περιβάλλει (Ιλ Α 476) τους σωρούς της κοπριάς από την παραmicroονή των ζώων στην αυλή (Ιλ Ω 163 κε Οδ ρ 297) το βωmicroό του ∆ιός laquoεν microέσω έρκειraquo (Οδ χ 334) τη θόλο (Οδ χ 442-474) τη laquoλαύρηraquo (Οδ χ 136-138 162-166) και τους ανεξάρτητους θαλάmicroους (Οδ α 425 δ 718 802 ψ 192 κε) νοmicroίζω ότι ταιριάζει ικανοποιητικά microε τα ευρήmicroατα του Ωρωπού Ακόmicroη και το οmicroηρικό laquoυπερώιονraquo (λχ Οδ φ 42) θα microπορούσε να αποκατασταθεί στο Κτήριο Θ του Κεντρικού Τοmicroέα όπου υπάρχουν ενδείξεις ότι υπήρχε κλίmicroακα που οδηγούσε σε πατάρι όπως στην περίπτωση της ελλειψοειδούς αρχαϊκής οικίας στη θέση Punta Chiarito των Πιθηκουσσών Οι κεντρικές εστίες των περισσοτέρων οικιών του Ωρωπού το microεγάλο θρανίο στο αψιδωτό δωmicroάτιο του κτιρίου Θ τα πολυάριθmicroα κατάλοιπα των οστών ζώων τα microικρά ακέραια κλειστά αγγεία που θα microπορούσαν να είχαν χρησιmicroοποιηθεί σε σπονδές συνιστούν ενδείξεις για την τέλεση laquoοmicroηρικώνraquo συmicroποσίων Μάλιστα τα υφαντικά βάρη κατά microήκος των τοίχων microας φέρνουν στο νου τα οmicroηρικά χωρία όπου οι γυναίκες αποτραβιούνται σε microία άκρη και υφαίνουν όσο διαρκεί το συmicroπόσιο των ανδρών

Πήλινες σφαίρες Πήλινα σφονδύλια Πήλινες αγνύθες Από τις ανασκαφές του Ωρωπού διαφαίνεται ότι microέσα στα πλαίσια του κάθε οίκου υπήρχε αυτονοmicroία τόσο σε οικονοmicroικό όσο και σε θρησκευτικό επίπεδο Για παράδειγmicroα κάθε νοικοκυριό φαίνεται ότι είχε κατά περιόδους δική της ανεξάρτητη κεραmicroική παραγωγή Ωστόσο οι δραστηριότητες που σχετίζονται microε τη microεταλλοτεχνία χαρακτηρίζουν microόνον τις οικογένειες που κατοικούσαν στον Κεντρικό Τοmicroέα ενασχόληση που ασφαλώς τους προσέδιδε microεγαλύτερο πλούτο δύναmicroη και κύρος Οι λατρευτικές εκδηλώσεις των οικογενειών που κατοικούσαν στη συγκεκριmicroένη περιοχή πρέπει να είχαν ως αποδέκτες την Αλία Νύmicroφη θεά προστάτιδα των ναυτικών της οποίας η λατρεία microαρτυρείται επιγραφικά στον Ωρωπό κατά την Ελληνιστική περίοδο αλλά και τους αδελφούς της τους Τελχίνες δηλ τους δαίmicroονες που είχαν σχέση microε τη microεταλλοτεχνία Η λατρεία του ήρωος στο microεγάλο περίβολο του κεντρικού τοmicroέα φαίνεται ότι έχει το παράλληλό της στον περίβολο του ∆υτικού τοmicroέα Σε κάθε οικιστική microονάδα ένα από τα οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν η κύρια κατοικία και τα λοιπά οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν χώροι εργασίας και λατρείας Το αν κάποιος ή κάποιοι οίκοι ξεχώριζαν από τους υπόλοιπους είναι microάλλον πρόωρο να επιχειρήσουmicroε να το διαπιστώσουmicroε Η κοινωνική διαστρωmicroάτωση δεν είναι ιδιαίτερα έντονη microολονότι η εντύπωση που δίδεται microε τα microέχρι σήmicroερα υλικά κατάλοιπα που έχουν αποκαλυφτεί είναι ότι το οικοδοmicroικό συγκρότηmicroα του κεντρικού τοmicroέα που περιβάλλεται από τον εντυπωσιακό περίβολο ανήκε σε microία από τις πιο σηmicroαντικές οικογένειες του Ωρωπού Αυτό προφανώς επέτρεπε στους ενοίκους του Κτιρίου Θ να τελούν θρησκευτικές τελετές στις οποίες θα συmicromicroετείχαν και microέλη από άλλες οικογένειες Αλλά και τα επάλληλα κτίρια ΙΗ ΙΘ στο microέσον του περίκλειστου χώρου του ∆υτικού τοmicroέα ενδέχεται να ανήκαν σε microία σηmicroαντική

22

οικογένεια Τούτο συνάγεται από τη microεγάλη διάρκεια χρήσης των παραπάνω κτιρίων καθώς και από την επιmicroεληmicroένη τοιχοποιία τους

Πήλινο ειδώλιο αλόγου ∆ύο πήλινα ειδώλια αλόγων Πήλινα ειδώλια ζώων Η παραπάνω πρόταση επιτρέπει να κατανοήσουmicroε καλύτερα την διαδικασία γένεσης του ιερού του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου στην Ερέτρια που σύmicroφωνα microε παλαιότερη άποψή microου ήταν αρχικά ο πυρήνας της αριστοκρατικής συνοικίας της πόλης που microετεξελίχτηκε σε ιερό της πολιούχου θεότητας Ορισmicroένα κτήρια προορίζονταν για κατοικίες της αριστοκρατικής τάξης άλλα χρησίmicroευαν ως χώροι εργασίας (λχ εργαστήριο για την κατασκευή χάλκινων αντικειmicroένων) Τον ίδιο laquoδιπολισmicroόraquo παρατηρούmicroε όπως είδαmicroε στη βιοτεχνική συνοικία των Πιθηκουσσών (αψιδωτή κατοικία ελλειψοειδή ή ορθογώνια εργαστήρια microεταλλοτεχνίας) Φαίνεται συνεπώς ότι η σύνθετη κοινωνική οργάνωση οδήγησε σταδιακά από το 2ο microισό του 8ου αι στην εξειδίκευση των οικοτεχνικών ή βιοτεχνικών δραστηριοτήτων στα πλαίσια του οίκου Σε περιοχές όπου κυριαρχούσαν οι καmicroπυλόγραmicromicroες αρχιτεκτονικές microορφές η λύση που δόθηκε ήταν η ενσωmicroάτωση των επιmicroέρους κτιρίων microέσα σε έναν περίβολο αν και σε ορισmicroένες περιπτώσεις επιχειρήθηκαν δύσκολοι συνδυασmicroοί όπως στη Λαθούριζα της Αττικής Αντίθετα σε περιοχές όπου επικρατούσε η συνήθεια να χτίζουν ορθογώνια σπίτια οι επιλογές ήταν περισσότερες Είτε ακολουθήθηκε και εδώ η λογική του περιβόλου όπως στα Μέγαρα Υβλαία είτε εκείνη της κεντρικής αυλής γύρω από την οποία διατάσσονταν οι χώροι όπως στη Ζαγορά της Άνδρου ή τη Μίλητο Σύmicroφωνα microε τον Ι Morris οι κοινωνικές microεταβολές που σταδιακά θα οδηγήσουν σε ανάγκη κατάτmicroησης του ωφέλιmicroου χώρου των κτιρίων έτσι ώστε ο κάθε χώρος να έχει microία συγκεκριmicroένη χρήση και η πρόσβαση σε αυτούς να είναι ελεγχόmicroενη σε συνδυασmicroό microε τον περιορισmicroό του ρόλου της γυναίκας στις οικοτεχνικές δραστηριότητες και ο αποκλεισmicroός της από τα κοινά microε εξαίρεση βέβαια τις θρησκευτικές εκδηλώσεις θα οδηγήσει περαιτέρω στην παγίωση του τύπου του αρχαίου ελληνικού σπιτιού όπου οι χώροι θα είναι πλέον στραmicromicroένοι προς το εσωτερικό και θα διατάσσονται γύρω από microιαν αυλή Αναmicroφίβολα η εξέλιξη υπήρξε αργή Από τον αψιδωτό microνηmicroειώδη αριστοκρατικό οίκο του 10ου πΧ αι στο Λευκαντί όπου όλες οι δραστηριότητες βρίσκονται συγκεντρωmicroένες κάτω από την ίδια στέγη έως την αρχαϊκή οικία microε την παστάδα του Ωρωπού διανύθηκε microία microεγάλη πορεία από την οποία ακόmicroη microας λείπουν οι συνδετικοί κρίκοι Οι ανασκαφές του Ωρωπού συmicroβάλουν ως ένα βαθmicroό στη γεφύρωση αυτού του κενού ΑΛ ΜΑΖΑΡΑΚΗΣ ΑΙΝΙΑΝ ∆ιευθυντής ανασκαφής Ωρωπού Αναπλ Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλίας Σχολή Επιστηmicroών του Ανθρώπου Τmicroήmicroα Ιστορίας Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Αργοναυτών και Φιλελλήνων Βόλος 38221 e-mail amazahauthgr

10

ΦΑΣΗ 5 (ΠΟΡΤΟΚΑΛΙ) Κεντρικός Τοmicroέας Κατά την επόmicroενη φάση παραmicroένουν σε χρήση τα περισσότερα από τα προαναφερθέντα οικοδοmicroήmicroατα Το Θ microετατράπηκε σε αψιδωτό οικοδόmicroηmicroα microήκους 12 micro microε την προσθήκη ενός ορθογώνιου δωmicroατίου προς Νότον microε άνοιγmicroα στο πλάι (στα ∆υτικά) Η τάση για υιοθέτηση των ευθύγραmicromicroων κατασκευών και της ορθής γωνίας είναι εmicroφανής καθώς αmicroέσως νοτιότερα κτίστηκε ο ορθογώνιος χώρος Ζ που αντιπροσωπεύει πιθανώς προσθήκη στο κυκλικό ΣΤ microε το οποίο φαίνεται ότι επικοινωνούσε microε ενδιάmicroεση θύρα Το ευτελές αινιγmicroατικό κυκλικό οικοδόmicroηmicroα ΙΖ διάmicro 120 micro Νότια και εξωτερικά του περιβόλου ανήκει και αυτό στην ίδια φάση

Κεντρικός Τοmicroέας Κτίριο Θ από Ν Κεντρικός Τοmicroέας Χώρος Ζ από Ανατολικά ∆υτικός Τοmicroέας Ο περίβολος ξαναχτίστηκε λαmicroβάνοντας υπόψη τη θέση των παλαιότερων τοίχων microε εξαίρεση το Βόρειο και Β∆ σκέλος του το οποίο είναι νέο Κατ ουσίαν ο περίκλειστος χώρος επεκτάθηκε 35 microέτρα προς Βορράν Στο εσωτερικό του υπήρχαν τώρα δύο ελλειψοειδή κτίρια τα ΙΘ και ΚΒ τα οποία σώζονται αποσπασmicroατικά καθώς και δύο ή τρία κυκλικά ΚΓ ΚΘ και ΛΑ Σε επαφή microε το Β σκέλος του περιβόλου κτίστηκε το κυκλικό οικοδόmicroηmicroα ΚΓ διαmicroέτρου 250 micro ∆ύο ακόmicroη κυκλικά κατά πάσα πιθανότητα οικοδοmicroήmicroατα που πλαισιώνουν τη Β∆ και Ν∆ γωνία του συγκροτήmicroατος το ΚΘ και το ΛΑ αντίστοιχα θα πρέπει microάλλον να αποδοθούν σε αυτή τη φάση Ωστόσο δεν είναι σαφές αν τα πρώτο ανήκει στο ίδιο οικοδοmicroικό συγκρότηmicroα ή σε κάποιο άλλο που εκτεινόταν δυτικότερα και οριζόταν προς Βορράν από άλλο περίβολο ενώ η ταύτιση του δεύτερου microε στεγασmicroένο οικοδόmicroηmicroα είναι εξαιρετικά αβέβαιη Από το ελλειψοειδές κτίριο ΙΘ το οποίο κτίστηκε ακριβώς πάνω από το προγενέστερο ΙΗ σώζεται microόνον η πρόσοψη microε το επιmicroεληmicroένο κατώφλι και τmicroήmicroατα του Α τοίχου και της αψίδας Οι διαστάσεις του κτιρίου υπολογίζονται σε 650 Χ 350 micro δηλ δε διέφεραν σηmicroαντικά από εκείνα του ΙΘ που αντικατέστησε Το 2000 αmicroέσως στα Ανατολικά των ελλειψοειδών ΙΗ-ΙΘ είχε βρεθεί αινιγmicroατική πλίνθινη κατασκευή Την επόmicroενη χρονιά φάνηκε ότι πρόκειται για ένα ακόmicroη ελλειψοειδές οικοδόmicroηmicroα (ΚΒ) από το οποίο σώζονται microόνον τα επάλληλα πήλινα δάπεδα καθώς και η πρόσοψη δηλ οι δύο παραστάδες και το κατώφλι εκατέρωθεν του οποίου σώζονται δύο τετράγωνοι ογκόλιθοι πλευράς microισού microέτρου περίπου πιθανώς βάσεις για τη στερέωση ξύλινων στύλων Στο εσωτερικό του κτιρίου ερευνήθηκε κοιλότητα που περιείχε αναρίθmicroητα καmicroένα οστά ζώων και κάρβουνα πιθανώς κατάλοιπα κάποιας θυσίας που ενδεχοmicroένως θα πρέπει να ταυτιστεί microε εσχάρα (βλ εικόνα σελ 12) Κάτι τέτοιο βέβαια προϋποθέτει ότι το οικοδόmicroηmicroα είχε λατρευτικό προορισmicroό Η συνειδητή διάλυση του κτιρίου και η θεmicroελίωση στη θέση του αινιγmicroατικής ορθογώνιας κατασκευής που περιγράφεται παρακάτω ενδέχεται να σχετίζονται microεταξύ τους

11

ΦΑΣΗ 6 (ΠΡΑΣΙΝΗ) Κεντρικός Τοmicroέας Πρόκειται για την τελευταία σηmicroαντική αρχιτεκτονική φάση στον τοmicroέα αυτό Όπως φαίνεται στο εσωτερικό του ορθογώνιου περιβόλου έστεκε πλέον microόνον το κτίριο Θ το οποίο ανέκτησε πάλι την αρχική ελλειψοειδή του microορφή Στη θέση του ΙΕ κτίστηκε ένα microεγαλύτερο κυκλικό οικοδόmicroηmicroα το Η διαmicro 290 micro το οποίο ενδέχεται να ήταν κεραmicroεικός κλίβανος

Κυκλικό Κτίριο Η (κεραmicroεικός κλίβανος) Τύmicroβος XXXIV (Ηρώον) από Βόρεια Στη θέση του ΙΑ χτίστηκε microία ορθογώνια πλακόστρωτη κατασκευή που όπως όλα δείχνουν πρέπει να ήταν βωmicroός ήταν καλυmicromicroένη microε καθαρή στάχτη και δίπλα της βρέθηκε ένα τελετουργικό χειροποίητο λυχνάρι Σε επαφή microε microία άλλη γειτονική λίθινη microακρόστενη κατασκευή (XXXIV 084 X 068 micro) στο microέσον της οποίας είχε τοποθετηθεί ένας κατακόρυφος κατεργασmicroένος λίθος που έδινε την εντύπωση ταφικού σήmicroατος βρέθηκε ένα σύνολο από θρυmicromicroατισmicroένα αγγεία των πρώιmicroων αρχαϊκών χρόνων κάρβουνα και οστά ζώων Ωστόσο η έρευνα που επακολούθησε δεν οδήγησε στην ανεύρεση ανθρώπινων λειψάνων Λίγο ανατολικότερα εν microέρει πάνω στο θεmicroέλιό του κυκλικού κτίσmicroατος ΙΓ εντοπίστηκε microια microικρή λίθινη κυκλική τράπεζα (XXXVI) Παρόmicroοιες κατασκευές συνήθως σχετίζονται microε τη λατρεία των προγόνων ή των νεκρών

Κάτοψη περιοχής Ηρώου (σχ Α Μαζαράκη Αινιάνος)

Πήλινος Λύχνος πλησίον βωmicroού

Πήλινο οmicroοίωmicroα πλοίου από κατασκευή XXXIV

Συνεξεταζόmicroενα όλα τα στοιχεία οδηγούν στη σκέψη ότι στο χώρο λειτουργούσε ένα ηρώο Μάλιστα η παρουσία ενός πήλινου οmicroοιώmicroατος πλοίου ανάmicroεσα στις προσφορές θα microπορούσε να δηλώνει ότι πρόκειται για το κενοτάφιο ενός σηmicroαίνοντος προσώπου που χάθηκε στη θάλασσα Το χθόνιο χαρακτήρα της λατρείας τονίζουν τα πήλινα ακρωτηριασmicroένα ειδώλια αλόγων που βρέθηκαν στη γύρω περιοχή και σε άmicroεση γειτνίαση microε το βωmicroό Είναι γνωστό πόσο διαδεδοmicroένη ήταν η λατρεία των ηρώων στην Εύβοια Αρκεί να microνηmicroονεύσουmicroε το ηρώο στο Λευκαντί του 10ου αι και εκείνο της ∆υτικής Πύλης της Ερέτριας των αρχών του 7ου αι που και τα δύο σχετίζονται microε τη λατρεία νεκρών της αριστοκρατικής τάξης Ειδολογικά τα ευρήmicroατα παρουσιάζουν ορισmicroένες οmicroοιότητες microε ένα λατρευτικό σύνολο του 7ου αι από τις Πιθηκούσσες Εκεί ανασκάφτηκε ένας αποθέτης που

12

περιείχε microεταξύ άλλων πήλινα ειδώλια αλόγων και microουλαριών και οmicroοιώmicroατα πλοιαρίων Ο Β d Agostino συmicroπεραίνει ότι πρόκειται πιθανώς για ένα ηρώο καθώς τα ευρήmicroατα σχετίζονταν άmicroεσα microε καmicroένα ανθρώπινα οστά ∆υτικός Τοmicroέας Ορισmicroένες από τις κατασκευές που σχετίζονται microε την περίοδο αυτή microας πείθουν ότι η χρήση του χώρου άλλαξε και εδώ Φαίνεται πως κάποια στιγmicroή όταν το ελλειψοειδές κτίριο ΚΒ εγκαταλείφθηκε χρησιmicroοποίησαν τις πέτρες του για κάποια άλλη κατασκευή ίσως για το νέο περίβολο που τώρα όχι microόνον ανανεώθηκε αλλά επίσης διευρύνθηκε προς Νότον προς ∆υσmicroάς και ίσως προς Βορράν Το microόνο σηmicroαντικό στεγασmicroένο οικοδόmicroηmicroα που παρέmicroεινε σε χρήση φαίνεται ότι ήταν το ελλειψοειδές ΙΘ Νέες κατασκευές είναι τα κυκλικά ΚΖ και Κ∆ Το microικρότερο το ΚΖ αποκαλύφτηκε πλησίον της Νότιας εισόδου Σε σχέση microε τη microικρή του διάmicroετρο (180 micro) και συγκρινόmicroενο microε τα άλλα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα του ∆υτικού Τοmicroέα διαθέτει ασυνήθιστα πλατύ θεmicroέλιο Η χρήση του κτίσmicroατος αυτού παραmicroένει αβέβαιη microολονότι η εύρεση στο εσωτερικό του σε επαφή microε τον τοιχοβάτη microιας microικρογραφικής οινοχόης ίσως δηλώνει κάποια λατρευτική λειτουργία

∆υτικός Τοmicroέας Κτίριο ΚΖ ∆υτικός Τοmicroέας Κυκλικά Κτίρια ΚΓ και Κ∆ Το microεγαλύτερο κυκλικό οικοδόmicroηmicroα διαmicro 250 micro κτίστηκε στη ΒΑ γωνία του περιβόλου (Κ∆) δίπλα στο παλαιότερο και παρόmicroοιο ΚΓ Με βάση τα στρωmicroατογραφικά δεδοmicroένα είναι δυνατόν να υποστηριχθεί ότι το ΚΓ συνέχισε να χρησιmicroοποιείται Και τα δύο κτίσmicroατα ίσως ήταν σιταποθήκες των οποίων η είσοδος θα πρέπει να αποκατασταθεί προς Νότον Στη Ν∆ γωνία του περιβόλου πλησίον της πιθανολογούmicroενης εισόδου ερευνήθηκε λίθινη συmicroπαγής κυλινδρική κατασκευή (διαmicro 080 ύψ 045 micro) Πάνω στην επιφάνειά της η οποία ήταν επενδεδυmicroένη microε πηλό παρατηρήθηκαν λίγα ίχνη καύσης Η υπόθεση ότι πρόκειται για οικιακό () βωmicroό είναι αρκετά πιθανή Τέλος στη θέση του ελλειψοειδούς κτιρίου ΚΒ το οποίο όπως προαναφέρθηκε εκθεmicroελιώθηκε αmicroέσως στα ∆υτικά της εσχάρας κτίστηκε microία microακρόστενη ορθογώνια αινιγmicroατική κατασκευή Το microήκος της είναι 270 micro και το microέγ πλάτος λίγο λιγότερο από 1 micro Πλησίον και εντός της κατασκευής συλλέχτηκαν microεταξύ άλλων 10 microολύβδινα διπλωmicroένα αλιευτικά βαρίδια και ένα χάλκινο αγκίστρι

Εσχάρα microε καmicroένα οστά ζώων Κυλινδρική κατασκευή Χάλκινο αγκίστρι

13

ΤΑΦΕΣ Με αρκετές από τις παραπάνω φάσεις συνδέονται και ευάριθmicroοι παιδικοί εγχυτρισmicroοί Οι περισσότεροι βρέθηκαν στον κεντρικό τοmicroέα και η απόδοσή τους στις επιmicroέρους οικιστικές φάσεις θα επιτευχθεί microόνον ύστερα από τη συνδυαστική microελέτη των κινητών ευρηmicroάτων και των δεδοmicroένων της στρωmicroατογραφίας Η microελέτη αυτή έως τώρα οδηγεί στην προσωρινή διαπίστωση ότι οι ταφές χρονολογούνται κατά κανόνα στη Γεωmicroετρική περίοδο (δύο ταφικοί τύmicroβοι χρονολογούνται στον 6ο αι δηλ microετά την εγκατάλειψη του συγκεκριmicroένου χώρου)

∆υτικός Τοmicroέας Παιδικός εγχυτρισmicroός (2001)

Ακτέριστη ταφή εφήβου σε συνεσταλmicroένη στάση

Αmicroφορέας που είχε τοποθετηθεί ως σήmicroα πάνω από τάφο

Ειδικότερα στο ∆υτικό τοmicroέα ερευνήθηκαν microόνον δύο εγχυτρισmicroοί στα Β∆ και ∆ εξωτερικά του περιβόλου Ένας πίθος του οποίου το στόmicroιο είχε σφραγιστεί microε microία πέτρα περιείχε το σκελετό ενός βρέφους και ένα σκυφοειδές ολόβαφο κύπελλο Αντίθετα στις παρυφές της εργαστηριακής συνοικίας του Κεντρικού Τοmicroέα ανασκάφτηκαν πάνω από 30 ταφές Οι περισσότερες - αν όχι όλες - είναι παιδικές (κυρίως εγχυτρισmicroοί καθώς και λακκοειδείς και κιβωτιόσχηmicroοι) Σύmicroφωνα microε τη ∆ραγώνα παρατηρήθηκαν και microερικές καύσεις ενηλίκων αλλά κάτι τέτοιο δεν επιβεβαιωθεί ακόmicroη Πολύ συχνά ο τάφος σκεπαζόταν από ένα λίθινο τύmicroβο και γύρω του έσπαγαν διάφορα αγγεία και πραγmicroατοποιούσαν νεκρόδειπνα Σε microία περίπτωση ένας γραπτός αmicroφορέας είχε τοποθετηθεί ως σήmicroα πάνω από τον τάφο Είναι αξιοπαρατήρητο ότι και τα δύο παραπάνω έθιmicroα παρατηρούνται και στις Πιθηκούσσες Η εύρεση ενός σκελετού εφήβου () σε συνεσταλmicroένη στάση δίχως κτερίσmicroατα microας παραπέmicroπει και πάλι στο αντίστοιχο έθιmicroο από τις Πιθηκούσσες Η αποσαφήνιση των ταφικών εθίmicroων στον Ωρωπό θα επιτρέψει ενδεχοmicroένως να κατανοηθούν καλύτερα τα αντίστοιχα έθιmicroα της πρώτης ελληνικής αποικίας της ∆ύσης τα οποία σηmicroειωτέον προβληmicroατίζουν τους microελετητές αφού microέχρι τώρα δεν έχουν προκύψει ξεκάθαρες οmicroοιότητες microε τις ταφικές συνήθειες στην ίδια την Εύβοια Η συνήθεια πάντως του τέλους της γεωmicroετρικής εποχής να θάβουν τα παιδιά εντός της οικιστικής ζώνης ήταν διαδεδοmicroένη και στη γειτονική Ερέτρια ΦΑΣΗ 7 (ΚΥΑΝΗ)

Κεντρικός Τοmicroέας Η περιοχή σταδιακά εγκαταλείπεται αλλά συνεχίζουν για ένα διάστηmicroα οι δραστηριότητες που σχετίζονται microε τα κεραmicroεικά εργαστήρια ∆υτικός Τοmicroέας Η χρήση του χώρου αλλάζει δραστικά Στην φάση αυτή ανήκει ένα microνηmicroειακό ορθογώνιο οικοδόmicroηmicroα που ερευνήθηκε microερικώς τα έτη 2000 έως και 2002 Ο παλαιότερος περίβολος παραmicroένει σε χρήση και ενδεχοmicroένως ενισχύθηκε στα ΝΑ Με την φάση αυτή πρέπει να σχετίζεται και ο microικρός ορθογώνιος χώρος ΚΗ εσωτ διαστ 2 Χ 130 micro ο οποίος κτίστηκε πάνω από το κυκλικό ΚΖ και σε επαφή microε τον περίβολο Στη ΒΑ γωνία

14

του Ν περιβόλου τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα ΚΓ και Κ∆ microάλλον συνέχισαν να χρησιmicroοποιούνται Ένα σχεδόν τετράγωνο οικοδόmicroηmicroα κτίστηκε σε επαφή microε το ∆ σκέλος του περιβόλου Έχει διαστάσεις 5 Χ 460 micro και είσοδο προς Νότον (πλ 125 micro) Το οικοδόmicroηmicroα αυτό αν λάβουmicroε υπόψη το πάχος του τοιχοβάτη (090 micro) ήταν πιθανώς διώροφο και χαρακτηρίστηκε συmicroβατικά ως πύργος Η ανωδοmicroή του ήταν από ωmicroές πλίθρες οι οποίες εδράζονταν πάνω σε λίθινο τοιχοβάτη το ύψος του οποίου είναι microόλις 20 εκ Το παλαιότερο δάπεδο ήταν σπαρmicroένο microε πολυάριθmicroα θραύσmicroατα προερχόmicroενα από microεγάλα χρηστικά αγγεία Η καταστροφή φαίνεται ότι συνοδεύτηκε από πυρκαγιά Το νεώτερο επίπεδο χρήσης χαρακτηρίζεται από δύο microερικώς επικαλυπτόmicroενες πρόχειρες κεντρικές εστίες Ο πυθmicroένας της παλαιότερης ήταν το κοίλο σώmicroα ενός microεγάλου χρηστικού αγγείου Τα λιγοστά χαρακτηριστικά ευρήmicroατα από το εσωτερικό του δωmicroατίου χρονολογούνται στους πρώιmicroους αρχαϊκούς χρόνους (λχ πήλινος πεταλόσχηmicroος λύχνος και θραύσmicroατα αγγείων ανατολίζοντος ρυθmicroού)

Πύργος από ∆υσmicroάς Στρώmicroα καταστροφής πύργου από

πάνω Αγγείο ανατολίζοντος ρυθmicroού από τον πύργο

Βορειότερα εκτείνεται ένα microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα διαστάσεων 57 Χ 1760 micro το οποίο ακολουθεί Β-Ν προσανατολισmicroό Μολονότι η έρευνα του κτιρίου βρίσκεται σε πρώιmicroο στάδιο η πρώτη εντύπωση είναι ότι πρόκειται για υπαίθριο περίβολο microέσα στον οποίο εγγράφονται ορισmicroένοι ορθογώνιοι χώροι καθώς και οι προαναφερθείσες κυκλικές κατασκευές Η περίκλειστη περιοχή διαιρείται εσωτερικά σε τουλάχιστον δύο άνισα διαmicroερίσmicroατα Ο περιmicroετρικός τοιχοβάτης πλ περίπου 40 εκ είναι κατασκευασmicroένος από microία σειρά από σχετικά microικρούς πρόχειρα κατεργασmicroένους λίθους και microέχρι ένα ύψος πρέπει να έφερε ανωδοmicroή από πλίνθους Το microεσαίο τmicroήmicroα του δυτικού επιmicroήκη τοίχου έχει υποστεί microετατόπιση και εν microέρει έχει καταστραφεί πιθανώς εξαιτίας πληmicromicroύρας

Κάτοψη Β απόληξης microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος

Άποψη της Β απόληξης του microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος από τα ∆υτικά

15

Στη Βόρεια απόληξη του οικοδοmicroήmicroατος ήρθαν στο φως έκκεντρη προς ∆υσmicroάς ευρύχωρη είσοδος πλάτους 260 micro και λιθόστρωτο τετράγωνο δωmicroάτιο στη Β∆ γωνία εσωτ πλευράς 260 micro microε είσοδο πλ 130 micro προς Ν Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι το Α σκέλος του Β θεmicroελίου δεν είναι απόλυτα ευθυγραmicromicroισmicroένο microε το αντίστοιχο ∆υτικό κάτι που microαρτυρεί microία προχειρότητα αν όχι βιασύνη στο στάδιο της κατασκευής Εντύπωση προξενεί το λιθόστρωτο γέmicroισmicroα του εσωτερικού του δωmicroατίου καθώς η επιφάνειά του είναι αρκετά ανώmicroαλη και δύσκολα θα microπορούσε να χρησιmicroοποιηθεί σαν δάπεδο Ενδεχοmicroένως να έφερε κάποια εξισωτική επίστρωση από πατηmicroένο χώmicroα ίσως δηλαδή χρησίmicroευε ως υπόστρωmicroα δαπέδου εξαιτίας του ασταθούς και υγρού υπεδάφους λόγω της γειτνίασης του υδροφόρου ορίζοντα Από την πρώτη εξέταση των κινητών ευρηmicroάτων που σχετίζονται microε την περίοδο χρήσης του οικοδοmicroικού συγκροτήmicroατος συνάγεται το συmicroπέρασmicroα ότι πρέπει να ήταν σε χρήση κατά τη διάρκεια του 7ου πΧ αι Ενισχυτική της πρώιmicroης χρονολόγησης είναι η διαπίστωση ότι δεν απαντήθηκαν κέραmicroοι σε κανένα σηmicroείο του ανασκαπτόmicroενου χώρου ούτε καν σε σχέση microε τα δύο στεγασmicroένα τετράγωνα δωmicroάτια ∆εν είναι σαφές πότε ακριβώς εγκαταλείφτηκε το συγκρότηmicroα και κάτω από ποιες συνθήκες το Β∆ δωmicroάτιο microε το λιθόστρωτο δεν απέδωσε ευρήmicroατα σε αντίθεση microε τον πύργο όπου όπως προαναφέρθηκε διαπιστώθηκε ένα στρώmicroα καταστροφής και microία σύντοmicroη φάση επαναχρησιmicroοποίησης Ίσως η εγκατάλειψη του συγκροτήmicroατος να πραγmicroατοποιήθηκε οργανωmicroένα αλλά ενδέχεται να ακολούθησε βίαιη καταστροφή πιθανώς από ανθρώπινη επέmicroβαση την οποία ακολούθησε σύντοmicroη περίοδος πρόχειρης χρησιmicroοποίησης ορισmicroένων χώρων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένου του πύργου Ακολούθως το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα εγκαταλείφτηκε οριστικά και σε κάποιο στάδιο η περιοχή πληmicromicroύρισε Η χρήση του microνηmicroειακού οικοδοmicroικού συγκροτήmicroατος του Ωρωπού παραmicroένει προς το παρόν αδιευκρίνιστη αν και microπορούmicroε ήδη να διατυπώσουmicroε κάποιες σκέψεις Συγκρινόmicroενη microε τα γνωστά αρχιτεκτονικά δεδοmicroένα της εποχής αυτής η microορφή του οικοδοmicroήmicroατος είναι microοναδική Η ασυνήθιστη κάτοψη οι σηmicroαντικές διαστάσεις η προχειρότητα της τοιχοποιίας οι πυργόσχηmicroες ή ενισχυmicroένες κατασκευές στα σηmicroεία των εισόδων τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα στο εσωτερικό του περιβόλου και τέλος τα λιγοστά και microάλλον φτωχά ευρήmicroατα συνιστούν ενδείξεις ότι ίσως έχουmicroε να κάνουmicroε microε ένα στρατόπεδο Είναι ενδιαφέρον ότι ανάmicroεσα στα ευρήmicroατα που σχετίζονται microε το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα συγκαταλέγεται χάλκινο έλασmicroα που πιθανότατα ανήκει σε κυκλική ασπίδα Το εύρηmicroα αυτό φαινοmicroενικά ενισχύει την υπόθεση του στρατοπέδου αλλά οδηγεί και σε περίσκεψη καθώς θα microπορούσε να είχε αναθηmicroατικό χαρακτήρα Λιγοστά θραύσmicroατα από microικρογραφικά αγγεία που προέρχονται από τα ανώτερα στρώmicroατα του ανασκαπτόmicroενου χώρου θα ήταν δυνατόν να ενισχύσουν αυτή την εκδοχή

Μνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα ∆υτικού Τοmicroέα από Νότια

Χάλκινη κυκλική ασπίδα

16

Εάν η ταύτιση του οικοδοmicroήmicroατος του Ωρωπού microε στρατόπεδο αποδειχτεί σωστή τότε η σύνδεσή του microε κάποιο επεισόδιο του φηmicroισmicroένου Ληλαντίου πολέmicroου καθίσταται πιθανή Θα ήταν δυνατόν να εικάσουmicroε ότι εδώ έδρευε microία φρουρά της οποίας ο ρόλος θα ήταν να ελέγχει το θαλάσσιο πέρασmicroα ανάmicroεσα στον Ωρωπό και την Ερέτρια και να εξασφαλίζει την απρόσκοπτη επικοινωνία ανάmicroεσα στις δύο θέσεις Ωστόσο η υπόθεση ότι το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα που αρχίσαmicroε να ερευνούmicroε ενδέχεται να ταυτίζεται microε πρόχειρο στρατόπεδο αν και δελεαστική παραmicroένει microια αναπόδεικτη εικασία Μόνον η συνέχιση της έρευνας θα δώσει απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήmicroατα Είναι γενικά παραδεκτό ότι στις πρώτες δεκαετίες του 7ου αι η Ερέτρια παρακmicroάζει και ο πληθυσmicroός της microειώνεται Η συρρίκνωση της Ερέτριας στη διάρκεια του 7ου αι και η microείωση των αποικιακών της δραστηριοτήτων στη ∆ύση συνδέονται συνήθως microε την δύσκολη κατάσταση στην οποία περιήλθε microετά τον πολύχρονο πόλεmicroο στον οποίο ενεπλάκη microε την άλλοτε σύmicromicroαχό της Χαλκίδα τον γνωστό από τις πηγές Ληλάντιο πόλεmicroο Αρχαιολογικά laquoτεκmicroήριαraquo του πολέmicroου αυτού θεωρούνται συνήθως η καταστροφή και εγκατάλειψη του οικισmicroού στην Ξερόπολη-Λευκαντί οι ταφές του γένους των πολεmicroιστών στην περιοχή της ∆υτικής Πύλης της Ερέτριας η απόκρυψη ενός σκύφου microε τάλαντα χρυσού από κοσmicroηmicroατοποιό της Ερέτριας και η κατασκευή του οχυρωmicroατικού περιβόλου της Ερέτριας γύρω στο 700 πΧ Αντίθετα στον Ωρωπό οι ενδείξεις που έχουmicroε συγκεντρώσει microέχρι σήmicroερα πιστοποιούν microάλλον το αντίθετο δηλ διαπιστώνουmicroε σχετική ευmicroάρεια και συνεχή δραστηριότητα microέχρι τουλάχιστον τα τέλη του 7ου πΧ αι Η υπόθεση που διατύπωσα παλαιότερα ότι microία από τις συνέπειες του πολέmicroου ήταν ότι ο Ωρωπός δέχτηκε laquoπρόσφυγεςraquo από την απέναντι Ερέτρια πιθανώς και από το Λευκαντί δεν έχει ακόmicroη αντικρουστεί από τα αρχαιολογικά δεδοmicroένα

ΦΑΣΕΙΣ 8 και 9 Αρχαϊκή οικία και οδοί

Οι φάσεις αυτές που τοποθετούνται στον 6ο πΧ αι παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον καθώς παρατηρείται ριζική αναδιοργάνωση του χώρου και εγκατάλειψη των καmicroπυλόγραmicromicroων κτιρίων Η ανθρώπινη δραστηριότητα στην ευρύτερη περιοχή συνέχισε microέχρι και το τέλος των αρχαϊκών χρόνων Σταδιακά η microορφή και ο προορισmicroός των οικοδοmicroηmicroάτων θα αλλάξει Πιο συγκεκριmicroένα οι περιοχές microε την παλαιότερη έντονη οικοδοmicroική δραστηριότητα παρέmicroειναν εγκαταλειmicromicroένες και αδόmicroητες Στο ∆υτικό Τοmicroέα ερευνήθηκε το 1985 microία οδός που ακολουθεί Β-Ν προσανατολισmicroό καθώς και microια οικία του τύπου microε παστάδα από το στρώmicroα καταστροφής της οποίας προέρχεται microεταξύ άλλων πώmicroα microελανόmicroορφης λεκάνης

∆υτικός Τοmicroέας Αρχαϊκή οδός και οικία από ΒΑ

Μελανόmicroορφο πώmicroα από την επίχωση καταστροφής της αρχαϊκής οικίας

17

Ανατολικά του microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος και Νότια του κεντρικού τοmicroέα ήρθαν στο φως δύο οδικοί άξονες ο ένας microε Β-Ν και ο άλλος microε Α-∆ προσανατολισmicroό Οι οδοί έχουν πλάτους 3 microέτρων και ορίζονται εκατέρωθεν από αναληmicromicroατικούς τοίχους Νότια του Α-∆ άξονα αποκαλύφτηκαν πολυάριθmicroοι παρόδιοι χώροι Επειδή το microεγαλύτερο τmicroήmicroα των χώρων αυτών εκτείνεται κάτω από το άσκαφο όριο του σκάmicromicroατος η εικόνα που έχουmicroε διαmicroορφώσει είναι ελλιπής και τόσο η κάτοψη όσο και η χρήση τους παραmicroένουν αβέβαιες (microάλλον έχουν ορθογώνια κάτοψη οικίες καταστήmicroατα) Βόρεια του δρόmicroου ήρθαν στο φως 2 ταφικοί τύmicroβοι του 6ου αι πΧ

Νότιος Τοmicroέας Ανασκαφή της αρχαϊκής οδού Άποψη από Α (2003)

Νότιος Τοmicroέας Αρχαϊκή οδός από ∆ (2003)

Η περιοχή εγκαταλείφτηκε στις αρχές του 5ου αι ύστερα από καταστρεπτική πληmicromicroύρα αψευδείς microαρτυρίες του συmicroβάντος αυτού είναι οι ποταmicroίσιες κροκάλες και τα στρώmicroατα αmicromicroοχάλικου που σκέπασαν τόσο τον δρόmicroο όσο και τους παρόδιους στεγασmicroένους χώρους ∆εν αποκλείεται οι δρόmicroοι να χαράχτηκαν microε την προοπτική ανάπτυξης ενός πολεοδοmicroικού σχεδίου το οποίο όmicroως δεν υλοποιήθηκε ποτέ πλήρως εξαιτίας της πληmicromicroύρας αυτής που υποχρέωσε τους κατοίκους του Ωρωπού να microετακινηθούν ανατολικότερα Στην πόλη του Ωρωπού των κλασικών χρόνων που ιδρύθηκε λίγες εκατοντάδες microέτρα ανατολικότερα εφαρmicroόστηκε εξαρχής το ορθογωνικό σύστηmicroα ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Όπως φάνηκε από τη σύντοmicroη και επιλεκτική παρουσίαση των δεδοmicroένων οι ανασκαφές στη Σκάλα Ωρωπού θα συmicroβάλουν στην αποσαφήνιση πολλών σκοτεινών ζητηmicroάτων γύρω από την αρχαία τεχνολογία και την πρώιmicroη microεταλλοτεχνία ειδικότερα Από την άλλη microεριά η παρουσία στον Κεντρικό Τοmicroέα λατρευτικών κτιρίων και κάποιων αναθηmicroάτων στο χώρο που περικλείεται από το microεγάλο ορθογώνιο περίβολο δίνει τη δυνατότητα διερεύνησης της σχέσης που αναmicroφίβολα υπήρχε κατά την αρχαιότητα ανάmicroεσα σε ιερά και εργαστήρια Πράγmicroατι microολονότι έχουν προκύψει σαφείς ενδείξεις για λατρευτικές εκδηλώσεις εντός των ορίων του microνηmicroειακού περιβόλου εντούτοις microένει να εξακριβωθεί η ακριβής φύση των εκδηλώσεων αυτών και η σχέση που υπάρχει microε τις παράλληλες βιοτεχνικές δραστηριότητες και τις γειτονικές παιδικές ταφές

18

Ευβοϊκός κρατήρας Ευβοϊκός αmicroφορίσκος

Ευβοϊκός σκύφος Ευβοϊκό κύπελλο

Τα κινητά ευρήmicroατα υπογραmicromicroίζουν τον ευβοϊκό προσανατολισmicroό των Ωρωπίων καθώς ένα microεγάλο ποσοστό από τα τροχήλατα αγγεία είναι ευβοϊκής τεχνοτροπίας Αυτό καθώς και ο ενεπίγραφος δίσκος που microνηmicroονεύεται παραπάνω αποτελούν αδιάψευστη microαρτυρία των στενών σχέσεων που διατηρούσαν οι Ωρώπιοι microε τους Ευβοείς και ιδιαίτερα microε τους Ερετριείς Τα νέα ευρήmicroατα δίνουν βάση τόσο στις αποσπασmicroατικές γραπτές microαρτυρίες (σύmicroφωνα microε τον Νικοκράτη (Ερε]τριέων κτί[σmicroα είναι τον Ω]ρωπόν) (FGrHist 376 F1) και τον Στ Βυζ λ Γραία = πόλις Ερετρίας) όσο και στην παλαιότερη υπόθεση ορισmicroένων microελετητών περί κυριαρχίας της Ερέτριας επί του Ωρωπού καθώς και στην πιο πρόσφατη του D Knoepfler σύmicroφωνα microε την οποία ο προκλασσικός Ωρωπός υπήρξε αποικία των Ερετριέων Βέβαια δε λείπουν οι αποmicroιmicroίσεις Κορινθιακών αγγείων αλλά και τα Πρωτοαττικά ορισmicroένα από τα οποία φαίνεται ότι είναι προϊόντα του τοπικού εργαστηρίου

Κορινθιακή κοτύλη τύπου Αετού 666 Πρωτοαττικός κρατήρας Παράλληλα τα λιγοστά φοινικικά και αιγυπτιάζοντα πολύτιmicroα αντικείmicroενα όπως χάνδρες από υαλόmicroαζα και φαγεντιανή σφραγίδες και ψήφοι από ηmicroιπολύτιmicroους λίθους καθώς και ο σκαραβαίος που microνηmicroονεύτηκε παραπάνω καθώς και τα εισαγmicroένα Ανατολικοιωνικά αγγεία αποτελούν τεκmicroήρια επαφών και microε την Ανατολική Μεσόγειο

Τριγωνικές χάνδρες από υαλόmicroαζα

Λίθινη χάνδρα microε εγχάρκατη παράσταση πτηνού

Σφαιρική χάνδρα από πράσινη υαλόmicroαζα

Θραύσmicroατα ροδιακών σκύφων

19

∆εν είναι ακόmicroη σαφής ο προορισmicroός όλων των οικοδοmicroηmicroάτων Ορισmicroένα από αυτά χρησίmicroευαν microε βεβαιότητα ως εργαστήρια microεταλλοτεχνίας Αυτό πιστοποιείται από τους διάσπαρτους microεταλλευτικούς κλιβάνους τόσο έξω όσο και microέσα στα οικοδοmicroήmicroατα (λχ στο εσωτερικό του ελλειψοειδούς Α) καθώς και από τα πολυπληθή απορρίmicromicroατα εκκαmicroίνευσης που είναι σπαρmicroένα σε όλους τους χώρους της ανασκαφής Από τις αναλύσεις των σκωριών που πραγmicroατοποιήθηκαν στο Κέντρο Αρχαιοmicroετρίας του ∆ηmicroόκριτου από τον R Doonan microε τη βοήθεια του Γ Μπασιάκου καταδείχτηκε ότι κατασκεύαζαν σιδερένια και χάλκινα αντικείmicroενα ενώ προέκυψαν ενδείξεις και για πρωτογενή κατεργασία χαλκού Ανάmicroεσα στα ευρήmicroατα συγκαταλέγονται αρκετά πήλινα ακροφύσια κλιβάνων (tuyegraveres)

Σκωρία από τον πυθmicroένα κλιβάνου του Κτιρίου Α

Σκωρίες χαλκού Τρία ακροφύσια microεταλλευτικών κλιβάνων

Τα σιδερένια εργαλεία αποτελούν microία από τις πιο σηmicroαντικές κατηγορίες κινητών ευρηmicroάτων Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα σύνολο από 70 περίπου σιδερένια microαχαίρια και εργαλεία (κυρίως microικρές αξίνες διαφόρων microεγεθών) που βρέθηκε κατά την ανασκαφική περίοδο του 1998 Ανάmicroεσά τους συλλέχτηκαν microερικά ασηmicroένια και χάλκινα κοσmicroήmicroατα καθώς και χάνδρες από υαλόmicroαζα και φαγεντιανή προφανώς εισαγmicroένες από την Ανατολή

Σιδερένια εργαλεία Αξίνα αιχmicroή δόρατος 2

εγχειρίδια από σίδερο Επιλογή microετάλλινων αντικείmicroένων και κοσmicroηmicroάτων

Στον ίδιο χώρο φαίνεται ότι λειτουργούσαν παράλληλα και εργαστήρια αγγειοπλαστικής ∆ύο από τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα (Η και Ι∆) φαίνεται ότι χρησίmicroευαν ως κεραmicroικοί κλίβανοι ενώ βρέθηκαν και τρεις παρόmicroοιοι κλίβανοι microε δίδυmicroους θαλάmicroους καύσης Η καύσιmicroη ύλη των κλιβάνων αυτών ήταν κουκούτσια από αγριελιές που βρέθηκαν σε ικανές ποσότητες τελείως πυρακτωmicroένα

20

Κεντρικός Τοmicroέας Κλίβανος κεραmicroεικής πλησίον Κτιρίου Α

∆υτικός Τοmicroέας Κλίβανος κεραmicroεικής

Τα πολυάριθmicroα τεκmicroήρια για την ενασχόληση των ευβοέων microε τη microεταλλοτεχνία (Καστρί Λευκαντί Ερέτρια Πιθηκούσσες) ενισχύουν την επικρατούσα σήmicroερα άποψη ότι ένα από τα βασικά κίνητρα που τους οδήγησαν αρχικά στην Ανατολή και τη Χαλκιδική και στη συνέχεια στη ∆ύση ήταν το εmicroπόριο microετάλλων Κάτι τέτοιο συνάγεται και από το εδάφιο της Οδύσσειας όπου η Αθηνά microεταmicroφιεσmicroένη ως Μέντης αφηγείται στον Τηλέmicroαχο ότι έφθασε στην Ιθάκη καθ οδόν προς την Τεmicroέση όπου πηγαίνει για να ανταλλάξει σίδερο microε χαλκό (Οδ α 182-184 πλέων ἐπὶ οἴνοπα πόντον ἐπ᾿ ἀλλοθρόους ἀνθρώπους ἐς Τεmicroέσην microετὰ χαλκόν ἄγω δ᾿ αἴθωνα σίδηρον) Η υπόθεση του Μ Σακελλαρίου ότι κάτοικοι της Γραίας πήραν microέρος στις πρώτες εξορmicroήσεις των Ευβοέων στη ∆ύση αποκτά σήmicroερα και αρχαιολογικά ερείσmicroατα Με βάση όλα τα παραπάνω ενισχύεται η άποψη που διατύπωσαν kατά καιρούς αρκετοί microελετητές ότι δηλαδή οι Γραίοι πρέπει να συmicromicroετείχαν στην ίδρυση των πρώτων ευβοϊκών αποικιών στη ∆ύση ήρθαν σε επαφή microε τους αυτόχθονες κατοίκους της Ιταλικής χερσονήσου και τελικώς όλοι οι Έλληνες έγιναν γνωστοί στη ∆ύση ως Graii Geci Η παρουσία πολυάριθmicroων επάλληλων περιβόλων της Γεωmicroετρικής και πρώιmicroης αρχαϊκής περιόδου στον Ωρωπό επιτρέπει την διατύπωση ορισmicroένων σκέψεων Η συνήθεια αυτή προφανώς απηχεί έναν τρόπο κοινωνικής οργάνωσης που φαίνεται ότι ήταν ιδιαίτερα οικείος στην γειτονική Εύβοια Οι ανασκαφές του Π Θέmicroελη της Α Ανδρειωmicroένου και των Ελβετών στην Ερέτρια έφεραν στο φως τις τελευταίες δεκαετίες αποσπασmicroατικά αρχιτεκτονικά λείψανα της Γεωmicroετρικής περιόδου Σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις τα στεγασmicroένα οικοδοmicroήmicroατα συνήθως ελλειψοειδούς microορφής πλαισιώνονται από περιβόλους Αυτή η παρατήρηση ισχύει και για το ιερό του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου και ήταν ένας από τους λόγους που microε είχαν οδηγήσει το 1987 στην αmicroφισβήτηση της στερεότυπης άποψης ότι η παρουσία ενός microεταγενέστερου αστικού ναού σε microία συγκεκριmicroένη θέση προϋποθέτει ότι ο τα παλαιότερα αρχιτεκτονικά λείψανα στον ίδιο χώρο θα πρέπει επίσης να θεωρηθούν λατρευτικά Παρόmicroοιοι περίβολοι φαίνεται ότι χαρακτηρίζουν και τη γειτονική Ξερόπολη-Λευκαντί καθώς και την Κύmicroη αλλά και αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όπως την Παλαιά Σmicroύρνη Πώς εξηγείται η παρουσία των περιβόλων αυτών Μία εξήγηση είναι ότι παρείχαν προστασία από τις συχνές πληmicromicroύρες από τους χειmicroάρρους και τα ποτάmicroια που διέρχονταν microέσα από τους οικισmicroούς Είναι γνωστό ότι στο σηmicroείο της microετέπειτα ∆υτικής Πύλης οι Ερετριείς στις αρχές του 7ου αι εξέτρεψαν την κοίτη του ποταmicroού που διερχόταν microέσα από την κατοικηmicroένη ζώνη Η εικόνα της γεωmicroετρικής Ερέτριας σύmicroφωνα microε την γνωστή αναπαράσταση του Kl Krause microπορεί να εφαρmicroοστεί και στην περίπτωση του Ωρωπού Στην Ερέτρια οι γεωλογικές έρευνες έδειξαν ότι πολλά αποξηραmicroένα ρεύmicroατα διαmicroορφώθηκαν από τον 7ο αι και εξής σε οδικές αρτηρίες Κάτι παρόmicroοιο παρατηρήθηκε και στον Ωρωπό (οικόπεδο ΟΤΕ και πιθανώς Β-Ν οδός του ∆υτικού Τοmicroέα)

21

Όmicroως η προστασία από τις πληmicromicroύρες δεν πρέπει να είναι ο microόνος λόγος της παρουσίας των περιβόλων Οι έρευνες στον Ωρωπό έδειξαν ότι η εικόνα που παρατηρείται στον Κεντρικό Τοmicroέα επαναλαmicroβάνεται στο ∆υτικό Φαίνεται δηλαδή ότι έχουmicroε να κάνουmicroε microε αυτόνοmicroες οικιστικές microονάδες τις οποίες θα microπορούσαmicroε να αποκαλέσουmicroε οίκους Μέσα στα όρια κάθε περιβόλου το laquoέρκοςraquo του Οmicroήρου θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι διέmicroενε microία οικογένεια Τα οικοδοmicroήmicroατα που συνθέτουν την κάθε microονάδα ήταν όπως φαίνεται συναρτηmicroένα microε τον αριθmicroό των microελών της οικογένειας και την θέση που κατείχε αυτή στην κοινωνία Η οmicroηρική περιγραφή του οίκου microε το microέγαρο το έρκος που το περιβάλλει (Ιλ Α 476) τους σωρούς της κοπριάς από την παραmicroονή των ζώων στην αυλή (Ιλ Ω 163 κε Οδ ρ 297) το βωmicroό του ∆ιός laquoεν microέσω έρκειraquo (Οδ χ 334) τη θόλο (Οδ χ 442-474) τη laquoλαύρηraquo (Οδ χ 136-138 162-166) και τους ανεξάρτητους θαλάmicroους (Οδ α 425 δ 718 802 ψ 192 κε) νοmicroίζω ότι ταιριάζει ικανοποιητικά microε τα ευρήmicroατα του Ωρωπού Ακόmicroη και το οmicroηρικό laquoυπερώιονraquo (λχ Οδ φ 42) θα microπορούσε να αποκατασταθεί στο Κτήριο Θ του Κεντρικού Τοmicroέα όπου υπάρχουν ενδείξεις ότι υπήρχε κλίmicroακα που οδηγούσε σε πατάρι όπως στην περίπτωση της ελλειψοειδούς αρχαϊκής οικίας στη θέση Punta Chiarito των Πιθηκουσσών Οι κεντρικές εστίες των περισσοτέρων οικιών του Ωρωπού το microεγάλο θρανίο στο αψιδωτό δωmicroάτιο του κτιρίου Θ τα πολυάριθmicroα κατάλοιπα των οστών ζώων τα microικρά ακέραια κλειστά αγγεία που θα microπορούσαν να είχαν χρησιmicroοποιηθεί σε σπονδές συνιστούν ενδείξεις για την τέλεση laquoοmicroηρικώνraquo συmicroποσίων Μάλιστα τα υφαντικά βάρη κατά microήκος των τοίχων microας φέρνουν στο νου τα οmicroηρικά χωρία όπου οι γυναίκες αποτραβιούνται σε microία άκρη και υφαίνουν όσο διαρκεί το συmicroπόσιο των ανδρών

Πήλινες σφαίρες Πήλινα σφονδύλια Πήλινες αγνύθες Από τις ανασκαφές του Ωρωπού διαφαίνεται ότι microέσα στα πλαίσια του κάθε οίκου υπήρχε αυτονοmicroία τόσο σε οικονοmicroικό όσο και σε θρησκευτικό επίπεδο Για παράδειγmicroα κάθε νοικοκυριό φαίνεται ότι είχε κατά περιόδους δική της ανεξάρτητη κεραmicroική παραγωγή Ωστόσο οι δραστηριότητες που σχετίζονται microε τη microεταλλοτεχνία χαρακτηρίζουν microόνον τις οικογένειες που κατοικούσαν στον Κεντρικό Τοmicroέα ενασχόληση που ασφαλώς τους προσέδιδε microεγαλύτερο πλούτο δύναmicroη και κύρος Οι λατρευτικές εκδηλώσεις των οικογενειών που κατοικούσαν στη συγκεκριmicroένη περιοχή πρέπει να είχαν ως αποδέκτες την Αλία Νύmicroφη θεά προστάτιδα των ναυτικών της οποίας η λατρεία microαρτυρείται επιγραφικά στον Ωρωπό κατά την Ελληνιστική περίοδο αλλά και τους αδελφούς της τους Τελχίνες δηλ τους δαίmicroονες που είχαν σχέση microε τη microεταλλοτεχνία Η λατρεία του ήρωος στο microεγάλο περίβολο του κεντρικού τοmicroέα φαίνεται ότι έχει το παράλληλό της στον περίβολο του ∆υτικού τοmicroέα Σε κάθε οικιστική microονάδα ένα από τα οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν η κύρια κατοικία και τα λοιπά οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν χώροι εργασίας και λατρείας Το αν κάποιος ή κάποιοι οίκοι ξεχώριζαν από τους υπόλοιπους είναι microάλλον πρόωρο να επιχειρήσουmicroε να το διαπιστώσουmicroε Η κοινωνική διαστρωmicroάτωση δεν είναι ιδιαίτερα έντονη microολονότι η εντύπωση που δίδεται microε τα microέχρι σήmicroερα υλικά κατάλοιπα που έχουν αποκαλυφτεί είναι ότι το οικοδοmicroικό συγκρότηmicroα του κεντρικού τοmicroέα που περιβάλλεται από τον εντυπωσιακό περίβολο ανήκε σε microία από τις πιο σηmicroαντικές οικογένειες του Ωρωπού Αυτό προφανώς επέτρεπε στους ενοίκους του Κτιρίου Θ να τελούν θρησκευτικές τελετές στις οποίες θα συmicromicroετείχαν και microέλη από άλλες οικογένειες Αλλά και τα επάλληλα κτίρια ΙΗ ΙΘ στο microέσον του περίκλειστου χώρου του ∆υτικού τοmicroέα ενδέχεται να ανήκαν σε microία σηmicroαντική

22

οικογένεια Τούτο συνάγεται από τη microεγάλη διάρκεια χρήσης των παραπάνω κτιρίων καθώς και από την επιmicroεληmicroένη τοιχοποιία τους

Πήλινο ειδώλιο αλόγου ∆ύο πήλινα ειδώλια αλόγων Πήλινα ειδώλια ζώων Η παραπάνω πρόταση επιτρέπει να κατανοήσουmicroε καλύτερα την διαδικασία γένεσης του ιερού του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου στην Ερέτρια που σύmicroφωνα microε παλαιότερη άποψή microου ήταν αρχικά ο πυρήνας της αριστοκρατικής συνοικίας της πόλης που microετεξελίχτηκε σε ιερό της πολιούχου θεότητας Ορισmicroένα κτήρια προορίζονταν για κατοικίες της αριστοκρατικής τάξης άλλα χρησίmicroευαν ως χώροι εργασίας (λχ εργαστήριο για την κατασκευή χάλκινων αντικειmicroένων) Τον ίδιο laquoδιπολισmicroόraquo παρατηρούmicroε όπως είδαmicroε στη βιοτεχνική συνοικία των Πιθηκουσσών (αψιδωτή κατοικία ελλειψοειδή ή ορθογώνια εργαστήρια microεταλλοτεχνίας) Φαίνεται συνεπώς ότι η σύνθετη κοινωνική οργάνωση οδήγησε σταδιακά από το 2ο microισό του 8ου αι στην εξειδίκευση των οικοτεχνικών ή βιοτεχνικών δραστηριοτήτων στα πλαίσια του οίκου Σε περιοχές όπου κυριαρχούσαν οι καmicroπυλόγραmicromicroες αρχιτεκτονικές microορφές η λύση που δόθηκε ήταν η ενσωmicroάτωση των επιmicroέρους κτιρίων microέσα σε έναν περίβολο αν και σε ορισmicroένες περιπτώσεις επιχειρήθηκαν δύσκολοι συνδυασmicroοί όπως στη Λαθούριζα της Αττικής Αντίθετα σε περιοχές όπου επικρατούσε η συνήθεια να χτίζουν ορθογώνια σπίτια οι επιλογές ήταν περισσότερες Είτε ακολουθήθηκε και εδώ η λογική του περιβόλου όπως στα Μέγαρα Υβλαία είτε εκείνη της κεντρικής αυλής γύρω από την οποία διατάσσονταν οι χώροι όπως στη Ζαγορά της Άνδρου ή τη Μίλητο Σύmicroφωνα microε τον Ι Morris οι κοινωνικές microεταβολές που σταδιακά θα οδηγήσουν σε ανάγκη κατάτmicroησης του ωφέλιmicroου χώρου των κτιρίων έτσι ώστε ο κάθε χώρος να έχει microία συγκεκριmicroένη χρήση και η πρόσβαση σε αυτούς να είναι ελεγχόmicroενη σε συνδυασmicroό microε τον περιορισmicroό του ρόλου της γυναίκας στις οικοτεχνικές δραστηριότητες και ο αποκλεισmicroός της από τα κοινά microε εξαίρεση βέβαια τις θρησκευτικές εκδηλώσεις θα οδηγήσει περαιτέρω στην παγίωση του τύπου του αρχαίου ελληνικού σπιτιού όπου οι χώροι θα είναι πλέον στραmicromicroένοι προς το εσωτερικό και θα διατάσσονται γύρω από microιαν αυλή Αναmicroφίβολα η εξέλιξη υπήρξε αργή Από τον αψιδωτό microνηmicroειώδη αριστοκρατικό οίκο του 10ου πΧ αι στο Λευκαντί όπου όλες οι δραστηριότητες βρίσκονται συγκεντρωmicroένες κάτω από την ίδια στέγη έως την αρχαϊκή οικία microε την παστάδα του Ωρωπού διανύθηκε microία microεγάλη πορεία από την οποία ακόmicroη microας λείπουν οι συνδετικοί κρίκοι Οι ανασκαφές του Ωρωπού συmicroβάλουν ως ένα βαθmicroό στη γεφύρωση αυτού του κενού ΑΛ ΜΑΖΑΡΑΚΗΣ ΑΙΝΙΑΝ ∆ιευθυντής ανασκαφής Ωρωπού Αναπλ Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλίας Σχολή Επιστηmicroών του Ανθρώπου Τmicroήmicroα Ιστορίας Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Αργοναυτών και Φιλελλήνων Βόλος 38221 e-mail amazahauthgr

11

ΦΑΣΗ 6 (ΠΡΑΣΙΝΗ) Κεντρικός Τοmicroέας Πρόκειται για την τελευταία σηmicroαντική αρχιτεκτονική φάση στον τοmicroέα αυτό Όπως φαίνεται στο εσωτερικό του ορθογώνιου περιβόλου έστεκε πλέον microόνον το κτίριο Θ το οποίο ανέκτησε πάλι την αρχική ελλειψοειδή του microορφή Στη θέση του ΙΕ κτίστηκε ένα microεγαλύτερο κυκλικό οικοδόmicroηmicroα το Η διαmicro 290 micro το οποίο ενδέχεται να ήταν κεραmicroεικός κλίβανος

Κυκλικό Κτίριο Η (κεραmicroεικός κλίβανος) Τύmicroβος XXXIV (Ηρώον) από Βόρεια Στη θέση του ΙΑ χτίστηκε microία ορθογώνια πλακόστρωτη κατασκευή που όπως όλα δείχνουν πρέπει να ήταν βωmicroός ήταν καλυmicromicroένη microε καθαρή στάχτη και δίπλα της βρέθηκε ένα τελετουργικό χειροποίητο λυχνάρι Σε επαφή microε microία άλλη γειτονική λίθινη microακρόστενη κατασκευή (XXXIV 084 X 068 micro) στο microέσον της οποίας είχε τοποθετηθεί ένας κατακόρυφος κατεργασmicroένος λίθος που έδινε την εντύπωση ταφικού σήmicroατος βρέθηκε ένα σύνολο από θρυmicromicroατισmicroένα αγγεία των πρώιmicroων αρχαϊκών χρόνων κάρβουνα και οστά ζώων Ωστόσο η έρευνα που επακολούθησε δεν οδήγησε στην ανεύρεση ανθρώπινων λειψάνων Λίγο ανατολικότερα εν microέρει πάνω στο θεmicroέλιό του κυκλικού κτίσmicroατος ΙΓ εντοπίστηκε microια microικρή λίθινη κυκλική τράπεζα (XXXVI) Παρόmicroοιες κατασκευές συνήθως σχετίζονται microε τη λατρεία των προγόνων ή των νεκρών

Κάτοψη περιοχής Ηρώου (σχ Α Μαζαράκη Αινιάνος)

Πήλινος Λύχνος πλησίον βωmicroού

Πήλινο οmicroοίωmicroα πλοίου από κατασκευή XXXIV

Συνεξεταζόmicroενα όλα τα στοιχεία οδηγούν στη σκέψη ότι στο χώρο λειτουργούσε ένα ηρώο Μάλιστα η παρουσία ενός πήλινου οmicroοιώmicroατος πλοίου ανάmicroεσα στις προσφορές θα microπορούσε να δηλώνει ότι πρόκειται για το κενοτάφιο ενός σηmicroαίνοντος προσώπου που χάθηκε στη θάλασσα Το χθόνιο χαρακτήρα της λατρείας τονίζουν τα πήλινα ακρωτηριασmicroένα ειδώλια αλόγων που βρέθηκαν στη γύρω περιοχή και σε άmicroεση γειτνίαση microε το βωmicroό Είναι γνωστό πόσο διαδεδοmicroένη ήταν η λατρεία των ηρώων στην Εύβοια Αρκεί να microνηmicroονεύσουmicroε το ηρώο στο Λευκαντί του 10ου αι και εκείνο της ∆υτικής Πύλης της Ερέτριας των αρχών του 7ου αι που και τα δύο σχετίζονται microε τη λατρεία νεκρών της αριστοκρατικής τάξης Ειδολογικά τα ευρήmicroατα παρουσιάζουν ορισmicroένες οmicroοιότητες microε ένα λατρευτικό σύνολο του 7ου αι από τις Πιθηκούσσες Εκεί ανασκάφτηκε ένας αποθέτης που

12

περιείχε microεταξύ άλλων πήλινα ειδώλια αλόγων και microουλαριών και οmicroοιώmicroατα πλοιαρίων Ο Β d Agostino συmicroπεραίνει ότι πρόκειται πιθανώς για ένα ηρώο καθώς τα ευρήmicroατα σχετίζονταν άmicroεσα microε καmicroένα ανθρώπινα οστά ∆υτικός Τοmicroέας Ορισmicroένες από τις κατασκευές που σχετίζονται microε την περίοδο αυτή microας πείθουν ότι η χρήση του χώρου άλλαξε και εδώ Φαίνεται πως κάποια στιγmicroή όταν το ελλειψοειδές κτίριο ΚΒ εγκαταλείφθηκε χρησιmicroοποίησαν τις πέτρες του για κάποια άλλη κατασκευή ίσως για το νέο περίβολο που τώρα όχι microόνον ανανεώθηκε αλλά επίσης διευρύνθηκε προς Νότον προς ∆υσmicroάς και ίσως προς Βορράν Το microόνο σηmicroαντικό στεγασmicroένο οικοδόmicroηmicroα που παρέmicroεινε σε χρήση φαίνεται ότι ήταν το ελλειψοειδές ΙΘ Νέες κατασκευές είναι τα κυκλικά ΚΖ και Κ∆ Το microικρότερο το ΚΖ αποκαλύφτηκε πλησίον της Νότιας εισόδου Σε σχέση microε τη microικρή του διάmicroετρο (180 micro) και συγκρινόmicroενο microε τα άλλα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα του ∆υτικού Τοmicroέα διαθέτει ασυνήθιστα πλατύ θεmicroέλιο Η χρήση του κτίσmicroατος αυτού παραmicroένει αβέβαιη microολονότι η εύρεση στο εσωτερικό του σε επαφή microε τον τοιχοβάτη microιας microικρογραφικής οινοχόης ίσως δηλώνει κάποια λατρευτική λειτουργία

∆υτικός Τοmicroέας Κτίριο ΚΖ ∆υτικός Τοmicroέας Κυκλικά Κτίρια ΚΓ και Κ∆ Το microεγαλύτερο κυκλικό οικοδόmicroηmicroα διαmicro 250 micro κτίστηκε στη ΒΑ γωνία του περιβόλου (Κ∆) δίπλα στο παλαιότερο και παρόmicroοιο ΚΓ Με βάση τα στρωmicroατογραφικά δεδοmicroένα είναι δυνατόν να υποστηριχθεί ότι το ΚΓ συνέχισε να χρησιmicroοποιείται Και τα δύο κτίσmicroατα ίσως ήταν σιταποθήκες των οποίων η είσοδος θα πρέπει να αποκατασταθεί προς Νότον Στη Ν∆ γωνία του περιβόλου πλησίον της πιθανολογούmicroενης εισόδου ερευνήθηκε λίθινη συmicroπαγής κυλινδρική κατασκευή (διαmicro 080 ύψ 045 micro) Πάνω στην επιφάνειά της η οποία ήταν επενδεδυmicroένη microε πηλό παρατηρήθηκαν λίγα ίχνη καύσης Η υπόθεση ότι πρόκειται για οικιακό () βωmicroό είναι αρκετά πιθανή Τέλος στη θέση του ελλειψοειδούς κτιρίου ΚΒ το οποίο όπως προαναφέρθηκε εκθεmicroελιώθηκε αmicroέσως στα ∆υτικά της εσχάρας κτίστηκε microία microακρόστενη ορθογώνια αινιγmicroατική κατασκευή Το microήκος της είναι 270 micro και το microέγ πλάτος λίγο λιγότερο από 1 micro Πλησίον και εντός της κατασκευής συλλέχτηκαν microεταξύ άλλων 10 microολύβδινα διπλωmicroένα αλιευτικά βαρίδια και ένα χάλκινο αγκίστρι

Εσχάρα microε καmicroένα οστά ζώων Κυλινδρική κατασκευή Χάλκινο αγκίστρι

13

ΤΑΦΕΣ Με αρκετές από τις παραπάνω φάσεις συνδέονται και ευάριθmicroοι παιδικοί εγχυτρισmicroοί Οι περισσότεροι βρέθηκαν στον κεντρικό τοmicroέα και η απόδοσή τους στις επιmicroέρους οικιστικές φάσεις θα επιτευχθεί microόνον ύστερα από τη συνδυαστική microελέτη των κινητών ευρηmicroάτων και των δεδοmicroένων της στρωmicroατογραφίας Η microελέτη αυτή έως τώρα οδηγεί στην προσωρινή διαπίστωση ότι οι ταφές χρονολογούνται κατά κανόνα στη Γεωmicroετρική περίοδο (δύο ταφικοί τύmicroβοι χρονολογούνται στον 6ο αι δηλ microετά την εγκατάλειψη του συγκεκριmicroένου χώρου)

∆υτικός Τοmicroέας Παιδικός εγχυτρισmicroός (2001)

Ακτέριστη ταφή εφήβου σε συνεσταλmicroένη στάση

Αmicroφορέας που είχε τοποθετηθεί ως σήmicroα πάνω από τάφο

Ειδικότερα στο ∆υτικό τοmicroέα ερευνήθηκαν microόνον δύο εγχυτρισmicroοί στα Β∆ και ∆ εξωτερικά του περιβόλου Ένας πίθος του οποίου το στόmicroιο είχε σφραγιστεί microε microία πέτρα περιείχε το σκελετό ενός βρέφους και ένα σκυφοειδές ολόβαφο κύπελλο Αντίθετα στις παρυφές της εργαστηριακής συνοικίας του Κεντρικού Τοmicroέα ανασκάφτηκαν πάνω από 30 ταφές Οι περισσότερες - αν όχι όλες - είναι παιδικές (κυρίως εγχυτρισmicroοί καθώς και λακκοειδείς και κιβωτιόσχηmicroοι) Σύmicroφωνα microε τη ∆ραγώνα παρατηρήθηκαν και microερικές καύσεις ενηλίκων αλλά κάτι τέτοιο δεν επιβεβαιωθεί ακόmicroη Πολύ συχνά ο τάφος σκεπαζόταν από ένα λίθινο τύmicroβο και γύρω του έσπαγαν διάφορα αγγεία και πραγmicroατοποιούσαν νεκρόδειπνα Σε microία περίπτωση ένας γραπτός αmicroφορέας είχε τοποθετηθεί ως σήmicroα πάνω από τον τάφο Είναι αξιοπαρατήρητο ότι και τα δύο παραπάνω έθιmicroα παρατηρούνται και στις Πιθηκούσσες Η εύρεση ενός σκελετού εφήβου () σε συνεσταλmicroένη στάση δίχως κτερίσmicroατα microας παραπέmicroπει και πάλι στο αντίστοιχο έθιmicroο από τις Πιθηκούσσες Η αποσαφήνιση των ταφικών εθίmicroων στον Ωρωπό θα επιτρέψει ενδεχοmicroένως να κατανοηθούν καλύτερα τα αντίστοιχα έθιmicroα της πρώτης ελληνικής αποικίας της ∆ύσης τα οποία σηmicroειωτέον προβληmicroατίζουν τους microελετητές αφού microέχρι τώρα δεν έχουν προκύψει ξεκάθαρες οmicroοιότητες microε τις ταφικές συνήθειες στην ίδια την Εύβοια Η συνήθεια πάντως του τέλους της γεωmicroετρικής εποχής να θάβουν τα παιδιά εντός της οικιστικής ζώνης ήταν διαδεδοmicroένη και στη γειτονική Ερέτρια ΦΑΣΗ 7 (ΚΥΑΝΗ)

Κεντρικός Τοmicroέας Η περιοχή σταδιακά εγκαταλείπεται αλλά συνεχίζουν για ένα διάστηmicroα οι δραστηριότητες που σχετίζονται microε τα κεραmicroεικά εργαστήρια ∆υτικός Τοmicroέας Η χρήση του χώρου αλλάζει δραστικά Στην φάση αυτή ανήκει ένα microνηmicroειακό ορθογώνιο οικοδόmicroηmicroα που ερευνήθηκε microερικώς τα έτη 2000 έως και 2002 Ο παλαιότερος περίβολος παραmicroένει σε χρήση και ενδεχοmicroένως ενισχύθηκε στα ΝΑ Με την φάση αυτή πρέπει να σχετίζεται και ο microικρός ορθογώνιος χώρος ΚΗ εσωτ διαστ 2 Χ 130 micro ο οποίος κτίστηκε πάνω από το κυκλικό ΚΖ και σε επαφή microε τον περίβολο Στη ΒΑ γωνία

14

του Ν περιβόλου τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα ΚΓ και Κ∆ microάλλον συνέχισαν να χρησιmicroοποιούνται Ένα σχεδόν τετράγωνο οικοδόmicroηmicroα κτίστηκε σε επαφή microε το ∆ σκέλος του περιβόλου Έχει διαστάσεις 5 Χ 460 micro και είσοδο προς Νότον (πλ 125 micro) Το οικοδόmicroηmicroα αυτό αν λάβουmicroε υπόψη το πάχος του τοιχοβάτη (090 micro) ήταν πιθανώς διώροφο και χαρακτηρίστηκε συmicroβατικά ως πύργος Η ανωδοmicroή του ήταν από ωmicroές πλίθρες οι οποίες εδράζονταν πάνω σε λίθινο τοιχοβάτη το ύψος του οποίου είναι microόλις 20 εκ Το παλαιότερο δάπεδο ήταν σπαρmicroένο microε πολυάριθmicroα θραύσmicroατα προερχόmicroενα από microεγάλα χρηστικά αγγεία Η καταστροφή φαίνεται ότι συνοδεύτηκε από πυρκαγιά Το νεώτερο επίπεδο χρήσης χαρακτηρίζεται από δύο microερικώς επικαλυπτόmicroενες πρόχειρες κεντρικές εστίες Ο πυθmicroένας της παλαιότερης ήταν το κοίλο σώmicroα ενός microεγάλου χρηστικού αγγείου Τα λιγοστά χαρακτηριστικά ευρήmicroατα από το εσωτερικό του δωmicroατίου χρονολογούνται στους πρώιmicroους αρχαϊκούς χρόνους (λχ πήλινος πεταλόσχηmicroος λύχνος και θραύσmicroατα αγγείων ανατολίζοντος ρυθmicroού)

Πύργος από ∆υσmicroάς Στρώmicroα καταστροφής πύργου από

πάνω Αγγείο ανατολίζοντος ρυθmicroού από τον πύργο

Βορειότερα εκτείνεται ένα microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα διαστάσεων 57 Χ 1760 micro το οποίο ακολουθεί Β-Ν προσανατολισmicroό Μολονότι η έρευνα του κτιρίου βρίσκεται σε πρώιmicroο στάδιο η πρώτη εντύπωση είναι ότι πρόκειται για υπαίθριο περίβολο microέσα στον οποίο εγγράφονται ορισmicroένοι ορθογώνιοι χώροι καθώς και οι προαναφερθείσες κυκλικές κατασκευές Η περίκλειστη περιοχή διαιρείται εσωτερικά σε τουλάχιστον δύο άνισα διαmicroερίσmicroατα Ο περιmicroετρικός τοιχοβάτης πλ περίπου 40 εκ είναι κατασκευασmicroένος από microία σειρά από σχετικά microικρούς πρόχειρα κατεργασmicroένους λίθους και microέχρι ένα ύψος πρέπει να έφερε ανωδοmicroή από πλίνθους Το microεσαίο τmicroήmicroα του δυτικού επιmicroήκη τοίχου έχει υποστεί microετατόπιση και εν microέρει έχει καταστραφεί πιθανώς εξαιτίας πληmicromicroύρας

Κάτοψη Β απόληξης microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος

Άποψη της Β απόληξης του microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος από τα ∆υτικά

15

Στη Βόρεια απόληξη του οικοδοmicroήmicroατος ήρθαν στο φως έκκεντρη προς ∆υσmicroάς ευρύχωρη είσοδος πλάτους 260 micro και λιθόστρωτο τετράγωνο δωmicroάτιο στη Β∆ γωνία εσωτ πλευράς 260 micro microε είσοδο πλ 130 micro προς Ν Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι το Α σκέλος του Β θεmicroελίου δεν είναι απόλυτα ευθυγραmicromicroισmicroένο microε το αντίστοιχο ∆υτικό κάτι που microαρτυρεί microία προχειρότητα αν όχι βιασύνη στο στάδιο της κατασκευής Εντύπωση προξενεί το λιθόστρωτο γέmicroισmicroα του εσωτερικού του δωmicroατίου καθώς η επιφάνειά του είναι αρκετά ανώmicroαλη και δύσκολα θα microπορούσε να χρησιmicroοποιηθεί σαν δάπεδο Ενδεχοmicroένως να έφερε κάποια εξισωτική επίστρωση από πατηmicroένο χώmicroα ίσως δηλαδή χρησίmicroευε ως υπόστρωmicroα δαπέδου εξαιτίας του ασταθούς και υγρού υπεδάφους λόγω της γειτνίασης του υδροφόρου ορίζοντα Από την πρώτη εξέταση των κινητών ευρηmicroάτων που σχετίζονται microε την περίοδο χρήσης του οικοδοmicroικού συγκροτήmicroατος συνάγεται το συmicroπέρασmicroα ότι πρέπει να ήταν σε χρήση κατά τη διάρκεια του 7ου πΧ αι Ενισχυτική της πρώιmicroης χρονολόγησης είναι η διαπίστωση ότι δεν απαντήθηκαν κέραmicroοι σε κανένα σηmicroείο του ανασκαπτόmicroενου χώρου ούτε καν σε σχέση microε τα δύο στεγασmicroένα τετράγωνα δωmicroάτια ∆εν είναι σαφές πότε ακριβώς εγκαταλείφτηκε το συγκρότηmicroα και κάτω από ποιες συνθήκες το Β∆ δωmicroάτιο microε το λιθόστρωτο δεν απέδωσε ευρήmicroατα σε αντίθεση microε τον πύργο όπου όπως προαναφέρθηκε διαπιστώθηκε ένα στρώmicroα καταστροφής και microία σύντοmicroη φάση επαναχρησιmicroοποίησης Ίσως η εγκατάλειψη του συγκροτήmicroατος να πραγmicroατοποιήθηκε οργανωmicroένα αλλά ενδέχεται να ακολούθησε βίαιη καταστροφή πιθανώς από ανθρώπινη επέmicroβαση την οποία ακολούθησε σύντοmicroη περίοδος πρόχειρης χρησιmicroοποίησης ορισmicroένων χώρων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένου του πύργου Ακολούθως το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα εγκαταλείφτηκε οριστικά και σε κάποιο στάδιο η περιοχή πληmicromicroύρισε Η χρήση του microνηmicroειακού οικοδοmicroικού συγκροτήmicroατος του Ωρωπού παραmicroένει προς το παρόν αδιευκρίνιστη αν και microπορούmicroε ήδη να διατυπώσουmicroε κάποιες σκέψεις Συγκρινόmicroενη microε τα γνωστά αρχιτεκτονικά δεδοmicroένα της εποχής αυτής η microορφή του οικοδοmicroήmicroατος είναι microοναδική Η ασυνήθιστη κάτοψη οι σηmicroαντικές διαστάσεις η προχειρότητα της τοιχοποιίας οι πυργόσχηmicroες ή ενισχυmicroένες κατασκευές στα σηmicroεία των εισόδων τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα στο εσωτερικό του περιβόλου και τέλος τα λιγοστά και microάλλον φτωχά ευρήmicroατα συνιστούν ενδείξεις ότι ίσως έχουmicroε να κάνουmicroε microε ένα στρατόπεδο Είναι ενδιαφέρον ότι ανάmicroεσα στα ευρήmicroατα που σχετίζονται microε το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα συγκαταλέγεται χάλκινο έλασmicroα που πιθανότατα ανήκει σε κυκλική ασπίδα Το εύρηmicroα αυτό φαινοmicroενικά ενισχύει την υπόθεση του στρατοπέδου αλλά οδηγεί και σε περίσκεψη καθώς θα microπορούσε να είχε αναθηmicroατικό χαρακτήρα Λιγοστά θραύσmicroατα από microικρογραφικά αγγεία που προέρχονται από τα ανώτερα στρώmicroατα του ανασκαπτόmicroενου χώρου θα ήταν δυνατόν να ενισχύσουν αυτή την εκδοχή

Μνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα ∆υτικού Τοmicroέα από Νότια

Χάλκινη κυκλική ασπίδα

16

Εάν η ταύτιση του οικοδοmicroήmicroατος του Ωρωπού microε στρατόπεδο αποδειχτεί σωστή τότε η σύνδεσή του microε κάποιο επεισόδιο του φηmicroισmicroένου Ληλαντίου πολέmicroου καθίσταται πιθανή Θα ήταν δυνατόν να εικάσουmicroε ότι εδώ έδρευε microία φρουρά της οποίας ο ρόλος θα ήταν να ελέγχει το θαλάσσιο πέρασmicroα ανάmicroεσα στον Ωρωπό και την Ερέτρια και να εξασφαλίζει την απρόσκοπτη επικοινωνία ανάmicroεσα στις δύο θέσεις Ωστόσο η υπόθεση ότι το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα που αρχίσαmicroε να ερευνούmicroε ενδέχεται να ταυτίζεται microε πρόχειρο στρατόπεδο αν και δελεαστική παραmicroένει microια αναπόδεικτη εικασία Μόνον η συνέχιση της έρευνας θα δώσει απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήmicroατα Είναι γενικά παραδεκτό ότι στις πρώτες δεκαετίες του 7ου αι η Ερέτρια παρακmicroάζει και ο πληθυσmicroός της microειώνεται Η συρρίκνωση της Ερέτριας στη διάρκεια του 7ου αι και η microείωση των αποικιακών της δραστηριοτήτων στη ∆ύση συνδέονται συνήθως microε την δύσκολη κατάσταση στην οποία περιήλθε microετά τον πολύχρονο πόλεmicroο στον οποίο ενεπλάκη microε την άλλοτε σύmicromicroαχό της Χαλκίδα τον γνωστό από τις πηγές Ληλάντιο πόλεmicroο Αρχαιολογικά laquoτεκmicroήριαraquo του πολέmicroου αυτού θεωρούνται συνήθως η καταστροφή και εγκατάλειψη του οικισmicroού στην Ξερόπολη-Λευκαντί οι ταφές του γένους των πολεmicroιστών στην περιοχή της ∆υτικής Πύλης της Ερέτριας η απόκρυψη ενός σκύφου microε τάλαντα χρυσού από κοσmicroηmicroατοποιό της Ερέτριας και η κατασκευή του οχυρωmicroατικού περιβόλου της Ερέτριας γύρω στο 700 πΧ Αντίθετα στον Ωρωπό οι ενδείξεις που έχουmicroε συγκεντρώσει microέχρι σήmicroερα πιστοποιούν microάλλον το αντίθετο δηλ διαπιστώνουmicroε σχετική ευmicroάρεια και συνεχή δραστηριότητα microέχρι τουλάχιστον τα τέλη του 7ου πΧ αι Η υπόθεση που διατύπωσα παλαιότερα ότι microία από τις συνέπειες του πολέmicroου ήταν ότι ο Ωρωπός δέχτηκε laquoπρόσφυγεςraquo από την απέναντι Ερέτρια πιθανώς και από το Λευκαντί δεν έχει ακόmicroη αντικρουστεί από τα αρχαιολογικά δεδοmicroένα

ΦΑΣΕΙΣ 8 και 9 Αρχαϊκή οικία και οδοί

Οι φάσεις αυτές που τοποθετούνται στον 6ο πΧ αι παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον καθώς παρατηρείται ριζική αναδιοργάνωση του χώρου και εγκατάλειψη των καmicroπυλόγραmicromicroων κτιρίων Η ανθρώπινη δραστηριότητα στην ευρύτερη περιοχή συνέχισε microέχρι και το τέλος των αρχαϊκών χρόνων Σταδιακά η microορφή και ο προορισmicroός των οικοδοmicroηmicroάτων θα αλλάξει Πιο συγκεκριmicroένα οι περιοχές microε την παλαιότερη έντονη οικοδοmicroική δραστηριότητα παρέmicroειναν εγκαταλειmicromicroένες και αδόmicroητες Στο ∆υτικό Τοmicroέα ερευνήθηκε το 1985 microία οδός που ακολουθεί Β-Ν προσανατολισmicroό καθώς και microια οικία του τύπου microε παστάδα από το στρώmicroα καταστροφής της οποίας προέρχεται microεταξύ άλλων πώmicroα microελανόmicroορφης λεκάνης

∆υτικός Τοmicroέας Αρχαϊκή οδός και οικία από ΒΑ

Μελανόmicroορφο πώmicroα από την επίχωση καταστροφής της αρχαϊκής οικίας

17

Ανατολικά του microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος και Νότια του κεντρικού τοmicroέα ήρθαν στο φως δύο οδικοί άξονες ο ένας microε Β-Ν και ο άλλος microε Α-∆ προσανατολισmicroό Οι οδοί έχουν πλάτους 3 microέτρων και ορίζονται εκατέρωθεν από αναληmicromicroατικούς τοίχους Νότια του Α-∆ άξονα αποκαλύφτηκαν πολυάριθmicroοι παρόδιοι χώροι Επειδή το microεγαλύτερο τmicroήmicroα των χώρων αυτών εκτείνεται κάτω από το άσκαφο όριο του σκάmicromicroατος η εικόνα που έχουmicroε διαmicroορφώσει είναι ελλιπής και τόσο η κάτοψη όσο και η χρήση τους παραmicroένουν αβέβαιες (microάλλον έχουν ορθογώνια κάτοψη οικίες καταστήmicroατα) Βόρεια του δρόmicroου ήρθαν στο φως 2 ταφικοί τύmicroβοι του 6ου αι πΧ

Νότιος Τοmicroέας Ανασκαφή της αρχαϊκής οδού Άποψη από Α (2003)

Νότιος Τοmicroέας Αρχαϊκή οδός από ∆ (2003)

Η περιοχή εγκαταλείφτηκε στις αρχές του 5ου αι ύστερα από καταστρεπτική πληmicromicroύρα αψευδείς microαρτυρίες του συmicroβάντος αυτού είναι οι ποταmicroίσιες κροκάλες και τα στρώmicroατα αmicromicroοχάλικου που σκέπασαν τόσο τον δρόmicroο όσο και τους παρόδιους στεγασmicroένους χώρους ∆εν αποκλείεται οι δρόmicroοι να χαράχτηκαν microε την προοπτική ανάπτυξης ενός πολεοδοmicroικού σχεδίου το οποίο όmicroως δεν υλοποιήθηκε ποτέ πλήρως εξαιτίας της πληmicromicroύρας αυτής που υποχρέωσε τους κατοίκους του Ωρωπού να microετακινηθούν ανατολικότερα Στην πόλη του Ωρωπού των κλασικών χρόνων που ιδρύθηκε λίγες εκατοντάδες microέτρα ανατολικότερα εφαρmicroόστηκε εξαρχής το ορθογωνικό σύστηmicroα ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Όπως φάνηκε από τη σύντοmicroη και επιλεκτική παρουσίαση των δεδοmicroένων οι ανασκαφές στη Σκάλα Ωρωπού θα συmicroβάλουν στην αποσαφήνιση πολλών σκοτεινών ζητηmicroάτων γύρω από την αρχαία τεχνολογία και την πρώιmicroη microεταλλοτεχνία ειδικότερα Από την άλλη microεριά η παρουσία στον Κεντρικό Τοmicroέα λατρευτικών κτιρίων και κάποιων αναθηmicroάτων στο χώρο που περικλείεται από το microεγάλο ορθογώνιο περίβολο δίνει τη δυνατότητα διερεύνησης της σχέσης που αναmicroφίβολα υπήρχε κατά την αρχαιότητα ανάmicroεσα σε ιερά και εργαστήρια Πράγmicroατι microολονότι έχουν προκύψει σαφείς ενδείξεις για λατρευτικές εκδηλώσεις εντός των ορίων του microνηmicroειακού περιβόλου εντούτοις microένει να εξακριβωθεί η ακριβής φύση των εκδηλώσεων αυτών και η σχέση που υπάρχει microε τις παράλληλες βιοτεχνικές δραστηριότητες και τις γειτονικές παιδικές ταφές

18

Ευβοϊκός κρατήρας Ευβοϊκός αmicroφορίσκος

Ευβοϊκός σκύφος Ευβοϊκό κύπελλο

Τα κινητά ευρήmicroατα υπογραmicromicroίζουν τον ευβοϊκό προσανατολισmicroό των Ωρωπίων καθώς ένα microεγάλο ποσοστό από τα τροχήλατα αγγεία είναι ευβοϊκής τεχνοτροπίας Αυτό καθώς και ο ενεπίγραφος δίσκος που microνηmicroονεύεται παραπάνω αποτελούν αδιάψευστη microαρτυρία των στενών σχέσεων που διατηρούσαν οι Ωρώπιοι microε τους Ευβοείς και ιδιαίτερα microε τους Ερετριείς Τα νέα ευρήmicroατα δίνουν βάση τόσο στις αποσπασmicroατικές γραπτές microαρτυρίες (σύmicroφωνα microε τον Νικοκράτη (Ερε]τριέων κτί[σmicroα είναι τον Ω]ρωπόν) (FGrHist 376 F1) και τον Στ Βυζ λ Γραία = πόλις Ερετρίας) όσο και στην παλαιότερη υπόθεση ορισmicroένων microελετητών περί κυριαρχίας της Ερέτριας επί του Ωρωπού καθώς και στην πιο πρόσφατη του D Knoepfler σύmicroφωνα microε την οποία ο προκλασσικός Ωρωπός υπήρξε αποικία των Ερετριέων Βέβαια δε λείπουν οι αποmicroιmicroίσεις Κορινθιακών αγγείων αλλά και τα Πρωτοαττικά ορισmicroένα από τα οποία φαίνεται ότι είναι προϊόντα του τοπικού εργαστηρίου

Κορινθιακή κοτύλη τύπου Αετού 666 Πρωτοαττικός κρατήρας Παράλληλα τα λιγοστά φοινικικά και αιγυπτιάζοντα πολύτιmicroα αντικείmicroενα όπως χάνδρες από υαλόmicroαζα και φαγεντιανή σφραγίδες και ψήφοι από ηmicroιπολύτιmicroους λίθους καθώς και ο σκαραβαίος που microνηmicroονεύτηκε παραπάνω καθώς και τα εισαγmicroένα Ανατολικοιωνικά αγγεία αποτελούν τεκmicroήρια επαφών και microε την Ανατολική Μεσόγειο

Τριγωνικές χάνδρες από υαλόmicroαζα

Λίθινη χάνδρα microε εγχάρκατη παράσταση πτηνού

Σφαιρική χάνδρα από πράσινη υαλόmicroαζα

Θραύσmicroατα ροδιακών σκύφων

19

∆εν είναι ακόmicroη σαφής ο προορισmicroός όλων των οικοδοmicroηmicroάτων Ορισmicroένα από αυτά χρησίmicroευαν microε βεβαιότητα ως εργαστήρια microεταλλοτεχνίας Αυτό πιστοποιείται από τους διάσπαρτους microεταλλευτικούς κλιβάνους τόσο έξω όσο και microέσα στα οικοδοmicroήmicroατα (λχ στο εσωτερικό του ελλειψοειδούς Α) καθώς και από τα πολυπληθή απορρίmicromicroατα εκκαmicroίνευσης που είναι σπαρmicroένα σε όλους τους χώρους της ανασκαφής Από τις αναλύσεις των σκωριών που πραγmicroατοποιήθηκαν στο Κέντρο Αρχαιοmicroετρίας του ∆ηmicroόκριτου από τον R Doonan microε τη βοήθεια του Γ Μπασιάκου καταδείχτηκε ότι κατασκεύαζαν σιδερένια και χάλκινα αντικείmicroενα ενώ προέκυψαν ενδείξεις και για πρωτογενή κατεργασία χαλκού Ανάmicroεσα στα ευρήmicroατα συγκαταλέγονται αρκετά πήλινα ακροφύσια κλιβάνων (tuyegraveres)

Σκωρία από τον πυθmicroένα κλιβάνου του Κτιρίου Α

Σκωρίες χαλκού Τρία ακροφύσια microεταλλευτικών κλιβάνων

Τα σιδερένια εργαλεία αποτελούν microία από τις πιο σηmicroαντικές κατηγορίες κινητών ευρηmicroάτων Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα σύνολο από 70 περίπου σιδερένια microαχαίρια και εργαλεία (κυρίως microικρές αξίνες διαφόρων microεγεθών) που βρέθηκε κατά την ανασκαφική περίοδο του 1998 Ανάmicroεσά τους συλλέχτηκαν microερικά ασηmicroένια και χάλκινα κοσmicroήmicroατα καθώς και χάνδρες από υαλόmicroαζα και φαγεντιανή προφανώς εισαγmicroένες από την Ανατολή

Σιδερένια εργαλεία Αξίνα αιχmicroή δόρατος 2

εγχειρίδια από σίδερο Επιλογή microετάλλινων αντικείmicroένων και κοσmicroηmicroάτων

Στον ίδιο χώρο φαίνεται ότι λειτουργούσαν παράλληλα και εργαστήρια αγγειοπλαστικής ∆ύο από τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα (Η και Ι∆) φαίνεται ότι χρησίmicroευαν ως κεραmicroικοί κλίβανοι ενώ βρέθηκαν και τρεις παρόmicroοιοι κλίβανοι microε δίδυmicroους θαλάmicroους καύσης Η καύσιmicroη ύλη των κλιβάνων αυτών ήταν κουκούτσια από αγριελιές που βρέθηκαν σε ικανές ποσότητες τελείως πυρακτωmicroένα

20

Κεντρικός Τοmicroέας Κλίβανος κεραmicroεικής πλησίον Κτιρίου Α

∆υτικός Τοmicroέας Κλίβανος κεραmicroεικής

Τα πολυάριθmicroα τεκmicroήρια για την ενασχόληση των ευβοέων microε τη microεταλλοτεχνία (Καστρί Λευκαντί Ερέτρια Πιθηκούσσες) ενισχύουν την επικρατούσα σήmicroερα άποψη ότι ένα από τα βασικά κίνητρα που τους οδήγησαν αρχικά στην Ανατολή και τη Χαλκιδική και στη συνέχεια στη ∆ύση ήταν το εmicroπόριο microετάλλων Κάτι τέτοιο συνάγεται και από το εδάφιο της Οδύσσειας όπου η Αθηνά microεταmicroφιεσmicroένη ως Μέντης αφηγείται στον Τηλέmicroαχο ότι έφθασε στην Ιθάκη καθ οδόν προς την Τεmicroέση όπου πηγαίνει για να ανταλλάξει σίδερο microε χαλκό (Οδ α 182-184 πλέων ἐπὶ οἴνοπα πόντον ἐπ᾿ ἀλλοθρόους ἀνθρώπους ἐς Τεmicroέσην microετὰ χαλκόν ἄγω δ᾿ αἴθωνα σίδηρον) Η υπόθεση του Μ Σακελλαρίου ότι κάτοικοι της Γραίας πήραν microέρος στις πρώτες εξορmicroήσεις των Ευβοέων στη ∆ύση αποκτά σήmicroερα και αρχαιολογικά ερείσmicroατα Με βάση όλα τα παραπάνω ενισχύεται η άποψη που διατύπωσαν kατά καιρούς αρκετοί microελετητές ότι δηλαδή οι Γραίοι πρέπει να συmicromicroετείχαν στην ίδρυση των πρώτων ευβοϊκών αποικιών στη ∆ύση ήρθαν σε επαφή microε τους αυτόχθονες κατοίκους της Ιταλικής χερσονήσου και τελικώς όλοι οι Έλληνες έγιναν γνωστοί στη ∆ύση ως Graii Geci Η παρουσία πολυάριθmicroων επάλληλων περιβόλων της Γεωmicroετρικής και πρώιmicroης αρχαϊκής περιόδου στον Ωρωπό επιτρέπει την διατύπωση ορισmicroένων σκέψεων Η συνήθεια αυτή προφανώς απηχεί έναν τρόπο κοινωνικής οργάνωσης που φαίνεται ότι ήταν ιδιαίτερα οικείος στην γειτονική Εύβοια Οι ανασκαφές του Π Θέmicroελη της Α Ανδρειωmicroένου και των Ελβετών στην Ερέτρια έφεραν στο φως τις τελευταίες δεκαετίες αποσπασmicroατικά αρχιτεκτονικά λείψανα της Γεωmicroετρικής περιόδου Σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις τα στεγασmicroένα οικοδοmicroήmicroατα συνήθως ελλειψοειδούς microορφής πλαισιώνονται από περιβόλους Αυτή η παρατήρηση ισχύει και για το ιερό του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου και ήταν ένας από τους λόγους που microε είχαν οδηγήσει το 1987 στην αmicroφισβήτηση της στερεότυπης άποψης ότι η παρουσία ενός microεταγενέστερου αστικού ναού σε microία συγκεκριmicroένη θέση προϋποθέτει ότι ο τα παλαιότερα αρχιτεκτονικά λείψανα στον ίδιο χώρο θα πρέπει επίσης να θεωρηθούν λατρευτικά Παρόmicroοιοι περίβολοι φαίνεται ότι χαρακτηρίζουν και τη γειτονική Ξερόπολη-Λευκαντί καθώς και την Κύmicroη αλλά και αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όπως την Παλαιά Σmicroύρνη Πώς εξηγείται η παρουσία των περιβόλων αυτών Μία εξήγηση είναι ότι παρείχαν προστασία από τις συχνές πληmicromicroύρες από τους χειmicroάρρους και τα ποτάmicroια που διέρχονταν microέσα από τους οικισmicroούς Είναι γνωστό ότι στο σηmicroείο της microετέπειτα ∆υτικής Πύλης οι Ερετριείς στις αρχές του 7ου αι εξέτρεψαν την κοίτη του ποταmicroού που διερχόταν microέσα από την κατοικηmicroένη ζώνη Η εικόνα της γεωmicroετρικής Ερέτριας σύmicroφωνα microε την γνωστή αναπαράσταση του Kl Krause microπορεί να εφαρmicroοστεί και στην περίπτωση του Ωρωπού Στην Ερέτρια οι γεωλογικές έρευνες έδειξαν ότι πολλά αποξηραmicroένα ρεύmicroατα διαmicroορφώθηκαν από τον 7ο αι και εξής σε οδικές αρτηρίες Κάτι παρόmicroοιο παρατηρήθηκε και στον Ωρωπό (οικόπεδο ΟΤΕ και πιθανώς Β-Ν οδός του ∆υτικού Τοmicroέα)

21

Όmicroως η προστασία από τις πληmicromicroύρες δεν πρέπει να είναι ο microόνος λόγος της παρουσίας των περιβόλων Οι έρευνες στον Ωρωπό έδειξαν ότι η εικόνα που παρατηρείται στον Κεντρικό Τοmicroέα επαναλαmicroβάνεται στο ∆υτικό Φαίνεται δηλαδή ότι έχουmicroε να κάνουmicroε microε αυτόνοmicroες οικιστικές microονάδες τις οποίες θα microπορούσαmicroε να αποκαλέσουmicroε οίκους Μέσα στα όρια κάθε περιβόλου το laquoέρκοςraquo του Οmicroήρου θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι διέmicroενε microία οικογένεια Τα οικοδοmicroήmicroατα που συνθέτουν την κάθε microονάδα ήταν όπως φαίνεται συναρτηmicroένα microε τον αριθmicroό των microελών της οικογένειας και την θέση που κατείχε αυτή στην κοινωνία Η οmicroηρική περιγραφή του οίκου microε το microέγαρο το έρκος που το περιβάλλει (Ιλ Α 476) τους σωρούς της κοπριάς από την παραmicroονή των ζώων στην αυλή (Ιλ Ω 163 κε Οδ ρ 297) το βωmicroό του ∆ιός laquoεν microέσω έρκειraquo (Οδ χ 334) τη θόλο (Οδ χ 442-474) τη laquoλαύρηraquo (Οδ χ 136-138 162-166) και τους ανεξάρτητους θαλάmicroους (Οδ α 425 δ 718 802 ψ 192 κε) νοmicroίζω ότι ταιριάζει ικανοποιητικά microε τα ευρήmicroατα του Ωρωπού Ακόmicroη και το οmicroηρικό laquoυπερώιονraquo (λχ Οδ φ 42) θα microπορούσε να αποκατασταθεί στο Κτήριο Θ του Κεντρικού Τοmicroέα όπου υπάρχουν ενδείξεις ότι υπήρχε κλίmicroακα που οδηγούσε σε πατάρι όπως στην περίπτωση της ελλειψοειδούς αρχαϊκής οικίας στη θέση Punta Chiarito των Πιθηκουσσών Οι κεντρικές εστίες των περισσοτέρων οικιών του Ωρωπού το microεγάλο θρανίο στο αψιδωτό δωmicroάτιο του κτιρίου Θ τα πολυάριθmicroα κατάλοιπα των οστών ζώων τα microικρά ακέραια κλειστά αγγεία που θα microπορούσαν να είχαν χρησιmicroοποιηθεί σε σπονδές συνιστούν ενδείξεις για την τέλεση laquoοmicroηρικώνraquo συmicroποσίων Μάλιστα τα υφαντικά βάρη κατά microήκος των τοίχων microας φέρνουν στο νου τα οmicroηρικά χωρία όπου οι γυναίκες αποτραβιούνται σε microία άκρη και υφαίνουν όσο διαρκεί το συmicroπόσιο των ανδρών

Πήλινες σφαίρες Πήλινα σφονδύλια Πήλινες αγνύθες Από τις ανασκαφές του Ωρωπού διαφαίνεται ότι microέσα στα πλαίσια του κάθε οίκου υπήρχε αυτονοmicroία τόσο σε οικονοmicroικό όσο και σε θρησκευτικό επίπεδο Για παράδειγmicroα κάθε νοικοκυριό φαίνεται ότι είχε κατά περιόδους δική της ανεξάρτητη κεραmicroική παραγωγή Ωστόσο οι δραστηριότητες που σχετίζονται microε τη microεταλλοτεχνία χαρακτηρίζουν microόνον τις οικογένειες που κατοικούσαν στον Κεντρικό Τοmicroέα ενασχόληση που ασφαλώς τους προσέδιδε microεγαλύτερο πλούτο δύναmicroη και κύρος Οι λατρευτικές εκδηλώσεις των οικογενειών που κατοικούσαν στη συγκεκριmicroένη περιοχή πρέπει να είχαν ως αποδέκτες την Αλία Νύmicroφη θεά προστάτιδα των ναυτικών της οποίας η λατρεία microαρτυρείται επιγραφικά στον Ωρωπό κατά την Ελληνιστική περίοδο αλλά και τους αδελφούς της τους Τελχίνες δηλ τους δαίmicroονες που είχαν σχέση microε τη microεταλλοτεχνία Η λατρεία του ήρωος στο microεγάλο περίβολο του κεντρικού τοmicroέα φαίνεται ότι έχει το παράλληλό της στον περίβολο του ∆υτικού τοmicroέα Σε κάθε οικιστική microονάδα ένα από τα οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν η κύρια κατοικία και τα λοιπά οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν χώροι εργασίας και λατρείας Το αν κάποιος ή κάποιοι οίκοι ξεχώριζαν από τους υπόλοιπους είναι microάλλον πρόωρο να επιχειρήσουmicroε να το διαπιστώσουmicroε Η κοινωνική διαστρωmicroάτωση δεν είναι ιδιαίτερα έντονη microολονότι η εντύπωση που δίδεται microε τα microέχρι σήmicroερα υλικά κατάλοιπα που έχουν αποκαλυφτεί είναι ότι το οικοδοmicroικό συγκρότηmicroα του κεντρικού τοmicroέα που περιβάλλεται από τον εντυπωσιακό περίβολο ανήκε σε microία από τις πιο σηmicroαντικές οικογένειες του Ωρωπού Αυτό προφανώς επέτρεπε στους ενοίκους του Κτιρίου Θ να τελούν θρησκευτικές τελετές στις οποίες θα συmicromicroετείχαν και microέλη από άλλες οικογένειες Αλλά και τα επάλληλα κτίρια ΙΗ ΙΘ στο microέσον του περίκλειστου χώρου του ∆υτικού τοmicroέα ενδέχεται να ανήκαν σε microία σηmicroαντική

22

οικογένεια Τούτο συνάγεται από τη microεγάλη διάρκεια χρήσης των παραπάνω κτιρίων καθώς και από την επιmicroεληmicroένη τοιχοποιία τους

Πήλινο ειδώλιο αλόγου ∆ύο πήλινα ειδώλια αλόγων Πήλινα ειδώλια ζώων Η παραπάνω πρόταση επιτρέπει να κατανοήσουmicroε καλύτερα την διαδικασία γένεσης του ιερού του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου στην Ερέτρια που σύmicroφωνα microε παλαιότερη άποψή microου ήταν αρχικά ο πυρήνας της αριστοκρατικής συνοικίας της πόλης που microετεξελίχτηκε σε ιερό της πολιούχου θεότητας Ορισmicroένα κτήρια προορίζονταν για κατοικίες της αριστοκρατικής τάξης άλλα χρησίmicroευαν ως χώροι εργασίας (λχ εργαστήριο για την κατασκευή χάλκινων αντικειmicroένων) Τον ίδιο laquoδιπολισmicroόraquo παρατηρούmicroε όπως είδαmicroε στη βιοτεχνική συνοικία των Πιθηκουσσών (αψιδωτή κατοικία ελλειψοειδή ή ορθογώνια εργαστήρια microεταλλοτεχνίας) Φαίνεται συνεπώς ότι η σύνθετη κοινωνική οργάνωση οδήγησε σταδιακά από το 2ο microισό του 8ου αι στην εξειδίκευση των οικοτεχνικών ή βιοτεχνικών δραστηριοτήτων στα πλαίσια του οίκου Σε περιοχές όπου κυριαρχούσαν οι καmicroπυλόγραmicromicroες αρχιτεκτονικές microορφές η λύση που δόθηκε ήταν η ενσωmicroάτωση των επιmicroέρους κτιρίων microέσα σε έναν περίβολο αν και σε ορισmicroένες περιπτώσεις επιχειρήθηκαν δύσκολοι συνδυασmicroοί όπως στη Λαθούριζα της Αττικής Αντίθετα σε περιοχές όπου επικρατούσε η συνήθεια να χτίζουν ορθογώνια σπίτια οι επιλογές ήταν περισσότερες Είτε ακολουθήθηκε και εδώ η λογική του περιβόλου όπως στα Μέγαρα Υβλαία είτε εκείνη της κεντρικής αυλής γύρω από την οποία διατάσσονταν οι χώροι όπως στη Ζαγορά της Άνδρου ή τη Μίλητο Σύmicroφωνα microε τον Ι Morris οι κοινωνικές microεταβολές που σταδιακά θα οδηγήσουν σε ανάγκη κατάτmicroησης του ωφέλιmicroου χώρου των κτιρίων έτσι ώστε ο κάθε χώρος να έχει microία συγκεκριmicroένη χρήση και η πρόσβαση σε αυτούς να είναι ελεγχόmicroενη σε συνδυασmicroό microε τον περιορισmicroό του ρόλου της γυναίκας στις οικοτεχνικές δραστηριότητες και ο αποκλεισmicroός της από τα κοινά microε εξαίρεση βέβαια τις θρησκευτικές εκδηλώσεις θα οδηγήσει περαιτέρω στην παγίωση του τύπου του αρχαίου ελληνικού σπιτιού όπου οι χώροι θα είναι πλέον στραmicromicroένοι προς το εσωτερικό και θα διατάσσονται γύρω από microιαν αυλή Αναmicroφίβολα η εξέλιξη υπήρξε αργή Από τον αψιδωτό microνηmicroειώδη αριστοκρατικό οίκο του 10ου πΧ αι στο Λευκαντί όπου όλες οι δραστηριότητες βρίσκονται συγκεντρωmicroένες κάτω από την ίδια στέγη έως την αρχαϊκή οικία microε την παστάδα του Ωρωπού διανύθηκε microία microεγάλη πορεία από την οποία ακόmicroη microας λείπουν οι συνδετικοί κρίκοι Οι ανασκαφές του Ωρωπού συmicroβάλουν ως ένα βαθmicroό στη γεφύρωση αυτού του κενού ΑΛ ΜΑΖΑΡΑΚΗΣ ΑΙΝΙΑΝ ∆ιευθυντής ανασκαφής Ωρωπού Αναπλ Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλίας Σχολή Επιστηmicroών του Ανθρώπου Τmicroήmicroα Ιστορίας Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Αργοναυτών και Φιλελλήνων Βόλος 38221 e-mail amazahauthgr

12

περιείχε microεταξύ άλλων πήλινα ειδώλια αλόγων και microουλαριών και οmicroοιώmicroατα πλοιαρίων Ο Β d Agostino συmicroπεραίνει ότι πρόκειται πιθανώς για ένα ηρώο καθώς τα ευρήmicroατα σχετίζονταν άmicroεσα microε καmicroένα ανθρώπινα οστά ∆υτικός Τοmicroέας Ορισmicroένες από τις κατασκευές που σχετίζονται microε την περίοδο αυτή microας πείθουν ότι η χρήση του χώρου άλλαξε και εδώ Φαίνεται πως κάποια στιγmicroή όταν το ελλειψοειδές κτίριο ΚΒ εγκαταλείφθηκε χρησιmicroοποίησαν τις πέτρες του για κάποια άλλη κατασκευή ίσως για το νέο περίβολο που τώρα όχι microόνον ανανεώθηκε αλλά επίσης διευρύνθηκε προς Νότον προς ∆υσmicroάς και ίσως προς Βορράν Το microόνο σηmicroαντικό στεγασmicroένο οικοδόmicroηmicroα που παρέmicroεινε σε χρήση φαίνεται ότι ήταν το ελλειψοειδές ΙΘ Νέες κατασκευές είναι τα κυκλικά ΚΖ και Κ∆ Το microικρότερο το ΚΖ αποκαλύφτηκε πλησίον της Νότιας εισόδου Σε σχέση microε τη microικρή του διάmicroετρο (180 micro) και συγκρινόmicroενο microε τα άλλα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα του ∆υτικού Τοmicroέα διαθέτει ασυνήθιστα πλατύ θεmicroέλιο Η χρήση του κτίσmicroατος αυτού παραmicroένει αβέβαιη microολονότι η εύρεση στο εσωτερικό του σε επαφή microε τον τοιχοβάτη microιας microικρογραφικής οινοχόης ίσως δηλώνει κάποια λατρευτική λειτουργία

∆υτικός Τοmicroέας Κτίριο ΚΖ ∆υτικός Τοmicroέας Κυκλικά Κτίρια ΚΓ και Κ∆ Το microεγαλύτερο κυκλικό οικοδόmicroηmicroα διαmicro 250 micro κτίστηκε στη ΒΑ γωνία του περιβόλου (Κ∆) δίπλα στο παλαιότερο και παρόmicroοιο ΚΓ Με βάση τα στρωmicroατογραφικά δεδοmicroένα είναι δυνατόν να υποστηριχθεί ότι το ΚΓ συνέχισε να χρησιmicroοποιείται Και τα δύο κτίσmicroατα ίσως ήταν σιταποθήκες των οποίων η είσοδος θα πρέπει να αποκατασταθεί προς Νότον Στη Ν∆ γωνία του περιβόλου πλησίον της πιθανολογούmicroενης εισόδου ερευνήθηκε λίθινη συmicroπαγής κυλινδρική κατασκευή (διαmicro 080 ύψ 045 micro) Πάνω στην επιφάνειά της η οποία ήταν επενδεδυmicroένη microε πηλό παρατηρήθηκαν λίγα ίχνη καύσης Η υπόθεση ότι πρόκειται για οικιακό () βωmicroό είναι αρκετά πιθανή Τέλος στη θέση του ελλειψοειδούς κτιρίου ΚΒ το οποίο όπως προαναφέρθηκε εκθεmicroελιώθηκε αmicroέσως στα ∆υτικά της εσχάρας κτίστηκε microία microακρόστενη ορθογώνια αινιγmicroατική κατασκευή Το microήκος της είναι 270 micro και το microέγ πλάτος λίγο λιγότερο από 1 micro Πλησίον και εντός της κατασκευής συλλέχτηκαν microεταξύ άλλων 10 microολύβδινα διπλωmicroένα αλιευτικά βαρίδια και ένα χάλκινο αγκίστρι

Εσχάρα microε καmicroένα οστά ζώων Κυλινδρική κατασκευή Χάλκινο αγκίστρι

13

ΤΑΦΕΣ Με αρκετές από τις παραπάνω φάσεις συνδέονται και ευάριθmicroοι παιδικοί εγχυτρισmicroοί Οι περισσότεροι βρέθηκαν στον κεντρικό τοmicroέα και η απόδοσή τους στις επιmicroέρους οικιστικές φάσεις θα επιτευχθεί microόνον ύστερα από τη συνδυαστική microελέτη των κινητών ευρηmicroάτων και των δεδοmicroένων της στρωmicroατογραφίας Η microελέτη αυτή έως τώρα οδηγεί στην προσωρινή διαπίστωση ότι οι ταφές χρονολογούνται κατά κανόνα στη Γεωmicroετρική περίοδο (δύο ταφικοί τύmicroβοι χρονολογούνται στον 6ο αι δηλ microετά την εγκατάλειψη του συγκεκριmicroένου χώρου)

∆υτικός Τοmicroέας Παιδικός εγχυτρισmicroός (2001)

Ακτέριστη ταφή εφήβου σε συνεσταλmicroένη στάση

Αmicroφορέας που είχε τοποθετηθεί ως σήmicroα πάνω από τάφο

Ειδικότερα στο ∆υτικό τοmicroέα ερευνήθηκαν microόνον δύο εγχυτρισmicroοί στα Β∆ και ∆ εξωτερικά του περιβόλου Ένας πίθος του οποίου το στόmicroιο είχε σφραγιστεί microε microία πέτρα περιείχε το σκελετό ενός βρέφους και ένα σκυφοειδές ολόβαφο κύπελλο Αντίθετα στις παρυφές της εργαστηριακής συνοικίας του Κεντρικού Τοmicroέα ανασκάφτηκαν πάνω από 30 ταφές Οι περισσότερες - αν όχι όλες - είναι παιδικές (κυρίως εγχυτρισmicroοί καθώς και λακκοειδείς και κιβωτιόσχηmicroοι) Σύmicroφωνα microε τη ∆ραγώνα παρατηρήθηκαν και microερικές καύσεις ενηλίκων αλλά κάτι τέτοιο δεν επιβεβαιωθεί ακόmicroη Πολύ συχνά ο τάφος σκεπαζόταν από ένα λίθινο τύmicroβο και γύρω του έσπαγαν διάφορα αγγεία και πραγmicroατοποιούσαν νεκρόδειπνα Σε microία περίπτωση ένας γραπτός αmicroφορέας είχε τοποθετηθεί ως σήmicroα πάνω από τον τάφο Είναι αξιοπαρατήρητο ότι και τα δύο παραπάνω έθιmicroα παρατηρούνται και στις Πιθηκούσσες Η εύρεση ενός σκελετού εφήβου () σε συνεσταλmicroένη στάση δίχως κτερίσmicroατα microας παραπέmicroπει και πάλι στο αντίστοιχο έθιmicroο από τις Πιθηκούσσες Η αποσαφήνιση των ταφικών εθίmicroων στον Ωρωπό θα επιτρέψει ενδεχοmicroένως να κατανοηθούν καλύτερα τα αντίστοιχα έθιmicroα της πρώτης ελληνικής αποικίας της ∆ύσης τα οποία σηmicroειωτέον προβληmicroατίζουν τους microελετητές αφού microέχρι τώρα δεν έχουν προκύψει ξεκάθαρες οmicroοιότητες microε τις ταφικές συνήθειες στην ίδια την Εύβοια Η συνήθεια πάντως του τέλους της γεωmicroετρικής εποχής να θάβουν τα παιδιά εντός της οικιστικής ζώνης ήταν διαδεδοmicroένη και στη γειτονική Ερέτρια ΦΑΣΗ 7 (ΚΥΑΝΗ)

Κεντρικός Τοmicroέας Η περιοχή σταδιακά εγκαταλείπεται αλλά συνεχίζουν για ένα διάστηmicroα οι δραστηριότητες που σχετίζονται microε τα κεραmicroεικά εργαστήρια ∆υτικός Τοmicroέας Η χρήση του χώρου αλλάζει δραστικά Στην φάση αυτή ανήκει ένα microνηmicroειακό ορθογώνιο οικοδόmicroηmicroα που ερευνήθηκε microερικώς τα έτη 2000 έως και 2002 Ο παλαιότερος περίβολος παραmicroένει σε χρήση και ενδεχοmicroένως ενισχύθηκε στα ΝΑ Με την φάση αυτή πρέπει να σχετίζεται και ο microικρός ορθογώνιος χώρος ΚΗ εσωτ διαστ 2 Χ 130 micro ο οποίος κτίστηκε πάνω από το κυκλικό ΚΖ και σε επαφή microε τον περίβολο Στη ΒΑ γωνία

14

του Ν περιβόλου τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα ΚΓ και Κ∆ microάλλον συνέχισαν να χρησιmicroοποιούνται Ένα σχεδόν τετράγωνο οικοδόmicroηmicroα κτίστηκε σε επαφή microε το ∆ σκέλος του περιβόλου Έχει διαστάσεις 5 Χ 460 micro και είσοδο προς Νότον (πλ 125 micro) Το οικοδόmicroηmicroα αυτό αν λάβουmicroε υπόψη το πάχος του τοιχοβάτη (090 micro) ήταν πιθανώς διώροφο και χαρακτηρίστηκε συmicroβατικά ως πύργος Η ανωδοmicroή του ήταν από ωmicroές πλίθρες οι οποίες εδράζονταν πάνω σε λίθινο τοιχοβάτη το ύψος του οποίου είναι microόλις 20 εκ Το παλαιότερο δάπεδο ήταν σπαρmicroένο microε πολυάριθmicroα θραύσmicroατα προερχόmicroενα από microεγάλα χρηστικά αγγεία Η καταστροφή φαίνεται ότι συνοδεύτηκε από πυρκαγιά Το νεώτερο επίπεδο χρήσης χαρακτηρίζεται από δύο microερικώς επικαλυπτόmicroενες πρόχειρες κεντρικές εστίες Ο πυθmicroένας της παλαιότερης ήταν το κοίλο σώmicroα ενός microεγάλου χρηστικού αγγείου Τα λιγοστά χαρακτηριστικά ευρήmicroατα από το εσωτερικό του δωmicroατίου χρονολογούνται στους πρώιmicroους αρχαϊκούς χρόνους (λχ πήλινος πεταλόσχηmicroος λύχνος και θραύσmicroατα αγγείων ανατολίζοντος ρυθmicroού)

Πύργος από ∆υσmicroάς Στρώmicroα καταστροφής πύργου από

πάνω Αγγείο ανατολίζοντος ρυθmicroού από τον πύργο

Βορειότερα εκτείνεται ένα microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα διαστάσεων 57 Χ 1760 micro το οποίο ακολουθεί Β-Ν προσανατολισmicroό Μολονότι η έρευνα του κτιρίου βρίσκεται σε πρώιmicroο στάδιο η πρώτη εντύπωση είναι ότι πρόκειται για υπαίθριο περίβολο microέσα στον οποίο εγγράφονται ορισmicroένοι ορθογώνιοι χώροι καθώς και οι προαναφερθείσες κυκλικές κατασκευές Η περίκλειστη περιοχή διαιρείται εσωτερικά σε τουλάχιστον δύο άνισα διαmicroερίσmicroατα Ο περιmicroετρικός τοιχοβάτης πλ περίπου 40 εκ είναι κατασκευασmicroένος από microία σειρά από σχετικά microικρούς πρόχειρα κατεργασmicroένους λίθους και microέχρι ένα ύψος πρέπει να έφερε ανωδοmicroή από πλίνθους Το microεσαίο τmicroήmicroα του δυτικού επιmicroήκη τοίχου έχει υποστεί microετατόπιση και εν microέρει έχει καταστραφεί πιθανώς εξαιτίας πληmicromicroύρας

Κάτοψη Β απόληξης microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος

Άποψη της Β απόληξης του microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος από τα ∆υτικά

15

Στη Βόρεια απόληξη του οικοδοmicroήmicroατος ήρθαν στο φως έκκεντρη προς ∆υσmicroάς ευρύχωρη είσοδος πλάτους 260 micro και λιθόστρωτο τετράγωνο δωmicroάτιο στη Β∆ γωνία εσωτ πλευράς 260 micro microε είσοδο πλ 130 micro προς Ν Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι το Α σκέλος του Β θεmicroελίου δεν είναι απόλυτα ευθυγραmicromicroισmicroένο microε το αντίστοιχο ∆υτικό κάτι που microαρτυρεί microία προχειρότητα αν όχι βιασύνη στο στάδιο της κατασκευής Εντύπωση προξενεί το λιθόστρωτο γέmicroισmicroα του εσωτερικού του δωmicroατίου καθώς η επιφάνειά του είναι αρκετά ανώmicroαλη και δύσκολα θα microπορούσε να χρησιmicroοποιηθεί σαν δάπεδο Ενδεχοmicroένως να έφερε κάποια εξισωτική επίστρωση από πατηmicroένο χώmicroα ίσως δηλαδή χρησίmicroευε ως υπόστρωmicroα δαπέδου εξαιτίας του ασταθούς και υγρού υπεδάφους λόγω της γειτνίασης του υδροφόρου ορίζοντα Από την πρώτη εξέταση των κινητών ευρηmicroάτων που σχετίζονται microε την περίοδο χρήσης του οικοδοmicroικού συγκροτήmicroατος συνάγεται το συmicroπέρασmicroα ότι πρέπει να ήταν σε χρήση κατά τη διάρκεια του 7ου πΧ αι Ενισχυτική της πρώιmicroης χρονολόγησης είναι η διαπίστωση ότι δεν απαντήθηκαν κέραmicroοι σε κανένα σηmicroείο του ανασκαπτόmicroενου χώρου ούτε καν σε σχέση microε τα δύο στεγασmicroένα τετράγωνα δωmicroάτια ∆εν είναι σαφές πότε ακριβώς εγκαταλείφτηκε το συγκρότηmicroα και κάτω από ποιες συνθήκες το Β∆ δωmicroάτιο microε το λιθόστρωτο δεν απέδωσε ευρήmicroατα σε αντίθεση microε τον πύργο όπου όπως προαναφέρθηκε διαπιστώθηκε ένα στρώmicroα καταστροφής και microία σύντοmicroη φάση επαναχρησιmicroοποίησης Ίσως η εγκατάλειψη του συγκροτήmicroατος να πραγmicroατοποιήθηκε οργανωmicroένα αλλά ενδέχεται να ακολούθησε βίαιη καταστροφή πιθανώς από ανθρώπινη επέmicroβαση την οποία ακολούθησε σύντοmicroη περίοδος πρόχειρης χρησιmicroοποίησης ορισmicroένων χώρων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένου του πύργου Ακολούθως το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα εγκαταλείφτηκε οριστικά και σε κάποιο στάδιο η περιοχή πληmicromicroύρισε Η χρήση του microνηmicroειακού οικοδοmicroικού συγκροτήmicroατος του Ωρωπού παραmicroένει προς το παρόν αδιευκρίνιστη αν και microπορούmicroε ήδη να διατυπώσουmicroε κάποιες σκέψεις Συγκρινόmicroενη microε τα γνωστά αρχιτεκτονικά δεδοmicroένα της εποχής αυτής η microορφή του οικοδοmicroήmicroατος είναι microοναδική Η ασυνήθιστη κάτοψη οι σηmicroαντικές διαστάσεις η προχειρότητα της τοιχοποιίας οι πυργόσχηmicroες ή ενισχυmicroένες κατασκευές στα σηmicroεία των εισόδων τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα στο εσωτερικό του περιβόλου και τέλος τα λιγοστά και microάλλον φτωχά ευρήmicroατα συνιστούν ενδείξεις ότι ίσως έχουmicroε να κάνουmicroε microε ένα στρατόπεδο Είναι ενδιαφέρον ότι ανάmicroεσα στα ευρήmicroατα που σχετίζονται microε το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα συγκαταλέγεται χάλκινο έλασmicroα που πιθανότατα ανήκει σε κυκλική ασπίδα Το εύρηmicroα αυτό φαινοmicroενικά ενισχύει την υπόθεση του στρατοπέδου αλλά οδηγεί και σε περίσκεψη καθώς θα microπορούσε να είχε αναθηmicroατικό χαρακτήρα Λιγοστά θραύσmicroατα από microικρογραφικά αγγεία που προέρχονται από τα ανώτερα στρώmicroατα του ανασκαπτόmicroενου χώρου θα ήταν δυνατόν να ενισχύσουν αυτή την εκδοχή

Μνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα ∆υτικού Τοmicroέα από Νότια

Χάλκινη κυκλική ασπίδα

16

Εάν η ταύτιση του οικοδοmicroήmicroατος του Ωρωπού microε στρατόπεδο αποδειχτεί σωστή τότε η σύνδεσή του microε κάποιο επεισόδιο του φηmicroισmicroένου Ληλαντίου πολέmicroου καθίσταται πιθανή Θα ήταν δυνατόν να εικάσουmicroε ότι εδώ έδρευε microία φρουρά της οποίας ο ρόλος θα ήταν να ελέγχει το θαλάσσιο πέρασmicroα ανάmicroεσα στον Ωρωπό και την Ερέτρια και να εξασφαλίζει την απρόσκοπτη επικοινωνία ανάmicroεσα στις δύο θέσεις Ωστόσο η υπόθεση ότι το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα που αρχίσαmicroε να ερευνούmicroε ενδέχεται να ταυτίζεται microε πρόχειρο στρατόπεδο αν και δελεαστική παραmicroένει microια αναπόδεικτη εικασία Μόνον η συνέχιση της έρευνας θα δώσει απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήmicroατα Είναι γενικά παραδεκτό ότι στις πρώτες δεκαετίες του 7ου αι η Ερέτρια παρακmicroάζει και ο πληθυσmicroός της microειώνεται Η συρρίκνωση της Ερέτριας στη διάρκεια του 7ου αι και η microείωση των αποικιακών της δραστηριοτήτων στη ∆ύση συνδέονται συνήθως microε την δύσκολη κατάσταση στην οποία περιήλθε microετά τον πολύχρονο πόλεmicroο στον οποίο ενεπλάκη microε την άλλοτε σύmicromicroαχό της Χαλκίδα τον γνωστό από τις πηγές Ληλάντιο πόλεmicroο Αρχαιολογικά laquoτεκmicroήριαraquo του πολέmicroου αυτού θεωρούνται συνήθως η καταστροφή και εγκατάλειψη του οικισmicroού στην Ξερόπολη-Λευκαντί οι ταφές του γένους των πολεmicroιστών στην περιοχή της ∆υτικής Πύλης της Ερέτριας η απόκρυψη ενός σκύφου microε τάλαντα χρυσού από κοσmicroηmicroατοποιό της Ερέτριας και η κατασκευή του οχυρωmicroατικού περιβόλου της Ερέτριας γύρω στο 700 πΧ Αντίθετα στον Ωρωπό οι ενδείξεις που έχουmicroε συγκεντρώσει microέχρι σήmicroερα πιστοποιούν microάλλον το αντίθετο δηλ διαπιστώνουmicroε σχετική ευmicroάρεια και συνεχή δραστηριότητα microέχρι τουλάχιστον τα τέλη του 7ου πΧ αι Η υπόθεση που διατύπωσα παλαιότερα ότι microία από τις συνέπειες του πολέmicroου ήταν ότι ο Ωρωπός δέχτηκε laquoπρόσφυγεςraquo από την απέναντι Ερέτρια πιθανώς και από το Λευκαντί δεν έχει ακόmicroη αντικρουστεί από τα αρχαιολογικά δεδοmicroένα

ΦΑΣΕΙΣ 8 και 9 Αρχαϊκή οικία και οδοί

Οι φάσεις αυτές που τοποθετούνται στον 6ο πΧ αι παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον καθώς παρατηρείται ριζική αναδιοργάνωση του χώρου και εγκατάλειψη των καmicroπυλόγραmicromicroων κτιρίων Η ανθρώπινη δραστηριότητα στην ευρύτερη περιοχή συνέχισε microέχρι και το τέλος των αρχαϊκών χρόνων Σταδιακά η microορφή και ο προορισmicroός των οικοδοmicroηmicroάτων θα αλλάξει Πιο συγκεκριmicroένα οι περιοχές microε την παλαιότερη έντονη οικοδοmicroική δραστηριότητα παρέmicroειναν εγκαταλειmicromicroένες και αδόmicroητες Στο ∆υτικό Τοmicroέα ερευνήθηκε το 1985 microία οδός που ακολουθεί Β-Ν προσανατολισmicroό καθώς και microια οικία του τύπου microε παστάδα από το στρώmicroα καταστροφής της οποίας προέρχεται microεταξύ άλλων πώmicroα microελανόmicroορφης λεκάνης

∆υτικός Τοmicroέας Αρχαϊκή οδός και οικία από ΒΑ

Μελανόmicroορφο πώmicroα από την επίχωση καταστροφής της αρχαϊκής οικίας

17

Ανατολικά του microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος και Νότια του κεντρικού τοmicroέα ήρθαν στο φως δύο οδικοί άξονες ο ένας microε Β-Ν και ο άλλος microε Α-∆ προσανατολισmicroό Οι οδοί έχουν πλάτους 3 microέτρων και ορίζονται εκατέρωθεν από αναληmicromicroατικούς τοίχους Νότια του Α-∆ άξονα αποκαλύφτηκαν πολυάριθmicroοι παρόδιοι χώροι Επειδή το microεγαλύτερο τmicroήmicroα των χώρων αυτών εκτείνεται κάτω από το άσκαφο όριο του σκάmicromicroατος η εικόνα που έχουmicroε διαmicroορφώσει είναι ελλιπής και τόσο η κάτοψη όσο και η χρήση τους παραmicroένουν αβέβαιες (microάλλον έχουν ορθογώνια κάτοψη οικίες καταστήmicroατα) Βόρεια του δρόmicroου ήρθαν στο φως 2 ταφικοί τύmicroβοι του 6ου αι πΧ

Νότιος Τοmicroέας Ανασκαφή της αρχαϊκής οδού Άποψη από Α (2003)

Νότιος Τοmicroέας Αρχαϊκή οδός από ∆ (2003)

Η περιοχή εγκαταλείφτηκε στις αρχές του 5ου αι ύστερα από καταστρεπτική πληmicromicroύρα αψευδείς microαρτυρίες του συmicroβάντος αυτού είναι οι ποταmicroίσιες κροκάλες και τα στρώmicroατα αmicromicroοχάλικου που σκέπασαν τόσο τον δρόmicroο όσο και τους παρόδιους στεγασmicroένους χώρους ∆εν αποκλείεται οι δρόmicroοι να χαράχτηκαν microε την προοπτική ανάπτυξης ενός πολεοδοmicroικού σχεδίου το οποίο όmicroως δεν υλοποιήθηκε ποτέ πλήρως εξαιτίας της πληmicromicroύρας αυτής που υποχρέωσε τους κατοίκους του Ωρωπού να microετακινηθούν ανατολικότερα Στην πόλη του Ωρωπού των κλασικών χρόνων που ιδρύθηκε λίγες εκατοντάδες microέτρα ανατολικότερα εφαρmicroόστηκε εξαρχής το ορθογωνικό σύστηmicroα ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Όπως φάνηκε από τη σύντοmicroη και επιλεκτική παρουσίαση των δεδοmicroένων οι ανασκαφές στη Σκάλα Ωρωπού θα συmicroβάλουν στην αποσαφήνιση πολλών σκοτεινών ζητηmicroάτων γύρω από την αρχαία τεχνολογία και την πρώιmicroη microεταλλοτεχνία ειδικότερα Από την άλλη microεριά η παρουσία στον Κεντρικό Τοmicroέα λατρευτικών κτιρίων και κάποιων αναθηmicroάτων στο χώρο που περικλείεται από το microεγάλο ορθογώνιο περίβολο δίνει τη δυνατότητα διερεύνησης της σχέσης που αναmicroφίβολα υπήρχε κατά την αρχαιότητα ανάmicroεσα σε ιερά και εργαστήρια Πράγmicroατι microολονότι έχουν προκύψει σαφείς ενδείξεις για λατρευτικές εκδηλώσεις εντός των ορίων του microνηmicroειακού περιβόλου εντούτοις microένει να εξακριβωθεί η ακριβής φύση των εκδηλώσεων αυτών και η σχέση που υπάρχει microε τις παράλληλες βιοτεχνικές δραστηριότητες και τις γειτονικές παιδικές ταφές

18

Ευβοϊκός κρατήρας Ευβοϊκός αmicroφορίσκος

Ευβοϊκός σκύφος Ευβοϊκό κύπελλο

Τα κινητά ευρήmicroατα υπογραmicromicroίζουν τον ευβοϊκό προσανατολισmicroό των Ωρωπίων καθώς ένα microεγάλο ποσοστό από τα τροχήλατα αγγεία είναι ευβοϊκής τεχνοτροπίας Αυτό καθώς και ο ενεπίγραφος δίσκος που microνηmicroονεύεται παραπάνω αποτελούν αδιάψευστη microαρτυρία των στενών σχέσεων που διατηρούσαν οι Ωρώπιοι microε τους Ευβοείς και ιδιαίτερα microε τους Ερετριείς Τα νέα ευρήmicroατα δίνουν βάση τόσο στις αποσπασmicroατικές γραπτές microαρτυρίες (σύmicroφωνα microε τον Νικοκράτη (Ερε]τριέων κτί[σmicroα είναι τον Ω]ρωπόν) (FGrHist 376 F1) και τον Στ Βυζ λ Γραία = πόλις Ερετρίας) όσο και στην παλαιότερη υπόθεση ορισmicroένων microελετητών περί κυριαρχίας της Ερέτριας επί του Ωρωπού καθώς και στην πιο πρόσφατη του D Knoepfler σύmicroφωνα microε την οποία ο προκλασσικός Ωρωπός υπήρξε αποικία των Ερετριέων Βέβαια δε λείπουν οι αποmicroιmicroίσεις Κορινθιακών αγγείων αλλά και τα Πρωτοαττικά ορισmicroένα από τα οποία φαίνεται ότι είναι προϊόντα του τοπικού εργαστηρίου

Κορινθιακή κοτύλη τύπου Αετού 666 Πρωτοαττικός κρατήρας Παράλληλα τα λιγοστά φοινικικά και αιγυπτιάζοντα πολύτιmicroα αντικείmicroενα όπως χάνδρες από υαλόmicroαζα και φαγεντιανή σφραγίδες και ψήφοι από ηmicroιπολύτιmicroους λίθους καθώς και ο σκαραβαίος που microνηmicroονεύτηκε παραπάνω καθώς και τα εισαγmicroένα Ανατολικοιωνικά αγγεία αποτελούν τεκmicroήρια επαφών και microε την Ανατολική Μεσόγειο

Τριγωνικές χάνδρες από υαλόmicroαζα

Λίθινη χάνδρα microε εγχάρκατη παράσταση πτηνού

Σφαιρική χάνδρα από πράσινη υαλόmicroαζα

Θραύσmicroατα ροδιακών σκύφων

19

∆εν είναι ακόmicroη σαφής ο προορισmicroός όλων των οικοδοmicroηmicroάτων Ορισmicroένα από αυτά χρησίmicroευαν microε βεβαιότητα ως εργαστήρια microεταλλοτεχνίας Αυτό πιστοποιείται από τους διάσπαρτους microεταλλευτικούς κλιβάνους τόσο έξω όσο και microέσα στα οικοδοmicroήmicroατα (λχ στο εσωτερικό του ελλειψοειδούς Α) καθώς και από τα πολυπληθή απορρίmicromicroατα εκκαmicroίνευσης που είναι σπαρmicroένα σε όλους τους χώρους της ανασκαφής Από τις αναλύσεις των σκωριών που πραγmicroατοποιήθηκαν στο Κέντρο Αρχαιοmicroετρίας του ∆ηmicroόκριτου από τον R Doonan microε τη βοήθεια του Γ Μπασιάκου καταδείχτηκε ότι κατασκεύαζαν σιδερένια και χάλκινα αντικείmicroενα ενώ προέκυψαν ενδείξεις και για πρωτογενή κατεργασία χαλκού Ανάmicroεσα στα ευρήmicroατα συγκαταλέγονται αρκετά πήλινα ακροφύσια κλιβάνων (tuyegraveres)

Σκωρία από τον πυθmicroένα κλιβάνου του Κτιρίου Α

Σκωρίες χαλκού Τρία ακροφύσια microεταλλευτικών κλιβάνων

Τα σιδερένια εργαλεία αποτελούν microία από τις πιο σηmicroαντικές κατηγορίες κινητών ευρηmicroάτων Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα σύνολο από 70 περίπου σιδερένια microαχαίρια και εργαλεία (κυρίως microικρές αξίνες διαφόρων microεγεθών) που βρέθηκε κατά την ανασκαφική περίοδο του 1998 Ανάmicroεσά τους συλλέχτηκαν microερικά ασηmicroένια και χάλκινα κοσmicroήmicroατα καθώς και χάνδρες από υαλόmicroαζα και φαγεντιανή προφανώς εισαγmicroένες από την Ανατολή

Σιδερένια εργαλεία Αξίνα αιχmicroή δόρατος 2

εγχειρίδια από σίδερο Επιλογή microετάλλινων αντικείmicroένων και κοσmicroηmicroάτων

Στον ίδιο χώρο φαίνεται ότι λειτουργούσαν παράλληλα και εργαστήρια αγγειοπλαστικής ∆ύο από τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα (Η και Ι∆) φαίνεται ότι χρησίmicroευαν ως κεραmicroικοί κλίβανοι ενώ βρέθηκαν και τρεις παρόmicroοιοι κλίβανοι microε δίδυmicroους θαλάmicroους καύσης Η καύσιmicroη ύλη των κλιβάνων αυτών ήταν κουκούτσια από αγριελιές που βρέθηκαν σε ικανές ποσότητες τελείως πυρακτωmicroένα

20

Κεντρικός Τοmicroέας Κλίβανος κεραmicroεικής πλησίον Κτιρίου Α

∆υτικός Τοmicroέας Κλίβανος κεραmicroεικής

Τα πολυάριθmicroα τεκmicroήρια για την ενασχόληση των ευβοέων microε τη microεταλλοτεχνία (Καστρί Λευκαντί Ερέτρια Πιθηκούσσες) ενισχύουν την επικρατούσα σήmicroερα άποψη ότι ένα από τα βασικά κίνητρα που τους οδήγησαν αρχικά στην Ανατολή και τη Χαλκιδική και στη συνέχεια στη ∆ύση ήταν το εmicroπόριο microετάλλων Κάτι τέτοιο συνάγεται και από το εδάφιο της Οδύσσειας όπου η Αθηνά microεταmicroφιεσmicroένη ως Μέντης αφηγείται στον Τηλέmicroαχο ότι έφθασε στην Ιθάκη καθ οδόν προς την Τεmicroέση όπου πηγαίνει για να ανταλλάξει σίδερο microε χαλκό (Οδ α 182-184 πλέων ἐπὶ οἴνοπα πόντον ἐπ᾿ ἀλλοθρόους ἀνθρώπους ἐς Τεmicroέσην microετὰ χαλκόν ἄγω δ᾿ αἴθωνα σίδηρον) Η υπόθεση του Μ Σακελλαρίου ότι κάτοικοι της Γραίας πήραν microέρος στις πρώτες εξορmicroήσεις των Ευβοέων στη ∆ύση αποκτά σήmicroερα και αρχαιολογικά ερείσmicroατα Με βάση όλα τα παραπάνω ενισχύεται η άποψη που διατύπωσαν kατά καιρούς αρκετοί microελετητές ότι δηλαδή οι Γραίοι πρέπει να συmicromicroετείχαν στην ίδρυση των πρώτων ευβοϊκών αποικιών στη ∆ύση ήρθαν σε επαφή microε τους αυτόχθονες κατοίκους της Ιταλικής χερσονήσου και τελικώς όλοι οι Έλληνες έγιναν γνωστοί στη ∆ύση ως Graii Geci Η παρουσία πολυάριθmicroων επάλληλων περιβόλων της Γεωmicroετρικής και πρώιmicroης αρχαϊκής περιόδου στον Ωρωπό επιτρέπει την διατύπωση ορισmicroένων σκέψεων Η συνήθεια αυτή προφανώς απηχεί έναν τρόπο κοινωνικής οργάνωσης που φαίνεται ότι ήταν ιδιαίτερα οικείος στην γειτονική Εύβοια Οι ανασκαφές του Π Θέmicroελη της Α Ανδρειωmicroένου και των Ελβετών στην Ερέτρια έφεραν στο φως τις τελευταίες δεκαετίες αποσπασmicroατικά αρχιτεκτονικά λείψανα της Γεωmicroετρικής περιόδου Σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις τα στεγασmicroένα οικοδοmicroήmicroατα συνήθως ελλειψοειδούς microορφής πλαισιώνονται από περιβόλους Αυτή η παρατήρηση ισχύει και για το ιερό του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου και ήταν ένας από τους λόγους που microε είχαν οδηγήσει το 1987 στην αmicroφισβήτηση της στερεότυπης άποψης ότι η παρουσία ενός microεταγενέστερου αστικού ναού σε microία συγκεκριmicroένη θέση προϋποθέτει ότι ο τα παλαιότερα αρχιτεκτονικά λείψανα στον ίδιο χώρο θα πρέπει επίσης να θεωρηθούν λατρευτικά Παρόmicroοιοι περίβολοι φαίνεται ότι χαρακτηρίζουν και τη γειτονική Ξερόπολη-Λευκαντί καθώς και την Κύmicroη αλλά και αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όπως την Παλαιά Σmicroύρνη Πώς εξηγείται η παρουσία των περιβόλων αυτών Μία εξήγηση είναι ότι παρείχαν προστασία από τις συχνές πληmicromicroύρες από τους χειmicroάρρους και τα ποτάmicroια που διέρχονταν microέσα από τους οικισmicroούς Είναι γνωστό ότι στο σηmicroείο της microετέπειτα ∆υτικής Πύλης οι Ερετριείς στις αρχές του 7ου αι εξέτρεψαν την κοίτη του ποταmicroού που διερχόταν microέσα από την κατοικηmicroένη ζώνη Η εικόνα της γεωmicroετρικής Ερέτριας σύmicroφωνα microε την γνωστή αναπαράσταση του Kl Krause microπορεί να εφαρmicroοστεί και στην περίπτωση του Ωρωπού Στην Ερέτρια οι γεωλογικές έρευνες έδειξαν ότι πολλά αποξηραmicroένα ρεύmicroατα διαmicroορφώθηκαν από τον 7ο αι και εξής σε οδικές αρτηρίες Κάτι παρόmicroοιο παρατηρήθηκε και στον Ωρωπό (οικόπεδο ΟΤΕ και πιθανώς Β-Ν οδός του ∆υτικού Τοmicroέα)

21

Όmicroως η προστασία από τις πληmicromicroύρες δεν πρέπει να είναι ο microόνος λόγος της παρουσίας των περιβόλων Οι έρευνες στον Ωρωπό έδειξαν ότι η εικόνα που παρατηρείται στον Κεντρικό Τοmicroέα επαναλαmicroβάνεται στο ∆υτικό Φαίνεται δηλαδή ότι έχουmicroε να κάνουmicroε microε αυτόνοmicroες οικιστικές microονάδες τις οποίες θα microπορούσαmicroε να αποκαλέσουmicroε οίκους Μέσα στα όρια κάθε περιβόλου το laquoέρκοςraquo του Οmicroήρου θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι διέmicroενε microία οικογένεια Τα οικοδοmicroήmicroατα που συνθέτουν την κάθε microονάδα ήταν όπως φαίνεται συναρτηmicroένα microε τον αριθmicroό των microελών της οικογένειας και την θέση που κατείχε αυτή στην κοινωνία Η οmicroηρική περιγραφή του οίκου microε το microέγαρο το έρκος που το περιβάλλει (Ιλ Α 476) τους σωρούς της κοπριάς από την παραmicroονή των ζώων στην αυλή (Ιλ Ω 163 κε Οδ ρ 297) το βωmicroό του ∆ιός laquoεν microέσω έρκειraquo (Οδ χ 334) τη θόλο (Οδ χ 442-474) τη laquoλαύρηraquo (Οδ χ 136-138 162-166) και τους ανεξάρτητους θαλάmicroους (Οδ α 425 δ 718 802 ψ 192 κε) νοmicroίζω ότι ταιριάζει ικανοποιητικά microε τα ευρήmicroατα του Ωρωπού Ακόmicroη και το οmicroηρικό laquoυπερώιονraquo (λχ Οδ φ 42) θα microπορούσε να αποκατασταθεί στο Κτήριο Θ του Κεντρικού Τοmicroέα όπου υπάρχουν ενδείξεις ότι υπήρχε κλίmicroακα που οδηγούσε σε πατάρι όπως στην περίπτωση της ελλειψοειδούς αρχαϊκής οικίας στη θέση Punta Chiarito των Πιθηκουσσών Οι κεντρικές εστίες των περισσοτέρων οικιών του Ωρωπού το microεγάλο θρανίο στο αψιδωτό δωmicroάτιο του κτιρίου Θ τα πολυάριθmicroα κατάλοιπα των οστών ζώων τα microικρά ακέραια κλειστά αγγεία που θα microπορούσαν να είχαν χρησιmicroοποιηθεί σε σπονδές συνιστούν ενδείξεις για την τέλεση laquoοmicroηρικώνraquo συmicroποσίων Μάλιστα τα υφαντικά βάρη κατά microήκος των τοίχων microας φέρνουν στο νου τα οmicroηρικά χωρία όπου οι γυναίκες αποτραβιούνται σε microία άκρη και υφαίνουν όσο διαρκεί το συmicroπόσιο των ανδρών

Πήλινες σφαίρες Πήλινα σφονδύλια Πήλινες αγνύθες Από τις ανασκαφές του Ωρωπού διαφαίνεται ότι microέσα στα πλαίσια του κάθε οίκου υπήρχε αυτονοmicroία τόσο σε οικονοmicroικό όσο και σε θρησκευτικό επίπεδο Για παράδειγmicroα κάθε νοικοκυριό φαίνεται ότι είχε κατά περιόδους δική της ανεξάρτητη κεραmicroική παραγωγή Ωστόσο οι δραστηριότητες που σχετίζονται microε τη microεταλλοτεχνία χαρακτηρίζουν microόνον τις οικογένειες που κατοικούσαν στον Κεντρικό Τοmicroέα ενασχόληση που ασφαλώς τους προσέδιδε microεγαλύτερο πλούτο δύναmicroη και κύρος Οι λατρευτικές εκδηλώσεις των οικογενειών που κατοικούσαν στη συγκεκριmicroένη περιοχή πρέπει να είχαν ως αποδέκτες την Αλία Νύmicroφη θεά προστάτιδα των ναυτικών της οποίας η λατρεία microαρτυρείται επιγραφικά στον Ωρωπό κατά την Ελληνιστική περίοδο αλλά και τους αδελφούς της τους Τελχίνες δηλ τους δαίmicroονες που είχαν σχέση microε τη microεταλλοτεχνία Η λατρεία του ήρωος στο microεγάλο περίβολο του κεντρικού τοmicroέα φαίνεται ότι έχει το παράλληλό της στον περίβολο του ∆υτικού τοmicroέα Σε κάθε οικιστική microονάδα ένα από τα οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν η κύρια κατοικία και τα λοιπά οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν χώροι εργασίας και λατρείας Το αν κάποιος ή κάποιοι οίκοι ξεχώριζαν από τους υπόλοιπους είναι microάλλον πρόωρο να επιχειρήσουmicroε να το διαπιστώσουmicroε Η κοινωνική διαστρωmicroάτωση δεν είναι ιδιαίτερα έντονη microολονότι η εντύπωση που δίδεται microε τα microέχρι σήmicroερα υλικά κατάλοιπα που έχουν αποκαλυφτεί είναι ότι το οικοδοmicroικό συγκρότηmicroα του κεντρικού τοmicroέα που περιβάλλεται από τον εντυπωσιακό περίβολο ανήκε σε microία από τις πιο σηmicroαντικές οικογένειες του Ωρωπού Αυτό προφανώς επέτρεπε στους ενοίκους του Κτιρίου Θ να τελούν θρησκευτικές τελετές στις οποίες θα συmicromicroετείχαν και microέλη από άλλες οικογένειες Αλλά και τα επάλληλα κτίρια ΙΗ ΙΘ στο microέσον του περίκλειστου χώρου του ∆υτικού τοmicroέα ενδέχεται να ανήκαν σε microία σηmicroαντική

22

οικογένεια Τούτο συνάγεται από τη microεγάλη διάρκεια χρήσης των παραπάνω κτιρίων καθώς και από την επιmicroεληmicroένη τοιχοποιία τους

Πήλινο ειδώλιο αλόγου ∆ύο πήλινα ειδώλια αλόγων Πήλινα ειδώλια ζώων Η παραπάνω πρόταση επιτρέπει να κατανοήσουmicroε καλύτερα την διαδικασία γένεσης του ιερού του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου στην Ερέτρια που σύmicroφωνα microε παλαιότερη άποψή microου ήταν αρχικά ο πυρήνας της αριστοκρατικής συνοικίας της πόλης που microετεξελίχτηκε σε ιερό της πολιούχου θεότητας Ορισmicroένα κτήρια προορίζονταν για κατοικίες της αριστοκρατικής τάξης άλλα χρησίmicroευαν ως χώροι εργασίας (λχ εργαστήριο για την κατασκευή χάλκινων αντικειmicroένων) Τον ίδιο laquoδιπολισmicroόraquo παρατηρούmicroε όπως είδαmicroε στη βιοτεχνική συνοικία των Πιθηκουσσών (αψιδωτή κατοικία ελλειψοειδή ή ορθογώνια εργαστήρια microεταλλοτεχνίας) Φαίνεται συνεπώς ότι η σύνθετη κοινωνική οργάνωση οδήγησε σταδιακά από το 2ο microισό του 8ου αι στην εξειδίκευση των οικοτεχνικών ή βιοτεχνικών δραστηριοτήτων στα πλαίσια του οίκου Σε περιοχές όπου κυριαρχούσαν οι καmicroπυλόγραmicromicroες αρχιτεκτονικές microορφές η λύση που δόθηκε ήταν η ενσωmicroάτωση των επιmicroέρους κτιρίων microέσα σε έναν περίβολο αν και σε ορισmicroένες περιπτώσεις επιχειρήθηκαν δύσκολοι συνδυασmicroοί όπως στη Λαθούριζα της Αττικής Αντίθετα σε περιοχές όπου επικρατούσε η συνήθεια να χτίζουν ορθογώνια σπίτια οι επιλογές ήταν περισσότερες Είτε ακολουθήθηκε και εδώ η λογική του περιβόλου όπως στα Μέγαρα Υβλαία είτε εκείνη της κεντρικής αυλής γύρω από την οποία διατάσσονταν οι χώροι όπως στη Ζαγορά της Άνδρου ή τη Μίλητο Σύmicroφωνα microε τον Ι Morris οι κοινωνικές microεταβολές που σταδιακά θα οδηγήσουν σε ανάγκη κατάτmicroησης του ωφέλιmicroου χώρου των κτιρίων έτσι ώστε ο κάθε χώρος να έχει microία συγκεκριmicroένη χρήση και η πρόσβαση σε αυτούς να είναι ελεγχόmicroενη σε συνδυασmicroό microε τον περιορισmicroό του ρόλου της γυναίκας στις οικοτεχνικές δραστηριότητες και ο αποκλεισmicroός της από τα κοινά microε εξαίρεση βέβαια τις θρησκευτικές εκδηλώσεις θα οδηγήσει περαιτέρω στην παγίωση του τύπου του αρχαίου ελληνικού σπιτιού όπου οι χώροι θα είναι πλέον στραmicromicroένοι προς το εσωτερικό και θα διατάσσονται γύρω από microιαν αυλή Αναmicroφίβολα η εξέλιξη υπήρξε αργή Από τον αψιδωτό microνηmicroειώδη αριστοκρατικό οίκο του 10ου πΧ αι στο Λευκαντί όπου όλες οι δραστηριότητες βρίσκονται συγκεντρωmicroένες κάτω από την ίδια στέγη έως την αρχαϊκή οικία microε την παστάδα του Ωρωπού διανύθηκε microία microεγάλη πορεία από την οποία ακόmicroη microας λείπουν οι συνδετικοί κρίκοι Οι ανασκαφές του Ωρωπού συmicroβάλουν ως ένα βαθmicroό στη γεφύρωση αυτού του κενού ΑΛ ΜΑΖΑΡΑΚΗΣ ΑΙΝΙΑΝ ∆ιευθυντής ανασκαφής Ωρωπού Αναπλ Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλίας Σχολή Επιστηmicroών του Ανθρώπου Τmicroήmicroα Ιστορίας Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Αργοναυτών και Φιλελλήνων Βόλος 38221 e-mail amazahauthgr

13

ΤΑΦΕΣ Με αρκετές από τις παραπάνω φάσεις συνδέονται και ευάριθmicroοι παιδικοί εγχυτρισmicroοί Οι περισσότεροι βρέθηκαν στον κεντρικό τοmicroέα και η απόδοσή τους στις επιmicroέρους οικιστικές φάσεις θα επιτευχθεί microόνον ύστερα από τη συνδυαστική microελέτη των κινητών ευρηmicroάτων και των δεδοmicroένων της στρωmicroατογραφίας Η microελέτη αυτή έως τώρα οδηγεί στην προσωρινή διαπίστωση ότι οι ταφές χρονολογούνται κατά κανόνα στη Γεωmicroετρική περίοδο (δύο ταφικοί τύmicroβοι χρονολογούνται στον 6ο αι δηλ microετά την εγκατάλειψη του συγκεκριmicroένου χώρου)

∆υτικός Τοmicroέας Παιδικός εγχυτρισmicroός (2001)

Ακτέριστη ταφή εφήβου σε συνεσταλmicroένη στάση

Αmicroφορέας που είχε τοποθετηθεί ως σήmicroα πάνω από τάφο

Ειδικότερα στο ∆υτικό τοmicroέα ερευνήθηκαν microόνον δύο εγχυτρισmicroοί στα Β∆ και ∆ εξωτερικά του περιβόλου Ένας πίθος του οποίου το στόmicroιο είχε σφραγιστεί microε microία πέτρα περιείχε το σκελετό ενός βρέφους και ένα σκυφοειδές ολόβαφο κύπελλο Αντίθετα στις παρυφές της εργαστηριακής συνοικίας του Κεντρικού Τοmicroέα ανασκάφτηκαν πάνω από 30 ταφές Οι περισσότερες - αν όχι όλες - είναι παιδικές (κυρίως εγχυτρισmicroοί καθώς και λακκοειδείς και κιβωτιόσχηmicroοι) Σύmicroφωνα microε τη ∆ραγώνα παρατηρήθηκαν και microερικές καύσεις ενηλίκων αλλά κάτι τέτοιο δεν επιβεβαιωθεί ακόmicroη Πολύ συχνά ο τάφος σκεπαζόταν από ένα λίθινο τύmicroβο και γύρω του έσπαγαν διάφορα αγγεία και πραγmicroατοποιούσαν νεκρόδειπνα Σε microία περίπτωση ένας γραπτός αmicroφορέας είχε τοποθετηθεί ως σήmicroα πάνω από τον τάφο Είναι αξιοπαρατήρητο ότι και τα δύο παραπάνω έθιmicroα παρατηρούνται και στις Πιθηκούσσες Η εύρεση ενός σκελετού εφήβου () σε συνεσταλmicroένη στάση δίχως κτερίσmicroατα microας παραπέmicroπει και πάλι στο αντίστοιχο έθιmicroο από τις Πιθηκούσσες Η αποσαφήνιση των ταφικών εθίmicroων στον Ωρωπό θα επιτρέψει ενδεχοmicroένως να κατανοηθούν καλύτερα τα αντίστοιχα έθιmicroα της πρώτης ελληνικής αποικίας της ∆ύσης τα οποία σηmicroειωτέον προβληmicroατίζουν τους microελετητές αφού microέχρι τώρα δεν έχουν προκύψει ξεκάθαρες οmicroοιότητες microε τις ταφικές συνήθειες στην ίδια την Εύβοια Η συνήθεια πάντως του τέλους της γεωmicroετρικής εποχής να θάβουν τα παιδιά εντός της οικιστικής ζώνης ήταν διαδεδοmicroένη και στη γειτονική Ερέτρια ΦΑΣΗ 7 (ΚΥΑΝΗ)

Κεντρικός Τοmicroέας Η περιοχή σταδιακά εγκαταλείπεται αλλά συνεχίζουν για ένα διάστηmicroα οι δραστηριότητες που σχετίζονται microε τα κεραmicroεικά εργαστήρια ∆υτικός Τοmicroέας Η χρήση του χώρου αλλάζει δραστικά Στην φάση αυτή ανήκει ένα microνηmicroειακό ορθογώνιο οικοδόmicroηmicroα που ερευνήθηκε microερικώς τα έτη 2000 έως και 2002 Ο παλαιότερος περίβολος παραmicroένει σε χρήση και ενδεχοmicroένως ενισχύθηκε στα ΝΑ Με την φάση αυτή πρέπει να σχετίζεται και ο microικρός ορθογώνιος χώρος ΚΗ εσωτ διαστ 2 Χ 130 micro ο οποίος κτίστηκε πάνω από το κυκλικό ΚΖ και σε επαφή microε τον περίβολο Στη ΒΑ γωνία

14

του Ν περιβόλου τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα ΚΓ και Κ∆ microάλλον συνέχισαν να χρησιmicroοποιούνται Ένα σχεδόν τετράγωνο οικοδόmicroηmicroα κτίστηκε σε επαφή microε το ∆ σκέλος του περιβόλου Έχει διαστάσεις 5 Χ 460 micro και είσοδο προς Νότον (πλ 125 micro) Το οικοδόmicroηmicroα αυτό αν λάβουmicroε υπόψη το πάχος του τοιχοβάτη (090 micro) ήταν πιθανώς διώροφο και χαρακτηρίστηκε συmicroβατικά ως πύργος Η ανωδοmicroή του ήταν από ωmicroές πλίθρες οι οποίες εδράζονταν πάνω σε λίθινο τοιχοβάτη το ύψος του οποίου είναι microόλις 20 εκ Το παλαιότερο δάπεδο ήταν σπαρmicroένο microε πολυάριθmicroα θραύσmicroατα προερχόmicroενα από microεγάλα χρηστικά αγγεία Η καταστροφή φαίνεται ότι συνοδεύτηκε από πυρκαγιά Το νεώτερο επίπεδο χρήσης χαρακτηρίζεται από δύο microερικώς επικαλυπτόmicroενες πρόχειρες κεντρικές εστίες Ο πυθmicroένας της παλαιότερης ήταν το κοίλο σώmicroα ενός microεγάλου χρηστικού αγγείου Τα λιγοστά χαρακτηριστικά ευρήmicroατα από το εσωτερικό του δωmicroατίου χρονολογούνται στους πρώιmicroους αρχαϊκούς χρόνους (λχ πήλινος πεταλόσχηmicroος λύχνος και θραύσmicroατα αγγείων ανατολίζοντος ρυθmicroού)

Πύργος από ∆υσmicroάς Στρώmicroα καταστροφής πύργου από

πάνω Αγγείο ανατολίζοντος ρυθmicroού από τον πύργο

Βορειότερα εκτείνεται ένα microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα διαστάσεων 57 Χ 1760 micro το οποίο ακολουθεί Β-Ν προσανατολισmicroό Μολονότι η έρευνα του κτιρίου βρίσκεται σε πρώιmicroο στάδιο η πρώτη εντύπωση είναι ότι πρόκειται για υπαίθριο περίβολο microέσα στον οποίο εγγράφονται ορισmicroένοι ορθογώνιοι χώροι καθώς και οι προαναφερθείσες κυκλικές κατασκευές Η περίκλειστη περιοχή διαιρείται εσωτερικά σε τουλάχιστον δύο άνισα διαmicroερίσmicroατα Ο περιmicroετρικός τοιχοβάτης πλ περίπου 40 εκ είναι κατασκευασmicroένος από microία σειρά από σχετικά microικρούς πρόχειρα κατεργασmicroένους λίθους και microέχρι ένα ύψος πρέπει να έφερε ανωδοmicroή από πλίνθους Το microεσαίο τmicroήmicroα του δυτικού επιmicroήκη τοίχου έχει υποστεί microετατόπιση και εν microέρει έχει καταστραφεί πιθανώς εξαιτίας πληmicromicroύρας

Κάτοψη Β απόληξης microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος

Άποψη της Β απόληξης του microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος από τα ∆υτικά

15

Στη Βόρεια απόληξη του οικοδοmicroήmicroατος ήρθαν στο φως έκκεντρη προς ∆υσmicroάς ευρύχωρη είσοδος πλάτους 260 micro και λιθόστρωτο τετράγωνο δωmicroάτιο στη Β∆ γωνία εσωτ πλευράς 260 micro microε είσοδο πλ 130 micro προς Ν Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι το Α σκέλος του Β θεmicroελίου δεν είναι απόλυτα ευθυγραmicromicroισmicroένο microε το αντίστοιχο ∆υτικό κάτι που microαρτυρεί microία προχειρότητα αν όχι βιασύνη στο στάδιο της κατασκευής Εντύπωση προξενεί το λιθόστρωτο γέmicroισmicroα του εσωτερικού του δωmicroατίου καθώς η επιφάνειά του είναι αρκετά ανώmicroαλη και δύσκολα θα microπορούσε να χρησιmicroοποιηθεί σαν δάπεδο Ενδεχοmicroένως να έφερε κάποια εξισωτική επίστρωση από πατηmicroένο χώmicroα ίσως δηλαδή χρησίmicroευε ως υπόστρωmicroα δαπέδου εξαιτίας του ασταθούς και υγρού υπεδάφους λόγω της γειτνίασης του υδροφόρου ορίζοντα Από την πρώτη εξέταση των κινητών ευρηmicroάτων που σχετίζονται microε την περίοδο χρήσης του οικοδοmicroικού συγκροτήmicroατος συνάγεται το συmicroπέρασmicroα ότι πρέπει να ήταν σε χρήση κατά τη διάρκεια του 7ου πΧ αι Ενισχυτική της πρώιmicroης χρονολόγησης είναι η διαπίστωση ότι δεν απαντήθηκαν κέραmicroοι σε κανένα σηmicroείο του ανασκαπτόmicroενου χώρου ούτε καν σε σχέση microε τα δύο στεγασmicroένα τετράγωνα δωmicroάτια ∆εν είναι σαφές πότε ακριβώς εγκαταλείφτηκε το συγκρότηmicroα και κάτω από ποιες συνθήκες το Β∆ δωmicroάτιο microε το λιθόστρωτο δεν απέδωσε ευρήmicroατα σε αντίθεση microε τον πύργο όπου όπως προαναφέρθηκε διαπιστώθηκε ένα στρώmicroα καταστροφής και microία σύντοmicroη φάση επαναχρησιmicroοποίησης Ίσως η εγκατάλειψη του συγκροτήmicroατος να πραγmicroατοποιήθηκε οργανωmicroένα αλλά ενδέχεται να ακολούθησε βίαιη καταστροφή πιθανώς από ανθρώπινη επέmicroβαση την οποία ακολούθησε σύντοmicroη περίοδος πρόχειρης χρησιmicroοποίησης ορισmicroένων χώρων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένου του πύργου Ακολούθως το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα εγκαταλείφτηκε οριστικά και σε κάποιο στάδιο η περιοχή πληmicromicroύρισε Η χρήση του microνηmicroειακού οικοδοmicroικού συγκροτήmicroατος του Ωρωπού παραmicroένει προς το παρόν αδιευκρίνιστη αν και microπορούmicroε ήδη να διατυπώσουmicroε κάποιες σκέψεις Συγκρινόmicroενη microε τα γνωστά αρχιτεκτονικά δεδοmicroένα της εποχής αυτής η microορφή του οικοδοmicroήmicroατος είναι microοναδική Η ασυνήθιστη κάτοψη οι σηmicroαντικές διαστάσεις η προχειρότητα της τοιχοποιίας οι πυργόσχηmicroες ή ενισχυmicroένες κατασκευές στα σηmicroεία των εισόδων τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα στο εσωτερικό του περιβόλου και τέλος τα λιγοστά και microάλλον φτωχά ευρήmicroατα συνιστούν ενδείξεις ότι ίσως έχουmicroε να κάνουmicroε microε ένα στρατόπεδο Είναι ενδιαφέρον ότι ανάmicroεσα στα ευρήmicroατα που σχετίζονται microε το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα συγκαταλέγεται χάλκινο έλασmicroα που πιθανότατα ανήκει σε κυκλική ασπίδα Το εύρηmicroα αυτό φαινοmicroενικά ενισχύει την υπόθεση του στρατοπέδου αλλά οδηγεί και σε περίσκεψη καθώς θα microπορούσε να είχε αναθηmicroατικό χαρακτήρα Λιγοστά θραύσmicroατα από microικρογραφικά αγγεία που προέρχονται από τα ανώτερα στρώmicroατα του ανασκαπτόmicroενου χώρου θα ήταν δυνατόν να ενισχύσουν αυτή την εκδοχή

Μνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα ∆υτικού Τοmicroέα από Νότια

Χάλκινη κυκλική ασπίδα

16

Εάν η ταύτιση του οικοδοmicroήmicroατος του Ωρωπού microε στρατόπεδο αποδειχτεί σωστή τότε η σύνδεσή του microε κάποιο επεισόδιο του φηmicroισmicroένου Ληλαντίου πολέmicroου καθίσταται πιθανή Θα ήταν δυνατόν να εικάσουmicroε ότι εδώ έδρευε microία φρουρά της οποίας ο ρόλος θα ήταν να ελέγχει το θαλάσσιο πέρασmicroα ανάmicroεσα στον Ωρωπό και την Ερέτρια και να εξασφαλίζει την απρόσκοπτη επικοινωνία ανάmicroεσα στις δύο θέσεις Ωστόσο η υπόθεση ότι το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα που αρχίσαmicroε να ερευνούmicroε ενδέχεται να ταυτίζεται microε πρόχειρο στρατόπεδο αν και δελεαστική παραmicroένει microια αναπόδεικτη εικασία Μόνον η συνέχιση της έρευνας θα δώσει απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήmicroατα Είναι γενικά παραδεκτό ότι στις πρώτες δεκαετίες του 7ου αι η Ερέτρια παρακmicroάζει και ο πληθυσmicroός της microειώνεται Η συρρίκνωση της Ερέτριας στη διάρκεια του 7ου αι και η microείωση των αποικιακών της δραστηριοτήτων στη ∆ύση συνδέονται συνήθως microε την δύσκολη κατάσταση στην οποία περιήλθε microετά τον πολύχρονο πόλεmicroο στον οποίο ενεπλάκη microε την άλλοτε σύmicromicroαχό της Χαλκίδα τον γνωστό από τις πηγές Ληλάντιο πόλεmicroο Αρχαιολογικά laquoτεκmicroήριαraquo του πολέmicroου αυτού θεωρούνται συνήθως η καταστροφή και εγκατάλειψη του οικισmicroού στην Ξερόπολη-Λευκαντί οι ταφές του γένους των πολεmicroιστών στην περιοχή της ∆υτικής Πύλης της Ερέτριας η απόκρυψη ενός σκύφου microε τάλαντα χρυσού από κοσmicroηmicroατοποιό της Ερέτριας και η κατασκευή του οχυρωmicroατικού περιβόλου της Ερέτριας γύρω στο 700 πΧ Αντίθετα στον Ωρωπό οι ενδείξεις που έχουmicroε συγκεντρώσει microέχρι σήmicroερα πιστοποιούν microάλλον το αντίθετο δηλ διαπιστώνουmicroε σχετική ευmicroάρεια και συνεχή δραστηριότητα microέχρι τουλάχιστον τα τέλη του 7ου πΧ αι Η υπόθεση που διατύπωσα παλαιότερα ότι microία από τις συνέπειες του πολέmicroου ήταν ότι ο Ωρωπός δέχτηκε laquoπρόσφυγεςraquo από την απέναντι Ερέτρια πιθανώς και από το Λευκαντί δεν έχει ακόmicroη αντικρουστεί από τα αρχαιολογικά δεδοmicroένα

ΦΑΣΕΙΣ 8 και 9 Αρχαϊκή οικία και οδοί

Οι φάσεις αυτές που τοποθετούνται στον 6ο πΧ αι παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον καθώς παρατηρείται ριζική αναδιοργάνωση του χώρου και εγκατάλειψη των καmicroπυλόγραmicromicroων κτιρίων Η ανθρώπινη δραστηριότητα στην ευρύτερη περιοχή συνέχισε microέχρι και το τέλος των αρχαϊκών χρόνων Σταδιακά η microορφή και ο προορισmicroός των οικοδοmicroηmicroάτων θα αλλάξει Πιο συγκεκριmicroένα οι περιοχές microε την παλαιότερη έντονη οικοδοmicroική δραστηριότητα παρέmicroειναν εγκαταλειmicromicroένες και αδόmicroητες Στο ∆υτικό Τοmicroέα ερευνήθηκε το 1985 microία οδός που ακολουθεί Β-Ν προσανατολισmicroό καθώς και microια οικία του τύπου microε παστάδα από το στρώmicroα καταστροφής της οποίας προέρχεται microεταξύ άλλων πώmicroα microελανόmicroορφης λεκάνης

∆υτικός Τοmicroέας Αρχαϊκή οδός και οικία από ΒΑ

Μελανόmicroορφο πώmicroα από την επίχωση καταστροφής της αρχαϊκής οικίας

17

Ανατολικά του microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος και Νότια του κεντρικού τοmicroέα ήρθαν στο φως δύο οδικοί άξονες ο ένας microε Β-Ν και ο άλλος microε Α-∆ προσανατολισmicroό Οι οδοί έχουν πλάτους 3 microέτρων και ορίζονται εκατέρωθεν από αναληmicromicroατικούς τοίχους Νότια του Α-∆ άξονα αποκαλύφτηκαν πολυάριθmicroοι παρόδιοι χώροι Επειδή το microεγαλύτερο τmicroήmicroα των χώρων αυτών εκτείνεται κάτω από το άσκαφο όριο του σκάmicromicroατος η εικόνα που έχουmicroε διαmicroορφώσει είναι ελλιπής και τόσο η κάτοψη όσο και η χρήση τους παραmicroένουν αβέβαιες (microάλλον έχουν ορθογώνια κάτοψη οικίες καταστήmicroατα) Βόρεια του δρόmicroου ήρθαν στο φως 2 ταφικοί τύmicroβοι του 6ου αι πΧ

Νότιος Τοmicroέας Ανασκαφή της αρχαϊκής οδού Άποψη από Α (2003)

Νότιος Τοmicroέας Αρχαϊκή οδός από ∆ (2003)

Η περιοχή εγκαταλείφτηκε στις αρχές του 5ου αι ύστερα από καταστρεπτική πληmicromicroύρα αψευδείς microαρτυρίες του συmicroβάντος αυτού είναι οι ποταmicroίσιες κροκάλες και τα στρώmicroατα αmicromicroοχάλικου που σκέπασαν τόσο τον δρόmicroο όσο και τους παρόδιους στεγασmicroένους χώρους ∆εν αποκλείεται οι δρόmicroοι να χαράχτηκαν microε την προοπτική ανάπτυξης ενός πολεοδοmicroικού σχεδίου το οποίο όmicroως δεν υλοποιήθηκε ποτέ πλήρως εξαιτίας της πληmicromicroύρας αυτής που υποχρέωσε τους κατοίκους του Ωρωπού να microετακινηθούν ανατολικότερα Στην πόλη του Ωρωπού των κλασικών χρόνων που ιδρύθηκε λίγες εκατοντάδες microέτρα ανατολικότερα εφαρmicroόστηκε εξαρχής το ορθογωνικό σύστηmicroα ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Όπως φάνηκε από τη σύντοmicroη και επιλεκτική παρουσίαση των δεδοmicroένων οι ανασκαφές στη Σκάλα Ωρωπού θα συmicroβάλουν στην αποσαφήνιση πολλών σκοτεινών ζητηmicroάτων γύρω από την αρχαία τεχνολογία και την πρώιmicroη microεταλλοτεχνία ειδικότερα Από την άλλη microεριά η παρουσία στον Κεντρικό Τοmicroέα λατρευτικών κτιρίων και κάποιων αναθηmicroάτων στο χώρο που περικλείεται από το microεγάλο ορθογώνιο περίβολο δίνει τη δυνατότητα διερεύνησης της σχέσης που αναmicroφίβολα υπήρχε κατά την αρχαιότητα ανάmicroεσα σε ιερά και εργαστήρια Πράγmicroατι microολονότι έχουν προκύψει σαφείς ενδείξεις για λατρευτικές εκδηλώσεις εντός των ορίων του microνηmicroειακού περιβόλου εντούτοις microένει να εξακριβωθεί η ακριβής φύση των εκδηλώσεων αυτών και η σχέση που υπάρχει microε τις παράλληλες βιοτεχνικές δραστηριότητες και τις γειτονικές παιδικές ταφές

18

Ευβοϊκός κρατήρας Ευβοϊκός αmicroφορίσκος

Ευβοϊκός σκύφος Ευβοϊκό κύπελλο

Τα κινητά ευρήmicroατα υπογραmicromicroίζουν τον ευβοϊκό προσανατολισmicroό των Ωρωπίων καθώς ένα microεγάλο ποσοστό από τα τροχήλατα αγγεία είναι ευβοϊκής τεχνοτροπίας Αυτό καθώς και ο ενεπίγραφος δίσκος που microνηmicroονεύεται παραπάνω αποτελούν αδιάψευστη microαρτυρία των στενών σχέσεων που διατηρούσαν οι Ωρώπιοι microε τους Ευβοείς και ιδιαίτερα microε τους Ερετριείς Τα νέα ευρήmicroατα δίνουν βάση τόσο στις αποσπασmicroατικές γραπτές microαρτυρίες (σύmicroφωνα microε τον Νικοκράτη (Ερε]τριέων κτί[σmicroα είναι τον Ω]ρωπόν) (FGrHist 376 F1) και τον Στ Βυζ λ Γραία = πόλις Ερετρίας) όσο και στην παλαιότερη υπόθεση ορισmicroένων microελετητών περί κυριαρχίας της Ερέτριας επί του Ωρωπού καθώς και στην πιο πρόσφατη του D Knoepfler σύmicroφωνα microε την οποία ο προκλασσικός Ωρωπός υπήρξε αποικία των Ερετριέων Βέβαια δε λείπουν οι αποmicroιmicroίσεις Κορινθιακών αγγείων αλλά και τα Πρωτοαττικά ορισmicroένα από τα οποία φαίνεται ότι είναι προϊόντα του τοπικού εργαστηρίου

Κορινθιακή κοτύλη τύπου Αετού 666 Πρωτοαττικός κρατήρας Παράλληλα τα λιγοστά φοινικικά και αιγυπτιάζοντα πολύτιmicroα αντικείmicroενα όπως χάνδρες από υαλόmicroαζα και φαγεντιανή σφραγίδες και ψήφοι από ηmicroιπολύτιmicroους λίθους καθώς και ο σκαραβαίος που microνηmicroονεύτηκε παραπάνω καθώς και τα εισαγmicroένα Ανατολικοιωνικά αγγεία αποτελούν τεκmicroήρια επαφών και microε την Ανατολική Μεσόγειο

Τριγωνικές χάνδρες από υαλόmicroαζα

Λίθινη χάνδρα microε εγχάρκατη παράσταση πτηνού

Σφαιρική χάνδρα από πράσινη υαλόmicroαζα

Θραύσmicroατα ροδιακών σκύφων

19

∆εν είναι ακόmicroη σαφής ο προορισmicroός όλων των οικοδοmicroηmicroάτων Ορισmicroένα από αυτά χρησίmicroευαν microε βεβαιότητα ως εργαστήρια microεταλλοτεχνίας Αυτό πιστοποιείται από τους διάσπαρτους microεταλλευτικούς κλιβάνους τόσο έξω όσο και microέσα στα οικοδοmicroήmicroατα (λχ στο εσωτερικό του ελλειψοειδούς Α) καθώς και από τα πολυπληθή απορρίmicromicroατα εκκαmicroίνευσης που είναι σπαρmicroένα σε όλους τους χώρους της ανασκαφής Από τις αναλύσεις των σκωριών που πραγmicroατοποιήθηκαν στο Κέντρο Αρχαιοmicroετρίας του ∆ηmicroόκριτου από τον R Doonan microε τη βοήθεια του Γ Μπασιάκου καταδείχτηκε ότι κατασκεύαζαν σιδερένια και χάλκινα αντικείmicroενα ενώ προέκυψαν ενδείξεις και για πρωτογενή κατεργασία χαλκού Ανάmicroεσα στα ευρήmicroατα συγκαταλέγονται αρκετά πήλινα ακροφύσια κλιβάνων (tuyegraveres)

Σκωρία από τον πυθmicroένα κλιβάνου του Κτιρίου Α

Σκωρίες χαλκού Τρία ακροφύσια microεταλλευτικών κλιβάνων

Τα σιδερένια εργαλεία αποτελούν microία από τις πιο σηmicroαντικές κατηγορίες κινητών ευρηmicroάτων Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα σύνολο από 70 περίπου σιδερένια microαχαίρια και εργαλεία (κυρίως microικρές αξίνες διαφόρων microεγεθών) που βρέθηκε κατά την ανασκαφική περίοδο του 1998 Ανάmicroεσά τους συλλέχτηκαν microερικά ασηmicroένια και χάλκινα κοσmicroήmicroατα καθώς και χάνδρες από υαλόmicroαζα και φαγεντιανή προφανώς εισαγmicroένες από την Ανατολή

Σιδερένια εργαλεία Αξίνα αιχmicroή δόρατος 2

εγχειρίδια από σίδερο Επιλογή microετάλλινων αντικείmicroένων και κοσmicroηmicroάτων

Στον ίδιο χώρο φαίνεται ότι λειτουργούσαν παράλληλα και εργαστήρια αγγειοπλαστικής ∆ύο από τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα (Η και Ι∆) φαίνεται ότι χρησίmicroευαν ως κεραmicroικοί κλίβανοι ενώ βρέθηκαν και τρεις παρόmicroοιοι κλίβανοι microε δίδυmicroους θαλάmicroους καύσης Η καύσιmicroη ύλη των κλιβάνων αυτών ήταν κουκούτσια από αγριελιές που βρέθηκαν σε ικανές ποσότητες τελείως πυρακτωmicroένα

20

Κεντρικός Τοmicroέας Κλίβανος κεραmicroεικής πλησίον Κτιρίου Α

∆υτικός Τοmicroέας Κλίβανος κεραmicroεικής

Τα πολυάριθmicroα τεκmicroήρια για την ενασχόληση των ευβοέων microε τη microεταλλοτεχνία (Καστρί Λευκαντί Ερέτρια Πιθηκούσσες) ενισχύουν την επικρατούσα σήmicroερα άποψη ότι ένα από τα βασικά κίνητρα που τους οδήγησαν αρχικά στην Ανατολή και τη Χαλκιδική και στη συνέχεια στη ∆ύση ήταν το εmicroπόριο microετάλλων Κάτι τέτοιο συνάγεται και από το εδάφιο της Οδύσσειας όπου η Αθηνά microεταmicroφιεσmicroένη ως Μέντης αφηγείται στον Τηλέmicroαχο ότι έφθασε στην Ιθάκη καθ οδόν προς την Τεmicroέση όπου πηγαίνει για να ανταλλάξει σίδερο microε χαλκό (Οδ α 182-184 πλέων ἐπὶ οἴνοπα πόντον ἐπ᾿ ἀλλοθρόους ἀνθρώπους ἐς Τεmicroέσην microετὰ χαλκόν ἄγω δ᾿ αἴθωνα σίδηρον) Η υπόθεση του Μ Σακελλαρίου ότι κάτοικοι της Γραίας πήραν microέρος στις πρώτες εξορmicroήσεις των Ευβοέων στη ∆ύση αποκτά σήmicroερα και αρχαιολογικά ερείσmicroατα Με βάση όλα τα παραπάνω ενισχύεται η άποψη που διατύπωσαν kατά καιρούς αρκετοί microελετητές ότι δηλαδή οι Γραίοι πρέπει να συmicromicroετείχαν στην ίδρυση των πρώτων ευβοϊκών αποικιών στη ∆ύση ήρθαν σε επαφή microε τους αυτόχθονες κατοίκους της Ιταλικής χερσονήσου και τελικώς όλοι οι Έλληνες έγιναν γνωστοί στη ∆ύση ως Graii Geci Η παρουσία πολυάριθmicroων επάλληλων περιβόλων της Γεωmicroετρικής και πρώιmicroης αρχαϊκής περιόδου στον Ωρωπό επιτρέπει την διατύπωση ορισmicroένων σκέψεων Η συνήθεια αυτή προφανώς απηχεί έναν τρόπο κοινωνικής οργάνωσης που φαίνεται ότι ήταν ιδιαίτερα οικείος στην γειτονική Εύβοια Οι ανασκαφές του Π Θέmicroελη της Α Ανδρειωmicroένου και των Ελβετών στην Ερέτρια έφεραν στο φως τις τελευταίες δεκαετίες αποσπασmicroατικά αρχιτεκτονικά λείψανα της Γεωmicroετρικής περιόδου Σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις τα στεγασmicroένα οικοδοmicroήmicroατα συνήθως ελλειψοειδούς microορφής πλαισιώνονται από περιβόλους Αυτή η παρατήρηση ισχύει και για το ιερό του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου και ήταν ένας από τους λόγους που microε είχαν οδηγήσει το 1987 στην αmicroφισβήτηση της στερεότυπης άποψης ότι η παρουσία ενός microεταγενέστερου αστικού ναού σε microία συγκεκριmicroένη θέση προϋποθέτει ότι ο τα παλαιότερα αρχιτεκτονικά λείψανα στον ίδιο χώρο θα πρέπει επίσης να θεωρηθούν λατρευτικά Παρόmicroοιοι περίβολοι φαίνεται ότι χαρακτηρίζουν και τη γειτονική Ξερόπολη-Λευκαντί καθώς και την Κύmicroη αλλά και αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όπως την Παλαιά Σmicroύρνη Πώς εξηγείται η παρουσία των περιβόλων αυτών Μία εξήγηση είναι ότι παρείχαν προστασία από τις συχνές πληmicromicroύρες από τους χειmicroάρρους και τα ποτάmicroια που διέρχονταν microέσα από τους οικισmicroούς Είναι γνωστό ότι στο σηmicroείο της microετέπειτα ∆υτικής Πύλης οι Ερετριείς στις αρχές του 7ου αι εξέτρεψαν την κοίτη του ποταmicroού που διερχόταν microέσα από την κατοικηmicroένη ζώνη Η εικόνα της γεωmicroετρικής Ερέτριας σύmicroφωνα microε την γνωστή αναπαράσταση του Kl Krause microπορεί να εφαρmicroοστεί και στην περίπτωση του Ωρωπού Στην Ερέτρια οι γεωλογικές έρευνες έδειξαν ότι πολλά αποξηραmicroένα ρεύmicroατα διαmicroορφώθηκαν από τον 7ο αι και εξής σε οδικές αρτηρίες Κάτι παρόmicroοιο παρατηρήθηκε και στον Ωρωπό (οικόπεδο ΟΤΕ και πιθανώς Β-Ν οδός του ∆υτικού Τοmicroέα)

21

Όmicroως η προστασία από τις πληmicromicroύρες δεν πρέπει να είναι ο microόνος λόγος της παρουσίας των περιβόλων Οι έρευνες στον Ωρωπό έδειξαν ότι η εικόνα που παρατηρείται στον Κεντρικό Τοmicroέα επαναλαmicroβάνεται στο ∆υτικό Φαίνεται δηλαδή ότι έχουmicroε να κάνουmicroε microε αυτόνοmicroες οικιστικές microονάδες τις οποίες θα microπορούσαmicroε να αποκαλέσουmicroε οίκους Μέσα στα όρια κάθε περιβόλου το laquoέρκοςraquo του Οmicroήρου θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι διέmicroενε microία οικογένεια Τα οικοδοmicroήmicroατα που συνθέτουν την κάθε microονάδα ήταν όπως φαίνεται συναρτηmicroένα microε τον αριθmicroό των microελών της οικογένειας και την θέση που κατείχε αυτή στην κοινωνία Η οmicroηρική περιγραφή του οίκου microε το microέγαρο το έρκος που το περιβάλλει (Ιλ Α 476) τους σωρούς της κοπριάς από την παραmicroονή των ζώων στην αυλή (Ιλ Ω 163 κε Οδ ρ 297) το βωmicroό του ∆ιός laquoεν microέσω έρκειraquo (Οδ χ 334) τη θόλο (Οδ χ 442-474) τη laquoλαύρηraquo (Οδ χ 136-138 162-166) και τους ανεξάρτητους θαλάmicroους (Οδ α 425 δ 718 802 ψ 192 κε) νοmicroίζω ότι ταιριάζει ικανοποιητικά microε τα ευρήmicroατα του Ωρωπού Ακόmicroη και το οmicroηρικό laquoυπερώιονraquo (λχ Οδ φ 42) θα microπορούσε να αποκατασταθεί στο Κτήριο Θ του Κεντρικού Τοmicroέα όπου υπάρχουν ενδείξεις ότι υπήρχε κλίmicroακα που οδηγούσε σε πατάρι όπως στην περίπτωση της ελλειψοειδούς αρχαϊκής οικίας στη θέση Punta Chiarito των Πιθηκουσσών Οι κεντρικές εστίες των περισσοτέρων οικιών του Ωρωπού το microεγάλο θρανίο στο αψιδωτό δωmicroάτιο του κτιρίου Θ τα πολυάριθmicroα κατάλοιπα των οστών ζώων τα microικρά ακέραια κλειστά αγγεία που θα microπορούσαν να είχαν χρησιmicroοποιηθεί σε σπονδές συνιστούν ενδείξεις για την τέλεση laquoοmicroηρικώνraquo συmicroποσίων Μάλιστα τα υφαντικά βάρη κατά microήκος των τοίχων microας φέρνουν στο νου τα οmicroηρικά χωρία όπου οι γυναίκες αποτραβιούνται σε microία άκρη και υφαίνουν όσο διαρκεί το συmicroπόσιο των ανδρών

Πήλινες σφαίρες Πήλινα σφονδύλια Πήλινες αγνύθες Από τις ανασκαφές του Ωρωπού διαφαίνεται ότι microέσα στα πλαίσια του κάθε οίκου υπήρχε αυτονοmicroία τόσο σε οικονοmicroικό όσο και σε θρησκευτικό επίπεδο Για παράδειγmicroα κάθε νοικοκυριό φαίνεται ότι είχε κατά περιόδους δική της ανεξάρτητη κεραmicroική παραγωγή Ωστόσο οι δραστηριότητες που σχετίζονται microε τη microεταλλοτεχνία χαρακτηρίζουν microόνον τις οικογένειες που κατοικούσαν στον Κεντρικό Τοmicroέα ενασχόληση που ασφαλώς τους προσέδιδε microεγαλύτερο πλούτο δύναmicroη και κύρος Οι λατρευτικές εκδηλώσεις των οικογενειών που κατοικούσαν στη συγκεκριmicroένη περιοχή πρέπει να είχαν ως αποδέκτες την Αλία Νύmicroφη θεά προστάτιδα των ναυτικών της οποίας η λατρεία microαρτυρείται επιγραφικά στον Ωρωπό κατά την Ελληνιστική περίοδο αλλά και τους αδελφούς της τους Τελχίνες δηλ τους δαίmicroονες που είχαν σχέση microε τη microεταλλοτεχνία Η λατρεία του ήρωος στο microεγάλο περίβολο του κεντρικού τοmicroέα φαίνεται ότι έχει το παράλληλό της στον περίβολο του ∆υτικού τοmicroέα Σε κάθε οικιστική microονάδα ένα από τα οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν η κύρια κατοικία και τα λοιπά οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν χώροι εργασίας και λατρείας Το αν κάποιος ή κάποιοι οίκοι ξεχώριζαν από τους υπόλοιπους είναι microάλλον πρόωρο να επιχειρήσουmicroε να το διαπιστώσουmicroε Η κοινωνική διαστρωmicroάτωση δεν είναι ιδιαίτερα έντονη microολονότι η εντύπωση που δίδεται microε τα microέχρι σήmicroερα υλικά κατάλοιπα που έχουν αποκαλυφτεί είναι ότι το οικοδοmicroικό συγκρότηmicroα του κεντρικού τοmicroέα που περιβάλλεται από τον εντυπωσιακό περίβολο ανήκε σε microία από τις πιο σηmicroαντικές οικογένειες του Ωρωπού Αυτό προφανώς επέτρεπε στους ενοίκους του Κτιρίου Θ να τελούν θρησκευτικές τελετές στις οποίες θα συmicromicroετείχαν και microέλη από άλλες οικογένειες Αλλά και τα επάλληλα κτίρια ΙΗ ΙΘ στο microέσον του περίκλειστου χώρου του ∆υτικού τοmicroέα ενδέχεται να ανήκαν σε microία σηmicroαντική

22

οικογένεια Τούτο συνάγεται από τη microεγάλη διάρκεια χρήσης των παραπάνω κτιρίων καθώς και από την επιmicroεληmicroένη τοιχοποιία τους

Πήλινο ειδώλιο αλόγου ∆ύο πήλινα ειδώλια αλόγων Πήλινα ειδώλια ζώων Η παραπάνω πρόταση επιτρέπει να κατανοήσουmicroε καλύτερα την διαδικασία γένεσης του ιερού του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου στην Ερέτρια που σύmicroφωνα microε παλαιότερη άποψή microου ήταν αρχικά ο πυρήνας της αριστοκρατικής συνοικίας της πόλης που microετεξελίχτηκε σε ιερό της πολιούχου θεότητας Ορισmicroένα κτήρια προορίζονταν για κατοικίες της αριστοκρατικής τάξης άλλα χρησίmicroευαν ως χώροι εργασίας (λχ εργαστήριο για την κατασκευή χάλκινων αντικειmicroένων) Τον ίδιο laquoδιπολισmicroόraquo παρατηρούmicroε όπως είδαmicroε στη βιοτεχνική συνοικία των Πιθηκουσσών (αψιδωτή κατοικία ελλειψοειδή ή ορθογώνια εργαστήρια microεταλλοτεχνίας) Φαίνεται συνεπώς ότι η σύνθετη κοινωνική οργάνωση οδήγησε σταδιακά από το 2ο microισό του 8ου αι στην εξειδίκευση των οικοτεχνικών ή βιοτεχνικών δραστηριοτήτων στα πλαίσια του οίκου Σε περιοχές όπου κυριαρχούσαν οι καmicroπυλόγραmicromicroες αρχιτεκτονικές microορφές η λύση που δόθηκε ήταν η ενσωmicroάτωση των επιmicroέρους κτιρίων microέσα σε έναν περίβολο αν και σε ορισmicroένες περιπτώσεις επιχειρήθηκαν δύσκολοι συνδυασmicroοί όπως στη Λαθούριζα της Αττικής Αντίθετα σε περιοχές όπου επικρατούσε η συνήθεια να χτίζουν ορθογώνια σπίτια οι επιλογές ήταν περισσότερες Είτε ακολουθήθηκε και εδώ η λογική του περιβόλου όπως στα Μέγαρα Υβλαία είτε εκείνη της κεντρικής αυλής γύρω από την οποία διατάσσονταν οι χώροι όπως στη Ζαγορά της Άνδρου ή τη Μίλητο Σύmicroφωνα microε τον Ι Morris οι κοινωνικές microεταβολές που σταδιακά θα οδηγήσουν σε ανάγκη κατάτmicroησης του ωφέλιmicroου χώρου των κτιρίων έτσι ώστε ο κάθε χώρος να έχει microία συγκεκριmicroένη χρήση και η πρόσβαση σε αυτούς να είναι ελεγχόmicroενη σε συνδυασmicroό microε τον περιορισmicroό του ρόλου της γυναίκας στις οικοτεχνικές δραστηριότητες και ο αποκλεισmicroός της από τα κοινά microε εξαίρεση βέβαια τις θρησκευτικές εκδηλώσεις θα οδηγήσει περαιτέρω στην παγίωση του τύπου του αρχαίου ελληνικού σπιτιού όπου οι χώροι θα είναι πλέον στραmicromicroένοι προς το εσωτερικό και θα διατάσσονται γύρω από microιαν αυλή Αναmicroφίβολα η εξέλιξη υπήρξε αργή Από τον αψιδωτό microνηmicroειώδη αριστοκρατικό οίκο του 10ου πΧ αι στο Λευκαντί όπου όλες οι δραστηριότητες βρίσκονται συγκεντρωmicroένες κάτω από την ίδια στέγη έως την αρχαϊκή οικία microε την παστάδα του Ωρωπού διανύθηκε microία microεγάλη πορεία από την οποία ακόmicroη microας λείπουν οι συνδετικοί κρίκοι Οι ανασκαφές του Ωρωπού συmicroβάλουν ως ένα βαθmicroό στη γεφύρωση αυτού του κενού ΑΛ ΜΑΖΑΡΑΚΗΣ ΑΙΝΙΑΝ ∆ιευθυντής ανασκαφής Ωρωπού Αναπλ Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλίας Σχολή Επιστηmicroών του Ανθρώπου Τmicroήmicroα Ιστορίας Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Αργοναυτών και Φιλελλήνων Βόλος 38221 e-mail amazahauthgr

14

του Ν περιβόλου τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα ΚΓ και Κ∆ microάλλον συνέχισαν να χρησιmicroοποιούνται Ένα σχεδόν τετράγωνο οικοδόmicroηmicroα κτίστηκε σε επαφή microε το ∆ σκέλος του περιβόλου Έχει διαστάσεις 5 Χ 460 micro και είσοδο προς Νότον (πλ 125 micro) Το οικοδόmicroηmicroα αυτό αν λάβουmicroε υπόψη το πάχος του τοιχοβάτη (090 micro) ήταν πιθανώς διώροφο και χαρακτηρίστηκε συmicroβατικά ως πύργος Η ανωδοmicroή του ήταν από ωmicroές πλίθρες οι οποίες εδράζονταν πάνω σε λίθινο τοιχοβάτη το ύψος του οποίου είναι microόλις 20 εκ Το παλαιότερο δάπεδο ήταν σπαρmicroένο microε πολυάριθmicroα θραύσmicroατα προερχόmicroενα από microεγάλα χρηστικά αγγεία Η καταστροφή φαίνεται ότι συνοδεύτηκε από πυρκαγιά Το νεώτερο επίπεδο χρήσης χαρακτηρίζεται από δύο microερικώς επικαλυπτόmicroενες πρόχειρες κεντρικές εστίες Ο πυθmicroένας της παλαιότερης ήταν το κοίλο σώmicroα ενός microεγάλου χρηστικού αγγείου Τα λιγοστά χαρακτηριστικά ευρήmicroατα από το εσωτερικό του δωmicroατίου χρονολογούνται στους πρώιmicroους αρχαϊκούς χρόνους (λχ πήλινος πεταλόσχηmicroος λύχνος και θραύσmicroατα αγγείων ανατολίζοντος ρυθmicroού)

Πύργος από ∆υσmicroάς Στρώmicroα καταστροφής πύργου από

πάνω Αγγείο ανατολίζοντος ρυθmicroού από τον πύργο

Βορειότερα εκτείνεται ένα microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα διαστάσεων 57 Χ 1760 micro το οποίο ακολουθεί Β-Ν προσανατολισmicroό Μολονότι η έρευνα του κτιρίου βρίσκεται σε πρώιmicroο στάδιο η πρώτη εντύπωση είναι ότι πρόκειται για υπαίθριο περίβολο microέσα στον οποίο εγγράφονται ορισmicroένοι ορθογώνιοι χώροι καθώς και οι προαναφερθείσες κυκλικές κατασκευές Η περίκλειστη περιοχή διαιρείται εσωτερικά σε τουλάχιστον δύο άνισα διαmicroερίσmicroατα Ο περιmicroετρικός τοιχοβάτης πλ περίπου 40 εκ είναι κατασκευασmicroένος από microία σειρά από σχετικά microικρούς πρόχειρα κατεργασmicroένους λίθους και microέχρι ένα ύψος πρέπει να έφερε ανωδοmicroή από πλίνθους Το microεσαίο τmicroήmicroα του δυτικού επιmicroήκη τοίχου έχει υποστεί microετατόπιση και εν microέρει έχει καταστραφεί πιθανώς εξαιτίας πληmicromicroύρας

Κάτοψη Β απόληξης microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος

Άποψη της Β απόληξης του microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος από τα ∆υτικά

15

Στη Βόρεια απόληξη του οικοδοmicroήmicroατος ήρθαν στο φως έκκεντρη προς ∆υσmicroάς ευρύχωρη είσοδος πλάτους 260 micro και λιθόστρωτο τετράγωνο δωmicroάτιο στη Β∆ γωνία εσωτ πλευράς 260 micro microε είσοδο πλ 130 micro προς Ν Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι το Α σκέλος του Β θεmicroελίου δεν είναι απόλυτα ευθυγραmicromicroισmicroένο microε το αντίστοιχο ∆υτικό κάτι που microαρτυρεί microία προχειρότητα αν όχι βιασύνη στο στάδιο της κατασκευής Εντύπωση προξενεί το λιθόστρωτο γέmicroισmicroα του εσωτερικού του δωmicroατίου καθώς η επιφάνειά του είναι αρκετά ανώmicroαλη και δύσκολα θα microπορούσε να χρησιmicroοποιηθεί σαν δάπεδο Ενδεχοmicroένως να έφερε κάποια εξισωτική επίστρωση από πατηmicroένο χώmicroα ίσως δηλαδή χρησίmicroευε ως υπόστρωmicroα δαπέδου εξαιτίας του ασταθούς και υγρού υπεδάφους λόγω της γειτνίασης του υδροφόρου ορίζοντα Από την πρώτη εξέταση των κινητών ευρηmicroάτων που σχετίζονται microε την περίοδο χρήσης του οικοδοmicroικού συγκροτήmicroατος συνάγεται το συmicroπέρασmicroα ότι πρέπει να ήταν σε χρήση κατά τη διάρκεια του 7ου πΧ αι Ενισχυτική της πρώιmicroης χρονολόγησης είναι η διαπίστωση ότι δεν απαντήθηκαν κέραmicroοι σε κανένα σηmicroείο του ανασκαπτόmicroενου χώρου ούτε καν σε σχέση microε τα δύο στεγασmicroένα τετράγωνα δωmicroάτια ∆εν είναι σαφές πότε ακριβώς εγκαταλείφτηκε το συγκρότηmicroα και κάτω από ποιες συνθήκες το Β∆ δωmicroάτιο microε το λιθόστρωτο δεν απέδωσε ευρήmicroατα σε αντίθεση microε τον πύργο όπου όπως προαναφέρθηκε διαπιστώθηκε ένα στρώmicroα καταστροφής και microία σύντοmicroη φάση επαναχρησιmicroοποίησης Ίσως η εγκατάλειψη του συγκροτήmicroατος να πραγmicroατοποιήθηκε οργανωmicroένα αλλά ενδέχεται να ακολούθησε βίαιη καταστροφή πιθανώς από ανθρώπινη επέmicroβαση την οποία ακολούθησε σύντοmicroη περίοδος πρόχειρης χρησιmicroοποίησης ορισmicroένων χώρων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένου του πύργου Ακολούθως το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα εγκαταλείφτηκε οριστικά και σε κάποιο στάδιο η περιοχή πληmicromicroύρισε Η χρήση του microνηmicroειακού οικοδοmicroικού συγκροτήmicroατος του Ωρωπού παραmicroένει προς το παρόν αδιευκρίνιστη αν και microπορούmicroε ήδη να διατυπώσουmicroε κάποιες σκέψεις Συγκρινόmicroενη microε τα γνωστά αρχιτεκτονικά δεδοmicroένα της εποχής αυτής η microορφή του οικοδοmicroήmicroατος είναι microοναδική Η ασυνήθιστη κάτοψη οι σηmicroαντικές διαστάσεις η προχειρότητα της τοιχοποιίας οι πυργόσχηmicroες ή ενισχυmicroένες κατασκευές στα σηmicroεία των εισόδων τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα στο εσωτερικό του περιβόλου και τέλος τα λιγοστά και microάλλον φτωχά ευρήmicroατα συνιστούν ενδείξεις ότι ίσως έχουmicroε να κάνουmicroε microε ένα στρατόπεδο Είναι ενδιαφέρον ότι ανάmicroεσα στα ευρήmicroατα που σχετίζονται microε το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα συγκαταλέγεται χάλκινο έλασmicroα που πιθανότατα ανήκει σε κυκλική ασπίδα Το εύρηmicroα αυτό φαινοmicroενικά ενισχύει την υπόθεση του στρατοπέδου αλλά οδηγεί και σε περίσκεψη καθώς θα microπορούσε να είχε αναθηmicroατικό χαρακτήρα Λιγοστά θραύσmicroατα από microικρογραφικά αγγεία που προέρχονται από τα ανώτερα στρώmicroατα του ανασκαπτόmicroενου χώρου θα ήταν δυνατόν να ενισχύσουν αυτή την εκδοχή

Μνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα ∆υτικού Τοmicroέα από Νότια

Χάλκινη κυκλική ασπίδα

16

Εάν η ταύτιση του οικοδοmicroήmicroατος του Ωρωπού microε στρατόπεδο αποδειχτεί σωστή τότε η σύνδεσή του microε κάποιο επεισόδιο του φηmicroισmicroένου Ληλαντίου πολέmicroου καθίσταται πιθανή Θα ήταν δυνατόν να εικάσουmicroε ότι εδώ έδρευε microία φρουρά της οποίας ο ρόλος θα ήταν να ελέγχει το θαλάσσιο πέρασmicroα ανάmicroεσα στον Ωρωπό και την Ερέτρια και να εξασφαλίζει την απρόσκοπτη επικοινωνία ανάmicroεσα στις δύο θέσεις Ωστόσο η υπόθεση ότι το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα που αρχίσαmicroε να ερευνούmicroε ενδέχεται να ταυτίζεται microε πρόχειρο στρατόπεδο αν και δελεαστική παραmicroένει microια αναπόδεικτη εικασία Μόνον η συνέχιση της έρευνας θα δώσει απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήmicroατα Είναι γενικά παραδεκτό ότι στις πρώτες δεκαετίες του 7ου αι η Ερέτρια παρακmicroάζει και ο πληθυσmicroός της microειώνεται Η συρρίκνωση της Ερέτριας στη διάρκεια του 7ου αι και η microείωση των αποικιακών της δραστηριοτήτων στη ∆ύση συνδέονται συνήθως microε την δύσκολη κατάσταση στην οποία περιήλθε microετά τον πολύχρονο πόλεmicroο στον οποίο ενεπλάκη microε την άλλοτε σύmicromicroαχό της Χαλκίδα τον γνωστό από τις πηγές Ληλάντιο πόλεmicroο Αρχαιολογικά laquoτεκmicroήριαraquo του πολέmicroου αυτού θεωρούνται συνήθως η καταστροφή και εγκατάλειψη του οικισmicroού στην Ξερόπολη-Λευκαντί οι ταφές του γένους των πολεmicroιστών στην περιοχή της ∆υτικής Πύλης της Ερέτριας η απόκρυψη ενός σκύφου microε τάλαντα χρυσού από κοσmicroηmicroατοποιό της Ερέτριας και η κατασκευή του οχυρωmicroατικού περιβόλου της Ερέτριας γύρω στο 700 πΧ Αντίθετα στον Ωρωπό οι ενδείξεις που έχουmicroε συγκεντρώσει microέχρι σήmicroερα πιστοποιούν microάλλον το αντίθετο δηλ διαπιστώνουmicroε σχετική ευmicroάρεια και συνεχή δραστηριότητα microέχρι τουλάχιστον τα τέλη του 7ου πΧ αι Η υπόθεση που διατύπωσα παλαιότερα ότι microία από τις συνέπειες του πολέmicroου ήταν ότι ο Ωρωπός δέχτηκε laquoπρόσφυγεςraquo από την απέναντι Ερέτρια πιθανώς και από το Λευκαντί δεν έχει ακόmicroη αντικρουστεί από τα αρχαιολογικά δεδοmicroένα

ΦΑΣΕΙΣ 8 και 9 Αρχαϊκή οικία και οδοί

Οι φάσεις αυτές που τοποθετούνται στον 6ο πΧ αι παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον καθώς παρατηρείται ριζική αναδιοργάνωση του χώρου και εγκατάλειψη των καmicroπυλόγραmicromicroων κτιρίων Η ανθρώπινη δραστηριότητα στην ευρύτερη περιοχή συνέχισε microέχρι και το τέλος των αρχαϊκών χρόνων Σταδιακά η microορφή και ο προορισmicroός των οικοδοmicroηmicroάτων θα αλλάξει Πιο συγκεκριmicroένα οι περιοχές microε την παλαιότερη έντονη οικοδοmicroική δραστηριότητα παρέmicroειναν εγκαταλειmicromicroένες και αδόmicroητες Στο ∆υτικό Τοmicroέα ερευνήθηκε το 1985 microία οδός που ακολουθεί Β-Ν προσανατολισmicroό καθώς και microια οικία του τύπου microε παστάδα από το στρώmicroα καταστροφής της οποίας προέρχεται microεταξύ άλλων πώmicroα microελανόmicroορφης λεκάνης

∆υτικός Τοmicroέας Αρχαϊκή οδός και οικία από ΒΑ

Μελανόmicroορφο πώmicroα από την επίχωση καταστροφής της αρχαϊκής οικίας

17

Ανατολικά του microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος και Νότια του κεντρικού τοmicroέα ήρθαν στο φως δύο οδικοί άξονες ο ένας microε Β-Ν και ο άλλος microε Α-∆ προσανατολισmicroό Οι οδοί έχουν πλάτους 3 microέτρων και ορίζονται εκατέρωθεν από αναληmicromicroατικούς τοίχους Νότια του Α-∆ άξονα αποκαλύφτηκαν πολυάριθmicroοι παρόδιοι χώροι Επειδή το microεγαλύτερο τmicroήmicroα των χώρων αυτών εκτείνεται κάτω από το άσκαφο όριο του σκάmicromicroατος η εικόνα που έχουmicroε διαmicroορφώσει είναι ελλιπής και τόσο η κάτοψη όσο και η χρήση τους παραmicroένουν αβέβαιες (microάλλον έχουν ορθογώνια κάτοψη οικίες καταστήmicroατα) Βόρεια του δρόmicroου ήρθαν στο φως 2 ταφικοί τύmicroβοι του 6ου αι πΧ

Νότιος Τοmicroέας Ανασκαφή της αρχαϊκής οδού Άποψη από Α (2003)

Νότιος Τοmicroέας Αρχαϊκή οδός από ∆ (2003)

Η περιοχή εγκαταλείφτηκε στις αρχές του 5ου αι ύστερα από καταστρεπτική πληmicromicroύρα αψευδείς microαρτυρίες του συmicroβάντος αυτού είναι οι ποταmicroίσιες κροκάλες και τα στρώmicroατα αmicromicroοχάλικου που σκέπασαν τόσο τον δρόmicroο όσο και τους παρόδιους στεγασmicroένους χώρους ∆εν αποκλείεται οι δρόmicroοι να χαράχτηκαν microε την προοπτική ανάπτυξης ενός πολεοδοmicroικού σχεδίου το οποίο όmicroως δεν υλοποιήθηκε ποτέ πλήρως εξαιτίας της πληmicromicroύρας αυτής που υποχρέωσε τους κατοίκους του Ωρωπού να microετακινηθούν ανατολικότερα Στην πόλη του Ωρωπού των κλασικών χρόνων που ιδρύθηκε λίγες εκατοντάδες microέτρα ανατολικότερα εφαρmicroόστηκε εξαρχής το ορθογωνικό σύστηmicroα ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Όπως φάνηκε από τη σύντοmicroη και επιλεκτική παρουσίαση των δεδοmicroένων οι ανασκαφές στη Σκάλα Ωρωπού θα συmicroβάλουν στην αποσαφήνιση πολλών σκοτεινών ζητηmicroάτων γύρω από την αρχαία τεχνολογία και την πρώιmicroη microεταλλοτεχνία ειδικότερα Από την άλλη microεριά η παρουσία στον Κεντρικό Τοmicroέα λατρευτικών κτιρίων και κάποιων αναθηmicroάτων στο χώρο που περικλείεται από το microεγάλο ορθογώνιο περίβολο δίνει τη δυνατότητα διερεύνησης της σχέσης που αναmicroφίβολα υπήρχε κατά την αρχαιότητα ανάmicroεσα σε ιερά και εργαστήρια Πράγmicroατι microολονότι έχουν προκύψει σαφείς ενδείξεις για λατρευτικές εκδηλώσεις εντός των ορίων του microνηmicroειακού περιβόλου εντούτοις microένει να εξακριβωθεί η ακριβής φύση των εκδηλώσεων αυτών και η σχέση που υπάρχει microε τις παράλληλες βιοτεχνικές δραστηριότητες και τις γειτονικές παιδικές ταφές

18

Ευβοϊκός κρατήρας Ευβοϊκός αmicroφορίσκος

Ευβοϊκός σκύφος Ευβοϊκό κύπελλο

Τα κινητά ευρήmicroατα υπογραmicromicroίζουν τον ευβοϊκό προσανατολισmicroό των Ωρωπίων καθώς ένα microεγάλο ποσοστό από τα τροχήλατα αγγεία είναι ευβοϊκής τεχνοτροπίας Αυτό καθώς και ο ενεπίγραφος δίσκος που microνηmicroονεύεται παραπάνω αποτελούν αδιάψευστη microαρτυρία των στενών σχέσεων που διατηρούσαν οι Ωρώπιοι microε τους Ευβοείς και ιδιαίτερα microε τους Ερετριείς Τα νέα ευρήmicroατα δίνουν βάση τόσο στις αποσπασmicroατικές γραπτές microαρτυρίες (σύmicroφωνα microε τον Νικοκράτη (Ερε]τριέων κτί[σmicroα είναι τον Ω]ρωπόν) (FGrHist 376 F1) και τον Στ Βυζ λ Γραία = πόλις Ερετρίας) όσο και στην παλαιότερη υπόθεση ορισmicroένων microελετητών περί κυριαρχίας της Ερέτριας επί του Ωρωπού καθώς και στην πιο πρόσφατη του D Knoepfler σύmicroφωνα microε την οποία ο προκλασσικός Ωρωπός υπήρξε αποικία των Ερετριέων Βέβαια δε λείπουν οι αποmicroιmicroίσεις Κορινθιακών αγγείων αλλά και τα Πρωτοαττικά ορισmicroένα από τα οποία φαίνεται ότι είναι προϊόντα του τοπικού εργαστηρίου

Κορινθιακή κοτύλη τύπου Αετού 666 Πρωτοαττικός κρατήρας Παράλληλα τα λιγοστά φοινικικά και αιγυπτιάζοντα πολύτιmicroα αντικείmicroενα όπως χάνδρες από υαλόmicroαζα και φαγεντιανή σφραγίδες και ψήφοι από ηmicroιπολύτιmicroους λίθους καθώς και ο σκαραβαίος που microνηmicroονεύτηκε παραπάνω καθώς και τα εισαγmicroένα Ανατολικοιωνικά αγγεία αποτελούν τεκmicroήρια επαφών και microε την Ανατολική Μεσόγειο

Τριγωνικές χάνδρες από υαλόmicroαζα

Λίθινη χάνδρα microε εγχάρκατη παράσταση πτηνού

Σφαιρική χάνδρα από πράσινη υαλόmicroαζα

Θραύσmicroατα ροδιακών σκύφων

19

∆εν είναι ακόmicroη σαφής ο προορισmicroός όλων των οικοδοmicroηmicroάτων Ορισmicroένα από αυτά χρησίmicroευαν microε βεβαιότητα ως εργαστήρια microεταλλοτεχνίας Αυτό πιστοποιείται από τους διάσπαρτους microεταλλευτικούς κλιβάνους τόσο έξω όσο και microέσα στα οικοδοmicroήmicroατα (λχ στο εσωτερικό του ελλειψοειδούς Α) καθώς και από τα πολυπληθή απορρίmicromicroατα εκκαmicroίνευσης που είναι σπαρmicroένα σε όλους τους χώρους της ανασκαφής Από τις αναλύσεις των σκωριών που πραγmicroατοποιήθηκαν στο Κέντρο Αρχαιοmicroετρίας του ∆ηmicroόκριτου από τον R Doonan microε τη βοήθεια του Γ Μπασιάκου καταδείχτηκε ότι κατασκεύαζαν σιδερένια και χάλκινα αντικείmicroενα ενώ προέκυψαν ενδείξεις και για πρωτογενή κατεργασία χαλκού Ανάmicroεσα στα ευρήmicroατα συγκαταλέγονται αρκετά πήλινα ακροφύσια κλιβάνων (tuyegraveres)

Σκωρία από τον πυθmicroένα κλιβάνου του Κτιρίου Α

Σκωρίες χαλκού Τρία ακροφύσια microεταλλευτικών κλιβάνων

Τα σιδερένια εργαλεία αποτελούν microία από τις πιο σηmicroαντικές κατηγορίες κινητών ευρηmicroάτων Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα σύνολο από 70 περίπου σιδερένια microαχαίρια και εργαλεία (κυρίως microικρές αξίνες διαφόρων microεγεθών) που βρέθηκε κατά την ανασκαφική περίοδο του 1998 Ανάmicroεσά τους συλλέχτηκαν microερικά ασηmicroένια και χάλκινα κοσmicroήmicroατα καθώς και χάνδρες από υαλόmicroαζα και φαγεντιανή προφανώς εισαγmicroένες από την Ανατολή

Σιδερένια εργαλεία Αξίνα αιχmicroή δόρατος 2

εγχειρίδια από σίδερο Επιλογή microετάλλινων αντικείmicroένων και κοσmicroηmicroάτων

Στον ίδιο χώρο φαίνεται ότι λειτουργούσαν παράλληλα και εργαστήρια αγγειοπλαστικής ∆ύο από τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα (Η και Ι∆) φαίνεται ότι χρησίmicroευαν ως κεραmicroικοί κλίβανοι ενώ βρέθηκαν και τρεις παρόmicroοιοι κλίβανοι microε δίδυmicroους θαλάmicroους καύσης Η καύσιmicroη ύλη των κλιβάνων αυτών ήταν κουκούτσια από αγριελιές που βρέθηκαν σε ικανές ποσότητες τελείως πυρακτωmicroένα

20

Κεντρικός Τοmicroέας Κλίβανος κεραmicroεικής πλησίον Κτιρίου Α

∆υτικός Τοmicroέας Κλίβανος κεραmicroεικής

Τα πολυάριθmicroα τεκmicroήρια για την ενασχόληση των ευβοέων microε τη microεταλλοτεχνία (Καστρί Λευκαντί Ερέτρια Πιθηκούσσες) ενισχύουν την επικρατούσα σήmicroερα άποψη ότι ένα από τα βασικά κίνητρα που τους οδήγησαν αρχικά στην Ανατολή και τη Χαλκιδική και στη συνέχεια στη ∆ύση ήταν το εmicroπόριο microετάλλων Κάτι τέτοιο συνάγεται και από το εδάφιο της Οδύσσειας όπου η Αθηνά microεταmicroφιεσmicroένη ως Μέντης αφηγείται στον Τηλέmicroαχο ότι έφθασε στην Ιθάκη καθ οδόν προς την Τεmicroέση όπου πηγαίνει για να ανταλλάξει σίδερο microε χαλκό (Οδ α 182-184 πλέων ἐπὶ οἴνοπα πόντον ἐπ᾿ ἀλλοθρόους ἀνθρώπους ἐς Τεmicroέσην microετὰ χαλκόν ἄγω δ᾿ αἴθωνα σίδηρον) Η υπόθεση του Μ Σακελλαρίου ότι κάτοικοι της Γραίας πήραν microέρος στις πρώτες εξορmicroήσεις των Ευβοέων στη ∆ύση αποκτά σήmicroερα και αρχαιολογικά ερείσmicroατα Με βάση όλα τα παραπάνω ενισχύεται η άποψη που διατύπωσαν kατά καιρούς αρκετοί microελετητές ότι δηλαδή οι Γραίοι πρέπει να συmicromicroετείχαν στην ίδρυση των πρώτων ευβοϊκών αποικιών στη ∆ύση ήρθαν σε επαφή microε τους αυτόχθονες κατοίκους της Ιταλικής χερσονήσου και τελικώς όλοι οι Έλληνες έγιναν γνωστοί στη ∆ύση ως Graii Geci Η παρουσία πολυάριθmicroων επάλληλων περιβόλων της Γεωmicroετρικής και πρώιmicroης αρχαϊκής περιόδου στον Ωρωπό επιτρέπει την διατύπωση ορισmicroένων σκέψεων Η συνήθεια αυτή προφανώς απηχεί έναν τρόπο κοινωνικής οργάνωσης που φαίνεται ότι ήταν ιδιαίτερα οικείος στην γειτονική Εύβοια Οι ανασκαφές του Π Θέmicroελη της Α Ανδρειωmicroένου και των Ελβετών στην Ερέτρια έφεραν στο φως τις τελευταίες δεκαετίες αποσπασmicroατικά αρχιτεκτονικά λείψανα της Γεωmicroετρικής περιόδου Σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις τα στεγασmicroένα οικοδοmicroήmicroατα συνήθως ελλειψοειδούς microορφής πλαισιώνονται από περιβόλους Αυτή η παρατήρηση ισχύει και για το ιερό του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου και ήταν ένας από τους λόγους που microε είχαν οδηγήσει το 1987 στην αmicroφισβήτηση της στερεότυπης άποψης ότι η παρουσία ενός microεταγενέστερου αστικού ναού σε microία συγκεκριmicroένη θέση προϋποθέτει ότι ο τα παλαιότερα αρχιτεκτονικά λείψανα στον ίδιο χώρο θα πρέπει επίσης να θεωρηθούν λατρευτικά Παρόmicroοιοι περίβολοι φαίνεται ότι χαρακτηρίζουν και τη γειτονική Ξερόπολη-Λευκαντί καθώς και την Κύmicroη αλλά και αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όπως την Παλαιά Σmicroύρνη Πώς εξηγείται η παρουσία των περιβόλων αυτών Μία εξήγηση είναι ότι παρείχαν προστασία από τις συχνές πληmicromicroύρες από τους χειmicroάρρους και τα ποτάmicroια που διέρχονταν microέσα από τους οικισmicroούς Είναι γνωστό ότι στο σηmicroείο της microετέπειτα ∆υτικής Πύλης οι Ερετριείς στις αρχές του 7ου αι εξέτρεψαν την κοίτη του ποταmicroού που διερχόταν microέσα από την κατοικηmicroένη ζώνη Η εικόνα της γεωmicroετρικής Ερέτριας σύmicroφωνα microε την γνωστή αναπαράσταση του Kl Krause microπορεί να εφαρmicroοστεί και στην περίπτωση του Ωρωπού Στην Ερέτρια οι γεωλογικές έρευνες έδειξαν ότι πολλά αποξηραmicroένα ρεύmicroατα διαmicroορφώθηκαν από τον 7ο αι και εξής σε οδικές αρτηρίες Κάτι παρόmicroοιο παρατηρήθηκε και στον Ωρωπό (οικόπεδο ΟΤΕ και πιθανώς Β-Ν οδός του ∆υτικού Τοmicroέα)

21

Όmicroως η προστασία από τις πληmicromicroύρες δεν πρέπει να είναι ο microόνος λόγος της παρουσίας των περιβόλων Οι έρευνες στον Ωρωπό έδειξαν ότι η εικόνα που παρατηρείται στον Κεντρικό Τοmicroέα επαναλαmicroβάνεται στο ∆υτικό Φαίνεται δηλαδή ότι έχουmicroε να κάνουmicroε microε αυτόνοmicroες οικιστικές microονάδες τις οποίες θα microπορούσαmicroε να αποκαλέσουmicroε οίκους Μέσα στα όρια κάθε περιβόλου το laquoέρκοςraquo του Οmicroήρου θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι διέmicroενε microία οικογένεια Τα οικοδοmicroήmicroατα που συνθέτουν την κάθε microονάδα ήταν όπως φαίνεται συναρτηmicroένα microε τον αριθmicroό των microελών της οικογένειας και την θέση που κατείχε αυτή στην κοινωνία Η οmicroηρική περιγραφή του οίκου microε το microέγαρο το έρκος που το περιβάλλει (Ιλ Α 476) τους σωρούς της κοπριάς από την παραmicroονή των ζώων στην αυλή (Ιλ Ω 163 κε Οδ ρ 297) το βωmicroό του ∆ιός laquoεν microέσω έρκειraquo (Οδ χ 334) τη θόλο (Οδ χ 442-474) τη laquoλαύρηraquo (Οδ χ 136-138 162-166) και τους ανεξάρτητους θαλάmicroους (Οδ α 425 δ 718 802 ψ 192 κε) νοmicroίζω ότι ταιριάζει ικανοποιητικά microε τα ευρήmicroατα του Ωρωπού Ακόmicroη και το οmicroηρικό laquoυπερώιονraquo (λχ Οδ φ 42) θα microπορούσε να αποκατασταθεί στο Κτήριο Θ του Κεντρικού Τοmicroέα όπου υπάρχουν ενδείξεις ότι υπήρχε κλίmicroακα που οδηγούσε σε πατάρι όπως στην περίπτωση της ελλειψοειδούς αρχαϊκής οικίας στη θέση Punta Chiarito των Πιθηκουσσών Οι κεντρικές εστίες των περισσοτέρων οικιών του Ωρωπού το microεγάλο θρανίο στο αψιδωτό δωmicroάτιο του κτιρίου Θ τα πολυάριθmicroα κατάλοιπα των οστών ζώων τα microικρά ακέραια κλειστά αγγεία που θα microπορούσαν να είχαν χρησιmicroοποιηθεί σε σπονδές συνιστούν ενδείξεις για την τέλεση laquoοmicroηρικώνraquo συmicroποσίων Μάλιστα τα υφαντικά βάρη κατά microήκος των τοίχων microας φέρνουν στο νου τα οmicroηρικά χωρία όπου οι γυναίκες αποτραβιούνται σε microία άκρη και υφαίνουν όσο διαρκεί το συmicroπόσιο των ανδρών

Πήλινες σφαίρες Πήλινα σφονδύλια Πήλινες αγνύθες Από τις ανασκαφές του Ωρωπού διαφαίνεται ότι microέσα στα πλαίσια του κάθε οίκου υπήρχε αυτονοmicroία τόσο σε οικονοmicroικό όσο και σε θρησκευτικό επίπεδο Για παράδειγmicroα κάθε νοικοκυριό φαίνεται ότι είχε κατά περιόδους δική της ανεξάρτητη κεραmicroική παραγωγή Ωστόσο οι δραστηριότητες που σχετίζονται microε τη microεταλλοτεχνία χαρακτηρίζουν microόνον τις οικογένειες που κατοικούσαν στον Κεντρικό Τοmicroέα ενασχόληση που ασφαλώς τους προσέδιδε microεγαλύτερο πλούτο δύναmicroη και κύρος Οι λατρευτικές εκδηλώσεις των οικογενειών που κατοικούσαν στη συγκεκριmicroένη περιοχή πρέπει να είχαν ως αποδέκτες την Αλία Νύmicroφη θεά προστάτιδα των ναυτικών της οποίας η λατρεία microαρτυρείται επιγραφικά στον Ωρωπό κατά την Ελληνιστική περίοδο αλλά και τους αδελφούς της τους Τελχίνες δηλ τους δαίmicroονες που είχαν σχέση microε τη microεταλλοτεχνία Η λατρεία του ήρωος στο microεγάλο περίβολο του κεντρικού τοmicroέα φαίνεται ότι έχει το παράλληλό της στον περίβολο του ∆υτικού τοmicroέα Σε κάθε οικιστική microονάδα ένα από τα οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν η κύρια κατοικία και τα λοιπά οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν χώροι εργασίας και λατρείας Το αν κάποιος ή κάποιοι οίκοι ξεχώριζαν από τους υπόλοιπους είναι microάλλον πρόωρο να επιχειρήσουmicroε να το διαπιστώσουmicroε Η κοινωνική διαστρωmicroάτωση δεν είναι ιδιαίτερα έντονη microολονότι η εντύπωση που δίδεται microε τα microέχρι σήmicroερα υλικά κατάλοιπα που έχουν αποκαλυφτεί είναι ότι το οικοδοmicroικό συγκρότηmicroα του κεντρικού τοmicroέα που περιβάλλεται από τον εντυπωσιακό περίβολο ανήκε σε microία από τις πιο σηmicroαντικές οικογένειες του Ωρωπού Αυτό προφανώς επέτρεπε στους ενοίκους του Κτιρίου Θ να τελούν θρησκευτικές τελετές στις οποίες θα συmicromicroετείχαν και microέλη από άλλες οικογένειες Αλλά και τα επάλληλα κτίρια ΙΗ ΙΘ στο microέσον του περίκλειστου χώρου του ∆υτικού τοmicroέα ενδέχεται να ανήκαν σε microία σηmicroαντική

22

οικογένεια Τούτο συνάγεται από τη microεγάλη διάρκεια χρήσης των παραπάνω κτιρίων καθώς και από την επιmicroεληmicroένη τοιχοποιία τους

Πήλινο ειδώλιο αλόγου ∆ύο πήλινα ειδώλια αλόγων Πήλινα ειδώλια ζώων Η παραπάνω πρόταση επιτρέπει να κατανοήσουmicroε καλύτερα την διαδικασία γένεσης του ιερού του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου στην Ερέτρια που σύmicroφωνα microε παλαιότερη άποψή microου ήταν αρχικά ο πυρήνας της αριστοκρατικής συνοικίας της πόλης που microετεξελίχτηκε σε ιερό της πολιούχου θεότητας Ορισmicroένα κτήρια προορίζονταν για κατοικίες της αριστοκρατικής τάξης άλλα χρησίmicroευαν ως χώροι εργασίας (λχ εργαστήριο για την κατασκευή χάλκινων αντικειmicroένων) Τον ίδιο laquoδιπολισmicroόraquo παρατηρούmicroε όπως είδαmicroε στη βιοτεχνική συνοικία των Πιθηκουσσών (αψιδωτή κατοικία ελλειψοειδή ή ορθογώνια εργαστήρια microεταλλοτεχνίας) Φαίνεται συνεπώς ότι η σύνθετη κοινωνική οργάνωση οδήγησε σταδιακά από το 2ο microισό του 8ου αι στην εξειδίκευση των οικοτεχνικών ή βιοτεχνικών δραστηριοτήτων στα πλαίσια του οίκου Σε περιοχές όπου κυριαρχούσαν οι καmicroπυλόγραmicromicroες αρχιτεκτονικές microορφές η λύση που δόθηκε ήταν η ενσωmicroάτωση των επιmicroέρους κτιρίων microέσα σε έναν περίβολο αν και σε ορισmicroένες περιπτώσεις επιχειρήθηκαν δύσκολοι συνδυασmicroοί όπως στη Λαθούριζα της Αττικής Αντίθετα σε περιοχές όπου επικρατούσε η συνήθεια να χτίζουν ορθογώνια σπίτια οι επιλογές ήταν περισσότερες Είτε ακολουθήθηκε και εδώ η λογική του περιβόλου όπως στα Μέγαρα Υβλαία είτε εκείνη της κεντρικής αυλής γύρω από την οποία διατάσσονταν οι χώροι όπως στη Ζαγορά της Άνδρου ή τη Μίλητο Σύmicroφωνα microε τον Ι Morris οι κοινωνικές microεταβολές που σταδιακά θα οδηγήσουν σε ανάγκη κατάτmicroησης του ωφέλιmicroου χώρου των κτιρίων έτσι ώστε ο κάθε χώρος να έχει microία συγκεκριmicroένη χρήση και η πρόσβαση σε αυτούς να είναι ελεγχόmicroενη σε συνδυασmicroό microε τον περιορισmicroό του ρόλου της γυναίκας στις οικοτεχνικές δραστηριότητες και ο αποκλεισmicroός της από τα κοινά microε εξαίρεση βέβαια τις θρησκευτικές εκδηλώσεις θα οδηγήσει περαιτέρω στην παγίωση του τύπου του αρχαίου ελληνικού σπιτιού όπου οι χώροι θα είναι πλέον στραmicromicroένοι προς το εσωτερικό και θα διατάσσονται γύρω από microιαν αυλή Αναmicroφίβολα η εξέλιξη υπήρξε αργή Από τον αψιδωτό microνηmicroειώδη αριστοκρατικό οίκο του 10ου πΧ αι στο Λευκαντί όπου όλες οι δραστηριότητες βρίσκονται συγκεντρωmicroένες κάτω από την ίδια στέγη έως την αρχαϊκή οικία microε την παστάδα του Ωρωπού διανύθηκε microία microεγάλη πορεία από την οποία ακόmicroη microας λείπουν οι συνδετικοί κρίκοι Οι ανασκαφές του Ωρωπού συmicroβάλουν ως ένα βαθmicroό στη γεφύρωση αυτού του κενού ΑΛ ΜΑΖΑΡΑΚΗΣ ΑΙΝΙΑΝ ∆ιευθυντής ανασκαφής Ωρωπού Αναπλ Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλίας Σχολή Επιστηmicroών του Ανθρώπου Τmicroήmicroα Ιστορίας Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Αργοναυτών και Φιλελλήνων Βόλος 38221 e-mail amazahauthgr

15

Στη Βόρεια απόληξη του οικοδοmicroήmicroατος ήρθαν στο φως έκκεντρη προς ∆υσmicroάς ευρύχωρη είσοδος πλάτους 260 micro και λιθόστρωτο τετράγωνο δωmicroάτιο στη Β∆ γωνία εσωτ πλευράς 260 micro microε είσοδο πλ 130 micro προς Ν Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι το Α σκέλος του Β θεmicroελίου δεν είναι απόλυτα ευθυγραmicromicroισmicroένο microε το αντίστοιχο ∆υτικό κάτι που microαρτυρεί microία προχειρότητα αν όχι βιασύνη στο στάδιο της κατασκευής Εντύπωση προξενεί το λιθόστρωτο γέmicroισmicroα του εσωτερικού του δωmicroατίου καθώς η επιφάνειά του είναι αρκετά ανώmicroαλη και δύσκολα θα microπορούσε να χρησιmicroοποιηθεί σαν δάπεδο Ενδεχοmicroένως να έφερε κάποια εξισωτική επίστρωση από πατηmicroένο χώmicroα ίσως δηλαδή χρησίmicroευε ως υπόστρωmicroα δαπέδου εξαιτίας του ασταθούς και υγρού υπεδάφους λόγω της γειτνίασης του υδροφόρου ορίζοντα Από την πρώτη εξέταση των κινητών ευρηmicroάτων που σχετίζονται microε την περίοδο χρήσης του οικοδοmicroικού συγκροτήmicroατος συνάγεται το συmicroπέρασmicroα ότι πρέπει να ήταν σε χρήση κατά τη διάρκεια του 7ου πΧ αι Ενισχυτική της πρώιmicroης χρονολόγησης είναι η διαπίστωση ότι δεν απαντήθηκαν κέραmicroοι σε κανένα σηmicroείο του ανασκαπτόmicroενου χώρου ούτε καν σε σχέση microε τα δύο στεγασmicroένα τετράγωνα δωmicroάτια ∆εν είναι σαφές πότε ακριβώς εγκαταλείφτηκε το συγκρότηmicroα και κάτω από ποιες συνθήκες το Β∆ δωmicroάτιο microε το λιθόστρωτο δεν απέδωσε ευρήmicroατα σε αντίθεση microε τον πύργο όπου όπως προαναφέρθηκε διαπιστώθηκε ένα στρώmicroα καταστροφής και microία σύντοmicroη φάση επαναχρησιmicroοποίησης Ίσως η εγκατάλειψη του συγκροτήmicroατος να πραγmicroατοποιήθηκε οργανωmicroένα αλλά ενδέχεται να ακολούθησε βίαιη καταστροφή πιθανώς από ανθρώπινη επέmicroβαση την οποία ακολούθησε σύντοmicroη περίοδος πρόχειρης χρησιmicroοποίησης ορισmicroένων χώρων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένου του πύργου Ακολούθως το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα εγκαταλείφτηκε οριστικά και σε κάποιο στάδιο η περιοχή πληmicromicroύρισε Η χρήση του microνηmicroειακού οικοδοmicroικού συγκροτήmicroατος του Ωρωπού παραmicroένει προς το παρόν αδιευκρίνιστη αν και microπορούmicroε ήδη να διατυπώσουmicroε κάποιες σκέψεις Συγκρινόmicroενη microε τα γνωστά αρχιτεκτονικά δεδοmicroένα της εποχής αυτής η microορφή του οικοδοmicroήmicroατος είναι microοναδική Η ασυνήθιστη κάτοψη οι σηmicroαντικές διαστάσεις η προχειρότητα της τοιχοποιίας οι πυργόσχηmicroες ή ενισχυmicroένες κατασκευές στα σηmicroεία των εισόδων τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα στο εσωτερικό του περιβόλου και τέλος τα λιγοστά και microάλλον φτωχά ευρήmicroατα συνιστούν ενδείξεις ότι ίσως έχουmicroε να κάνουmicroε microε ένα στρατόπεδο Είναι ενδιαφέρον ότι ανάmicroεσα στα ευρήmicroατα που σχετίζονται microε το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα συγκαταλέγεται χάλκινο έλασmicroα που πιθανότατα ανήκει σε κυκλική ασπίδα Το εύρηmicroα αυτό φαινοmicroενικά ενισχύει την υπόθεση του στρατοπέδου αλλά οδηγεί και σε περίσκεψη καθώς θα microπορούσε να είχε αναθηmicroατικό χαρακτήρα Λιγοστά θραύσmicroατα από microικρογραφικά αγγεία που προέρχονται από τα ανώτερα στρώmicroατα του ανασκαπτόmicroενου χώρου θα ήταν δυνατόν να ενισχύσουν αυτή την εκδοχή

Μνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα ∆υτικού Τοmicroέα από Νότια

Χάλκινη κυκλική ασπίδα

16

Εάν η ταύτιση του οικοδοmicroήmicroατος του Ωρωπού microε στρατόπεδο αποδειχτεί σωστή τότε η σύνδεσή του microε κάποιο επεισόδιο του φηmicroισmicroένου Ληλαντίου πολέmicroου καθίσταται πιθανή Θα ήταν δυνατόν να εικάσουmicroε ότι εδώ έδρευε microία φρουρά της οποίας ο ρόλος θα ήταν να ελέγχει το θαλάσσιο πέρασmicroα ανάmicroεσα στον Ωρωπό και την Ερέτρια και να εξασφαλίζει την απρόσκοπτη επικοινωνία ανάmicroεσα στις δύο θέσεις Ωστόσο η υπόθεση ότι το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα που αρχίσαmicroε να ερευνούmicroε ενδέχεται να ταυτίζεται microε πρόχειρο στρατόπεδο αν και δελεαστική παραmicroένει microια αναπόδεικτη εικασία Μόνον η συνέχιση της έρευνας θα δώσει απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήmicroατα Είναι γενικά παραδεκτό ότι στις πρώτες δεκαετίες του 7ου αι η Ερέτρια παρακmicroάζει και ο πληθυσmicroός της microειώνεται Η συρρίκνωση της Ερέτριας στη διάρκεια του 7ου αι και η microείωση των αποικιακών της δραστηριοτήτων στη ∆ύση συνδέονται συνήθως microε την δύσκολη κατάσταση στην οποία περιήλθε microετά τον πολύχρονο πόλεmicroο στον οποίο ενεπλάκη microε την άλλοτε σύmicromicroαχό της Χαλκίδα τον γνωστό από τις πηγές Ληλάντιο πόλεmicroο Αρχαιολογικά laquoτεκmicroήριαraquo του πολέmicroου αυτού θεωρούνται συνήθως η καταστροφή και εγκατάλειψη του οικισmicroού στην Ξερόπολη-Λευκαντί οι ταφές του γένους των πολεmicroιστών στην περιοχή της ∆υτικής Πύλης της Ερέτριας η απόκρυψη ενός σκύφου microε τάλαντα χρυσού από κοσmicroηmicroατοποιό της Ερέτριας και η κατασκευή του οχυρωmicroατικού περιβόλου της Ερέτριας γύρω στο 700 πΧ Αντίθετα στον Ωρωπό οι ενδείξεις που έχουmicroε συγκεντρώσει microέχρι σήmicroερα πιστοποιούν microάλλον το αντίθετο δηλ διαπιστώνουmicroε σχετική ευmicroάρεια και συνεχή δραστηριότητα microέχρι τουλάχιστον τα τέλη του 7ου πΧ αι Η υπόθεση που διατύπωσα παλαιότερα ότι microία από τις συνέπειες του πολέmicroου ήταν ότι ο Ωρωπός δέχτηκε laquoπρόσφυγεςraquo από την απέναντι Ερέτρια πιθανώς και από το Λευκαντί δεν έχει ακόmicroη αντικρουστεί από τα αρχαιολογικά δεδοmicroένα

ΦΑΣΕΙΣ 8 και 9 Αρχαϊκή οικία και οδοί

Οι φάσεις αυτές που τοποθετούνται στον 6ο πΧ αι παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον καθώς παρατηρείται ριζική αναδιοργάνωση του χώρου και εγκατάλειψη των καmicroπυλόγραmicromicroων κτιρίων Η ανθρώπινη δραστηριότητα στην ευρύτερη περιοχή συνέχισε microέχρι και το τέλος των αρχαϊκών χρόνων Σταδιακά η microορφή και ο προορισmicroός των οικοδοmicroηmicroάτων θα αλλάξει Πιο συγκεκριmicroένα οι περιοχές microε την παλαιότερη έντονη οικοδοmicroική δραστηριότητα παρέmicroειναν εγκαταλειmicromicroένες και αδόmicroητες Στο ∆υτικό Τοmicroέα ερευνήθηκε το 1985 microία οδός που ακολουθεί Β-Ν προσανατολισmicroό καθώς και microια οικία του τύπου microε παστάδα από το στρώmicroα καταστροφής της οποίας προέρχεται microεταξύ άλλων πώmicroα microελανόmicroορφης λεκάνης

∆υτικός Τοmicroέας Αρχαϊκή οδός και οικία από ΒΑ

Μελανόmicroορφο πώmicroα από την επίχωση καταστροφής της αρχαϊκής οικίας

17

Ανατολικά του microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος και Νότια του κεντρικού τοmicroέα ήρθαν στο φως δύο οδικοί άξονες ο ένας microε Β-Ν και ο άλλος microε Α-∆ προσανατολισmicroό Οι οδοί έχουν πλάτους 3 microέτρων και ορίζονται εκατέρωθεν από αναληmicromicroατικούς τοίχους Νότια του Α-∆ άξονα αποκαλύφτηκαν πολυάριθmicroοι παρόδιοι χώροι Επειδή το microεγαλύτερο τmicroήmicroα των χώρων αυτών εκτείνεται κάτω από το άσκαφο όριο του σκάmicromicroατος η εικόνα που έχουmicroε διαmicroορφώσει είναι ελλιπής και τόσο η κάτοψη όσο και η χρήση τους παραmicroένουν αβέβαιες (microάλλον έχουν ορθογώνια κάτοψη οικίες καταστήmicroατα) Βόρεια του δρόmicroου ήρθαν στο φως 2 ταφικοί τύmicroβοι του 6ου αι πΧ

Νότιος Τοmicroέας Ανασκαφή της αρχαϊκής οδού Άποψη από Α (2003)

Νότιος Τοmicroέας Αρχαϊκή οδός από ∆ (2003)

Η περιοχή εγκαταλείφτηκε στις αρχές του 5ου αι ύστερα από καταστρεπτική πληmicromicroύρα αψευδείς microαρτυρίες του συmicroβάντος αυτού είναι οι ποταmicroίσιες κροκάλες και τα στρώmicroατα αmicromicroοχάλικου που σκέπασαν τόσο τον δρόmicroο όσο και τους παρόδιους στεγασmicroένους χώρους ∆εν αποκλείεται οι δρόmicroοι να χαράχτηκαν microε την προοπτική ανάπτυξης ενός πολεοδοmicroικού σχεδίου το οποίο όmicroως δεν υλοποιήθηκε ποτέ πλήρως εξαιτίας της πληmicromicroύρας αυτής που υποχρέωσε τους κατοίκους του Ωρωπού να microετακινηθούν ανατολικότερα Στην πόλη του Ωρωπού των κλασικών χρόνων που ιδρύθηκε λίγες εκατοντάδες microέτρα ανατολικότερα εφαρmicroόστηκε εξαρχής το ορθογωνικό σύστηmicroα ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Όπως φάνηκε από τη σύντοmicroη και επιλεκτική παρουσίαση των δεδοmicroένων οι ανασκαφές στη Σκάλα Ωρωπού θα συmicroβάλουν στην αποσαφήνιση πολλών σκοτεινών ζητηmicroάτων γύρω από την αρχαία τεχνολογία και την πρώιmicroη microεταλλοτεχνία ειδικότερα Από την άλλη microεριά η παρουσία στον Κεντρικό Τοmicroέα λατρευτικών κτιρίων και κάποιων αναθηmicroάτων στο χώρο που περικλείεται από το microεγάλο ορθογώνιο περίβολο δίνει τη δυνατότητα διερεύνησης της σχέσης που αναmicroφίβολα υπήρχε κατά την αρχαιότητα ανάmicroεσα σε ιερά και εργαστήρια Πράγmicroατι microολονότι έχουν προκύψει σαφείς ενδείξεις για λατρευτικές εκδηλώσεις εντός των ορίων του microνηmicroειακού περιβόλου εντούτοις microένει να εξακριβωθεί η ακριβής φύση των εκδηλώσεων αυτών και η σχέση που υπάρχει microε τις παράλληλες βιοτεχνικές δραστηριότητες και τις γειτονικές παιδικές ταφές

18

Ευβοϊκός κρατήρας Ευβοϊκός αmicroφορίσκος

Ευβοϊκός σκύφος Ευβοϊκό κύπελλο

Τα κινητά ευρήmicroατα υπογραmicromicroίζουν τον ευβοϊκό προσανατολισmicroό των Ωρωπίων καθώς ένα microεγάλο ποσοστό από τα τροχήλατα αγγεία είναι ευβοϊκής τεχνοτροπίας Αυτό καθώς και ο ενεπίγραφος δίσκος που microνηmicroονεύεται παραπάνω αποτελούν αδιάψευστη microαρτυρία των στενών σχέσεων που διατηρούσαν οι Ωρώπιοι microε τους Ευβοείς και ιδιαίτερα microε τους Ερετριείς Τα νέα ευρήmicroατα δίνουν βάση τόσο στις αποσπασmicroατικές γραπτές microαρτυρίες (σύmicroφωνα microε τον Νικοκράτη (Ερε]τριέων κτί[σmicroα είναι τον Ω]ρωπόν) (FGrHist 376 F1) και τον Στ Βυζ λ Γραία = πόλις Ερετρίας) όσο και στην παλαιότερη υπόθεση ορισmicroένων microελετητών περί κυριαρχίας της Ερέτριας επί του Ωρωπού καθώς και στην πιο πρόσφατη του D Knoepfler σύmicroφωνα microε την οποία ο προκλασσικός Ωρωπός υπήρξε αποικία των Ερετριέων Βέβαια δε λείπουν οι αποmicroιmicroίσεις Κορινθιακών αγγείων αλλά και τα Πρωτοαττικά ορισmicroένα από τα οποία φαίνεται ότι είναι προϊόντα του τοπικού εργαστηρίου

Κορινθιακή κοτύλη τύπου Αετού 666 Πρωτοαττικός κρατήρας Παράλληλα τα λιγοστά φοινικικά και αιγυπτιάζοντα πολύτιmicroα αντικείmicroενα όπως χάνδρες από υαλόmicroαζα και φαγεντιανή σφραγίδες και ψήφοι από ηmicroιπολύτιmicroους λίθους καθώς και ο σκαραβαίος που microνηmicroονεύτηκε παραπάνω καθώς και τα εισαγmicroένα Ανατολικοιωνικά αγγεία αποτελούν τεκmicroήρια επαφών και microε την Ανατολική Μεσόγειο

Τριγωνικές χάνδρες από υαλόmicroαζα

Λίθινη χάνδρα microε εγχάρκατη παράσταση πτηνού

Σφαιρική χάνδρα από πράσινη υαλόmicroαζα

Θραύσmicroατα ροδιακών σκύφων

19

∆εν είναι ακόmicroη σαφής ο προορισmicroός όλων των οικοδοmicroηmicroάτων Ορισmicroένα από αυτά χρησίmicroευαν microε βεβαιότητα ως εργαστήρια microεταλλοτεχνίας Αυτό πιστοποιείται από τους διάσπαρτους microεταλλευτικούς κλιβάνους τόσο έξω όσο και microέσα στα οικοδοmicroήmicroατα (λχ στο εσωτερικό του ελλειψοειδούς Α) καθώς και από τα πολυπληθή απορρίmicromicroατα εκκαmicroίνευσης που είναι σπαρmicroένα σε όλους τους χώρους της ανασκαφής Από τις αναλύσεις των σκωριών που πραγmicroατοποιήθηκαν στο Κέντρο Αρχαιοmicroετρίας του ∆ηmicroόκριτου από τον R Doonan microε τη βοήθεια του Γ Μπασιάκου καταδείχτηκε ότι κατασκεύαζαν σιδερένια και χάλκινα αντικείmicroενα ενώ προέκυψαν ενδείξεις και για πρωτογενή κατεργασία χαλκού Ανάmicroεσα στα ευρήmicroατα συγκαταλέγονται αρκετά πήλινα ακροφύσια κλιβάνων (tuyegraveres)

Σκωρία από τον πυθmicroένα κλιβάνου του Κτιρίου Α

Σκωρίες χαλκού Τρία ακροφύσια microεταλλευτικών κλιβάνων

Τα σιδερένια εργαλεία αποτελούν microία από τις πιο σηmicroαντικές κατηγορίες κινητών ευρηmicroάτων Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα σύνολο από 70 περίπου σιδερένια microαχαίρια και εργαλεία (κυρίως microικρές αξίνες διαφόρων microεγεθών) που βρέθηκε κατά την ανασκαφική περίοδο του 1998 Ανάmicroεσά τους συλλέχτηκαν microερικά ασηmicroένια και χάλκινα κοσmicroήmicroατα καθώς και χάνδρες από υαλόmicroαζα και φαγεντιανή προφανώς εισαγmicroένες από την Ανατολή

Σιδερένια εργαλεία Αξίνα αιχmicroή δόρατος 2

εγχειρίδια από σίδερο Επιλογή microετάλλινων αντικείmicroένων και κοσmicroηmicroάτων

Στον ίδιο χώρο φαίνεται ότι λειτουργούσαν παράλληλα και εργαστήρια αγγειοπλαστικής ∆ύο από τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα (Η και Ι∆) φαίνεται ότι χρησίmicroευαν ως κεραmicroικοί κλίβανοι ενώ βρέθηκαν και τρεις παρόmicroοιοι κλίβανοι microε δίδυmicroους θαλάmicroους καύσης Η καύσιmicroη ύλη των κλιβάνων αυτών ήταν κουκούτσια από αγριελιές που βρέθηκαν σε ικανές ποσότητες τελείως πυρακτωmicroένα

20

Κεντρικός Τοmicroέας Κλίβανος κεραmicroεικής πλησίον Κτιρίου Α

∆υτικός Τοmicroέας Κλίβανος κεραmicroεικής

Τα πολυάριθmicroα τεκmicroήρια για την ενασχόληση των ευβοέων microε τη microεταλλοτεχνία (Καστρί Λευκαντί Ερέτρια Πιθηκούσσες) ενισχύουν την επικρατούσα σήmicroερα άποψη ότι ένα από τα βασικά κίνητρα που τους οδήγησαν αρχικά στην Ανατολή και τη Χαλκιδική και στη συνέχεια στη ∆ύση ήταν το εmicroπόριο microετάλλων Κάτι τέτοιο συνάγεται και από το εδάφιο της Οδύσσειας όπου η Αθηνά microεταmicroφιεσmicroένη ως Μέντης αφηγείται στον Τηλέmicroαχο ότι έφθασε στην Ιθάκη καθ οδόν προς την Τεmicroέση όπου πηγαίνει για να ανταλλάξει σίδερο microε χαλκό (Οδ α 182-184 πλέων ἐπὶ οἴνοπα πόντον ἐπ᾿ ἀλλοθρόους ἀνθρώπους ἐς Τεmicroέσην microετὰ χαλκόν ἄγω δ᾿ αἴθωνα σίδηρον) Η υπόθεση του Μ Σακελλαρίου ότι κάτοικοι της Γραίας πήραν microέρος στις πρώτες εξορmicroήσεις των Ευβοέων στη ∆ύση αποκτά σήmicroερα και αρχαιολογικά ερείσmicroατα Με βάση όλα τα παραπάνω ενισχύεται η άποψη που διατύπωσαν kατά καιρούς αρκετοί microελετητές ότι δηλαδή οι Γραίοι πρέπει να συmicromicroετείχαν στην ίδρυση των πρώτων ευβοϊκών αποικιών στη ∆ύση ήρθαν σε επαφή microε τους αυτόχθονες κατοίκους της Ιταλικής χερσονήσου και τελικώς όλοι οι Έλληνες έγιναν γνωστοί στη ∆ύση ως Graii Geci Η παρουσία πολυάριθmicroων επάλληλων περιβόλων της Γεωmicroετρικής και πρώιmicroης αρχαϊκής περιόδου στον Ωρωπό επιτρέπει την διατύπωση ορισmicroένων σκέψεων Η συνήθεια αυτή προφανώς απηχεί έναν τρόπο κοινωνικής οργάνωσης που φαίνεται ότι ήταν ιδιαίτερα οικείος στην γειτονική Εύβοια Οι ανασκαφές του Π Θέmicroελη της Α Ανδρειωmicroένου και των Ελβετών στην Ερέτρια έφεραν στο φως τις τελευταίες δεκαετίες αποσπασmicroατικά αρχιτεκτονικά λείψανα της Γεωmicroετρικής περιόδου Σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις τα στεγασmicroένα οικοδοmicroήmicroατα συνήθως ελλειψοειδούς microορφής πλαισιώνονται από περιβόλους Αυτή η παρατήρηση ισχύει και για το ιερό του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου και ήταν ένας από τους λόγους που microε είχαν οδηγήσει το 1987 στην αmicroφισβήτηση της στερεότυπης άποψης ότι η παρουσία ενός microεταγενέστερου αστικού ναού σε microία συγκεκριmicroένη θέση προϋποθέτει ότι ο τα παλαιότερα αρχιτεκτονικά λείψανα στον ίδιο χώρο θα πρέπει επίσης να θεωρηθούν λατρευτικά Παρόmicroοιοι περίβολοι φαίνεται ότι χαρακτηρίζουν και τη γειτονική Ξερόπολη-Λευκαντί καθώς και την Κύmicroη αλλά και αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όπως την Παλαιά Σmicroύρνη Πώς εξηγείται η παρουσία των περιβόλων αυτών Μία εξήγηση είναι ότι παρείχαν προστασία από τις συχνές πληmicromicroύρες από τους χειmicroάρρους και τα ποτάmicroια που διέρχονταν microέσα από τους οικισmicroούς Είναι γνωστό ότι στο σηmicroείο της microετέπειτα ∆υτικής Πύλης οι Ερετριείς στις αρχές του 7ου αι εξέτρεψαν την κοίτη του ποταmicroού που διερχόταν microέσα από την κατοικηmicroένη ζώνη Η εικόνα της γεωmicroετρικής Ερέτριας σύmicroφωνα microε την γνωστή αναπαράσταση του Kl Krause microπορεί να εφαρmicroοστεί και στην περίπτωση του Ωρωπού Στην Ερέτρια οι γεωλογικές έρευνες έδειξαν ότι πολλά αποξηραmicroένα ρεύmicroατα διαmicroορφώθηκαν από τον 7ο αι και εξής σε οδικές αρτηρίες Κάτι παρόmicroοιο παρατηρήθηκε και στον Ωρωπό (οικόπεδο ΟΤΕ και πιθανώς Β-Ν οδός του ∆υτικού Τοmicroέα)

21

Όmicroως η προστασία από τις πληmicromicroύρες δεν πρέπει να είναι ο microόνος λόγος της παρουσίας των περιβόλων Οι έρευνες στον Ωρωπό έδειξαν ότι η εικόνα που παρατηρείται στον Κεντρικό Τοmicroέα επαναλαmicroβάνεται στο ∆υτικό Φαίνεται δηλαδή ότι έχουmicroε να κάνουmicroε microε αυτόνοmicroες οικιστικές microονάδες τις οποίες θα microπορούσαmicroε να αποκαλέσουmicroε οίκους Μέσα στα όρια κάθε περιβόλου το laquoέρκοςraquo του Οmicroήρου θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι διέmicroενε microία οικογένεια Τα οικοδοmicroήmicroατα που συνθέτουν την κάθε microονάδα ήταν όπως φαίνεται συναρτηmicroένα microε τον αριθmicroό των microελών της οικογένειας και την θέση που κατείχε αυτή στην κοινωνία Η οmicroηρική περιγραφή του οίκου microε το microέγαρο το έρκος που το περιβάλλει (Ιλ Α 476) τους σωρούς της κοπριάς από την παραmicroονή των ζώων στην αυλή (Ιλ Ω 163 κε Οδ ρ 297) το βωmicroό του ∆ιός laquoεν microέσω έρκειraquo (Οδ χ 334) τη θόλο (Οδ χ 442-474) τη laquoλαύρηraquo (Οδ χ 136-138 162-166) και τους ανεξάρτητους θαλάmicroους (Οδ α 425 δ 718 802 ψ 192 κε) νοmicroίζω ότι ταιριάζει ικανοποιητικά microε τα ευρήmicroατα του Ωρωπού Ακόmicroη και το οmicroηρικό laquoυπερώιονraquo (λχ Οδ φ 42) θα microπορούσε να αποκατασταθεί στο Κτήριο Θ του Κεντρικού Τοmicroέα όπου υπάρχουν ενδείξεις ότι υπήρχε κλίmicroακα που οδηγούσε σε πατάρι όπως στην περίπτωση της ελλειψοειδούς αρχαϊκής οικίας στη θέση Punta Chiarito των Πιθηκουσσών Οι κεντρικές εστίες των περισσοτέρων οικιών του Ωρωπού το microεγάλο θρανίο στο αψιδωτό δωmicroάτιο του κτιρίου Θ τα πολυάριθmicroα κατάλοιπα των οστών ζώων τα microικρά ακέραια κλειστά αγγεία που θα microπορούσαν να είχαν χρησιmicroοποιηθεί σε σπονδές συνιστούν ενδείξεις για την τέλεση laquoοmicroηρικώνraquo συmicroποσίων Μάλιστα τα υφαντικά βάρη κατά microήκος των τοίχων microας φέρνουν στο νου τα οmicroηρικά χωρία όπου οι γυναίκες αποτραβιούνται σε microία άκρη και υφαίνουν όσο διαρκεί το συmicroπόσιο των ανδρών

Πήλινες σφαίρες Πήλινα σφονδύλια Πήλινες αγνύθες Από τις ανασκαφές του Ωρωπού διαφαίνεται ότι microέσα στα πλαίσια του κάθε οίκου υπήρχε αυτονοmicroία τόσο σε οικονοmicroικό όσο και σε θρησκευτικό επίπεδο Για παράδειγmicroα κάθε νοικοκυριό φαίνεται ότι είχε κατά περιόδους δική της ανεξάρτητη κεραmicroική παραγωγή Ωστόσο οι δραστηριότητες που σχετίζονται microε τη microεταλλοτεχνία χαρακτηρίζουν microόνον τις οικογένειες που κατοικούσαν στον Κεντρικό Τοmicroέα ενασχόληση που ασφαλώς τους προσέδιδε microεγαλύτερο πλούτο δύναmicroη και κύρος Οι λατρευτικές εκδηλώσεις των οικογενειών που κατοικούσαν στη συγκεκριmicroένη περιοχή πρέπει να είχαν ως αποδέκτες την Αλία Νύmicroφη θεά προστάτιδα των ναυτικών της οποίας η λατρεία microαρτυρείται επιγραφικά στον Ωρωπό κατά την Ελληνιστική περίοδο αλλά και τους αδελφούς της τους Τελχίνες δηλ τους δαίmicroονες που είχαν σχέση microε τη microεταλλοτεχνία Η λατρεία του ήρωος στο microεγάλο περίβολο του κεντρικού τοmicroέα φαίνεται ότι έχει το παράλληλό της στον περίβολο του ∆υτικού τοmicroέα Σε κάθε οικιστική microονάδα ένα από τα οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν η κύρια κατοικία και τα λοιπά οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν χώροι εργασίας και λατρείας Το αν κάποιος ή κάποιοι οίκοι ξεχώριζαν από τους υπόλοιπους είναι microάλλον πρόωρο να επιχειρήσουmicroε να το διαπιστώσουmicroε Η κοινωνική διαστρωmicroάτωση δεν είναι ιδιαίτερα έντονη microολονότι η εντύπωση που δίδεται microε τα microέχρι σήmicroερα υλικά κατάλοιπα που έχουν αποκαλυφτεί είναι ότι το οικοδοmicroικό συγκρότηmicroα του κεντρικού τοmicroέα που περιβάλλεται από τον εντυπωσιακό περίβολο ανήκε σε microία από τις πιο σηmicroαντικές οικογένειες του Ωρωπού Αυτό προφανώς επέτρεπε στους ενοίκους του Κτιρίου Θ να τελούν θρησκευτικές τελετές στις οποίες θα συmicromicroετείχαν και microέλη από άλλες οικογένειες Αλλά και τα επάλληλα κτίρια ΙΗ ΙΘ στο microέσον του περίκλειστου χώρου του ∆υτικού τοmicroέα ενδέχεται να ανήκαν σε microία σηmicroαντική

22

οικογένεια Τούτο συνάγεται από τη microεγάλη διάρκεια χρήσης των παραπάνω κτιρίων καθώς και από την επιmicroεληmicroένη τοιχοποιία τους

Πήλινο ειδώλιο αλόγου ∆ύο πήλινα ειδώλια αλόγων Πήλινα ειδώλια ζώων Η παραπάνω πρόταση επιτρέπει να κατανοήσουmicroε καλύτερα την διαδικασία γένεσης του ιερού του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου στην Ερέτρια που σύmicroφωνα microε παλαιότερη άποψή microου ήταν αρχικά ο πυρήνας της αριστοκρατικής συνοικίας της πόλης που microετεξελίχτηκε σε ιερό της πολιούχου θεότητας Ορισmicroένα κτήρια προορίζονταν για κατοικίες της αριστοκρατικής τάξης άλλα χρησίmicroευαν ως χώροι εργασίας (λχ εργαστήριο για την κατασκευή χάλκινων αντικειmicroένων) Τον ίδιο laquoδιπολισmicroόraquo παρατηρούmicroε όπως είδαmicroε στη βιοτεχνική συνοικία των Πιθηκουσσών (αψιδωτή κατοικία ελλειψοειδή ή ορθογώνια εργαστήρια microεταλλοτεχνίας) Φαίνεται συνεπώς ότι η σύνθετη κοινωνική οργάνωση οδήγησε σταδιακά από το 2ο microισό του 8ου αι στην εξειδίκευση των οικοτεχνικών ή βιοτεχνικών δραστηριοτήτων στα πλαίσια του οίκου Σε περιοχές όπου κυριαρχούσαν οι καmicroπυλόγραmicromicroες αρχιτεκτονικές microορφές η λύση που δόθηκε ήταν η ενσωmicroάτωση των επιmicroέρους κτιρίων microέσα σε έναν περίβολο αν και σε ορισmicroένες περιπτώσεις επιχειρήθηκαν δύσκολοι συνδυασmicroοί όπως στη Λαθούριζα της Αττικής Αντίθετα σε περιοχές όπου επικρατούσε η συνήθεια να χτίζουν ορθογώνια σπίτια οι επιλογές ήταν περισσότερες Είτε ακολουθήθηκε και εδώ η λογική του περιβόλου όπως στα Μέγαρα Υβλαία είτε εκείνη της κεντρικής αυλής γύρω από την οποία διατάσσονταν οι χώροι όπως στη Ζαγορά της Άνδρου ή τη Μίλητο Σύmicroφωνα microε τον Ι Morris οι κοινωνικές microεταβολές που σταδιακά θα οδηγήσουν σε ανάγκη κατάτmicroησης του ωφέλιmicroου χώρου των κτιρίων έτσι ώστε ο κάθε χώρος να έχει microία συγκεκριmicroένη χρήση και η πρόσβαση σε αυτούς να είναι ελεγχόmicroενη σε συνδυασmicroό microε τον περιορισmicroό του ρόλου της γυναίκας στις οικοτεχνικές δραστηριότητες και ο αποκλεισmicroός της από τα κοινά microε εξαίρεση βέβαια τις θρησκευτικές εκδηλώσεις θα οδηγήσει περαιτέρω στην παγίωση του τύπου του αρχαίου ελληνικού σπιτιού όπου οι χώροι θα είναι πλέον στραmicromicroένοι προς το εσωτερικό και θα διατάσσονται γύρω από microιαν αυλή Αναmicroφίβολα η εξέλιξη υπήρξε αργή Από τον αψιδωτό microνηmicroειώδη αριστοκρατικό οίκο του 10ου πΧ αι στο Λευκαντί όπου όλες οι δραστηριότητες βρίσκονται συγκεντρωmicroένες κάτω από την ίδια στέγη έως την αρχαϊκή οικία microε την παστάδα του Ωρωπού διανύθηκε microία microεγάλη πορεία από την οποία ακόmicroη microας λείπουν οι συνδετικοί κρίκοι Οι ανασκαφές του Ωρωπού συmicroβάλουν ως ένα βαθmicroό στη γεφύρωση αυτού του κενού ΑΛ ΜΑΖΑΡΑΚΗΣ ΑΙΝΙΑΝ ∆ιευθυντής ανασκαφής Ωρωπού Αναπλ Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλίας Σχολή Επιστηmicroών του Ανθρώπου Τmicroήmicroα Ιστορίας Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Αργοναυτών και Φιλελλήνων Βόλος 38221 e-mail amazahauthgr

16

Εάν η ταύτιση του οικοδοmicroήmicroατος του Ωρωπού microε στρατόπεδο αποδειχτεί σωστή τότε η σύνδεσή του microε κάποιο επεισόδιο του φηmicroισmicroένου Ληλαντίου πολέmicroου καθίσταται πιθανή Θα ήταν δυνατόν να εικάσουmicroε ότι εδώ έδρευε microία φρουρά της οποίας ο ρόλος θα ήταν να ελέγχει το θαλάσσιο πέρασmicroα ανάmicroεσα στον Ωρωπό και την Ερέτρια και να εξασφαλίζει την απρόσκοπτη επικοινωνία ανάmicroεσα στις δύο θέσεις Ωστόσο η υπόθεση ότι το microνηmicroειακό οικοδόmicroηmicroα που αρχίσαmicroε να ερευνούmicroε ενδέχεται να ταυτίζεται microε πρόχειρο στρατόπεδο αν και δελεαστική παραmicroένει microια αναπόδεικτη εικασία Μόνον η συνέχιση της έρευνας θα δώσει απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήmicroατα Είναι γενικά παραδεκτό ότι στις πρώτες δεκαετίες του 7ου αι η Ερέτρια παρακmicroάζει και ο πληθυσmicroός της microειώνεται Η συρρίκνωση της Ερέτριας στη διάρκεια του 7ου αι και η microείωση των αποικιακών της δραστηριοτήτων στη ∆ύση συνδέονται συνήθως microε την δύσκολη κατάσταση στην οποία περιήλθε microετά τον πολύχρονο πόλεmicroο στον οποίο ενεπλάκη microε την άλλοτε σύmicromicroαχό της Χαλκίδα τον γνωστό από τις πηγές Ληλάντιο πόλεmicroο Αρχαιολογικά laquoτεκmicroήριαraquo του πολέmicroου αυτού θεωρούνται συνήθως η καταστροφή και εγκατάλειψη του οικισmicroού στην Ξερόπολη-Λευκαντί οι ταφές του γένους των πολεmicroιστών στην περιοχή της ∆υτικής Πύλης της Ερέτριας η απόκρυψη ενός σκύφου microε τάλαντα χρυσού από κοσmicroηmicroατοποιό της Ερέτριας και η κατασκευή του οχυρωmicroατικού περιβόλου της Ερέτριας γύρω στο 700 πΧ Αντίθετα στον Ωρωπό οι ενδείξεις που έχουmicroε συγκεντρώσει microέχρι σήmicroερα πιστοποιούν microάλλον το αντίθετο δηλ διαπιστώνουmicroε σχετική ευmicroάρεια και συνεχή δραστηριότητα microέχρι τουλάχιστον τα τέλη του 7ου πΧ αι Η υπόθεση που διατύπωσα παλαιότερα ότι microία από τις συνέπειες του πολέmicroου ήταν ότι ο Ωρωπός δέχτηκε laquoπρόσφυγεςraquo από την απέναντι Ερέτρια πιθανώς και από το Λευκαντί δεν έχει ακόmicroη αντικρουστεί από τα αρχαιολογικά δεδοmicroένα

ΦΑΣΕΙΣ 8 και 9 Αρχαϊκή οικία και οδοί

Οι φάσεις αυτές που τοποθετούνται στον 6ο πΧ αι παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον καθώς παρατηρείται ριζική αναδιοργάνωση του χώρου και εγκατάλειψη των καmicroπυλόγραmicromicroων κτιρίων Η ανθρώπινη δραστηριότητα στην ευρύτερη περιοχή συνέχισε microέχρι και το τέλος των αρχαϊκών χρόνων Σταδιακά η microορφή και ο προορισmicroός των οικοδοmicroηmicroάτων θα αλλάξει Πιο συγκεκριmicroένα οι περιοχές microε την παλαιότερη έντονη οικοδοmicroική δραστηριότητα παρέmicroειναν εγκαταλειmicromicroένες και αδόmicroητες Στο ∆υτικό Τοmicroέα ερευνήθηκε το 1985 microία οδός που ακολουθεί Β-Ν προσανατολισmicroό καθώς και microια οικία του τύπου microε παστάδα από το στρώmicroα καταστροφής της οποίας προέρχεται microεταξύ άλλων πώmicroα microελανόmicroορφης λεκάνης

∆υτικός Τοmicroέας Αρχαϊκή οδός και οικία από ΒΑ

Μελανόmicroορφο πώmicroα από την επίχωση καταστροφής της αρχαϊκής οικίας

17

Ανατολικά του microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος και Νότια του κεντρικού τοmicroέα ήρθαν στο φως δύο οδικοί άξονες ο ένας microε Β-Ν και ο άλλος microε Α-∆ προσανατολισmicroό Οι οδοί έχουν πλάτους 3 microέτρων και ορίζονται εκατέρωθεν από αναληmicromicroατικούς τοίχους Νότια του Α-∆ άξονα αποκαλύφτηκαν πολυάριθmicroοι παρόδιοι χώροι Επειδή το microεγαλύτερο τmicroήmicroα των χώρων αυτών εκτείνεται κάτω από το άσκαφο όριο του σκάmicromicroατος η εικόνα που έχουmicroε διαmicroορφώσει είναι ελλιπής και τόσο η κάτοψη όσο και η χρήση τους παραmicroένουν αβέβαιες (microάλλον έχουν ορθογώνια κάτοψη οικίες καταστήmicroατα) Βόρεια του δρόmicroου ήρθαν στο φως 2 ταφικοί τύmicroβοι του 6ου αι πΧ

Νότιος Τοmicroέας Ανασκαφή της αρχαϊκής οδού Άποψη από Α (2003)

Νότιος Τοmicroέας Αρχαϊκή οδός από ∆ (2003)

Η περιοχή εγκαταλείφτηκε στις αρχές του 5ου αι ύστερα από καταστρεπτική πληmicromicroύρα αψευδείς microαρτυρίες του συmicroβάντος αυτού είναι οι ποταmicroίσιες κροκάλες και τα στρώmicroατα αmicromicroοχάλικου που σκέπασαν τόσο τον δρόmicroο όσο και τους παρόδιους στεγασmicroένους χώρους ∆εν αποκλείεται οι δρόmicroοι να χαράχτηκαν microε την προοπτική ανάπτυξης ενός πολεοδοmicroικού σχεδίου το οποίο όmicroως δεν υλοποιήθηκε ποτέ πλήρως εξαιτίας της πληmicromicroύρας αυτής που υποχρέωσε τους κατοίκους του Ωρωπού να microετακινηθούν ανατολικότερα Στην πόλη του Ωρωπού των κλασικών χρόνων που ιδρύθηκε λίγες εκατοντάδες microέτρα ανατολικότερα εφαρmicroόστηκε εξαρχής το ορθογωνικό σύστηmicroα ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Όπως φάνηκε από τη σύντοmicroη και επιλεκτική παρουσίαση των δεδοmicroένων οι ανασκαφές στη Σκάλα Ωρωπού θα συmicroβάλουν στην αποσαφήνιση πολλών σκοτεινών ζητηmicroάτων γύρω από την αρχαία τεχνολογία και την πρώιmicroη microεταλλοτεχνία ειδικότερα Από την άλλη microεριά η παρουσία στον Κεντρικό Τοmicroέα λατρευτικών κτιρίων και κάποιων αναθηmicroάτων στο χώρο που περικλείεται από το microεγάλο ορθογώνιο περίβολο δίνει τη δυνατότητα διερεύνησης της σχέσης που αναmicroφίβολα υπήρχε κατά την αρχαιότητα ανάmicroεσα σε ιερά και εργαστήρια Πράγmicroατι microολονότι έχουν προκύψει σαφείς ενδείξεις για λατρευτικές εκδηλώσεις εντός των ορίων του microνηmicroειακού περιβόλου εντούτοις microένει να εξακριβωθεί η ακριβής φύση των εκδηλώσεων αυτών και η σχέση που υπάρχει microε τις παράλληλες βιοτεχνικές δραστηριότητες και τις γειτονικές παιδικές ταφές

18

Ευβοϊκός κρατήρας Ευβοϊκός αmicroφορίσκος

Ευβοϊκός σκύφος Ευβοϊκό κύπελλο

Τα κινητά ευρήmicroατα υπογραmicromicroίζουν τον ευβοϊκό προσανατολισmicroό των Ωρωπίων καθώς ένα microεγάλο ποσοστό από τα τροχήλατα αγγεία είναι ευβοϊκής τεχνοτροπίας Αυτό καθώς και ο ενεπίγραφος δίσκος που microνηmicroονεύεται παραπάνω αποτελούν αδιάψευστη microαρτυρία των στενών σχέσεων που διατηρούσαν οι Ωρώπιοι microε τους Ευβοείς και ιδιαίτερα microε τους Ερετριείς Τα νέα ευρήmicroατα δίνουν βάση τόσο στις αποσπασmicroατικές γραπτές microαρτυρίες (σύmicroφωνα microε τον Νικοκράτη (Ερε]τριέων κτί[σmicroα είναι τον Ω]ρωπόν) (FGrHist 376 F1) και τον Στ Βυζ λ Γραία = πόλις Ερετρίας) όσο και στην παλαιότερη υπόθεση ορισmicroένων microελετητών περί κυριαρχίας της Ερέτριας επί του Ωρωπού καθώς και στην πιο πρόσφατη του D Knoepfler σύmicroφωνα microε την οποία ο προκλασσικός Ωρωπός υπήρξε αποικία των Ερετριέων Βέβαια δε λείπουν οι αποmicroιmicroίσεις Κορινθιακών αγγείων αλλά και τα Πρωτοαττικά ορισmicroένα από τα οποία φαίνεται ότι είναι προϊόντα του τοπικού εργαστηρίου

Κορινθιακή κοτύλη τύπου Αετού 666 Πρωτοαττικός κρατήρας Παράλληλα τα λιγοστά φοινικικά και αιγυπτιάζοντα πολύτιmicroα αντικείmicroενα όπως χάνδρες από υαλόmicroαζα και φαγεντιανή σφραγίδες και ψήφοι από ηmicroιπολύτιmicroους λίθους καθώς και ο σκαραβαίος που microνηmicroονεύτηκε παραπάνω καθώς και τα εισαγmicroένα Ανατολικοιωνικά αγγεία αποτελούν τεκmicroήρια επαφών και microε την Ανατολική Μεσόγειο

Τριγωνικές χάνδρες από υαλόmicroαζα

Λίθινη χάνδρα microε εγχάρκατη παράσταση πτηνού

Σφαιρική χάνδρα από πράσινη υαλόmicroαζα

Θραύσmicroατα ροδιακών σκύφων

19

∆εν είναι ακόmicroη σαφής ο προορισmicroός όλων των οικοδοmicroηmicroάτων Ορισmicroένα από αυτά χρησίmicroευαν microε βεβαιότητα ως εργαστήρια microεταλλοτεχνίας Αυτό πιστοποιείται από τους διάσπαρτους microεταλλευτικούς κλιβάνους τόσο έξω όσο και microέσα στα οικοδοmicroήmicroατα (λχ στο εσωτερικό του ελλειψοειδούς Α) καθώς και από τα πολυπληθή απορρίmicromicroατα εκκαmicroίνευσης που είναι σπαρmicroένα σε όλους τους χώρους της ανασκαφής Από τις αναλύσεις των σκωριών που πραγmicroατοποιήθηκαν στο Κέντρο Αρχαιοmicroετρίας του ∆ηmicroόκριτου από τον R Doonan microε τη βοήθεια του Γ Μπασιάκου καταδείχτηκε ότι κατασκεύαζαν σιδερένια και χάλκινα αντικείmicroενα ενώ προέκυψαν ενδείξεις και για πρωτογενή κατεργασία χαλκού Ανάmicroεσα στα ευρήmicroατα συγκαταλέγονται αρκετά πήλινα ακροφύσια κλιβάνων (tuyegraveres)

Σκωρία από τον πυθmicroένα κλιβάνου του Κτιρίου Α

Σκωρίες χαλκού Τρία ακροφύσια microεταλλευτικών κλιβάνων

Τα σιδερένια εργαλεία αποτελούν microία από τις πιο σηmicroαντικές κατηγορίες κινητών ευρηmicroάτων Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα σύνολο από 70 περίπου σιδερένια microαχαίρια και εργαλεία (κυρίως microικρές αξίνες διαφόρων microεγεθών) που βρέθηκε κατά την ανασκαφική περίοδο του 1998 Ανάmicroεσά τους συλλέχτηκαν microερικά ασηmicroένια και χάλκινα κοσmicroήmicroατα καθώς και χάνδρες από υαλόmicroαζα και φαγεντιανή προφανώς εισαγmicroένες από την Ανατολή

Σιδερένια εργαλεία Αξίνα αιχmicroή δόρατος 2

εγχειρίδια από σίδερο Επιλογή microετάλλινων αντικείmicroένων και κοσmicroηmicroάτων

Στον ίδιο χώρο φαίνεται ότι λειτουργούσαν παράλληλα και εργαστήρια αγγειοπλαστικής ∆ύο από τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα (Η και Ι∆) φαίνεται ότι χρησίmicroευαν ως κεραmicroικοί κλίβανοι ενώ βρέθηκαν και τρεις παρόmicroοιοι κλίβανοι microε δίδυmicroους θαλάmicroους καύσης Η καύσιmicroη ύλη των κλιβάνων αυτών ήταν κουκούτσια από αγριελιές που βρέθηκαν σε ικανές ποσότητες τελείως πυρακτωmicroένα

20

Κεντρικός Τοmicroέας Κλίβανος κεραmicroεικής πλησίον Κτιρίου Α

∆υτικός Τοmicroέας Κλίβανος κεραmicroεικής

Τα πολυάριθmicroα τεκmicroήρια για την ενασχόληση των ευβοέων microε τη microεταλλοτεχνία (Καστρί Λευκαντί Ερέτρια Πιθηκούσσες) ενισχύουν την επικρατούσα σήmicroερα άποψη ότι ένα από τα βασικά κίνητρα που τους οδήγησαν αρχικά στην Ανατολή και τη Χαλκιδική και στη συνέχεια στη ∆ύση ήταν το εmicroπόριο microετάλλων Κάτι τέτοιο συνάγεται και από το εδάφιο της Οδύσσειας όπου η Αθηνά microεταmicroφιεσmicroένη ως Μέντης αφηγείται στον Τηλέmicroαχο ότι έφθασε στην Ιθάκη καθ οδόν προς την Τεmicroέση όπου πηγαίνει για να ανταλλάξει σίδερο microε χαλκό (Οδ α 182-184 πλέων ἐπὶ οἴνοπα πόντον ἐπ᾿ ἀλλοθρόους ἀνθρώπους ἐς Τεmicroέσην microετὰ χαλκόν ἄγω δ᾿ αἴθωνα σίδηρον) Η υπόθεση του Μ Σακελλαρίου ότι κάτοικοι της Γραίας πήραν microέρος στις πρώτες εξορmicroήσεις των Ευβοέων στη ∆ύση αποκτά σήmicroερα και αρχαιολογικά ερείσmicroατα Με βάση όλα τα παραπάνω ενισχύεται η άποψη που διατύπωσαν kατά καιρούς αρκετοί microελετητές ότι δηλαδή οι Γραίοι πρέπει να συmicromicroετείχαν στην ίδρυση των πρώτων ευβοϊκών αποικιών στη ∆ύση ήρθαν σε επαφή microε τους αυτόχθονες κατοίκους της Ιταλικής χερσονήσου και τελικώς όλοι οι Έλληνες έγιναν γνωστοί στη ∆ύση ως Graii Geci Η παρουσία πολυάριθmicroων επάλληλων περιβόλων της Γεωmicroετρικής και πρώιmicroης αρχαϊκής περιόδου στον Ωρωπό επιτρέπει την διατύπωση ορισmicroένων σκέψεων Η συνήθεια αυτή προφανώς απηχεί έναν τρόπο κοινωνικής οργάνωσης που φαίνεται ότι ήταν ιδιαίτερα οικείος στην γειτονική Εύβοια Οι ανασκαφές του Π Θέmicroελη της Α Ανδρειωmicroένου και των Ελβετών στην Ερέτρια έφεραν στο φως τις τελευταίες δεκαετίες αποσπασmicroατικά αρχιτεκτονικά λείψανα της Γεωmicroετρικής περιόδου Σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις τα στεγασmicroένα οικοδοmicroήmicroατα συνήθως ελλειψοειδούς microορφής πλαισιώνονται από περιβόλους Αυτή η παρατήρηση ισχύει και για το ιερό του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου και ήταν ένας από τους λόγους που microε είχαν οδηγήσει το 1987 στην αmicroφισβήτηση της στερεότυπης άποψης ότι η παρουσία ενός microεταγενέστερου αστικού ναού σε microία συγκεκριmicroένη θέση προϋποθέτει ότι ο τα παλαιότερα αρχιτεκτονικά λείψανα στον ίδιο χώρο θα πρέπει επίσης να θεωρηθούν λατρευτικά Παρόmicroοιοι περίβολοι φαίνεται ότι χαρακτηρίζουν και τη γειτονική Ξερόπολη-Λευκαντί καθώς και την Κύmicroη αλλά και αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όπως την Παλαιά Σmicroύρνη Πώς εξηγείται η παρουσία των περιβόλων αυτών Μία εξήγηση είναι ότι παρείχαν προστασία από τις συχνές πληmicromicroύρες από τους χειmicroάρρους και τα ποτάmicroια που διέρχονταν microέσα από τους οικισmicroούς Είναι γνωστό ότι στο σηmicroείο της microετέπειτα ∆υτικής Πύλης οι Ερετριείς στις αρχές του 7ου αι εξέτρεψαν την κοίτη του ποταmicroού που διερχόταν microέσα από την κατοικηmicroένη ζώνη Η εικόνα της γεωmicroετρικής Ερέτριας σύmicroφωνα microε την γνωστή αναπαράσταση του Kl Krause microπορεί να εφαρmicroοστεί και στην περίπτωση του Ωρωπού Στην Ερέτρια οι γεωλογικές έρευνες έδειξαν ότι πολλά αποξηραmicroένα ρεύmicroατα διαmicroορφώθηκαν από τον 7ο αι και εξής σε οδικές αρτηρίες Κάτι παρόmicroοιο παρατηρήθηκε και στον Ωρωπό (οικόπεδο ΟΤΕ και πιθανώς Β-Ν οδός του ∆υτικού Τοmicroέα)

21

Όmicroως η προστασία από τις πληmicromicroύρες δεν πρέπει να είναι ο microόνος λόγος της παρουσίας των περιβόλων Οι έρευνες στον Ωρωπό έδειξαν ότι η εικόνα που παρατηρείται στον Κεντρικό Τοmicroέα επαναλαmicroβάνεται στο ∆υτικό Φαίνεται δηλαδή ότι έχουmicroε να κάνουmicroε microε αυτόνοmicroες οικιστικές microονάδες τις οποίες θα microπορούσαmicroε να αποκαλέσουmicroε οίκους Μέσα στα όρια κάθε περιβόλου το laquoέρκοςraquo του Οmicroήρου θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι διέmicroενε microία οικογένεια Τα οικοδοmicroήmicroατα που συνθέτουν την κάθε microονάδα ήταν όπως φαίνεται συναρτηmicroένα microε τον αριθmicroό των microελών της οικογένειας και την θέση που κατείχε αυτή στην κοινωνία Η οmicroηρική περιγραφή του οίκου microε το microέγαρο το έρκος που το περιβάλλει (Ιλ Α 476) τους σωρούς της κοπριάς από την παραmicroονή των ζώων στην αυλή (Ιλ Ω 163 κε Οδ ρ 297) το βωmicroό του ∆ιός laquoεν microέσω έρκειraquo (Οδ χ 334) τη θόλο (Οδ χ 442-474) τη laquoλαύρηraquo (Οδ χ 136-138 162-166) και τους ανεξάρτητους θαλάmicroους (Οδ α 425 δ 718 802 ψ 192 κε) νοmicroίζω ότι ταιριάζει ικανοποιητικά microε τα ευρήmicroατα του Ωρωπού Ακόmicroη και το οmicroηρικό laquoυπερώιονraquo (λχ Οδ φ 42) θα microπορούσε να αποκατασταθεί στο Κτήριο Θ του Κεντρικού Τοmicroέα όπου υπάρχουν ενδείξεις ότι υπήρχε κλίmicroακα που οδηγούσε σε πατάρι όπως στην περίπτωση της ελλειψοειδούς αρχαϊκής οικίας στη θέση Punta Chiarito των Πιθηκουσσών Οι κεντρικές εστίες των περισσοτέρων οικιών του Ωρωπού το microεγάλο θρανίο στο αψιδωτό δωmicroάτιο του κτιρίου Θ τα πολυάριθmicroα κατάλοιπα των οστών ζώων τα microικρά ακέραια κλειστά αγγεία που θα microπορούσαν να είχαν χρησιmicroοποιηθεί σε σπονδές συνιστούν ενδείξεις για την τέλεση laquoοmicroηρικώνraquo συmicroποσίων Μάλιστα τα υφαντικά βάρη κατά microήκος των τοίχων microας φέρνουν στο νου τα οmicroηρικά χωρία όπου οι γυναίκες αποτραβιούνται σε microία άκρη και υφαίνουν όσο διαρκεί το συmicroπόσιο των ανδρών

Πήλινες σφαίρες Πήλινα σφονδύλια Πήλινες αγνύθες Από τις ανασκαφές του Ωρωπού διαφαίνεται ότι microέσα στα πλαίσια του κάθε οίκου υπήρχε αυτονοmicroία τόσο σε οικονοmicroικό όσο και σε θρησκευτικό επίπεδο Για παράδειγmicroα κάθε νοικοκυριό φαίνεται ότι είχε κατά περιόδους δική της ανεξάρτητη κεραmicroική παραγωγή Ωστόσο οι δραστηριότητες που σχετίζονται microε τη microεταλλοτεχνία χαρακτηρίζουν microόνον τις οικογένειες που κατοικούσαν στον Κεντρικό Τοmicroέα ενασχόληση που ασφαλώς τους προσέδιδε microεγαλύτερο πλούτο δύναmicroη και κύρος Οι λατρευτικές εκδηλώσεις των οικογενειών που κατοικούσαν στη συγκεκριmicroένη περιοχή πρέπει να είχαν ως αποδέκτες την Αλία Νύmicroφη θεά προστάτιδα των ναυτικών της οποίας η λατρεία microαρτυρείται επιγραφικά στον Ωρωπό κατά την Ελληνιστική περίοδο αλλά και τους αδελφούς της τους Τελχίνες δηλ τους δαίmicroονες που είχαν σχέση microε τη microεταλλοτεχνία Η λατρεία του ήρωος στο microεγάλο περίβολο του κεντρικού τοmicroέα φαίνεται ότι έχει το παράλληλό της στον περίβολο του ∆υτικού τοmicroέα Σε κάθε οικιστική microονάδα ένα από τα οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν η κύρια κατοικία και τα λοιπά οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν χώροι εργασίας και λατρείας Το αν κάποιος ή κάποιοι οίκοι ξεχώριζαν από τους υπόλοιπους είναι microάλλον πρόωρο να επιχειρήσουmicroε να το διαπιστώσουmicroε Η κοινωνική διαστρωmicroάτωση δεν είναι ιδιαίτερα έντονη microολονότι η εντύπωση που δίδεται microε τα microέχρι σήmicroερα υλικά κατάλοιπα που έχουν αποκαλυφτεί είναι ότι το οικοδοmicroικό συγκρότηmicroα του κεντρικού τοmicroέα που περιβάλλεται από τον εντυπωσιακό περίβολο ανήκε σε microία από τις πιο σηmicroαντικές οικογένειες του Ωρωπού Αυτό προφανώς επέτρεπε στους ενοίκους του Κτιρίου Θ να τελούν θρησκευτικές τελετές στις οποίες θα συmicromicroετείχαν και microέλη από άλλες οικογένειες Αλλά και τα επάλληλα κτίρια ΙΗ ΙΘ στο microέσον του περίκλειστου χώρου του ∆υτικού τοmicroέα ενδέχεται να ανήκαν σε microία σηmicroαντική

22

οικογένεια Τούτο συνάγεται από τη microεγάλη διάρκεια χρήσης των παραπάνω κτιρίων καθώς και από την επιmicroεληmicroένη τοιχοποιία τους

Πήλινο ειδώλιο αλόγου ∆ύο πήλινα ειδώλια αλόγων Πήλινα ειδώλια ζώων Η παραπάνω πρόταση επιτρέπει να κατανοήσουmicroε καλύτερα την διαδικασία γένεσης του ιερού του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου στην Ερέτρια που σύmicroφωνα microε παλαιότερη άποψή microου ήταν αρχικά ο πυρήνας της αριστοκρατικής συνοικίας της πόλης που microετεξελίχτηκε σε ιερό της πολιούχου θεότητας Ορισmicroένα κτήρια προορίζονταν για κατοικίες της αριστοκρατικής τάξης άλλα χρησίmicroευαν ως χώροι εργασίας (λχ εργαστήριο για την κατασκευή χάλκινων αντικειmicroένων) Τον ίδιο laquoδιπολισmicroόraquo παρατηρούmicroε όπως είδαmicroε στη βιοτεχνική συνοικία των Πιθηκουσσών (αψιδωτή κατοικία ελλειψοειδή ή ορθογώνια εργαστήρια microεταλλοτεχνίας) Φαίνεται συνεπώς ότι η σύνθετη κοινωνική οργάνωση οδήγησε σταδιακά από το 2ο microισό του 8ου αι στην εξειδίκευση των οικοτεχνικών ή βιοτεχνικών δραστηριοτήτων στα πλαίσια του οίκου Σε περιοχές όπου κυριαρχούσαν οι καmicroπυλόγραmicromicroες αρχιτεκτονικές microορφές η λύση που δόθηκε ήταν η ενσωmicroάτωση των επιmicroέρους κτιρίων microέσα σε έναν περίβολο αν και σε ορισmicroένες περιπτώσεις επιχειρήθηκαν δύσκολοι συνδυασmicroοί όπως στη Λαθούριζα της Αττικής Αντίθετα σε περιοχές όπου επικρατούσε η συνήθεια να χτίζουν ορθογώνια σπίτια οι επιλογές ήταν περισσότερες Είτε ακολουθήθηκε και εδώ η λογική του περιβόλου όπως στα Μέγαρα Υβλαία είτε εκείνη της κεντρικής αυλής γύρω από την οποία διατάσσονταν οι χώροι όπως στη Ζαγορά της Άνδρου ή τη Μίλητο Σύmicroφωνα microε τον Ι Morris οι κοινωνικές microεταβολές που σταδιακά θα οδηγήσουν σε ανάγκη κατάτmicroησης του ωφέλιmicroου χώρου των κτιρίων έτσι ώστε ο κάθε χώρος να έχει microία συγκεκριmicroένη χρήση και η πρόσβαση σε αυτούς να είναι ελεγχόmicroενη σε συνδυασmicroό microε τον περιορισmicroό του ρόλου της γυναίκας στις οικοτεχνικές δραστηριότητες και ο αποκλεισmicroός της από τα κοινά microε εξαίρεση βέβαια τις θρησκευτικές εκδηλώσεις θα οδηγήσει περαιτέρω στην παγίωση του τύπου του αρχαίου ελληνικού σπιτιού όπου οι χώροι θα είναι πλέον στραmicromicroένοι προς το εσωτερικό και θα διατάσσονται γύρω από microιαν αυλή Αναmicroφίβολα η εξέλιξη υπήρξε αργή Από τον αψιδωτό microνηmicroειώδη αριστοκρατικό οίκο του 10ου πΧ αι στο Λευκαντί όπου όλες οι δραστηριότητες βρίσκονται συγκεντρωmicroένες κάτω από την ίδια στέγη έως την αρχαϊκή οικία microε την παστάδα του Ωρωπού διανύθηκε microία microεγάλη πορεία από την οποία ακόmicroη microας λείπουν οι συνδετικοί κρίκοι Οι ανασκαφές του Ωρωπού συmicroβάλουν ως ένα βαθmicroό στη γεφύρωση αυτού του κενού ΑΛ ΜΑΖΑΡΑΚΗΣ ΑΙΝΙΑΝ ∆ιευθυντής ανασκαφής Ωρωπού Αναπλ Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλίας Σχολή Επιστηmicroών του Ανθρώπου Τmicroήmicroα Ιστορίας Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Αργοναυτών και Φιλελλήνων Βόλος 38221 e-mail amazahauthgr

17

Ανατολικά του microνηmicroειακού οικοδοmicroήmicroατος και Νότια του κεντρικού τοmicroέα ήρθαν στο φως δύο οδικοί άξονες ο ένας microε Β-Ν και ο άλλος microε Α-∆ προσανατολισmicroό Οι οδοί έχουν πλάτους 3 microέτρων και ορίζονται εκατέρωθεν από αναληmicromicroατικούς τοίχους Νότια του Α-∆ άξονα αποκαλύφτηκαν πολυάριθmicroοι παρόδιοι χώροι Επειδή το microεγαλύτερο τmicroήmicroα των χώρων αυτών εκτείνεται κάτω από το άσκαφο όριο του σκάmicromicroατος η εικόνα που έχουmicroε διαmicroορφώσει είναι ελλιπής και τόσο η κάτοψη όσο και η χρήση τους παραmicroένουν αβέβαιες (microάλλον έχουν ορθογώνια κάτοψη οικίες καταστήmicroατα) Βόρεια του δρόmicroου ήρθαν στο φως 2 ταφικοί τύmicroβοι του 6ου αι πΧ

Νότιος Τοmicroέας Ανασκαφή της αρχαϊκής οδού Άποψη από Α (2003)

Νότιος Τοmicroέας Αρχαϊκή οδός από ∆ (2003)

Η περιοχή εγκαταλείφτηκε στις αρχές του 5ου αι ύστερα από καταστρεπτική πληmicromicroύρα αψευδείς microαρτυρίες του συmicroβάντος αυτού είναι οι ποταmicroίσιες κροκάλες και τα στρώmicroατα αmicromicroοχάλικου που σκέπασαν τόσο τον δρόmicroο όσο και τους παρόδιους στεγασmicroένους χώρους ∆εν αποκλείεται οι δρόmicroοι να χαράχτηκαν microε την προοπτική ανάπτυξης ενός πολεοδοmicroικού σχεδίου το οποίο όmicroως δεν υλοποιήθηκε ποτέ πλήρως εξαιτίας της πληmicromicroύρας αυτής που υποχρέωσε τους κατοίκους του Ωρωπού να microετακινηθούν ανατολικότερα Στην πόλη του Ωρωπού των κλασικών χρόνων που ιδρύθηκε λίγες εκατοντάδες microέτρα ανατολικότερα εφαρmicroόστηκε εξαρχής το ορθογωνικό σύστηmicroα ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Όπως φάνηκε από τη σύντοmicroη και επιλεκτική παρουσίαση των δεδοmicroένων οι ανασκαφές στη Σκάλα Ωρωπού θα συmicroβάλουν στην αποσαφήνιση πολλών σκοτεινών ζητηmicroάτων γύρω από την αρχαία τεχνολογία και την πρώιmicroη microεταλλοτεχνία ειδικότερα Από την άλλη microεριά η παρουσία στον Κεντρικό Τοmicroέα λατρευτικών κτιρίων και κάποιων αναθηmicroάτων στο χώρο που περικλείεται από το microεγάλο ορθογώνιο περίβολο δίνει τη δυνατότητα διερεύνησης της σχέσης που αναmicroφίβολα υπήρχε κατά την αρχαιότητα ανάmicroεσα σε ιερά και εργαστήρια Πράγmicroατι microολονότι έχουν προκύψει σαφείς ενδείξεις για λατρευτικές εκδηλώσεις εντός των ορίων του microνηmicroειακού περιβόλου εντούτοις microένει να εξακριβωθεί η ακριβής φύση των εκδηλώσεων αυτών και η σχέση που υπάρχει microε τις παράλληλες βιοτεχνικές δραστηριότητες και τις γειτονικές παιδικές ταφές

18

Ευβοϊκός κρατήρας Ευβοϊκός αmicroφορίσκος

Ευβοϊκός σκύφος Ευβοϊκό κύπελλο

Τα κινητά ευρήmicroατα υπογραmicromicroίζουν τον ευβοϊκό προσανατολισmicroό των Ωρωπίων καθώς ένα microεγάλο ποσοστό από τα τροχήλατα αγγεία είναι ευβοϊκής τεχνοτροπίας Αυτό καθώς και ο ενεπίγραφος δίσκος που microνηmicroονεύεται παραπάνω αποτελούν αδιάψευστη microαρτυρία των στενών σχέσεων που διατηρούσαν οι Ωρώπιοι microε τους Ευβοείς και ιδιαίτερα microε τους Ερετριείς Τα νέα ευρήmicroατα δίνουν βάση τόσο στις αποσπασmicroατικές γραπτές microαρτυρίες (σύmicroφωνα microε τον Νικοκράτη (Ερε]τριέων κτί[σmicroα είναι τον Ω]ρωπόν) (FGrHist 376 F1) και τον Στ Βυζ λ Γραία = πόλις Ερετρίας) όσο και στην παλαιότερη υπόθεση ορισmicroένων microελετητών περί κυριαρχίας της Ερέτριας επί του Ωρωπού καθώς και στην πιο πρόσφατη του D Knoepfler σύmicroφωνα microε την οποία ο προκλασσικός Ωρωπός υπήρξε αποικία των Ερετριέων Βέβαια δε λείπουν οι αποmicroιmicroίσεις Κορινθιακών αγγείων αλλά και τα Πρωτοαττικά ορισmicroένα από τα οποία φαίνεται ότι είναι προϊόντα του τοπικού εργαστηρίου

Κορινθιακή κοτύλη τύπου Αετού 666 Πρωτοαττικός κρατήρας Παράλληλα τα λιγοστά φοινικικά και αιγυπτιάζοντα πολύτιmicroα αντικείmicroενα όπως χάνδρες από υαλόmicroαζα και φαγεντιανή σφραγίδες και ψήφοι από ηmicroιπολύτιmicroους λίθους καθώς και ο σκαραβαίος που microνηmicroονεύτηκε παραπάνω καθώς και τα εισαγmicroένα Ανατολικοιωνικά αγγεία αποτελούν τεκmicroήρια επαφών και microε την Ανατολική Μεσόγειο

Τριγωνικές χάνδρες από υαλόmicroαζα

Λίθινη χάνδρα microε εγχάρκατη παράσταση πτηνού

Σφαιρική χάνδρα από πράσινη υαλόmicroαζα

Θραύσmicroατα ροδιακών σκύφων

19

∆εν είναι ακόmicroη σαφής ο προορισmicroός όλων των οικοδοmicroηmicroάτων Ορισmicroένα από αυτά χρησίmicroευαν microε βεβαιότητα ως εργαστήρια microεταλλοτεχνίας Αυτό πιστοποιείται από τους διάσπαρτους microεταλλευτικούς κλιβάνους τόσο έξω όσο και microέσα στα οικοδοmicroήmicroατα (λχ στο εσωτερικό του ελλειψοειδούς Α) καθώς και από τα πολυπληθή απορρίmicromicroατα εκκαmicroίνευσης που είναι σπαρmicroένα σε όλους τους χώρους της ανασκαφής Από τις αναλύσεις των σκωριών που πραγmicroατοποιήθηκαν στο Κέντρο Αρχαιοmicroετρίας του ∆ηmicroόκριτου από τον R Doonan microε τη βοήθεια του Γ Μπασιάκου καταδείχτηκε ότι κατασκεύαζαν σιδερένια και χάλκινα αντικείmicroενα ενώ προέκυψαν ενδείξεις και για πρωτογενή κατεργασία χαλκού Ανάmicroεσα στα ευρήmicroατα συγκαταλέγονται αρκετά πήλινα ακροφύσια κλιβάνων (tuyegraveres)

Σκωρία από τον πυθmicroένα κλιβάνου του Κτιρίου Α

Σκωρίες χαλκού Τρία ακροφύσια microεταλλευτικών κλιβάνων

Τα σιδερένια εργαλεία αποτελούν microία από τις πιο σηmicroαντικές κατηγορίες κινητών ευρηmicroάτων Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα σύνολο από 70 περίπου σιδερένια microαχαίρια και εργαλεία (κυρίως microικρές αξίνες διαφόρων microεγεθών) που βρέθηκε κατά την ανασκαφική περίοδο του 1998 Ανάmicroεσά τους συλλέχτηκαν microερικά ασηmicroένια και χάλκινα κοσmicroήmicroατα καθώς και χάνδρες από υαλόmicroαζα και φαγεντιανή προφανώς εισαγmicroένες από την Ανατολή

Σιδερένια εργαλεία Αξίνα αιχmicroή δόρατος 2

εγχειρίδια από σίδερο Επιλογή microετάλλινων αντικείmicroένων και κοσmicroηmicroάτων

Στον ίδιο χώρο φαίνεται ότι λειτουργούσαν παράλληλα και εργαστήρια αγγειοπλαστικής ∆ύο από τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα (Η και Ι∆) φαίνεται ότι χρησίmicroευαν ως κεραmicroικοί κλίβανοι ενώ βρέθηκαν και τρεις παρόmicroοιοι κλίβανοι microε δίδυmicroους θαλάmicroους καύσης Η καύσιmicroη ύλη των κλιβάνων αυτών ήταν κουκούτσια από αγριελιές που βρέθηκαν σε ικανές ποσότητες τελείως πυρακτωmicroένα

20

Κεντρικός Τοmicroέας Κλίβανος κεραmicroεικής πλησίον Κτιρίου Α

∆υτικός Τοmicroέας Κλίβανος κεραmicroεικής

Τα πολυάριθmicroα τεκmicroήρια για την ενασχόληση των ευβοέων microε τη microεταλλοτεχνία (Καστρί Λευκαντί Ερέτρια Πιθηκούσσες) ενισχύουν την επικρατούσα σήmicroερα άποψη ότι ένα από τα βασικά κίνητρα που τους οδήγησαν αρχικά στην Ανατολή και τη Χαλκιδική και στη συνέχεια στη ∆ύση ήταν το εmicroπόριο microετάλλων Κάτι τέτοιο συνάγεται και από το εδάφιο της Οδύσσειας όπου η Αθηνά microεταmicroφιεσmicroένη ως Μέντης αφηγείται στον Τηλέmicroαχο ότι έφθασε στην Ιθάκη καθ οδόν προς την Τεmicroέση όπου πηγαίνει για να ανταλλάξει σίδερο microε χαλκό (Οδ α 182-184 πλέων ἐπὶ οἴνοπα πόντον ἐπ᾿ ἀλλοθρόους ἀνθρώπους ἐς Τεmicroέσην microετὰ χαλκόν ἄγω δ᾿ αἴθωνα σίδηρον) Η υπόθεση του Μ Σακελλαρίου ότι κάτοικοι της Γραίας πήραν microέρος στις πρώτες εξορmicroήσεις των Ευβοέων στη ∆ύση αποκτά σήmicroερα και αρχαιολογικά ερείσmicroατα Με βάση όλα τα παραπάνω ενισχύεται η άποψη που διατύπωσαν kατά καιρούς αρκετοί microελετητές ότι δηλαδή οι Γραίοι πρέπει να συmicromicroετείχαν στην ίδρυση των πρώτων ευβοϊκών αποικιών στη ∆ύση ήρθαν σε επαφή microε τους αυτόχθονες κατοίκους της Ιταλικής χερσονήσου και τελικώς όλοι οι Έλληνες έγιναν γνωστοί στη ∆ύση ως Graii Geci Η παρουσία πολυάριθmicroων επάλληλων περιβόλων της Γεωmicroετρικής και πρώιmicroης αρχαϊκής περιόδου στον Ωρωπό επιτρέπει την διατύπωση ορισmicroένων σκέψεων Η συνήθεια αυτή προφανώς απηχεί έναν τρόπο κοινωνικής οργάνωσης που φαίνεται ότι ήταν ιδιαίτερα οικείος στην γειτονική Εύβοια Οι ανασκαφές του Π Θέmicroελη της Α Ανδρειωmicroένου και των Ελβετών στην Ερέτρια έφεραν στο φως τις τελευταίες δεκαετίες αποσπασmicroατικά αρχιτεκτονικά λείψανα της Γεωmicroετρικής περιόδου Σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις τα στεγασmicroένα οικοδοmicroήmicroατα συνήθως ελλειψοειδούς microορφής πλαισιώνονται από περιβόλους Αυτή η παρατήρηση ισχύει και για το ιερό του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου και ήταν ένας από τους λόγους που microε είχαν οδηγήσει το 1987 στην αmicroφισβήτηση της στερεότυπης άποψης ότι η παρουσία ενός microεταγενέστερου αστικού ναού σε microία συγκεκριmicroένη θέση προϋποθέτει ότι ο τα παλαιότερα αρχιτεκτονικά λείψανα στον ίδιο χώρο θα πρέπει επίσης να θεωρηθούν λατρευτικά Παρόmicroοιοι περίβολοι φαίνεται ότι χαρακτηρίζουν και τη γειτονική Ξερόπολη-Λευκαντί καθώς και την Κύmicroη αλλά και αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όπως την Παλαιά Σmicroύρνη Πώς εξηγείται η παρουσία των περιβόλων αυτών Μία εξήγηση είναι ότι παρείχαν προστασία από τις συχνές πληmicromicroύρες από τους χειmicroάρρους και τα ποτάmicroια που διέρχονταν microέσα από τους οικισmicroούς Είναι γνωστό ότι στο σηmicroείο της microετέπειτα ∆υτικής Πύλης οι Ερετριείς στις αρχές του 7ου αι εξέτρεψαν την κοίτη του ποταmicroού που διερχόταν microέσα από την κατοικηmicroένη ζώνη Η εικόνα της γεωmicroετρικής Ερέτριας σύmicroφωνα microε την γνωστή αναπαράσταση του Kl Krause microπορεί να εφαρmicroοστεί και στην περίπτωση του Ωρωπού Στην Ερέτρια οι γεωλογικές έρευνες έδειξαν ότι πολλά αποξηραmicroένα ρεύmicroατα διαmicroορφώθηκαν από τον 7ο αι και εξής σε οδικές αρτηρίες Κάτι παρόmicroοιο παρατηρήθηκε και στον Ωρωπό (οικόπεδο ΟΤΕ και πιθανώς Β-Ν οδός του ∆υτικού Τοmicroέα)

21

Όmicroως η προστασία από τις πληmicromicroύρες δεν πρέπει να είναι ο microόνος λόγος της παρουσίας των περιβόλων Οι έρευνες στον Ωρωπό έδειξαν ότι η εικόνα που παρατηρείται στον Κεντρικό Τοmicroέα επαναλαmicroβάνεται στο ∆υτικό Φαίνεται δηλαδή ότι έχουmicroε να κάνουmicroε microε αυτόνοmicroες οικιστικές microονάδες τις οποίες θα microπορούσαmicroε να αποκαλέσουmicroε οίκους Μέσα στα όρια κάθε περιβόλου το laquoέρκοςraquo του Οmicroήρου θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι διέmicroενε microία οικογένεια Τα οικοδοmicroήmicroατα που συνθέτουν την κάθε microονάδα ήταν όπως φαίνεται συναρτηmicroένα microε τον αριθmicroό των microελών της οικογένειας και την θέση που κατείχε αυτή στην κοινωνία Η οmicroηρική περιγραφή του οίκου microε το microέγαρο το έρκος που το περιβάλλει (Ιλ Α 476) τους σωρούς της κοπριάς από την παραmicroονή των ζώων στην αυλή (Ιλ Ω 163 κε Οδ ρ 297) το βωmicroό του ∆ιός laquoεν microέσω έρκειraquo (Οδ χ 334) τη θόλο (Οδ χ 442-474) τη laquoλαύρηraquo (Οδ χ 136-138 162-166) και τους ανεξάρτητους θαλάmicroους (Οδ α 425 δ 718 802 ψ 192 κε) νοmicroίζω ότι ταιριάζει ικανοποιητικά microε τα ευρήmicroατα του Ωρωπού Ακόmicroη και το οmicroηρικό laquoυπερώιονraquo (λχ Οδ φ 42) θα microπορούσε να αποκατασταθεί στο Κτήριο Θ του Κεντρικού Τοmicroέα όπου υπάρχουν ενδείξεις ότι υπήρχε κλίmicroακα που οδηγούσε σε πατάρι όπως στην περίπτωση της ελλειψοειδούς αρχαϊκής οικίας στη θέση Punta Chiarito των Πιθηκουσσών Οι κεντρικές εστίες των περισσοτέρων οικιών του Ωρωπού το microεγάλο θρανίο στο αψιδωτό δωmicroάτιο του κτιρίου Θ τα πολυάριθmicroα κατάλοιπα των οστών ζώων τα microικρά ακέραια κλειστά αγγεία που θα microπορούσαν να είχαν χρησιmicroοποιηθεί σε σπονδές συνιστούν ενδείξεις για την τέλεση laquoοmicroηρικώνraquo συmicroποσίων Μάλιστα τα υφαντικά βάρη κατά microήκος των τοίχων microας φέρνουν στο νου τα οmicroηρικά χωρία όπου οι γυναίκες αποτραβιούνται σε microία άκρη και υφαίνουν όσο διαρκεί το συmicroπόσιο των ανδρών

Πήλινες σφαίρες Πήλινα σφονδύλια Πήλινες αγνύθες Από τις ανασκαφές του Ωρωπού διαφαίνεται ότι microέσα στα πλαίσια του κάθε οίκου υπήρχε αυτονοmicroία τόσο σε οικονοmicroικό όσο και σε θρησκευτικό επίπεδο Για παράδειγmicroα κάθε νοικοκυριό φαίνεται ότι είχε κατά περιόδους δική της ανεξάρτητη κεραmicroική παραγωγή Ωστόσο οι δραστηριότητες που σχετίζονται microε τη microεταλλοτεχνία χαρακτηρίζουν microόνον τις οικογένειες που κατοικούσαν στον Κεντρικό Τοmicroέα ενασχόληση που ασφαλώς τους προσέδιδε microεγαλύτερο πλούτο δύναmicroη και κύρος Οι λατρευτικές εκδηλώσεις των οικογενειών που κατοικούσαν στη συγκεκριmicroένη περιοχή πρέπει να είχαν ως αποδέκτες την Αλία Νύmicroφη θεά προστάτιδα των ναυτικών της οποίας η λατρεία microαρτυρείται επιγραφικά στον Ωρωπό κατά την Ελληνιστική περίοδο αλλά και τους αδελφούς της τους Τελχίνες δηλ τους δαίmicroονες που είχαν σχέση microε τη microεταλλοτεχνία Η λατρεία του ήρωος στο microεγάλο περίβολο του κεντρικού τοmicroέα φαίνεται ότι έχει το παράλληλό της στον περίβολο του ∆υτικού τοmicroέα Σε κάθε οικιστική microονάδα ένα από τα οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν η κύρια κατοικία και τα λοιπά οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν χώροι εργασίας και λατρείας Το αν κάποιος ή κάποιοι οίκοι ξεχώριζαν από τους υπόλοιπους είναι microάλλον πρόωρο να επιχειρήσουmicroε να το διαπιστώσουmicroε Η κοινωνική διαστρωmicroάτωση δεν είναι ιδιαίτερα έντονη microολονότι η εντύπωση που δίδεται microε τα microέχρι σήmicroερα υλικά κατάλοιπα που έχουν αποκαλυφτεί είναι ότι το οικοδοmicroικό συγκρότηmicroα του κεντρικού τοmicroέα που περιβάλλεται από τον εντυπωσιακό περίβολο ανήκε σε microία από τις πιο σηmicroαντικές οικογένειες του Ωρωπού Αυτό προφανώς επέτρεπε στους ενοίκους του Κτιρίου Θ να τελούν θρησκευτικές τελετές στις οποίες θα συmicromicroετείχαν και microέλη από άλλες οικογένειες Αλλά και τα επάλληλα κτίρια ΙΗ ΙΘ στο microέσον του περίκλειστου χώρου του ∆υτικού τοmicroέα ενδέχεται να ανήκαν σε microία σηmicroαντική

22

οικογένεια Τούτο συνάγεται από τη microεγάλη διάρκεια χρήσης των παραπάνω κτιρίων καθώς και από την επιmicroεληmicroένη τοιχοποιία τους

Πήλινο ειδώλιο αλόγου ∆ύο πήλινα ειδώλια αλόγων Πήλινα ειδώλια ζώων Η παραπάνω πρόταση επιτρέπει να κατανοήσουmicroε καλύτερα την διαδικασία γένεσης του ιερού του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου στην Ερέτρια που σύmicroφωνα microε παλαιότερη άποψή microου ήταν αρχικά ο πυρήνας της αριστοκρατικής συνοικίας της πόλης που microετεξελίχτηκε σε ιερό της πολιούχου θεότητας Ορισmicroένα κτήρια προορίζονταν για κατοικίες της αριστοκρατικής τάξης άλλα χρησίmicroευαν ως χώροι εργασίας (λχ εργαστήριο για την κατασκευή χάλκινων αντικειmicroένων) Τον ίδιο laquoδιπολισmicroόraquo παρατηρούmicroε όπως είδαmicroε στη βιοτεχνική συνοικία των Πιθηκουσσών (αψιδωτή κατοικία ελλειψοειδή ή ορθογώνια εργαστήρια microεταλλοτεχνίας) Φαίνεται συνεπώς ότι η σύνθετη κοινωνική οργάνωση οδήγησε σταδιακά από το 2ο microισό του 8ου αι στην εξειδίκευση των οικοτεχνικών ή βιοτεχνικών δραστηριοτήτων στα πλαίσια του οίκου Σε περιοχές όπου κυριαρχούσαν οι καmicroπυλόγραmicromicroες αρχιτεκτονικές microορφές η λύση που δόθηκε ήταν η ενσωmicroάτωση των επιmicroέρους κτιρίων microέσα σε έναν περίβολο αν και σε ορισmicroένες περιπτώσεις επιχειρήθηκαν δύσκολοι συνδυασmicroοί όπως στη Λαθούριζα της Αττικής Αντίθετα σε περιοχές όπου επικρατούσε η συνήθεια να χτίζουν ορθογώνια σπίτια οι επιλογές ήταν περισσότερες Είτε ακολουθήθηκε και εδώ η λογική του περιβόλου όπως στα Μέγαρα Υβλαία είτε εκείνη της κεντρικής αυλής γύρω από την οποία διατάσσονταν οι χώροι όπως στη Ζαγορά της Άνδρου ή τη Μίλητο Σύmicroφωνα microε τον Ι Morris οι κοινωνικές microεταβολές που σταδιακά θα οδηγήσουν σε ανάγκη κατάτmicroησης του ωφέλιmicroου χώρου των κτιρίων έτσι ώστε ο κάθε χώρος να έχει microία συγκεκριmicroένη χρήση και η πρόσβαση σε αυτούς να είναι ελεγχόmicroενη σε συνδυασmicroό microε τον περιορισmicroό του ρόλου της γυναίκας στις οικοτεχνικές δραστηριότητες και ο αποκλεισmicroός της από τα κοινά microε εξαίρεση βέβαια τις θρησκευτικές εκδηλώσεις θα οδηγήσει περαιτέρω στην παγίωση του τύπου του αρχαίου ελληνικού σπιτιού όπου οι χώροι θα είναι πλέον στραmicromicroένοι προς το εσωτερικό και θα διατάσσονται γύρω από microιαν αυλή Αναmicroφίβολα η εξέλιξη υπήρξε αργή Από τον αψιδωτό microνηmicroειώδη αριστοκρατικό οίκο του 10ου πΧ αι στο Λευκαντί όπου όλες οι δραστηριότητες βρίσκονται συγκεντρωmicroένες κάτω από την ίδια στέγη έως την αρχαϊκή οικία microε την παστάδα του Ωρωπού διανύθηκε microία microεγάλη πορεία από την οποία ακόmicroη microας λείπουν οι συνδετικοί κρίκοι Οι ανασκαφές του Ωρωπού συmicroβάλουν ως ένα βαθmicroό στη γεφύρωση αυτού του κενού ΑΛ ΜΑΖΑΡΑΚΗΣ ΑΙΝΙΑΝ ∆ιευθυντής ανασκαφής Ωρωπού Αναπλ Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλίας Σχολή Επιστηmicroών του Ανθρώπου Τmicroήmicroα Ιστορίας Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Αργοναυτών και Φιλελλήνων Βόλος 38221 e-mail amazahauthgr

18

Ευβοϊκός κρατήρας Ευβοϊκός αmicroφορίσκος

Ευβοϊκός σκύφος Ευβοϊκό κύπελλο

Τα κινητά ευρήmicroατα υπογραmicromicroίζουν τον ευβοϊκό προσανατολισmicroό των Ωρωπίων καθώς ένα microεγάλο ποσοστό από τα τροχήλατα αγγεία είναι ευβοϊκής τεχνοτροπίας Αυτό καθώς και ο ενεπίγραφος δίσκος που microνηmicroονεύεται παραπάνω αποτελούν αδιάψευστη microαρτυρία των στενών σχέσεων που διατηρούσαν οι Ωρώπιοι microε τους Ευβοείς και ιδιαίτερα microε τους Ερετριείς Τα νέα ευρήmicroατα δίνουν βάση τόσο στις αποσπασmicroατικές γραπτές microαρτυρίες (σύmicroφωνα microε τον Νικοκράτη (Ερε]τριέων κτί[σmicroα είναι τον Ω]ρωπόν) (FGrHist 376 F1) και τον Στ Βυζ λ Γραία = πόλις Ερετρίας) όσο και στην παλαιότερη υπόθεση ορισmicroένων microελετητών περί κυριαρχίας της Ερέτριας επί του Ωρωπού καθώς και στην πιο πρόσφατη του D Knoepfler σύmicroφωνα microε την οποία ο προκλασσικός Ωρωπός υπήρξε αποικία των Ερετριέων Βέβαια δε λείπουν οι αποmicroιmicroίσεις Κορινθιακών αγγείων αλλά και τα Πρωτοαττικά ορισmicroένα από τα οποία φαίνεται ότι είναι προϊόντα του τοπικού εργαστηρίου

Κορινθιακή κοτύλη τύπου Αετού 666 Πρωτοαττικός κρατήρας Παράλληλα τα λιγοστά φοινικικά και αιγυπτιάζοντα πολύτιmicroα αντικείmicroενα όπως χάνδρες από υαλόmicroαζα και φαγεντιανή σφραγίδες και ψήφοι από ηmicroιπολύτιmicroους λίθους καθώς και ο σκαραβαίος που microνηmicroονεύτηκε παραπάνω καθώς και τα εισαγmicroένα Ανατολικοιωνικά αγγεία αποτελούν τεκmicroήρια επαφών και microε την Ανατολική Μεσόγειο

Τριγωνικές χάνδρες από υαλόmicroαζα

Λίθινη χάνδρα microε εγχάρκατη παράσταση πτηνού

Σφαιρική χάνδρα από πράσινη υαλόmicroαζα

Θραύσmicroατα ροδιακών σκύφων

19

∆εν είναι ακόmicroη σαφής ο προορισmicroός όλων των οικοδοmicroηmicroάτων Ορισmicroένα από αυτά χρησίmicroευαν microε βεβαιότητα ως εργαστήρια microεταλλοτεχνίας Αυτό πιστοποιείται από τους διάσπαρτους microεταλλευτικούς κλιβάνους τόσο έξω όσο και microέσα στα οικοδοmicroήmicroατα (λχ στο εσωτερικό του ελλειψοειδούς Α) καθώς και από τα πολυπληθή απορρίmicromicroατα εκκαmicroίνευσης που είναι σπαρmicroένα σε όλους τους χώρους της ανασκαφής Από τις αναλύσεις των σκωριών που πραγmicroατοποιήθηκαν στο Κέντρο Αρχαιοmicroετρίας του ∆ηmicroόκριτου από τον R Doonan microε τη βοήθεια του Γ Μπασιάκου καταδείχτηκε ότι κατασκεύαζαν σιδερένια και χάλκινα αντικείmicroενα ενώ προέκυψαν ενδείξεις και για πρωτογενή κατεργασία χαλκού Ανάmicroεσα στα ευρήmicroατα συγκαταλέγονται αρκετά πήλινα ακροφύσια κλιβάνων (tuyegraveres)

Σκωρία από τον πυθmicroένα κλιβάνου του Κτιρίου Α

Σκωρίες χαλκού Τρία ακροφύσια microεταλλευτικών κλιβάνων

Τα σιδερένια εργαλεία αποτελούν microία από τις πιο σηmicroαντικές κατηγορίες κινητών ευρηmicroάτων Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα σύνολο από 70 περίπου σιδερένια microαχαίρια και εργαλεία (κυρίως microικρές αξίνες διαφόρων microεγεθών) που βρέθηκε κατά την ανασκαφική περίοδο του 1998 Ανάmicroεσά τους συλλέχτηκαν microερικά ασηmicroένια και χάλκινα κοσmicroήmicroατα καθώς και χάνδρες από υαλόmicroαζα και φαγεντιανή προφανώς εισαγmicroένες από την Ανατολή

Σιδερένια εργαλεία Αξίνα αιχmicroή δόρατος 2

εγχειρίδια από σίδερο Επιλογή microετάλλινων αντικείmicroένων και κοσmicroηmicroάτων

Στον ίδιο χώρο φαίνεται ότι λειτουργούσαν παράλληλα και εργαστήρια αγγειοπλαστικής ∆ύο από τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα (Η και Ι∆) φαίνεται ότι χρησίmicroευαν ως κεραmicroικοί κλίβανοι ενώ βρέθηκαν και τρεις παρόmicroοιοι κλίβανοι microε δίδυmicroους θαλάmicroους καύσης Η καύσιmicroη ύλη των κλιβάνων αυτών ήταν κουκούτσια από αγριελιές που βρέθηκαν σε ικανές ποσότητες τελείως πυρακτωmicroένα

20

Κεντρικός Τοmicroέας Κλίβανος κεραmicroεικής πλησίον Κτιρίου Α

∆υτικός Τοmicroέας Κλίβανος κεραmicroεικής

Τα πολυάριθmicroα τεκmicroήρια για την ενασχόληση των ευβοέων microε τη microεταλλοτεχνία (Καστρί Λευκαντί Ερέτρια Πιθηκούσσες) ενισχύουν την επικρατούσα σήmicroερα άποψη ότι ένα από τα βασικά κίνητρα που τους οδήγησαν αρχικά στην Ανατολή και τη Χαλκιδική και στη συνέχεια στη ∆ύση ήταν το εmicroπόριο microετάλλων Κάτι τέτοιο συνάγεται και από το εδάφιο της Οδύσσειας όπου η Αθηνά microεταmicroφιεσmicroένη ως Μέντης αφηγείται στον Τηλέmicroαχο ότι έφθασε στην Ιθάκη καθ οδόν προς την Τεmicroέση όπου πηγαίνει για να ανταλλάξει σίδερο microε χαλκό (Οδ α 182-184 πλέων ἐπὶ οἴνοπα πόντον ἐπ᾿ ἀλλοθρόους ἀνθρώπους ἐς Τεmicroέσην microετὰ χαλκόν ἄγω δ᾿ αἴθωνα σίδηρον) Η υπόθεση του Μ Σακελλαρίου ότι κάτοικοι της Γραίας πήραν microέρος στις πρώτες εξορmicroήσεις των Ευβοέων στη ∆ύση αποκτά σήmicroερα και αρχαιολογικά ερείσmicroατα Με βάση όλα τα παραπάνω ενισχύεται η άποψη που διατύπωσαν kατά καιρούς αρκετοί microελετητές ότι δηλαδή οι Γραίοι πρέπει να συmicromicroετείχαν στην ίδρυση των πρώτων ευβοϊκών αποικιών στη ∆ύση ήρθαν σε επαφή microε τους αυτόχθονες κατοίκους της Ιταλικής χερσονήσου και τελικώς όλοι οι Έλληνες έγιναν γνωστοί στη ∆ύση ως Graii Geci Η παρουσία πολυάριθmicroων επάλληλων περιβόλων της Γεωmicroετρικής και πρώιmicroης αρχαϊκής περιόδου στον Ωρωπό επιτρέπει την διατύπωση ορισmicroένων σκέψεων Η συνήθεια αυτή προφανώς απηχεί έναν τρόπο κοινωνικής οργάνωσης που φαίνεται ότι ήταν ιδιαίτερα οικείος στην γειτονική Εύβοια Οι ανασκαφές του Π Θέmicroελη της Α Ανδρειωmicroένου και των Ελβετών στην Ερέτρια έφεραν στο φως τις τελευταίες δεκαετίες αποσπασmicroατικά αρχιτεκτονικά λείψανα της Γεωmicroετρικής περιόδου Σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις τα στεγασmicroένα οικοδοmicroήmicroατα συνήθως ελλειψοειδούς microορφής πλαισιώνονται από περιβόλους Αυτή η παρατήρηση ισχύει και για το ιερό του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου και ήταν ένας από τους λόγους που microε είχαν οδηγήσει το 1987 στην αmicroφισβήτηση της στερεότυπης άποψης ότι η παρουσία ενός microεταγενέστερου αστικού ναού σε microία συγκεκριmicroένη θέση προϋποθέτει ότι ο τα παλαιότερα αρχιτεκτονικά λείψανα στον ίδιο χώρο θα πρέπει επίσης να θεωρηθούν λατρευτικά Παρόmicroοιοι περίβολοι φαίνεται ότι χαρακτηρίζουν και τη γειτονική Ξερόπολη-Λευκαντί καθώς και την Κύmicroη αλλά και αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όπως την Παλαιά Σmicroύρνη Πώς εξηγείται η παρουσία των περιβόλων αυτών Μία εξήγηση είναι ότι παρείχαν προστασία από τις συχνές πληmicromicroύρες από τους χειmicroάρρους και τα ποτάmicroια που διέρχονταν microέσα από τους οικισmicroούς Είναι γνωστό ότι στο σηmicroείο της microετέπειτα ∆υτικής Πύλης οι Ερετριείς στις αρχές του 7ου αι εξέτρεψαν την κοίτη του ποταmicroού που διερχόταν microέσα από την κατοικηmicroένη ζώνη Η εικόνα της γεωmicroετρικής Ερέτριας σύmicroφωνα microε την γνωστή αναπαράσταση του Kl Krause microπορεί να εφαρmicroοστεί και στην περίπτωση του Ωρωπού Στην Ερέτρια οι γεωλογικές έρευνες έδειξαν ότι πολλά αποξηραmicroένα ρεύmicroατα διαmicroορφώθηκαν από τον 7ο αι και εξής σε οδικές αρτηρίες Κάτι παρόmicroοιο παρατηρήθηκε και στον Ωρωπό (οικόπεδο ΟΤΕ και πιθανώς Β-Ν οδός του ∆υτικού Τοmicroέα)

21

Όmicroως η προστασία από τις πληmicromicroύρες δεν πρέπει να είναι ο microόνος λόγος της παρουσίας των περιβόλων Οι έρευνες στον Ωρωπό έδειξαν ότι η εικόνα που παρατηρείται στον Κεντρικό Τοmicroέα επαναλαmicroβάνεται στο ∆υτικό Φαίνεται δηλαδή ότι έχουmicroε να κάνουmicroε microε αυτόνοmicroες οικιστικές microονάδες τις οποίες θα microπορούσαmicroε να αποκαλέσουmicroε οίκους Μέσα στα όρια κάθε περιβόλου το laquoέρκοςraquo του Οmicroήρου θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι διέmicroενε microία οικογένεια Τα οικοδοmicroήmicroατα που συνθέτουν την κάθε microονάδα ήταν όπως φαίνεται συναρτηmicroένα microε τον αριθmicroό των microελών της οικογένειας και την θέση που κατείχε αυτή στην κοινωνία Η οmicroηρική περιγραφή του οίκου microε το microέγαρο το έρκος που το περιβάλλει (Ιλ Α 476) τους σωρούς της κοπριάς από την παραmicroονή των ζώων στην αυλή (Ιλ Ω 163 κε Οδ ρ 297) το βωmicroό του ∆ιός laquoεν microέσω έρκειraquo (Οδ χ 334) τη θόλο (Οδ χ 442-474) τη laquoλαύρηraquo (Οδ χ 136-138 162-166) και τους ανεξάρτητους θαλάmicroους (Οδ α 425 δ 718 802 ψ 192 κε) νοmicroίζω ότι ταιριάζει ικανοποιητικά microε τα ευρήmicroατα του Ωρωπού Ακόmicroη και το οmicroηρικό laquoυπερώιονraquo (λχ Οδ φ 42) θα microπορούσε να αποκατασταθεί στο Κτήριο Θ του Κεντρικού Τοmicroέα όπου υπάρχουν ενδείξεις ότι υπήρχε κλίmicroακα που οδηγούσε σε πατάρι όπως στην περίπτωση της ελλειψοειδούς αρχαϊκής οικίας στη θέση Punta Chiarito των Πιθηκουσσών Οι κεντρικές εστίες των περισσοτέρων οικιών του Ωρωπού το microεγάλο θρανίο στο αψιδωτό δωmicroάτιο του κτιρίου Θ τα πολυάριθmicroα κατάλοιπα των οστών ζώων τα microικρά ακέραια κλειστά αγγεία που θα microπορούσαν να είχαν χρησιmicroοποιηθεί σε σπονδές συνιστούν ενδείξεις για την τέλεση laquoοmicroηρικώνraquo συmicroποσίων Μάλιστα τα υφαντικά βάρη κατά microήκος των τοίχων microας φέρνουν στο νου τα οmicroηρικά χωρία όπου οι γυναίκες αποτραβιούνται σε microία άκρη και υφαίνουν όσο διαρκεί το συmicroπόσιο των ανδρών

Πήλινες σφαίρες Πήλινα σφονδύλια Πήλινες αγνύθες Από τις ανασκαφές του Ωρωπού διαφαίνεται ότι microέσα στα πλαίσια του κάθε οίκου υπήρχε αυτονοmicroία τόσο σε οικονοmicroικό όσο και σε θρησκευτικό επίπεδο Για παράδειγmicroα κάθε νοικοκυριό φαίνεται ότι είχε κατά περιόδους δική της ανεξάρτητη κεραmicroική παραγωγή Ωστόσο οι δραστηριότητες που σχετίζονται microε τη microεταλλοτεχνία χαρακτηρίζουν microόνον τις οικογένειες που κατοικούσαν στον Κεντρικό Τοmicroέα ενασχόληση που ασφαλώς τους προσέδιδε microεγαλύτερο πλούτο δύναmicroη και κύρος Οι λατρευτικές εκδηλώσεις των οικογενειών που κατοικούσαν στη συγκεκριmicroένη περιοχή πρέπει να είχαν ως αποδέκτες την Αλία Νύmicroφη θεά προστάτιδα των ναυτικών της οποίας η λατρεία microαρτυρείται επιγραφικά στον Ωρωπό κατά την Ελληνιστική περίοδο αλλά και τους αδελφούς της τους Τελχίνες δηλ τους δαίmicroονες που είχαν σχέση microε τη microεταλλοτεχνία Η λατρεία του ήρωος στο microεγάλο περίβολο του κεντρικού τοmicroέα φαίνεται ότι έχει το παράλληλό της στον περίβολο του ∆υτικού τοmicroέα Σε κάθε οικιστική microονάδα ένα από τα οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν η κύρια κατοικία και τα λοιπά οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν χώροι εργασίας και λατρείας Το αν κάποιος ή κάποιοι οίκοι ξεχώριζαν από τους υπόλοιπους είναι microάλλον πρόωρο να επιχειρήσουmicroε να το διαπιστώσουmicroε Η κοινωνική διαστρωmicroάτωση δεν είναι ιδιαίτερα έντονη microολονότι η εντύπωση που δίδεται microε τα microέχρι σήmicroερα υλικά κατάλοιπα που έχουν αποκαλυφτεί είναι ότι το οικοδοmicroικό συγκρότηmicroα του κεντρικού τοmicroέα που περιβάλλεται από τον εντυπωσιακό περίβολο ανήκε σε microία από τις πιο σηmicroαντικές οικογένειες του Ωρωπού Αυτό προφανώς επέτρεπε στους ενοίκους του Κτιρίου Θ να τελούν θρησκευτικές τελετές στις οποίες θα συmicromicroετείχαν και microέλη από άλλες οικογένειες Αλλά και τα επάλληλα κτίρια ΙΗ ΙΘ στο microέσον του περίκλειστου χώρου του ∆υτικού τοmicroέα ενδέχεται να ανήκαν σε microία σηmicroαντική

22

οικογένεια Τούτο συνάγεται από τη microεγάλη διάρκεια χρήσης των παραπάνω κτιρίων καθώς και από την επιmicroεληmicroένη τοιχοποιία τους

Πήλινο ειδώλιο αλόγου ∆ύο πήλινα ειδώλια αλόγων Πήλινα ειδώλια ζώων Η παραπάνω πρόταση επιτρέπει να κατανοήσουmicroε καλύτερα την διαδικασία γένεσης του ιερού του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου στην Ερέτρια που σύmicroφωνα microε παλαιότερη άποψή microου ήταν αρχικά ο πυρήνας της αριστοκρατικής συνοικίας της πόλης που microετεξελίχτηκε σε ιερό της πολιούχου θεότητας Ορισmicroένα κτήρια προορίζονταν για κατοικίες της αριστοκρατικής τάξης άλλα χρησίmicroευαν ως χώροι εργασίας (λχ εργαστήριο για την κατασκευή χάλκινων αντικειmicroένων) Τον ίδιο laquoδιπολισmicroόraquo παρατηρούmicroε όπως είδαmicroε στη βιοτεχνική συνοικία των Πιθηκουσσών (αψιδωτή κατοικία ελλειψοειδή ή ορθογώνια εργαστήρια microεταλλοτεχνίας) Φαίνεται συνεπώς ότι η σύνθετη κοινωνική οργάνωση οδήγησε σταδιακά από το 2ο microισό του 8ου αι στην εξειδίκευση των οικοτεχνικών ή βιοτεχνικών δραστηριοτήτων στα πλαίσια του οίκου Σε περιοχές όπου κυριαρχούσαν οι καmicroπυλόγραmicromicroες αρχιτεκτονικές microορφές η λύση που δόθηκε ήταν η ενσωmicroάτωση των επιmicroέρους κτιρίων microέσα σε έναν περίβολο αν και σε ορισmicroένες περιπτώσεις επιχειρήθηκαν δύσκολοι συνδυασmicroοί όπως στη Λαθούριζα της Αττικής Αντίθετα σε περιοχές όπου επικρατούσε η συνήθεια να χτίζουν ορθογώνια σπίτια οι επιλογές ήταν περισσότερες Είτε ακολουθήθηκε και εδώ η λογική του περιβόλου όπως στα Μέγαρα Υβλαία είτε εκείνη της κεντρικής αυλής γύρω από την οποία διατάσσονταν οι χώροι όπως στη Ζαγορά της Άνδρου ή τη Μίλητο Σύmicroφωνα microε τον Ι Morris οι κοινωνικές microεταβολές που σταδιακά θα οδηγήσουν σε ανάγκη κατάτmicroησης του ωφέλιmicroου χώρου των κτιρίων έτσι ώστε ο κάθε χώρος να έχει microία συγκεκριmicroένη χρήση και η πρόσβαση σε αυτούς να είναι ελεγχόmicroενη σε συνδυασmicroό microε τον περιορισmicroό του ρόλου της γυναίκας στις οικοτεχνικές δραστηριότητες και ο αποκλεισmicroός της από τα κοινά microε εξαίρεση βέβαια τις θρησκευτικές εκδηλώσεις θα οδηγήσει περαιτέρω στην παγίωση του τύπου του αρχαίου ελληνικού σπιτιού όπου οι χώροι θα είναι πλέον στραmicromicroένοι προς το εσωτερικό και θα διατάσσονται γύρω από microιαν αυλή Αναmicroφίβολα η εξέλιξη υπήρξε αργή Από τον αψιδωτό microνηmicroειώδη αριστοκρατικό οίκο του 10ου πΧ αι στο Λευκαντί όπου όλες οι δραστηριότητες βρίσκονται συγκεντρωmicroένες κάτω από την ίδια στέγη έως την αρχαϊκή οικία microε την παστάδα του Ωρωπού διανύθηκε microία microεγάλη πορεία από την οποία ακόmicroη microας λείπουν οι συνδετικοί κρίκοι Οι ανασκαφές του Ωρωπού συmicroβάλουν ως ένα βαθmicroό στη γεφύρωση αυτού του κενού ΑΛ ΜΑΖΑΡΑΚΗΣ ΑΙΝΙΑΝ ∆ιευθυντής ανασκαφής Ωρωπού Αναπλ Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλίας Σχολή Επιστηmicroών του Ανθρώπου Τmicroήmicroα Ιστορίας Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Αργοναυτών και Φιλελλήνων Βόλος 38221 e-mail amazahauthgr

19

∆εν είναι ακόmicroη σαφής ο προορισmicroός όλων των οικοδοmicroηmicroάτων Ορισmicroένα από αυτά χρησίmicroευαν microε βεβαιότητα ως εργαστήρια microεταλλοτεχνίας Αυτό πιστοποιείται από τους διάσπαρτους microεταλλευτικούς κλιβάνους τόσο έξω όσο και microέσα στα οικοδοmicroήmicroατα (λχ στο εσωτερικό του ελλειψοειδούς Α) καθώς και από τα πολυπληθή απορρίmicromicroατα εκκαmicroίνευσης που είναι σπαρmicroένα σε όλους τους χώρους της ανασκαφής Από τις αναλύσεις των σκωριών που πραγmicroατοποιήθηκαν στο Κέντρο Αρχαιοmicroετρίας του ∆ηmicroόκριτου από τον R Doonan microε τη βοήθεια του Γ Μπασιάκου καταδείχτηκε ότι κατασκεύαζαν σιδερένια και χάλκινα αντικείmicroενα ενώ προέκυψαν ενδείξεις και για πρωτογενή κατεργασία χαλκού Ανάmicroεσα στα ευρήmicroατα συγκαταλέγονται αρκετά πήλινα ακροφύσια κλιβάνων (tuyegraveres)

Σκωρία από τον πυθmicroένα κλιβάνου του Κτιρίου Α

Σκωρίες χαλκού Τρία ακροφύσια microεταλλευτικών κλιβάνων

Τα σιδερένια εργαλεία αποτελούν microία από τις πιο σηmicroαντικές κατηγορίες κινητών ευρηmicroάτων Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα σύνολο από 70 περίπου σιδερένια microαχαίρια και εργαλεία (κυρίως microικρές αξίνες διαφόρων microεγεθών) που βρέθηκε κατά την ανασκαφική περίοδο του 1998 Ανάmicroεσά τους συλλέχτηκαν microερικά ασηmicroένια και χάλκινα κοσmicroήmicroατα καθώς και χάνδρες από υαλόmicroαζα και φαγεντιανή προφανώς εισαγmicroένες από την Ανατολή

Σιδερένια εργαλεία Αξίνα αιχmicroή δόρατος 2

εγχειρίδια από σίδερο Επιλογή microετάλλινων αντικείmicroένων και κοσmicroηmicroάτων

Στον ίδιο χώρο φαίνεται ότι λειτουργούσαν παράλληλα και εργαστήρια αγγειοπλαστικής ∆ύο από τα κυκλικά οικοδοmicroήmicroατα (Η και Ι∆) φαίνεται ότι χρησίmicroευαν ως κεραmicroικοί κλίβανοι ενώ βρέθηκαν και τρεις παρόmicroοιοι κλίβανοι microε δίδυmicroους θαλάmicroους καύσης Η καύσιmicroη ύλη των κλιβάνων αυτών ήταν κουκούτσια από αγριελιές που βρέθηκαν σε ικανές ποσότητες τελείως πυρακτωmicroένα

20

Κεντρικός Τοmicroέας Κλίβανος κεραmicroεικής πλησίον Κτιρίου Α

∆υτικός Τοmicroέας Κλίβανος κεραmicroεικής

Τα πολυάριθmicroα τεκmicroήρια για την ενασχόληση των ευβοέων microε τη microεταλλοτεχνία (Καστρί Λευκαντί Ερέτρια Πιθηκούσσες) ενισχύουν την επικρατούσα σήmicroερα άποψη ότι ένα από τα βασικά κίνητρα που τους οδήγησαν αρχικά στην Ανατολή και τη Χαλκιδική και στη συνέχεια στη ∆ύση ήταν το εmicroπόριο microετάλλων Κάτι τέτοιο συνάγεται και από το εδάφιο της Οδύσσειας όπου η Αθηνά microεταmicroφιεσmicroένη ως Μέντης αφηγείται στον Τηλέmicroαχο ότι έφθασε στην Ιθάκη καθ οδόν προς την Τεmicroέση όπου πηγαίνει για να ανταλλάξει σίδερο microε χαλκό (Οδ α 182-184 πλέων ἐπὶ οἴνοπα πόντον ἐπ᾿ ἀλλοθρόους ἀνθρώπους ἐς Τεmicroέσην microετὰ χαλκόν ἄγω δ᾿ αἴθωνα σίδηρον) Η υπόθεση του Μ Σακελλαρίου ότι κάτοικοι της Γραίας πήραν microέρος στις πρώτες εξορmicroήσεις των Ευβοέων στη ∆ύση αποκτά σήmicroερα και αρχαιολογικά ερείσmicroατα Με βάση όλα τα παραπάνω ενισχύεται η άποψη που διατύπωσαν kατά καιρούς αρκετοί microελετητές ότι δηλαδή οι Γραίοι πρέπει να συmicromicroετείχαν στην ίδρυση των πρώτων ευβοϊκών αποικιών στη ∆ύση ήρθαν σε επαφή microε τους αυτόχθονες κατοίκους της Ιταλικής χερσονήσου και τελικώς όλοι οι Έλληνες έγιναν γνωστοί στη ∆ύση ως Graii Geci Η παρουσία πολυάριθmicroων επάλληλων περιβόλων της Γεωmicroετρικής και πρώιmicroης αρχαϊκής περιόδου στον Ωρωπό επιτρέπει την διατύπωση ορισmicroένων σκέψεων Η συνήθεια αυτή προφανώς απηχεί έναν τρόπο κοινωνικής οργάνωσης που φαίνεται ότι ήταν ιδιαίτερα οικείος στην γειτονική Εύβοια Οι ανασκαφές του Π Θέmicroελη της Α Ανδρειωmicroένου και των Ελβετών στην Ερέτρια έφεραν στο φως τις τελευταίες δεκαετίες αποσπασmicroατικά αρχιτεκτονικά λείψανα της Γεωmicroετρικής περιόδου Σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις τα στεγασmicroένα οικοδοmicroήmicroατα συνήθως ελλειψοειδούς microορφής πλαισιώνονται από περιβόλους Αυτή η παρατήρηση ισχύει και για το ιερό του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου και ήταν ένας από τους λόγους που microε είχαν οδηγήσει το 1987 στην αmicroφισβήτηση της στερεότυπης άποψης ότι η παρουσία ενός microεταγενέστερου αστικού ναού σε microία συγκεκριmicroένη θέση προϋποθέτει ότι ο τα παλαιότερα αρχιτεκτονικά λείψανα στον ίδιο χώρο θα πρέπει επίσης να θεωρηθούν λατρευτικά Παρόmicroοιοι περίβολοι φαίνεται ότι χαρακτηρίζουν και τη γειτονική Ξερόπολη-Λευκαντί καθώς και την Κύmicroη αλλά και αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όπως την Παλαιά Σmicroύρνη Πώς εξηγείται η παρουσία των περιβόλων αυτών Μία εξήγηση είναι ότι παρείχαν προστασία από τις συχνές πληmicromicroύρες από τους χειmicroάρρους και τα ποτάmicroια που διέρχονταν microέσα από τους οικισmicroούς Είναι γνωστό ότι στο σηmicroείο της microετέπειτα ∆υτικής Πύλης οι Ερετριείς στις αρχές του 7ου αι εξέτρεψαν την κοίτη του ποταmicroού που διερχόταν microέσα από την κατοικηmicroένη ζώνη Η εικόνα της γεωmicroετρικής Ερέτριας σύmicroφωνα microε την γνωστή αναπαράσταση του Kl Krause microπορεί να εφαρmicroοστεί και στην περίπτωση του Ωρωπού Στην Ερέτρια οι γεωλογικές έρευνες έδειξαν ότι πολλά αποξηραmicroένα ρεύmicroατα διαmicroορφώθηκαν από τον 7ο αι και εξής σε οδικές αρτηρίες Κάτι παρόmicroοιο παρατηρήθηκε και στον Ωρωπό (οικόπεδο ΟΤΕ και πιθανώς Β-Ν οδός του ∆υτικού Τοmicroέα)

21

Όmicroως η προστασία από τις πληmicromicroύρες δεν πρέπει να είναι ο microόνος λόγος της παρουσίας των περιβόλων Οι έρευνες στον Ωρωπό έδειξαν ότι η εικόνα που παρατηρείται στον Κεντρικό Τοmicroέα επαναλαmicroβάνεται στο ∆υτικό Φαίνεται δηλαδή ότι έχουmicroε να κάνουmicroε microε αυτόνοmicroες οικιστικές microονάδες τις οποίες θα microπορούσαmicroε να αποκαλέσουmicroε οίκους Μέσα στα όρια κάθε περιβόλου το laquoέρκοςraquo του Οmicroήρου θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι διέmicroενε microία οικογένεια Τα οικοδοmicroήmicroατα που συνθέτουν την κάθε microονάδα ήταν όπως φαίνεται συναρτηmicroένα microε τον αριθmicroό των microελών της οικογένειας και την θέση που κατείχε αυτή στην κοινωνία Η οmicroηρική περιγραφή του οίκου microε το microέγαρο το έρκος που το περιβάλλει (Ιλ Α 476) τους σωρούς της κοπριάς από την παραmicroονή των ζώων στην αυλή (Ιλ Ω 163 κε Οδ ρ 297) το βωmicroό του ∆ιός laquoεν microέσω έρκειraquo (Οδ χ 334) τη θόλο (Οδ χ 442-474) τη laquoλαύρηraquo (Οδ χ 136-138 162-166) και τους ανεξάρτητους θαλάmicroους (Οδ α 425 δ 718 802 ψ 192 κε) νοmicroίζω ότι ταιριάζει ικανοποιητικά microε τα ευρήmicroατα του Ωρωπού Ακόmicroη και το οmicroηρικό laquoυπερώιονraquo (λχ Οδ φ 42) θα microπορούσε να αποκατασταθεί στο Κτήριο Θ του Κεντρικού Τοmicroέα όπου υπάρχουν ενδείξεις ότι υπήρχε κλίmicroακα που οδηγούσε σε πατάρι όπως στην περίπτωση της ελλειψοειδούς αρχαϊκής οικίας στη θέση Punta Chiarito των Πιθηκουσσών Οι κεντρικές εστίες των περισσοτέρων οικιών του Ωρωπού το microεγάλο θρανίο στο αψιδωτό δωmicroάτιο του κτιρίου Θ τα πολυάριθmicroα κατάλοιπα των οστών ζώων τα microικρά ακέραια κλειστά αγγεία που θα microπορούσαν να είχαν χρησιmicroοποιηθεί σε σπονδές συνιστούν ενδείξεις για την τέλεση laquoοmicroηρικώνraquo συmicroποσίων Μάλιστα τα υφαντικά βάρη κατά microήκος των τοίχων microας φέρνουν στο νου τα οmicroηρικά χωρία όπου οι γυναίκες αποτραβιούνται σε microία άκρη και υφαίνουν όσο διαρκεί το συmicroπόσιο των ανδρών

Πήλινες σφαίρες Πήλινα σφονδύλια Πήλινες αγνύθες Από τις ανασκαφές του Ωρωπού διαφαίνεται ότι microέσα στα πλαίσια του κάθε οίκου υπήρχε αυτονοmicroία τόσο σε οικονοmicroικό όσο και σε θρησκευτικό επίπεδο Για παράδειγmicroα κάθε νοικοκυριό φαίνεται ότι είχε κατά περιόδους δική της ανεξάρτητη κεραmicroική παραγωγή Ωστόσο οι δραστηριότητες που σχετίζονται microε τη microεταλλοτεχνία χαρακτηρίζουν microόνον τις οικογένειες που κατοικούσαν στον Κεντρικό Τοmicroέα ενασχόληση που ασφαλώς τους προσέδιδε microεγαλύτερο πλούτο δύναmicroη και κύρος Οι λατρευτικές εκδηλώσεις των οικογενειών που κατοικούσαν στη συγκεκριmicroένη περιοχή πρέπει να είχαν ως αποδέκτες την Αλία Νύmicroφη θεά προστάτιδα των ναυτικών της οποίας η λατρεία microαρτυρείται επιγραφικά στον Ωρωπό κατά την Ελληνιστική περίοδο αλλά και τους αδελφούς της τους Τελχίνες δηλ τους δαίmicroονες που είχαν σχέση microε τη microεταλλοτεχνία Η λατρεία του ήρωος στο microεγάλο περίβολο του κεντρικού τοmicroέα φαίνεται ότι έχει το παράλληλό της στον περίβολο του ∆υτικού τοmicroέα Σε κάθε οικιστική microονάδα ένα από τα οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν η κύρια κατοικία και τα λοιπά οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν χώροι εργασίας και λατρείας Το αν κάποιος ή κάποιοι οίκοι ξεχώριζαν από τους υπόλοιπους είναι microάλλον πρόωρο να επιχειρήσουmicroε να το διαπιστώσουmicroε Η κοινωνική διαστρωmicroάτωση δεν είναι ιδιαίτερα έντονη microολονότι η εντύπωση που δίδεται microε τα microέχρι σήmicroερα υλικά κατάλοιπα που έχουν αποκαλυφτεί είναι ότι το οικοδοmicroικό συγκρότηmicroα του κεντρικού τοmicroέα που περιβάλλεται από τον εντυπωσιακό περίβολο ανήκε σε microία από τις πιο σηmicroαντικές οικογένειες του Ωρωπού Αυτό προφανώς επέτρεπε στους ενοίκους του Κτιρίου Θ να τελούν θρησκευτικές τελετές στις οποίες θα συmicromicroετείχαν και microέλη από άλλες οικογένειες Αλλά και τα επάλληλα κτίρια ΙΗ ΙΘ στο microέσον του περίκλειστου χώρου του ∆υτικού τοmicroέα ενδέχεται να ανήκαν σε microία σηmicroαντική

22

οικογένεια Τούτο συνάγεται από τη microεγάλη διάρκεια χρήσης των παραπάνω κτιρίων καθώς και από την επιmicroεληmicroένη τοιχοποιία τους

Πήλινο ειδώλιο αλόγου ∆ύο πήλινα ειδώλια αλόγων Πήλινα ειδώλια ζώων Η παραπάνω πρόταση επιτρέπει να κατανοήσουmicroε καλύτερα την διαδικασία γένεσης του ιερού του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου στην Ερέτρια που σύmicroφωνα microε παλαιότερη άποψή microου ήταν αρχικά ο πυρήνας της αριστοκρατικής συνοικίας της πόλης που microετεξελίχτηκε σε ιερό της πολιούχου θεότητας Ορισmicroένα κτήρια προορίζονταν για κατοικίες της αριστοκρατικής τάξης άλλα χρησίmicroευαν ως χώροι εργασίας (λχ εργαστήριο για την κατασκευή χάλκινων αντικειmicroένων) Τον ίδιο laquoδιπολισmicroόraquo παρατηρούmicroε όπως είδαmicroε στη βιοτεχνική συνοικία των Πιθηκουσσών (αψιδωτή κατοικία ελλειψοειδή ή ορθογώνια εργαστήρια microεταλλοτεχνίας) Φαίνεται συνεπώς ότι η σύνθετη κοινωνική οργάνωση οδήγησε σταδιακά από το 2ο microισό του 8ου αι στην εξειδίκευση των οικοτεχνικών ή βιοτεχνικών δραστηριοτήτων στα πλαίσια του οίκου Σε περιοχές όπου κυριαρχούσαν οι καmicroπυλόγραmicromicroες αρχιτεκτονικές microορφές η λύση που δόθηκε ήταν η ενσωmicroάτωση των επιmicroέρους κτιρίων microέσα σε έναν περίβολο αν και σε ορισmicroένες περιπτώσεις επιχειρήθηκαν δύσκολοι συνδυασmicroοί όπως στη Λαθούριζα της Αττικής Αντίθετα σε περιοχές όπου επικρατούσε η συνήθεια να χτίζουν ορθογώνια σπίτια οι επιλογές ήταν περισσότερες Είτε ακολουθήθηκε και εδώ η λογική του περιβόλου όπως στα Μέγαρα Υβλαία είτε εκείνη της κεντρικής αυλής γύρω από την οποία διατάσσονταν οι χώροι όπως στη Ζαγορά της Άνδρου ή τη Μίλητο Σύmicroφωνα microε τον Ι Morris οι κοινωνικές microεταβολές που σταδιακά θα οδηγήσουν σε ανάγκη κατάτmicroησης του ωφέλιmicroου χώρου των κτιρίων έτσι ώστε ο κάθε χώρος να έχει microία συγκεκριmicroένη χρήση και η πρόσβαση σε αυτούς να είναι ελεγχόmicroενη σε συνδυασmicroό microε τον περιορισmicroό του ρόλου της γυναίκας στις οικοτεχνικές δραστηριότητες και ο αποκλεισmicroός της από τα κοινά microε εξαίρεση βέβαια τις θρησκευτικές εκδηλώσεις θα οδηγήσει περαιτέρω στην παγίωση του τύπου του αρχαίου ελληνικού σπιτιού όπου οι χώροι θα είναι πλέον στραmicromicroένοι προς το εσωτερικό και θα διατάσσονται γύρω από microιαν αυλή Αναmicroφίβολα η εξέλιξη υπήρξε αργή Από τον αψιδωτό microνηmicroειώδη αριστοκρατικό οίκο του 10ου πΧ αι στο Λευκαντί όπου όλες οι δραστηριότητες βρίσκονται συγκεντρωmicroένες κάτω από την ίδια στέγη έως την αρχαϊκή οικία microε την παστάδα του Ωρωπού διανύθηκε microία microεγάλη πορεία από την οποία ακόmicroη microας λείπουν οι συνδετικοί κρίκοι Οι ανασκαφές του Ωρωπού συmicroβάλουν ως ένα βαθmicroό στη γεφύρωση αυτού του κενού ΑΛ ΜΑΖΑΡΑΚΗΣ ΑΙΝΙΑΝ ∆ιευθυντής ανασκαφής Ωρωπού Αναπλ Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλίας Σχολή Επιστηmicroών του Ανθρώπου Τmicroήmicroα Ιστορίας Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Αργοναυτών και Φιλελλήνων Βόλος 38221 e-mail amazahauthgr

20

Κεντρικός Τοmicroέας Κλίβανος κεραmicroεικής πλησίον Κτιρίου Α

∆υτικός Τοmicroέας Κλίβανος κεραmicroεικής

Τα πολυάριθmicroα τεκmicroήρια για την ενασχόληση των ευβοέων microε τη microεταλλοτεχνία (Καστρί Λευκαντί Ερέτρια Πιθηκούσσες) ενισχύουν την επικρατούσα σήmicroερα άποψη ότι ένα από τα βασικά κίνητρα που τους οδήγησαν αρχικά στην Ανατολή και τη Χαλκιδική και στη συνέχεια στη ∆ύση ήταν το εmicroπόριο microετάλλων Κάτι τέτοιο συνάγεται και από το εδάφιο της Οδύσσειας όπου η Αθηνά microεταmicroφιεσmicroένη ως Μέντης αφηγείται στον Τηλέmicroαχο ότι έφθασε στην Ιθάκη καθ οδόν προς την Τεmicroέση όπου πηγαίνει για να ανταλλάξει σίδερο microε χαλκό (Οδ α 182-184 πλέων ἐπὶ οἴνοπα πόντον ἐπ᾿ ἀλλοθρόους ἀνθρώπους ἐς Τεmicroέσην microετὰ χαλκόν ἄγω δ᾿ αἴθωνα σίδηρον) Η υπόθεση του Μ Σακελλαρίου ότι κάτοικοι της Γραίας πήραν microέρος στις πρώτες εξορmicroήσεις των Ευβοέων στη ∆ύση αποκτά σήmicroερα και αρχαιολογικά ερείσmicroατα Με βάση όλα τα παραπάνω ενισχύεται η άποψη που διατύπωσαν kατά καιρούς αρκετοί microελετητές ότι δηλαδή οι Γραίοι πρέπει να συmicromicroετείχαν στην ίδρυση των πρώτων ευβοϊκών αποικιών στη ∆ύση ήρθαν σε επαφή microε τους αυτόχθονες κατοίκους της Ιταλικής χερσονήσου και τελικώς όλοι οι Έλληνες έγιναν γνωστοί στη ∆ύση ως Graii Geci Η παρουσία πολυάριθmicroων επάλληλων περιβόλων της Γεωmicroετρικής και πρώιmicroης αρχαϊκής περιόδου στον Ωρωπό επιτρέπει την διατύπωση ορισmicroένων σκέψεων Η συνήθεια αυτή προφανώς απηχεί έναν τρόπο κοινωνικής οργάνωσης που φαίνεται ότι ήταν ιδιαίτερα οικείος στην γειτονική Εύβοια Οι ανασκαφές του Π Θέmicroελη της Α Ανδρειωmicroένου και των Ελβετών στην Ερέτρια έφεραν στο φως τις τελευταίες δεκαετίες αποσπασmicroατικά αρχιτεκτονικά λείψανα της Γεωmicroετρικής περιόδου Σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις τα στεγασmicroένα οικοδοmicroήmicroατα συνήθως ελλειψοειδούς microορφής πλαισιώνονται από περιβόλους Αυτή η παρατήρηση ισχύει και για το ιερό του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου και ήταν ένας από τους λόγους που microε είχαν οδηγήσει το 1987 στην αmicroφισβήτηση της στερεότυπης άποψης ότι η παρουσία ενός microεταγενέστερου αστικού ναού σε microία συγκεκριmicroένη θέση προϋποθέτει ότι ο τα παλαιότερα αρχιτεκτονικά λείψανα στον ίδιο χώρο θα πρέπει επίσης να θεωρηθούν λατρευτικά Παρόmicroοιοι περίβολοι φαίνεται ότι χαρακτηρίζουν και τη γειτονική Ξερόπολη-Λευκαντί καθώς και την Κύmicroη αλλά και αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όπως την Παλαιά Σmicroύρνη Πώς εξηγείται η παρουσία των περιβόλων αυτών Μία εξήγηση είναι ότι παρείχαν προστασία από τις συχνές πληmicromicroύρες από τους χειmicroάρρους και τα ποτάmicroια που διέρχονταν microέσα από τους οικισmicroούς Είναι γνωστό ότι στο σηmicroείο της microετέπειτα ∆υτικής Πύλης οι Ερετριείς στις αρχές του 7ου αι εξέτρεψαν την κοίτη του ποταmicroού που διερχόταν microέσα από την κατοικηmicroένη ζώνη Η εικόνα της γεωmicroετρικής Ερέτριας σύmicroφωνα microε την γνωστή αναπαράσταση του Kl Krause microπορεί να εφαρmicroοστεί και στην περίπτωση του Ωρωπού Στην Ερέτρια οι γεωλογικές έρευνες έδειξαν ότι πολλά αποξηραmicroένα ρεύmicroατα διαmicroορφώθηκαν από τον 7ο αι και εξής σε οδικές αρτηρίες Κάτι παρόmicroοιο παρατηρήθηκε και στον Ωρωπό (οικόπεδο ΟΤΕ και πιθανώς Β-Ν οδός του ∆υτικού Τοmicroέα)

21

Όmicroως η προστασία από τις πληmicromicroύρες δεν πρέπει να είναι ο microόνος λόγος της παρουσίας των περιβόλων Οι έρευνες στον Ωρωπό έδειξαν ότι η εικόνα που παρατηρείται στον Κεντρικό Τοmicroέα επαναλαmicroβάνεται στο ∆υτικό Φαίνεται δηλαδή ότι έχουmicroε να κάνουmicroε microε αυτόνοmicroες οικιστικές microονάδες τις οποίες θα microπορούσαmicroε να αποκαλέσουmicroε οίκους Μέσα στα όρια κάθε περιβόλου το laquoέρκοςraquo του Οmicroήρου θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι διέmicroενε microία οικογένεια Τα οικοδοmicroήmicroατα που συνθέτουν την κάθε microονάδα ήταν όπως φαίνεται συναρτηmicroένα microε τον αριθmicroό των microελών της οικογένειας και την θέση που κατείχε αυτή στην κοινωνία Η οmicroηρική περιγραφή του οίκου microε το microέγαρο το έρκος που το περιβάλλει (Ιλ Α 476) τους σωρούς της κοπριάς από την παραmicroονή των ζώων στην αυλή (Ιλ Ω 163 κε Οδ ρ 297) το βωmicroό του ∆ιός laquoεν microέσω έρκειraquo (Οδ χ 334) τη θόλο (Οδ χ 442-474) τη laquoλαύρηraquo (Οδ χ 136-138 162-166) και τους ανεξάρτητους θαλάmicroους (Οδ α 425 δ 718 802 ψ 192 κε) νοmicroίζω ότι ταιριάζει ικανοποιητικά microε τα ευρήmicroατα του Ωρωπού Ακόmicroη και το οmicroηρικό laquoυπερώιονraquo (λχ Οδ φ 42) θα microπορούσε να αποκατασταθεί στο Κτήριο Θ του Κεντρικού Τοmicroέα όπου υπάρχουν ενδείξεις ότι υπήρχε κλίmicroακα που οδηγούσε σε πατάρι όπως στην περίπτωση της ελλειψοειδούς αρχαϊκής οικίας στη θέση Punta Chiarito των Πιθηκουσσών Οι κεντρικές εστίες των περισσοτέρων οικιών του Ωρωπού το microεγάλο θρανίο στο αψιδωτό δωmicroάτιο του κτιρίου Θ τα πολυάριθmicroα κατάλοιπα των οστών ζώων τα microικρά ακέραια κλειστά αγγεία που θα microπορούσαν να είχαν χρησιmicroοποιηθεί σε σπονδές συνιστούν ενδείξεις για την τέλεση laquoοmicroηρικώνraquo συmicroποσίων Μάλιστα τα υφαντικά βάρη κατά microήκος των τοίχων microας φέρνουν στο νου τα οmicroηρικά χωρία όπου οι γυναίκες αποτραβιούνται σε microία άκρη και υφαίνουν όσο διαρκεί το συmicroπόσιο των ανδρών

Πήλινες σφαίρες Πήλινα σφονδύλια Πήλινες αγνύθες Από τις ανασκαφές του Ωρωπού διαφαίνεται ότι microέσα στα πλαίσια του κάθε οίκου υπήρχε αυτονοmicroία τόσο σε οικονοmicroικό όσο και σε θρησκευτικό επίπεδο Για παράδειγmicroα κάθε νοικοκυριό φαίνεται ότι είχε κατά περιόδους δική της ανεξάρτητη κεραmicroική παραγωγή Ωστόσο οι δραστηριότητες που σχετίζονται microε τη microεταλλοτεχνία χαρακτηρίζουν microόνον τις οικογένειες που κατοικούσαν στον Κεντρικό Τοmicroέα ενασχόληση που ασφαλώς τους προσέδιδε microεγαλύτερο πλούτο δύναmicroη και κύρος Οι λατρευτικές εκδηλώσεις των οικογενειών που κατοικούσαν στη συγκεκριmicroένη περιοχή πρέπει να είχαν ως αποδέκτες την Αλία Νύmicroφη θεά προστάτιδα των ναυτικών της οποίας η λατρεία microαρτυρείται επιγραφικά στον Ωρωπό κατά την Ελληνιστική περίοδο αλλά και τους αδελφούς της τους Τελχίνες δηλ τους δαίmicroονες που είχαν σχέση microε τη microεταλλοτεχνία Η λατρεία του ήρωος στο microεγάλο περίβολο του κεντρικού τοmicroέα φαίνεται ότι έχει το παράλληλό της στον περίβολο του ∆υτικού τοmicroέα Σε κάθε οικιστική microονάδα ένα από τα οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν η κύρια κατοικία και τα λοιπά οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν χώροι εργασίας και λατρείας Το αν κάποιος ή κάποιοι οίκοι ξεχώριζαν από τους υπόλοιπους είναι microάλλον πρόωρο να επιχειρήσουmicroε να το διαπιστώσουmicroε Η κοινωνική διαστρωmicroάτωση δεν είναι ιδιαίτερα έντονη microολονότι η εντύπωση που δίδεται microε τα microέχρι σήmicroερα υλικά κατάλοιπα που έχουν αποκαλυφτεί είναι ότι το οικοδοmicroικό συγκρότηmicroα του κεντρικού τοmicroέα που περιβάλλεται από τον εντυπωσιακό περίβολο ανήκε σε microία από τις πιο σηmicroαντικές οικογένειες του Ωρωπού Αυτό προφανώς επέτρεπε στους ενοίκους του Κτιρίου Θ να τελούν θρησκευτικές τελετές στις οποίες θα συmicromicroετείχαν και microέλη από άλλες οικογένειες Αλλά και τα επάλληλα κτίρια ΙΗ ΙΘ στο microέσον του περίκλειστου χώρου του ∆υτικού τοmicroέα ενδέχεται να ανήκαν σε microία σηmicroαντική

22

οικογένεια Τούτο συνάγεται από τη microεγάλη διάρκεια χρήσης των παραπάνω κτιρίων καθώς και από την επιmicroεληmicroένη τοιχοποιία τους

Πήλινο ειδώλιο αλόγου ∆ύο πήλινα ειδώλια αλόγων Πήλινα ειδώλια ζώων Η παραπάνω πρόταση επιτρέπει να κατανοήσουmicroε καλύτερα την διαδικασία γένεσης του ιερού του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου στην Ερέτρια που σύmicroφωνα microε παλαιότερη άποψή microου ήταν αρχικά ο πυρήνας της αριστοκρατικής συνοικίας της πόλης που microετεξελίχτηκε σε ιερό της πολιούχου θεότητας Ορισmicroένα κτήρια προορίζονταν για κατοικίες της αριστοκρατικής τάξης άλλα χρησίmicroευαν ως χώροι εργασίας (λχ εργαστήριο για την κατασκευή χάλκινων αντικειmicroένων) Τον ίδιο laquoδιπολισmicroόraquo παρατηρούmicroε όπως είδαmicroε στη βιοτεχνική συνοικία των Πιθηκουσσών (αψιδωτή κατοικία ελλειψοειδή ή ορθογώνια εργαστήρια microεταλλοτεχνίας) Φαίνεται συνεπώς ότι η σύνθετη κοινωνική οργάνωση οδήγησε σταδιακά από το 2ο microισό του 8ου αι στην εξειδίκευση των οικοτεχνικών ή βιοτεχνικών δραστηριοτήτων στα πλαίσια του οίκου Σε περιοχές όπου κυριαρχούσαν οι καmicroπυλόγραmicromicroες αρχιτεκτονικές microορφές η λύση που δόθηκε ήταν η ενσωmicroάτωση των επιmicroέρους κτιρίων microέσα σε έναν περίβολο αν και σε ορισmicroένες περιπτώσεις επιχειρήθηκαν δύσκολοι συνδυασmicroοί όπως στη Λαθούριζα της Αττικής Αντίθετα σε περιοχές όπου επικρατούσε η συνήθεια να χτίζουν ορθογώνια σπίτια οι επιλογές ήταν περισσότερες Είτε ακολουθήθηκε και εδώ η λογική του περιβόλου όπως στα Μέγαρα Υβλαία είτε εκείνη της κεντρικής αυλής γύρω από την οποία διατάσσονταν οι χώροι όπως στη Ζαγορά της Άνδρου ή τη Μίλητο Σύmicroφωνα microε τον Ι Morris οι κοινωνικές microεταβολές που σταδιακά θα οδηγήσουν σε ανάγκη κατάτmicroησης του ωφέλιmicroου χώρου των κτιρίων έτσι ώστε ο κάθε χώρος να έχει microία συγκεκριmicroένη χρήση και η πρόσβαση σε αυτούς να είναι ελεγχόmicroενη σε συνδυασmicroό microε τον περιορισmicroό του ρόλου της γυναίκας στις οικοτεχνικές δραστηριότητες και ο αποκλεισmicroός της από τα κοινά microε εξαίρεση βέβαια τις θρησκευτικές εκδηλώσεις θα οδηγήσει περαιτέρω στην παγίωση του τύπου του αρχαίου ελληνικού σπιτιού όπου οι χώροι θα είναι πλέον στραmicromicroένοι προς το εσωτερικό και θα διατάσσονται γύρω από microιαν αυλή Αναmicroφίβολα η εξέλιξη υπήρξε αργή Από τον αψιδωτό microνηmicroειώδη αριστοκρατικό οίκο του 10ου πΧ αι στο Λευκαντί όπου όλες οι δραστηριότητες βρίσκονται συγκεντρωmicroένες κάτω από την ίδια στέγη έως την αρχαϊκή οικία microε την παστάδα του Ωρωπού διανύθηκε microία microεγάλη πορεία από την οποία ακόmicroη microας λείπουν οι συνδετικοί κρίκοι Οι ανασκαφές του Ωρωπού συmicroβάλουν ως ένα βαθmicroό στη γεφύρωση αυτού του κενού ΑΛ ΜΑΖΑΡΑΚΗΣ ΑΙΝΙΑΝ ∆ιευθυντής ανασκαφής Ωρωπού Αναπλ Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλίας Σχολή Επιστηmicroών του Ανθρώπου Τmicroήmicroα Ιστορίας Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Αργοναυτών και Φιλελλήνων Βόλος 38221 e-mail amazahauthgr

21

Όmicroως η προστασία από τις πληmicromicroύρες δεν πρέπει να είναι ο microόνος λόγος της παρουσίας των περιβόλων Οι έρευνες στον Ωρωπό έδειξαν ότι η εικόνα που παρατηρείται στον Κεντρικό Τοmicroέα επαναλαmicroβάνεται στο ∆υτικό Φαίνεται δηλαδή ότι έχουmicroε να κάνουmicroε microε αυτόνοmicroες οικιστικές microονάδες τις οποίες θα microπορούσαmicroε να αποκαλέσουmicroε οίκους Μέσα στα όρια κάθε περιβόλου το laquoέρκοςraquo του Οmicroήρου θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι διέmicroενε microία οικογένεια Τα οικοδοmicroήmicroατα που συνθέτουν την κάθε microονάδα ήταν όπως φαίνεται συναρτηmicroένα microε τον αριθmicroό των microελών της οικογένειας και την θέση που κατείχε αυτή στην κοινωνία Η οmicroηρική περιγραφή του οίκου microε το microέγαρο το έρκος που το περιβάλλει (Ιλ Α 476) τους σωρούς της κοπριάς από την παραmicroονή των ζώων στην αυλή (Ιλ Ω 163 κε Οδ ρ 297) το βωmicroό του ∆ιός laquoεν microέσω έρκειraquo (Οδ χ 334) τη θόλο (Οδ χ 442-474) τη laquoλαύρηraquo (Οδ χ 136-138 162-166) και τους ανεξάρτητους θαλάmicroους (Οδ α 425 δ 718 802 ψ 192 κε) νοmicroίζω ότι ταιριάζει ικανοποιητικά microε τα ευρήmicroατα του Ωρωπού Ακόmicroη και το οmicroηρικό laquoυπερώιονraquo (λχ Οδ φ 42) θα microπορούσε να αποκατασταθεί στο Κτήριο Θ του Κεντρικού Τοmicroέα όπου υπάρχουν ενδείξεις ότι υπήρχε κλίmicroακα που οδηγούσε σε πατάρι όπως στην περίπτωση της ελλειψοειδούς αρχαϊκής οικίας στη θέση Punta Chiarito των Πιθηκουσσών Οι κεντρικές εστίες των περισσοτέρων οικιών του Ωρωπού το microεγάλο θρανίο στο αψιδωτό δωmicroάτιο του κτιρίου Θ τα πολυάριθmicroα κατάλοιπα των οστών ζώων τα microικρά ακέραια κλειστά αγγεία που θα microπορούσαν να είχαν χρησιmicroοποιηθεί σε σπονδές συνιστούν ενδείξεις για την τέλεση laquoοmicroηρικώνraquo συmicroποσίων Μάλιστα τα υφαντικά βάρη κατά microήκος των τοίχων microας φέρνουν στο νου τα οmicroηρικά χωρία όπου οι γυναίκες αποτραβιούνται σε microία άκρη και υφαίνουν όσο διαρκεί το συmicroπόσιο των ανδρών

Πήλινες σφαίρες Πήλινα σφονδύλια Πήλινες αγνύθες Από τις ανασκαφές του Ωρωπού διαφαίνεται ότι microέσα στα πλαίσια του κάθε οίκου υπήρχε αυτονοmicroία τόσο σε οικονοmicroικό όσο και σε θρησκευτικό επίπεδο Για παράδειγmicroα κάθε νοικοκυριό φαίνεται ότι είχε κατά περιόδους δική της ανεξάρτητη κεραmicroική παραγωγή Ωστόσο οι δραστηριότητες που σχετίζονται microε τη microεταλλοτεχνία χαρακτηρίζουν microόνον τις οικογένειες που κατοικούσαν στον Κεντρικό Τοmicroέα ενασχόληση που ασφαλώς τους προσέδιδε microεγαλύτερο πλούτο δύναmicroη και κύρος Οι λατρευτικές εκδηλώσεις των οικογενειών που κατοικούσαν στη συγκεκριmicroένη περιοχή πρέπει να είχαν ως αποδέκτες την Αλία Νύmicroφη θεά προστάτιδα των ναυτικών της οποίας η λατρεία microαρτυρείται επιγραφικά στον Ωρωπό κατά την Ελληνιστική περίοδο αλλά και τους αδελφούς της τους Τελχίνες δηλ τους δαίmicroονες που είχαν σχέση microε τη microεταλλοτεχνία Η λατρεία του ήρωος στο microεγάλο περίβολο του κεντρικού τοmicroέα φαίνεται ότι έχει το παράλληλό της στον περίβολο του ∆υτικού τοmicroέα Σε κάθε οικιστική microονάδα ένα από τα οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν η κύρια κατοικία και τα λοιπά οικοδοmicroήmicroατα πρέπει να ήταν χώροι εργασίας και λατρείας Το αν κάποιος ή κάποιοι οίκοι ξεχώριζαν από τους υπόλοιπους είναι microάλλον πρόωρο να επιχειρήσουmicroε να το διαπιστώσουmicroε Η κοινωνική διαστρωmicroάτωση δεν είναι ιδιαίτερα έντονη microολονότι η εντύπωση που δίδεται microε τα microέχρι σήmicroερα υλικά κατάλοιπα που έχουν αποκαλυφτεί είναι ότι το οικοδοmicroικό συγκρότηmicroα του κεντρικού τοmicroέα που περιβάλλεται από τον εντυπωσιακό περίβολο ανήκε σε microία από τις πιο σηmicroαντικές οικογένειες του Ωρωπού Αυτό προφανώς επέτρεπε στους ενοίκους του Κτιρίου Θ να τελούν θρησκευτικές τελετές στις οποίες θα συmicromicroετείχαν και microέλη από άλλες οικογένειες Αλλά και τα επάλληλα κτίρια ΙΗ ΙΘ στο microέσον του περίκλειστου χώρου του ∆υτικού τοmicroέα ενδέχεται να ανήκαν σε microία σηmicroαντική

22

οικογένεια Τούτο συνάγεται από τη microεγάλη διάρκεια χρήσης των παραπάνω κτιρίων καθώς και από την επιmicroεληmicroένη τοιχοποιία τους

Πήλινο ειδώλιο αλόγου ∆ύο πήλινα ειδώλια αλόγων Πήλινα ειδώλια ζώων Η παραπάνω πρόταση επιτρέπει να κατανοήσουmicroε καλύτερα την διαδικασία γένεσης του ιερού του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου στην Ερέτρια που σύmicroφωνα microε παλαιότερη άποψή microου ήταν αρχικά ο πυρήνας της αριστοκρατικής συνοικίας της πόλης που microετεξελίχτηκε σε ιερό της πολιούχου θεότητας Ορισmicroένα κτήρια προορίζονταν για κατοικίες της αριστοκρατικής τάξης άλλα χρησίmicroευαν ως χώροι εργασίας (λχ εργαστήριο για την κατασκευή χάλκινων αντικειmicroένων) Τον ίδιο laquoδιπολισmicroόraquo παρατηρούmicroε όπως είδαmicroε στη βιοτεχνική συνοικία των Πιθηκουσσών (αψιδωτή κατοικία ελλειψοειδή ή ορθογώνια εργαστήρια microεταλλοτεχνίας) Φαίνεται συνεπώς ότι η σύνθετη κοινωνική οργάνωση οδήγησε σταδιακά από το 2ο microισό του 8ου αι στην εξειδίκευση των οικοτεχνικών ή βιοτεχνικών δραστηριοτήτων στα πλαίσια του οίκου Σε περιοχές όπου κυριαρχούσαν οι καmicroπυλόγραmicromicroες αρχιτεκτονικές microορφές η λύση που δόθηκε ήταν η ενσωmicroάτωση των επιmicroέρους κτιρίων microέσα σε έναν περίβολο αν και σε ορισmicroένες περιπτώσεις επιχειρήθηκαν δύσκολοι συνδυασmicroοί όπως στη Λαθούριζα της Αττικής Αντίθετα σε περιοχές όπου επικρατούσε η συνήθεια να χτίζουν ορθογώνια σπίτια οι επιλογές ήταν περισσότερες Είτε ακολουθήθηκε και εδώ η λογική του περιβόλου όπως στα Μέγαρα Υβλαία είτε εκείνη της κεντρικής αυλής γύρω από την οποία διατάσσονταν οι χώροι όπως στη Ζαγορά της Άνδρου ή τη Μίλητο Σύmicroφωνα microε τον Ι Morris οι κοινωνικές microεταβολές που σταδιακά θα οδηγήσουν σε ανάγκη κατάτmicroησης του ωφέλιmicroου χώρου των κτιρίων έτσι ώστε ο κάθε χώρος να έχει microία συγκεκριmicroένη χρήση και η πρόσβαση σε αυτούς να είναι ελεγχόmicroενη σε συνδυασmicroό microε τον περιορισmicroό του ρόλου της γυναίκας στις οικοτεχνικές δραστηριότητες και ο αποκλεισmicroός της από τα κοινά microε εξαίρεση βέβαια τις θρησκευτικές εκδηλώσεις θα οδηγήσει περαιτέρω στην παγίωση του τύπου του αρχαίου ελληνικού σπιτιού όπου οι χώροι θα είναι πλέον στραmicromicroένοι προς το εσωτερικό και θα διατάσσονται γύρω από microιαν αυλή Αναmicroφίβολα η εξέλιξη υπήρξε αργή Από τον αψιδωτό microνηmicroειώδη αριστοκρατικό οίκο του 10ου πΧ αι στο Λευκαντί όπου όλες οι δραστηριότητες βρίσκονται συγκεντρωmicroένες κάτω από την ίδια στέγη έως την αρχαϊκή οικία microε την παστάδα του Ωρωπού διανύθηκε microία microεγάλη πορεία από την οποία ακόmicroη microας λείπουν οι συνδετικοί κρίκοι Οι ανασκαφές του Ωρωπού συmicroβάλουν ως ένα βαθmicroό στη γεφύρωση αυτού του κενού ΑΛ ΜΑΖΑΡΑΚΗΣ ΑΙΝΙΑΝ ∆ιευθυντής ανασκαφής Ωρωπού Αναπλ Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλίας Σχολή Επιστηmicroών του Ανθρώπου Τmicroήmicroα Ιστορίας Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Αργοναυτών και Φιλελλήνων Βόλος 38221 e-mail amazahauthgr

22

οικογένεια Τούτο συνάγεται από τη microεγάλη διάρκεια χρήσης των παραπάνω κτιρίων καθώς και από την επιmicroεληmicroένη τοιχοποιία τους

Πήλινο ειδώλιο αλόγου ∆ύο πήλινα ειδώλια αλόγων Πήλινα ειδώλια ζώων Η παραπάνω πρόταση επιτρέπει να κατανοήσουmicroε καλύτερα την διαδικασία γένεσης του ιερού του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου στην Ερέτρια που σύmicroφωνα microε παλαιότερη άποψή microου ήταν αρχικά ο πυρήνας της αριστοκρατικής συνοικίας της πόλης που microετεξελίχτηκε σε ιερό της πολιούχου θεότητας Ορισmicroένα κτήρια προορίζονταν για κατοικίες της αριστοκρατικής τάξης άλλα χρησίmicroευαν ως χώροι εργασίας (λχ εργαστήριο για την κατασκευή χάλκινων αντικειmicroένων) Τον ίδιο laquoδιπολισmicroόraquo παρατηρούmicroε όπως είδαmicroε στη βιοτεχνική συνοικία των Πιθηκουσσών (αψιδωτή κατοικία ελλειψοειδή ή ορθογώνια εργαστήρια microεταλλοτεχνίας) Φαίνεται συνεπώς ότι η σύνθετη κοινωνική οργάνωση οδήγησε σταδιακά από το 2ο microισό του 8ου αι στην εξειδίκευση των οικοτεχνικών ή βιοτεχνικών δραστηριοτήτων στα πλαίσια του οίκου Σε περιοχές όπου κυριαρχούσαν οι καmicroπυλόγραmicromicroες αρχιτεκτονικές microορφές η λύση που δόθηκε ήταν η ενσωmicroάτωση των επιmicroέρους κτιρίων microέσα σε έναν περίβολο αν και σε ορισmicroένες περιπτώσεις επιχειρήθηκαν δύσκολοι συνδυασmicroοί όπως στη Λαθούριζα της Αττικής Αντίθετα σε περιοχές όπου επικρατούσε η συνήθεια να χτίζουν ορθογώνια σπίτια οι επιλογές ήταν περισσότερες Είτε ακολουθήθηκε και εδώ η λογική του περιβόλου όπως στα Μέγαρα Υβλαία είτε εκείνη της κεντρικής αυλής γύρω από την οποία διατάσσονταν οι χώροι όπως στη Ζαγορά της Άνδρου ή τη Μίλητο Σύmicroφωνα microε τον Ι Morris οι κοινωνικές microεταβολές που σταδιακά θα οδηγήσουν σε ανάγκη κατάτmicroησης του ωφέλιmicroου χώρου των κτιρίων έτσι ώστε ο κάθε χώρος να έχει microία συγκεκριmicroένη χρήση και η πρόσβαση σε αυτούς να είναι ελεγχόmicroενη σε συνδυασmicroό microε τον περιορισmicroό του ρόλου της γυναίκας στις οικοτεχνικές δραστηριότητες και ο αποκλεισmicroός της από τα κοινά microε εξαίρεση βέβαια τις θρησκευτικές εκδηλώσεις θα οδηγήσει περαιτέρω στην παγίωση του τύπου του αρχαίου ελληνικού σπιτιού όπου οι χώροι θα είναι πλέον στραmicromicroένοι προς το εσωτερικό και θα διατάσσονται γύρω από microιαν αυλή Αναmicroφίβολα η εξέλιξη υπήρξε αργή Από τον αψιδωτό microνηmicroειώδη αριστοκρατικό οίκο του 10ου πΧ αι στο Λευκαντί όπου όλες οι δραστηριότητες βρίσκονται συγκεντρωmicroένες κάτω από την ίδια στέγη έως την αρχαϊκή οικία microε την παστάδα του Ωρωπού διανύθηκε microία microεγάλη πορεία από την οποία ακόmicroη microας λείπουν οι συνδετικοί κρίκοι Οι ανασκαφές του Ωρωπού συmicroβάλουν ως ένα βαθmicroό στη γεφύρωση αυτού του κενού ΑΛ ΜΑΖΑΡΑΚΗΣ ΑΙΝΙΑΝ ∆ιευθυντής ανασκαφής Ωρωπού Αναπλ Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλίας Σχολή Επιστηmicroών του Ανθρώπου Τmicroήmicroα Ιστορίας Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Αργοναυτών και Φιλελλήνων Βόλος 38221 e-mail amazahauthgr