194 Ματαιοδοξία τώv δασκάλων τής ήθικής. - · Η γενικά μικρή έπιτυχία τών

δασκάλων τής ήθικής έξηγεϊται άπό τό γεγονός , δτι αύτοί θέλανε μέ μιδς

πάρα πολλά , ήσαν δηλαδή πολύ φιλόδοξοι : τούς aρεσε νά δίνουν παραγγέλ­

ματα γιά δλα. ΤοΟτο δμως σημαίνει περιπλάνηση στό άόριστο καί έκφώνηση

όμιλιών στά ζώα, γιά νά τά κάνουν άνθρώπους: τί τό παράξενο , έάν τά ζώα

βρίσκουν τοϋτο άνιαρό! " Επρεπε νά διαλέξουν περιόρισμένους κύκλους καί γι ' αύτούς νά ζητάνε καί νά προάγουν τήν ήθική, δηλαδή π . χ . νά βγάζουν

λόγους στούς λύκους, γιά Vά τούς κάνουν σκύλους . Προπαντός ώστόσο ή

μξ;γάλη tπιτuχiα παραμtν~ι πάντοπ σ· αύτόν, πού δέ θέλΕι νά διαπαιδαγω­

γεί δλους, οϋτε περιορισμένους κύκλους, άλλά ένα καί δέν κατοπτεύει δε­

ξιά ·καί άριστερά. ·Ο προηγούμενος αiώνας άκριβώς σέ τοϋτο εΙναι άνώτε­

ρος όπό τό δικό μας, έπειδή ύnήρχαν σ · αύτόν τόσο πολλοί aτομικά _δια­

παιδαγωγημένοι άνθρωποι, δίπλα σέ έπίσης πολλούς παιδαγωγούς, οί όποϊοι

εΙχαν βρεϊ έδώ τό σκοπό Ίής ζωής τους - καί μαζί μέ τό σκοπό καί άξιοπρέ­

πεια, άπέναντι τοϋ έαυτοu τους καί κάθε όλλης «καλής κοινωνίας».

195 Αύτό, πού όvομάζ,οuμε κλασική παιδεία . - Είναι γ ιό ν· ανακαλύπτουμε

δτι ή ζωή μας έχει άφιερωθεί στή γνώση : θά τήν πετοι:Jσαμε , δχι! θά έπρε­

πε νά τήν έχουμε πετάξει , έάν αύτή ή aφιέρωση δέν τήν προφύλαπε άπό

τόν 'ίδιο τόν έαυτό μας έκεϊνον τό στίχο νά έπαναλαμβάνουμε συχνά καί

συγκλονιστικά :

«Μοίρα, σέ άκολουθώ! Κι· ον δέ θά tiθελα.

έπρεπε ώστόσο καί στενάζοντας νά τό κάμω!»

- Καί τώρα, ρίχνοντας ένα βλέμμα πίσω στό δρόμο τής ζωής, ανακαλύ­

πτουμε έπίσης πώς κάτι δέν εΊναι δυνατό νά έπανορθωθεϊ: ή σπατάλη της

νιότης μας, όταν οί παιδαγωγοί μας δέ χρησιμοποιούσαν έκείνα τά φιλομαθή,

καυτά διψασμένα χρόνια , γιά νά μδς όδηγήσουν στή γνώση τών πραγμάτων ,

άλλά σ · αύτή, πού όνομάζουμε «κλασική παιδεία»! Ή σπατάλη τής νιότης

μας, όταν μδς πρόσφεραν πενιχρές γνώσεις γιά " Ελληνες καί Ρωμαίους καί

τίς γλώσσες τους τόσο άδέξια δσο καί βασανιστικά, καί άντίθετα πρός στό

όνώτατο όξίωμα κάθε μόρφωσης: πώς προσφέρουμε τροφή μόνο σ · αύτόν

πού πεινάει! .. Οταν μός έπέβαλλαν μαθηματικά καί φυσικά μ· ένα βίαιο τρόπο, άvτί νά μός όδηγήσουν πρώτα στήν άπελπισία τής άγνοιας καί τή

μικρή καθημερινή ζωή μας, τίς άσχολίες μας καί σ · όλα δσα συμβαίνουν όπό

τό πρωί ώς τό βράδυ στό σπίτι, στό έργαστήριο , aτόν ούρανό, στό τοπίο, νά

137

τά άναλύουν σέ χιλιάδες προβλήματα, βασανιστικά, ταπεινωτικά, διεγερτικά

προβλήματα, - γιά νά δείξουν έπειτα στήν έπιθυμία μας πώς χρειαζόμαστε

aπαραίτητα μαθηματικές καί μηχανικές γνώσεις, καί νά μός διδάξουν έπει­

τα τήν πρώτη έπιστημονική γοητεία , πού νιώθουμε στήν άπόλυτη συνέπεια

αύτών τών γνώσεων! Θά μπορούσαν νά μός διδάσκουν μόνο τό σεβασμό

πρός αύτές τίς έπιστήμες, θά μπορούσαν έστω μόνο μιά φορά νά κάνουν

τή ψυχή νά τρέμει μέ τήν πάλη καί τήν ήττα καί τήν έπανάληψη καί συνέ­

χιση τοϋ άγώνα τών μεγάλων , μέ τό μαρτύριο, πού εΊναι ή ίστορία τής αύ­

στηρής έπιστήμης! Πιό πολύ μάς φύΌησε ό άνεμος κάποιας ύποτίμησης

τών κύριων έπιστημών , πρός όφελος τής ίστορίας, της «φορμαλιστικής παι­

δείας•• καί τοϋ «κλασικισμού••! Καί έτσι έξαπατηθήκαμε τόσο εϋκολα! Φορμα­

λιστική παιδεία! Μπορούσαμε γελαστά νά θέσουμε στούς καλύτερους καθη­

γητές των γυμνασίων μας τό έρώτημα : «Πώς είναι λοιπόν ή φορμαλιστική

μόρφωση; Κι ' ό.ν αύτή δέν ύπάρχει, πώς θά μπορούν αύτοί νά τή διδάσκουν;••

Καί ό κλασικισμός! Μάθαμε κάτιάπ ' αύτό, μέ τό όποίοοί ·Αρχαίοι διαπαιδαγω­

γούσαν τή νεολαία τους; Μάθαμε νά μιλάμε δπως αύτοί, νά γράφουμε δπως

αύτοί; ·Εξασκηθήκαμε άδιάκοπα στή ξιφομαχία τής σuνομιλίας, στή διαλεκτι­

κή; Μάθαμε νά κινούμεθα ώραία καί περήφανα όπως αύτοί , νά παλεύουμε,

νά τοξεύουμε, νά πυγμαχούμε όπως αύτοί; Μάθαμε κάτι άπό τήν πρακτική

άσκητική όλων τών · Ελλή\Ιt)ν φιλοσόφων; · Ασκηθήκαμε σέ μιά μοναδική άρχαία άρετή καί μέ τόν τρόπο, πού τήν άσκοϋσαν οί << • Αρχαϊοι••; Δέν έλε ιπε

γενικά στήν έκπαίδευσή μας ό στοχασμός γιά τήν ήθϊκή , πιό πολύ ή μοναδικά

δυνατή κριτική αύτής, έκεϊνες οί αύστηρές καί θαρραλέες aπόπειρες vά

ζούμε σ· αύτή ή έκείνη τήν ήθική; · Αφύπνισε κανείς μέσα μας όποιοδήπο­τε συναίσθημα, πού aτούς aρχαίους εΊχε μεγαλύτερη άξία άπ · ό,τι στούς νεώτερους; Μός έδειξε κανείς τή διαίρεση της ήμέρας καί της ζωής καί

τούς πάνω άπό τή ζωή στόχους σ· ένα άρχαίο πνεϋμα ; Μαθαίναμε έπίσης

τίς άρχαϊες γλώσσες έτσι, όπως μαθαίνουμε τίς γλώσσες τών ζωντανών

λαών - δηλαδή γιά νά μιλάμε καί γιά νά μιλάμε ό.νετα καί καλά ; Πουθενά μιά

πραγματική γνώση, μιά νέα δύναμη σάν άποτέλεσμα κοπιαστικών χρόνων!

Παρά μόνο μιά γνώση γι· αύτό, πού κάποτε όνθρωποι γνώρισαν καί κατόρ­

θωσαν. Καί τί ε'ίδους γνώση! τίποτα δέ γίνεται σέ μένα άπό χρόνο σέ χρόνο

εύκρινέστερο άπό τό δτι κάθε έλληνικό ..:αί άρχαίο πράγμα, δσο καί νά

φαίνεται σέ μός άπλό καί πασίγνωστο, εΊναι δυσκολονόητο, δυσπρόσιτο καί

πώς ή συνηθισμένη εύχέρεια, μέ τήν όnοία γίνεται λόγος γιά τούς άρχαίους,

είναι .η μιά έπιπολαιότητα η μιά παλιά κληρονομική ύπεροψία της άπερισκε­

ψίας. Οί όμοιες λέξεις καί έννοιες μός άπατόνε: δμως πίσω άπ' αύτές

βρίσκεται πάντοτε κρυμμένο ένα αϊσθημα , τό όποίο θά όφειλε vά εlvaι ατό

μοντέρνο α'ίσθημα ξένο, άκατανόητο η δυσάρεστο. Αύτές εΤναι κατά τή

γνώμη μου οί περιοχές, στίς όποίες έπιτρέπονταν νά τρέχουν τά παιδιά!

·Αρκετά, κάναμε τοϋτο, δταν εϊμασταν παιδιά καί παραλίγο ν' άποκτήσου­

με γιά πάντα μιά aντιπάθεια κατά τής aρχαιότητας, τήν aντιπάθεια μιός

138

φαινομενικά πολύ μεγάλης έμπιστοσύνης! Γιατί τόσο μακριά πάει ή ο'ίηση

τών κλασικών παιδαγωγών μας, οί όποϊοι φαντάζονται , ότι κατέχουν κατά

κάποιον τρόπο τούς · Αρχαίους, καί θέλουν νά μεταβιβάσουν αύτή τήν οϊηση καί aτούς τρόφιμους, παρ' δτι ύποπτεύονται, πώς ένα τέτοιο κτήμα δέ

μπορεί νά κάνει εύτυχισμένους, άλλά ε1ναι άρκετά καλό γιά χρηστούς,

φτωχούς , μωρούς, μανιακούς δράκους παλιών βιβλίων: aς κλωσσόνε αύτοί

ατή φωλιά τους! Αύτή ε!ναι άντάξιά τους - μ· αύτή τή σιωπηλή ύστερό­

βουλη σκέψη όλοκληρώθηκε ή κλασική παιδεία μας. Αύτό έμεϊς δέ μπορού­

με νά τό έπανορθώσουμε! .. Ομως aς μή σκεπτόμαστε μόνο τόν έαυτόν μας!

196 Τά πιό προσωπικά προβλήματα τής άλήθειας. - <<τί εlναι άλήθεια αύτό

πού κάνω; Καί τί άκριβwς έπιδιώκω μ · αύτό;» - αύτό ε1ναι τό θέμα τής άλή­

θειας, πού στό τωρινό μας είδος της μόρφωσης δέ διδάσκεται καί συνεπώς

δέν έρευνάται, γι' αύτή δέν ύπάρχει καιρός. ·Αντίθετα, νά μιλάμε μέ τά

παιδιά γιά άστεία πράγματα καί δ χι γιά τήν άλήθεια, νά μιλάμε μέ γυναίκες,

πού άργότερα θά γίνουν μητέρες γιά φιλοφροσύνη καί όχι γιά τήν άλή­

θεια, vά μιλάμε· μέ τούς νέους γιά τό μέλλον τους καί τίς διασκεδάσεις τους καί όχι γιά τήν άλήθεια - γι· αύτά ύπάρχει πάντα καιρός καί διάθεση!

'Αλλά τί είναι έπίσης έβδομήντα χρόνια! -τρέχουν καί γρήγορα περνοϋν·

λίγη σημασία έχει νά ξέρει τό κύμα πώς καί πρός τά ποϋ τρέχει! Θά μπο­

ρούσε νά είναι 'ίσως καί έξυπνάδα τό vά μή τό -ξέρει. - «Συμφωνώ: δμως

τοϋτο δέν εΊναι περηφάνια, τό νά μή ρωτάμε καμιόφορά γι' αύτό · ή παιδεία μας δέν κάνει τούς άνθρώπους περήφανους» - Τόσο τό καλύτερο! -"Πραγματικά;>>.

197 ·Η έχθρότητα τώv Γερμανών κατά τού Διαφωτισμού.- "Ας ύπολογίσου­

με πάνω κάτω τή συμβολή των Γερμανών τής πρώτης πενηνταετίας τοϋ

αίώνα μας μέ τήν πνευματική τους έργασία στό γενικό πολιτισμό καί aς

πάρουμε πρώτα τούς πρώτους φιλόσοφους: άνάτρεξαν ατήν πρώτη καί άρχαιότερη βαθμίδα τής φιλοσοφικής έρευνας, γιατί βρήκαν τήν ίκανο­

ποίησή τους στίς έννοιες άντί στίς έξηγήσεις, όμοια μέ τούς στοχαστές

όνειρωδών έποχών, - ένα προεπιστημονικό είδος τής φιλοσοφίας έγινε

διαμέσου αύτwν πάλι ζωντανό. Δεύτερο, οί Γερμανοί ίστορικοί καί ρομαντι­

κοί: ή γενική τους πpdσπάθεια άπόβλεπε ατό ν' άποδώσουν τιμή σέ άρ­

χαιότεpα , πρωτόγονα αίσθήματα καί προπάντων στό χριστιανισμό , ατή λαϊ-

139

κή ψυχή, ατό λαϊκό παραμύθι , ατή λαϊκή γλώσσα, στό μεσαιωνισμό, aτόν

άνατολικό άσκητισμό, στόν ίνδικό πολιτισμό. Τρίτο , οί φυσιοδίφες: άγωνίσθη­

καν έναντίον τοΟ πνεύματος τοΟ Νεύτωνα καί τοϋ Βολταίρου καί έπιζητοΟ­

σαν, όμοια ό Γκαίτε καί ό Σοπενχάουερ, ν' άναστυλώσουν τήν ίδέα μιδς

θεοποιημένης ή δαιμονισμένης φύσης καί τής τέλεια ήθικής καί συμβολι­

κής σημασίας της. · Ολόκληρη ή μεγάλη τάση τών Γερμανών στράφηκε κατά

τού διαφωτισμού καί κατά τής έπανάστασης τής κοινωνίας , ή όποία έθεω­

ρείτο πολύ παρεξηγημένα ώς άποτέλεσμά του: ό σεβασμός πρός καθετί πού

ύπάρχει άκόμη ζητούσε νά μεταβληθεί σέ σεβασμό πρός καθετί πού ύπήρ­

ξε , μόνο γιά νά γεμίζουν μ · αύτόν καρδιά καί πνεύμα καί νά μήν έχουν

πιά χώρο γιά μελλοντικούς καί νεωτερικούς στόχους. · Η λατρεία τοϋ αί­

σθήματος ύψώθηκε στή θέση της λατρείας τού λογικού καί οί Γερμανοί μου­

σικοί, ώς οί καλλιτέχνες τού άφανούς, ρεμβώδους, μυθώδους , νοσταλγικού

οίκοδομούσαν ατό νέο ναό μέ μεγαλύτερη έπιτυχία άπ · όλους τούς καλλι­τέχνες τού λόγου καί τών σκέψεων. " Ας σκεφθούμε δτι στά έπιμέρους

έχει εiπωθεί καί έρευνηθεί άναρρίθμητο άγαθό καί μερικά άπό τότε θά κρι­

θούν πιό δίκpια άπό όλλοτε: ώστόσο, γιά νά μιλήσουμε γιά τό σύνολο , δέν ηταν

καθόλου μικρότέρος ό γενικός κίνδυνος νά ύποταχθεί γενικά ή γνώση μέ τή

φαινομενικά πλήρη καί όριστική γνώση τού παρελθόντος ατό συναίσθημα

καί- όπως είπε ό Κάντιος , πού έτσι καθόριζε τό δικό του καθήκον- «ν ' άνοί­

ξουμε πάλι τό δρόμο πρός τήν πίστη χαράζοντας στή γνώση τά σύνορά της» .

"Ας άναπνεύσουμε πάλι έλεύθερο άέρα: ή wρα αύτού τοϋ κινδύνου έχει πε­

ράσει! Καί παράξενο : άκριβώς αύτά τά πνεύματα, πού μέ τόση εύγλωττία έ­

πεκαλούντο οί Γερμανοί, έβλαψαν γιά πάντα τίς προθέσεις τών έπικαλεστών

τους, - ή ίστορία, ή κατανόηση τής πρωταρχfiς καί τής έξέλιξης , ή συμπάθεια

γιά τά περασμένα , τό νεοφυπνισμένο πάθος τού συναισθήματος καί τής γνώ­

σης, δλ ' αύτά, άφού γιά λίγο καιρό φάνηκαν σάν πρόθυμοι γιά βοήθεια σύν­

τροφοι τού σκοταδικού , ρεμβαστικού, όπισθοδρομικού πνεύματος, πήραν

κάποια μέρα μιά όλλη φύση καί τώρα πετοϋν μέ τά πλατιά φτερά τους μπροστά

καί πάνω άπ' αύτούς τούς παλιούς έπικαλεστές τους, ώς νέες καί ίσχυρό­

τερες μεγαλοφυ'ϊες άκριβώς έκείνου τοΟ διαφωτισμοΟ, κατά τοϋ όποίο υ αύτοί

είχαν όρκισθεί. Αύτόν τό διαφωτισμό όφείλουμε έμείς τώρα νά τόν όδηγή­

σουμε πιό πέρα - δίχως νά σκοτιζόμαστε πού ύπήρξε μιά «μεγάλη έπανά­

σταση» καί πάλι μιά «μεγάλη άντίδραση» έναντίον τής 'ίδιας , πού ύπάρχουν καί

δυό άκόμη: εΊναι μόνον κυματισμοί σέ σύγκριση μέ τήν άληθινά μεγάλη τρικυ­

μισμένη θάλασσα , στήν όποία έμεϊς παρασυρόμαστε καί θέλουμε νά παρα­

συρόμαστε!

198 Νά δίνειι:; στό λαό σου ύΙJJnλfι θέσn σπΊν κοινωνία. - Τό νά έχουν οί όν-

140

θρωποι έσωτερικές έμπειρίες καί νά τίς βλέπουν μ ' ένα πνευματικό μάτι­

αύτό κάνει τούς άνθρώπους τοϋ πολιτισμοϋ, οί όποίοι δίνουν στό λαό τους τήν

κοινωνική θέση . Στή Γαλλία καί 'Ιταλία έκαναν τοϋτο οί εύγενείς, στήν

Γερμανία, δπου γενικά ως τώρα οί εύγενεϊς άνήκαν στούς φτωχούς στό

πνεύμα ('ίσως δχι γιά πολύν καιρό), έκαναν τοϋτο ίερείς, δάσκαλοι, καί οί

άπόγονοι τούτων.

199 Είμαστε πιό είψεvείς:. - Πίστη, μεγαλοφροσύνη, ή ντροπή γιά τήν καλή

φήμη: αύτά τά τρία συνενωμένα σ· ένα φρόνημα- τό όνομάζουμε άρχοντι­

κό, άριστοκρατικό, εύγενικό καί έτσι ξεπερνδμε τούς "Ελληνες. Δέ θέλου­

με νά άπαρνηθοϋμε τοϋτο, άπό τήν α'ίσθηση, δτι τά άρχαία άντικείμενα αύτών τών άρετών έχουν χάόει τήν άξία τους (καί δίκαια), άλλά προσεκτικά ύπεμ­βάλαμε σ · αύτή τήν κληρονομική όρμή μας νέα άντικείμενα . - Γιά νά καταλα­

βαίνουμε , δτι τό φρόνημα τών πιό έπιφανών ·Ελλήνων γίνεται αίσθητό στήν

άκόμη πάντοτε ίπποτική καί φεουδαρχική κοινωνία μας δχι ώς τόσο σημαντικό

κάί άξιοπρεπές, πρέπει νά θυμόμαστε έκεϊνο τό παρηγορητικό άπόφθεγμα ,

πού βγάζει άπό τό στόμα του ό ·Οδυσσέας στίς πιό φοβερές καταστάσεις:

«Μπορείς νά τό ύποφέρεις κι αύτό, φτωχή μου καρδιά! έχεις ύποφέρει flδη

πολύ χειρότερα!» Καί πάνω σ · αuτό άς πάρουμε ώς ώφέλιμη έφαρμογή τοϋ

μυθικοΟ προτύπου τήν ίστορία έκείνου τοίι 'Αθηναίου άξιωματικοϋ, ό όποίος , μπροστά σ · όλόκληρο τό γενικό έπιτελεϊο, δταν άπειλήθηκε μέ τό μπαστούνι

άπό έναν όλλο άξιωματικό, άποτίναξε αύτή τήν προσβολή μέ τά λόγια «nά­

ταξον μέν, όκουσον δέ!» (τοϋτο τό έκανε ό Θεμιστοκλής, έκεϊνος ό πο­

λύπειρος Όδυσσέας τής κλασικής έποχής, πού ήταν ίκανός σ' αύτή τήν

ταπεινωτικιl στιγμή νά στeίλει στή «φτωχή του καρδιάιι έκείνον τόν στίχο

της παρπνοοιδc καί ηic άνάγκης) ()ί 'ΊΞλλην~ς δt συνήθιζαν νά παίρνουν. όξαιτίας μιός βρισιάς τή ζωιi ιωί ιό eάνατο τοσο έλαφρά, όπως κάνουμε

έμείc κάτω άπΩ τήν tvτύπωση κληρονομικής ίπποτιι~ής άγάπης πρός τήν

ΠψιιιέιΕιΟ ΚΟ[ τη ε!Uσia· έΠίσης tJέ ζητοϋσαν εύκαιpίες , οπnιι ιιποpοίισαν

vά παίρνουν τίμια καί τά δύο, &πως eμe;ίς στίς μονομuχί~ς οΟτε έκτιμοοσαν

περισσότερο τή διατήρηση τοΟ καλnίι nvόματος (τιμfι) άπό τήν κατάκτηση

τοϋ κακού όνόματος, όταν ιό ΟΕύτερο συμβιβάζεται μέ δόΕα καί αίσθημα

δύναμης· έπίσης δε ζητούσαν νά είναι πιστοί στίς ταξικtς προλήψ~ις καί σέ

aρθρα πίστεως , οταν αοτά μποοοοσαν νά τούς έμπnδί~οuv vά γίνουν ενας

τύραννος. Γιατί αύτό είναι τό μή ι;uγι;νικό μυστικό κάειε καλΟΟ .. Ελληνα άpιστοκοάτn: θεωοεί άπ6 βαθι'Jτnτη ζιlλ~ια κάθε aνθρωπο πού άνήι~ει στήν

τάξη του σάν όμοιό του, t;ίναι ώοτΟσο κάειε στιyμη ετοιuοc νά χυμήξει σav tίγρις στή λ~ία του, τήν τυραννία: τί εΊναι γι' αύτόν σ ' αύηi ιι'ιν πεptπτωσn

ψtμu, ιιροοσσια , ζεποuλημα τηc: πατρίδας! Ή δικαιοσύνη γιν6ταν σέ τέ-

141

τοιου ε'ίδους aνθρώπους έξαιρετικά δύσκολη, εΊχε σχεδόν άξία γιά κάτι άπί­

στευτο· «ό δίκαιος» άντηΧ:οϋσε στ' αύτιά τών aλλων δπως «ό aγιος>> στ ' αύ­

τιά τών Χριστιανών. 'Όταν δμως ό Σωκράτης έλεγε: «ό άγαθός εlναι εύδαι­

μοvέστατος» , δέν πίστευαν στ' αύτιά τους , πίστευαν πώς εlχαν άκούσει

κάτι παράλογο. Γιατί μέ τήν εiκόνα τοϋ εύδαιμονέστατου σκεπτόταν κάθε aν­

θρωπος άριστοκρατικης καταγωγιϊς τήν τέλεια άδιακρισία καί διαβολιά τοϋ

τυράννου , ό όποίος θυσιάζε ι δλα καί δλους στό θράσος του καί στίς έπιθυ­

μίες του . Μεταξύ άνθρώπων , πού κρυφά έπλαθαν μέ τήν aγρια φαντασία

τους μιά τέτοια εύτυχία, δέν ήταν βέβαια δυνατό νά φυτευθεϊ άρκετά βαθιά

ή λατρεία τοϋ κράτους, -άλλά νομίζω πώς aνθρωποι τών όποίων ή λαχτάρα

τής δύναμης δέ λυσσομανοϋσε πιά τόσο ό.γρια, δπως αύτή έκείνων τών άρι­

στοκρατικών · Ελλήνων, δέν χρειάζονταν πιά καί έκείνη τήν είδωλολατρία

τής έννοιας τοϋ κράτους, μέ τήν όποία συγκρατιόταν τότε κάθε λαχτάρα.

200 Νά ύnοφέρει κανείς τrjν εύτuχία. - Τό μεγάλο πλεονέκτημα εύγενικιϊς

καταγωγfiς είναι πώς αύτή μπορεί νά ύποφέρει καλύτερα τή φτώχεια.

201 Τό μέλλον τών εύγενών. - Οί κινήσεις τοϋ άριστοκρατικοϋ κόσμου δεί­

χνουν , πώς ή έπίγνωση τής δύναμης παίζει άδιάκοπα στά μέλη του τό γοη­

τευτικό της παιχνίδι. 'Έτσι ό aνθρωπος μέ τό εύγενές ήθος, aντρας η γυ­

ναίκα , δέν ξαπλώνει εύχάριστα στήν πολυθρόνα σάν έντελώς έξαντλημέ­

νος, aποφεύγει τοϋτο, δπου δλος ό κόσμος τό κάνει άνετα , π.χ. ατό τραίνο ,

νά στηρίζεται μέ τήν πλάτη, φαίνεται δτι δέν κουράζεται, έάν ώρες όλόκλη­

ρες στέκεται δρθιος στήν αύλή, δέν τακτοποιεί τό σπίτι του έτσι ωστε νά

είναι άναπαυτικό , άλλά γιά νά φαίνεται εύρύχωρο καί έπιβλητικό σάν γιά δια­

μονή άνώτερων (καί μακρότερων) δντων , άπαντάει σ' έναν προκλητικό λόγο μέ συγκράτηση καί πνευματική διαύγεια, όχι σάν νά εΊναι τρομαγμένος , συν­

τριμμένος, ντροπιασμένος, μέ κομμένη άναπvοή, κατά τόν τρόπο τοϋ πλη­

βείου. Καί δπως ξέρει νά διατηρεί τήν έντύπωση μιδς σταθερά παρούσας ά­

νwτερης φυσικής δύναμης , έτσι έπιθυμεί έπίσης νά διατηρεί μέ σταθερή .ί­λαρότητα καί εύγένεια, άκόμη καί σέ δύσκολες περιστάσεις, τήν έντύπωση ,

πώς ή ψυχή του καί τό πνεϋμα του έχουν τήν ίκαvότητα ν · aντιμετωπίζουν

κινδύνους καί έκπλήξεις ... Ε να ς άριστοκρατικός πολιτισμός μπορεί νά μοιάζει σχετικά μέ τά πάθη ή μέ τόν καβαλάρη, πού νιώθει ήδονή ν' άφίνει ένα πα­

ράφορο περήφανο ζώο νά βαδίζει μέ ίσπανικό βi;μα- aς έχουμε ύπόψη μας

142

τήν έποχή το Ο Λουδοβίκου 14ου - fι μέ τόν καβαλάρη, πού νιώθει νά τρέχει τό

άλογό του σάν μιά φυσική δύναμη , έτσι πού κινδυνεύουν νά χάσουν άλογο

καί καβαλάρης τά κεφάλια τους, δμως νιώθει χαρά πού άκριβώς τώρα

τά κρατοΟν άκόμη ψηλά: καί στίς δυό περιπτώσεις είσπνέει ό άριστο­

κρατικός πολιτισμός δύναμη, καί έάν αύτός πολύ συχνά άπαιτεί άπό τά

έθιμά του μόνο τήν έντύπωση τοϋ αiσθήματος της δύναμης, ώστόσο έτσι

άναπτύσσεται μέ τήν έντύπωση , πού προκαλεί συνεχώς αύτό τό παιχνίδι

στούς μή εύγενείς, καί μέ τό παιχνίδι αύτής της έντύπωσης τό πραγματικό

αϊσθημα της ύπεροχης . Αύτή ή άδιαμφισβήτητη εύτυχία τοΟ άριστοκρατικοϋ πολιτισμοΟ, πού στηρίζεται στό α'ίσθημα τής ύπεροχής, άρχίζει ν' άνεβαίνει

τώρα σ' ~vα άκόμη ψηλότcpc σκαλί, μιά πού τώρα, χάρη σ· δλα τά έλrύθrpα

πνεύματα, είναι έπιτρεπτό καί δέν ετναι πιά προσβλητικό γι· αύτόν πού έχει

γεννηθεί εύγενής καί έχει διαπαιδαγωγηθεί ώς τέτοιος νά διεΊσδί;ει στό

τάγμα τής γνώσης καί έκεί ν · άποκτάει πνευματικότερες χαρές, νά μαθαίνει

άνώτερα άπ · δ,τι τώρα ίπποτικά καθήκοντα καί νά ένατενίζει έκείνο τό ίδανικό της νικηφόρας σοφίας, τό όποίο άκόμη καμιά έποχή δέ μπορούσε νά προ­

βάλει μέ τόσο καλή συνείδηση Όπως ή έποχή πού άκριβώς τώρα έρχεται. Καί τέλος: μέ τί μποροΟσε ν · άσχοληθεί άπό τή στιγμή αύτή ή άριστοκρατία, δταν

άπό μέρα σέ μέρα δίνει περισ~ερο τήν έντύπωση , πώς είναι άναξιοπρεπές

ν· άσχολείται μέ τήν πολιτική;

202 Μέριμνα γιά τrΊν ύγεία . - Μό.\ις πού εΊχαν άρχίσει νά σκέπτονται γιά τή

φυσιολογία τών έγκληματιών καί κατάληξαν ήδη στό άναμφωβήτητο συμπέ­

ρασμα , δτι μεταξύ έγκληματιών καί φρενοβλαβών δέν ύπάρχει ούσιαστική

διαφορά : μέ τήν προϋπόθεση δτι πιστεύουμε , πώς ή συνηθισμένη ήθική

νοοτροπία εΊναι ή νοοτροπία τής πνευματικής ύγείας . Καμιά πίστη ώσtόσο

δέν γίνεται άκόμη τώρα τόσο καλά παραδεκτή δσο αύτή καί έτσι δέ διστάζει

κανείς νά βγάλει τό συμπέρασμά του καί νά μεταχειρίζεται τόν έγκληματία

σάν ένα φρενοβλαβή : προη1ντός όχι μέ ύπεροπτική εύσπλαχνία , άλλά μέ

ίατρική σοφία , καλή ίατρική θέληση. · Ο έγκληματίας χρειάζεται άλλαγή πε­

ριβάλλοντος , άλλη κοινωνία, πρόσκαιρη έξαφάνιση, ϊσως μοναξιά καί μιά

νέα άπασχόληση . " Ισως αύτός ό 'ίδιος νομίζει , δτι τόν συμφέρει νά ζεί γιά

λίγο καιρό κάτω άπό έπιτήρηση , γιά νά προστατεύεται έτσι άπό τόν έαυτόν

του καί άπό μιά ένοχλητική τυραννική όρμή . Καλά! Πρέπει νά δείξουμε σ ·

αύτόν τή δυνατότητα καί ;ά μέσα θεραπείας (τής έξόντωσης, μεταβολής ,

έξευγενισμοϋ έκείνης τής ()ρμής) καί, στή χειρότερη περίπτωση, τή μή

δυνατότητά της: πρέπει νά Προσφέρουμε στόν άνίατο έγκληματία, πού

προκαλεί φρίκη στόv 'ίδιο τόv έαυτόν του . τήν εύκαιρία yιά ούτοκτονίο. Αύτό

143

νά τό κρατήσουμε ώς έσχατο μέσο τής άνακούφισης, δέν πρέπει νά παρα­μελήσουμε τίποτα, προπάντων γιά νά ξαναδώσουμε στόν έγκληματία τό

καλό θάρρος καί τή ψυχική έλευθερία. τίς τύψεις τής συνείδησης πρέπει

νά τίς έξαλείψουμε άπό τήν ψυχή του σάν ένα άκάθαρτο πράγμα, καί νά τοϋ

δείξουμε, πώς θά μποροΟσε νά έπανορθώσει τή ζημιά, πού 'ίσως έκανε σέ

κάποιον, μέ μιά εύεργεσία σ· έναν ό.λλο, "ίσως άκόμη καί στό σύνολο. ··ολα

μέ έξαιρετική προφύλαξη! Καί προπαντός άνώνυμα η κάτω άπό νέο όνομα

καί μέ συχνότερη άλλαγή τόπου. ωστε δσο περισσότερο είναι δυνατό νά μή

διατρέχει κίνδυνο ή ό.ψογη φήμη καί ή μελλοντική ζωή του. Τώρα βέβαια

θέλει πάντοτε αύτός, στόν όποίο έχει γίνει μιά ζημιά, άνεξάρτητα άπό τόν

τρόπο. μέ τόν όποϊο μπορεί αύτή νά έπανορθωθεϊ. νά πάρει έκδίκrισrι καί

άπευθύνεται γι· αύτό στά δικαστήρια- καί τοΟτο τό διατηροΟν άκόμη σήμερα

οί άπαίσιες ποινικές διατάξεις μας, μαζί μέ τή ψιλικατζίδικη πλάστιγγά τους

καί τή θέληση γιά· άντιστάθμιση τού σφάλματος μέ τήν τιμωρία· ώστόσο δέ μποροΟμε νά προχωρήσουμε πέρα άπ' αύτά; πόσο θά άνακουφίζονταν τό γε­

νικό αϊσθημα τής ζωής, έάν μαζί μέ τήν πίστη στήν κακή πράξη μπορούσαμε

ν· άπελευθερωνόμαστε καί άπό τό όρχαίο ένστικτο τής έκδίκησης καί νά βλέ­

παμε τοΟτο έμεϊς οί "ίδιοι ώς μιά λεπτή σοφία τοΟ εύτυχισμένου προσώπου,

νά εύλογοΟμε δπως ό χριστιανισμός τούς έχθρούς μας καί νά εύεργετοΟ­

με αύτούς πού μάς έχουν προσβάλει! ··Ας διώξουμε τήν έννοια τής άμαρ­τίας άπό τόν κόσμο - καί μαζί μ· αύτή καί τήν έννοια τής τιμωρίας! ··Ας ζ ο Ον

αύτά τά άναθεματισμένα κάπου άλλοΟ μακριά, όχι μεταξύ άνθρώπων, έάν

τόσο πολύ θέλουν νά ζοΟν καί δέν aφανίζονται άπό τήν 'ίδια τήν άηδία τους!

·Εν τι!) μεταξύ aς άναλογισθοΟμε, δτι οί ζημιές, πού πtJ.θαίνουν οί κοινωνίες

καί τά ότομα άπό τούς έγκληματίες, εΙναι έντελώς 'ίδιες μ· αύτές, πού πα­

θαίν?υν άπό τούς άσθενεϊς: οί άσθενεϊς προκαλοΟν φροντίδες. κακή διά­

θεση, δέν παράγουν, καταβροχθίζουν τό είσόδημα ό.λλων, χρειάζονται φύ­

λακες, γιατρούς, ψυχαγωγία καί ζοϋν άπό τό χρόνο καί τίc; δυνάμεις τών

ύγιών. Παρ· δλ · αύτά θά χαρακτηρίζαμε ώς άπάνθρωπο έκεϊνον. πού θά ηθε­λε νά πάρει γι· αύτά έκδίκηση όπό τόν όσθενή. ·· Αλλοτε βέβαια έκαναν το Ο­ΤΟ" όταν ό πολιτισμός βρισκόταν σέ πρωτόγονη κατάσταση, καί άκόμη τώρα

σέ μερικούς όγριους λαούς, μεταχειρίζονταν στήν πράξη τόν όσθενή ώς

έγκληματία, ώς τόν κίνδυνο τής κοινότητας καί ώς τόπο κατοικίας ένός κά­

ποιου δαιμονικοϋ όντος, πού ένσαρκώθηκε σ· αύτόν έξαιτίας κάποιου άμαρ­

τήματος, - τοΟτο σημαίνει: κάθε άσθενής είναι ένας ένοχος! Καί έμείς- δέν έπρεπε νά ε'ίμαστε wριμοι γιά τήν άντίθετη ό.ποψη; Δέv έπρεπε νά μποροΟμε

νά λέμε: κάθε «ένοχος» εΤναι ένας όρρωστος; "Όχι, δέν έφτασε γι· αύτό

άκόμη ή wρα. Λείπουν προπαντός οί γιατροί, γιά τούς όποίους αύτό, πού ι;)ς

τώρα όνομάζουμε πρακτική ήθική, πρέπει νά μεταμορφωθεί σέ ένα μέρος

τής θεραπευτικής τέχνης καί έπιστήμης· άκόμη λείπει γενικά αύτό τό aχόρ­

ταγο ένδιαφέρον γι· αύτά τά πράγματα. πού μιά μέρα θά έμφανισθεί δμοιο μέ

τή θύvλλα καί όρμή ξ;κe;ίνων των παλιών eρησκe;uτικων tζe;ytρoe;ωv· δtv

144

άνήκουν άκόμη οί έκκλησίες σ ' αύτούς πού μεριμνούν γιά τήν ύγεία- οϋτε

άνήκει ή διδασκαλία γιά τό σώμα καί τή δίαιτα στίς ύποχρεώσεις δλων τών

κατώτερων καί άνώτερων σχολείων· οϋτε ύπάρχουν σιωπηλοί σύλλογοι

τέτοιων, πού έχουν άvαμεταξύ τους ύποχρεωθεί νά παραιτηθούν άπό τή

βοήθεια τών δικαστηpίων, άπό τήν τιμωρία καί έκδίκηση έκείνων, πού τούς

έκαναν κακό · οϋτε είχε κάποιος στοχαστής τό θάρρος νά μετρήσει τήν ύγεία

μιδς κοινωνίας καί τών άτόμων άπό τό πόσα παράσιτα μπορεί αύτή νά

ύποφέρει, οϋτε βρέθηκε άκόμη κάποιος ίδρ ιrτής κρατών , πού νά όδηγήσει

τό ύννί στό πνεύμα έκείνου τοΟ γενναιόδωρου και ιϊπιου λόγου: «όν θέλεις

νά καλ_λιεργήσεις τή γη , τότε νά καλλιεργείς μέ τό άλέτρι : τότε θά χαρεί άπό

σένα τό πουλί καί ό λύκος, πού πάει πίσω άπό τό άλέτ~ι σου- θά χαρεϊ άπό

σένα κάθε πλάσμα.» .

203 Κατά τfjς κακής δίαιτας. - Ντροπή γιά τά συμπόσια , πού κάνουν τώρα

οί όνθρωποι, τόσο στίς ταβέρνες δσο καί παντού άλλοΟ, όπου ζεϊ ή εϋπο­

ρη τάξη τής κοινωνίας! ·Ακόμη καί δταν συγκεντρώνονται έπιφανέστατοι

λόγιοι , είναι αύτό τό 'ίδιο έθιμο, πού γεμίζει τό τραπέζι τους , όπως τό τρα­

πέζι τοϋ τραπεζίτη: σύμφωνα μέ τό νόμο τοϋ «πολύ, πάρα πολύ» κα ί της

••ποικιλίας», - άπ' όπου συνάγεται, ότι τά φαγητά παρασκευάζονται γιά τήν

έντύπωση καί όχι γιά τήν έπενέργεια. καί διεγερτικά ποτά πρέπει νά βοη­

θήσουν, γιά νά δι(i!ξουν τό βάρος τοΟ στομαχιού καί τοΟ έγκεφάλου. Ντρο­

πή , τί άκολασlα καί ύπερευαισθησία πρέπει νά είναι ή γενική συνέπεια! Ντροπή , τί όνειρα πρέπει νά ρθοϋν σ · αύτούς! η τέχνες καί βιβλία θά είναι

τά έπιδόρπια τέτοιων συμποσίων! Κι ός κάνουν δ,τι θέλουν : στίς πράξεις τους

θά βασιλεύει τό πιπέρι καί ή άντίφαση η ή βαριεστημάρα τής ζωής! ( ' Η

πλούσια τάξηιJ.Jτήν · Αγγλία χρειάζεται τό χριστιανισμό της, γιά νά μπορεϊνά

ύποφέρει τίς στομαχικές της ένοχλήσεις καί τόν πονοκέφαλό της). Τέλος,

γιά νά είποΟμε καί τό εύχάριστο τοϋ πράγματος, καί δχι μόνο τό άηδιαστίκό του, αύτοί οί όνθρωποι δέν είναι καθόλου άκόλαστοι· ό aίώνας μας είναι πιό

ίσχυρός στά ι.ιέλη του παρά στήν κοιλιά του . η θέλουν λοιπόν. αύτά τά συμ­

πόσια ; Γιά τό όνομα δλων τών άγίων τί παρουσιάζουν; τήν κοινωνική τάξη ;

'Όχι , τό χρήμα : δέν έχει πιά κανείς τάξη! Είναι ••aτομο»! . Ωστόσο χρήμα είναι δύναμη, δόξα, άξιοπρέπε ια , προβάδισμα, έπιρροή · τό χρήμα κάνει

τώρα τή μεγάλη η μικρή ήθική προκατάληψη γιά έναν όνθρωrτο, άνάλογα μ ·

αύτό πού έχε•! Κανείς δέ θέλει νά τό κρύβει μετριόφρονα, κανείς δέ θέλει

νά τό βάλει πάνω στό τραπέζι· συνεπώς πρέπει νά έχει τό χρήμα ένα πα­

ρουσιαστή , πού νά μπορεί νά τό βάζει πάνω στό τραπέζι: βλέπε τά συμπό­

σιά μας!-

145

204 ·Η Δανάη καί ό θεός μέ τή μορφή χ.ρυσοο. - · Από ποϋ αύτή ή όμετρη

άνυπομονησία , πού κάνει τώρα τόν όνθρωπο έγκληματία, σέ καταστάσεις,

πού θά έξηγοϋσαν καλύτερα τήν άντίθετη ροπή; Γιατί έάν αύτός χρησιμο­

ποιεί ψεύτικο ζύγι, έκείνος πυρπολεί τό σπίτι του, άφοΟ τό άσφαλίσει μέ

ύψηλά άσφάλιστρα, ένας τρίτος συμμετέχει στήν κοπή κίβδηλου νομίσμα­

τος , έάν τά τρία τέταρτα τής άνώτερης κοινωνίας παραδίνεται στή νόμιμη

άπάτη καί πρέπει νά ύποφέρει γιά τήν κακή συνείδηση τοΟ χρηματιστηρίου

καί τής κερδοσκοπίας: τί είναι αύτό πού τούς παρακινεί; "Οχι ή πραγματική

άνάyκη, δέν περνάνε τόσο πολύ όσχημα , ϊσως μάλιστα τρώνε καί πίνουν

χωρίς φροντίδα -άλλά μιά τρομερή άνυπομονησία , πού τό χρήμα συσσωρεύ­

εται πολύ άργά καί μιά έπίσης τρομερή εύχαρίστηση καί άγάπη γιά τό συσ­

σωρευμένο χρήμα τούς πιέζει μέρα καί νύχτα . Σ · αύτή ν τήν άνυπομονη ­

σία καί σ · αύτήν τήν άγάπη δμως έμφανίζεται πάλι στό προσκήνιο έκείνος

ό φανατισμός τής λαχτάρας τfjς δύναμης, ό όποίος όναψε κάποτε μέ τήν

πίστη δτι είναι κάτοχος τής άλήθειας , καί ό όποίος είχε τόσο ώραία ονόματα,

ωστε θά μπορούσε κανείς νά τολμήσει νά είναι μέ καλή συνείδηση άπάνθρω­πος (νά καίει · Εβραίους , αίρετικούς καί καλά βιβλία , καί νά έξολοθρεύει

όλόκληρους άνώτερους πολιτισμούς, δπως αύτούς τοΟ ΠεροΟ καί τοϋ Με­

.ξικοΟ) . Τά μέσα τής λαχτάρας τής δύναμης έχουν άλλάξει , ώστόσο τό 'ίδιο

ήφαίστειο κοχλάζει άκόμη , ή άνυπομονησία καί ή aμετρη άγάπη θέλουν τά

θύματά τους : καί έκείνο πού έκαναν όλλοτε «γιά δνομα τοΟ ΘεοΟ» , τό

κάνουν τώρα γιέι χάρη αύτοϋ πού δίνει τώρα στόν άνώτατό βαθμό αϊσθημα

δύναμης καί καλή συνείδηση .

205 ·Ο λαός τοΟ · ισραήλ. - Στά θεάματα , πού μaς προσκαλεί ό αίώνας πού

έρχεται , άνήκει ή άπόφαση γιά τήν τύχη τών Εύρωπαίων 'Ιουδαίων . 'Ότι

αύτοί έρριξαν τόν κύβο τους , δτι έχουν περάσει τόν Ρουβίκωνά τους , είναι

τώρα χειροπιαστό yιά τόy καθένα : δέ μένει σ· αύτούς πιά παρά νά γίνουν

οί κύριοι της Εύρώπης η νά χάσουν τήν Αίγυπτο, δπου τέθηκαν μπροστά σ·

ένα παρόμοιο «ιϊ τό ένα ιϊ τό aλλο». Στήν Εύρώπη δμως φοίτησαν δεοαοκτώ

αίώνες σ · ένα σχολείο , κάτι πού έδώ κανένας aλλος λαός δέ μπορεί νά έπι­

δείξει , καί μάλιστα έτσι , ώστε οί έμπειρίες αύτοΟ το Ο φρικαλέου χρόνου όσκη­

σης νά μήν ώφελήσουν τήν κοινότητα, άλλά περισσότερο τό aτομο . Συνέ­

πεια τούτου ήσαν οί έκτακτες ψυχικές ~αί πνευματικές βοηθητικές πηγές

τών τωρινών ' Ιουδαίων · σέ δύσκολες περιστάσε ις πιό σπάνια άπ" δλους τούς

κατοίκους τής Εύpώπης καταφεύγουν στό πιοτό ιϊ στήν αύτοκτονία . νιά νά

146

γλυτώσουν άπό μιά μεγάλη στενοχώρια - πράγμα πού συνηθίζουν οί προι­

κισμένοι μέ λιγότερη εύφυϊ'α . Κάθε · ιουδαίος βρίσκει σ:ήν ίστορία των πα­

τέρων καί προγόνων του μιά άνεξάντλητη πηγή παραδειγμάτων ψυχρής σύ­

νεσης καί καρτερίας σέ φοβερές καταστάσεις, λεπτότατων πανούργων έξα­

πατήσεων καί έκμετάλλευσης της δυστυχίας καί της τύχης· ή άνδρεία τους

κάτω άπό τό κάλυμμα έλεεινής ύποταγής , ό ήρωισμός τους στό spernere se sperni ξεπερνάει τίς άρετές δλων τών 'Άγιων. 'Ήθε;λαν νά τούς κάνουν άξιοκαταφρόνητους μέ τό νά τούς μεταχειρίζονται περιφρονητικά έπί δύο

χιλιετίες καί μέ τό νά τούς άπαγορεύουν τήν εϊσοοu σέ δλες τίς τιμές, σέ

κάθε aξιο τιμής, γι· αύτό τούς έσπρωχναν βαθύτερα στά πιό βρώμικα επαγ­

γέλματα - καί άληθινά, μ' αuτή τή διαδικασία δέν έγιναν καθαρότεροι. .. Ομως aξιοκαταφρόνητοι: Οί 'ίδιοι ποτέ δέν επαψαν νά πιστεύουν, δτι είναι προορι­

σμένοι γιά τά ϋψιστα πράγματα, έπίσης δέν έπαψαν νά τούς στολίζουν οί

άρετές δλων τών δεινοπαθούντων .

·Ο τρόπος, μέ τόν όποίο τιμοϋν τούς πατέρες τους καί τά παιδιά τους, ή

λογική τών τιμών τους καί τών γαμικών έθίμων τους τούς διακρίνει άνάμεσα

σ· δλους τούς Εuρωπαίους . · Εκτός άπ · δ λα τούτα κατόρθωσαν ν· aποκτή ­

σουν ένα αϊσθημα τής δύναμης καί τής αίώνιας έκδίκησης άκριβώς άπό τά

έπαγγέλματα πού τούς aφησαν ν' άσκοϋν· πρέπει νά είποϋμε, γιά νά δι­

καιολογήσουμε άκόμη κι· αύτή τήν τοκογλυφία τους , δτι αύτοί δίχως αύτόν

τόν περιστασιακό εύχάριστο καί ώφέλιμο βασανισμό τών περιφρονητών ιους

δύσκολα θά μποροϋσαν νά αύτοεκτιμώνται τόσον καιρό. Γιατί ή αύτοεκτί­

μηση συνδέεται μέ τό γεγοvός, δτι έμετς μποροϋμε ν· άσκήσουμε τήν άνταπόδοση ατό καλό καί ατό κακό . Σ · αύτό τό θέμα δέν τούς παρασύρει

εϋκολα ή έκδίκησή τους : γιατί δλοι έχουν τήν έλευθεροφροσύνη, πού τήν

έκτρέφει ή συχνή άλλαγή τοΟ τόπου, τοϋ κλίματος, τών έθίμων τών γειτόνων

καί καταπιεστών , κατέχουν τήν π ιό μεγάλη πείρα σέ κάθε aνθρώπινη έπικοι­

νωνία καί άσκοϋν άκόμη καί στό πάθος τήν Προφύλαξη αύτής τής πείρας.

Ε!ναι τόσο βέβαιοι γιά τήν πνευματική τους εύκαμψία καί σοφία, ώστε ποτέ,

άκόμη καί στήν πιό δύσκολη θέση , νά μή έχουν άνάγκη νά κερδίζουν τό ψωμί τους μέ τη φυσική δύναμη, σάν βάναυσοι έργάτες , άχθοφόροι, σκλάβοι της

γής. · Από τούς τρόπους τους παρατηρεί άκόμη κανείς, πώς ποτέ δέν τούς

έδωσε κανείς ατή ψυχή ίπηοτικά εύγενικά αίσθήματα καί ώραία δπλα γύρω

άπό τό σώμα: κάτι φορτικό έναλλάσσεται μέ μιά συχνά τρυφερή , σχεδόν

πάντοτε δυσάρεστη δουλοφροσύνη. · Ωστόσο τώρα , πού άναπόφευκτα

συμπεdεριάζουν περισσότερο άπό χρόνο σέ χρόνο μέ τήν καλύτερη άριστο­

κρατία τής Εύρώπης , σύντομα θ · άποκτήσουν μιά καλή κληρονομιά γιά συμ­

περιφορά τοϋ πνε~ματος καί σώματος: έτσι πού σέ έκατό χρόνια θά μός κοι­

τάζουν άρκετά άριστοκρατικά , γιά νά μή προκαλοϋν ώς κύριοι ντροπή στούς

ύποτελείς τους . Κα[ αύτό έχει όξiα! Γι' αύτό είναι γιά τώρα άκόμη πρόωρη

μιά έξομάλυνση τοϋ ζητήματός τους. Οί 'ίδιοι ξέρουν πολύ καλά πώς εΊναι γι' αύτούς άδιανόητη μιά κατάκτηση της Εύρώnης ii ένα όnοιοδήποτε

147

πραξικόπημα: ώστόσο ξέρουν έπίσης πολύ καλά, ότι θά μπορούσε κάποτε νά πέσει ή Εύρώπη ατό χέρι τους σάν τέλέ:ια ωριμος καρπός , πού προβάλλει σ' αύτό μόνο μιά έλαφρή άντίοταση. Έντι;> μεταξύ χρειάζονται άκόμη νά διακρίνονται σ' δλες τίς περιοχές τών ύψηλών εύρωπαϊκών άξιών καί νά είναι μεταξύ των πρώτων : ωσπου νά φθάσουν στό σημείο νά καθορίζουν αύτοί οί 'ίδιοι αύτό , πού πρέπει νά ·έκτιμδται ίδιαίτερα . .. Επειτα θά ονομάζονται ο ί έπινοητές καί καθοδηγητές τών Εύρωπαίων καί δέ θ ' άποτελοϋν πιά ντροπή γι' αύτούς . Καί πρός τά ποϋ θά μποροϋσε νά ξεχυθεί αύτό τό πλήθος των

συσσωρευμένων μεγάλων έντυπώσεων , πού άναφέρει ή · Ιουδαϊκή ίστορία γιά κάθε οίκογένεια, αύτό τό πλήθος τών άρετών , άποφάσεων , αύταπαρνή­σεων , άγώνων , νικών κάθε εϊδους , - πρός τά ποϋ έπρεπε νά ξεχυθείτοϋτο , έάν όχι σέ μεγάλους πνευματικούς άνθρώπους καί έργα! " Επειτα, δταν οί . Ιουδαίοι θά παρουσιάζουν τέτοια εύγενή μέταλλα καί χρυσά άγγεία ώς δικό τους έργο, τή στιγμή πού οί εύρωπαϊκοί λαοί μέ τή μικρότερη καί λιγότερο βαθιά πείρα τέτοια δέ μποροϋν καί δέ μπόρεσαν νά παρουσιάσουν , ότciν τό ' Ισραήλ θά έχει μεταβάλει τήν αίώνια έκδίκησή του σέ μιά αίώνια εύλογία τής Εύρώπης , τότε θά είναι έδώ έκείνη ή έβδομη ήμέρα , πού ό άρχαϊος θεός των · Ιουδαίων θά χαίρεται γιά τόν έαυτόν του , τή δημιουργία του καί τόν έκλε­κτό λαό του - καί ολοι έμεϊς θά θέλουμε νά χαιρόμαστε μαζί ;.1 • αύτόν!

206 ·Η άδύvατη κατάστασrι . - Φτωχός, χαρούμενος καί άνεξάρπ; rος! -

είναι δυνατό νά είναι δλα μαζί· φτωχός , χαρούμενος καί σκλάβος! - τοϋτο

είναι έπίσης δυνατό, - καί δέ θά ijξερα νά είπώ κάτι καλύτερο aτούς

σκλάβους έργάτες τοϋ έργοστασίου : μέ τήν προϋπόθεση δτι δέν αίσθά­

νονται καθόλου τοϋτο ώς ντροπή, δπως συμβαίνει δταν χρησιμοποιούνται σάν

βίδες μιός μηχανής καί κατά κάποιον τρόπο ώς συμπλήρωμα τής άνθρ . iιπινης τέχνης τής έφεύρεσης! Ντροπή νά πιστεύουμε πώς είναι δυνατό μέ μιά

ύψηλότέρη πληρωμή νά άρθεϊ ή ούσία τής άθλιότητάς τους, δηλαδή ή άπρόσωπη ύποδούλωσή τους! Ντροπή νά πε ίθεται κανείς μέ φλυαρίες πώς

μπορεί νά γίνει ή "ντροπή τής σκλαβιάς όρετή μέ μιό όνύψωση αύτής τής μή προσωπικότητας μέσα στή μηχανοκίνητη νέα κοινωνία. Ντροπή νά έχεις μιά

άμοιβή , γιό τήν όποία δέν παραμένει κανείς πρόσωπο , άλλά γ ίνεται βίδα! Εί­

στε οί συνωμότες στόν τωρινό παραλογισμό τών έθνών , πού θέλουν προ­

παντός νά παράγουν δσο τό δυνατό πολλά καί νά εΊναι δσο τό δυνατό πλού­

σιοι; Δική σας ύπόθεση είναι νά παρουσιάσετε σ· αύτούς tνav ό.λλο λογα­

ριασμό: πόσο μεγάλα ποσά έσωτερικής άξίας θά πεταχθοΟν γιά έναν τέ­

τοιον έξωτερικό σκοπό! Ποϋ είναι δμως ή δική σας έσωτερική άξία , δταν δέν ξέρετε π .χ. τί σημαίνει ν · άναπνέει κανείς έλεύθερα ; νά έξουσιάζετε κά­

ποτε σέ περίπτωση άνάγκης τόν έαυτόν σας : Νά άηδιάζετε πολύ συχνά τόν

148

έαυτόν σας δπως ένα μπαγιάτικο ποτό ; ν· άκοϋτε τήν έφημερίδα καί νά βλέ­

πετε μέ λοξό μάτι τόν πλούσίο γείτονα, λαίμαργοι έξαιτίας τής ραγδαίας άνύ­

ψωσης καί πτώσης τής δύναμης, τοϋ χρήματος καί τών γνωμών; έάν δέν πι­

στεύετε καθόλου στή φιλοσοφία, πού φοράει κουρέλια , στήν έλευθερο­

φροσύνη έκείνων πού δέν χρειάζονται τίποτα; έάν ή έκούσία είδυλλιακή

φτώχια , ό άνεπάγγελτος βίος καί ή άγαμία, έτσι δπως θά έπρεπε νά ταιριά­

ζουν στούς πιό πνευματικούς άνάμεσα σέ σδς, έχουν γίνει καταγέλαστα;

·Αντίθετα άντηχεϊ πάντοτε στ ' αύτιά σας ή τρομπέτα τών σοσιαλιστών πο­

ντικοκυνηγών, αύτών πού θέλουν νά σδς ένθουσιάζουν μέ τρελές έλπίδες!

Αύτών πού σδς καλοϋν νά είστε έτοιμοι καί τίποτα παραπέρα , έτοιμοι άπό

σήμερα έως αuριο, έτσι ωστε νά περιμένετε κάτι άπ . έξω καί έξακολου­

θεϊτε νά περιμένετε καί κατά τά όλλα ζείτε , δπως ζούσατε συνήθως, -ώσότου αύτή ή προσμονή γίνει πείνα καί δίψα, πυρετός καί τρέλα καί στό

τέλος άνατείλει μ · όλη τή λαμπρότητα ή ή μέρα τοϋ bestia triumphans; -· Αντίθετα ώστόσο όφειλε~ σκέmεται -ό καθένας: «προτιμότερο νά με­

ταναστεύσω, νά ζητήσω νά γίνω κύριος σέ όγριες κα ί δροσερές περιοχές

τοϋ κόσμου καί προπαντός κύριος τοϋ έαυτοϋ μου · τόσον καιρό ν' άλλάζω

τόπο διαμονής όσο μοϋ γνέφει ένα όποιοδήποτε σημάδι σκλαβιδς· νά μή

άποφεύγω τήν περιπέτεια καί τόν πόλεμο καί στίς χειρότερες περιστάσεις

νά είμαι έτοιμος νά πεθάνω : μόνον δχι περισσότερο χρόνο αύτή ή άναξιο­

πρεπής σκλαβιά , μόνον όχι περισσότερο χρόνο αύτή ή σκυθρωπή, φαρμακε­

ρή καί συνωμοτική ζωή!» Αύτό θά ήταν τό σωστό φρόνημα : Οί έργάτες στήν

Εύρώπη όφειλαν ώς τάξη νά ύποστηρίξουν, δτι είναι άδύνατο νά μήν είναι

όνθρωποι καί όχι μόνον , nπως συμβαίνει τίς περισσότερες φορές, νά ύπο­

στηρίζουν, ότι εΊναι μιά σκληρή καί δίχως σκοπό όργάνωση· όφειλαν νά

φέρουν μιά έποχή τοϋ μεγάλου ξεπετάγματος στήν εύρωπαϊκή κυψέλη, πού

όμοιό του νά μή είχε γίνf.ι ως τώρα, καί, μ · αύτή τήν πράξη τής έλεύθερης

μετοικεσίας, νά διαμαρτι ρηθοϋν κατά τής μηχανής, τοϋ κεφαλαίου καί τοϋ

διλήμματος , πού τώρα τούς άπειλεϊ, ιϊ νά όφείλουν νά γίνουν σκλάβοι τοϋ κράτους η σκλάβοι ένός άνατρεπτικοΟ κόμματος. Μακάρι νά ξαλαφρώσει ή Εύρώπη άπό τό ένα τέταρτο των κατοίκων της! Θά είναι καλύτερο γι· αύτή

καί γι· αύτούς! Μόνο στά ξένα , στίς έπιχειρήσεις όνειροπόλων άποίκων θ·

άναγνωρίσει κανείς πόση καλή λογική καί δικαιοσύνη, πόση, καλή δυσπιστία

ένσάρκωσε ότά παιδιά της ή μητέρα Εύρώπη - σ' αύτά τά παιδιά, πού δέ

μποροϋσαν πιάν ' άνθίζουν κοντά της , σ' αύτη τη μουχλιασμένη γριά γυ­

ναίκα, καί κινδύνευαν νά yίνουν γκρινιάρηδες, εύερέθιστοι καί φιλήδονοι, δπως αύτή ή 'ίδια . "Εξ ω άπό τήν Εύρώπη θά μεταναστεύσουν μαζί μέ τούς

έργάτες καί οί άρετές τής Εύρώπης· καί αύτό , πού μέσα στήν πατρίδα

όρχιζε νά έκφuλίζεται σέ μιά έπικίνδυνη δυσΘυμία καί έγκληματική ροπή,

θά όνομάζεται έξω μιά cγρια , ώρaία φυσικότητα καί ήρωισμός . - 'Έτσι θά

έρχεται έπιτέλους καί rάλι καθαρότερος άέρας στή γερασμένη , τώρα πυ­

κνοκατόικημένη Εύρώπη! " Ισως ώστόσο νά λείπουν κάπως οί <<έργοτικές

149

δυνάμεις». ·ισως τότε ν' άναλογισθεϊ κανείς, πώς άπό τότε πρώτα έχει

συνηθίσει σέ πολλές άνάγκες, άφότου ήταν τόσο εϋκολο νά τίς ίκανοποιοΟ­

με, - θά ξεσυνηθίσει πάλι μερικές άνάγκες! ''Ισως καί νά ζητήσουμε τότε

Κινέζους: καί αύτοί θά έφερναν μαζί τους τή νοοτροπία καί τόν τρόπο ζωής,

πού ταιριάζει γιά έργατικά μυρμήγκια. "Ισως νά μποροΟσαν αύτοί νά βοη­

θήσουν γενικά ν· άνθίσει στήν άνήσυχη καί ταραγμένη Εύρώπη κάποια άστι­

κή ήσυχία καί - κάτι πού τίς περισσότερες φορές εlναι άναγκαίο - άσιατική

καρτερικότητα .

207 ' Η συμπεριφορά τών Γερμανών πρός τrjν ι?θικrj. - "Ενας Γερμανός είναι

ίκανός γιά μεγάλα πράγματα, ώστόσο εΊναι άπίθανο νά τά εκτελέσει: γιατί

αύτός ύπακούει, έκεί δπου μπορεί, σ' ό,τι είναι εύχάριστο σ' ένα καθαυτό

νωθρό πνεϋμα. ·Εάν βρεθεί στήν άνάγκη νά ωηοιχθεί στίς δικές του δυ­

νάμεις καί διώξει τή νωθρότητά του, έάν otv τοϋ ε1ναι πιά δυνατό νά λουφάξει σάν μονάδα μέσα σ· ένα σύνολο (σ' αύτή τήν ίδιότητα έχει κατά

πολύ μικρότερη άξία άπό ένα Γάλλο η .. Αγγλο),- τότε άνακαλύπτει τίς δυνά­

μεις του: τότε γίνεται έπικίνδυνος, κακός, βαθύ<;, παράτολμος καί φέρνει

στό φώς τό θησαυρό της κοιμισμένης ένέργειας, πού κρύβει μέσα του καί

στόν όποίο προηγούμενα κανείς (οϋτε καί αύτός ό 'ίδιος) δέν πίστευε . ·Εάν

ένας Γερμανός ύπακούει σέ μιά τέτοια περίπτωση στόν 'ίδιο τόν έαυτόν του­

αύτό εlναι μιά μεγάλη έξαίρεση, τότε συμβαίνει τοϋτο μέ τήν ίδια βραδύτη­

τα, άνυποχωρητικότητα καί διάρκεια, μέ τήν όποία ύπακούει στόν πρίγκηπά

του, στίς δημόσιες άρχές: μέ τέτοιον τρόπο ώστε, δπως εϊπαμε, νά εΊναι ίκα­

νός έπειτα γιά μεγάλα πράγματα, πού δέν έχουν καμιά σχέση μέ τόν «άδύ­

νατο χαρακτήρα>> του, πού ό 'ίδιος προϋποθέτει γιά τόν έαυτόν του. Συνήθως

δμως φοβθ.ται νά έξαρτθ.ται μόνον άπό τόν ίδιο τόν έαυτόν του, ν' αuτοσχε­

διάζει: γι· αύτό χρησιμοποιεί ή Γερμανία τόσους ύπαλλήλους, τόσο μελάνι. -'Η έπιπολαιότητα εΤναι σ' αύτόν ξένη, τοΟ προκαλεί φόβο · άλλά σέ έντελώς

νέες καταστάσεις, πού τόν βγάζουν άπό τό λήθαργό του , εΊναι σχεδόν έλα­

φρόμυαλος· τότε άπολαμβάνει τή σπανιότητα της νέας κατάστασης καθώς

ένα μεθύσι, καί ξέρει νά μεθάει! "Ετσι εΤvαι τώρα ό Γερμανός στήν πολιτική

σχεδόν έλαφρόμυαλος: εχει έδώ γιά τόν έαυτόν του τήν προκατάληψη της έμ­βρίθειας καί τής σοβαρότητας καί τήν χρησιμοποιεί πλούσια στήv έπικοινω­

νία του μέ τίς ό.λλες πολιτικές δυνάμεις, ώστόσο έτσι εΤναι μυστικά γεμάτος

ύπεροψία, ώστε κάποτε νά επιτρέπεται νά όνειροπολεί καί νά εΊναι δύστρο­

πος καί μανιώδης νεωτεριστής καί ν' άλλάζει πρόσωπα , κόμματα, έλπίδες,

δπως τίς μάσκες . - Οί Γερμανοί λόγιοι, πού ως τώρα εΊχαν τή φήμη τοϋ πιό

καλοΟ ΓερμανοΟ, ήσαν καί εΊναι 'ίσως άκόμη τόσο καλοί δσο καί οί Γερμανοί

στρατιώτες, έξαιτίας της βαeιaς, σχεδόν παιδικης ροπης nρός τήν ύnακοή

150

σ· δλα τά έξωτερικά πράγματα καί τοΟ άναγκασμοΟ νά είναι στήν έπιστήμη

πολύ μόνοι καί v · άναλαμβάνουν πολλές εύθύνες- έάν ξέρουν v · άσφαλί­ζουν άπό πολιτικό παραλογισμό τόν περήφανο, άπλό καί ύπομονητικό τρόπο

τους καί τήν έλευθερία τους, σέ καιρούς, πού ό aνεμος φυσάει διαφορετι­

κά, τότε μποροϋμε νά περιμένουμε πολλά άπ · αύτούς: έτσι δπως εΤναι (ιϊ

ήταν) εΤναι ή έμβρυακή κατάσταση κάποιου άvώτερου. Τό πλεονέκτημα καί

τό μειονέκτημα τών Γερμανών, άκόμη καί τών λογίων τους, ί'jταν έως τώρα,

πώς πίστευαν περισσότερο άπ' aλλους λαούς στήν πρόληψη καί τήν τέρψη·

τά έλαπώματά τους είναι, δπως καί πρίν, τό πιοτό καί ή ροπή πρός τήν

αύτοκτονία (αύτή είναι ένα σημάδι άκαμψίας τοΟ πνεύματος , πού μπορεί νά

όδηγήσει γρήγορα στήν άποχαλίνωση)· ό κίνδυνος γι' αύτούς βρίσκεται σ·

ολα οσα δεσμεύουν τίς νοητικές δυνάμεις καί άποδεσμεύουν τά πάθη (οπως

π.χ. ή ύπέρμετρη χρήση τfiς μουσικής καί τών πνευματικών ποτών) · γιατί τό

γερμανικό πάθος στρέφεται κατά τής προσωπικής ώφέλειας καί προκαλεί

τήν αύτοκαταστροφή, δπως τό πάθος τοΟ μεθύστακα. ·Ο 'ίδιος ό ένθουσια­

σμός έχει στή Γερμανία λιγότερη άξία άπ' δ,τι άλλοϋ, γιατί εΤναι aγονος .

·Εάν κάποτε έκανε ένας Γερμανός κάτι, τοϋτο έγινε σέ ωρα άνάγκης, στήν

κατάσταση τfiς άνδρείας, τών σφιγμένων δοντιών, της πιό έντεταμένης

περίσκεψης καί συχνά τής γενναιοφροσύνης . - Τ ή συναναστροφή μ·

αύτούς μποροϋμε νά τή συστήσουμε -γιατί σχεδόν κάθε Γερμανός μπορεί

νά δώσει κάτι, όταν κανείς καταλαβαίνει νά τόν καταφέρει νά τό 6ρεί, νά τό

ξανα6ρεί (είναι ό 'ίδιος άκατάστατος).- ·Εάν τώρα ένας τέτοιου ε'ίδους λαός

άσχολείται μέ τήν ήθική: ποιά ήθική θά είναι αύτή, πού θά τόν ίκανοποιεϊ;

· Ασφαλώς πρίν άπ · όλα θά θέλει νά φαίνεται έξιδανικευμένη σ· αύτή ή έγκάρδια ροπή του πρός τήν ύπακοή . (( . ο aνθρωπος όφείλει νά έχει κάτι,

στό όποίο νά μπορεί νά ύπακούει άπόλυτα.>> - αύτό εΤναι ένα γερμανικό

αϊσθημα, μιά γερμανική συνέπεια: τή συναντάμε στή βάση δλων τών γερ­

μανικών ήθικώv διδασκαλιών. Πόσο διαφορετική εΤναι ή έντύπωση, δταν το­

ποθετούμεθα μπροστά σ· όλόκληρη τήν άρχαία ήθική! 'Όλοι έκείνοι οί

'Έλληνες στοχαστές, δσο ποικίλη κι' av παρουσιάζεται σέ μδς ή είκόνα τους, φαίνονται ώς ήθικολόγοι πώς μοιάζουν μέ τό γυμναστή, πού λέει σ ·

ένα νεαρό •<'Έλα, άκολούθα με! Παραδώσου στήν πειθαρχία μου! 'Έτσι 'ίσως

καταφέρεις νά πάρεις μπρός στά μάτια δλων τών ·Ελλήνων ένα βραβείο».

Προσωπική διάκριση! - αύτό εΤναι ή άρχαία άρετή . Νά ύποτάσσεσαι, v · άκο­λουθείς, φανερά- ιϊ κρυφά, - αύτό είναι ή γερμανική άρέτή. - Πολύ πρίν άπό τόν Κάντιο καί τήν κατηγορική προταγή του είχε είπεί ό Λούθηρος μέ

τό 'ίδιο α'ίσθημα : πρέπει νά ύπάρχει ένα δν, στό όποίο νά μπορεί ό όνθρω­

πος νά έχει άπόλuτη έμπιστοσύνη, - τοΟτο ήταν ή δική του άπόδειξrι θεού.

ήθελε, πιό χοντροκομμένα καί λαϊκότερα άπό τόν Κάντιο, νά ύπακοϋνε άπό­

λuτα όχι οέ μιά ίδέα, άλλά σ· ένα πρόσωπο· καί στό τέλος λοξοδρόμησε ό Κάντιος ατό θέμα τής ήθικης μόνο γι · αύτό, γιά νά φθάσcι στήν ύπακοή

ατό πρόσωπο· τοϋτο λοιπόν είναι ή λατρεία τοϋ Γερμανοϋ , δσο λιγότερα

151

ύπολείμματα άκριβώς άπό τή θρησκευτική λατρεία παράμειναν σ' αυτον.

'Έλληνες καί Ρωμαίοι αίσθάνοvταν διαφορετικά καί θά χλεύαζαν ένα τέτοιο «πρέπει νά ύπάρχει ένα ον>• : ήταν χαρακτηριστικό τής νότιας έλεμθερίας το Ο

αίσθήματος ν ' άποκρούουν τήν «άπόλυτη έμπιστοσύνη» καί νά είναι λίγο

σκεπτικιστές γιά όλα καί γιά τό καθένα, ε'ίτε είναι τοΟτο θεός ιϊ όνθρωπος ιϊ

ίδέα. Περισσότερο ό άρχαϊος φιλόσοφος! Nil admirari- σ· αύτή τήν πρόταση

βλέπει αύτός τή φιλοσοφία . Καί ένας Γερμανός, δηλαδή ό Σοπενχάουερ ,

προχωρεί τόσο πολύ στό άντίθετο , ί:;>στε νά είπεϊ: admirari id est philosopha­ri . - τί λοιπόν θά λένε , έάν ό Γερμανός κάποτε,- πράγμα πού συμβαίνει,­

φθάσει στήν κατάσταση, πού θά είναι ίκανός γιά μεγάλα πράγματα; 'Όταν

. ρθεϊ ή ωρα τής έξαίρεσης, ή ωρα τής άνυπακοής ; - Δέν πιστεύω πώς ό

Σοπενχάουερ δικαιολογημένα λέει, δτι είναι τό μοναδικό προτέρημα τών

Γερμανών συγκριτικά μ · όλλους λαούς, τό δτι ύπάρχουν άνάμεσά τους

περισσότεροι άπ' δ,τι άλλοΟ όθεοι - άλλά ξέρω τοΟτο: έάν ό Γερμανός

φθάσει στήν κατάσταση νά είναι ίκανός γιά μεγάλα πράγματα, τότε ύψώνεται

άνεπιφύλακτα πάνω άπό τήν ήθική! Καί γιατί δέν έπρεπε; τώρα πρέπει νά

κάνα κάτι νέο , δηλαδή νά διατάσσει .:... τόν έ-::uτόv του ή όλλους! · Αλλά ή

γερμανική ήθική του δέ τόν δίδαξε νά διατάσσει! Σ · αύτή είναι ξεχασμένο

τό διατάσσειν!

152

Τέτα ρ το βιβλίο

208 Ζήτημα συνείδησης . - « Καί περιληπτικά: τί πραγματικά νέο θέλετε ;»

Θέλουμε νά μή γίνονται οί α ίτίες άμαρτωλοί καί οί συνέπειες δήμιοι.

209 · Η ώφελιμότητα τών αύστηρότατων θεωριών. - ΠαpατηροίJμε σ ' έναν

όνθρωπο πολλές ήθικές άδυναμίες καί τόν περνάμε άπό ένα χοντρό κόσκι­

νο, έάν άκολΟυθεί πάντοτε τήν αύστηpότατη θεωρία τής ήθικfjς . · Αντίθε­τα , βάζουμε πάντοτε τή _ζωή τών έλευθερόφρονων ήθικολόγων κάτω άπό τό

· μικροσκόπιο: μέ τήν ύστερόβουλη σκέψη πώς ενα παραπάτημα στή ζωή εΊ­

ναι τό άσφαλέστατο έπιχείρημα κατά μιδς όχι εύπρόσδεκτης γνώσης.

210 Τό «καθαυτό» . - Κάποτε ρωτοϋσαν : Ποιό εΙναι τό γελοίο : σάν νά ύπάρ­

χουν έξω άπό μός πράγματα , πού εχουν τό γελοίο ώς ίδιότητα, καί εκαναν

όπειρες φανταστικές σκέψεις (μάλιστα ένας θεολόγος νόμιζε πώς αύτό

153

ε!ναι «ή άφέλεια τής άμαρτίας» ) . Τώρα ρωτδνε: τί ε!ναι τό γέλιο ; Πώς προέρ­

χεται τό γέλιο ; Σκέφθηκαν καί στό τέλος διαπίστωσαν δτι δέν ύπάρχει κα­

θαυτό τίποτα καλό , τίποτα ώραϊο, τίποτα ύπέροχο , τίποτα κακό , άλλά μόνο

ψυχικέc καταστάσεις, κατά τίς όποίες βαφτίζουμε τά πράγματα έξω καί

μέσα μας μέ τέτοιες λέξεις . Ξαναπήραμε τά έπίθετα τών πραγμάτων η

τουλάχιστο θυμηθήκαμε δτι τούς τά εi)(αμε δανείσει: - "Ας κοιτάξουμε

λοιπόν πώς μ · αύτή τή σοφή γνώση νά μή χάνουμε τήν ίκαvότητα γιά δα­

νεισμό καί πώς δέν έχουμε γίνει πιό πλούσιοι καί πιό φιλάργυροι.

211 Πρός τούς όvειροπόλους τtjς άθαvασίας . - Εϋχεσθε λοιπόν αίώvια

διάρκεια σ · αύτή τήν ώραία συνείδηση τοϋ 'ίδιου τοϋ έαυτοϋ σας ; Δέν εlναι

τοϋτο άδιάντροπο; Δέ σκέmεσθε λοιπόν δλα τά άλλα πράγματα , πού θά

έπρεπε έπειτα νά σδς άνέχονται αίώνια, δπως όφειλαν νά σδς άνέχονται

έως τώρα μέ μιά περισσότερο άπό χριστιανική ύπομονή; 'Ή νομίζετε δτι

μποροϋν νά σδς δώσουν ένα αίώνιο αϊσθημα εύδαιμονίας ; 'Ένας μοναδικός

άθάνατος aνθρωπος πάνω στή γή θά ήταν ηδη άρκετός νά μεταβάλει μέ π'ιv

άvία του δλα τ ' aλλα , πού ήσαν άκόμη έδώ , σέ μιά γενική μανία θανάτου καί

άπαγχονισμοϋ! Καί σείς κάτοικοι τής γης μέ τίς έννοιοϋλες σας ένός ζευ- . γαριοϋ χίλιων λεπτών θέλετε νά γίνετε αίώνια βάρος στήν αίώνια γενική

ϋπαρξη! · Υπάρχει τίποτα πιό φορτικό ; Τελευταία: ός ε'ίμαστε ιϊπιοι πρός ένα

δν έβδομήντα χρόνων! - δέ μπόρεσε ν' άσκήσει τή φαντασία του στήν

περιγραφή τής άτομικijς «αίώνιας άνίας» , - τοϋ έλειπε ό χρόνος!

212 Σέ τί γνωρίζει κανείς τόν έαυτόν του . - Μόλις ένα ζώο βλέπει ένα aλλο,

άναμετριέται νοερά μ' αύτό καί τό 'ίδιο κάνουν οί όνθρωποι aγριων έποχών .

· Απ ' αύτό προκύmει , δτι σ ' αύτή τήν περίπτωση κάθε aνθρωπος γνωρίζει

τόν έαυτόν του σχεδόν ΙJόνο σέ σχέση μέ τίς δικές του δυνάμεις άντίστα­

σης καί έπίθεσης.

213 Οί aνθρωποι τtjς άποτυχημένης ζωής . - Μερικοί εΤναι φτιαγμένοι άπό

τέτοιο ύλικό , ώστε έπιτρέπεται στήν κοινωνία νά κάνει άπ ' αύτούς τοϋτο η

154

έκείνο : Κάτω άπό όποιεσδήποτε συνθήκες θά έχουν καλή διάθεση κaί δέ θά μπορούν νά παραπονιούνται γιά μιά λανθασμένη ζωή. "Αλλοι είναι φτιαγμέ­

νοι άπό πολύ ίδιαίτερο ύλικό - δέ χρειάζεται νά είναι αύτό κάτι ίδιαίτερα εύγενές , άλλά μόνον ένα σπάνιο - ωστε νά μή πρέπει νά αίσθάνονται άσχημα , έκτός άπό τή μοναδική περίπτωση, πού νά μπορούν δηλαδή νά ζοϋν σύμφωνα μέ τό μοναδικό τους σκοπό : - σ · όλες τίς άλλες περιπτώσεις βλάmεται ή κοινωνία. Γιατί όλα όσα φαίνονται στό ότομο ώς λανθασμένη, άποτυχημένη ζωή, δλο τό φορτίο του άπό άποθάρρυνση, παράλυση, άσθέ ­

νεια , έρεθισμό , άπληστία ρίχνει στήν κοινωνία - καί έτσι σχηματίζεται γύρω άπ · αύτή μιά κακή πνιγηρή άτμόσφαιρα καί , στήν εύνοϊκότερη περίπτωση , ένα σύννεφο καταιγίδας .

214

Π εlναι έπιείκεια ; - · Υποφέρετε καί ζητδτε νά εϊμαστε έπιεικείς σέ σδς, δταν τή στιγμή πού ύποφέρετε κάνετε άδικίες σέ άνθρώπους καί πράγματα!

. Αλλά τί άξία έχει ή δική μας έπιείκεια! Σείς ώστόσο πρέπει νά εlστε πιό προσεκτικοί γιά χάρη τοϋ έαυτοϋ σας! Τοϋτο είναι ένας ώραίος τόπος , ν·

άποζημιώνεσθε έτσι γιά τά παθήματά σας , ωστε νά βλάmετε μαζί καί τήν

κρίση σας! Πάνω σέ σος τούς 'ίδιους έπιστρέφει ή 'ίδια σας έκδίκηση έάν κά­

πως κακολογείτε καί θολώνετε έτσι τό μάτι σας καί δχι τό μάτι τών άλλων:

συνηθίζετε τόν έαυτόν σας στό νά Βλέπετε σφαλερά καί λοξά!

215 ·Η ήθική τών θυμάτων, «Ν · άφοσιώνεσθε μ · ένθουσιασμό , νά προσφέ­

ρετε γιά θυσία τόν έαυτόν σας» - αύτές εΊναι οί χαρακτηριστικές λέξεις

τής ήθικης σας καί μέ χαρά τό πιστεύω πώς σείς , όπως λέτε ; ••είλικρινά έτσι

τό νομίζετε» : ώστόσο σδς ξέρω καλύτερα άπ' ό,τι ξέρετε σείς τόν έαυτόν

σας , έάν μπορεί νά συμβαδίζει ή δική σας ••τιμιότητα>>' μέ μιά τέτοια ήθική.

Σείς βλέπετε άπό τό ϋψος αύτή ς τής ήθικής περιφρονητικά έκείνη τήν όλλη

νηφάλια ήθική, πού άπαιτεί αύτοκυριαρχία, αύστηρότητα , ύπακοή, τήν

όνομάζετε μάλιστα έγωισηκή, καί βέβαια! -εΊστε είλικρινείς άπέναντι τών

έαυτών σας , έάν δέν σδς άρέσει; - πρέπει νά μή σος άρέσει! Γιατί ένώ

άφοσιώνεστε μ· ένθουσιασμό σ· αύτή καί προσφέρετε ώς θύμα τόν έαυτόν

σας, άπολαμβάνετε έκείνο τό μεθύσι τής σκέψης, δτι είστε τώρα πιά ένα μέ

τό δυνατό, ε'ίτε είναι τοϋτο ένας θεός η ένας άνθρωπος , στόν όποίο

άφιερώνετε τόν έαυτόν σας : Χαίρεσθε μέ τήν αϊσθηση τής δύναμής του,

πού έπιβεβαιώνεται πάλι μέ tvα θϋμα. Στήν πραγματικότητα φαίνεσθε δτι

155

θυσιάζετε μόνο τόν έαυτόν σας, π ιό πολύ μεταμορφώνετε νοερά τούς

έαυτούς σας σέ θεούς καί άπολαμβάνετε τούς έαυτούς σας σάν τέτοιους .

Λογαριάζοντας μ· άφετηρία αύτή τήν άπόλαυση - πόσο άδύνατη καί φτωχή

σάς φαίνεται έκείνη ή «έγωιστική» ηθική τής ύπακοfjς, τοϋ καθήκοντος, τής

λογικής: δέ σάς άρέσει, έπειδή έδώ πρέπει νά γίνει μιά πραγματικά θυσία καί

άφοσί~ση, δίχως νά φαντάζεται ό θυσιαζόμενος πώς μεταμορφώνεται σ ·

ένα θεό , όπως σείς φαντάζεσθε. Μέ λίγα λόγια , σείς θέλετε τό μεθύσι καί

τήν ύπερβολή, καί έκείvη r'} περιφρονημένη άπό σάς ήθική ύψώνει τό

δάχτυλο έναντίον τής μέθης καί τής ύπερβολfiς. - Σάς πιστεύω άλήθεια ,

πώς σδς προκαλεί δυσαρέσκεια .

216 Οί κακοί καί ή μουσική . - · Η πλήρης εύδαιμονία τής άγάπης , ή όποία

έγκειται στήν άπόλυτη έμπιστοσύνη, έπρεπε νά είχε χορηγηθεί κάποτε σ ·

άλλα πρόσωπα κι · όχι σέ πολύ δύσπιστους, κακούς καί πικρόχολους; Γιατί

αύτοί άπολαμβάνουν μέσα σ· αύτή τήν πελώρια έξαίρεση τής ψυχής τους,

πού ποτέ δέν πίστευαν! Κάποια μέρα έρχεται έκείνη ή άπέραντη, όνειρώδης

α'ίσθηση γι· αύτή, άπό τήν όποία ξεχωρίζει όλόκληρη ή ύπόλοιπη καί όρατή

ζωή τους σάν ένα λαμπρό α'ίνιγμα καί θαϋμα, γεμάτο άπό χρυσή λάμψη καί

άνώτερο άπό κάθε λόγο καί είκόνα. ·Η άπόλυτη έμπιστοσύνη άποστομώνει.

Μάλιστα σ · αύτή άκόμη τήν εύδαίμονα άποστόμωση ύπάρχει ένας πόνος καί

ένα βάρος, γι· αύτό καί τέτοιες καταπιεσμένες άπό τήν εύτυχία ψυχές

συνηθίζουν νά είναι εύγνωμονέστερες ατή μουσική παρ · δτι δλες οί άλλες

καί καλύτερες: γιατί διαμέσου της μουσικής βλέπουν καί άκοϋν, δπως διαμέ­

σουν ένός χρωματιστοϋ καπνοϋ, τήν άγάπη τους, πού έχει γίνει κατά

κάποιον πιό μακρινή , ήιό συγκινητική καί λιγότερο βαριά · μουσική είναι σ·

αύτούς τό μοναδικό μέσο , γιά νά θεώνται τήν έκτακτη κατάστασή τους καί

νά συμμετέχουν σ ' αύτή μ ' ένα είδος άποξένωσης καί άνακούφισης . Κάθε

άvθρωπος πού άγαπάει, σκέπτεται τήν G:ιρα της μουσικής : «αύτή μιλάει γιά μένα, μιλάει άντί γιά μένα, τά ξέρει όλα••!

217 · Ο καλλιτέχνης . - Οί Γερμανοί θέλουν νά φθάσουν διαμέσου τοϋ

καλλιτέχνη σ· ένα είδος όνειρεμένου πάθους· οί · Ιταλοί θέλουν διαμέσου

αύτοϋ ν ' άναπαυθοϋν άπό τά πραγματικά πάθη τους οί Γάλλοι θέλουν άπ '

αύτόν εύκαιρία, γιά νά άποδείξουν τήν κρίση τους καί νά έχουν άφορμές γιά

κουβέντες . Λοιπον : aς εϊμαστε δίκαιοι!

156

218 Μέ τίς άδυναμίες του νά ένεργεϊ αάν καλλιτέχνης . - · Εάν πρέπει γενικά

νά έχουμε άδυναμίες καί τελικά νά όφείλουμε νά τίς άναγνωρίζουμε ώς

νόμους γιά μδς, τότε εύχομαι aτόν καθένα τόσο πολλή καλλιτεχνική

δύναμη, ωστε νά καταλαβαίνει νά κάνει άπό τίς άδυναμίες του τίς άρετές

του καί διό τών άδυναμιών του νά μδς κάνει νά μιμηθοΟμε τίς άρετές του :

αύτό πού είχαν καταλάβει οί μεγάλοι μουσικοί σέ πολύ μεγάλο βαθμό . Πόσο

συχνά ύπάρχε ι ατή μουσική τοΟ Μπετόβεν ένας χονδροειδής, άνυπόμονος

τόνος , στόν Μότσαρτ μιά όλύμπια χάρη άγαθών συντρόφων, κατά τήν όποία

όφείλουν νά εύχαριστοϋνται καρδιά καί πνεϋμα , στόν Ριχάρδο Βάγκνερ μιά άνώμαλη καί ένοχλητική άνησυχία, κατά τήν όποία χάνεται ή καλή διάθεση

καί τοϋ πιό ύπομονετικοϋ: έδώ δμως έπιστρέφει αύτός ατή δύναμή του καί

τό 'ίδιο έκείνη · όλοι αύτοί μδς έχουν δημιουργήσει μέ τίς άδυναμίες τους μιά

φοβερή δίψα γιά τίς άρετές τους καί μιά δέκα φορές εύαισθητότερη

γλώσσα γιά κάθε σταγόνα ήχηροϋ πνεύματος, ήχηρής όμορφιδ.ς, ήχηρής

καλοσύνης.

219•

'Η άπάτη κατά τήν ταπείνωση. - Προκάλεσες aτόν πλησίον σου μέ τήν

άπερισκεψία σου μιά βαθιά θλίψη καί κατάστρεψες άνεπανόρθωτα μιά

εύτυχία - καί τώρα προαπαθεϊς νά κατανικήσεις τή ματαιοδοξία σου μέ τό νά

πδς σ· αύτόν, ταπεινώνεσαι μπροστά του, παραδίνεις μπροστά του τήν

άπερισκεψία σου στήν περιφρόνηση καί νομίζεις, πώς έπειτα άπ' αύτή Ίή

σκληρή , γιά σένα έξαιρετικά δύσκολη σκηνή, όλα έχουν βασικά όποκαταστα­

θεϊ - δτι ή δική σου έκούσια ζημιά της τιμής ξοφλάει τήν άκούσια ζημιά της

εύτυχίας τοϋ όλλου : μ· αύτό τό α'ίσθημα φεύγεις ίκανοποιημένος καί μέ

άποκαταστημένη τήν άρετή σου . ·Ωστόσο ό όλλ~ς έχει δπως πρίν τόν 'βαθύ πόνο του, δέ βρίσκει καμιά παρηγοριά σ· αύτό, πώς σύ εΊσαι άπερίσκεπτος καί

τοϋ τόέχεις όμολογήσει, θυμάται μάλιστα τό όδυνηρό θέαμα πού τοϋ πρόσ­

φερες, όταν περιφρονούσες τόνϊδιο τόν έαυτόν σου μπροστά σ· αύτόν, σόν

μιά νέα πληγή πού τή χρωστάει σέ σένα - ώστόσο δέ σκέmεται έκδίκηση καί

δέν καταλαβαίνει πώς εΊναι δυνατό νά έξομαλυνθεϊ κάτι άνόμεσα σέ σένα καί

σ· αύτόν!

Βασικά έπαιξες έκείνη τή σκηνή μπροστά σέ σένα τόν 'ίδιο καί γιά σένα

τόν ϊδιο: εΊχες γι· αύτό προσκαλέσει ένα μάρτυρα πάλι γιά τόν έαυtν σου

καί όχι γι· αύτόν. - μήν έξαπατδς τόν έαυτόν σου!

1q7

220 'Επισημότητα καί φο6ίd. - Οί τελετές, οί έπίσημες στολές , οί σοβα­

ρές φάτσες, τό πανηγυρικό πρόσωπο , τό άργό βάδισμα , ό περίπλοκος λόγος , καί γενικά όλα όσα όνομάζονται έπισημότηΙ"α: αύτά είναι ή διαστρε­

βλωμένη μορφή αύτών, πού βασικά είναι φοβιτσιάρικη - θέλουν έτσι νά

προκαλούν φόβο (πρός αύτούς τούς 'ίδιους η πρός αύτό , πού αύτοί

άντιπροσωπεύουν) . Οί aφοβοι , τούτο σημαίνει πρωταρχικά : οί πάντοτε κα ί

άναμφίβολα φοβεροί δέ χρειάζονται έπισημότητα καί τελετές · αύτοί διαλα ­

λούν καί πιό πολύ δυσφημούν μέ λόγια καί κινήσεις τήν είλικρίνεια, τό πραγ­

ματικό, σάν σημάδι τοϋ αύτοσυνειδητοποιημένου τρόμου.

221 · Ηθική τής θυσίας . - · Η ήθικότητα , πού μετριέται άνόλογα μέ τή

θυσία, είναι ή ήθικότητα ήμιάγριας βαθμίδας . Ή λογική έχει σ · αύτή τήν

περίπτωση μόνο μιά δύσκολη καί αίματηρή νίκη μέσα ατή ψυχή , πρέπει νά

κατατροπωθούν ίσχυρές άντίθετες όρμές · δίχως ένcι είδος φρικαλεότητας ,

δ πως στίς θυσίες, τίς όποϊες άπαιτοϋν καννιβολικοί θεοί , τοϋτο δέ γίνεται .

222 · Εκεί όπου είναι έπιθυμητός ό φανατισμός. - Οί φλεγματικές φύσε ις

μόνον έτσι μποροϋν νά ένθουσιασθοϋν, μέ τό νά τiς φανατίζουμε.

223 Τό μάτι πού φο6οϋvται . -τίποτα δέν φοβούνται περισσότερο καλλιτέ­

χνες, ποιήτές καί συγγραφείς άπ · έκεϊνο τό μάτι πού βλέπει τή μικρή τους άπάτη, πού έκ τών ύστέρων συλλαμβάνει , πόσο συχνά αύτοί στάθηκαν ατό

συνοριακό δρόμο , δ που αύτό τούς όδηγοϋσε ε'ίτε πρός τήν άθώα χαρά γι·

αύτούς τούς 'ίδιους η πρός τή δημιουργία έντυπώσεων · τό όποίο έπαληθεύ­

ει , έάν ιϊθελαν νά πουλοϋν τό μικρό γιά μεγάλο , έάν ζητοϋνε νά έξάρουν καί νά στολίσουν , δίχως νά έχρυν έξαρθεϊ οί 'ίδιοι · τό όποίο βλέπει άνάμεσα άπό

κάθε τέχνασμα της τέχνης του τή σκέψη έτσι , δ πως fΊταν πρώτα πρίν άπ · αύτούς, 'ίσως σάν μιά θελητική φωτεινή μορφή , 'ίσως δμως καί ώς μιά

κοινόΤυπη σκέψη , πού όφείλουν νά τήν άπλώνουν , συντομεύουν , χρωματί~

158

φυν, τυλίγουν , καρυκεύουν , γιά νά φτιάξουν στό αύτί κάτι , άντί ή σκέψη νά

κάνει κάτι άπ ' αύτούς,- ω . αύτό τό μάτι πού παρατηρεί στό έργο σας δλες

τίς άνησυχίες σας , όλες τίς άνιχνεύσεις σας καί τή λαιμαργία σας, τίς

άπομιμήσεις σας καί τίς ύπερβολές (τοΟτο είναι μόνο μιά φθονερή άπομίμη­

ση), τό όποϊο γνωρίζει τόσο καλά τό κοκκίνισμα τής ντροπής σας , δπως καί

τήν τέχνη σας νά κρύβετε αύτό τό κοκκίνισμα καί νά τοΟ δίνετε μπροστά

στόν 'ίδιο τόν έαυτόν σας όλλη σημασία!

224 Τό «έξυψωτικό» ατή δυστυχία τοϋ πλησίον. - Εlναι ένας δυστυχισμένος

καί τώρα έρχονται οί «συμπονοΟντες» καί τοΟ ζωγραφίζουν τή δυστυχία του

- τέλος φεύγουν ίκανοποιημένοι καί έξυψωμένοι: άπόλαυσαν τήν τρομάρα

τοΟ δυστυχισμένου σάν δική τους τρομάρα καί nέρασαν ένα ώραίο άπόγευ­

μα.

225 'Ένα μέσο, γιά νά γίνεις γρήγορα περιφρονημένος . - 'Ένας άνθρωπος ,

πού μιλάει γρήγορα καί πολύ , χάνει τήν έκτίμησή μας, έπειταάπό τήν πολύ

σύντομη έπικοινωνία μας, άκόμη καί έάν μιλάει λογικά - όχι μόνο στό βαθμό

πού άνταποκρίνεται στήν ένοχλητικότητά του, άλλά πολύ βαθύτερα. Γιατί

μαντεύουμε, σέ πόσους άνθρώπους έχει ιϊδη γίνει ένοχλητικός κα ί λογα­

ριάζουμε μαζί μέ τή δυσαρέσκεια , πού προκαλεί, άκόμη καίτήνπεριφρόνηση ,

πού έμείc; προϋποθέτουμε γι · αύτόν.

226 · Από τήν έπικοινωνία μέ έκλαμπρότητες. Α: Γιατί λοιπόν άποφεύγεις

αύτόν τόν μεγάλο όνδρα ; - 8 : Δέν θά fiθελα νά μάθω νά τόν παραγνωρίζω! Τά έλαττώματά μας δέ συμβιβάζονται άναμεταξύ τους: είμαι μύωπας καί

δύσπιστος καί αύτός .φοράει μέ χαρά τά ψεύτικα διαμάντια του, όπως τά

γνήσιά του.

159

227

Οί άλuσσοδεμέvοι. - Φυλαχτείτε άπ' δλα τά άλυσσοδεμένα πνεύματα!

π.χ άπό τίς έξυπνες γυνατκες, πού ή μοίρα τους τίς εχει έξορίσει σ· ενα

μικρό, πνιγηρό περιβάλλον, καί αύτές γερνοΟν μέοο σ· αύτό. Φαινομενικά

ε1ναι ξαπλωμένες, νωθρές καί μισότυφλες στόν ιϊλιο: άλλά σέ κάθε ξένο

πάτημα, σέ κάθε άπρόοπτο όρμοϋν γιά νά δαγκώσουν. Παίρνουν έκδίκηση

άπ · δλα δσα έχουν ξεφύγει άπό τό σκυλόσπιτό τους.

228

'Εκδίκησrι στόv έπαινο - ·Εδώ εΊναι μιά γραφτή σελίδα γεμάτη έπαί­

νους καί πού σείς τήν όνομάζετε ρηχή: δμως έάν μαντεύσετε δτι στόν έπαινο

ε1ναι κrυμμένη έκδίκηση, τότε θά τή βρήτε σχεδόν έξαιρετικά λεπτή καί θά

διασκεόάσετε πολύ μέ τόν πλούτο μικρών τολμηρών γραμμών i<αί μορφών.

"Οχι ό όνθρωπος άλλά ή έκδίκησή του εΊναι τόσο λεπτή, πλούσια καί έπινο­

ητική, αύτός ό 'ίδιος εΊναι ζήτημα έάν παρατηρεί κάτι άπ' αύτά.

229 Περηφάνια. - "Αχ, δέ ξέρετε ολοι τό α'ίσθημα πού έχει ό βασανιζόμενος

μετά τό βασανισμό, δταν μεταφέρεται στό κελλί μαζί μ' αύτόν καί τό

μυστικό του! - τό κρατάει γερά μέ τά δόντια του. τί ξέρετε σείς γιά τήν

άγαλλίαση τής άνθρώπινης περηφάνιας!

230 << 'Ωφελιμιστικό» - Τ ώρα κυμαίνονται τόσο πολύ τά αίσθήματα σέ ήθικά

πράγματα, ωστε άποδείχνει κανείς γιά τούτον τόν όνθρωπο μιά ήθική μέ τήν

ώφελιμότητά της, γιά έκείνον τήν άναιρεί άκριβώς γιά τήν ώφελιμότητά της.

160

«Θά ξαναγυρίζω μέ τό ν ifλιον αύτόν, μέ τήν γίjν αύτή ν, μέ τόιι dετόν τοvτον

καί τόν δφη-δχι πρός άλλη ζωή η καλύτερη ζωή η όμοιάζουσα ζωή: θά ξαναγυρίζω αiώνια πpός τήν 'ίδια αύτή ζωή. άπαράλλακτα τήν 'ίδια. σέ μικρά καί σέ μεγάλα. γιά

νά διδάσκω τόv αίώνιο γυρισμό δλων τών πραγμάτων». (Φρ. Νίτσε, τάδε lφη Ζαρατούστρα, μετ. Ν. Καζαντζάκη)

Ει'Jριπίδης,

ρωμαϊκό dντίyρα ο,

έθιιιι<:ό Μουσε/ο

Νεαπόλεως

, <<Ή άστική μετριότητα πού πάνω της στήριξε ό Ει'Jριπίδης δλες τίς πολιτικές του έλπίδες, πήρε τότε τό λόγο, ένώ 'ίσαμε τότε, ό ήμίθεος στήv τραγωδία καί ό μεθυσμένος Σάτυρος, πλάσμα μισοαvθρώπινο, στήν άρχαία κωμωδία, μονάχα αι'Jτοί καθώpιζαν τόν χαρακτήρα του λεκτικοv):

. (Φρ. Νίτσε, ή γέννηση τίjς τραγωδίας, μετ: Κ. Μεραναίου)

231 · Η γερμανική άρετή . - Πόσο έκφυλισμένος πρέπει νά ήταν ένας λαός

ατό γοϋστο του , πόσο δουλικός μπροστά σέ άξιώματα, στολές, μεγαλοπρε­

πείς έμφανίσεις , ωστε νά θεωρεί τό λιτό ώς τό κακό, τόν άπλό όνθρωπο ώς

τόν κακό όνθρωπο! Πρέπει v' όντιπαραθέτουμε στήν ήθική ύπεροψία τών Γερμανών πάντοτε αύτό τό λεξίδιο «κακός» καί τίποτα πιό πέρα .

232 'Από μιά συζήτηση . -Α: Φίλε, έχεις κ.:>υρασθεί μιλώντας βραχνά!- Β :

" Ετσι άποδείχνω τήν πλάνη μου. " Ας μή μιλάμε παραπέρα γι ' αύτό!

233 Οί «ε;ύσuνείδητοι>> - " Ε χετε; προσέξει , ποιοί όν~ρωποι έκτιμδνε τίς

περισσότερες φορές τήν αύστηρότατη εύσυνειδησία ; ' Εκείνοι, πού έχουν

έπίγνωση πολλών οiκτρών συναισθημάτων , πού pκέmονται μέ φόβο γιά τόν

έαυτό.ν τους καί φοβοϊινται τούς όλλους, έκείνοι, πού θέλουν όσο είναι

δυνατό νά κρύβουν τόν έσωτερικό τους κόσμο, - αύτοί έπιδιώκουν νά

κάμουν έvτύπωση aτόν ίδιο τόν έαυτό τους μ· έκείνη τήν αύστηρότητα τής

εύσυνειδησίας καί τή σκληρότητα τοϋ καθήκοντος, μέ βάση τήν αύστηρή καί

σκληρή έντύπωση, πού μ· αύτό τόν τρόπο όφείλουν όλλοι (κυριως οί

ύποτελείς) νά σχηματίζουν γι ' αύτούς.

234 · Ο φόΒος τijς δόξας. -Α: τό ότι ένας άποφεύγει τή δόξα του , τό ότι

ένας έπίτηδες προσβάλλει τόν ύμνητή του, τό δτι ένας φοβάται ν· άκούσει

κρίσεις γι' αύτόν άπό φόβο τοϋ έπαίνου, τοϋτο τό συναντοϋμε, τοϋτο

ύπάρχει- ε'ίτε τό πιστεύετε ε'ίτε δέν τό πιστεύετε! Β: τοϋτο τό συναντάμε,

τοΟτο ύπάρχει! Μόνο λίγη ύπομονή, λίγη ύπεροψία νεαροΟ άριστοκράτη!

235 Άπόκροuση εύχαριστίας. - "Επιτρέπεται βέβαια ν· άποκρούει κανείς

161

μιά παράκληση, ώστόσο ποτέ δέν έπιτρέπεται ν' άποκρούει μιά εύχαριστία

(ii . πράγμα, πού είναι τό ίδιο, νά τή δέχεται ψυχρά καί συμβατικά) Τοϋτο προσβάλλει βαθιά - καί γιατί;

236 Τιμωρία. - 'Ένα παράξενο πράγμα, ή τιμωρία μας! Αύτή δέν έξαγνίζει

τόν έγκληματία, δέν είναι μιά ίκανοποιητική άνταπόδοση : άντίθετα, αύτή

βρωμίζει περισσότερο περισσότερο άπ ' δσο τό 'ίδιο τό έγκλημα.

237 'Ένας κομματικός κίνδυνος. - ·Υπάρχει μιά γελοία, άλλά όχι άκίνδυνη

θλίψη σχεδόν σέ κάθε κόμμα : όπ ' αύτή ύποφέρουν όλοι έκείνοι, πού ήσαν

χρόνια πιστοί καί άξιότιμοι ύπέρμαχοι της κομματικης γνώμης καί ξαφνικά,

μιά μέρα, παρατηρούν, ότι ένας πολύ ίσχυρότερος πηρε στά χέρια του τήν

τρομπέτα. πως είναι δυνατό νά ύποφέρουν νά γίνουν βουβοί; Καί έτσι

γίνονται μεγαλόφωνοι καί κάποτε μέ νέες νότες.

238 ·Η έπιδίωξrι τfjς θελ.Ι(1'ικότητας. - ·Εάν μιά ίσχυρή φύση δέν έχει τή

ροπή πρός τή σκληρότητα καί δέν έξουσιάζεται πάντοτε άπό τόν έαυτόν

της , τότε έπιδιώκει άθελο τή θελκτικότητα, αύτή είναι τό διακριτικό σημάδι

της. ·Αντίθετα οί άδύνατc ι χαρακτήρες άγαποϋν τίς τραχιές κρίσεις- συνα­

σπίζονται μέ τούς fiρωες της περιφρόνησης τοϋ άνθρώπου, μέ τούς θρη­

σκευτικούς η φιλοσοφικούς συκοφάντες της ζωης ιϊ άποσύρονται πίσω στά

αύστηρά έθιμα καί aτά βασανιστικά έπαγγέλματα: έτσι έπιδιώκουν ν '

άποκτήσουν ένα χαρακτήρα καί ένα είδος ρώμης. Καί τοϋτο τό κάνουν

έπίσης άσυνείδητα .

239 Νύξη γιά rjθικολόγοuς . - Οί μουσικοί μας έχουν κάνει μιά μεγάλη

άνακάλυψη : ή ένδιαφέρJυσα άσκήμια είναι κόί στήν τέχνη τους δυνατή! Κα ί έτσι ρίχνονται σ· αύτ6ν τόν όνοιχτό ώκεανό τοϋ οσκημου, ΟάV μεtιυσμέ-

162

νοι , καί άκόμη ποτέ δέν i']ταν τόσο εϋκολο νά κάνουν μουσική . Τώρα έχουν

πρώτα κερδίσει τό γενικό σκοτεινόχρωμο φόντο , πάνω στό όποίο μιά άκόμη

τόσο μικρή φωτεινή άκτίνα ώραίας μουσικής διατηρεί τή λάμψη χρυσαφιοϋ

καί σμαραγδιοϋ · τώρα πρώτα τολμοϋν νά προκαλοϋν στόν άκροατή θύελλα ,

έξέγερση , νά τοϋ κόβουν τήν άναπνοή, γιά νά τοϋ δώσουν έπειτα μέ μιά

στιγμή καταβύθισης σέ ήσυχία, ένα α"ίσθημα της εύδαιμονίας, τό όποίο

συντελεί γενικά στήν έκτίμηση τής μουσικής. '" Εχουν άνακαλύψει τήν

άντίθεση: τώρα πρώτα είναι δυνατές οί ίσχυρότερες έπιδράσεις- καί πολύ

συμφερτικά : κανείς δέ ρωτάει πιά γιά καλή μουσική . · Ωστόσο πρέπει νά

βιαστείτε! · Υπάρχει άκόμη γιά κάθε τέχνη μόνον ένα μικρό χρονικό διάστημα, έάν αύτή βέβαια έχει φθάσει σ' αύτή τήν άνακάλυψη. "Ω, έάν οί

στοχαστές μας είχαν αύτιά, γιά ν ' άκούσουν μέσα στίς ψυχές των μουσικών,

διαμέσου της μουσικής τους! Πόσον καιρό πρέπε• κανείς νά περιμένει,

ώσότου ξαναβρεθεί μιά τέτοια εύκαιρία , γιά νά τσακώσουμε τόν έσωτερικό

όνθρωπο νά κάνει μιά ~ο;ακή πράξη δίχως νά ξέρει πώς αύτή είναι κακή! Γιατί

οί μουσικοί μας δέν έχουν καθόλου όσφρανθεί πώς τοποθετοϋν στή μουσική

τήν άτομική τους ίστορία, τήν ίστορία της άσχημοποίησης της ψυχής.

" Αλλοτε όφειλε ό καλός μουσικός νά γίνει παραλίγο γιά χάρη της τέχνης

του ένας καλός όνθρωπος . - Καί τώρα!

240 Ή ήθικότητα τοϋ θεάτρου. - "Όποιος νομίζει πώς τό θέατρο τοϋ

Σαίξπηρ έπιδρά ήθικά καί πώς τό πρόσωπο . τοϋ Μάκβεθ άπομακρύνει

άμετάκλητα άπό τό κακό της φιλοδοξίας , αύτός πλανάται : καί πλανάται

άκόμη μιά φορά, έάν πιστεύει, πώς ό Σαίξπηρ αίσθανόταν έτσι δπως αύτός .

" Οποιος κατέχεται πραγματικά άπό μανιακή φιλοδοξία, βλέπει αύτή τήν

είκόνα του μέ χαρά · καί όταν ό fjρωας καταστρέφεται όπό τό πόθος του.

τότε είναι τοϋτο τό καυστικότερο καρύκευμα στό ζεστό πιοτό αύτfiς της

χαράς . Αίσθανόταν λοιπόν τοϋτο ό ποιητής άλοιώτικα : Μέ τί βασιλικό καί

καθόλου άχρείο τρόπο τραυάει ό φιλόδοξός του όπό τή στιγμή τοϋ μεγάλου

έγκλήματος τό δρόμο του! Μόλις άπ · αύτή τή στιγμή προχωρεί «δαιμονικά»

καί κεντρίζει παρόμοιες φύσεις νά τόν μιμηθοϋν- δαιμονικά έννοείται έδώ :

πεισματικά κατά συμφέροντος καί ζωής , πρός όφελος μιάς σκέψης καί

όρμfiς . Πιστεύετε λοιπόν πώς ό Τριστάνος καί ή · Ιζόλδη θά έδιναν μ· αύτόν τόν τρόπο ένα μάθημα έναιιτίον της μοιχείας , μέ τό νά καταστραφούν καί οί

.δύο άπ ' αύτή ; τοϋτο θά σήμαινε άναποδογύρισμα των ποιητών: οί όποίοι,

δπως ίδιαίτερα ό Σαίξπηρ , είναι έρωτευμένοι μέ τά "ίδια τά πάθη τους καί

καθόλου μέ τίς διαθέσεις πρός τό θάνατο πού αύτά προκαλοϋν - έκείνες. κατά τίς όποίες ή καρδιά δέν εlναι πιά στέρεότερα δεμένη μέ τή ζωή άπ'

163

δ , τι μιά σταγόνα μέ τό γυαλί. Αύτούς δέν ένδιαφέρει τ6 παράmωμα καί ή

κακή έκβασή του , τόσο λίγο τόν Σαίξπηρ όσο καί τόν Σοφοκλή (στόν Α'ίαντα,

Φιλοκτήτη, Οίδίποδα): δσο εϋκολο θά ήταν νά κάνουμε στίς παραπάνω

περιπτώσεις τό παράπτωμα μοχλό τοϋ δράματος , τόσο σίγουρα έχει άκριβώς

τοϋτο άποφευχθεί. Πολύ λίγο έπίσης θέλει ό τραγωδοποιός μέ τίς είκόνες

του τής ζωής νά παραδιαθέτει κατά τής ζωής! Πιό πολύ φωνάζει: «εlναι τό

θέλγητρο τών θελγήτρων αύτή ή ταραχώδης , μεταβαλλόμενη , έπικίνδυνη,

σκοτεινή καί συχνά ήλιοπυρακτωμένη ζωή! Είναι μιά περιπέτεια τό νά ζεί κα­

νείς . - Πάρτε όποιαδήποτε θέση άπέναντί της, πάντοτε θά διατηρεί αύτό τόν

χαρακτήρα!>> έτσι μιλάει αύτός άπό μιά άνήσυχη καί ρωμαλέα έποχή, ή όποία

είναι μισομεθυσμένη καί ζαλισμένη άπό τήν ύπεραφθονία αϊματος καί

ένέργειας , - άπό μιά π ιό κακή άπ · τή δική μας έποχή: γι · αύτό ε'ίμαστε ύπο­

χρεωμένοι νά δικαιολοyήσουμε τό σκοπό ένός Σαιξπήρειου δράματος , δη­

λαδή νά μή τό καταλαβαίνουμε .

241 Φό6ος καί διανοούμενοι.- ·Εάν εlναι άλήθεια αύτό πού iόχυρίζονται μέ

άπόλυτη βεβαιότητα, πώς ή αίτία της μαύρης έπιδερμίδας δέν πρέπει νά

άναζητηθεί ατό φώς, είναι ϊσως δυνατό νά εiναι τοϋτο τό τελευταίο

άποτέλεσμα συχνών σέ χιλιετίες συσσωρευμένων μανιακών κρίσεων (καί

ροή α'ίματος κάτω άπό τό δέρμα); · Ενώ σ· όλλες νοημονέστερες φυλές θά

έπρεπε έπίσης ό συχνός τρόμος καί ή κιτρινάδα νά προκαλοΟσαν τελικά τό λευκό χρώμα τοϋ δέρματος ; - Γιατί ό βαθμός της φοβίας εΤναι τό μέτρο της

νοημοσύνης : καΙ συχνά ή παράδοση στήν τυφλή μανία τό σημάδι, πώς ή

ζωώδης κατάσταση εΊναι άκόμη πολύ κοντά καί θά ijθελε νά έπικρατήσει πάλι.

- Σκοϋρο- άσπρόμαυρο θά ήταν λοιπόν τό πρωταρχικό χρώμα τοϋ άνθρώ­

που - κάπως όμοιο μέ τό χρώμα τοΟ πίθηκου καί της άρκούδας . όπως είναι

εϋλογο .

242 'Ανεξαρτησία. - 'Ανεξαρτησία (στήν πιό άδύνατη δόση της όνομάζεται «έ­

λευθερία σκέψης••) εΤναι ή μορφή της αύταπάρνησης , τήν όποία παίρνει

τελικά ό άρχομανής , - αύτός, πού άπό καιρό έπιδίωκε τοΟτο πού μπσροΟσε

νά έξουσιάσει , καί δέν βρήκε τίποτα, παρά τόν 'ίδιο του τόν έαυτόν του.

164

243 Οί δύο κατευθύνσεις. - 'Εάν δοκιμάσουμε νά κοιτάξουμε τόν καθρέφτη

καθαυτόν, δέν άνακαλύπτουμε τελικά πάνω σ · αύτόν τίποτα παρά μόνον

πράγματα. · Εάν θέλουμε νά συλλάβουμε τά πράγματα, τότε τελικά δέ

βλέπουμε πάλι τίποτα παρά μόνο τόν καθρέφτη. Τοϋτο είναι ή πιό γενική

ίστορία της γνώσης .

244 Χαρά γιά τό πραγματικό. - ·Η τωρινή μας ροπή πρός τή χαρά γιά τό

πραγματικό - τήν έχουμε σχεδόν δλοι - έξηγεϊται μόνον άπό τό γεγονός ,

δτι έμεϊς εϊχαμε τόσο πολύ καιρό μέχρι κορεσμοϋ χαρά yιά τό μή πραγματι­

κό. Καθαυτό είναι τοϋτο μιά όχι έπικίνδυνη όρμή, δπως έμφανίζεται τώρα ,

δίχως έκλογή καί λεπτότητα : ό πιό μικρός κίνδυνός της εΤναι ή έλλειψη

γούστου .

245 Λεπτότητα τού αίσθήματος δύναμης . - Στό Ναπολέοντα δέν άρεσε νά μιλάει

aσχημα καί δέν έλεγε ψέμματα: δμως ή άρχομανία του , πού δέν περιφρο­

νούσε καμιά εύκαιρία καί ήταν λεπτότερη άπό τό λεmό του πνεϋμα, τόν

παράσυρε νά μιλάει άκόμα πιό όσχημα άπ · δσο μπορούσε. ·· Ετσι έκδικιόταν τήν ϊδια τήν όργή του ~ζήλευε όλα τά πάθη του , έπειδή εΤχαν δύναμη) καί

άπολάμβανε τήν άριστοκρατική του θέληση. ·· Επειτα άπολάμβανε αύτή τή θέληση, cΊναφορικά μέ τ' αύτιά καί τήν κρίση τών άκροατών, άκόμη μιά φορά :

σάν νά ήταν πάντοτε πολύ καλό τό νά μιλάει έτσι σ · αύτούς . Χαιρόταν μάλιστα

μυστικά μέ τή σκέψη, ότι άποναρκώνει τήν κρίση καί παραπλανδ τό γοϋστο

μέ τήν άστραπή καί τή βροντή της ϋψιστης αύθεντίας, - ή όποία βρίσκεται

στήν ένωση δύναμης καί μεγαλοφυϊΌς, - ένώ μέσά του καί τά δύο ψυχρά καί

ύπερήφανα τοΟ έλεγαν τήν άλήθεια, πώς μιλοΟσε aσχημα . - ·Ο Ναπολέων ,

ώς ένας όλοκληρωμένσς καί έπεξεργασμένος τύπος μιδς όρμης , άνήκει

στήν άρχαία άνθρωπότητα : τά χαρακτηριστικά της όποίας -ή άπλή δομή καί ή

έπινοητική διαμόρφωση ένός μοτίβου ιϊ λίγων μοτίβων - μποροϋν εϋκόλα ν ·

άναγνωρtσθοΟν.

165

246 · Ο ΆΑριστοτέλης καί ό γάμος. - Στά παιδιά των μεγαλοφυών ξεσπάει ή

τρέλα , στά παιδιά τών ένάρετων ή βλακεία - παράτηρεί ό · ΑΡ'ιστοτέλης . .. Ηθελε έτσι νά παρακινήσει σέ γάμο τούς άνθρώπους πού άποτελοϋν έξαίρεση ;

247 ' Η προέλευση τής κακής ίδιοσυγκρασίας. - Τό άδικο καί τό άσταθές στή

διάθεση μερικών άνθρώπων , ή άκαταστασία τους καί ή έλλειψη μέτρου είναι

οί τελευταίες συνέπειες άναρίθμητων λογικών άνακριβειών, έπιπόλαιων καί

βιαστικών συμπερασμάτων, γιά τά όποία εΊναι ύπεύθυνοι οί πρόγονοί τους .

· Αντίθετα οί δ.νθρωποι μέ τήν καλή ίδιοσυγκρασία κατάγονται άπό άνώτερές

καί έμβριθέστερες φυλές , πού έχουν πολύ ψηλά τοποθετήσει τή λογική,­

έάν γιά έπαινετούς ιϊ κακούς σκοπούς, τοϋτο δέν λογαριάζεται τόσο πολύ.

248 · Η ύποκρισία ώς καθήκον. - τίς περισσότερες φορές έχει άναπτυ­

χθεϊ ή καλοσύνη άπό τή μακρά ύποκρισία , πού ήθελε νά φαίνεται ώς καλοσύ­

νη: παντοϋ , δπου ύπήρχε μεγάλη δύναμη , διέβλεπε κανείς τήν άναγκαιότητα

άκριβώς αύτοϋ τοϋ εϊδους ύποκρισίας- αύτή έμπνέει άσφάλεια καί έμπιστο­

σύνη καί έκατονταπλασιάζει τό πραγματικό μέγεθος τής φυσικής δύναμης .

Τό ψέμα εlναι, όν δέν είναι ή μητέρα, εlναι ώστόσο ή τροφός της καλοσύνης .

·Η είλικρίνεια έχει έπίσης άναmυχθεϊ τίς περισσότερες φορές στίς κληρο­

νομικές άpιστοκρατίες άπό τήν aπαίτηση μιδς φαινομενικής είλικρίνειας καί

χρηστότητας . ·Από τή διαρκή dσκηση μιδς ύπηρεσίας στό τέλος προκύπτει

φύση: · Η ύποκρισία έξαφανίζεται στό τέλος μόνη της καί όργανα καί

ένστικτα εΊναι οί aπροσδόκητοι καρποί στό περιβόλι της ύποκρισίας.

249 Ποιός ήταν λόιπόv κάποτε μόνος!- · Ο φοβιτσιάρης δέν ξέρει , τί ~!ναι τό

νά είναι μόνος: πίσω άπό τήν καρέκλα του στέκει πάντοτε ό έχθρός . - " Ω ,

ποιός θά μπορούσε νά μδς διηγηθεί τήν ίστορία έκείνου τοϋ λεπτού αίσθήμα­

τος , πού όνομάζεται μοναξιά!

166

250 Νύχτα καί μουσική . - Τό αυτί, τό όργανο τοϋ φόβου, ήταν δυνατό ν·

άναmυχθεί τόσο πλούσια, όσο είχε άναmυχθεί, μόνο στό σκοτάδι καί στό μισοσκόταδο ζοφερών δασών καί σπηλαίων, σύμφωνα μέ τόν τρόπο ζωής

τής δειλής, δηλαδή τής μακρότατης άνθρώπινης έποχής που ύπήρξε: Στό

φώς εlναι τό αύτί λιγότερο άναγκαίο. ·Απ' έδώ ό χαρακτήρας τής μουσικιϊς

ώς μιός τέχνης τοϋ σκοταδιοϋ καί τοϋ μισοσκόταδου .

251 Στωικό. - ·Υπάρχει μιά εύφροσύνη τοϋ Στωικοϋ, όταν αiσθάνεται ότι

πνίγεται άπό τήν τυπικότητα, πού ό 'ίδιος έχει προδιαγράψει στό σύστημα

τής ζωήςτου· έτσι εύχαριστιέται σάν ήγεμόνας.

252 "Ας άvαλογισθοΟμε!- .. Οποιος τιμωρείται, δέν είναι πιά έκείνος πού έχει

κάνει τήν πράξη. Είναι πάντοτε τό έξιλαστήριο θύμα.

253 · Οφθαλμοφανές. Κακό! Κακό! ·Εκείνο που όφείλει ν· άποδείξει κα­

νείς καλύτερα, πεισματικότερα, εlναι τό όφθαλμοφανές. rιατί σέ πάρα πολ­

λούς λείπουν τά μάτια γιά νά δοϋνε. ΕΊναι όμως ιοϋτο ιόοο uνιuρό!

254

Οί προλαμ6άνοντcς. - Τό διακριτικό, ώστόσο καί όπικίνδυνο γνώρισμα τών

ποιητικών φύσεων είναι ή έξαντλητική τοuς φαντασία: αuτή. ή όποία προ­

λαμβάνει uύ ιό 1 ιυύ γίνε 1 uι κuί θύ μποροϋυε νύ γίνει, τό Uι Ιυλαμβύνει έκτων

προτέρων, πάσχει έκ τών προτέρων καί στήν τελική στιγμή τοϋ γεγονότος κqί

τnς πpάζης l'iδn έχει κουpαστεl. . Ο λόρδος Βύρων. πού yνώριΖ.ε πολύ καλά όλα αύτά, tγραφε οτό ήμερολόγιό του: «'Εάν άποιυήοω tνα γιό, τότt; πρέπει αίιτόti vά γίvει κάτι πολύ πεζό - νομικός ij πειρατής>>.

167

255 Συνομιλία γιά τή μουσική . - Α: τίλέτεγι' αύτήτή μουσική; Β : Μέ σκλάβω­

σε, δέν έχω τίποτα νά είπώ ... Ακουσε! ·Εδώ ξαναρχίζει! -Α : Τόσο τό καλύτε­

ρο! Κοίταξε αύτή τή φορά νά τή σκλαβώσουμε έμεϊς. · Επιτρέπεται νά είπώ

μερικές λέξεις γι · αύτή τή μουσική; Καί νά σα(; δείξω ένα δράμα, πού σείς ίσως ατό πρώτο aκουσμα δέ θά θέλατε νά ίδήτε; -8: ·Εμπρός λοιπόν! .. Ε χω δυό αύτιά καί περισσότερα, έάν είναι άναγκαίο . · Ελθ.τε πολύ κοντά μου! -Α :

τούτο δέν είναι άκόμη αύτό , πού αύτός θέλει νά μάς είπεϊ, ως τώρα

ύπόσχεται μόνο πώς θά μδς είπεϊ κάτι , κάτι πού δέν τό έχουμε άκούσει ,

δilως δίνει νά καταλάβουμε μ ' αύτές τίς κινήσεις του . Γιατί κινήσεις είναι

αύτά. Πώς αύτός γνέφει! Πώς όρθώνεται ψηλά! Κατεβάζει τά χέρια! Καί

τώρα φαίνεται πώς έχει φθάσει ή κορυφαία στιγμή τής συναρπαστικότητας:

άκόμη δυό τρομπέτες, καί παρουσιάζει τό θέμα του, μεγαλόπρεπα καί

παστρικά , σάν κροτάλισμα εύγενών μετάλλων . Είναι αύτό μιά ώpαία γυναίκα ;

.. Η ένα ώραϊο ό.λογο; · Αρκετά, κοιτάζει γύρω καταγοητευμένος, γιατί πρέπει

νά μαζέψει γοητευτικές ματιές, - τώρα γιά πρώτη φορά τού άρέσει έντελώς τό θέμα του, τώρα γίνεται έπινοητικός, κάνει νέες καί τολμηρές κινήσεις .

Πώς έμφανίζει τό θέμα του! .. Α, προσέξτε , δέ ξέρει μόνο νά τό στολίζει ,

άλλά καί νά τό φτιασιδώνει! · Ακόμη ξέρει τί είναι χρώμα της ύγείας,

καταλαβαίνει πως νά τό παρουσιάσει, - είναι πιό λεmός στήν αύτογνωσία του

άπ' δ , τι φανταζόμουνα . Καί τώρα είναι πεπεισμένος δτι έχει πείσει τούς

άκροατές του, παρουσιάζει τίς έμπνεύσεις του σάννά ήσαντάσπουδαιότερα

πράγματα κάτω άπό τόν ιϊλιο, έχει στό θέμα του άδιάντροπες νύξεις, σάν νά

εΤναι αύτό κάτι πολύ καλό γιά τούτον τόν κόσμο!- .. Α, πόσο είναι δύσπιστος! Μόνο γιά νά μή κουραζόμαστε έμεϊς! .. Ετσι καταχωνιάζει τίς μελωδίες του κάτω άπό γλύκες - τώρα έπικαλείται άκόμη καί τίς τραχύτερες αίσθήσεις μας ,

γιά νά μθ.ς έξερεθίσει καί νά μδς όδηγήσει έτσι πάλι κάτω άπό τήν έξουσία

του. ·Ακούστε, πώς προκαλεί μαζικά τό στοιχειακό θυελλωδών καί βροντε­

ρών ρυθμών! Καί τώρα πού παρατηρεί πώς αύτοί μάς συναρπάζουν, μθ.ς

πνίγουv καί παραλίγο μδς συνθλίβουν . τολμάει ν· άνακατέψει πάλι τό θtμα του ατό παιχνίδι τών στοιχείων καί νά πείσει έμθ.ς τούς μισοζαλισμένους καί

συγκλονισμένους, πώς ή ζάλη μας καί ό συγκλονισμός μας είναι τό άποτέ­

λεσμα τού δικού του θέματος - θαύματος. Καί τώρα τόν πιστεύουν οί άκρο α­τές: μόλις ήχεί τό θέμα του, άνακύmει μέσα τους μιά άνάμνηση έκείνης της

συγκλονιστικής στοιχειακής έπενέργειας - αύτή ή άνάμνηση ώφελεϊ τό

θέμα, έχει γίνει τώρα <<δαιμονικό»! Πόσο εΤναι γνώστης τής ψυχής αύτός!

Κυριαρχεί σέ μδς μέ τά τεχνάσματα ένός λαϊκού ρήτορα . · Ωστόσο ή

μουσική βουβαίνεται! -Β : Καί καλά πού τό κάvει! Γιατί δέν μπορώ πιά νά

ύπο(ρέρω νά τόν άκούω! Δέκα φορές καλύτερα θέλω v· dφίνω τόν έαυτό μου v' 6.πατάται, παρά νά γνωρίσω μιά φορά rήν άλήθεια μέ τόντρόποτης! Α:

Αύτό είναι τούτο, πού θά ήθελα νά ξέρω άπό σάς. 'Έτσι όπως σεϊς είναι οί

168

καλύτεροι τώρα: Είστε εύχαριστημένοι ν ' άφίνετε τούς έαυτούς σας ν ·

άπατώνται! " Ερχεσθε μέ άξεστα καί λάγνα αύτιά, δέν φέρνετε μαζί σας τή

συνείδηση της τέχνης τής άκρόασης, πετάξατε καθ ' όδόν τή λεπτότατη

χρηστότητά σας! Καί έτσι καταστρέφετε τήν τέχνη καί τούς καλλιτέχνες!

Πάντοτε, δταν χειροκροτείτε καί άλαλάζετε άπό άγαλλίαση, έχετε στά χέρια

τή συνείδηση τών καλλιτεχνών , - καί άλίμονο, έάν σείς καταλάβετε πώς δέ μπορείτε νά ξεχωρίσετε τήν άθώα άπό τήν ένοχη μουσική! Δέν έννοώ

άλήθεια «καλή» καί «κακή•• μουσική- άπό τούτη καί άπό τήν όλλη ύπάρχει καί

στά δύο ε'ίδη! · Αλλά όνομάζω μιά άθώα μουσική έκείνη πού σκέmεται

μόνον τόν έαυτόν της, στόν έαυτόν της πιστεύει καί έχει ξεχάσει τόν κόσμο,­

τήν άντήχηση άπ · αύτή τήν 'ίδια της βαθύτατης μοναξιός, πού μιλάει γιά τόν έαυτόν της μέ τόν έαυτόν της καί δέ ξέρει πιά Πώς έδώ έξω ύπάρχουν

άκροατές καί άφουγκραστές καί έπενέργειες καί παρανοήσεις καί άποτυ­

χίες . -Τελευταία : ή μουσική πού έμείς τώρα άκούγαμε, εΊναι άκριβώς άπ '

αύτό τό εύγενικό καί σπάνιο είδος, καί δχι δ σα σδς είπα γι· αύτή, ήταν

ψέματα - νά μοϋ συγχωρήσετε τήν κακία μου , έάν θέλετε! -8: 'Ώ, σείς

λοιπόν άγαπaτε έπίσης αύτή τή μουσική; Τότε έχουν συγχωρεθεί πολλές

άμαρτίες σας!

256 ·Η εύτυχία τών κακών. - Αύτοί οί σιωπηλοί, σκοτεινοί , κακοί όνθρωποι

έχουν κάτι , πού δέν μπορείτε νά τούς άμφισβήτήσετε, μιά σπάνια καί παρά­

ξενη άπόλαυση στό dolce far niente, μιά aπογευματινή ήσυχία, πού τή γνωρί­ζει μόνο μιά καρδιά πού πολύ συχνά έχει κατασπαραχθεί καί δηλητηριαστεί

άπό τά πάθn.

257

Λέξεις πρόχεφες σέ μάς. - · Εκφράζουμε τίς σκέψεις μας πάντοτε μέ τίς λέξεις πού εΊναι σέ μός πρόχειρες . 'Ή γιά νά έκφράσω δλη τήν ύποψία μου : έχουμε σέ κάθε στιγμή μόνον τή σκέψη, yιά τήν όποία είναι σέ μός

πρόχειρες οί λέξεις, οί όποίες μποροϋν περίπου νά τήν έκφράζουν.

258 Νά χαϊδεύουμε τό σκύλο. -Πρέπει μόνο μιά φορά νά χαϊδέψει κανείς τό

169

τρίχωμα τοϋ σκύλου: άμέσως θορυβεί έλαφρά καί πετάει σπίθες, δπως κάθε

όλλος κόλακας- καί είναι στό είδος του πνευματώδης. Γιατί δέν πρέπει νά

τόν ύποφέρουμε έτσι όπως είναι;

259 'Ο κάποτε έγκωμιαστής.- «Κρατάει κλειστό τό στόμα του γιά μένα, ένώ

ξέρει τώρα τήν άλήθεια καί θά μπορούσε νά τήν είπεϊ. ·Αλλά αύτή θά

~μοιαζε έκδίκηση - καί αύτός έκτιμάει τόσο πολύ τήν άλήθεια, ό άξιοσέβα­

στος!».

260 Τά φυλακτά τών έξαρτημένων. _:: Οποιος είναι άναπόφευκτα έξαρτημέ­

νος άπό ένα δεσπότη, πρέπει νά έχει κάτι, μέ τό όποίο νά προκαλεί φόβο καί

νά συγκρατεί τό δεσπότη, π.χ . χρηστότητα ή είλικρίνεια ή μιά κακή γλώσσα.

261 Γιατί τόσο ύπέροχο!. -"Ω, γνωρίζω αύτό τό ζώο! Βέβαια σ' αύτό πρέπει

ν άρέσει περισσότερο νά βαδίζει μέ τά δυό του πόδια «σάν θεός», - έάν

δμως έπιστρέψει πάλι ατά τέσσερα πόδια, σέ μένα άρέσει περισσότερο: τοϋ­

το τοϋ φαίνεται τόσο άσύγκριτα φυσικότερο!

262 'Ο δαίμονας τijς δύναμης. _:: Οχι ή άνάγκη, όχι ή έπιθυ μία- όχι, ή άγάπη

πρός τήν δύναμη είναι ό δαίμονας τών άνθρώπων. Τούς δίνει τά πάντα, ύγεία,

τροφή, κατοικία, ψυχαγωγία - αύτοί είναι καί παραμένουν δυστυχισμένοι καί παράξενοι: γιατί ό δαίμονας περιμένει καί περιμένει καί θέλει νά είναι

ίκανοποιημένος . Πάρτε τους δλα καί ίκανοποίησε τοΟτον: έτσι είναι σχεδόν

εύτυχισμένοι - τόσο εύτυχισμένοι δσο είναι δυνατό νά είναι aνθρωποι καί

δαίμονες ... Ομως γιατί τό λέω πάλι τοΟτο; ·Ο Λούθηρος τό έχει ήδη είπεϊ, καί καλύτερα άπό μένα, aτούς στίχους : «Πάρτε μας τό σώμα, τό κτήμα, τήν τιμή,

τό παιδί καί τή γυναίκα: δέν πειράζει - τό βασίλειο πρέπει ώστόσο νά μείνει σέ μδς! «Ναί, ναί! τό βασίλειο»!

170

263 · Η έvσαρκωμένη καί έμψυχωμέvη άντίφαση . - Σ · αύτόν πού όνομάζου­

με μεγαλοφυή, ύπάρχει μιά φυσιολογική άντίφαση : κατέχει άπό τό ένα μέρος

πολλή , άγρια , άτακτη , αύθόρμητη κίνηση καί άπό τό άλλο πολλή ϋψιστη

σκόπιμη δραστηριότητα τfΊς κίνησης, - έδώ έχει αύτός έναν καθρέmη, πού δείχνει καί τίς δυό κινήσεις τή μιά δίπλα καί μέσα στήν aλλη, άλλά καί πολύ

συχνά τή μιά έναντίον τt;ς άλλης . · Εξαιτίας αύτης τt;ς όψης είναι συχνά

δυστυχισμένος, καί σάν πετυχαίνει ατή δημιουργία , τοϋτο συμβαίνει, έπειδή

ξεχνάει πώς άκριβώς τώρα κάνει μέ ϋψιστη σκόπιμη δραστηριότητα κάτι

φανταστικό καί παράλογο (έτσι είναι κάθε τέχνη) -.πρέπει νά κάνει.

26Α

Τό vά θέλεις vά πλανάσαι.- Φθονεροί άνθρωποι μέ πιό λεmή όσφρηση

δέν έπιδιώκουν νά γνωρίσουν άκριβέστερα τόν άνταγωνιστή τους, γιά νά μπο­

ρούν νά αίσθάνονται άνώτεροί του.

265 Τό θέατρο aχει τήv έποχή του. - 'Όταν χαλαρώνεται ή φαντασία ένός

λαοϋ, γεννιέται σ · αύτόν ή ροπή νά παριστάνει στή σκηνή τούς μύθους του:

τώρα άvέχεται τά χοντροκομμένα ύποκατάστατα της φαντασίας -άλλά γιά έ­

κείνη τήν έποχή, στήν όποία άνήκει ό έπικός ραψωδός, είναι τό θέατρο καί 6 μεταμφιεσμένος ώς ί;ρωας ήθοποιός μιά τροχοπέδη άντί ένα φτερό της

φαντασίας : πολύ κοντά, πολύ καθορισμένα , πολύ δύσκολα, πολύ λίγο όνειρο

καί φτερούγισμα πουλιοϋ.

266 • Αχαρος . - Τού λείπει ή χάρη καί τό ξέρει : 'Ώ, πώς καταλαβαίνει νά

συγκαλύmει τοϋτο! Μέ αύστηρή ήθικότητα . μέ σκυθρωπό βλέμμα, μέ

έπίκτητη δυσπιστία πρός δλους τούς άνθρώπους καί τή ζωή, μέ χοντροκομ­

μένα χωρατά, μέ περιφρόνηση τοϋ πιό λεmοϋ τρόπου ζωής, μέ πάθος καί

άξιώσεις, μέ κυνική φιλοσοφία - μάλιστα μέ συνεχή έπίγvωση τοϋ μειονε­κτήματός του διαμόρφωσε άνάλογο χαρακτήρα.

171

267 Γιατί τόσο περήφανος ! - .. Ενας εύγενικός χαρακτήρας ξεχωρίζει άπ6

ένα κοινό τύπο μέ τό νά μή έχει πρόχεφο έναν άριθμό συνηθειών καί άπό­

ψεων δ πως έκείνος : τυχαία δέν τοϋ δόθηκαν οϋτε μέ κληρονομιά, οϋτε μέ

τήν άγωγή .

268 · Η Σκύλλα καί tι Χάρυβδη τού ρήτορα. - Πόσο δύσκολο ήταν στήν · Αθή­

να νά μιλάνε έτσι , ώστε νά κερδίζουν τούς άκροατές γιά τήν ύπόθεση , χωρίς

νά τούς δυσαρεστούν μέ τ ή μορφή ιϊ νά τούς άπομακρύνουν μ· αύτή άπό τήν

ύπόθεση! Πόσο δύσκολο είναι τοϋτο άκόμη στή Γαλλία, νά γράφουν έτσι !

269 Οί aρρωστeιι καί ή τέχνη. - Κατά κάθε εϊδους δυστυχίας καί ψυχικής

άθλιότητας πρέπει πρώτα νά δοκιμάσει κανείς : άλλαγή δίαιτας καί σωματική

βάναυση έργασία . · Αλλά οί όνθρωποι έχουν συνηθίσει σ· αύτή τήν περίmω­

ση νά καταφεύγουν σέ μεθυστικά μέσα : π . χ. στήν τέχνη- κι · αύτό γιά τή δική

τους δυστυχία καί γιά τή δυστύχία της τέχνης! Δέν παρατηρείτε , πώς , έάν άπαιτείτε ώς όρρωστοι τήν τέχνη, κάνετε όρρωστους τούς καλλιτέχνες ;

270 Φαινομενική dνεκτικότητα. - Ε!ναι αύτά καλά , εύμενιϊ. λογικά λό­

για περί τf)ς έπιστήμης καί γιά τήν έπιστήμη , άλλά ! άλλά! βλέnω πι'σω άπ ' αύτά τήν άνεκτικότητά σας πρός τήν έπιστήμη! Στό βάθος τf)ς καρδιάς σας

πιστεύετε παρ· δλα τοϋτα, πώς δέν σάς είναι άναγκαία, είναι μεγαλοψυχία

άπό μέρους σας τόνάέπιτρέπετενάέχει αύτή κύρος , ναί , νά είστεσuνήγοροί

της , πιό πολύ Πού αύτή δέν άσκεί αύτή τή μεγαλοψυχία σχετικά πρός τίς γνώμες σας! Ξέρετε πώς δέν έχετε κανένα δικαίωμα ν ' άσκείτε αύτή τήν

άνεκτικότητα, πώς αύτή ή πλούσια σέ εύμένεια χειρονομία είναι ένας πιό

χοντροκομμένος διασυρμός τf)ς έπιστήμης άπό έναν άνοιχτό χλευασμό , πού

έπιτρέπει έναντίον της ένας όποιοσδήποτε ύπερφίαλος ίερέας η καλλιτέ­χνης ; Σός λείπει έκείνη ή αύστηρή συνείδηση γι · αύτό πού είναι άληθινό καί

πραγματικό , δέν σάς βασανίζει τό δτι βρ ίσκετε τήν έπιστήμη σέ άντίφαση μέ

172

τά αΙσθήματά σας , δέ γνωρίζετε τόν όπληστο πόθο της γνώσης σάν ένα νόμο κυρίαρχο σέ σδς , δέν αίσθάνεσθε τό καθήκον ν' άπαιτεϊτε νά είστε μέ τό μάτι παρόντες παντοϋ , όπου γίνεται άναγνώριση , νά μήν άφίνετε νά σδς

διαφεύγει κάτι πού έχει άναγνωρισθεί. Σεϊς δέv τό γνωρίζετε τούτο. πού διαπραγματεύεσθε τόσο άνεκτικά ! Καί μόνον έπειδή δέν τό γνωρίζετε , κατορθώνετε νά έχετε ένα τόσο συγκαταβατικό ϋφος . Σεϊς , άκριβώς σείς ,

θά κοιτάζατε μέ άγανάκτηση καί μέ φανατισμό , έάν κάποτε σδς φώτιζε κατά

πρόσωπο ή έπιστήμη μέ τά δικά της μάτια! - τί μδς ένδιαφέρει λοιπόν, πού

σείς άσκείτε άνοχή - άπέναντι σ · ένα φάντασμα! Καί όχι κάποτε άπέναντι σέ

μδς! Καί τί σημασία έχει αύτό γιά μδς ; ·

271 · Η γιορταστική διάθεση. - · Ακριβώς γιά κείνους τούς άνθρώπους , πού

μέ πολλή θέρμη έπιδ ιώκουν τή δύναμη , είναι άπερίγραπτα εύχάριστο νά

αίσθάνονται κατανιΚημένοι! Νά έχεις βυθιστεί ξαφνικά καί βαθιά σ · ένα

α'ίσθημα, δπως σ · ένα στρόβιλο! Ν ' άφίνεις νά σοϋ άρπάζουν τά χαλινάρια

άπό τά χέρια σου καί νά παρακολουθείς μιά κίνηση , ποιός ξέρει πρός τά ποϋ !

Ποιός είναι αύτός , τί είναι αύτό , πού μδς προσφέρει αύτή τήν ύπηρεσία, - αύ­

τό είναι μιά μεγάλη ύπηρεσία : εϊμαστε τόσο εύτυχισμένοι, κόβεται ή άναπνοή

μας καί αίσθανόμαστε μιά έξαιρετική ήρεμία γύρω μας , δπως στόν κεντρικό­

τερο βυθό τής γης. Μιά φορά έντελώς χωρίς δύναμη! 'Ένα παιχνίδι τών πρω­

ταρχικών δυνάμεων! Εlναι μιά χαλάρωση σ ' αύτή τήν εύτυχία , ένα πέταγμα

τοϋ μεγάλου φορτίου, ένα κατρακύλισμα χωρίς προσπάθεια, όπως σέ μιά

τυφλή βαρύτητα. Β ναι τό όνειρο τοϋ όρειβάτη , ό όποϊος έχει βέβαια τό στόχο

του ψηλά, ώστόσο στήν πορεία άπό βαθιά κούραση κάποτε άποκοιμιέται καί

όνειρεύεται τήν εύτυχία της άντίθεσης - δηλαδή τό όκοπο κατέβασμα. Περιγράφω τήν εύτυχία , όπως τή σκέmονται στή τωρινή μας άφηνιασμένη

καί διψασμένη νιά δύναμη κοινωνία της Εύρώπης καί τfΊς ·Αμερικής . · Εδώ καί έκεί θέλουν κάποτε νά έπιστρέψουν στήν άδυναμία - αύτή τήν άπόλαυση τούς προσφέ'ρουν πόλεμοι , τέχνες , θρησκείες, μεγαλοφliϊες . Έάν κανείς μιά φορά έχει παραδοθεί γιά ένα διάστημα σέ μιά έντύπωση πού καταβρο­

χθίζει καί κατακομματιάζει τά πάντα- τοϋτο είναι ή μοντέρνα <•γιορταστική διά­

θεση! -τότε είναι κανείς πάλι πιό έλεύθερος , πι6 άνανεωμένος, ψυχρότερος, αύστηρότερος καί έπιδιώκει άκαταπόνητα τό άντίθετο: τή δύναμη. -

272 · Η κάθαρση τfις φυλής. -Πιθανώς δέν ύπάρχουν καθαρές φυλές παρά

μόνο φυλές πού έγιναν καθαρές , καί αύτές πολύ σπάνια. Συνήθως είναι

173

διασταυρωμένες φυλές, στίς όποΤε ς πρέπει νά βρίσκονται πάντοτε, δίπλα στ ή

δυσαρμονία τών μορφών τών σωμάτων (π.χ . έάν δέν ταιριάζουν άναμεταξύ

τους μάτι καί στόμα), καί δυσαρμονίες τών συνηθειών καί άξιολογικών

έννοιών. ( · Ο Λίβιγκστον όκουσε κάποιον νά λέει: <<·Ο Θεός έπλασε λευκούς

καί μαύρους άνθρώπους, ό διάβολος δμως έπλασε άνάμικτες φυλές.»)

Διασταυρωμένες φυλές είναι πάντοτε ταυτόχρονα καί διασταυρωμένοι

πολιτισμοί, διασταυρωμένες ήθικότητες : τίς πιό πολλές φορές είναι κακές,

σκληρές, άνήσυχες. ·Η καθαρότητα είναι τό τελευταίο άποτέλεσμα άναρίθ­

μητων προσαρμογών , συγχωνεύσεων καί άποσκιρτήσεων, καί ή πρόοδος

πρός τήν καθαρότητα φανερώνεται στό γεγονός, δτι ή ύπάρχουσα σέ μιά

φυλή δύναμη περιορίζεται βαθμιαία σέ όρισμένες διαλεκτές λειτουργίες,

ένώ προηγούμενα όφειλε νά φροντίζει yιά πολλά καί συχνά άντιφατικά

πράγματα : ένας τέτοιος περιορισμός θά θεωρείται πάντοτε καί ώς μιά

πτώχευση, ή δέ κρίση μας πρέπει νά ε\ναι προσεκτική καί άπαλή. Τέλος

δμως, δταν πετύχει ή διαδικασία τfiς κάθαρσης, δλες οί δυνάμεις, πού

προηγούμενα καταναλώθηκαν στόν άγώνα τών δυσαρμονικών ίδιοτήτων,

είναι στή διάθεση όλόκληρου τοϋ όργανισμοϋ: γι· αύτό φυλές πού έγιναν

καθαρές έχουν γίνει καί ίσχυρότερες καί ώραιότερες. - Οί ·· Ελληνες μδς δίνουν τό ύπόδειγμα μιδς φυλης καί ένός πολιτισμού , πού είχαν γίνει

καθαροί: καί aς έλπίσουμε πώς θά δημιουργηθεί κάποτε μιά καθαρή

εύρωπαϊκή φυλή καί ένας καθαρός εύρωπαϊκός πολιτισμός .

273 Οί έπαινοι. - ·Εδώ είναι ένας πού τόν βλέπεις πώς θέλει νά σέ παινέψει:

δαγκώνεις τά χείλια, σφίγγεται ή καρδιά : ··ΑΧ «άπελθέτω τόποτήριον»! ·Αλλά

δέ φεύγει τοίιτο, έρχεται! ·· Ας πιοϋμε λοιπόν τή γλυκιά άναίδεια τοϋ

έγκωμιαστfι aς κατανικήσουμε τήν άηδία καί τή βαθιά περιφρόνηση, πού

προκαλεί ό πυρήνας τοϋ έπαίνου του, ός δείξουμε μέ τίς συσπάσεις τοϋ

προσώπου μας τήν εύγνώμονα χαρά μας- ήθελε βέβαια νά μός κάνει καλό!

Καί τώρα, μιά καί έγινε τοϋτο, ξέρουμε πώς αύτός αίσθάνεται πολύ έξοχα,

μδς νίκησε- ναί, καί τόν έαυτό του τόν 'ίδιο, ό σκύλος! -γιατί δέν ήταν ό '

αύτόν εϋκολο ν' άποφύγει αύτόν τόν έπαινο.

274 · Ανθρώπινα δικαιώματα κάί προνόμια. - · ·Εμείς οί όνθρωποι είμαστε τά

μόνα πλάσματα, τά όποία, δταν άποτυγχάνουν, μποροϋν νά διαγράψουν τόν

έαυτό τους όπως μιά άποτυχημένη φράση,- ε'ίτε κάνουμε τοϋτο πρός τιμήν

174

τfΊς άνθρωπότητας ε'ίτε άπό οΙκτο γι · αύτήν η όπά άντιπάθεια πρός τόν έαυ­

τόν μας .

275 · Ο μεταμορφωμένος. - Τώρα γίνεται ένάρετος, yιά νά κάνει έτσι όλλους

νά πονέσουν . Μή τόν κοιτάζετε· τόσο πολύ!

276 Πόσο συχνά! Πόσο άνέλπιστα!- Πόσοι παντρεμένοι όντρες δέν έζησαν

τό πρωί, πού άνοιξαν τά μάτια τους γιά νά ίδοΟν , πώς ή νεαρή γυναίκα τους

εΙναι άνιαρή καί πιστεύει στό άντίθετο! Γιά νά μή μιλήσουμε γι · αύτά τά

θηλυκά, ή σάρκα τών όποίων είναι πρόθυμη καί τό πνεϋμα άσθενές!

277 Θερμές καί ψυχρές άρετές. - Τό θάρρος ώς ψυχρή τόλμη καί άταραξία

καί τό θάρρος ώς φλογερή , μισότυφλη άνδρεία -καί τάδύοτάόvομάζουμε μ ·

ένα όνομα! Πόσο όμως διαφορετικές εΊναι οί ψυχρές άρετές άπό τίς

θερμές! Καί θά ήταν τρελός αύτός, πού θά νόμιζε , πώς τό «νά είναι καλός»

συμπληρώνεται μόνο μέ τή θέρμη: καί δέν είναι λιγότερο τρελός αύτός , πού

θ · άπόδινε τοΟτο μόνο στή ψυχρότητα. · Η άλήθεια είναι ότι ή άνθρωπότητα

θεωρούσε τό θερμό καί τό ψυχρό θάρρος πολύ ώφέλιμα, καί όχι άρκετά

συχνά , γιά νά μή τό λογαριάζει μεταξύ τών εύγενών λίθων μέ δύο χρώματα.

278 ' Η καλή μνήμη. - .. Οποιος έχει ένα ύψηλό άξίωμα , θά κάνει καλά ν ·

άποκτήσει μιά καλή μνήμη, δηλΌδή νά παρατηρ'εϊ όλα τά καλά άπό τά πρόσωπα καί κάτω άπ · αύτά νά τραυάει μιά γραμμή : έτσι τά κρατάει κανείς σέ μιά εύχά­

ριστη έξάρτηση . Αύτό πρέπει νά κάνει καί ό όνθρωπος μέ τόν έαυτόν του : έάν

έχει η δέν έχει μιά καλή μνήμη , τοΟτο είναι άποφασιστικό γιά τήν προσωπική

του στάση άπέναντι τοΟ έαυτοΟ του , γιά τήν εύγένεια, καλοσύνη η τή δυσ­

πιστία καrά τήν παρατήρηση τών κλίσεών του καί τών προθέσεων καί τελευ­ταία πάλι γιά τό εΤδος τG:ιν ϊδιων των κλίσεων καί προθέσεων.

175

279 Σέ τί γινόμαστε καλλιτέχνες . - 'Όποιος κάνει κάποιον εϊδωλό του, έπι­

χειρεί νά δικαιολογηθεί aτόν έαυτόν του άνυψώνοντάς τον σέ ίδανικό. Γίνεται

~αλλιτέχνης σ · αύτό, νιά νά έχει μιά καλή συνείδηση . · Εάν ύποφέρει, δέν

ύποφέρει έξαιτίας dγvοιας, άλλά επειδή έξαπατάει μέ ψέματα τόν έαυτόν του, δτι τάχα δέν fιξερε . · Η έσωτερική ένδεια καί έπιθυ μία ένός τέτοιου άν­θρώπου - καί έδώ άνήκουν δλοι όσοι άγαποΟν μέ πάθος - δέ μποροΟν ν '

άδειάσουν μέ συνηθισμένους κουβάδες .

280 Παιδαριώδες . - 'Όποιος ζεί δπως τά παιδιά- δηλαδή δέν παλεύει γιά τό

ψωμί του καί δέν πιστεύει πώς οί πράξεις έχουν σοβαρή σημασία , παραμέ­

νει παιδαριώδης.

281

Τό ' Εγώ θέλει νά έχει τά πάντα. - Φαίνεται πώς γενικά ό όνθρωπος

ένεργεί, μόνο γιά νά κατέχει: τουλάχιστον αύτή τή σκέψη άφίνουν νά

εννοήσουμε οί γλώσσες , οί όποϊες έτσι θεωροϋν κάθε ένέργεια τοϋ

παρελθόντος σάν νά ε'ίμαστε κάτοχοι κάποιου («έχω μιλήσει, άγωνιστεϊ, νική­

σει)): αύτό σημαίνει , είμαι τώρα κάτοχος της όμιλίας μου , τοΟ άγώνα μου, Ίής

νίκης μου). Πόσο όπληστα ένεργεϊ σ· αύτή τήν περίmωση ό όνθρωπος! ·Α- ·· κόμη καί τό παρελθόν νά μήν άφίνει νά φύγει άπό τά χέρια του, νά θέλει νά τό

εχει άκόμη!

282 ·Ο κίνδυνος άπό τήν άμορφιά. - Αύτή ή γυναίκα είναι ώραία καί έξυπνη:

όχ , πόσο έξυπνότερη θά είχε γίνει, έάν δέν ήταν ώραία!

283 Οίκογενειακή είρήνη καί ψυχική είρήvη. -·Η συνηθισμένη μας διάθεση

έξαρτιέται άπό τή διάθεση πού ξέρουμε νά διατηροϋμε στό περιβάλλον μας.

176

Σωκράτης, μαρμάρινο άντίγ αφο

άπό χάλκινο aγαλμα τοv Λ Ισίππο Ι

Βρετ. ουσείι

«Καί πράγματι διακρίνομεν εδώ eνα τερατώδες έλάττωμα κάθε φυσικής διαθέσεως πρός τόν μυστικισμόν, οϋτως 65στε ό Σωκράτης θά μποροvσε νά θεωρηθfj ώς ό είδικός μή μυστικοπαθής, πού lνεκα ίδιαιτέρας ύπερτροφίας ή λογική του άνεπτύχθη τόσον ύπέρμετρα, δσο στόν μυστικοπαθή dνεπτύχθη ή έvστικτώδης σοφία» .

(Φρ. Νίτσε, ή γένεσις τijς τραγωδίας, μετ. Ν. Καζαντζάκn)

r< 'Όταν ό aνθρωπος !fδινε σ' δλα τά πράγματα Ενα γένος, δέ νόμιζε δτι επαιζε, άλλά πώς dποκτσvσε μιά βαθιά γνώση:-τό πελώριο μέγεθος αύτijς της

πλάνης τό παραδέχτηκc πολύ άργά καί τώρα ϊσως δχι έντελώς. Κατά τόνϊδιο τρόπο

Εχει άποδώσει ό aνθρωπος σέ δ, τι ύπάρχει μιά σχέση μέ τήν ήθική καί στόν κόσμο Εχει κρεμάσε ι Πάνω στσύς d5μους μιά ή θ ι κ ή σ η μ α σία. Τσvτο θά Εχει κάποτε άκριβώς τόση καί δχι μεγαλύτερη άξία άπ' οση εχει fίδη σήμερα ή πίστη στήv άρρε­vωπότητα if θηλυκότητα τοίί !fλιου" .

284 Νά παρουσιάζουμε τό νέο ώς.παλιό.- Πολλοί φαίνονται πώς θυμώνουν,

όταν κάποιος τοΟ διηγείται κάτι νέο, διαισθάνονται τήν ύπεροχή, πού δίνει τό

ν_έο σ· αύτόν πού τό ξέρει πρωτύτερα.

285 Πού σταματάει τό . Εγώ; - Οί π ιό πολλοί παίρνουν ένα πράγμα, πού γνωρί­

ζουν, κάτω άπό τήν προστασία τους, σάν ή γνώση νά τό κάνει κτήμα τους. ·Η

έπιθυμία της ίδιοποίησης τοϋ αίσθήματος τοϋ ·Εγώ δέν έχει δρια : οί

μεγάλοι όντρες μιλδ.νε έτσι σάν νά βρίσκονταν πίσω τους όλόκληρος ό

χρόνος κι· αύτοί νά είναι τό κεφάλι αύτοϋ τοϋ μακροϋ σώματος , καί οί καλές

γυναίκες έκμεταλλεύονται τήν όμορφιά τών παιδιών τους, τών φορεμάτων

τους , τοϋ σκύλου τους, τοϋ γιατροϋ τους, της πόλης τους καί μόνον δέν

τολμοϋν νά είποΟν «δλ' αύτά είμαι έγώ». Chi no ha, non e - λένε στήν

'Ιταλία.

286 Οίκόσιτα καί χαϊδεμένα ζώα καί σuwεvή. - · Υπάρχει κάτι πιό άηδιαστικό

άπό τή συναισθηματικότητα πρός τά φυτά καί τά ζώα άπό τήν πλευρά ένός

πλάσματος, πού όπως ό λυσασμένος έχθρός ζοϋσε άπό τήν άρχή άνάμεσά

τους καί τελευταία διεκδικεί άκόμη καί τρυφερά αίσθήματα άπό τά άδυνατι­

σμένα καί άκρωτηριασμένα θύματα! Μπροστά σ· αύτό τό είδος «φύσης»,

έπιβάλλεται στόν όνθρωπο προπαντός σο8αρότητα, έάν είναι ένας σκεmό­

μενος όνθρωπος.

287

Δυό φίλοι. - ~ Ησαν φίλοι , δμως έπαψαν νά είναι καί ταυτόχρονα διαλύ­

θηκε ή φιλία τους άπό τίς δυό μεριές, ό ένας έπειδή πίστευε πώς είχε πολύ

παραγνωρισθεί, ό όλλος, έπειδή πίστευε δτι εΊχε πολύ άναγνωρισθεί- καί σ·

αύτό τό σημείο καί οί δύο έξαπατήθηκαν! - γιατί καθένας άiτ · αύτούς δέ γνώριζε καλά τόν έαυτόν του.

177

288 Κωμωδία τών εύγενών. - Αύτοί, πού δέν κατορθώνουν να πετύχουν τήν

εύγενικιά, έγκάρδια οίκειότητα, έπιχειροϋν ν · άφίνουν νά μαντεύουν τήν εύ­

γενή τους φύση μέ τήν έπιq)ύλαξη καί τήν αύστηρότητα καί μέ κάποια ύπο­τίμηση της οίκειότητας : σάν νά ντρέπονται νά έπιδειχθεϊ τό ίσχυρό α"ίσθημα

τής έμπιστοσύνης τους.

289 · Εκεί πού δέν έπιτρέπεται νά είπεί κανείς τίποτα κατά τής άρετής . -Με­

ταξύ τών δειλών εΊναι κακό νά είπεί κανείς κάτι έναντίον τής άνδρείας καί

προκαλεί περιφρόνηση· κα ί άδίστακτοι όνθρωποι δείχνουν πώς θυμώνουν,

όταν είπωθεί κάτι έναντίον τοϋ ο"ίκτου .

290 Μιά σπατάλη- Στίς εύερέθιστες καί άψίκοpες φύσεις , οί πρώτες λέξεις

καί πράξεις δέν είναι τίς περισσότερες φορές χαρακτηριστικές γιά τόν άλη­

θινό χαρακτήρα τους - (έμπνέονται άπό τίς περιστάσεις καί εΊναι κατά κά­

ποιον τρόπο άπομιμήσεις τοϋ πνεύματος τών περιστάσεων)- , άλλά μιά πού

ε ίπώθηκαν καί έγιναν , όφείλουν αύτές οί χαρακτηριστικές λέξεις καί πράξεις,

πού άκολουθοϋν , v ' άπο6λέπουv άργότερα στή -διόρθωση ή έπανόρθωση ή τήν aπολησμονιά.

291 . ' Αλαζονεία . - · Αλαζόνεία εΊναι μιά θεατρική καί ύποκριτική περηφάνεια ·

ώστόσο χαρακτηριστικό της περηφάνιας εΊναι , πώς δέ ξέρει καί δέ θέλει

κανένα θέατρο , καμιά διαστροφή καί ύποκρισίι;ι- άπ ' αύτήν τήν ό.ποψη είναι

ή άλαζονεία ή ύποκρισία της άνικανότητας γιά τήν ύποκρισία, κάτι πολύ

δύσκολο καί τίς πιό πολλές φορές κάτι πού άποτυγχάνει. ' Εάν όμως

δεχτούμε, πράγμα πού συμβαίνει συνήθως , πώς ό άλαζών σ · αύτό προδίνε­

ται, τότε τόν περιμένει μιά τριπλή δυσαρέσκεια : θυμώνουμε μ · αύτόν , έπειδή

θέλει νά μδς έξαπατήσει , καί θυμώνουμε μ· αύτόν , έπειδή θέλει νά φαίνεται aνώτερος άπό μaς- καί τελευταία γελi'Ίμε μ· αύτόν , έπειδή άπότυχε καί ατά

δύο . Πόσο πολύ πρέπει λοιπόν νά συστήσουμε τήν άποφυγή τής άλαζονείας!

178

292 'Ένα είδος παραγνώρισης. - 'Όταν άκοϋμε κάποιον νά μιλάει, τότ~

συχνά εlναι άρκετός ένας ήχος ένός μόνον συμφώνου (π.χ. ένός ρ) γιά νά

έμφυσηθεί μέσα μας ή άμφιβολία γιά τήν είλικρίνεια τοϋ αίσθήματος του : δέν

έχουμε συνηθίσει αύτόν τόν ηχο καί θά όφείλαμε νά τόν φτιάνουμε ,

αύθαίρετα , - μός φαίνεται «φτιαχτός».' Έδώ εlναι μιά περιοχή τής πιό

χοντροκομμένης παραγνώρισης : τό 'ίδιο ίσχίι <" ι κ αί γιά τό ϋφος ένα συγγρα­

φέα, ό όποίος έχει συνήθειες, πού δέν είναι συνηθειες όλου τοϋ κόσμου .

·Η «φυσικότητά» του γίνεται ώς τέτοια αίσθητή μόνον άπ ' αύτόν, καί

άκριβώς μ· αύτό , πού ό 'ίδιος αίσθάνεται ώς «φτιαχτό», έπειδή μ· αύτό

ύποχώρησε κάποτε ατή μόδα καί ατό λεγόμενο <<καλό γοϋατο••, άρέσει

'ίσως καί έμπνέει έμπιατοσύνη.

293 Εύγνώμων. - .. Ε να σπυρί εύγνωμοσύνης καί σεβασμοϋ παραπάνω : - καί

ύποφέρει κανείς μ · αύτό δπως άπό ένα έλάπωμα καί κατολισθαίνει μ · δλη

του τήν άνεξαρτησία καί χρηστότητα ατήν κακή συνείδηση.

294 'Άγιοι. - Οί πιό αίσθησιακοί όντρες εlναι αύτοί, ·πού τό βάζουν στά πό­

δια δταν βλέπουν γυναίκα καί όφείλοuν νά βασανίζουν τό σώμα.

295 Λεπτότψα τού ύπηρετείν. -Μέσα στ ή μεγάλη τέχνη τοϋ ύπηρέτη τοϋτο

άνήκει στά λεπτότερα καθήκοντά του, νά ύπηρετεί έναν άχαλίνωτο φιλόδοξο ,

ό όποίος ον καί είναι ό πιό μεγάλος έγωϊστής σ ' όλα , ώστόσο δέ θέλει

καθ6λου νά θεωρείται ώς τέτοιος (τοϋτο άκριβώς είναι ένα κομμάτι τής

φιλοδοξίας του) , aτόν όποίο δλα πρέπει νά γίνονται σύμφωνα μέ τή θέληση

καί ίδιοτροπία του καί ώστόσο πάντοτε έτσι , ωστε νά φαίνεται πώς αύτός

αύτοθυσιάζεται καί σπάνια θέλει κάτι γιά τόν έαυτόν του.

179

296 · Η μονομαχία. - Θεωρώ τούτο σάν ένα ώφέλημα, έλεγε κάποιος, νά

μπορώ νά κάνω μιά μονομαχία, έάν όπωσδήποτε έ:χω άνάγκη άπ' αύτήν· γιατί

ύπάρχουν πάντοτε γύρω μου γενναίοι σύντροφοι. 'Η μονομαχία είναι ό

τελευταίος , έντελώς τιμητικός δρόμος πού μδ.ς άπόμεινε γιά αύτοκτονία,

δυστυχώς μιά παρεκτροπή, κι όχι πάντοτε μά έντελώς σίγουρη.

297 Καταστρεπτικό. - Καταστρέφει κανείς άσφαλέστατα ένα νέο, έάν τόν

καθοδηγεί νά έκτιμάει περισσότερο τόν όμοϊδεάτη του άπό τόν διαφορετικά

σκεπτόμενο.

298 Ή λατρεία τών ήρώων καί οί φαvατικόί της. - :Ο φανατικός ένός ίδα­

νικοϋ, τό όποίο έχει σάρκα καί αlμα, έχει συνήθως δίκαιο, όσο άρνείται, .καί

είναι σ· αύτό τρομερός: γνωρίζει αύτό πού άρνείται τόσο καλά όσο τόν 'ίδιο

τόν έαυτόντου , γιά τόν άπλούστατο λόγο, πώς προέρχεται άπ · έκεί, έκεί είναι σάν στό σπίτι του καί κρυφά πάντοτε φοβδται μήπως ύποχρεωθεί νά

έπιστρέψει έκεί - θέλει νά κάνει άδύνατη τήν έπιστροφή του , μέ τόν τρόπο

πού άρνείται. Μόλις δμως καταφάσκει, μισοκλείνει τά μάτια του καί άρχίζει

τίς έξιδανικεύσεις (συχνά καί μόνο, γιά νά κάνει νά πονέσουν αύτοί πού

παράμειναν στό σπίτι)· όνομάζει βέβαια τοϋτο κάτι καλλιτεχνικό- καλό, άλλά

είναι σ· αύτό καί κάτι άνέντιμο . · Ο έξιδανικευτής ένός προσώπου τοποθετεί

αύτό τό πρόσωπο τόσο μακριά, ωστε δέ μπορεί πιά νά τό βλέπει καθαρά -καί τώρα παρερμηνεύει αύτό πού άκόμη βλέπει σάν <<ώραίο» , αύτό θέλει νά

είπεί : σάν συμμετρικό, έλαφρόγραμμο, άκαθόριστο. · Επειδή όμως τώρα πιά

θέλει καί νά λατρεύει τό αίωρούμενο στά μακρινά καί στά ϋψη ίδανικό του ,

χρειάζεται γιά τήν προστασία του άπό τόν profanυm νulgus νά χτίσει ένα

ναό γιά τή λατρεία του. Σ· αύτό μεταφέρει όλα τά άξιοσέβαστα καί

καθαγιασμένα άντικείμενα , πού έχει άκόμη στήν κατοχή του, γιά νά ώφελεί

άκόμη περισσότερο ή μαγεία τους τό ίδανικό καί ν · άναπτυχθεί τοΟτο μ ·

αύτήν τήν τροφή καί νά γίνεται διαρκώς θεϊκότερο. Στό τέλος τελειοποίησε

πρ'αγματικά τό θεό του - άλλά άλίμονο! ύπάρχει κάποιος πού ξέρει , πώς

έγινε αύτό, ή πνευματική του συνείδηση ~ καί ύπάρχει άκόμη ένας πού

άντίθετα, έντελώς άσυνείδητα, διαμαρτύρεται, δηλαδή ό 'ίδιος ό άποθεωμέ­

νος, ό όποϊος τώρα πιά έξαιτίας τών λατρειών . έγκωμιαστικών άσμάτων καί

180

θυμιαμάτων , γίνεται άνυπόφορος καί προδίνεται όλοφάνερα καί κατά άπο­τροπιαστικό τρόπο ώς μ ή θεός καί πάρα πολύ όνθρωπος. · Εδώ άπομένει τώρα σ ' έναν τέτοιο φανατικό μόνο μιά διέξοδος: · Αφίνεται ύπομονετικά αύτός καί οί δμοιοί του νά τούς κακομεταχειρίζονται καί έρμηνεύει άκόμη δλη τήν άθλιότητα in majorem dei gloriam μ · ένα εΊδος αύταπάτης καί εύγενικοϋ ψέματος: στρέφεται έναντίον τοϋ έαυτοϋ του καί αίσθάνεται κάτι σάν μαρτύριο - έτσι φθάνει στήν κορυφή της ύπεροψίας του. 'Άνθρωποι αύ­τοϋ τοΟ είδους ζοϋσαν π .χ. γύρω άπό τόν Ναπολέοντα: ίσως μάλιστα νά είναι αύτό άκριβώς έκείνος , πού έβαλε στήν ψυχή τοϋ α ίώνα μας τή ρομαντική , ξέ­νη στό πνεϋμα τοϋ διαφωτισμού ύποταγή στ ή «μεγαλοφιJ\α» καί στόν «fipωα» , αύτός , μπροστά τόν όποίο ένας Βύρωνας δέν ντράπηκε νά είπεί, πώς ήταν ένα «σκουλήκι άπέναντι σ· ένα τέτοιο δν!» (Οί φόρμουλες μιός τέτοιας ύπο­ταγής έχουν βρεθεί άπό τόν σκοτεινό καί μεμψίμοιρο Θωμa Καρλάϋλ, ό ό­ποίος χρησιμοποίησε μιά μακρά ζωή γιά νά κάνει τή λογική τών ·Εγγλέζων του ρομαντική : μάταια!)

299 · Η φαιvομεvικότητα τού ήρωισμού . - Τό νά ριχθεί κανείς στή μέση τών

έχθρών , μπορεί νά είναι τό χαρακτηριστικό της δειλίας.

300 Εύμεvής πρός τόv κόλακα. - · Η μεγαλύτερη έξυπνάδα τών άκόρεστα

φιλόδοξων είναι , νά μήν άφίνουν νά διακρίνεται ή περιφρόνησή τους πρός

τόν όνθρωπο , τήν όποία έμφυσάει σ · αύτούς ή θέα τών κολάκων : άλλά νά

έμφανίζονται καί άπέναντί τους εύμενείς , όπως ένας θεός , πού δέν μπορεί

νά εΤναι κάτι ό.λλο παρά εύμενής.

301 Τέλειος χαρακτήρας . - (( ·· Ο, τι εΊπα κάποτε , τό κάνω>> , αύτή ή νοοτροπία

θεωρείται ώς ίδιότητα τοϋ τέλειου χαρακτήρα . Πόσες πράξεις θά γίνονται ,

όχι έειδή έχουν έπιλεγεί ώς οί πιό λογικές, άλλά έπειδή , όταν μδ.ς ήρθαν

ξαφνικά στό μυαλό, έρέθισαν κατά κάποιον τρόπο τή φιλοτιμία μας καί τή

ματαιοδοξία , έτσι ωστε νά παραμένουμε σ · αύτές καί νά τίς έκτελοϋμε

τυφλά! " Ετσι αύτές μεγαλώνουν μέσd μας τήν πίστη στόν χαρακτήρα μας καί

στήν καλή μας συνήθεια , δηλαδή , γενικά , στή δύναμή μας: ένώ ή έπιλογή τοϋ

181

δσο τό δυνατό λογικού διατηρεί μέσα μας τό σκεmικισμό άπέναντί μας

καθώς καΙ ένα α'ίσθημα τής άδυναμίας.

302

Μιά φορά, δυό φορές καί τρεΙς φορές άληθινό!- Οί όνθρωποι ψεύ­

δονται άνείπωτα συχνά, δμως δέν τό σκέmονται κατόπιν καί γενικά δέν τό

πιστεύουν.

303 -Ψυχαγωγία τού άνθρωπογνώστη. - Πιστεύει, πώς μέ γνωρίζει καί αί­

σθάνεται περίφημα , δταν μέ συναναστρέφεται μ· c. t'πόν ιϊ τόν άλλον τρόπο :

προσέχω νά μή τόν άπογοητεύσω . Γιατί θά έποεπε: νά τοΟ τό άνταποδώσω,

ένώ αύτός θέλε ι τώρα τό καλό μου, άφοϋ τοϋ δίν:..; tνα αϊσθημα τής έπιστη­

μονικής άνωτερότητας. ' Εδώ είναι ένας aλλος : φοβάται μήπως φαντάζομαι

πώςτόν γνωρlζω, καί μ ' αύτή τή σκέψη βλέπει τόν έαυτό του ταπεινωμένο . .. Ετσι συμπεριφέρεται άπαίσια καί άκαθόριστα καί έπιδιώκει νά μέ παραπλα­νήσει σχετικά μέ τόν έαυτόν του, γιά νά ύψώσει πάλι τόν έαυτόν του πάνω άπό

μένα .

304 Οί έξολοθρευτές τού κόσμου. - Σέ κάποιον()έν πάει καλά κάπ τότε

άγανακτισμένος φωνάζει : «Λοιπόν aς χαθεί δλος ό κόσμος!» Αύτό τό

μυσαρό α'ίσθημα είναι ή άnοκορύφωση τοΟ φθόνου, πού όκολουθεϊ: έπειδή

κάτι δέν μπορώ νά τό έχω, πρέπει δλος ό κόσμος νά μήν έχει τίποτα! Πρέπει

δλος ό κόσμος vά είναι τίποτα!

305

Φιλαργυρία . - Ή φιλαργυρία μας κατά τήν όγορά αύξάνεται μέ τή

χαμηλή τιμή τών άντικειμένων -γιατί; Γίνεται τούτο, έπειδή οί μικρές διαφο­

ρές τιμfiκάvουv τό μικρό μάτι της φιλαργυρίας ;

182

306 Έλληνικό ίδαvικό.- τί θαυμάζουν οί 'Έλληνες στόν 'Οδυσσέα; Προ­

παντός τήν ίκανότητα γιά ψέματα καί γιά δόλια καί τρομερή έκδίκηση, πού

μπορεί νά τά βγάζει πέρα σ· όλες τίς περιστάσεις όταν χρειάζεται, νά φαί­

νεται εύγενέστερος άπό τόν εύγενέστατο· νά μπορεί νά εlναι δ, τι θέλει κα­

νείς· τήν ήρωική καρτερικότητα : νά έχει στ ή διάθεσή του όλα τά μέσα- νά έχει

μυαλό - τό πνεϋμα του προκαλεί τό θαυμασμό τών θεών, χαμογελοϋν, δταν

τόν σκέπτονται-: δλ' αύτά εlναι έλληνικό ίδανικό! Τό πιό άξιοσημείωτο σ ·

αύτά είναι, πώς δέν γίνεται καθόλου αίσθητή ή άντίθεση μεταξύ φαινομενι­

κοϋ καί πραγματικού καί συνεπώς καί δέ λογαριάζεται ήθικά. · Υπήρξαν

κάποτε τόσο τέλειοι ήθοποιοί!

307 Facta! Μάλιστα facta ficta! ... - "Ενας ίστοριογράφος δένπρέπειν' άσχο­

λείται μ· αύτό πού πραγματικά έχει συμβεί, άλλά μόνο μέ τά φανταστικά γε­

γονότα : γιατί μόνον αύτά έχουν έπενεργήσει. ·Επίσης μόνο μέτούς φαν­

ταστικούς ιϊρωες . Τό θέμα του, ή όνομαζόμενη παγκόσμια ίστορία, εlναι

γνώμες γιά ύποθετικές ένέργειες καί τά έλατήρια τούτων , τά όποία δίνουν

πάλι άφορμή γιά γνώμες καί ένέργειες, ή άλήθεια ώστόσο τούτων άμέσως πάλι έξατμίζεται καί Επενεργεί μόνο σάν άτμός - μιά διαρκής παραγωγή καί

έγκυμόνηση φαντασμάτων πάνω άπό τίς βαθιές όμίχλες τfις άνεξερεύνητης

πραγματικότητας. "Ολοι οί ίστορικοί διηγοϋνται γιά πράγματα πού ποτέ δέν

ύπf]ρξαν, παρά μόνο στή φαντασία .

308 Είναι ένδειξη εύγένειας τό νά μή καταλα6αίνεις άπό έμπόριο. - Νά

πουλάει τήν άρετή του μόνο σέ ύψηλή τιμή ιϊ νά τοκογλυφεί μ ' αύτή, ώς δά­

σκαλος , ύπάλληλος, καλλιτέχνης - κάνει τ ή μεγαλοφιJ!a καί τό ταλέντο ύπό­

θεση μικροπωλητή. Μέ τή σοφία του πρέπει νά θέλει κανείς νά μήν εΊναι καμιά

φορά σοφός!

309 Φό6ος καί άγάττη. - ·Ο φόβος έχει προαγάγει περισσότερο άπό τήν

183

άγάπη τίς γενικές γνώσεις γιά τόν όνθρωπο, γιατί ό φόβος θέλει νά μαντεύ­

εις , ποιός εiναι ό όλλος , τί κάνει, τί θέλει: τό ν · άπατάσαι πάνω σ· αύτό τό θέ­

μα θά ι'jταν κίνδυνος καί ζημιά! · Αντίθετα ή άγάπη έχει μιά μυστική έμπνευση ,

νά βλέπει στόν όλλο δ σο τό δυνατό π ιό πολλά ώραϊα ιϊ νά τόν άνυψώνει δ σο τό

δυνατό πιό ψηλά : τό νά άπατδται κανείς έδw , θά !']ταν γι· αύτή χαρά η ένα

πλεονέκτημα - καί έτσι τό κάνει.

310

Οί καλοκάγαθοι. - Ol καλακaγαθοι εχουν aποκτήσει τόν χαρακτήρα τους μέ τόν διαρκή φόβο, πού είχαν οί προπάτορές τους μπροστά στίς ξένες

άδικες έπεμβάσεις - αύτοί καθησύχαζαν, καταπράϋναν, ζητούσαν συγγνώμη ,

προσκυνούσαν, ξεχνούσαν τούς καϋμούς, κολακεύαν , σκύβανε , κρύβανε

τόν πόvο , τή στενοχώρια, άπάλυναν άμέσως τά χαρακτηριστικά τοϋ προσώπου τους - καί στό τέλος κληροδοτούσαν όλόκληρο τούτον τόν άπαλό καί

καλοπαιγμένο μηχανισμό στά παιδιά τους καί στά έγγόνια . Σ' αύτούς δέν

έδωσε μιά εύνοϊκότερη μοίρα καμιά άφορμή γιά έκείνον τόν διαρκή φόβο :

γι · αύτό δχι λιγότερο παίζουν αύτοί συνεχώς τά δργανά τους.

311 · Η όvομαζόμεvrι ψυχή. - Τό σύνολο έσωτερικwν κινήσεων, πού είναι

εύκολες στόν όνθρωπο καί τίς όποϊες συνεπώς τίς κάνει μέ χαρά καί χάρη,

όνομάζουν ψυχή- θεωρείται ώς όψυχα; αύτός , πού άφίνει νά παρατηρούν­

ται κατά τίς έσωτερικές κινήσεις κόπος καί σκληρότητα.

312 Οί επιλήσμονες . - Στά ξεσπάσματα τοϋ πάθους καί στό παραλήρημα

τοϋ όνείρου καί τής τρέλας, άνακαλύπτει πάλιν ό όνθρωπος τήv προϊστορία του καί τήν προϊστορία τfΊς άνθρωπότητας: τή ζωώδη κατάσταση μέ τούς

όγριους μορφασμούς ή μνήμη του πάει άρκετά πίσω, ένw ή πολιτισμένη

κατάστασή του άναπτύσσεται άπό τή λήθη αύτώντών πρωταρχικων έμπειριών ,

δηλαδή άπό τή χαλάρωση έκείνης τής μνήμης . Έκεϊνος , πού σάν ένας

έπιλήσμων άνώτατου είδους παράμεινε πάντα πολύ μακρυά άπ · όλα τοϋτα ,

δέv καταλαΒαίνει τούς άvθρώπους - ώστόσο είναι μιά ώφέλεια γιά όλους ,

έάν έδw καί κεϊ ύπάρχουν τέτοιοι μεμονωμένοι , πού «δέν τούς καταλαβαί-

184

νουν» καί πού κατάγονται άπό θεϊκή σπορά καί έχουν γι=:ννηθεί άπό τή

λογική .

313

. Ο φίλος πού δέν είναι πιά έπιθuμητός. - Τό φίλο, τίς έλπίδες τοϋ ό­

ποίου δέ μπορεί κανείς νά ίκανοποιήσει , τόν θέλει καλύτερα σάν έχθρό .

314 Άπό τήν κοινωνία των στοχαστών. - Στό μcσο τοϋ ώκεανοϋ τοϋ γί­

γνεσθαι ξυπνάμε πάνω σ · ένα νησάκι, πού δέν είναι μεγαλύτερο άπό μιά

βαρκούλα , έμεϊς οί πλ6νητες καί τά άποδημητικά πουλιά, καί έκείγιά λίγο κοι­

τάζουμε γύρω μας: τόσο βιαστικά καί περίεργα όσο μποροΟμε, γιατί πόσο

γρήγορα μπορεί ένας άνεμος νά μός σκορπίσει η ένα κύμα νά μός ξεβράσει

πέρα άπό τό νησάκι, έτσι ωστε νά μήν ύπάρχει τίποτα άπό μός έδώ! · Ωστόσο

έδώ, πάνω σ · αύτό τό μικρό χώρο , β ρίσκου με άλλα aποδημητικά πουλιά καί ά­

κοΟμε γιά προηγούμενα- καί έτσι ζοΟμε ένα θαυμάσιο λεπτό της γνώσης καί

της μαντείας, κάτω άπό χαρωπά φτεροκοπήματα καί τιτιβίσματα, καί νοερά

περιπλανιόμαστε στόν ώκεανό , όχι λιγότ.ερο περήφανοι άπ ' όσο αύτός ό

ϊδιος .

315 ·Η αύτοεξωτερίκευση. - 6 νά παραιτείσαι κάπως όπό τήν ίδιοκτησία

σου , άπό τά δικαιώματά σου- κάνει χαρά, έάν τοΟτο δείχνει μεγάλο πλοΟτο.

· Εδώ άνήκει καί ή μεγαλοψυχία .

316

· Αδύνατες αίρέσεις. - Οί αίρέσεις πού αίσθάνονται ότι θά μείνουν ά­

δύνατες , κυνηγάνε μερικούς εύφυείς όπαδούς καί θέλουν μέ τήν ποιότητα

ν· άντικαταστήσουν έκείνο πού τούς λείπει σέ ποσότητα. · Εδώ ό κίνδυνος γιά

τούς εύφυείς δέν είναι μικρότερος.

185

317 · Η κρίση τού άπό6pαδου. - "Οποιος σκέπτεται γιά τό έργο του της ή­

μέρας καί της ζωης , δταν βρίσκεται στό τέλος καί είναι κουρασμένος , κατα­

λήγει συνήθως σέ μιά μελαγχολiκή θεώρηση : τοϋτο δέν όφείλεται στήν ήμέ­

ρα καί στή ζωή , άλλά στήν κούραση. Κατά τή διάρκεια της δημιουργίας δέ

βρίσκουμε συνήθως καιρό , γιά νά κρίνουμε γιά τή ζωή καί τήν ϋπαρξη , καί

κατά τή διάρκεια της άπόλαυσης έπίσης : όταν δμως έρθει ή συζήτηση

σ · αύτό τό θέμα , τότε δέ δικαιολογούμε αύτόν πού περίμενε τήv έβδομη ή­

μέρα καί τήν ήσυχία , γιά νά βρεί δλα δσα ύπάρχουν έδώ πολύ ώραία , - αuτός

όφησε νά περάσει ή καλύτερη στιγμή.

318 Πpοφυλαχθεϊτε άπό τούς συστηματικούς. - · Υπάρχει ένας θεατρινι­

σμός τών συστηματικών : θέλοντας νά συμπληρώσουν ένα σύστημα καί

στρογγυλεύοντας γι · αύτό γύρω τόν όρίζοντα , όφείλουν νά δοκιμάσουν νά

έμφανίσουν τίς πιό άδύνατες ίδιότητές τους στό στύλ τών ίσχυροτέρων τους

- θέλουν νά παρουσιάσουν τέλειες καί μοναδικά ίσχυρές φύσεις.

319 Φιλοξενία . - Τό νόημα τών έθίμων της φιλοξενίας εΊναι: νά παραλύεις

τήν έχθρότητα στό πρόσωπο τοϋ ξένου . 'Όπου δέν αίσθάνεται πιά κανείς

ατό πρόσωπο τοϋ ξένου τόν έχθρό , έλαττώνεται ή φιλοξενία άκμάζει, δσο

άκμάζει ή κακή προϋπόθεσή της .

320 Γιά τόν καιρό. - 'Ένας πολύ άσυνήθιστος καί όστατος καιρός κάνει καί

τούς άνθρώπους άναμεταξύ τους δύσπιστους· καταλαμβάνονται τότε άπό

μανία άλλαγής, γιατί πρέπει νά άπομακρύνονται άπό τίς συνήθειές τους. Γι '

αύτό άγαπδνε οί δεσπότες δλες τίς περιοχές, ('που ό καιρός είναι ήθικός .

186

321

· Ο κίνδυνος άπό τήν άθωότητα. -Οί άθώοι όνθρωποι γίνοντα ι σ· όλες

τίς περιπτώσεις τά θύματα , έπειδή ή όγνοιά τους τούς έμποδίζει νά κάνουν

διάκριση μεταξύ μέτρου καί ύπερβολής καί νά εΊναι έγκαιρα προσεκτικοί

άπέναντι τοϋ έαυτοϋ τους. 'Έτσι συνηθίζουν άθώες , δηλ. άνίδεες νέες

γυναίκες στή συχνή aπόλαυση τών άφροδισίων καί τήν στερούνται άργότερα

πολύ , δταν οί όντρες τους aρρωσταίνουν η μαραίνονται πρόωρα- αύτή

άκριβώς ή άθώα καί άφελής άντίληψη , πώς άποτελεί δικαίωμα καί κανόνα ή

συχνή έπικοινωνία μ · αύτές, τούς δημιουργεί μιά άνάγκη, ή όποία άργότερα

τίς έκθέτει στούς π ιό σφοδρούς πειρασμούς καί σέ πολύ χειρότερα . ·Αλλ ·

aς ίδοϋμε τό θέμα έντελώς γενικά καί άπό ύψηλή σκοπιά: αύτός πού

άγαπάει ένaν όνθρωπο η ένα πράγμα , χωρίς νά ξέρει αύτόν καί αύτό , αίχμαλωτίζεται άπό κάτι πού δέ θά μποροϋσε ν · όγαπάει, έάν θά ήταν

δυνατό νά τό iδεί . Παντοϋ , όπου εΤναι έμπειρiα, προσοχή καί καλομελετημένα

βήματα άναγκαία. καταστρέφεται όλοκληρωτικό ό άθώος , γιατί πρέπει νά πιεί

μέ τυφλά μάτια τό δηλητηριασμένο κατακάθι κάθε πράγματος . .. Ας όναλο­γιστεί κανείς τή συνήθεια όλων τών ήγε μόνων , έκκλησιών , αίρέσεων,

κομμάτων, σωματείων: δέ χρησιμοποιείται πάντοτε ό άθώος ώς τό πιό

γλυκό δόλωμα γιά τίς πιό έπικίνδυνες καί μιαρές περιπτώσεις ; - έτσι

δπως χρησιμοποιεί ό · Οδυσσέας τόν άθώο Νεοπτόλεμο , γιά νά πάρει μέ

δόλο άπό τό γέρο, dρρωστο καί δυστυχισμένο έρημίτη τής Λτ'ιμνου τό τόξο

καί τά βέλη.-· Ο χριστιανισμός , μέ τήν περιφρόνηση πού εΊχε γιά τόν κόσμο,

έφτιαχνε άπό τήν όγνοια μιά aρετή, τή χριστιανική άθωότητα, 'ίσως έπειδή τό

πιό συχνό aποτέλεσμα αύτής τής άθωότητας Γjταν, οπως ύποδηλώθηκε, τό σφάλμα, τό αϊσθημα ένοχης καί ή άπόγνωση , δηλαδή μιά άρετή , πού όδηγεί

άπό τό λοξό δρόμο τής κόλασης πρός τόν ούρανό : γιατί μόνο τότε μπορούν

ν · άνοιχτοϋν τά σκοτεινά προπύλαια τf]ς χριστιανικής σωτηρίας , μόνο τότε

έπενεργεί ή ύπόσχεση μιδ.ς ύστερόγενης δεύτερης άθωότητας - αύτή εΊναι μιά άπό τίς ώραιότερες έπινοήσεις τοϋ χριστιανισμού .

322 'Όσο είναι δυνατό νά ζούμε χωρίς γιατρό. - Μοϋ φαίνεται ότι ένας ά­

σθενής εΊναι πιό έλαφρόμυαλοC; , όταν έχει ένα γιατρό παρά όταν φροντίζει ό

'ίδιος γιά τήν ύγεία του. Στήν πρώτη περίmωση τοϋ άρκεί νά εΤναι αύστηρός

σχετικά μ' δλα τά διατασσόμενα· στήν όλλη περίπτωση καταλαβαίνουμε πιό

συνειδητά αύτό, στό όποίο όποσκοποϋν oi συνταγές, δηλαδή στήν ύγεία μας ,

καί παρατηρούμε περισσότερα, προστάζουμε καί aπαγορεύουμε aτόν έαυτό

μας π ιό πολλά όπ · όσα θά γίνονταν μέ παρακίνηση τοϋ νιατροίί.- " Ολοι οί κο-

187

νόνες έχουν αύτό τό aποτέλεσμα: μέ τόν κανόνα νά μδς aπομακρύνουν όπά

τόν σκοπό καί νά μδς κάμουν πιό έλαφρόμυαλους . -Καί πόσο άδόμαστη καί

καταστροφική θά γινόταν ή έπιπολαιότητα τής aνθρωπότητας , έάν κάποτε

έμπιστευόταν μέ είλικρίνεια στό Θεό ώς γιατρό της όλα , σύμφωνα μέ τό λόγο

«όπως θέλει ό Θεός, ι

323 Τό σκοτείνιασμα τοϋ Ούραvοϋ. - Γνωρίζετε τήν έκδίκηση τών περί­

φοβων aνθρώπων , πού συμπεpιcpέρονται στήν κοινωνία σάν νά εΊχαν κλέψει τά μέλη της ; · Η έκδίκηση τών ταπεινών χριστιανικών ψυχών , πού πάντοτε

πάνω στ ή γή , παντού μόνο κρυφά σέρνονται; τήν έκδίκηση αύτών πού πάντοτε

άμέσως κρίνουν καί πάντοτ ε άμέσως είσπράττουν τήν όδικία ; τήν έκδίκηση

τών κάθε εϊδους μέθυσων, γιά τούς όποίους τό πρωί είναι τό άπαισιότερο

μέρος της ή μέρας ;· Επίσης τήν έκδίκηση τών κάθε εϊδους δήθεν όρρωστων ,

των φιλάσθενων καί καταπιεσμένων , πού δέν έχουν πιά τό θάρρος νά γίνουν

ύγιε'ίς ; · Ο άριθμός αύτών τών μικρών aνθρώπων, πού κατέχονται άπό μανία

έκδίκησης καί π ιό πολύ ό άριθμός των μικρών έκδικητικών πράξεών τους είναι

πελώριος όλόκληρη ή aτμόσφαιρα βουίζει συνεχώς όπό τά μεγάλα καί μικρά

βέλη της κακίας τους , έτσι wστε νά σκοτεινιάζει ό ijλιος καί ό ούρανός τής

ζωής - δ χι μόνο γι · αύτούς , άλλ · όκόμη π ιό πολύ γιά μ aς , τούς όλλους , τούς

ύπόλοιπους : κάτι , πού εΤναι χειρότερό άπό τό νά μδς σκίζουν πολύ συχνά τό δέρμα καί τήν καρδιά . Μήπως κάποτε δέν άρvιόμαστε; ιϊλιο καί ούρανό, μόνον

έπειδή πολύν καιρό δέν τά έχουμε ίδεϊ ; -Λοιπόν : Μοναξιά! Καί μόνον γι ' αύτό

μοναξιά!

324 · Η ψυχολογία τώv fιθοποιώv. -Βναι ή εύλογημένη πλάνη τών μεγάλων

ήθοποιών τό ότι τά ίστορικά πρόσωπα, πού αύτοί ύποδύονται, πραγματικά

αίσθάνονται τόσο καλά δ πως αύτοί κατά τήν παράσταση τούτων - ώστόσο σ· αύτό τό σημείο πλανώνται οίκτρά : ή μιμητική καί μαντική δύναμή τους, πού μέ

χαρά θά ijθελαν νά τήν παρουσιάσουν σάν μιά προφητική ίκανότητα, διεισδύει κατευθείαν άρκετά βαθιά , μόνο γιά νά έξηγεί κινήσεις , πόνους καί βλέμματα

καί γενικά τό έξωτερικό· δηλαδή αύτοί συλλαμβάνουν τή σκιά της ψυχής

ένός μεγάλου ιϊρωα, πολιτικού, πολεμιστή , φιλόδοξου , ζηλότυπου , άπελπι­

σμένου , προχωρούν πολύ κοντά στήν ψυχή, όχι δμως έως τό πνεύμα των

άντικειμένων τους . Θά ήταν βέβαια μιά ώρα ία άνακάλυψη, πού θά χρειαζόταν

τοϋτο μόνο τόν μάντη ήθοποιό , άντί γιά δλους τούς στοχαστές , είδήμονες ,

lθθ

είδικούς έπιστήμονες, γιά νά φωτίζεται ή ούσία όποιασδήποτε κατάστασης!

Ποτέ δμως aς μή ξεχνΕιμε , κάθε φορά πού άκούγονται τέτοιες ίταμές άλα­

ζονείες, πώς ό ήθοποιός είναι ένας ίδανικός πίθηκος καί τόσο πολύ πίθηκος,

ωστε δέ μπορεί καθόλου νά πιστεύει στήν <<ούσία>> καί ατό <<ούσιαστικό>> : " Ο λα

είναι γι ' αύτόν παίξιμο, τόνος , χειρονομία, παρασκήνια καί κοινό.

325 Νά ζούμε παράμερα καί νά πιστεύουμε.- Τό μέσο γιά νά γίνει κανείς

προφήτης καί θαυματουργός τής έποχής του, είναι άκόμη τό 'ίδιο, δπως καί

στήν άρχαία έποχή: νά ζείπαράμερα, μέ λίγες γνώσεις , μερικές σκέψεις καί

πολλή ύπεροψία- ατό τέλος άρχίζουμε νά πιστεύουμε , πώς ή aνθρωπότητα

δέ μπορεί νά προχωρήσει χωρίς έμός, έπειδή έμείς προχωρούμε φανερά

χωρίς αύτή. 'Όσο ύπάρχει αύτή ή πίστη, βρίσκει κανείς έπίσης πίστη . Τέλος

μιά συμβουλή γι· αύτούς , πού θά τήν χρειάζονταν (δόθηκε στόν Βέσλεϋ άπό

τόν κληρικό του δάσκαλο Μπέλερ) : <<κήρυξε τήν πίστη, δσο τήν έχεις , καί

έπειτα θά τήν κηρύπεις, έπειδή τήν έχεις!>>-

326 Νά γνωρίζεις τίς περιστάσεις σου . - τίς δυνάμεις μας μποροϋμε νά τίς

έκτιμήσουμε , όχι όμως τή δύναμή μας . Οί περιστάσεις τήν κρύβουν καί δέ μΕις

τή δείχνουν μόνο- όχι! τή μεγαλώνουν καί τή μικραίνουν. Πρέπει νά θεωρεί

κανείς τόν έαυτόν του σάν ένα κυμαινόμενο μεγαλείο, τοϋ όποίου ή ίκανό­

τητα άπόδοσης μπορεί νά ίσοδυναμεί, άνάλογα μέ τίς συνθήκες τής εύνόη­

σης, μέ τήν άπ · δ λες ύψηλότερη : πρέπει λοιπόν νά σκεπτόμαστε τίς

περιστάσεις καί νά τίς παρατηρούμε μέ ζήλο.

327 .. Ε να ς μύθος. - ·Ο Δόν Ζουάν τής γνώσης : δέν έχει άνακαλυφθεί άπό

κανένα φιλόσοφο η ποιητή. Σ' αύτόν λείπει ή άγάπη γιά τά πράγματα , πού

αlιτός γνωρίζει, δμως έχει πνεύμα, δρεξη καί χαρά γιά κυνήγι καί γιά τίς

. ραδιουργίες τής γνώσης -ως τά πιό ψηλά καί μακρινά άστέρια τής γνώσης! -ώσότου δέν μένει στό τέλος τίποτε πιά γιά νά κυνηγήσει παρά τό άπόλυτα

όδuνηρό τής γνώσης, σάν τόν πότη , πού στό τέλος πίνει άψέντι καί νιτρικό

όξύ . "Ετσι στό τέλος όρέγετ~ι τήν κόλαση , - αύτή είναι ή τελευταία γνώση ,

189

πού τόν σαγηνεύει. ·· ισως καί νά τόν άπογοητεύει, όπως όλα τά άναγνωρι­

σμένα! Καί έπειτα θά έπρεπε νά σταματήσει γιά πάντα, γερά καρφωμένος

στήν άπογοήτευση καί άφοϋ ό ϊδιος θά έχει γίνει πέτρινος μουσαφίρης , μέ

μιά έπιθυμία ένός δείπνου τής γνώσης , πού ποτέ πιά δέ θά τοϋ παρα­

σχεθεί! γιατί όλόκληρος ό κόσμος τώv πραγμάτων δέ θά μπορεί νά δώσει σ ·

αύτόν τόν πειναλέο οϋτε μιά μπουκιά .

328 Π άφίvουv vά μαvτεύσουμε οί ίδεαλιστικές θεωρίες . - Συναντάει κανείς

άσφαλέστερα τίς ίδεαλιστικές θεωρίες στούς άδίστακτους πρακτικούς· γιατί

αύτοί χρειάζονται τό φωτοστέφανό τους γιά τή φήμη τους έπιδίδονται σ · αύ­

τές μέ τά ένστικτά τους καί δέν έχουν καθόλου τό αϊσθημα τής ύποκρισίας:

δπως δέν αίσθάvεται ώς ύποκριτής ένας "Αγγλος μέ τή χριστιανικότητά του καί τήν άγιοποίηση τής Κυριακής. · Αντίστροφα: στίς θεωρητικές φύσεις, πού όφείλουν νά φυλάγονται άπό κάθε φαντασίωση καί άποφεύγουν έπίσης

τή φήμη τής όνειροπόλησης , είναι άρκετές μόνον οί σκληρές ρεαλιστικές

θεωρίες : σ· αύτές έπιδίδονται μέ τήν ϊδια ένστικτώδη άναγκαιότητα καί

χωρίς μ · αύτό νά χάνουν τήν έντιμότητά τους .

329 Οί συκοφάντες τής εύθυμίας. - Βαθιά τραυματισμένοι άπό τή ζωή όν­

θρωποι θεωροϋν ϋποπτη κάθε εύθυμία , σάν νά είναι αύτή πάντοτε παιδική καί

παιδαριώδης καί νά προδίνει μιά έλλειψη λογικοϋ, στό aντίκρυσμα τών

όποίων θά μποροϋσε νά αίσθανθεϊ κανείς μόνον οίκτο καί συγκίνηση , όπως

δταν ένα παιδί, πού βρίσκεται κοντά στό θάνατο, πάνω στό κρεβάτι του

χαϊδεύει άκόμη τά παιγνίδια του . Τέτοιοι όνθρωποι βλέπουν κάτω άπό κάθε

τριαντάφυλλο κρυφούς καί μυστικούς τάφους διασκεδάσεις , θόρυβοι , χα­

ρούμενη μουσική φαίνονται σ · αύτούς σάν άποφασιστική αύταπάτη τοϋ

βαριά όρρωστου , πού θέλει νά ρουφήξει άκόμη μιά φορά ένα λεπτό τό

μεθύσι τής ζωής. · Αλλά αύτή ή κρίση γιά τήν εύθυμία δέν είναι τίποτα ό.λλο

παρά ή διάθλαση άκτίνων στό σκοτεινό βυθό τής κόπωσης καί τής aρρώστιας :

είναι κάτι συγκινητικό , μή λογικό . πού προκαλεί.οΤκτο , άκόμη κάτι παιδικό καί

παιδαριώδες , ώστόσο προέρχεται άπ ' έκείνη τή δεύτερη παιδική ήλικία , πού

άκολουθεί τά γεράματα καί προηγείται άπό τό θάνατο.

190

330 Δένε/ναι άκόμη άρκε τό ' - Δέν εΤναι άκόμη άρκετό τό νά άποδεικνύουμε

ένα πράγμα , όφείλουμε έπίσης νά παρασύρουμε η ν ' άνυψώνουμε τούς άν­

θρώπους πρός αuτό. Γι ' αuτό πρέπει νά μάθει ό σοφός νά λέει τή σοφία του:

καί συχνά έτσι , πού νά φαίνεται σάν τρέλα.

331 Δίκαιο καί σύνορα. - · Ο άσκητισμός εΤναι ή σωστή νοοτροπία γιά τέ­

τοιους , πού θέλουν νά έξοντώσουν τίς αίσθησιακές όρμές τους , έπειδή αύ­

τές εΤναι μανιασμένα άρπακτικά ζώα. ·Αλλά έπίοης μόνον γιά τέτοιους!

332 Τό παραφουσκωμένο στύλ. - " Ενας καλλιτέχνης , πού δέ μπορεί ν· άπο­

φορτίσει ατό έργο τό παραφουσκωμένο α'ίσθημα καί έτσι ν · άνακουφισθεί ,

άλλά πιό πολύ θέλει ν · άνακοινώσει άκριβώς τό α'ίσθημα τής διόγκωσης ,

εlναι πομπώδης καί τό στύλ του ε!ναι τό παραφουσκωμένο στύλ .

333 « 'Ανθρωπιά>> . - Δέ θεωρούμε τά ζώα ώς ήθικά δντα. 'Όμως νομίζετε

λοιπόν πώς τά ζώα μάς θεωρούν ώς ήθικά όντα ; " Ε να ζώο, πού ιϊξερε νά

μιλάει , έλεγε: "·Ανθρωπιά εΤναι μιά πρόληψη , άπό τήν όποία τουλάχ'ιστον

έμείς τά ζώα δέν ύποφέρουμε».

334 ' ο εuεργέτης . - 'ο ευεργέτης ίκανοποιεί μιά άνάγκη τής διάθεσής του,

όταν εύεργετεί. " Οσο πιό ίσχυρή εΤναι αύτή ή άνάγκη, τόσο λιγότερο

σκέπτεται νά ίκανοποιήσει τήν άνάγκη τοϋ aλλου, ό όποίος τόν ύπηρετεί:

γίνεται σκληρός καί άνάλογα μέ τίς περιστάσεις προσβάλλει. (τοϋτο λένε γιά

τήν έβραίκή εύεργεσία καί εύσnλαχνία : ή όποία δnως εΤναι γνωστό είναι λίγο

nιό θερμή άπ · δσο αύτή τών aλλων λαών)

191

335 Γιά νά γίνεται αίσθητή rΊ άγάπη ώς άγάπη. - .. Εχουμε όνάγκη νά ε'ίμαστε

είλικρινείς aπέναντι τοΟ έαυτοΟ μας καί νά τούς γνωρίζουμε πολύ καλά, γιά

νά μποροϋμε ν · άσκοϋμε άπέναντι aτούς aλλους έκείνη τή φιλάνθρωπη

προσποίηση, πού όνομάζεται όγάπη καί καλοσύνη.

336 Γιά τί εί'μαστε ίκανοί; - .. Ενας βασανιζόταν όλόκληρη τήν ή μέρα τόσο

πολύ άπό τόν άνάγωγο καί κακό γιό του, wστε τό βράδυ τόν σκότωσε καί

άναστενάζοντας μέ άνακούφιση εlπε στήν ύπόλοιπη οίκογένεια : <<Έτσι δά!

τώρα μποροϋμε νά κοιμηθοϋμε fiσυχοι!» Κανείς δέν ξέρει ποϋ θά μποροϋ­

σαν νά μδς σπρώξουν οί περιστάσεις!

337 «Φυaικός» . -Τουλάχιστον ατά λάθη του εlναι φυσικός - εlναι 'ίσως ό έ­

σχατος έπαινος ένός έπιτηδευμένου καί παντοϋ άλλοϋ θεατρίνου καί μισο­

γνήσιου καλλιτέχνη ... Ε να τέτοιο όν θ· άφίνει , γι · αύτό τό λόγο, νά φαίνονται

ίταμά άκριβως τά λάθη του.

338 Συνείδηση - ύποκατάστατο . - ·Ο ένας όνθρωπος εΊναι γιά τόν όλλο ή

συνείδησή του : καί τοϋτο ε!ναι προπαντός σπουδαίο, όταν ό όλλος δέν έχει

καμιά.

339 Μεταμόρφωση τώv καθηκόντων. - "Οταν τό καθήκον παύει νά μΕις εΙ ναι

δύσκολο, δταν έπειτα άπό μακρά aσκηση μεταβάλλεται σέ εύχάριστη κλίση

καί σέ άνάγκη, τότε γίνονται τά δικαιώματα aλλων, μέ τά όποία συνδέονται

τά δικά μας δικαιώματα, οί κλίσεις μας, κάτι όλλο: δηλαδή άφορμές γιά

εύχάριστα γιά μθς αίσθήματα . ·Ο όλλος γίνεται χάρη στά δικαιώματά του άπ'

έδw καί πέρα άξιαγάπητος (άντί άξιοσέβαστος καί τρυφερός δπως πρώτα).

192

'Επιδιώκουμε τήν εύχαρίστησή μας , bταν τώρα άναγνωρίζουμε καί

συντηροΟμε τήν περιοχή της δύναμής του ... Οταν τούς ήσυχαστές δέν τούς έβάρυνε πιά τό βάρος τοΟ χρ ί :πιανισμοΟ τους καί έβρισκαν στό θεό μόνο τήν

εύχαρίστησή τους , πήραν τό άξίωμά τους <<Όλα πρός τιμήν τοϋ θεοϋ•• : δ , τι

έrrίσης έκαναν πάντοτε α uτοί μ · αύτό τό πνεϋμα, δέν ιlταν πιά θυσία · τοΟτο

σήμαινε «δλα γιά τή διασκέδασή μας!» Τό ν · άπαιτοΟμε , νά εΤναι τό καθήκον

πάντοτε κάπως ενοχλητικό , -όπως τό κάνει ό Κάντιο ς- σnμαίνει ν · . άπαιτοΟμε

νά μή γίνει ποτέ τοΟτο συνήθεια καί έθιμο: σ · αύτή τήν άπάντηση κρύβεται

ένα μικρό κατάλοιπο άσκητικής ώμότητας .

340 Τό όφθαλμοφανές εlναι κατά τοο ίστορικοΟ . - Εrναι ένα καλά άποδειγμέ­

νο πράγμα, πώς οί όνθρωποι βγαίνουν όπό τή μητρική κοιλιά : Καί bμως

ένήλικα παιδιά , πού στέκουν δίπλα στή μητέρα τους , άφίνουν νά φαίνεται

αύτή ή ύπόθεση ώς πολύ άνόητη· εΤναι άντίθετη πρός τήν όφθαλμοφάνεια

341 Τό πλεονέκτημα τής παραγνώρισης. - Κάποιος έλεγε , δτι εΤχε στήν

παιδική του ήλικία μιά τέτοια περιφρόνηση κατά τών φιλάρεσκων ίδιοτροπιών

τής μελαγχολικής Ιδιοσυγκρασίας , ωστε δέν i'jξερε έως τά μέσα της ζωής

του , τί ίδιοσυγκρασία είχε : δηλαδή άκριβώς τή μελαγχολική . · ΕξηγοΟσε τοΟτο ώς τήν π ιό καλή άπ · όλες τίς δυνατές όγνοιες.

342 Νά μή συγχέουμε . - Ναί! Παρατηρεί τό πράγμα άπ ' δλες τίς πλευρές ,

καί σεϊς νομίζετε πώς ε Τ ναι ένας σωστός όνθρωπος τής γνώσης . · Ωστόσο θέλει μόνον τήν τιμή νά κατεβάσει- θέλει νά τό άγοράσει!.

343 Δήθεν ήθικός . - Δέ θέλετε νά εΤστε ποτέ δυσαρεστημένοι μέ τόν έαυτόν

σας . ποτέ νά μήν ύποφέρετε έξαιτίας τοΟ έαυτοΟ σας - καί όνομάζετε

τοϋτο δική σας ήθική κλίση! Καλά λοιπόν , ένας όλλος μπορούσε νά όνομάσε ι

193

τοϋτο δειλία σας. " Ο μ ως ένα είναι βέβαιο : ποτέ δέ θά κάνετε τό ταξίδι γύρω

όπό τόν κόσμο (πού τέτοιοι εΤστε σείς οί ·iδιοι!) θά μένετε μέσα στόν έαυτόν σας μιό σύμπτωση καί ένας βώλος πάνω στό βώλο! Πιστεύετε λοιπόν, δτι έ­

μεΤς, πού έχουμε διαφορετικό φρονήματα γιά χάρη τής καθαρής τρέλας , έκ­

θέτουμε τούς έαυτούς μας στό ταξίδι διαμέσου τών δικών μας έρήμων , βάλτων καί χιονισμένων βουνών καί διαλέγουμε έθελοντικά πόνους καί άνία

γιά μάς, δπως οί δγιοι τής προχριστιανικής έποχής ;

344 Ή λεπτότητα της aστοχης ένέργειας . - " Αν ό 'Όμηρος, όπως λένε ,

κατά διαστήματα κοιμόταν , τότε ήταν έξυπνότερος όπ · δλους τούς καλλι­τέχνες τής aγρυπνης φιλοδοξίας . Πρέπει κανείς ν ' άφίνει τούς θαυμαστές

νά παίρνουν άνάσα μέ τό νά τούς μεταβάλλει άπό καιρό σέ καιρό σέ

έπικριτές , γιατί κανείς δέν ύποφέρει μιά άδιάκοπα λαμπρή καί όγρυπνη

καλοσύνη · καί άντί νά τούς κάνει καλό, ένας τέτοιος άριστοτέχνης γίνεται

δεσμοφύλακας , πού τόν μισοϋν , όταν τόν σκέπτονται.

345 · Η εύτuχία μας δέν είναι κανένα έπιχείρημα ϋπέρ καί κατά . - Πολλοί

aνθρωποι εΊναι ίκανοί μόνο γιά μιά μικρή εύτυχία: τοϋτο δέν είναι μιά διαμαρ­

τυρία κατά τής σοφίας τους , έπειδή αύτή δέ μπορεΊ νά τούς δώσει περισ­σότερη εύτυχία, άλλά μιά διαμαρτυρία κατά τής ίατρικής , έπειδή μερικοί aν­

θρωποι δέν εΤναι δυνατό νά θεραπευθούν καί aλλοι είναι πάντοτε άσθενικοί .

Μακάρι νά βρίσκει καθένας μέ καλή τύχη έκείνη άκριβώς τήν άντίληψη γιά τή

ζωή , πού νά μπόρετ νά πραγματοποιεί τό μεγαλύτερο ποσό εύτυχίας : έτσι μπορεί ή ζωή του νά είναι πάντοτε άξιολύπητη καί λίγο όξια φθόνου.

346 Μισογύνηδες . - «Τό θηλυκό είναι ό έχθρός μας» -όποιος μιλάει έτσι

ώς aντρας πρός aντρες , ά,π ' αύτόν μιλάει ή άδάμαστη όρμή , πού δέ μισεί

μόνον τόν έαυτόν της , άλλά καί τά μέσα της .

194

347 Μιά σχολή τού ρήτορα . - · Εάν κανείς σιωπάει εναν όλόκληρο χρόνο, τότε

ξεμαθαίνει τή φλυαρία καί μαθαίνει τήν όμιλία. Οί · Πυθαγόρειοι ήσαν οί

καλύτεροι πολιτικοί της έποχης τους.

348 Τό αϊσθημα τής δύναμης. - ·· Ας κάνουμε μιά διάκριση : δποιος θέλει γιά

πρώτη φορά νά κερδίσει τό α'ίσθημα τfiς δύναμης , χρησιμοποιεί δλα τά μέσα

καί δέν περιφρονεί τίποτα άπ · αύτά, πού τήν τρέφουν . .. Οποιος όμως τό έχει, αύτός είναι πολύ έκλεκτικός καί άριστοκρατικός στό γοϋστο του · σπάνια

νά τόν ίκανοποιεί άκόμη κάτι άρκετά .

349 Δέν είναι τόσο σπουδαίο. - Σέ μιά περίπτωση θανάτου, στήν όποία εlναι

κανείς θεατής , γεννιέται κανονικά μιά σκέψη , τήν όποία άμέσως τήν

καταπιέζει μέσα του , άπ' ένα ψεύτικο αϊσθημα άξιοπρέπειας! πώς ό

θάνατος δέν είναι τόσο σημαντικός , όπως ίσχυρίζεται τό γενικό δέος , καί

πώς αύτός πού πεθαίνει, έχει χάσει πιθανως aτή ζωή σπουδαιότερα

πράγματα άπ ' όσα πρόκειται νά χάσει τώρα . Τό τέλος δέν εΙναι άσφαλG:ις σ ·

αύτή τήν περίπτωση ό σκοπός .

350 πως ύπόσχεται κανείς καλύτερα. - .. Οταν δίνεται μιά ύπόσχεση, τότε

δέν είναι ή λέξη πού ύπόσχεται , άλλά τό άνέκφραστο πίσω άπό τό λόγο. Οί

λέξεις κάνουν μιά ύπόσχεση ίσχυρότερη μέ τό νά έκτονώνουν καί νά

ξοδεύουν μιά δύναμη πού ε Τ ναι ένα μέρος έκείνης τής δύναμης, ή όποία ύnό­

σχεται. · Απλώστε λοιπόν τό χέρι καί βάλτε τό δέχτυλο στό στόμα- έτσι δίνε­τε τίς άσφαλέστερες ίερές ύποσχέσεις .

351 Συνήθως παρεξήγrισrι . - Στή συνομιλία παρατηρεί κανείς τόν ένα νά

195

προσπαθεί νά στήνει μιά παγίδα , στήν όποία πέφτει ό όλλος , δχι άπό κακία,

όπως μποροϋσε νά σκεφτεί κανείς, άλλά γιά νά διασκεδάσει μέ τή δική του

πανουργία: έπειτα πάλιν όλλους , πού προπαρασκευάζουν τό άστετο , γιά νά

τό κάνει ό όλλοc; . καί πού δένουν τό φιόγκο , γιά νά τραβήξει έκεlνος

τόν κόμπο του : δχι άπό εύμένεια , δπως θά μποροϋσε νά σκεφθεί κανείς ,

άλλά άπό κακία κα ί πε ριφρc'ιηση των όξεστων διανοιών .

352 Κέντρο. - · Εκείνο τό αϊσθημα: «εΊμαι τό κέντρο τοϋ κόσμου!» έμφα­

νίζεται πολύ ίσχυρό , δταν κανείς προσβάλλεται ξαφνικά άπό τή ντροπή· τότε

στέκει έδw σάν ζαλισμένος στήν άκτή καί τόν χτυποϋν τά μανιασμένα

κύματα καί αίσθάνετα ι τυφλωμένος σάν άπ · ένα μεγάλο μάτι , πού κοιτάζει

άπ ' δλες τίς πλευρές πρός έμάς καί διαμέσου ήμών .

353 · Ελευθερία τού λόγου. - "· Η άλήθεια πρέπει νά λέγεται, έστω καί όν

πρόκειται νά κατακόμματιασθεί ή γfi!» , έτσι φωνάζει μεγαλόστομα ό με­

γάλος Φίχτε! Μάλιστα! Μάλιστα! 'Ωστόσο πρέπει καί νά τήν έχει κανείς ! ­

Μάλιστα! 'Όμως αύτός έννοεί πώς πρ·έπει ό καθένας νά λέει τή . γνώμη του,

άκόμη καί έάν δλα γίνονται όνω κάτω. Είναι δμως συζητήσιμο , έάν έχει σ ·

αύτό δίκαιο.

354 Θάρρος δτι;Ιν ύποφέρουμε . - .. Ετσι δπως εϊμαστε έμείς σήμεpα μπορού­

με νά ύποφέρουμε ένα άρκετό ποσόν δυσαρέσκειας, καί τό στομάχι μας εΤναι

καμωμένο γι · αύτή τή βαριά τροφή ... Ισως νά βρίσκαμε χωρίς αύτή τό γεϋμa τής ζωής όνοστο · καί χωρίς τήν καλή θέληση γιά τόν πόνο θά έπρεπε ν ' άφί­

νουμε νά ξεφεύγουν πάpα πολλές χαρές .

355 Λάτρης . - .. Οποιος σέβεται έτσι , wστε νά σταυρώνει έκείνον πού δέ

σέβεται, άνήκει στούς δήμιους τοϋ κόμματός του · άποφεύγει νά δίνει κανε ίς

τό χέρι σ · αύτόν , άκόμη κι όταν άνήκει στό κόμμα.

196

356 ' Επενέργεια τής εύτuχίας . - ' Η πρώτη έπενέργεια τής εύτυχίας εΤναι

τό αϊσθημα τfjς δύναμης: αύτή θέλει νά έξωτερικεύεται εϊτε έναντίον ήμών

των 'ίδιων τϊ έναντίον όλλων άνθρώπων τϊ έναντίον ίδεών τϊ έναντίον

φανταστικών όντων . Οί συνηθισμένοι τρόποι , μέ τούς όποίους έξωτερι­

κεύεσαι, είναι: νά δωρίζεις , νά χλευάζεις, νά καταστρέφεις- καί τά τρία μέ

μιά κοινή βασική όρμή.

357 ' Ηθικές άλογόμuγες . - · Εκείνοι οί ήθικολόγοι πού τούς λείπει ή άγάπη

γ ιό τή γνώση , καί γνωρίζουν μόνο τήν άnόλαυση άπό τό νά προξενούν πόνο -έχουν τό πνεύμα καί τήν άνία έπαρχιωτών· σ · αύτούς εlναι τόσο φρικιαστική

δσο καi άξιοθρήνητη άπόλαυση νά κοιτάζουν κατάματα τό γείτονα καί άπα­

ρατήρητα νά τοϋ βάζουν έτσι μιά βελόνα , ωστε νά τρυπηθεί. Σ · αύτούς

έχει διατηρηθεί ή άταξία μικρών παιδιών , πού δέ μπορούν νά εlναι εϋθυμα

χωρίς νά κυνηγούν καi κακοποιούν κάτι ζωντανό τϊ νεκρό .

358 · Η ά6ασιμότητα των λόγων. - ,. Εχεις μια αποτροφή νι αυτον καί

παρουσιάζεις έπίσης πλούσιους λόγους γι · αύτή τήν άποτροφή - πιστεύω

ώστόσο μόνο στήν άποτροφή σου , κι όχι στούς λόγους σου . ΕΙναι μιά προσπά­

θεια έξωραίσμοϋ άπό σένα τόν 'ίδιο νά παρουσιάζεις ούτό πού συμβαίνει άπό

ένστικτο σέ σένα καί σέ μένα σάν ένα λογικό συμπέρασμα

359

Νά έπιδοκιμάζεις κάτι. - · Ονομάζουμε τό γάμο καλό, πρώτα έπειδή δέ

τόν ξέρε ι άκόμη κανείς , δεύτερο έπειδή τόν έχει συνηθίσει , τρίτο έπειδή

τόν έχει κάνει -δηλαδή σχεδόν σ · δλες τίς περιπτώσεις. Καί ώστόσο δέν

έχει τίποτε άποδειχθεϊ yιά τό έάν εΊναι ό γάμος γενικά καλός.

197

360 Καθόλου ώφελιμιστές. - «'Η δύναμη, τήν όποία πολύ κακοποιούν καί

έπιβουλεύονται , έχει μεγαλύτερη άξία άπό τήν άδυναμία, στήν όποία μόνο

καλό συμβαίνει», έτσι αΙσθάνονταν οί 'Έλληνες. Αύτό σημαίνει: αύτοί έκ­

τιμοίινε περισσότερο τό α'ίσθημα τής δύναμης άπό όποιαδήποτε ώφέλεια ή

καλή φήμη .

361 Νά φαίνεσαι aσχημος. - . Η μετριοπάθεια βλέπει τόν έαυτόν της ώς

ώραίο· δέν φταίει αύτή , έάν έμφανίζεται στό μάτι τοίι μή μετριοπαθούς

τραχειά καί νηφάλια, συνεπώς ώς όσχημη .

362 Διαφορετικός ατό μίσος . - Μερικοί άρχίζουν νά μισοϋν. δταν αίσθά­

νονται άδύνατοι καί κουρασμένοι: διαφορετικά εlναι καλοί καί παραβλέπουν . .. Αλλοι άρχίζουν νά μισοϋν. δταν βλέπουν τή δυνατότητα τής έκδίκησης: διαφορετικά προφυλάγονται άπό κάθε κρυφό καί σφοδρό θυμό · καί, έάν

ύπάρχουν άφορμές γι' αύτόν , τόν άντιπαρέρχονται

363 'Άνθρωποι τijς σύμπτωσης. - Τό πιό ούσιαστικό σέ κάθε έπινόηση τό

κάνει ή σύμπτωση · ώστόσο αύτή ή σύμπτωση δέ συναντάει τούς πε­

ρισσότερους άνθρώπους .

364 · Εκλογή τοΟ περιΒάλλοντος. - · Αποφεύγει κανείς νά ζεί σ ενα

περιβάλλον , μπροστά στό όποίο οϋτε νά σιωπάει μέ άξιοπρέπεια μπορεί.

οϋτε άκόμη ν ' άνακοινώνει τίς καλύτερες ίδέες έτσι , wστε νά μή μένει τίποτα όλλο γιά άνακοίνωση παρά τά παράπονά μας καί οί άνάγκες μας καί

όλόκληρη ή ίστορία της δυστυχίας μας . Σ ' αύτή τήν περίπτωση είναι κανείς

δυσαρεστημένος μέ τόν έαυτόν του καί δυσαρεστημένος μ· αύτό τό

198

περιβάλλον· μάλιστα στενοχωρείται, πού αίσθάνεται πάντοτε ώς παραπο­

νούμενος, καί όκόμη γιά τήν κατάσταση όνάγκης, πού μδς κάνει νά παραπο­

νιόμαστε. ·Αλλά έκεί πρέπει νά ζεί κανείς, δπου ντρέπεται νά μιλάει γιά τόν

έαυτόν του καί δέ χρειάζεται τοϋτο. ·Ωστόσο ποιός σκέπτεται τέτοια

πράγματα, μιά έκλογή σέ τέτοια πράγματα! Μιλάει κανείς γιά τή «μοίρα» του,

άπότομα όρθώνεται καί όναστενάζει: «έyώ ό δυστυχισμένος .. Ατλαςι,,

365 Ματαιοδοξία. - ·Η ματαιοδοξία εΤναι ό φόβος νά έμφανιζόμαστε

πρωτότυποι, δηλαδή μιά έλλειψη περηφάνιας, ώστόσο οχι όπαpαίτητα μιά

έλλειψη πρωτοτυπίας.

366 ·Η στενοχώρια τοΟ έγκληματία. - Δέν ύποφέρει σάν έγκληματίας πού

έχει aποκαλυφθεί γιά τό έγκλημά του, όλλά γιά τή ντροπή η τήν στενοχώρια ,

πού τοϋ προξένησε μιά βλακεία πού έκανε η γιά τή στέρηση τοϋ συνη­

θισμένου του στοιχείου , καί χρειάζεται μιά λεπτότητα, πού εΤναι σπάνια, γιά

νά ξεχωρίσει αύτά τά πράγματα. Καθένας πού πολλά χρόνια iΊταν κλει­

σμένος σέ φυλακές η αναμορφωτήρια, όπορεί πώς τόσο σπάνια όκόμη καί

έκεί μπορεί νά συναντήσει μιά μονοσήμαντη <<τύψη συνειδήσεως>>: πιό πολύ

ώστόσο μπορεί νά συναντήσει τή νοσταλγία γιά τό παλιό όγαπημένο έγκλημα.

367 Νά φαίνεσαι πάντοτε εύτuχισμένος - .. Οταν ή φιλοσοφία ήταν ύ­

πόθεση της δημόσιας δμιλλας, στήν ·Ελλάδα τοϋ τρίτου αίώνα, ύπήρχαν όχι

λίγοι φιλόσοφοι, πού γίνονταν εύτυχισμένοι μέ τήν οπισθόβουλη σκέψη, πώς

aλλοι, πού ζοϋσαν σύμφωνα μ, aλλες όρχές καί βασανίζονται έξαιτίας τους '

όφειλαν νά ε!ναι λυπημένοι γιά τή δική τους εύτυχία: πίστευαν πώς e· aντέκρουαν έκείνους καλύτερα μέ τήν εύτυχία τους, καί γι· αύτό τούς iΊταν

άρκετό νά φαίνονται πάντοτε εύτυχισμένοι: όλλό έτσι όφειλαν νά γίνουν

αίώνια εύτυχισμένοι! Αύτή fΊταν π.χ. ή μοίρα τών , 'ικών.

199

368 Αίτία μεγάλης παραγνώρισης . - . Η ήθικότητα τη ς αuξaνόμενης

νευρικfις δύναμης ε1ναι χαρούμενη καί άνήσυχη · ή ήθικότητα της φθί­

νουσας νευρικής δύναμης - τά άπογεύματα ιϊ aτούς aρρωστους καί γέρους

άνθρώπους- ε\ναι άνεκτική , ήpεμιστική , ύπομονετική , μελαγχολική καί οχι σπάνια σκυθρωπή . ·Ανάλογα μέ τούτη ιϊ έκείνη πού έχει ό καθένας , δέν

καταλαβάίνει έκε ίνη πού μδς λείπει , καί τήν έρμηνεύε ι συχνά ώς άνηθικότητα

καί άδυναμία , δταν πρόκειται γιά τόν aλλο .

369 Νά ύψωνόμαστε πάνω άπό τήν άθλιότητά του . - Τέτοιοι εΊναι γιά μένα

περήφανοι σύντροφοι, πού , γιά νά στερεώσουν τό α'ίσθημα της aξιοπρέπειας

καί σπουδαιότητάς τους, χρειάζονται πάντοτε πρώτα όλλους, πού μποροίιν νά τούς έξουσιάζουν καί καταπιέζουν· δηλαδή τέτοιους , πού ή άδυναμία

τούς καί ή δειλία έπιτρέπουν νά μπορεί νά κάνει ένας άτιμώρητα μπροστά

τους μεγαλειώδεις καί όργισμένες χειρονομίες! -έτσι πού νά έχουν άνάγκη

άπό τήν άθλιότητα τοίι περιβάλλοντός τους , γιά νά ύψώνονται γιά μιά στιγμή

πάνω όπό τή δική τους όθλιότητα!- Γι' aύτό τό σκοπό κάποιος χρειάζεται

ένα σκύλο , ένας aλλος ένα φίλο , ένας τρίτος μιά γυναίκα , ένας τέταρτος

ένα κόμμα καί ένας πολύ σπάνιος μιά όλόκληρη έποχή .

270 Μέχρι ποιοϋ 6αθμοϋ άγαπάει ένας στοχαστής τόν έχθρό του. - Ποτέ νά

μή κρύβεις ιϊ ν · άποσιωπδς κάτι, πού μπορεί νά σκεφθείς καί πού μπορεί νά

ε\ναι τοϋτο άντίθετο μέ τίς ίδέες σου! · Υποσχέσου τοϋτο στόν έαυτόν σου! Τοϋτο άνήκει στήν πρώτη έντιμότητα τοίJ σκέπτεσθαι . · Οφείλεις νά όδηγείς κάθε μέρα καί τή δική σου έκστρατεία έναντίον τοίJ 'Ίδιου τοίJ έαυτοίJ σου. Μιά νίκη η ένα κατακτημένο χαράκωμα δέν εΊναι πιά δική σου ύπόθεση , άλλά

ύπόθεση τής άλήθειας - άλλά καί ή ήττα σου δέν εΊναι π(ά δική σου

ύπόθεση!

71 Τό κακό τijς δύναμης . - Τή βιαιότητα σάν συνέπεια τοϋ πάθους , π . χ . τοϋ

200

θυμοϋ , πρέπει νά τήν έννοοϋμε φυσιολογικά ώς μια αποπειρα ν απο­

τρέψουμε μιά άπειλητική κρίση άσφυξίας. · Αναρρίθμητες ένέ ργειες τής Ιτα­

μότητας ' πού ξεσπάει σ' aλλα πρόσωπα , ήσαν παράγωγα μιάς άπότομης συμ­

φόρησης άπό μιά ίσχυρή μυϊκή ένέργεια: καί 'ίσως πρέπει νά θεωρηθεί

όλόκληρο τό « κακό της δύναμης>> κάτω άπ ' αύτή τήν aποψη . (τό κακό της

δύναμης προκαλεί aτόν όλλον πόνο . χωρίς πρόθεση , - όφείλει νά ξεσπάσει ·

τό κακό τής άδυναμίας θέλει νά προκαλεί f'!όνο καί νά βλέπει τά σημάδια τοϋ

πόνου) .

372 Πρός τιμήν τών είδημόνων. - Μόλις ένας , χωρίς νά εlναι είδήμονας ,

παίζει ώστόσο τό ρόλο τοϋ κριτή, πρέπει κανείς άμέσως νά διάμαρτυρηθεϊ: ε'ίτε αύτός ε!ναι άνθρωπό κι iΊ ένα γύναιο . · Ονειροπόληση καί ένθου­

σιασμός γιά ένα πράγμα iΊ έναν όνθρωπο δέν εlναι επιχειρήματα: οϋτε

έπίσης άποστροφή καί μίσος έναντίον τους.

373 Προοδευτική έπίκρισrι. - «Αύτός δέ γνωρίζει τούς άνθρώπους>> -

τοϋτο σημαίνει στή γλώσσα τοϋ ένός: «αύτός δέ γνωρίζει τήν προστυχιά>> ,

στή γλώσσα τοϋ aλλου :αύτός δέ γνωρίζει τήν παραξενιά καί γνωρίζει πολύ

καλά τήν προστυχιά>>.

374 ' Αξία τής θυσίας. - " Οσο πιό πολύ άρνείται κανείς στά κράτη καί στούς

ήγεμόνες τό δικαίωμα νά θυσιάζουν τά aτομα (δπως στήν άπονομή τής

δικαιοσύνης , στήν ύποχρέωση τής στρατολογίας τους , κ.λ.) τόσο πιό ύψηλά

άνεβαίνει ή άξία τής αύτοθυσίας.

375 Νά μιλάμε πολύ καθαρά. - Μπορεί κανείς yιά διαφορετικούς λόγους νά

μιλάει πολύ καθαρά μέ καλή aρθρωση : κάποτε άπό δυσπιστία πρός τόν έαυτόν

του. σέ μιά νέα. άνάσκητη γλώσσα . έπειτα δμως καί άπό δυσπιστία πρός τούς

201

dλλους, έξαιτίας της βλακείας τους fi βραδύτητας της κατανόησης τό ίδιο

συμβαίνει έπίσης καί στά πιό πνευματικά πράγματα: ή όνακοίνωση μας εiναι

πολλές φορές πολύ εύκρινής , πολύ όκριβής, έπειδή αύτοί. στούς όποίοuς

ανακοινώνουμε, διαφορετικό δέ μδς καταλαβαίνουν. Συνεπώς έπιτρέπεται

το τέλειο καl εϋκολο στuλ μονο μπροστά σ· ένα τέλειο άκροατήριο.

376 Ό πολύς ϋπνος. - τί κάνει κανείς , γιά νά παρορμι')σε ι τόν έαυτόν του ,

όταν εΤναι κουρασμένος καί βαριέται τόν ϊδιο τόν έαυτόν του; ·Ο ένας

συνιστάεί τό χαρτοπαίγνιο, ό dλλος τό χριστιανισμό, ό τρίτος τόν ηλεκτρι­

σμό Τό καλύτερο δμως, όγαπητέ μου μελαγχολικέ, εΤναι καί μένει: vά

κοιμάσαι πολύ, κυριολεκτικό καί μή κυριολεκτικό! "Έτσι θά έχει κανείς πάλι

καί τό πρωϊ τόυ! Τό άριστούργημα τής σοφίας τής ζωής εΤναι , νά ξέρεις νά

παρεμβάλλεις τόν κάθε εϊδους ϋπνο στόν κατάλληλο χρόνο.

377 Π άφίνοuν νά μαντέψουμε τά φανταστικά ίδανικά: ·Απ· έκεϊ δπου

βρίσκονται τό έλαττώματά μας, προέρχεται ή φαντασιοκοπία μας. Τήν

φαντασιοκοπική πρόταση «άγαπδτε τούς έχθρούς σας» έχουν επινοήσει οί

·Εβραίοι, οί άριστοι μισάνθρωποι πού ύπήρξαν ποτέ, καί ή ώραιότερη έξύμνη­

ση τής άγνότητας έπινοήθηκε άπό τέτοιους, πού έζησαν στά νεανικά τους

χρόνια άπαίσια καί βδελυρά.

378 Καθαρό χέρι καί καθαρός τοϊχος. -Δέν πρέπει νά ζωγραφίζει κανείς

οϋτε τό θεό οϋτε τό διάβολο στόν τοίχο. Καταστρέφουμε έτσι τόν τοίχο μας

καί τή γειτονιά του .

379 Πιθανό καί άπίθανο. -Μιά γυναίκα άγαποϋσε κρυφά έναν άντρα , τόν ϋ­

ψωνε πάνω άπό τόν έαυτόν του καί έλεγε μυστικά έκατό φορές: «έάν μέ άγα­

ποϋσε ένας τέτοιος όντρας, τοϋτο θά iσοδυναμοΟσε μέ μιά χόοη. πού €ά μέ

202

ταπείνωνε!» Καί στόν όντρα συνέβη τό ϊδιο άκριβώς σχετικά μ αύτή ·ιή

γυναίκα , καί έκανε μέσα του άκριβώς αύτή τή σκέψη . 'Όταν τέλος κάποτε

λύθηκε ή γλώσσα καί τι~)'} δίιο καί εlπαν ό ένας στόν δλλο δλα τά μυστικά καί

άπόκρυφα της καρδιδς , :: γινε στό τέλος μιά σιωπή καί κάποια περίσκεψη.

'Έπειτα aρχισε ή γυναίκα μέ ψυχρή φωνή: <<εlναι ώστόσο τούτο πολύ

σαφές! Καί οί δυό δέν εϊμαστε αύτό πού άγαπούσαμε! · Εάν είσαι αύτό πού

λές καί τίποτα περισσότερο , τότε μάταια ταπεινώθηκα καί σέ άγάπησα· ό

δαίμονας μέ παράσυρε, οπως καί σένα». Αύτή ή πολύ πιθανή ίστορία δέ

συμβαίνει ποτέ - γιατί ;

380 Δοκιμασμένη συμβουλή. -·Απ· δλα τά μέσα παρηγοριδς, τίποτα δέν

ώφελεί περισσότερο αύτούς πού έχουν άνάγκη παρηγοριάς άπό τόν ίσ­

χυρισμό , ότι γιά τήν περίπτωσή τους δέν ύπάρχει καμιά παρηγοριά. Σ · αύτόν

ύπάρχει μιά τέτοια άπόκληση τιμής πού αύτοί σηκώνουν πάλι τό κεφάλΙ.

381 Νά γνωρίζει κανείς πώς εlvaι μιά λεπτομέρεια. -Πολύ εύκολα ξεχνάμε

πώς στά μάτια τών ξένων άνθρώπων, πού μάς βλέπουν γιά πρώτη φορά, εϊ­

μαστε κάτι έντελώς διαφορετικό άπ ' αύτό, πού θεωρούμε τόν έαυτόν μας :

τίς περισσότερες φορές τίποτε περισσότερο άπό μιά λεπτομέρεια , πού γί­

νεται άντιληπτή καί καθορίζει τήν έντύπωση. "Ετσι μπορεί ό πιό ήπιος καί ά­

γαθός όνθρωπος, έάν έχει μόνον ένα μεγάλο μουστάκι, νά κάθεται κατά κά­

ποιον τρόπο στόν 'ίσκιο τού μουστακιού του, καί νά κάθεται fισυχα.-Τά κοινά

μάτια τόν βλέπουν ώς συμπλήρωμα τοϋ μεγάλου μουστακιού του, θέλω νά

είπώ, σάν ένα στρατιωτικό, όξύθυμο, κάτω άπό όρισμένες περιστάσεις βίαιο

χαρακτήρα- καί συμπεριφέρονται πρός αύτόν άνάλογα.

382 Κηπουρός καί κι'jπος . -·Από ύγρές θολές ήμέρες, μοναξιά , δστοργα

λόγια πρός έμάς, ξεφυτρώνουν Συλλογισμοί σάν μανιτάρια : έρχονται ένα

πρωί, δέ ξέρουμε άπό πού , καί μάς κοιτάζουν θλιμμένα καί σκυθρωπά.

· Αλίμονο στό στοχαστή, πού δέν είναι ό κηπουρός, άλλά μόνον τό χώμα τών

φυτών του!

203

383 ·Η κωμωδία τfjς συμπόνιας: -Θέλουμε άκόμη τόσο πολύ νά συμ­

μετέχουμε στήν τύΧη ένός δυστυχισμένου: δταν εlναι αύτός παρών παί­

ζουμε πάντοτε κάποια κωμωδία, πολλά δέ λέμε άπ · αύτά πού σκεπτόμαστε καί πώς τά σκεπτόμαστε, μ· αύτή τήν προφύλαξη τοϋ γιατροϋ μπροστά στό

κρεβάτι τοϋ βαριά όρρωστου.

384

Παράξενοι aγιοι -'Υπάρχουν μικρόψυχοι, πού δέν έκτιμοϋν καθόλου

τό καλύτερο έργο τους καί τό παρουσιάζουν όσχημα στό κοινό: ώστόσο άπό

ένα εΤδος έκδίκησης, δέν έκτιμοϋν έπίσης καθόλου τή συμπάθεια όλλων η · δέν πιστεύουν καθόλου σέ συμπάθειες ντρέπονται νά φαίνονται δτι παρα­

σύρονται άπό τόν 'ίδιο τόν έαυτόν τους καί βρίσκουν μιά πεισματάρικη

εύχαρίστηση μέ τό νά γίνονται γελοίοι. Αύτές είναι καταστάσεις όπό τή

ψυχή μελαγχολικών καλλιτεχνών.

385 Οί ματαιόδοξοι. -Είμαστε δπως τά καταστήματα έκθέσεων, στά όποϊα

έμείς οί 'ίδιοι συνεχώς τοποθι:::το~με τίς δήθεν iδιότητές μας, πού όλλοι μός άποδίδουν, τίς σκεπάζουμε η τίς τοποθετοϋ με στό φώς, - γιά νά έξαπατόμε

τόν έαuτόν μας.

386 ?ί π~θ~τ~κοί καί ά~ελείς . . -~πορε~ νά. εΤνα~ μιά πο~ύ ~γε~ής συνήθεια

τό να μη αφινουμε να περναε 1ι καμια ευκαιρια, κατα την οποία μπορεί

κανείς νά δείχνει τό πάθος του: γιά χάρη αύτής τής aπόλαυσης, νά

φαντάζεται τόν έαυτόν του ώς θεατή, ό όποίος χτυπάει τό στήθος του καί

νιώθει τόν έαυτόν του άξιοθρήνητο καί μικρό. Μπορεί συνεπώς νά είναι καί σημάδι μεγαλοψυχίας τό νά περιπαίζει τίς παθητικές καταστάσεις καί νά

συμπεριφέρεται πρός αύτές μέ όναξιοπρέπεια. ·Η παλιό πολεμική τάξη τών

εύyενών τής Γαλλίας εΊχε αύτό τό εΤδος άρχοντιάς καί λεπτότητας.

204

387 Δοκιμή ένός σuλλογισμοϋ πρίν άπό τό γάμο . - " Αν ύποθέσουμε πώς

αύτή μέ άγαποϋσε, πόσο ένοχλητική θά μοϋ γινόταν αύτή γιά πάντα! Καί έάν

ύποθέσουμε πώς αύτή δέν μέ άγαποϋσε , πόσο ένοχλητική θά μοϋ γινόταν

κυρίως σ · αύτή τήν περίπτωση γιά πάντα! Πρόκειται μόνο γιά δυό δια­

φορετικά ε'ίδη τοΟ ένοχλητικοΟ - aς παντρευόμαστε λοιπόν!

388

' Η φαυλότητα μέ καλή συνείδηση. - Τό νά ζημιώνεσαι στό μικρεμπόριο εΊναι σέ μερικές περιοχές , π . χ. στό Τιρόλο , τόσο δυσάρεστο, έπειδή , έκτός

άπό τήν ένοχη συνείδηση καί τή πηγαία έχθρότητα πού γεν)Ιιέται στόν

άπατεώνα πωλητή έναντίον μας , παίρνει άκόμη κανείς μαζί μέ τήν κακή

άγορά καί τήν κακή όψη καί τή χοντροκομμένη έπιθυμία του. · Αντίθετα στή

Βενετία ό άπατεώνας διασκεδάζει μέ τήν καρδιά του γιά τήν κατεργαριά του

καί δέν έχει καθόλου έχθρικά αίσθήματα άπέναντι στό θύμα του , μάλιστα

είναι διατεθειμένος νά τοΟ άποδείξει τή φιλοφροσύνη του γελώντας μαζί

του, στήν περίπτωση πού αύτός θά τό ιϊθελε. Μέ λίγα λόγια γιά τήν

κατεργαριά πρέπει νά έχει κανείς καί τό πνεϋμα καί τήν καλή συνείδηση :

τοΟτο παραλίγο συμφιλιώνει τόν έξαπατημένο μέ τήν άπάτη .

389 Κάτι πολύ δύσκολο . -Πολύ γενναίοι όνθρωποι, πού δμως είναι κόπως

βαρείς , γιά νά εlναι εύγενείς καί άξιαγάπητοι , έπιζητοΟν ν · άπαντήσουν

άμέσως σέ μιά φιλοφροσύνη μέ μιά σοβαρή προσφορά ύπηρεσιών η μέ μιά

συμβολή άπό τή δική τους δύναμη . Είναι συγκινητικό νά βλέπει κανείς , πόσο

ντροπαλά φέρνουν τά χρυσά τους άντικείμενα, έάν ένας όλλος έχει προσ­

φέρει σ· αuτούς τίς έπιχρυσωμένες δεκάρες τους.

390 Νά κρύ6ουμε τό πνεύμα . - · Εόν πιάσουμε κόποιον τή στιγμή πού κρύβει

μπροστά μας τό πνεΟμα του , τότε τόv όνομάζουμε κακό: καί μάλιστα τόσο

πιό πολύ , έάν ύποψιαζόμαστε , δτι τόν παρακίνησαν σ· αύτό φιλοφροσύνη καί

άγάπη στόν όνθρωπο

205

391 ·Η κακή στιγμή . -Ζωηρές φύσεις λένε ψέμματα μόνον μιά στιγμή :

έπειτα έχουν είπεί ψέματα στόν έαυτό τους καί είναι πεπεισμένοι καί τίμιοι .

392

'Όρος τής εύγένειας . -Ή εύγένεια είναι ένα πολύ καλό πράγμα καί

πρρ.γματικά μιά άπό τίς τέσσερις πρωτεύουσες άρετές (μολονότι είναι ή

τελευταία): άλλά γιά νά μήν ε"ίμαστε μ · αύτή ένοχλητικοί άναμεταξύ μας ,

πρέπει αύτός μέ τόν όποϊο έγώ άκριβώς έχω νά κάμω, νά εΊναι ένα βαθμό

λιγότερο ή περισσότερο εύγενής aπ · δ,τι έγώ- διαφορετικά δέν κάνουμε

ένα βfiμα πρός τά έμπρός καί ή άλοιφή δέν άλείφει μόνον , άλλά καί μάς

κqλλάει γερά .

393 · Επικίνδυνες άρετές: -«Δέν ξεχνάει τίποτα , δμως συγχωρείτά πάντα.» .

-Τότε γίνεται διπλά μισητός , γιατί ντροπιάζει διπλά, μέ τή μνήμη του καί τή

μεγαλοψυχία του .

394 Δίχως ματαιοδοξία. -Παθητικοί όνθρωποι λίγο σκέmονται αύτό πού οί

όλλοι σκέπτονται · ή κατάστασή τους τούς ύψώνει πάνω όπό τή ματαιοδοξία.

395 · Η φιλοσοφική θεώρηση. -Στόν ένα στοχαστή άκολουθεί ή χαρα­

κτηριστική γιά τόν στοχαστή θεωρητική κατάσταση πάντοτε ϋστερα άπό τήν

κατάσταση τοϋ φόβου , σ · έναν όλλο πάντοτε ϋστερα όπό τήν κατάσταση

της έπιθυμίας . Στόν πρώτο φαίνεται έτσι πώς ή θεώρηση είναι συνδεδεμένη

μέ τό α'ίσθημα τfις άσφάλειας, στόν όλλο μέ τό α'ίσθημα τοϋ κόρου - τοϋτο

σημαίνει : έκείνος είναι γι· αύτή τήν περίπτωση θαρραλέος , ό όλλος κορε­

σμένος καί μέ διάθεση ούδετερότητας .

206

396 Στό κυνήγι. - · Εκείνος κυνηγάει νά πιάσει εύχάριστες άλήθειες , ό

aλλος- δυσάρεστες . 'Ωστόσο καί ό πρώτος εύχαριστείται περισσότερο γιά

τό κυνήγι παρά γιά τό θήραμα .

397 ·Αγωγή. - · Η άγωγή είναι μιά συνέχεια τής γέννησης καί συχνά ένα

εΊδος έξωραΊσμοϋ έκ τών ύστέρων.

398 Πώς άναγνωρίζουμε τούς πιό σφριγηλούς . -·Από δύο πρόσωπα, πού

παλεύουν ό ένας μέ τόν ό.λλο, ή άγαπιοϋνται ή θαυμάζονται , τή μή άναπαυτι­

κή θέση παίρνει αύτό, πού είναι τό σφριγηλότερο πάντοτε . Τό 'ίδιο ίσχύει καί

yιά δυό λαούς .

399 Τό νά ύπερασπίζει κανείς τόν έαυτόν του. -Μερικοί έχουν τό πιό καλό

δικαίωμα, νά ένεργοϋν δπως θέλουν· δμως δταν ύπερασπίζουν τόν έαυτόν τους. δέν τό πιστεύει κανείς πιά - καί πλανάται .

400 · Ηθική έκθήλυvση. -·Υπάρχουν τρυφερές ήθικές φύσεις, πού έχουν

σέ κάθε έπιτυχία ντροπή καί σέ κάθε άποτυχία τύψεις συνείδησης.

401

Τό πιό έπικίνδυνο ξεμάθεμα. -·Αρχίζει κανείς νά ξεμαθαίνει ν· άγαπάει

άλλους καί έτσι καταλήγει στό νά μή βρίσκει πιά τίποτα καθαυτό άξιαγάπητο.

207

402 ' Επίσης μιά άνεκτικότrιτα. - « Νά κάθεται κανείς ένα λεπτό σέ πυρωμένα

κάρβουνα καί έτσι νά καεί λίγο - τοϋτο δέν βλάπτει καθόλου άνθρώπους

καί κάστανα. Αύτή ή μικρή πίκρα καί σκληρότητα μδς κάνει έτσι νά

καταλάβουμε πόσο γλυκός καί Jϊπιος εΙναι ό πυρήνας» . Μάλιστα! 'Έτσι

κρίνετε σεϊς πού διασκεδάζετε! Σείς οί ύπέροχοι άνθρωποφάγοι!

403

Ποικίλη περηφάνια. -Οί γυναίκες ώχριοϋν δταν φαντασθούν , πώς ό

άγαπημένος τους μπορούσε νά μή εΙναι δξιος γι · αύτές- οί δντρες ώχριοϋν,

όταν φαντασθούν, πώς μποροϋσε νά μήν είναι δξιοι γιά τίς άγαπημένες

τους. · Εδώ γίνεται λόγος γιά όλοκληρωμένες γυναίκες, όλοκληρωμένους

δντρες. Τέτοιοι όντρες , ώς οί όνθρωποι τής έμπιστοσύνης καί τοϋ αίσθή­

ματος δύναμης , έχουν στήν κατάσταση τοϋ πάθους τήν αίδώ τους , τήν

άμφιβολία τους γιά τόν έαυτόν τους τέτοιες γυναίκες όμως αίσθάνονται

πάντοτε τόν έαυτόν τους ώς άδύνατο , πρόθυμο γιά άφοσίωση, ώστόσο στήν

έξαιρετική κατάσταση τοϋ πάθους έχουν τήν περήφάνια τους καί τό

α'ίσθημα τής δύναμής τους, πού ρωτάει : ποιός είναι aξιος γιά μένα ;

404

Σέ ποιόν . γίνεται κανείς σπάνια δίκαιος. -Μερικοί δέ μπορούν νά

ένθουσιασθοϋν γιά κάτι καλό καί μεγάλο, χωρίς νά διαπράξουν βαρύ άδίκημα

πρός μιά όποιαδήποτε πλευρά : τοϋτο εΊναι τό δικό τους εΊδος ήθικότητας.

405 Πολυτέλεια. - · Η ροπή πρός τήν πολυτέλεια προχωρεί στό βάθος ένός

άνθρώπου: αύτή προδίνει πώς τό περιπό καί ύπερβολικό είναι τό νερό, μέσα

ατό όποίο κολυμπάει μέ μεγαλύτερη εύχαρίστηση ή ψυ~ή του . ·

406 Άnaθavάτισrι . - 'Όποιος θέλει νά σκοτώσει τόν άντίπαλό του, aς

208

άναλογισθεί, μη πως άκριβώς μ· αύτό τόν τρόπο τόν διαιωνίζει μέσα του .

·407 'Ενάντια aτόν χαρακτήρα μας . -'Όταν ή άλήθεια , πού θέλουμε νά

δοϋμε, έναντιώνεται στόν χαρακτήρα μας - δπως συμβαίνει τοϋτο συχνά­

τότε συμπεριφερόμαστε σάν νά ψευδόμεθα aσχημα, καί προκαλούμε δυσ­

πιστία .

408 Πού ε/ναι άναγκαία πολλή ήπιότητα. - Μερικές φύσεις έχουν την έκλογή

νά είναι ιϊ φανεροί κακούργοι ιϊ κρυφοί άχθοφόροι τοΟ πόνου.

409 'Αρρώστια. -Λέγοντας άρρώστια πρέπει νά έννοοϋμε : μιά πρόωρη

προσέγγιση τών γηρατειών, τfjς άσχήμιας καί τών άπαισιόδοξων κρίσεων :

πράγματα, πού εΤναι άλληλένδετα .

410 Οί φο6ιτσιάρηδες. - · Ακριβώς τά άδέξια φοβιτσιάρικα όντα γίνονται

εύκολα φονιάδες: δέ γνωρίζουν τη μικρή σκόπιμη ύπεράσπιση ιϊ έκδίκηση ·

τό μίσος τους δέ γνωρίζει άπό έλλειψη νοΟ καί έτοιμότητας πνεύματος

καμιά aλλη διέξοδο παρά τήν έξολόθρευση.

411 Δίχως μίσος. -Θέλεις ν άποχαιρετήσεις τό πάθος σου ; Κάνε το ,

ώστόσο χωρίς μίσος πρός αύτό! Διαφορετικά έχεις ένα δεύτερο πάθος. -·Η

ψυχή τοΟ Χριστιανού πού έχει άπελευθερωθεϊ άπό την άμαρτία, συντρίβεται

συνήθως άργότερα μέ τό μίσος έναντί ον τής άμαρτίας. Κοίταξε τά πρότυπα

τών μεγάλων Χριστιανών: είναι τά πρότυπα μεγάλων μισανθρώπων .

209

412 Πνευματώδης καί στενοκέφαλος. -Ξέρει νά μή έκτιμάει τίποτα, έκτός

άπό τόν έαυτόν του · καί όταν θέλει νά έκτιμήσει όλλους, τότε πρέπει ·

πάντοτε πρώτα νά τούς μεταμορφώνει μέσα του._ Σ' αύτόεΤναι πνευματώδης.

413 Οί ίδιωτικοί καί οί δημόσιοι κατήγοροι. -Κοίταξε καλά καθένα, πού

κατηγορεί καί άνακρίνει, - αύτός άποκαλύπτει σ· αύτή τήν περίπτωση τό

χαρακτήρα του: καί μάλιστα όχι σπάνια ένα χειρότερο χαρακτήρα άπό τόν

χαρακτήρα τοϋ θύματος, τό έγκλημα τοϋ όποίου καταδιώκει. ·Ο κατήγορος

νομίζει μέ μεγάλη άθωότητα, πώς ό άντίπαλος ένός έγκλήματος καί ένός

έγκληματία όφείλει ηδη νά έχει καλό χαρακτήρα η νά θεωρείται ώς καλός -καί έτσι προχωρεί, δηλαδή άποφαίνεται.

414 Οί έθελοντικά τυφλοί. -·Υπάρχει ένα εΊδος ένθουσιαστικής όκρας

άφοσίωσης σ· ένα πρότυπο η κόμμα, πού φανερώνει δτι μυστικά αΙσθανό­

μαστε άνώτεροι άπ · αύτό καί γι· αύτό τά βάζουμε μέ τόν έαυτόν μας.

Τυφλωνόμρστε κατά κάποιον τρόπο έ6ελοντικά γιά τιμωρία, έπειδή τό μάτι

μας έχει iδεί πάρα πολλά.

415 Remedium amorisΌ -Πάντοτε βοηθάει έναντίον τής άγάπης, στίς πε­

ρισσότερες περιπτώσεις, έκεϊνο τό άρχαϊο ριζοσπαστικό μέσο: ·Η άμοιβαία

άγάπη.

416 Πού είναι ό χειρότερος έχθρός; - .. Οποιος θέλει νά όδηγήσει σέ καλό

δρόμο τήν ύπόθεσή του καί έχει τοΟτο συνειδητοποιήσει, εΤναι τίς πε­

ρισσότερες φορές διαλλακτικός πρός τόν άντίπαλό του. 'Όμως τό νά

πιστεύει, πώς έχει γιά τόν έαυτόν του τήν καλή ύπόθεση καί νά ξέρει δτι

210

δέν είναι ίκανός νά τήν ύπερασπίσει - τούτο προκαλεί ένα άγριο καί

άδιάλλακτο μίσος κατά τοϋ άντιπάλου της δικιϊς του ύπόθεσης . Καθένας πρέπει σύμφωνα μ · αύτό νά ύπολογίζει, πώς πρέπει ν · άντιμετωπισθοϋν οί

χειρότεροι έχθροί του!

417 'Όρια κάθε ταπεινοφροσύνης . - Τήν ταπεινοφροσύνη , πού λέει : credo

quia absurdum est, καί προσφέρει γιά θυσία τή λογική της, έχουν ήδη άποκτήσει μερικοί : άλλά κανείς , όσο γνωρίζω , δέν έχει άποκτήσει έκείνη τήν

ταπεινοφροσύνη , πού είναι ώστόσο μόνο ένα βήμα μακριά άπ ' αύτή καί

λέει : credo quia absurdus sum.

418 Τό καμίνι τής άλήθειας . -Μερικοί είναι φιλαλήθεις - όχι έπειδή ά­

ποστρέφονται νά ύποκρίνονται αίσθήματα , άλλά έπειδή δύσκολα θά τό

κατόρθωναν νά κάνουν πιστευτή τήν .ύποκρισία τους . Μέ λίγα λόγια δέν

έχουν έμπιστοσύνη στό ταλέντο τους ώς ήθοποιών καί προτιμούν τήν

έντιμότητα, τό «παιχνίδι της άλήθειας!» .

419 Τό θάρρος στό κόμμα . - Τά φτωχά πρόβατα λένε στόν όδηγό τους :

«μόνο νά πηγαίνεις πάντα μπρός καί σέ μός ποτέ δέ θά λείψει τό θάρρος νά

σέ άκολουθοϋμε» . · Ο φτωχός όμως όδηyός λέει μέσα του : «μόνο νά μ ·

άκολουθείτε πάντα καί σέ μένα δέ θά λείψει ποτέ τό θάρρος νά σάς όδηγώ».

420 · Η πανουργία τοϋ θύματος . -Είναι μιά θλιβερή πανουργία , όταν θέλει

κανείς νά άπατόται γιά κάποιον, στόν όποίο εχει θυσιάσει τόν έαυτόν του· νά

τοϋ προσφέρει τήν εύκαιρία, κατά τήν όποίαν όφείλει νά μός παρουσιάσει

έτσι , όπως έπιθυμοϋμε νά ήταν αύτός .

211

421

Διαμέσου aλλωv. - . Υπάρχουν δνθρωποι , πού δέ θέλουν νά τούς

βλέπουμε άλλιώτικα, παρά ώς άνθρώπους, πού λαμποκοπούν διαμέσου

ό.λλων. Κι· αύτό δείχνει πCΙλλή έξυπνάδα.

·422

Νά εύχαριστεϊς aλλους. -Γιατί τό νά εύχαριστοίιμε δλλους είναι ή

άνώτερη άπ' δλεςτίς χαρές;-· Επειδή έτσι προξενεί ταυτόχρονα χαρά στίς

πενήντα δικές του όρμές . 'Ίσως νά είναι αύτό μεμονωμένα πολύ μικρές

χαρές : δμως έάν τίς χουφτιάσουμε, έχουμε τό χέρι πιό γεμάτο άπό πρίν -καί τήν καρδιά έπίσης!

212

Πέμπτο βιβλίο

423 ΣτrΊ μεγάλη σιωπή. -·Εδώ εΤναι ή θάλασσα, έδώ μπορούμε νά ξεχνaμε

τήν πόλη. ΕΊναι άλήθεια πώς χτυπάνε τώρα άκόμη οί καμπάνες της τό Ανe

Maria - εΤναι έκεϊνος ό θλιβερός καί μωρός , ώστόσο γλυκός θόρυβος στό

σταυροδρόμι ήμέρας καί νύχτας - δμως μόνο μιά στιγμή άκόμη! Τώρα δλα

σωπαίνουν ! ·Η θάλασσα εlναι χλωμή καί γυαλιστερή , δέ μπορεί νά μιλήσει .

·Ο ούρανός παίζε ι τό αίώνιο βουβό βραδινό παιχν ίδι του μέ κόκκινα, κίτρινα,

πράσινα χρώματα , δέ μπορεί νά μιλήσει. Οί μικροί σκόπελοι καί οί κόρδέλλες

των βράχων, πού φθάνουν ως τή θάλασσα , σάν νά δείχνουν τόν τόπο , δπου

εlναι άπόλυτη μοναξιά , δλα δέ μποροΟν νά μιλήσουνε . Αύτή ή πελώρια

βουβαμάρα , πού ξαφνικά μάς κυριεύει , εlναι ώραία καί άνατριχιαστική , ή

καρδιά έδώ φουσκώνει. - " Ω , πόση προσποίηση έχει αύτή ή βουβή όμορφιά!

Πόσο καλά θά μποροϋσε νά μιλήσει , καί έπίσης πόσο δσχημα , έάν fιθελε! · Η

δεμένη γλώσσα της καί ή όδυνηρή της εύτυχία στήν δψη εΊναι μιά δολιότητα,

γιά νά χλευάζει τή συμπόνια σου! " Ας εlναι έτσι! Ντρέπομαι νά χλευάζομαι

άπό τέτοιες δυνάμεις . · Ωστόσο, λυπάμαι σένα , φύση , γιατί όφείλεις νά

σιωπάς , άκόμη καί δν είναι μόνον ή κακία σου , πού σοο δένει τή γλώσσα : ναί,

σέ λυπάμαι γιά τήν κακία σου!_ .. Αχ, μεγαλώνει ή ήρεμία καί άκόμη μιά φορά μοΟ φουσκώνει ή καρδιά : τρομάζει μπροστά σέ μιά νέα άλήθεια , δέ μπορεί

έπίσrις νά μιλήσει. χλευάζει κι · αύτή μαζί , όταν τό στόμα λέει έvθου­σιαστικά κάτι μtσα σ ' αuτή τήν όμορφιά , ή 'ίδια άπολαμβάvει τή γλυκιά τη'ς

213

κακία τής σιωπής. Τά λόγια , άκόμη καί ή σκέψη , γίνονται σέ μένα μισητά: πίσω

άπό κάθε λέξη δέν άκούω λοιπόν νά γελάει ή πλάνη, ή φαντασία, ή ο'ίηση , ή

τρέλα; Δέν πρέπει νά χλευάζω τή συμπόνια μου; Νά χλευάζω τή χλεύη

μου ; ··Ω, θάλασσα! "Ω, βράδι! Είστε κακοί δάσκαλοι! Διδάσκετε τόν όνθρωπο

νά πάψει νά εΤναι όνθρωπος! Πρέπει ν' άφοσιωθεί σέ σδς; Πρέπει νά γίνει

δπως εΊστε σείς τώρα , χλωμός , φωτεινός , βουβός, πελώριος, πάνω άπό τόν

'ίδιο τόν έαυτόν του ιϊρεμος : πάνω άπό τόν ϊδιο τόν έαυτόν του ύπέροχος ;

424 Γιά ποιόν είναι έδώ ή άλήθεια. - " Ως τώρα ήσαν τά σφάλματα οί πιό

πλούσιες σέ παρηγοριά δυνάμεις : ·τώρα περιμένει κανείς άπό τίς άνα­

γνωρισμένες άλήθειες τήν 'ίδια έπενέργεια καί περιμένει ιϊδη άρκετό χρόνο .

Σάν νά μή μποροϋσαν οί άλήθειες νά καταφέρουν άκριβώς τοϋτο - νά

παρηγορούν; Θά ήταν λοιπόν τούτο μιά διαμαρτυρία κατά τών άληθειών; τί κοινό έχουν αύτές μέ τίς καταστάσεις πονεμένων , δυστυχισμένων, όρ­

ρωστων άνθρώπων, ώστε νά ώφειλαν νά είναι άκριβώς αύτές ώφέλιμες σ ·

αύτούς; Δέν εΤναι ώστόσο καμιά άπόδειξη κατά τής άλήθειας ένός φυτοϋ ,

δταν διαπιστωθεί, πώς δέν συμβάλλει καθόλου στή θεραπεία όρρωστων

άνθρώπων . · Ωστόσο άλλοτε ήταν κανείς σέ τέτοιο βαθμό πεπεισμένος πώς

ό δνθρωπος άποτελοϋσε τό σκοπό τής φύσης, ωστε χωρίς όλλο ύπόθετε,

δτι καί μέ τή γνώση δέν είναι δυνατό νά άποκαλυφ~εί τίποτα, πού νά μήν

εlναι σωτήριο καί ώφέλιμο γιά τόν άνθρωπο, μάλιστα, θά ήταν δυνατό, θά

έπιτρέπονταν, νά μήν ύπάρχοuν άλλα πράγματα. - 'ϊσως βγαίνει άπ' δλα

αύτά τό συμπέρασμα , δτι ή άλήθεια ώς σύνολο καί ώς συνάρτηση εΊναι έδώ

μόνο γιά τίς σύγχρονα δυνατές καί όδολες, χαρούμενες καί είρηνικές

ψυχές (δπως ήταν ή ψυχή τοϋ ·Αριστοτέλη), καθώς έπίσης μόνον αύτές θά

εlναι σέ θέση νά τήν άyαζητούν: γιατί οί άλλες ζητοϋν γιατρικά γιά τόν

έαυτόν τους, άκόμη κι άς σκέπτονται τόσο περήφανα γιά τό πνεϋμα τους καί

τήν έλευθερία τους, - δέ ζητάνε τήν άλήθεια. " Ετσι έξηγείται , γιατί αύτές οί

όλλες έχουν τόσο λίγη γνήσια χαρά γιά τήν έπιστήμη καί έπικρίνουν τή

ψυχρότητά της, τή ξηρότητα καί τήν άνθρωπιά: αύτό εlναι ή κρίση τών

όρρωστων γιά τά παιγχνίδια τών ύγιών . -Καί οί έλληνικοί όνθρωποι δέν

ilξεραν νά παρηγορούν· δταν τέλος άρρώστησαν καί οί έλληνικοί όνθρωποι,

ήταν τοϋτο ένας λόγος γιά νά έξαφανιστοϋν τέτοιοι θεοί.

425 Έμεϊ(; οί θεοί στr'ιν έξορία! -Μέ πλάνες γιά τήν καταγωγή της, τή

214

μοναδικότητά της , τόν προορισμό της , καί μέ άπαιτήσεις, πού έχουν προ­

βληθεί έξαιτίας αύτών τών σφαλμάτων , έχει ύψώσει τόν έαυτόν της ή

άνθρωπότητα ψηλά καί συνεχώς έχει ξεπεράσει «τόν "ίδιο τόν έαυτόν

της» : ώστόσο άπό τά 'ίδια σφάλματα έμφανίσθηκαν στόν κόσμο άνείπωτα πολ­λοί πόνοι , άμοιβαίες διώξεις , ύποψίες , παραγνωρίσεις καίάκόμη περισσότερη άθλιότητα τοΟ άτόμου . Oi aνθρωποι έχουν γίνει πλάσματα πού ύποφέροuν έξαιτίας τών ήθικών τους : έκείνο πού κέρδισαν είναι μέ λίγα λόγια ένα α'ίσθημα, πώς θά ήσαν βασικά πολύ καλοί καί σπουδαίοι γιά τή γη καί μόνον

προσωρινά παράμειναν σ ' αύτή . « · Ο πάσχων ύπερόπτης» είναι άκόμη καί σήμερα ό άνώτατος τύπος τοΟ άνθρώπου.

426 'Αχρωματοψία τών στοχαστών. -Πόσο διαφορετικά έβλεπαν οί .. Ελ­

ληνες τή φύση τους , άφοΟ , δπως πρέπει νά παραδεχτοΟμε , τό μάτι τους ήταν

τυφλό γιά μπλέ καί πράσινο , κι ' αύτοί άντί τοΟ πρώτου έβλεπαν ένα

βαθύτερο σκοϋρο , άντί τοϋ δεύτερου tνα κίτρινο (έάν λοιπόν αύτοί

έπισήμαιναν μέ τήν 'ίδια λέ ζff.-π . χ . τό χρώμα τής μαύρης τρίχας , τό χρώμα τοΟ κυάνου, τό χρώμα τής νότιας θάλασσας , καί πάλι μέ τήν 'ίδια λέξη τό

χρώμα τών καταπράσινων φυτών καί τής άνθρώπινης έπιδερμίδας, το Ο

μελιοϋ καί τοϋ ρετσινιοϋ : έτσι ωστε οί μεγαλύτεροι ζωγράφοι τους , νά έχουν

άποδώσει , δπως έχει άποδειχθεί , τόν κόσμο τους μόνο μέ μαϋρο, κόκκινο καί

κίτρινο), - πόσο διαφορετικά καί πόσο κοντά στόν όνθρωπο έπρεπε νά

φαίνεται σ ' αύτούς δτι έχει πλησιάσει καί ή φύση , άφοϋ στά μάτια τους

έπικρατοϋσαν καί ατή φύση τά χρώματα τοΟ άνθρώπου , κι αύτή κολυμποϋσε

κατά κάποιον τρόπο στόναίθέρα τών χρωμάτων τής άνθρωπότητας! (τό μπλέ

καί τό πράσινο άπανθρωπίζουν τή φύση περισσότερο άπό κάθε ό.λλο χρώμα).

' Εξαιτίας αύτοϋ τοϋ έλαττώματος άναπτύχθηκε σέ μεγάλο βαθμό ή χαριτω­μένη aνεση , πού ξεχωρίζει τούς .. Ελληνες , νά βλέπουν φυσικά φαινόμενα

ώς θεούς καί ήμίθεους , δηλαδή ·ως δμοιες μέ τόν aνθρωπο μορφές . -Τοϋτο

δμως aς είναι μόνο ή παρομοίωση γιά μιά εύρύτερη είκασία. Κάθε στοχαστής

ζωγραφίζει τόν κόσμο του καί κάθε πράγμα μέ λιγότερα άπ· δσα ύπάρχουν

χρώματα καί εlναι τυφλός γιά μερικά μεμονωμένα χρώματα. Τοϋτο δέν είναι

μόνον ένα έλάττωμα . Αύτός βλέπει χάρη σ · αύτή τήν προσέγγιση καί όπλο­

ποίηση άρμονίες τών χρωμάτων μέσα ατά πράγματα, τά όποία έχουν μιά μεγά ­

λη χάρη καί μποροΟν νά προκαλοϋν έναν έμπλουτισμό τής φύσης . 'Ίσως

τοϋτο νά ήταν άκόμη καί ό τρόπος μέ τόν όποίον άρχικά έμαθε ή άνθρωπότητα

τήν άπόλαuση στή θέα τής ϋπαρξης: μέ τό παρουσιαστεί σ· αύτή τούτη ή ϋ­

παρξη στήν άρχή μέ ένα ιϊ δύο τόνους χρωμάτων καί έτσι έναρμονι­

σμένη : άσκήθηκε κατά κάποιον τρόπο μ· αύτούς τούς λίγους τόνους , προτοϋ περάσει στούς πcρισσότεροuς. · Ακόμη καί τώρα προσπαθοϋν μερικά ότομα

215

νά φθάσουν άπό μιά μερική άχρωματοψία σέ μιά πλουσιότερη δραση καί διά­

κριση: "Ετσι βρίσκουν οχι μόνο νέες άπολαύσεις , άλλά πάντοτε όφείλουν νά

παρατήσουν καί ξεχάσουν καί μερικές άπό τίς παλιότερες.

427 ' Ο έξωραϊσμός τής έπιστήμης . _ .. Οπως γεννήθηκε ή ροκοκό-κη­

πουρική άπό τό α'ίσθημα «ή φύση είναι aσχημη , όγρια πληκτική - έμπρός!

θέλουμε νά τήν έξωραϊΌουμε» (embellir la nature) - έτσι γεννιέται άπό

τό α'ίσθημα «ή tπιστήμη ~ίναι aοχημη, οτ~γνή, χωρίς θέλγητρα, δύσκολη,

πολύπλοκη - έμπρός! άφήστε μας νά τήν έξωρα'ϊσουμε!» , κάτι πού όνο­

μάζετε φιλοσοφία . Αύτή θέλει κάτι πού θέλουν δλες οί τέχνες καί ποιήσεις ,

-προπαντός νά ψυχαγωγεί: θέλει δμως τοϋτο σύμφωνα μέ τήν κληρονομη­

μένη περηφάνια της , μ ' έναν πιό ύπέροχο ύψηλό τρόπο , μπροστά σέ μερικά

έκλεκτά πνεύματα . Γι' αύτούς νά δημιουργήσει μιά κηπουρική τέχνη, κύριο

θέλγητρο τής όποία ς είναι δπως σέ κε ίνη τήν «κοινότερη» ή όπτική άπάτη (μέ

ναούς, ματιές πρός τά μακρινά , σπήλαια , λαβύρινθους, ύδατοπτώσεις, νά

μιλόμε μέ παρομοιώσεις) , νά παρουσιάζει τήν έπιστήμη περιληπτικά καί μέ

κάθε λογής θαυμάσιους καί στιγμιαίους φωτισμούς καί έτσι ν · άνακατεύει σ ·

αύτή τόσο μεγάλη άοριστία , παραλογισμό καί όνειροπόληση , ωστε νά μπορεί

κανείς νά βαδίζει σ ' αύτή «δπως μέσα στήν όγρια φύση>> καί ώστόσο χωρίς

κόπο καί άνίa - τοϋτο δέν είναι μιά μικρή φιλοδοξία: .. Οποιος τήν έχει , όνε ι­

ρεύεται νά κάνει μ ' αύτόν τόν τρόπο τή θρησκεία περιττή, αύτή πού εΊχε

δώσει στούς άρχαίους άνθρώπους τό άνώτατο είδος τής τέχνης της διασκέ­

δασης - τοϋτο , τραυάει τό δρόμο του καί θά πετύχει μιά μέρα τήν άποκορύ­

φωσή του : ijδη τώρα άρχίζουν ν ' άκούγονται οί άντίθετες κραυγές κατά τής

φιλοσοφίας «πίσω στήν έπιστήμη! πίσω στή φύση καί τή φυσικότητα της έπι­

στήμης!>> Μ ' αύτό άρχίζει 'ίσως μιά έποχή πού άνακαλύπτει άκριβώς στά

••όγρια , όσχημα•• μέρη της έπιστήμης τή ρωμαλεότερη όμορφιά , δπως άνακά­

λυψαν άπό τό Ρουσσώ κι · έπειτα τό νόημα γιά τήν όμορφιά το Ο ψηλοΟ βουνοΟ

καί τής έρήμου .

428 Δυό είδώv ήθικολόγοι . - Τό νά βλέπει κανείς γιά πρώτη φορά καί

έντελώς ένα νόμο της φύσης , δηλαδή νά τόν άποδεικvύει (π.χ . τό νόμο της

βαρύτητας, της άντανάκλασης τοϋ φωτός καί τοϋ ιϊχου) είναι κάτι δια­

φορετικό καί ύπόθεση όλλων πνευμάτων . Διαφέρει άπό τό νά έξηγεϊς έναν

τέτοιο νόμο . .. Ετσι ξεχωρίζουν καί οί ήθικολόγοι, οί όποίοι βλέπουν καί

216

σημειώνουν τούς νόμους καί τίς συνήθειες τοϋ άνθρώπου - οί ήθικολόγοι ,

πού έχουν λεπτό αύτί , λεπτή μύτη , λεπτό μάτι , όπ ' αύτούς πού έξηγοϋν

αύτό πού παρατηρούν . Ο ί. τελευταίοι πρέπει νά εlναι έπινοητικοί καί νά

έχουν μέ τήν όξύνοια καί τή γνώση μιά άποχαλινωμένη φαντασία .

429 Τό νέο πάθος. -Γιατί φοβόμαστε καί μισοϋμε μιά πιθανή έπιστροφή

στή βαρβαρότητα ; ·Επειδή μποροϋσε νά κάνει τούς άνθρώπους δυσ­

τυχέστερους άπ' δ , τι είναι ; " Αχ , όχι . Οί βάρβαροι δλων τών έποχών ήσαν

πιό εύτυχισμένοι : ός μή όπατώμεθα! - · Αλλά ή όρμή μας πρός τή γνώση

ε1ναι πολύ iσχυρή , ωστε νά μποροϋμε άκόμη νά έκτιμήσουμε τήν εύτυχία

χωρίς γνώση η τήν εύτυχία μιaς . ίσχυρης σταθερής τρέλας μΕις προκαλεί

πόνο καί μόνο νά φαντασθούμε τέτοιες καταστάσεις! ·Η άνησυχία τής

άνακάλυψης η μάντευσης έχει γίνει σέ μΕις τόσο θελκτική καί aπαραίτητη,

δσο γίνεται ό άτυχής έρωτας στόν έραστή : τόν όποίο μέ κανένα τρόπο δέν

θά άντάλλαζε αύτός μέ τήν κατάσταση τής άδιαφορίας · - 'ίσως μάλιστα

εϊμαστε καί άτυχείς έραστές! · Η γνώση έχει μεταμορφωθεί μέσα μας σέ

πάθος , πού δέν τρομάζει μπροστά σέ καμιά θυσία καί βασικά δέ φοβδται

τίποτα- έκτός άπό τό δικό του σβήσιμο · πιστεύουμε είλικρινά πώς όλόκληρη ή

άνθρωπότητα θά όφειλε κάτω άπό τήν πίεση καί τόν πόνο αύτοϋ τοϋ πάθους

νά θεωρεί τόν έαυτόν της πιό περήφανο καί πιό παρηγορημένο άπ' δσο ως

τώρα , πού αύτή δέν έχει όκόμη ύπερνικήσει τό φθόνο της πιό χοντροκομμέ­

νης εύαρέσκειας, πού προκαλείται ώς έπακόλουθο της βαρβαρότητας .

·~ Ισως άκόμη καί ή aνθρωπότητα νά καταβαραθρωθεί έξαιτίας αύτοϋ τοϋ πά­

θους τής γνώσης!- γιά μάς καί αύτή ή σκέψη δέν έχει καμιά δύναμη! Μήπως

λοιπόν πτοήθηκε κάποτε ό χριστιανισμός άπό μιά παρόμοια σκέψη ; ΔένεΙ ναι ή

όγάπη καί ό θάνατος άδέρφια ; Ναί , μισοϋμε τή βαρβαρότητα- όλοι προτιμάμε

τήν καταστροφή τfΊς άνθρωπότητας παρά τήν όnισθοδρόμηση της γνώσης!

Καίτελευταία : έάν ή άνθρωπότητα δέν χάνεται άπό ένα πάθος, τότε θά χαθεί . άπό μιά άδυναμία: τί προτιμάει κανείς ; Αύτό είναι τό κύριο θέμα . Θέλουμε γι ·

αύτή ένα τέλος μέσα σέ φωτιά καί φώς η μέσα ατή σκόνη ;

430 · Επίσης ήρωικό. -Νά κ~νει τά πιό δύσοσμα πράγματα , γιά τά όποία

οϋτε νά μιλάει τολμάει κανείς, πού δμως εlνdι ώφέλιμα καί άναγκαία, -είναι

έilίσης ήρωικό. Οί ·· Ελληνες δέ ντρέΠονταν νά θέσουν μεταξύ τών μεγάλων έpγασιών τοϋ · Ηpακλiϊ καί τόν καθαρισμό ένός σταύλου .

217

431 Οί γνώμες τών άντιπάλων. -Γιά νά ύπολογίσουμε πόσο λεπτά iΊ πόσο

άδύνατα εlναι άπό φυσικοϋ τους καί τά πιό γερά μυαλά, aς προσέξουμε

πώς άντιλαμβάνονται καί άποδίδουν τίς γνώμες τών άντιπάλων τους: σ·

αύτό. τό πράγμα φανερώνεται τό φυσικό μέτρο κάθε διάνοιας.-· Ο τέλειος σοφός ύψώνει , δίχως νά τό θέλει, τόν άντίπαλό του σέ 'ίνδαλμα καί

έλευθερώνει τήν άντίφασή τούτου άπό κάθε κηλίδα καί κάθε τυχαίο: τότε

πρώτα , δταν έτσι άπό άντίπαλός του έχει γίνει ένας θεός μέ λαμπρά δπλα ,

άγωνίζεται έναντίον του .

432 ' Ερευνητής καί πειραματιστής. -Δέν υπαρχει καμιά μέθοδος τής

έπιστήμης, πού μόνη αύτή νά σέ κάνει σοφό! · Οφείλουμε νά ένεργοϋμε μέ τά πράγματα δοκιμαστικά, όλλοτε νά ε'ίμαστε κακοί, όλλοτε καλοί μ' αύτά καί

νά έχουμε γι' αύτά άλλεπάλληλα δικαιοσύνη, πάθος καί ψυχρότητα. ·Ο

ένας μιλάει μέ τά πράγματα ώς άστυνομικός, ό aλλος ώς έξομολογητής, ένας

τρίτος ώς όδοιπόρος καί περίεργος . .. Αλλοτε μέ τή συμπάθεια, όλλοτε μέ τή βία θ · aποσπάσει κανείς άπ · αύτά κάτι · τόν ένα όδηγεϊ ό σεβασμός των μυστι­

κών τους πρός τά έμπρός καί πρός τήν άκριβή γνώση, τόν όλλο πάλιν

όδηγεί ή άδιακρισία καί ή πανουργία στήν έξήγηση τών μυστικών . ·Εμείς οί

έρευνητές έχουμε, δπως δλοι οί κατακτητές, θαλασσοπόροι. τυχοδιώκτες,

μιά παράτολμη ήθικότητα καί πρέπει νά μδ.ς άρέσει πού θεωρούμεθα γενικά

ώς κακοί.

433 Νά Βλέπουμε μέ νέα μάτια . -·Εάν δεχθοϋμε πώς λέγοντας όμορφιά

στήν τέχνη έννοοϋμε πάντοτε τήν άπεικόνιση τοϋ εύτυχισμένου - κι· αύτό

θεωρώ ώς άληθινό - , άνάλογα μέ τό πώς φαντάζεται τόν εύτυχισμένο μιά έποχή, ένας λαός, ένα μεγάλο καί αύτόνομο ότομο: τί δίνει νά καταλάβουμε

τότε ό λεγόμενος ρεαλισμός τών τωρινών καλλιτεχνών γιά τήν εύτυχία τής

έποχής μας; Βναι άναμφισβήτητα τό δικό του εΙδος όμορφιaς , πού έμείς

τώρα ξέρουμε πολύ εϋκολα νά συλλαμβάνουμε καί νά άπολαμβάνουμε.

Συνεπώς πρέπει κανε ίς νά πιστεύει πώς ή τωρινή προσωπική μας εύτυχία

βρίσκεται στό Ρf?αλιστικό, στίς δσο τό δυνατό όξύτερες αiσθήσεις καί στήν

πιστή άντίληψη τοϋ πραγματικού, όχι δηλαδή στήν πραγματικότητα, άλλά

στίς γνώσεις γιά τήν πραγματικότητα . ·Η δράση τής έπιστήμης έχει κερδίσει

218

τόσο βάθος καί πλάτος . ωστε οί καλλιτέχνες του αίώνα , δίχως νά τό θέλουν ,

έχουν γίνει fiδη έξυμνητές της έπιστημονικιϊς «εύδαιμονίας»!

434 Συνηγορία . -Γιά τούς μεγάλους τοπιογράφους εΊναι έδώ οί λιτές

περιοχές , οί άξιοπαρατήρητες καί σπάνιες δμως εΊναι έδώ γιά τούς μικρούς.

Δηλαδή : τά μεγάλα πράγματα της φύσης καί της άνθρωπότητας όφείλουν

νά ύποστηρίζουν μεταξύ τών θαυμαστών τους δλα τά μικρά , μέτρια καί φιλόδοξα . - ώστόσο ό μεγάλος ύπερασπίζει τά λιτά πράγματα.

435 Νά μή καταβαραθρώνονται άπαρατήρητα . - " Οχι μιά φορά, άλλά συνεχώς

κατακομματιάζεται ή ίκανότητά μας καί τό μεγαλείο μας τά μικρά φυτά , πού

άναπτύσσονται άνάμεσα στό καθετί καί άναρριχιώνται παντοϋ , καταστρέ­

φουν δ , τι μεγάλο ύπάρχει μέσα μας, - τήν καθημερινή άπαρατήρητη

άθλιότητα τοϋ περιβάλλοντός μας, τίς χίλιες ριζοGλες αύτοG η έκείνου τοϋ

μικροϋ καί λιγόψυχου αίσθήματος, πού ξεφυτρώνε ι άπό τή γειτονιά μας , τό άξίωμά μας , τήν κοινωνικότητά μας , άπό τόν καταμερισμό , της ήμέρας: · Εάν

άφήσουμε αύτά τά μικρά ζιζάνια άπαρατήρητα , τότε άνεπαίσθητα καταστρε­

φόμαστε άπ ' αύτά! -κι · ον θέλετε νά καταστραφείτε όλοκληρωτικά . τότε

προτιμότερο νά τό κάνετε μέ μιάς καί ξαφνικά : τότε ϊσως παραμείνουν άπό

σάς ύπέροχα λείψανα! Καί όχι, όπως ύπάρχει τώρα φόβος , λόφοι άπό τυφλο­

πόντικες! Καί χορτάρι καί ζιζάνια πάνω σ · αύτούς, τούς μικρούς νικητές,

μετριόφρονες δ πως πρίν ι καί πολύ άξιοθρήνητους άκόμη καί στό θρίαμβο!

436 Σοφιστικό . - · Υπάρχει ένα πικρό καί κακό δίλημμα, πού δέ μπορεί νά

τό άντιμετωπίσει ή άνδρεία καί ό χαρακτήρας τοϋ καθενός : ν' άνακαλύψει

ώς έπιβάτης ένός πλοίου πώς ό καπετάνιος καί ό πιλότος κάνουν έπικίνδυνα

λάθη καί πώς κάποιος είναι άνώτερος άπ ' αύτούς στίς ναυτικές γνώσεις­

καί τώρα νά διερωτηθεϊ: Πώς! έάν προκαλούσες μιά στάση έναντίον τους

καί τούς φυλακίσεις καί τούς δuό ; Δέν σέ ύποχρεώνει γι· αύτό ή ύπεροχή

σου; Καί αύτοί πάλι δέ θά είχαν δίκαιο νά σέ φυλακίσουν , έπειδή ύπο­

σκάπτεις τήν πειθαρχία; -Αύτό είναι μιά παρομοίωση γιά άνώτερες καί

219

χειρότερες καταστάσεις : σ αύτή τήν περίπτωση παραμένει πάντοτε τό

έρώτημα , τί έγγυόται, σέ τέτοιες περιπτώσεις σέ μός ή άνωτερότητά μας

στήν πίστη στόν έαυτό μας . · Η έπιτυχία; .. Ο μ ως έδώ πρέπει ηδη κανείς vά κά­νει τό πράγμα πού περικλείει πολλούς κινδύνους- καί όχι μόνο κινδύνους γιά

μάς , άλλά γιά τό πλοίο.

437 Προνόμια . _ .. Οποιος πραγματικά αύτοκυριαρχείται , δηλαδή δποιος έχει

κατακτήσει όριστικά τόν έαυτόν του . θεωρεί πάντοτε σάν δικό του προνόμιο νά τιμωρεί τόν έαύτόν του, νά το Ο χαρίζεται, νά τόν λυπάται: δέ χρειάζεται νά όμολογήσει τοϋτο σέ κανένα , μπορεί ώστόσο νά τό έπιτρέψει έλεύθερα σ ' έναν όλλο , σ · έναν φίλο π.χ . - άλλά ξέρει πώς έτσι παραχωρεί ένα δικαίωμα

καί πώς μόνο έπειδή εΤναι κάτοχος τής δύναμης μπορεί νά παραχωρεί δι­

καιώματα .

438 'Άνθρωπος καί πράγματα . -Γιατί δέν βλέπει ό όνθρωπος τά πράγμα­

τα ; ·Ο 'ίδιος είναι τό έμπόδιο : καλύπτει τά πράγματα .

439 Χαρακτηριστικά της εύτuχίας . - Τό κοινό δλων τών αίσθημάτων εύ·

τυχίας είναι διττό :άφθονία τοΟ συναισθήματος καί συνάμα ύπεροψία, ωστε

νά αίσθάνεται κανείς δπως ενα ψάρι τό στοιχείο του γύρω του καί νό

πηδάει μέσα σ · αύτό . Καλοί χριστιανοί θά καταλάβουν, τί σημαίνει χρι­

στιανική άκολασία .

440 Νά μή άπαρνείσαι! -Νά παραιτείσαι απο τόν κόσμο, χωρίς νά τόν

γνωρίζεις, οπως μιά καλογριά , - τοϋτο προκαλεί μιά aγονη , ·Ίσως βαρύθυμη

μοναξιά. Τοϋτο δέν έχει τίποτα κοινό μέ τή μοναξιά της νita contempla­tiva τοϋ στοχαστfi : έάν αύτός τή διαλέγει, δέ θέλει μέ κανένα τρόπο νά Ίήν άπαρνη8εϊ · πιό πολύ 8ά ήταν τοϋτο γι · αύτόν άπάρνηση , βαρυθυμία, κατά-

220

πτωση, έάν όφειλε νά έμμένει στή νita practica: παραιτείταιάπ' αύτή, έπειδή τή γνωρίζει , έπειδή γνωρίζει τόν έαυτόν του ." Ετσι πηδάει στό νερό του , έτσι κερδίζει τήν εύθυμία τοu .

441 Γιατί τό κοντινό γίνεται σέ μάς πάντοτε μακρινό . - 'Όσο περισσότερο

σκεπτόμαστε δλα δσα ήσαν καί θά είναι , τόσο πιό ώχρό γίνεται σ · έμδς

αύτό , πού άκριβώς τώρα είναι . · Εάν ζοϋμε μέ πεθαμένους καί πεθαίνουμε

μαζί μέ τό θάνατό τους, τί είναι γιά μaς τότε οί «πλησίον>ι ; Γινόμαστε μονήρεις - καί τοϋτο έπειδή γύρω μας βουίζει όλόκληρη ή τρικυμισμένη

άνθρωπότητα . · Ο φλογερός πόθος μέσα μας , πού αναφέρεται σέ κάθε

aνθρώπινο , διαρκώς μεγαλώνει - καί γι · αύτό κοιτάζουμε αύτό, πού μδς

περιβάλλει , σάν νά έχει γίνει π ιό άδιάφορο καί πιό σκιώδες . -·Αλλά τό ψυχρό

βλέμμα μας προσβάλλει!

442 · Ο κανόνας . -« · Ο κανόνας είναι γιά μένα πάντοτε πιό ένδιαφέρων άπό

τήν έξαίρεση >> - δποιος αΙσθάνεται έτσι, αύτός ύπερέχει πολύ στή γνώση

καί άνήκει στούς μεμυημένους.

443 · Αγωγή . -Βαθμιαία φωτίστηκα γιά τή γενική έλλειψη τοϋ δικοϋ μας

τρόπου μόρφωσης καί άγωγής : κανείς δέ μαθαίνει , κανείς δέν προσπαθεί

νά μαθαίνει , κανείς δέ διδάσκει νά ύποφέρουμε τή μοναξιά .

444 .. Εκπληξη γιά τήν άντίσταση . - · Επειδή κάτι έχει γίνει γιά μδς διάφανο,

νομίζουμε πώς τώρα πιά δέ μπορεί νά μδς φέρει καμιά άντίσταση , - καί

έπειτα άποροΟμε, πού βλέπουμε διαμέσου τούτου , δίχως ώστόσο νά μπο­

ροϋμε νά τό διαπεράσουμε . Τοϋτο είναι ή 'ίδια άνοησία καί ή 'ίδια έκπληξη ,

πού δοκιμάζει ή μύγα μπροστά σέ κάθε τζάμι παράθυρου .

221

445 Σέ τί κάνουν λάθος στό λογαριασμό οί εύγενέστατοι. -Δίνει κανείς σέ

κάποιον τό καλύτερό του. τό πιό άκριβό του- καί τώρα δέν έχει ή άγάπη νά

δώσει τίποτα πιά : δμως αύτός πού τό παίρνει, άσφαλώς δέν έχει μ· αύτό τό

καλύτερο γι· αύτόν, καί συνεπώς λείπει άπ ' αύτόν έκείνη ή πλήρης καί

τελευταία άναγνώριση , αύτή πού περιμένει αύτός πού δίνει.

446 'Ιεράρχrισrι. -Πρώτα ύπάρχουν επιπόλαιοι στοχαστές, δεύτερο, βα­

θεΤς στοχαστές πού προχωρούν στό βάθος ένός πράγματος-, τρίτο έμβρι­

θεΤς στοχαστές , πού προχωρούν στήν αίτία ένός πράγματος- κάτι, πού έχει

μεγαλύτερη άξία άπό μόνο τό κατέβασμα στό βάθος του!-Τέλος τέτοιοι πού

βυθίζουν τό κεφάλι στό έλος: πράγμα πού ώστόσο δέν είναι ενα σημάδι βα­

θύτητας οϋτε ένα σημάδι έμβρίθειας! Αύτοί είναι οί άγαπητοί ύπόγειοι.

447 Δάσκαλος κaί μaθrιτfις. -Στόν ~νθρωπισμό ένός δάσκαλου άνήκει τό

νά προειδοποιεί τούς μαθητές του νά προφυλάσσονται άπ' αύτόν τόν 'ίδιο.

448 Νά τιμάμε τfιν πραγματικότητα . -Πώς μπορεί κανείς νά παρακολουθεί

αύτό τό πλί'jθος λαοϋ, πού πανηγυρίζει χωρίς δάκρυα καί χωρίς έπιδο­

κιμασίες! Λίγο σκεφθήκαμε νωρίτερα γιά τό άντικείμενο τοϋ πανηγυρισμού

τους καί πάντοτε έτσι θά σκεφτόμασταν, έάν έμείς δέν τόν ε'ίχαμε ζήσει! Σέ

τί λοιπόν μποροϋν νά μΕις παρασύρουν τά βιώματα;! τί εiναι οί γνώμες μας!

Πρέπει κανείς, γιά νά μή χάνει τόν έαυτόν του, γιά μή χάνει τό λογικό του, ν '

άποφεύγει τά βιώματα. "Ετσι δραπέτευσε άπό τήν πραγματικότητα ό Πλάτων

καί έπιδίωξε νά παρατηρεί τά πράγματα μόνον στίς ώχρές είκόνες τών ίδεών·

ιlταν γεμάτος αίσθήματα καί ήξερε πόσο εύκολα έσπαζαν τά κύματα τοϋ

αίσθήματος πάνω άπό τό λογικό του. -·Έτσι λοιπόν έπρεπε νά είπεί ό

σοφός: «Θέλω νά τιμώ τήν πραγματικότητα , άλλά σύγχρονα νά γυρίζω τήν

πλάτη μου σ· αύτή, έπειδή τή γνωρίζω καί τή φοβάμαι;» Θά έπρεπε νά τό

κάνει δπως τό κάνουν άφρικανικοί πληθυσμοί μπροστά στούς άρχηγούς

222

τους, οί όποτι μόνον άνάποδα τούς πλησιάζουν καί ξέρουν νά δείχνουν τό

σεβασμό τους ταυτόχρονα μέ τό φόβο τους;

449 Πού είναι αύτοί, που εχουν αναγκη απο πνεύμα; -"Α! Πόσο μέ

άηδιάζει νά έπι6άλλω σ· έναν ό.λλο τίς δικές μου iδέες! Πόσο χαίρωγιά κάθε

διάθεση καί μυστική μεταστροφή μέσα μου, κατά τήν όποία δικαιώνονται οί

άντίθετες πρός τίς δικές μου ίδέες όλλων! ·Από καιρό σέ καιρό ύπάρχει

ώστόσο μιά άκόμη μεγαλύτερη χαρά, τότε δταν έπιτρέπεται νά χαρίσω τό

πνευματικό μου σπίτι καί τά"πάρχοντά του, δμοια μέ τόν έξομολογητή,

πού κάθεται στή γωνιά λαχταρώντας νά έρθει ένας ένδεής καί νά διηγείται

γιά τήν άθλίότητα τών ίδεών του, γιά νά τοΟ γεμίσει πάλι όλλη μιά φορά

χέρι καί καρδιά καί νά έλαφρώσει τήν άνήσυχη ψυχή! "Οχι μόνο, πού δέ θέλει

νά έχει άπ · αύτό καμιά δόξα: Θέλει έπίσης νά ξεφύγει άπό τήν εύγνωμοσύνη. γιατί αύτή εΊναι φορτική καί άδίστακτη μπρός στή μοναξιά καί τή σιωπή. ·Αλλά

νά ζεί άνώνυμα καί έλαφρά περιγελασμένος, πολύ ταπεινά, ωστε νά μή

προκαλεί φθόνο καί έχθρότητα, μ· ένα κεφάλι χωρίς πυρετό, έξοπλισμένος

μέ μιά χούφτα γνώσεων καί ένα πορτοφόλι γεμάτο έμπειρίες, νά εlναι κατά

κάποιον τρόπο ένας άφιλοκερδής γιατρός τοϋ πνεύματος καί νά βοηθάει ό­

ποιονδήποτε, πού τό κεφάλι του έχει διαταραχθεί άπό γνώμες, χωρίς αύτός

νά πολυκαταλαβαίνει ποιός τόν έχει βοηθήσει! "Ισως νά θέλει νά έχει δικαιώ­

ματα πάνω σ· αύτόν καί νά γιορτάζει μιά νίκη, άλλά νά μιλάει σ· αύτόν έτσι

&στε έπειτα άπό ιJιά μικρή άνεπαίσθητη νύξη η άντίδραση νά λέει στόν έαυτόν του τό σωστό καί νά φεύγει γι' αύτό περήφανος! Σάν νά εΊναι ένα ταπεινό

πανδοχείο, τό όποίο δέ διώχνει κανένα πού τό έχει άνάγκη, πού δμως ϋστερα

τό ξεχνάει καί τό περιγελάει. Νά μή έχει τίποτα άπό πρίν, οϋτε τήν καλύτερη

τροφή , οϋτε τόν καθαρότερο άέρα, οϋτε τό χαρωπότερο πνεϋμα- άλλά νά

προσφέρει, ν' άνταποδίδει, ν' άνακοινώνει, νά γίνεται φτωχότερος. Νά

μπορεί νά εlναι ταπεινός, γιά νά εlναι i-τροσιτός σέ πολλούς καί γιά κανένα ταπεινός! Νά φορrώνεται πολλές άδΊκίες καί νά έρπει μέ βήματα σκουληκιοϋ

άνάμεσα σέ κάθε ε'ίδους σφάλματα, γιά νά μπορεί νά φθάσει σέ πολλές

κρυφές ψυχές διαμέσου τών μυστικών τους δρόμων! Πάντοτε μέ ένα εΊδος

άγάπης καί πάντοτε μέ ένα εΤδος φιλαυτίας καί αύτοϊκανοποίησης! Κάτοχος μιός έξουσίας καί σύγχρονα νά εΊναι κρυφός καί άρνητής! Σταθερά νά μένει

στόν iiλιο καί στήν ήπιότητα τfις χάρης καί ώστόσο νά ξέρει πώς εΊναι

κοντά ή ό.νοδος πρός τό ύπέροχο! Τοϋτο θά ήταν μιά ζωή! Τοϋτο θά ήταν ένας λόγος νά ζεί πολύ!

223

450 Τό θέλγητρο τijς γνώσης . - Σέ πνεύματα. πού τά διακρίνει τό πάθος ,

έπιδρά μαγικά τό βλέμμα διαμέσου τής πύλης τής έπιστήμης καί δπως

είκάζουμε γίνονται αύτοί έτσι όνειpοπόλοι καί στήν πιό εύνοϊκή περίπτωση

ποιητές : τόσο σφοδρή ε1ναι ή λαχτάρα τους γιά τήν εύτυχία τών έπιστημόνων.

Δέ διαπερνάει δλες τίς αίσθήσεις σας - αύτός ό τόνος τοϋ γλυκοϋ θελγή ­

τρου , μέ τόν όποίον έχει διακήρύξει ή έπιστήμη τό χαρωπό μήνυμα της:

«Νά έξαφανίσεις τή φαντασίωση ! Τότε έξαφανίζεται καί τό «άλίμονό

μου!»· καί μέ τό «άλίμονό μου>> έξαφανίζεται καί ό πόνος >> (Μάρκος

Αύρήλιος . )

451 Σέ ποιόν χρειάζεται ένας αύλικός γελωτοποιός . - Οί πολύ ώραίοι , οί πολύ

καλοί, οί πολύ δυνατοί σχεδόν ποτέ δέ μαθαίνουν γιά κακή τήν πλήρη

καί κοινή άλήθεια - γιατί μπροστά τους λέει κανείς χωρίς νά τό θέλει λίγα

ψέματα , έπειδή αίσθάνεται τίς έπιδράσεις της καί άνάλογα μ ' αύτές τίς

έπιδράσεις της παρουσιάζει μέ τή μορφή μιδς προσαρμογής αύτά πού θά

μποροϋσε νά είπεί στ · άλήθεια (δηλαδή παραποιεί χρώματα καί βαθμούς τοϋ

πραγματικοϋ , παραλείπει ή προσθέτει λεπτομέρειες καί κατακρατάει πίσω

άπό τά χείλη του αύτό πού δέν είναι καθόλου δυνατό νά προσαρμοστεί» . · Εάν θέλουν όνθρωποι τέτοιου ε'ίδους παρ · δλα τοϋτα ν · άκούσουν όλόκληρη τήν

άλήθεια , τότε πρέπει νά έχουν τόν δικό τους αύλικό γελωτοποιό- ένα όν μέ

τό προνόμιο τοϋ τρελοϋ , νά μή μπορεί νά προσαρμόζεται .

452 · Ανυπομονησία . - · Υπάρχει ένας βαθμός άνυπομονησίας σέ άνθρώ­

πους τής δράσης καί τής σκέψης , πού σέ μιά άποτυχία άμέσως μεταπηδδνε

στήν άντίθετη περιοχή · έκεί νιώθουν πάθος καί έπιδίδονται σέ έπιχειpήσεις ,

έως ότου τούς άπομακρύνει πάλι καί άπ ' έκεί μιά άργοπορία τής έπιτυχίας :

έτσι παραστρατίζουν , περιπετειώδεις καί βία ιοι πού είναι , βλέποντας

πολλά κράτη καί φύσεις καί μποροϋν στό τέλος μέ τή γενική γνώση

άνθρώπων καί πραγμάτων , πού άφίνει πίσω τους ή πελώρια περιπλάνηση καί

όσκηση , καί μέ κάποιο κατευνασμό τής όρμής τους , νά γίνουν ίσχυροί .

όνθρωποι της πράξης . 'Έτσι γίνεται ένα έλάττωμα τοϋ χαρακτήρα σχολείο

τής μεγαλοφυΤαί:; .

224

Οί λέC,εις έμποδίζουν τό δρόμο μας. Παντοϋ, δπου οί . πανάρχαιοι aνθρωποι ίfθεταν μιά λέξη, πίστευαν δτι έκεl είχαν κάνει μιά άνακάλυψη. Πόσο

διαφορετικό rιταν τό ζήτημα στήν πραγματικότητα! - αύτοί είχαν θίξει ενα πρόβλημα καί ένώ φαντάζονταν πώς τό είχαν λύσει, είχαν δημιουργήσει ενα

lμπόδιο στήν λύση του. - Τώρα σέ κάθε γνώση πρέπει νά σΊωντάφτουμε πάνω σε σκληρές σάν πέτρα διαιωνισμένες λέξεις καί σ· αύτή τήν προσπάθεια vά σπάσει

πρωτύτερα ίfvα πόδι παρά μιά λέξη».

(Φp. Νίτσε, pοδαυγή μετ. 'Αγησιλάου Ντόκα)

<<Χωρίς τό πάθος τijς aποστάσεως. δπως βγαίνει dπό τή βαθιά διαφορά τών τάξεων, aπό τό ερευνητικό καί περήφανο βλέμμα, πού dδιάκοπα ρίχνει ή aρχουσα κάστα άπάνω στούς ύπηκόους της καί στά ορyανά της. χωρίς τή συνήθεια νά διατάζει καί νά ύπακούει, πού είναι τό 'ίδιο σταθεpή σ' αύτή τήν κάστα, μιά συνήθεια πού wθεί στό vά κρατδ.ς σέ aπόσταση καί νά καταπιέζε ις αύτό τό aλλο, τό πιό μυστηριώδες συναίσθημα, δέν Οά μποροϋσε v ' dναπτυχθεί αι5τός ό πάντα καινούργιος πόθος νά μεγαλώνουμε τίς aποστάσεις στό εσωτερικό της ϊδιας της ψυχης, αι5τή ή avάπτυξη όλοένα aνωτέρων, σπανιωτέρων, μακρυνοτέρων, cι5ρυτέρων καί πιό ύπερμέτρωv συνθηκών, μέ λ ίγα λόγια, ή άνύψωση τοί3 τύπου «aνθρωπος», ή συνεχής «τέχνη τοί3 νά κατανικάς τόv έαυτό σου», γιά vά χρησιμοποιήσουμε μιά ήθική φόρμουλα, μιά ύπέρ - ήθική έννοια».

(Φp. Νίτσε, πέραν τοϋ καλοϋ καί τοϋ κακοϋ, μετ. Μ. Ζωγράφου -Κ. Μεραναίου).

453 · Ηθική μεσοβασιλεία . - Ποιός θά i')ταν τώρα σέ θέση νά περιγράψει

αύτό , πού θ ' άντικαταστfισει κάποτε τά ήθικά συναισθήματα καί τίς ήθικές

κρίσεις' - δσο καί νά μπορεί κανείς νά βλέπει μέ άσφάλεια , πώς δλα τά

θεμέλια τους έχουν κτισθεί λαθεμένα καί τό οίκοδόμημά τους δέν εΊναι

δυνατό νά έπισκευασθεϊ : ή δεσμευτικότητά τους πρέπει νά έλαπώνεται

πάντοτε μέρα μέ τή μέρα , δσο μόνο δέν έλαπών: τqι ή δεσμευτικότητα της

λογικής ! Γιά v· άνοικοδομήσουμε πάλι τούς νόμους της ζωής καί τών ένεργεαών- γι ' αύτή τήν άποστολή δέν εΊναι άκόμη άρκετά άσφαλεϊς οϋτε

yιά τόv 'ίδιο τόν έαυτόν τους OL επιστήμες μας τής φυσιολογίας , lατρικfjς, ή

διδασκ;αλία γιά τήν κοινωνία καί τή μοναξιά : καί μόνον άπ ' αύτές μπορεί

κανείςώ νά πάρει τούς θεμέλιους λίθους γιά νέα ίδανικά (fi καί τά 'ίδια τά νέα

ίδανικά) . ·· Ετσι ζοϋμε λοιπόν μιά ζωή πού προτρέχει η Cικολουθεί, άνάλογα

μέ τό γοϋστο καί τήν ίδιοφuϊα, καί σ · αύτή τή μεσοβασιλεία τό καλύτερο πού

μποροϋμε νά κάνουμε εΊναι , νά ε'ίμαστε δσο είναι δυνατό οί reges τοϋ έαυτοϋ μας καί νά ίδρύσουμε μικρά πειραματικά κράτη . Είμαστε πειράματα :

καί τό θέλουμε!

454

Παρένθεση . - .. Ε να βιβλίο σάν αύτό δέν είναι κατάλληλο γιά σοβαρή καί

μεγαλόφωνη άνάγνωση, άλλά γιά ξεφύλλισμα, κυρίως σέ περίπατους καί

ταξίδια · πρέπει νά μπορεί κανείς νά χώνει μέσα σ· αύτό τό κεφάλι καί πάλι

νά τό ξαναβγάζει καί νά μή βρίσκει τίποτα συνηθισμένο γύρω του.

455 · Η πρώτη φύση . - .. Ετσι δπως μaς διαπαιδαγωγοϋν σήμερα , στήν άρχή

άποκτοϋμε μιά δεύτερη φύση : καί τήν έχουμε , δταν ό κόσμος μδς όνομάζει

(;)ριμους , ένήλικους , χρήσιμους . Μερικοί είναι σάν τό φίδι άρκετά δόλιοι,

ωστε νά μποροϋν νά άποβάλουν μιά μέρα αύτό τό δέρμα τότε , δταν πίσω άπ '

αύτό τό κέλυφός τους έχει ώριμάσει ή πρώτη τους φύση . Στούς περισσότε ­

ρους άποξηραίνεται αύτός ό σπόρος .

225

456

Μιά άρετή, πού άρχίζει ν άvαπτύσσεται. - Τέτοιοι Ισχυρισμοί καί

τέτοιες έπαγγελίες , οπως αύτές των άρχαίων φιλοσόφων γιά τήν ένότητα τής άρετfiς καί τfiς εύδαιμονίας , η δπως αύτές τοϋ χριστιανισμοϋ «ν·

άποβλέπετε πρώτα στό βασίλειο του θεοu , έτσι θά τά έχετε δλα τοϋτα» -δέν έχουν γίνει ποτέ μέ πλήρη έντιμότητα καί ώστόσο πάντοτε δίχως κακή

συνείδηση: διατύπωναν τέτοιες τολμηρές προτάσεις , τήν άλήθεια τών

όποίων πολύ έπιθυμοϋσαν , ώς τήν όλήθεια έναντίον τοϋ όφθαλμοφανοϋς ,

καί δέν αΙσθάνονταν σ· αύτήν τήν περίπτωση μιά θρησκευτική ιϊ' ήθική τύψη

συνείδησης - γιατί εΊχαν in honorem majorem της άρετfiς η τοu θεοϋ ξεπεράσει τήν πραγματικότητα χωρίς καμιά Ιδιοτελή πρόθεση! Σ ' αύτή τή

βαθμίδα τής φιλαλήθειας βρίσκονται άκόμη πολλοί γενναίοι όνθρωποι: έάν

αΙσθάνονται τούς έαυτούς τους άνιδιοτελείς, τούς φαίνεται πώς εΤναι

έπιτρεπτό νά παίρνουν πιό έλαφρά τήν άλήθεια ... Ας προσέξουμε ώστόσο ,

πώς ή είλικρίνεια δέν συναντάται οϋτε άνάμεσα στίς Σωκρατικές άρετές

οϋτε άνάμεσα στίς χριστιανικές. Αύτή εlναι μιά άπό τίς νεώτερες άρετές,

ως τώρα εχει λίγο ώριμάσει, άκόμη συχνά συγχέεται καί παραγνωρίζεται , δέν

εχει άκόμη aποκτήσει αύτοσυνείδηση - κάτι πού γίνεται , πού μποροϋμε νά

τό προαγάγουμε ιϊ νά τό έμποδίσουμε , άνάλογα μέ τήν κατάσταση τοϋ

πνεύματός μας.

457

·Η τελευταία σιωπηρότητα. - Σέ μερικούς συμβαίνει δ,τι καί στούς

άνασκαφείς θησαυρών : άνακαλύmουν τυχαία τά κρυμμένα πράγματα μιός

ξένης ψυχής καί άποκτοϋν tτσι μιά γνώση, πού συχνά είναι aνυπόφορη!

Μπορεί κατά περιστάσεις νά γνωρίσει κανείς καλά ζωντανούς καί νεκρούς

καί ν' aποκαλύψει τή ψυχή τους σέ βαθμό , πού τοϋτο νά εlναι όδυνηρό σ·

ένα νά μιλάει γι · αύτούς μπροστά σέ aλλους: φοβάται μήπως μέ κάθε λέξη γίνει άδιάκριτος.- Θά μποροϋσα νά σκεφθώ μιά ξαφνική βουβαμάρα τοϋ πιό

σοφοΟ ίστορικοΟ.

458

· Η μεγάλη τύχη. - Τοϋτο εlναι κάτι πολύ σπάνιο, ώστόσο ένα θελκτικό

πράγμα : ό aνθρωπος δηλαδή μέ τό ώραία διαμορφωμένο μυαλό , πού έχει

τόν χαρακτήρα, τίς κλίσεις καί τά βιώματα έπίσης πού ταιριάζουν σ ' ένα

τέτοιο μυαλό.

226

459 ' Η μεγαλοιμuχία τού στοχαστfι. - ·Ο Ρουσσώ καί ό Σοπενχάουερ- καί

οί δύο είναι άρκετά περήφανοι γιά νά καταγράψουν στή ζωή τους τό

γνωμικό : νitam impendete νero . Καί νά δύο πάλιν- τί επρεπε νά ύποφέρουν

μέ τήν περηφάνια τους , πού δέν έμελλε νά πετύχουν τό νerυm impendere νitae! - νerum, έτσι δπως τό έννοοϋσε καθένας άπ · αύτούς -, πού ή ζωή τους κύλησε πλάι ατή γνώση τους , δπως ένας ίδιόρρυ.:~σς βαθύφωνος πού

δέ θέλει νά συμφωνεί μέ τή · μελωδία! - Ώστόσο θά iΊταν aσχημο γιά τή

γνώση , έάν αύτή δινόταν σέ κάθε στοχαστή μόνο ατό μέτρο πού τοϋ

ταιριάζει στό σώμα! Καί θά ήταν aσχημο γιά τούς στοχαστές , έάν η

ματαιοδοξία τους iΊταν ;rόσο μεγάλη , ωστε νά ύποφέρουν μόνον τοϋτο!

· Ακριβώς σ' αύτό λάμπει ή ώραιότερη άρετή τοϋ μεγάλου στοχαστή: ή

μεγαλοψυχία νά θυσιάζει ώς έπιστήμονας τόν έαυτόν του καί τή ζωή του

άδίστακτα , συχνά ντροπιασμένα, συχνά μέ ύπέροχη είρωνεία καί μέ γέλιο.

460

Νά έκμεταλλεύεται τίς έπικίvδuvες ώρες τοu . - Γνωρίζει κανείς έναν

όνθρωπο καί μιά κατάσταση έντελώς διαφορετικά, έάν σέ κάθε μιά άπό τίς

κινήσεις τους ύπάρχει κίνδυνος γιά περιουσία, τιμή , ζωή καί θάνατο, γιά μάς

καί τούς δικούς μας : δπως π.χ . ό Τιβέριος όφειλε νά tχει σκεφθεί

βαθύτερα καί νά ξέρει περισσότερα γιά τή ψυχή τοϋ Αϋγουστου καί τήν

αύτοκρατορία του, άπ ' ό , τι θά fiταν δυνατό aτόν πιό σοφό ίστορικό . Τώρα

έμεϊς δλοι ζοϋμε συγκριτικά σέ μιά πολύ μεγαλύτερη άσφάλεια , γιά νά

μποροϋμε νά γίνουμε καλοί άνθρωπογνώστες: ό ένας μαθαίνει άπό χόμπυ, ό

όλλος άπό άνία , ό τρίτος άπό συνήθεια· ποτέ δέ λέμε: «μάθε η χάσου!» " Οσο

οί άλήθειες δέ μό.ς κόβουν μέ μαχαίρια τή σάρκα μας, μυστικά τίς ύποτιμόμε:

μδς φαίνονται πάντοτε πολύ δμοιες μέ τά «φτερωτά όνειρα», σάν νά μπο­

ρούσαμε νά τίς έχουμε καί νά μή τίς έχουμε - σάν κάτι νά έξαρτάται

άπό μδς, σάν νά μπορούσαμε v άφuπvιοθοϋμε άπ' αύτές τίς δικές μας

άλήθειες .

461

Hi c Rhodυs, hic salta. - · Η μουσική μας , πού μπορεί νά παίρνει καί

όφείλει νά παίρνει κάθε μορφή , έπειδή , δπως ό δαίμονας τής θάλασσας, καe· έαυτήν δέν εχει κανένα χαρακτήρα: αύτή ή μουσική άκολουθοϋσε

κάποτε τόν χριστιανό λόγιο καί κατόρθωνε νά μεταφράζει σέ ηχοuς τό

227

Ιδανικό του · γιατί δέν έπρεπε έπιτέλους νά βρεί καί έκείνο τόν καθαρότερο,

χαρωπότερο καί γενικό ήχο, πού άνταποκρίνεται aτόν ίδανικό στοχαστή; -μιά μουσική, πού θά μπορούσε νά λικνίζεται πάνω κάτω μυστικά στούς κυματιστούς κόλπους της ψυχής του; · Η μουσική μας ήταν ως τώρα τόσο

μεγάλη , τόσο καλή · σ· αύτή δέν ήταν κανένα πράγμα άδύνατο! 'Έτσι λοιπόν

ός δείξει πώς είναι δυνατά αύτά τά τρlα : νά αiσθανόμαστε σύγχρονα

μεγαλείο, βαθύ καi θερμό φώς καί τήν ήδονή της ύπέρτατης συνέπειας.

462 · Αργέ ς θεραπείες. - Οί χρόνιες άρρώστιες της ψυχής προκαλούνται

δ πως καί οί άρρώστιες τοϋ σώματος , πολύ σπάνια μόνον άπό ένα χοντροκομ­

μένο παράπτωμα κατά τής λογικής τοϋ σώματ-ος καί της ψυχής , άλλά

συνήθως άπό άναρρίθμητες άπαρατήρητες μικρές παραλείψεις.- 'Όποιος

π.χ. άναπνέει άπό μέρα σέ μέρα σ · έναν άκόμη πολύ άσήμαντο βαθμό πολύ

άδύνατα καί παίρνει πολύ λίγο άέρα στό πνευμόνι, έτσι ωστε τοϋτό ώς

σύνολο νά μή κουράζεται καί νά μή άσκείται άρκετά , στό τέλος προσβάλλε­

ται άπό μιά χρόνια πνευμονία: σέ μιά τέτοια περίπτωση δέ μπορεί νά

&πακολουθήσει ή θεραπεία μέ κανένα όλλο τρόπο, παρά μέ τήν έκτέλεση

πάλι άναρρίθμητων μικρών άσκήσεων τοϋ άντίθετου καί τήν άνεπαίσθητη

καλλιέργεια ό.λλων .συνηθειών , π.χ . δταν έχουμε ώς κανόνα ν· άναπνέουμε

κάθε τέταρτο δυνατά καί βαθιά (έάν είναι δυνατό ξαπλωμένοι ατό έδαφος ·

ένα ρολόϊ , πού χτυπάει κάθε τέταρτο , πρέπει νά τό έχουμε μαζί μας σάv

σύντροφο τής ζωής) . · Αργές καί γλίσχρες είναι δλες αύτές οί θεραπείες δποιος έπίσης θέλει νά θεραπεύσει τή ψυχή του , πρέπει νά σκέπτεται γιά

τή μεταβολή των πιό μικρών συνηθειών. Μερικοί λένε δέκα φορές τήν

ήμέρα ατό περιβάλλον τους μιά κακή ψυχρή λέξη καί λίγο σκέmονται,

μaλλον δέ σκέπτονται , πώς έπειτα άπό λίγα χρόνια έχουν αύτοί δημιουργή­

σει ένα νόμο της συνήθειας πάνω άπ ' αύτούς , ό όποίος τώρα πιά τούς

άναγκάζει νά δυσαρεστοϋν δέκα φορές κάθε μέρα τό περιβάλλον τους.

· Ωστόσο μποροϋν έπίσης νά συνηθίσουν νά τό εύεργετοϋν δέκα φορές .

463 Τήν έβδομη ήμέρα . - « · Εξυμνείτε έκείνο σάν δικό μου δημιουργία;

· Απομάκρυνα μόνο άπό κοντά μου έκείνο , πού μοϋ ήταν ένοχλητικό! · Η ψυχή

μου είναι όθικτη άπό τή ματαιοδοξία τών δημιουργών· - έξυμνείτε τοϋτο σάν δική μου έκούσια ύποταγή ; · Απομάκρυνα άπό κοντά μου μόνον αύτό , πού

228

μοίι ί']ταν ένοχλητικό : · Η ψυχή μου είναι όθικτη άπό τή ματαιότητα τής

έκούσιας ύποταγής.»

464 ·Η ντροπή τών δωρητών. - Δέν ε1ναι γενναιόψυχο νά κάνετε πάντοτε

τόν χορηγό καί δωρητή καί σ· αύτή τήν περίπτωση νά δείχνετε τό πρόσωπό σας! · Αλλά νά δίνετε καί νά δωρίζετε καί τό όνομά σας καί τήν εϋνοιά σας νά

τήν κρύβετε. 'Ή νά μήν έχετε κανένα όνομα , δπως ή φύση, στήν όποία

άκριβώς τοίιτο μδς εύφραίνει περισσότερο άπ' δλα, τό νά μή συναντάμε πιά

ενα χορηγό καί δωρητή , όχι πιά ένα «εύνοϊκό πρόσωπο»! Βέβαια, χάνετε μέ

τήν έλαφρότητά σας καί αύτή τήν εϋφρανση, γιατί έχετε τοποθετήσει μέσα

σ· αύτή τή φύση ένα Θεό- καί τώρα είναι δλα άνελεύθερα καί καταθλιπτικά!

Πώς ; Ποτέ δέν έπιτρέπεται νά ε1στε μόνο μέ τόν έαυτόν σας; Ποτέ πιά

άφρούρητοι, άπροστάτευτοι , άχειραγώγητοι , άφ:λοδώρητοι; ·Εάν είναι πάν­

τοτε ένας όλλος γύρω μας , τότε γίνεται άδύνατο στόν κόσμο τό όριστο

θάρρος καί ή καλοσύνη. Μπροστά σ· αύτή τή φορτικότητά τοϋ ούρανοϋ,

μπροσtά σ· αύτόν τόν άναπόφευκτο ύπερφυσικό γείτονα , δέ θά fιθελε

κανείς ν · άνήκει έντελώς ατό διάβολο! - ·Αλλά τοϋτο δέν είναι άναγκαίο ,

ήταν μόνο ένα όνειρο! " Ας ξυπνήσουμε!

465 Σέ μιά συνάντηση. - Α: ποϋ κοιτδς ; Στέκεσαι ηδη τόση ώρα έδώ

άμίλητος. - 8: Πάντοτε τά 'ίδια! ·Η άναγκαιότητα ένός πράγματος μέ παρα­σύρει τόσο μακριά καί τόσο βαθειά μέσα του , ωστε τό έρευνάω κατά

βάθος καί βλέπω πώς αύτό δέν όξιζε τόν κόπο. Στό τέλος όλων τών τέτοιων

έμπειριών ύπάρχει ένα ε1δος θλίψης καί σκλήρυνσης. Τοϋτο τό ζώ σέ

μικρό βαθμό τρείς φορές τήν ήμέρα .

466 ·Απώλεια ατή δόξα . - η πλεονέκτημα τό νά μπορεί νά μιλάει κανείς

στούς άνθρώπους σάν ένας όγνωστος! «Τό μισό τής άρετής μας» μάς τό

παίρνουν οί Θεοί , δταν μάς παίρνουν τό inkognito καί μάς κάνουν περίφη­μους.

229

467 Δuό φορές ύπομονή.- •<Έτσι προξενείς σέ πολλούς άνθρώπους πόνο»

- τό ξέρω · ξέρω έπίσης τοΟτο , πώς διπλά πρέπει νά ύποφέρω γι ' αύτό , μιά

φορά μέ τόν οΊκτο γιά τόν πόνο τους καί έπειτα μέ τήν έκδίκηση , πού αύτοί

θά πάρουν άπό μένα. · Ωστόσο παρ · δλ · αύτά δέν εΙ ναι τοϋτο λιγότερο

άναγκαίο , νά τό κάνω έτσι όπως τό κάνω.

468 Τό βασίλειο τής όμορφιdς είναι μεγαλύτερο . - .. Οπως βαδίζουμε μέσα

στή φύση , πανοϋργοι καί εύθυμοι , γιά ν· άνακαλύψουμε τήν ίδιάίτερη στό

καθετ ί όμορφιά καί κατά κάποιον τρόπο νά τή συλλάβουμε στήν ryράξη , όπως

aλλοτε κατά τήν ωρα, πού άνατέλλει ό f\λιος , aλλοτε κατά τήν ωρα , πού ό

ούρανός άστράφτει καί βροντάει , όλλοτε κα:6 τήν ωρα τοϋ πιό χλωμού

όρθρου κάνουμε μιά άπόπειρα νά ίδeιύμε έκείνο τό κομμάτι άκτfjς μέ

βράχους , θαλασσινούς κόλπους, έλιές t_<αί πεϋκα , τέτοιο όπως έμφανίζεται

τέλειο καί άριστουργηματικό : έτσι πρέπει νά βαδίζουμε καί άνάμεσα στούς άνθρώπους , σάν οί έξερευνητές του καί έξιχνιαστές , άποδεικνύοντας σ ·

αύτούς τό · καλό καί τό κακό , γιά ν · aποκαλύπτεται ή δική τους όμορφιά , ή

όποία ξετυλίγεται στόν ένα πλημμυρισμένη άπό φώς , στόν όλλο θυελλώδης

καί σ · έναν τρίτο στό μισοσκόταδο καί δταν ό οuρανός είναι βροχερός . Είναι

λοιπόν άπαγορευμένο ν . άπολαμ6άνοuμε τόν κακόν aνθρωπο σάν ένα aγριο

τοπίο, πού έχει τίς δικές του τολμηρές γραμμές καί έπενέργειες τοϋ

φωτός , όταν ό 'ίδιος όνθρωπος, όσο παρουσιάζεται καλός καί νομοταγής ,

. μός φαίνεται σάν μουτζούρα καί γελοιογραφία καί σάν μιά κηλίδα μέσα στή φύση μός κάνει νά ταλαιπωρούμεθα ; - Ναί, άπαγορεύεται: ώς τώρα έπιτρέ ­

πονταν νά έπιζητοϋμε τήν όμορφιά μόνο στό ήθικά καλό, - άρκετή δικαιολο­

γία γιά νά βρεθούν τόσο λίγες καί γιά νά όφείλουμε ν · άποζητδμε πλασμα­

τικές όμορφιές δίχως κόκαλα!- .. Οσο είναι βέβαιο , πώς ύπάρχουν έκατό ε'ίδη

ευτυχίας στούς κακοuς , τά όποία οί ένάρετοι καθόλου δέν ύποπτεύονται,

έτσι είναι βέβαιο πώς ύπάρχουν σ· αύτούς έπίσης χίλια ε'ίδη όμορφιός : καί

πολλά δέν έχουν άνακαλυφθεί άκόμη .

469 · Η άπανθρωπιά τού σοφού. - · Ο σοφός, πού μέ τόν βαρύ του

βηματισμό κονιορτοποιεί τά πάντα , ό όποίος , δπως λέει τό βουδικό τραγούδι ,

« βαδίζει μοναχός σάν τόν ρινόκερο» , - χρειάζεται νά δε ίχνει όπά καιρό σέ

230

καιρό μιά συμφιλιωτική καί καταπραϋντική άνθρωπιά: καί μάλιστα χρειάζεται

δχι μόνον έκείνα τά γρηγορότερα βήματα , έκείνες τίς φιλόφρονες καί

διασκεδαστικές στροφές τοϋ πνεύματος , όχι μόνον τό άστείο καί κάποιο

ε!δος αύτοεμπαιγμοϋ, άλλά καί τίς άντιφάσεις , τίς εύκαιριακές έπιστροφές

στήν κυρίαρχη δυσαρμονία . Γιά νά μή μοιάζει μέ τόν όδοστρωτήρα, πού

κυλάει σάν .τό πεπρωμένο, όφείλει ό σοφός, πού θέλει νά διδάσκει, νά

χρησιμοποιεί τά λάθη του γιά τόν έξωραϊσμό του, ένώ αύτός λέγοντας

«περιφρονήστε με!» , παρακαλεί νά τοϋ κάμουν τή χάρη νά εΤναι ό συνήγορος

μιδς άλαζονικfiς άλήθειας. Θέλειέπίοης νά σδς όδηγεί στά βουνά , θά έκθέσει

'ίσως τή ζωή σας σέ κίνδυνο: γι· αύτό τό άφίνει πρόθυμα σέ σδς νά πάρετε

έκδίκηση, πρίν η μετά, άπό έναν τέτοιο όδηγό - τοΟτο εΤναι ή άμοιβή , γιά

τήν όποία δίνει στόν έαυτόν του τήν άπόλαυση νά Βαδίζει μπροστά . - · Ανα­λογίζεστε αύτό πού πέρασε άπό τό νοϋ σας, όταν κάποτε σδς όδήγησε

διαμέσου μιάς σκοτεινής σπηλιάς όπό γλυστερούς δρόμους; Πώς ή καρδιά

σας, ένώ κτυποΟσε καί i']ταν κακόκεφη , μονολογοΟσε: «αύτός ό άρχηγός

μποροΟσε νά κάνει κάτι καλύτερο παρά νά σέρνεται έδώ! Αύτός άνήκει σ · ένα

περίεργο είδος τεμπέληδων: - δέν είναι fiδη τοϋτο μεγάλη τιμή γι · αύτόν,

πού έμεϊς φαινόμαστε ότι τοϋ άναγνωρίζουμε γενικά μιά τιμή μέ τό νά τόν

άκολοuθοϋμε!» .

470 Στό συμπόσιο πολλών.- Πόσο εύτυχισμένος εΤναι κανείς δταν τρέφεται

έτσι, δπως τά πουλιά, άπό τό χέρι ένός πού πετάει τροφή ατά πουλιά, χωρίς

νά τά βλέπει άκριβώς, καί χωρίς νά έξετάζει άν αύτά εΤναι άξια! Νά ζοΟμε

σάν ένα πουλί πού έρχεται καί φεύγει καί δέν έχει στό ράμφος του κανένα

όνομα. 'Έτσι νά χορταίνω στό συμπόσιο πολλών εΤναι ή χαρά μου .

471

Μιά δ.λλη άγάπη τού πλησίον. - Τό ταραγμένο , θορυβώδες, άνισο,

νευρικό δν άποτελεί τήν άντίθεση πρός τό μεγάλο πάθος!: τοϋτο, πού

κατοικεί σάν ένά σιωπηλό σκοτεινό καμίνι στά βάθη τής ψυχής καί συλλέγει

κάθε θερμό καί καυτερό, άφίνει τόν όνθρωπο νά κοιτάζει πρός τά έξω

ψυχρά καί άδιάφορα καϊάποτυπώνει στά χαρακτηριστικά μιά κάποια άπάθεια .

Τέτοιοι άνθρωποι εΤναι περιστασιακά ίκανοί γιά άγάπη πρός τόν πλησίον -

ώστόσο αύτή είναι διαφορετικοΟ ε'ίδους άπό τήν άγάπη πρός τόν πλησίον

τών κοινωνικών καί φιλάρεσκων όνθρώπωv : εΤναι μιό 1'\nια, θεωρητική , ηρεμη

φιλοφροσύνη· αύτοί κοιτάζουν έξω κατά κάποιον τρόπο άπό τά παράθυρα

231

τοϋ πύργου τους, πού είναι τό φρούριο τους καί άκριβώς γι · αύτό ή φυλακή

τους, -ή ματιά στό ξένο , έλεύθερο , σrό dλλο τούς κάνει έτσι καλό .

472 Νά μή δικαιολογείται κανείς . -Α: "Ομως γιατί δέ θέλεις νά δικαιολογη­

θείς;- Β : Θά μποροϋσα νά τό κάνω, καί σ· αύτή τήν περίπτωση καί σέ έκατό

πράγματα, άλλά περιφρονώ τή διασκέδαση πού περιέχεται στή δικαιολογία:

γιατί αύτά τά πράγματα δέν είναι γιά μένα άρκετά μεγάλα καί θέλω καλύτερα

νά έχω λεκέδες πάνω μου παρά νά ύποθάλπω τήν κακεντρεχή χαρά έκείνων

τών μικροπρεπών, wστε νά μποροΟν νά λένε : «Αύτός θεωρεί ώστόσο πολύ

σπουδαία αύτά τά πράγματα!» Τοϋτο δέν είναι βέβαια άλήθεια! 'Ίσως θά

έπρεπε νά στηριζόμουνα περισσότερο στόν έαυτόν μου, γιά νά έχω μιά

ύrίοχρέωση νά διορθώνω λανθασμένες ίδέες γιά μένα, -είμαι πολύ άδιάφο-' . . ρος καί νωθρός άπέναντι τού έαυτοϋ μου καί έτσt έπίσης άπέναντι αύτοΟ ,

πού θά προκληθεί άπό μένα.

473 Ποϋ πρέπει νά κτίζει κανείς τό σπίτι του . - " Οταν αίσθάνεσαι τόν έαυτόν

σου στή μοναξιά μεγάλο καί γόνιμο, τότε ή κοινωνικότητα θά σέ κάνει μικρό

καί βαρετό: καί άντίστροφα . Δυναμική πραότητα , όπως ή πραότητα ένός

Qατέρα : - όπου σέ κυριεύει αύτή ή διάθεση, έκεί κτίσε τό σπίτι σου , ε'ίτε

είναι στήν τύρβη ε'ίτε στήν ήρεμία . Ubi pater sum, ibi patria .

474 Οί μοναδικοί δρόμοι . - << • Η διαλεκτική είναι ό μοναδικός δρόμος γιά νά

φθάσουμε στ.ό θείο όν καί πίσω άπό τόν πέπλο τοϋ φαινομένου» , - αύτό

ίσχυρίζεται τόσο πανηγυρικά καί μέ τόσο πάθος ό Πλάτων , δσο ό Σοπεν­

χάουερ ίσχυρίζεται τοϋτο γιά τό άντίθετο τής διαλεκτικής - καί οί δύο δέν

έχουν δίκαιο. Γιατί δέν ύπάρχει καθόλου τοϋτο πρός τό όποίο θέλουν αίιτοί

liά μδς δείξουν ένα δρόμο . - Καί δέν ήσαν όλα τά μεγάλα πάθη τής

άνθρωπότητας ως τώρα τέτοια πάθη γιά ένα τίποτα ; Καί όλοι οί πανηγυρισμοί

της - πανηγυρισμοί γιά ένα τίποτα;

232

475 Νά γίνεις 6αρύς. - Δέν τόν γνωρίζετε : μπορεί νά κρεμάει πάνω του πολ­

λά βάρη, ώστόσο τά σηκώνει δλα μαζί ψηλά . Καί σείς συμπεραίνετε , σι)μφωνα

μέ τό δικό σας μικρό φτεροκόπημα, πώς θέλει νά μένει κάτω, έπειδή κρέμονται πάνω του αύτά τά βάρη.

476 ·Η γιορτή τής συγκομιδής τού πνεύματος . - Τοϋτο συσσωρεύεται μέρα

μέ tή μέρα καί διογκώνεται , έμπειρίες , βιώματα , σκέψεις γι · αύτά καί όνειρα

γι ' αύτές τίς σκέψεις- ένας άμέτρητος, θελκτικός πλούτος! · Η θέα του σέ

ζαλίζει· δέν καταλαβαίνω πιά, πώς μπορεί κανείς νά έξυμνεϊ ώς εύδαίμο­

vες τούς πνευματικά φτωχούς! - · Ωστόσο κάποτε τούς ζηλεύω , τότε όταν

εΊμαι κουρασμένος : γιατί ή διαχείριση ένός τέτοιου · πλούτου εΤναι μιά

δύσκολη ύπόθεση , καί όχι σπάνια τό βάρος του καταπνίζει κάθε εύτυχία . -Ναί , έάν ήταν άρκετό , μόνο νά τόν κοιτάζω . · Εάν ήταν κανείς μόνον ό

τσιγκούνης τών γνώσεών του!

477 ' Απολuτρωμένοι άπό τό σκεπτικισμό. - Α: .. Αλλοι βγαίνουν κακόκεq)οι

καί άδυνατισμένοι, συντριμμένοι, σκουληκοφαγωμένοι, ϊσως καί μισοφαγω­

μένοι άπό ένα γενικό ήθικό σκεπτικισμό - έγώ όμως θαρραλεότεpος καί

ρωμαλεότερος παρά ποτέ , μέ έπανακτηθέντα ένστικτα. 'Όπου φυσάει σφο­

δρός aνεμος, ή θάλασσα φουρτουνιάζει καί ύπάρχει μεγάλος κίνδυνος,

έκεί αίσθάνομαι καλά! Δέν έχω γίνει σκουλήκι, μολονότι πολλές φορές όμοια

μ ' ένα σκουλήκι όφείλω νά έpyάζομαι καί νά σκάβω. Β : " Εχεις πάψει

νά εΊσαι σκεπτικιστής! Γιατί λές όχι! Α : Καί έτσι έχω πάλι μάθει νά λεω ναί.

478 "Ας προσπεράσουμε. - Λυπηθείτε τον! · Αφήστε τον στή μοναξιά του!

Θέλετε νά τόν κατασκίσετε ; Ράγισε · δπως ένα ποτήρι , μέσα ατό όποίο

χύθηκε κάτι πολύ ζεστό- κα ί αύτός ήταν τόσο πολύτιμο ποτήρι!

233

479 ·Αγάπη καί φιλαλήθεια. - Γίναμε άπό άγάπη κάκιστοι έγκληματίες πρός

τήν άλήθεια καί συνηθισμένοι κλεπταποδόχοι καί κλέφτες, οί όποϊοι άφίνου­

με νά είναι περισσότερες άλήθειες άπ · δσες φαίνονται σέ μός - γι· αύτό

όφείλει ό στοχαστής νά τρέπει είς φυγήν άπό καιρό σέ καιρό τά πρόσωπα

πού άγαπάει (αύτά δέ θά είναι άκριβώς έκεϊνοι πού τόν άγαπόνε), γιά νά

δείχνουν τό κεντρί τους καί τήν κακία τους καί πάψουν νά τόν παρασύρουν.

,. Ετσι θά έχει ή καλοσύνη τοϋ στοχαστή τή σελήνη της , πού θά λιγοστεύει καί

θά μεγαλώνει.

480 'Αναπότρεπτο . Νά ζείτε δπως θέλετε: έάν κάποιος δέ σός συμπαθεί,

βλέπει στή ζωή σας μιά άφορμή, γιά νά σάς μειώσει! Μάθετε τίς βαθύτερες

μεταβολές τοϋ αίσθήματος καί τής γνώσης καί φθάστε τελικά, δπως ένας

πού βρίσκεται σέ άνάρρωση, μέ πονεμένο χαμόγελο έξω στήν έλευθερία καί

τή λαμπρή ήρεμία - κάποιος ώστόσο θά είπεί «αύτός έδώ θεωρεί τήν

άρρώστια του ώς ένα έπιχείρημα, τήν άδυναμία του γιά τήν άπόδειξη τfiς

άδυναμίας δλων· αύτός είναι άρκετά ματαιόδοξος, ώστε νά γίνει όρρωστος,

γιά νά αίσθάνεται τήν ύπεροχή τοϋ πάσχοντος.» . Καί ον δεχθοϋμε, δτι

κάποιος σπάει τά δεσμά του καί κάνοντας αύτό τραυματίζεται βαριά, τότε θά

παρατηρήσει ένας όλλος χλευαστικά. «Πόσο μεγάλη είναι ή άδεξιότητά

του» θά εΙπεί· «έτσι θά συμβεί ο' έναν aνθρωπο, πού έχει συνηθίσει τά δεσμά του καί εΊναι άρκετά τρελός, γιά νά τά σπάσει!••

481 Δύο Γερμανοί. - ·Εάν κανείς συγκρίνει τόν Κάντιο καί τόν Σοπενχάουερ

μέ τόν Πλάτωνα, Σπινόζα , Πασκάλ Ρουσσώ, Γκαίτε χωρίς νά λάβουμε ύπόψη

τήν ψυχή , άλλά μόνο τό πνεϋμα, τότε βρίσκονται σέ μειονεκτική θέση οί δύο

πρώτοι στοχαστές: οί iδέες τους δέν άποτελοϋν μιά γεμάτη πάθος ίστορία

τών ψυχών, οί ίδέες τους δέ συνθέτουν μιά γεμάτη πaθος ίστορία τών ψυχών, σ· αύτούς δέν ύπάρχουν γιά νά τά μαντεύσουμε ρομάντζα, κρίσεις,

καταστροφές καί ώρες θανάτου, ή σκέψη τους δέν είναι σύγχρονα μιά

άκούσια βιογραφία μιdς ψυχής, άλλά, στήν περίmωση τοϋ Καντίου, ένός

κεφαλιοϋ, στήν περίπτωση τοϋ Σοπενχάουερ, ή περιγραφή καί τό καθρέπτι­

σμα ένός χαρακτήρα (••τοϋ άναλλοίωτου>>) καί ή χαρά γιά τόν 'ίδιο τόν

«καθρέφτη•• . δηλαδή yιά μιά έξαίρετη διάνοια . · Ο Κάντιος έμφανίζεται, δταν

234

διαλάμπει μέ τίς ίδέες του , ώς τολμηρός καί άξιότιμος μέ τήν καλύτερη

σημασία, ώστόσο ώς άσήμάντος : τοϋ λείπει τό πλάτος καί ή δύναμη· δέν έχει

πολλά βιώματα καί τό είδος τfiς έργασίας του δέν Jοϋ άφίνει τό χρόνο νά

βιώσει κάτι, - δέν έννοώ βέβαια χοντροκομμένα έξωτερικά «γεγονότα» ,

άλλά τά πεπρωμένα καί τά σπαρταρίσματα πού συνοδεύουν τήν πιό μοναχική

καί flσυχη ζωή, ή όποία έχει χρόνο γιά άνάπαυση καί καίγεται ατό πάθος τοϋ

σκέπτεσθαι. · Ο Σοπενχάουερ έχει ένα πλεονέκτημα σέ σύγκριση μ· αύτόν :

κατέχει τουλάχιστον μιά κάποτε σφοδρή άσχήμια τfiς φύσης , σέ μίσος,

έπιθυμίες , ματαιοδοξία, δυσπιστία, είναι άπό φυσικοΟ του κάπως πιό δγριος

καί έχει καιρό καί εύκαιρία γι· αύτή τήν άγριότητα. · Αλλά τοϋ . έλειπε ή

<<έξέλιξη» , όπως έλειπε καί στόν κύκλο των ίδεών του · δέν είχε καμιά

«ίστορία».

482

Νά διαλέγει κανείς τήν παρέα του. - Ζητδ.με λοιπόν πάρα πολλά, όταν

ζητάμε τήν παρέα άνθρώπων πού έχουν γίνει fjπιοι , εϋγεστοι καί θρεπτικοί

όπως τά κάστανα , πού τά βάζουμε ατή φωτιά καί τά βγάζουμε στήν

κατάλληλη στιγμή; Οί όποίοι λίγα περιμένουν άπό τή ζωή καί προτιμούν νά

τή δέχονται ώς δώρο παρά σάν κάτι πού τό άξίζουν , σάν νά τούς τήν είχαν

φέρει τά πουλιά καί οί μέλισσες; Οί όποίοι εΊναι πολύ περήφανοι, ωστε νά

μποροϋν νά αίσθάνονται πώς έχουν άμειφθεί; Καί πολύ σοβαροί ατό πάθος

τους τfiς γνώσης καί της έντιμότητας, ωστε νά έχουν άκόμη καιρό καί

εύχαρίστηση γιό τή δόξα;- τέτοιους άνθρώπους θά τούς όνομάζαμε φιλόσο­

φους· καί αύτοί οί 'ίδιοι θά βρίσκουν πάντοτε ένα μετριοφρονέστερο όνομα.

483 'Αηδία γιά τόν aνθρωπο. Α : Νά μαθαίνεις! Ναί! ·Ωστόσο πάντοτε σάν

δνθρωπος! Πώς; Πάντοτε νά εΊσάι θεατής της 'ίδιας κωμωδίας, νά παίζεις στήν ίδια κωμωδία! Νά μπορείς νά βλέπεις άπ ' αuτά τά μάτια τά πράγματα

καί ποτέ άπό δλλα ; Καί ποιά άναρρίθμητα ε'ίδη όντων μποροΟν νά ύπάρχουν,

πού τά όργανά τους άξίζουν περισσότερο γιά τή γνώση! τί θά έχει γνωρίσει ή άνθρωπότητα στό τέλος δλων τών γνώσεων της ; τά δργανά της! Κpί ϊσως τοϋτο σημαίνει: τό άδύνατο της γνώσης! Θρήνοι καί άηδία!- ·Ωστόσο αϋριο

θά είσαι πάλι μέσα στίς γνώσεις καί έτσι έπίσης μέσα στόν παραλογισμό, θέλω

νά είπώ : ατή χαρά γιά τό άνθρώπινο : Πδ.μέ ατή θάλασσα!

235

484 · Ο δικός σου δρόμος . - .. Οταν κάνουμε τό άποφασιστικό βήμα καί

άρχίζουμε νά περπατάμε στό δρόμο, τόν όποίο όνομάζουμε «δικό μας

δρόμο» , τότε aποκαλύπτεται σέ μός ξαφνικά ένα μυστικό: καί δποιος ήταν

φίλος καί οiκείος μέ μός - δλοι ως τώρα εΊχαν φαντασθεί πώς ήσαν

aνώτεροι άπό μός καί αίσθάνονται πώς έχουν προσβληθεί. Οί καλύτεροι άπ .

αύτούς εΊναι έπιεικείς καί περιμένουν καρτερικά πώς ήδη θά βροϋμε πάλι

τό «σωστό δρόμο•• . - Τόν ξέρουν καλά! Οί ό.λλοι χλευάζουν καί κάνουν σάν

νά έχει γίνει κανείς παροδικά τρελός , η χαρακτηρίζουν μέ κακεντρέχεια

έναν άποπλανητή . Οί πιό κακοί μός θεωροϋν σάν κενόδοξους τρελούς καί

ζητάνε νά δυσφημήσουν τά έλατήριά μας, καί ό χειρότερος βλέπει σέ μός τόν χειρότερο έχθρό του , έναν , πού διψάει νά έκδικηθείγιά μιά μακρόχρονη

έξάρτηση - καί μός φοβάται . - τί κάνουμε λοιπόν ; Συμβουλεύω : ν· άρχίσουμε

μ · αύτό τόν τρόπο τήν κυριαρχία μας , έξασφαλίζοντας άμνηστία γιά ένα

χρόνο σ· δλους τούς γνωστούς σέ μός γιά άμαρτήματα κάθε ε'ίδους.

485 Μακρινές προοπτικές. -Α : · Αλλά γιατί αύτή ή μοναξιά ; - Β : · Εγώ δέ

θυμώνω μέ κανένα . ·Ωστόσο μόνος νομίζω πώς βλέπω τούς φίλους μου

καθαρότερα καί ώραιότερα παρά μαζί μ · αύτούς· καί δταν άγαποϋσα κα ί

αίσθανόμουνα πάρα πολύ τή μουσική , ζοϋσα μακριά άπ ' αύτή . Φαίνεται πώς

χρειάζομαι τίς μακρινές προοπτικές , γιά νά σκέmομαι καλά γιά τά πράγματα .

486 Χρυσός καί πείνα . - ·Εδώ κι· έκεί υπαρχει ενας ό.νθρωπος , πού

μεταβάλλει σέ χρυσό καθετί πού άγγίζει. Μιά καλή κακή ή μέρα θ· άνακαλύ­

ψει, πώς κάνοντας αύτό όφείλει νά πεινάσει αύτός ό 'ίδιος. "Εχει δλα γύρω

του λαμπρά , ύπέροχα , ίδανικά - άπρόσιτα καί τώρα λαχταράει πράγματα ,

πού τοϋ εΊναι καθολοκληρίαν άδύνατο νά τά μεταβάλει σέ χρυσό - καί πώς

λαχταράει! " Οπως λαχταράει ένας πεινασμένος τό φdΊ! ΠοΟ θ· άπλώσει τό

χέρι του ;

236

487 ΝτροπrΊ.- · Εδώ στtκει τό ώραίοaλογο κα ί σκαλίζει τό χώμα , χρεμετίζει

καί ζητάει νά τρέξει καί άγαπάει αύτόν πού τό ίππεύει, - δμως τί ντροπή!

αύτός δέ μπορεί σήμερα νά πηδήσει πάνω στή σέλλα , εlναι κουρασμένος . ­

τοίιτο είναι ή ντροπή τοίι καταπονeμένου στοχαστή μπροστά στή δική του

φιλοσοφία .

488 Κατά τής σπατάλης τής άγάΓΠ]ς. - Δέν κοκκινίζουμε , δταν συλλαμβά­

νουμε τόν έαυτόν μας ν ' άντιπαθεί σφοδρά ; · Αλλά έπρεπε νά κάνουμε

τοίιτο καί δταν συμπαθοίιμε σφοδρά , έξαιτίας τής άδικίας πού βρίσκεται καί

σ ' αύτή! Μάλιστα, άκόμη κάτι: ύπάρχουν όνθρωποι , πού αίσθάνονται πώς σφίγγεται ή καρδιά τους . έάν κάποιος τούς προόφέρει τή συμπάθειά του μόνον έτσι , ώστε αύτός ν ' άποσύρει άπ ' όλλους λίγη συμπάθεια . :Όταν

άκοίιμε τή φωνή , πού μός λέε ι πώς έμείς θά προτιμηθοίιμε , πώς έμό.ς θά

διαλέξουν! .. Αχ . δέ χρωστάω εύγνωμοσύνη γι' αύτή τήν έκλογή, παρατηρώ

πώς δέ μπορώ νά συγχωρήσω αύτόν , πού θέλει νά μέ τιμήσει έτσι : δέν

πρέπει νά μέ άγαπάει σέ βάρος τών όλλων! Θέλω ώστόσο νά φροντίσω νά

ύποφέρω τόν έαυτόν μου μέ τόν 'ίδιο τόν έαυτόν μου! Καί συχνά έχω άκόμη

τήν καρδιά γεμάτη καί λόγο γιά ύπεροψία- σ· έναν τέτοιο, πού έχει τέτοια,

δέν πρέπει νά προσφέρει κανε ίς τίποτα , πού dλλοι τό έχουν άνάγκη , πολύ

άνάγκη!

489 Φίλοι στήν avάγκη . - Κάποτε παρατηροίιμε πώς ένας άπό τούς φίλους

μας άνήκει περισσότερο σ ' έναν όλλο παρά σέ μός, πώς σ · αύτή τήν έκλογή

βασανίζεται ή τρυφερή του αϊσθηση , καί πώς ή φιλαυτία του δέ βρίσκεται στό

ϋψος αύτής τής άπόφασης : σ · αύτή τήν περίπτωση όφείλουμε νά τόν διευκολύνουμε καί νά τόν aπομακρύνουμε όπό μός προσβόλλοντάς τον. -Τοϋτο είναι έπίσης όναγκαϊο καί στήν περίπτωση πού σκεπτόμαστε μ' έναν τρόπο , πού θό μποροϋσε νά γίνει καταστρεπτικός γι· αύτόν : ή άγάπη μας

πρός αύτόν πρέπει νά μδς παρακινήσει νά τοίι δημιουργήσουμε μέ μιά

άδικία, πού έμεϊς όναλαμβάνουμε τήν εύθύνη της , μιά καλή συνείδηση γιά

τήν άπομάκρυνσή του άπό μός .

237

490 Αύτές οί μικρές άλήθειες! «Γνωρίζετε δλ ' αύτά, άλλά ποτέ δέν τά

έχετε ζήσει- δέ δέχομαι τή μαρτυρία σας. Αύτές , οί «μικρές άλήθειες»!­

Σάς φαίνονται μικρές, έπειδή δέν τίς έχετε πληρώσει μέ τό αίμα σας!» .

· Ωστόσο εlναι αύτές μεγάλες , μόνον έπε δή έχει πληρώσει κανείς πάρα πολ­

λά γι · αύτές ; Καί αίμα είναι πάντοτε Ε:να πάρα πολύ!- «Πιστεύετε ; Πόσο φι­

λάργυροι είστε μέ τό αίμα!••

491 · Ακόμη καί γι · αύτό μοναξιά! - Α: Θέλεις λοιπόν νά έπιστρέψεις στήν

Ε:ρημό σου ; - Β: Δέ βιάζομαι , πρέπει νά περιμένω τόν έαυτόν μου- θά γίνει

άργά , ώσότου κάθε φορά ρθεί τό νερό άπό τό πηγάδι τοϋ έγώ μου στό φώς ,

καί συχνά όφείλω περισσότερο χρόνο νά ύποφέρω άπό δίψα, άπ ' δσο

άντέχει ή ύπομονή μου . Γι· αύτό πηγαίνω στή μοναξιά - γιά νά μή πίνω άπό

τίς στέρνες γιά όλους . Μεταξύ τών πολλών ζώ δπως οί πολλοί καί δέ

σκέπτομαι, δπως έγώ σκέπτομαι · ϋστερα άπό λίγο καιρό αΙσθάνομαι , σάν νά

θέλει κάποιος νά μέ έξορίσει άπό τόν έαυτόν μου καί νά μοϋ άρπάξει τήν

ψυχή - καί γίνομαι κακός γιά τόν καθένα καί φοβδμσι τόν καθένα . · Η έρημος μοϋ είναι τότε άναγκαία , γιά νά γίνω πάλι καλά .

492 Κάτω άπό τούς άνέμους τού Νότου. - Α: Δέν καταλαβαίνω πιά τόν έαυ­

τόν μου! Χθές αiσθανόμουνα πώς i]μουν τόσο θυελλώδης καί σύyχρονα τόσο

ζεστός , τόσο φωτεινός καί έξαιρετικά ξάστερος. Καί σήμερα! 'Όλα είναι

τώρα Ί:ψεμα, μακρινά , μελαγχολικά, σκοτεινά , δπως ή παραλιακή θάλασσα

τής Βενετίας:- δέ θέλω τίποτα καί σύγχρονα αίσθάνομαι βαθιά λυτρωμένος ,

δμως μέσα μου εlμαι μυστικά δυσαρεστημένος πού δέν θέλω τίποτα . 'Έτσι

πλαταγίζουν τά κύματα πέρα - δώθε στή λίμνη της μελαγχολίας μου. Β : ·Εδώ περιγράφεις μιά μικρή , εύχάριστη άρρώστια . ·Ο πρώτος

βορειανατολικός όνεμος θά σοϋ τήν πάρει! - Α : Γιατί λοιπόν!

493 Πάνω ατό δικό μου δέντρο . - Α: Κανενός στοχαστfi oi σκέψεις δέ μέ

238

εύχαριστοϋν τόσο πολι:ι, δσο oi δικές μου : τοϋτο βέβαια δέ λέει τίποτα γιά

τήν άξία τους, άλλά θά έπρεπε νά ημουνα ένας τρελλός , γιά νά ύποτιμήσω

τούς γευστικότατους γιά μένα καρπούς, έπειδή τυχαία ώριμάζουν πάνω στό

δικό μου δέντρο! - Καί ημουνα κάποτε αύτός ό τρελός . - Β: Σ" άλλους

συμβαίνει τόάντίθετο : καί αύτό έπίσης δέ λέει τίποτα γιά τήν άξία τών ίδεών

τους , προπαντός άκόμη τίποτα κατά της άξίας των.

494 Τελευταίο έπιχείρημα fΌϋ γενναίου . - «Σ. αύτή τή λόχμη ύπάρχουν

φίδια». - Καλά , θά πάω στή λόχμη καί θά τά σκοτώσω. -''Αλλά κάνοντας

αύτό 'ίσως νά γίνεις τό θϋμα καί αύτά ποτέ δέ θά γίνουν τά δικά σου θύματα!••

- τί φταίω έγώ!

495 Οί δάσκαλοί μας. - 'Όταν εlναι κανείς νέος, παίρνει τούς δασκάλους

καί όδηγγύς του άπό τό παρόν καί άπό τούς κύκλους , πού θά βρεθοϋν

μπροστά του : έχουμε τήν άνόήτη πεποίθηση , πώς τό παρόν θά όφειλε νά

έχει δασκάλους, πού εlναι περισσότερο κατάλληλοι γιά μδς παρά γιά κάθε

άλλον καί πώς θά όφείλαμε νά τούς βροϋμε , δίχως νά ψάχνουμε πολύ. Γι '

αύτή τή παιδαριωδία όφείλουμε νά πληρώσουμε άργότερα σκληρά λύτρα:

όφείλουμε νά πληρώσουμε οί ίδιοι γιά τούς δασκάλους πού εϊχαμε. Τότε

τριγυρνά με σ· όλόκληρο τόν κόσμο , καί aτόν προϊστορικό , άναζητώντας τούς

σωστούς δασκάλους , άλλά ε! ναι ϊσως πολύ άργά . Καί στή χειρότερη περίπτω­

ση άνακαλύπτουμε , πώς αύτοί έζησαν, δταν έμείς εϊμαστε νέοι- καί πώς

έμείς τότε εϊχαμε άπατηθεί .

496 Τό κακό άξίωμα. - ·Ο Πλάτων έχει ι,iεγαλόπρεπα περιγράψει , πώς ό

φιλοσοφικός στοχαστής πρέπει νά θεωρείται άνάμεσα σέ κάθε ύπάρχουσα

κοινωνία ώς τό όκρον όωτον κάθε άνοσιουργίας : γιατί ώς κριτικός δλων των

έθίμων είναι ή άντίθεση τοϋ ήθικοϋ άνθρώπου , καί έάν δέν προχωρεί τόσο,

ωστε νά γίνει ό νομοθέτης νέων έθίμων' ώστόσο παραμένει στήν άνάμνηση

τών άνθρώπων ώς τό «κακό άξίωμα». Μποροϋμε άπ· αύτό νά είκάσουμε ,

πώς ή όρκετά έλευθερόφρων καί φιλοπρόοδος πόλη τών · Αθηνών συντέλε-

239

σε στή φήμη τοϋ Πλάτωνα τήν έποχή πού αύτός ζοϋσε : τί τό έκπληκτικό ,

πού αύτός - ό όποίος δπως ό 'ίδιος λέει , εlχε aτό αίμα του τήν «πολιτική

όρμή» - τρείς φορές έκανε μιά άπόπειρα στή Σικελία, δπου άκριβώς τότε

φάνηκε νά προετοιμάζεται ένα πανελλήνιο μεσογειακό κράτος; Σ' αύτό καί

μέ τή βοήθειά του σκέφθηκε ό Πλάτων νό κάνει γιά δλους τούς " Ελληνες

αύτό πού έκανε άργότερα ό Μωάμεθ γιά τούς "Αραβές του·: νά καθορίσει

τά μεγάλα καί μικρά έθιμα καί κυρίως τόν καθημερινό τρόπο ζωfjς τοϋ

καθενός . Οί δυνατότητες πραγματοποίησης τών ίδεών του ήσαν οί 'ίδιες μ '

αύτές τών ίδεών τοϋ Μωάμεθ: ώστόσο πιό άπίστευτες! "Ενα ζευγάρι

συμπτώσεων λιγότερο καί ένα ζευγάρι όλλων συμπτώσεων περισσότερο- καί

ή άνθρωπότητα θά είχε ζήσει τόν έκπλατωνισμό τοϋ εύρωπαϊκοϋ νότου· καί

ον δεχτοϋμε πώς αύτή ή κατάσταση · θά συνεχιζόταν άκόμη καί τώρα,

πιθανώς νά λατρεύαμε στό πρόσωπο τοϋ Πλάτωνα τό «καλό άξίωμα•• . .. Ομως αύτός δέ γνώρισε τήν έπιτυχία: καί έτσι παράμεινε σ' αύτόν ή φήμη ένός

φαντασιόπληκτου καί ούτοπισnϊ - τά πιό σκληρά όνόματα καταποντίσθηκαν μαζί μέ τήν άρχαία ·Αθήνα .

497 Τό μάτι πού έξαγvίζει. - Γιά «μεγαλοφuϊα έπρεπε νά γίνει λόγος

κυρίως δταν πρόκειται γιά τέτοιους άνθρώπους , όπου τό πνεϋμα, δπως στόν

Πλάτωνα , Σπινόζα καί Γκαίτε, φαίνiται πώς είναι μόνο χαλαρά συνδεδεμένο μέ τόν χαρακτήρα καί τήν ίδιοσυγκρασία, σάν ένα φτερωτό δν, πού μπορεί

εϋκολα ν ' άποσπaται άπ ' έκεϊνα καί έπειτα νά ύψώνεται πολύ πιό πάνω άπ'

αύτά. ·Αντίθετα, έχουν πιό ζωηρά μιλήσει γιά τή «μεγαλοφιJϊα» τους έκεϊνοι,

πού ποτέ δέv άπομακρύνθηκαv άπό τήν ίδιοσυγκρασία τους . καί ί;ξεραν (δπως π χ. ό Σοπενχάουερ) νά δίνουν σ · αύτήν τήν πνευματικότερη,

μεγαλύτερη, γενικότερη , μάλιστα άνάλογα μέ τίς περιστάσεις κοσμική

έκφραση. Αύτές οί μεγαλοφιJϊες δέ μπορούσαν νά πετάνε πάνω άπό τόν

έαυτόν τους , ώστόσο πίστευαν, δτι βρίσκουν τόν έαυτόν τους, δη τόν

ξαναβρίσκουν , δπου καί νά πετοϋσαν, - αύτό είναι τό μεγαλείο τους, καί

μπορείνά εΊναι μεγαλείο! - Οί άλλοι, στούc; όποίουc; κυρίως ταιριάζει τό

δνομα , έχουν τό καθαρό μάτι , πού φαίνεται πώς δέν προέρχεται άπό τήν

ίδιοσυγκρασία τους καί τό χαρακτήρα τους , άλλά έλεύθερο άπ' αύτά καί τίς περισσότερες φορές σέ μιά ιϊπια άντίφαση πρός αύτά έχει στρέψει τό

βλέμμα πρός τόν κόσμο καί πρός f:να θεό καί αύτόν τό Θεό άγαπάει . · Αλλά

καί σ · αύτούς δέν δωρήθηκε μονομιάς αύτό τό μάτι: ύπάρχει μιά όσκηση καί

προπαίδευση τfjς δρασης καί δποια έχει καλή τύχη βρίσκει μέ τόν καιρό καί

ένα δάσκαλο τής καθαρής όρασης.

240

" Άπ' δλες τίς ένέργειες γίνονται κατανοητές αvτές πού άποβλέπουν σέ σκοπούς, έπειδή αύτές θεωρούνταν πάντα ώς σί πιό κατανοητές καί γιά τή συνείδησή μας ώς οί πιό συνηθισμένες. Τά μεγάλα προβλήματα βρίσκονται στό στεvοδpόμι».

(Φρ. Νίτσε, ροδαυγή, μετ. 'Αγησιλάου Ντάκα)

'Απόλλων τού Πειραιώς 530-520 π.Χ.

'Αρχαιολογικό Μουσείο 'Αθηνών

<< Άντίθετ~ μέ κείνους πού καταγίνονται νά dναγάγουν τή γέννηση τών τεχνών σέ μιά μοναδική άρχή, έγώ θεωρώ τίς δυό καλλιτεχνικές θεότητες τών Έλλήνων, τάν Διόνυσο καί τόν 'Απόλλωνα, γιά άναγκαία πηγή ζωfjς, γιά πηγή κάθc epγov τέχνης, καί σ' αύτές άναγνωpίζω τούς ζωντανούς καί l;ναpγείς άvτιπpο-

σώπους τών δύο κόσμων τέχνης, πού διαφέρουν ούσιαστικά καί στή φύση τους καί στού άμοιβαίους σκοπούς της».

(Φp. Νίτσε, ή γέννηση τίj~ τραγωδία~, μετ. Κ. Μεpαναίου)

498 Νά μή άπαιτεϊτε! Δέ τόν ξέρετε! Ναί, ύποτάσσεται εϋκολα καί έλεύθε­

ρα στούς άνθρώπους καί στά πράγματα καί εΊναι καλοσυνάτος καί στά δύο: ή

μοναδική παράκλησή του είναι, νά τόν άφήσουν στήν ήσυχία του , - άλλά

μόνον δσοv καιρό όνθρωποι καί πράγματα δέν άπαιτοΟν ύποταγή. Κάθε

άπαίτηση τόν κάνει περήφανο, ντροπαλό καί πολεμικό .

499 Ό κακός . -«Μόνον ό μονήρης είναι κακός» κραύγαζε ό Ντιντερό : καί

άμέσως αίσθανόταν ό Ρουσσώ θανάσιμα τραυματισμένος. Συνεπως παραδε­

χόταν πώς ό Ντιντερό εΊχε δίκαιο . Στήν rφαγματικότητα όφείλει κάθε κακή

ροπή μέσα στήν κοινωνία καί στίς κοινωνικές σχέσεις νά έπιβάλλει τόσους

άναγκασμούς , νά βάζει τόσες μάσκες , τόσο συχνά νά τοποθετεί τόν έαυτόν

της στήν κλίνη το Ο Προκρούστη τfiς άρετής , wστε μέ τό δίκιο του θά μποροΟ-

. σε νά μιλάει κανείς γιά tνα μαρτύριο τοΟ κακοΟ. Στή μοναξιά δλα τοΟτα έξαφανίζονται. 'Όποιος εΊναι κακός , βρίσκεται κυρίως στή μοναξιά · καί έκεί

περνάει καλά -συνεπώς γιά τό μάτι αύτοΟ , πού βλέπει παντοΟ μόνον ένα

θέατρο, έπίσης πολύ ώραία.

500 Κατά τής γραμμήr; . - .. Ενας στοχαστής μπορεί όλόκληρα χρόνια ν' ά­

ναγκάζει τόν έαυτό του νά σκέmεται άντίθετα μέ τή γραμμή: έννοώ νά μή

άκολουθεί τίς σκέψεις πού τοΟ προσφέρονται άπό μέσα του, άλλά αύτές πού φαίνονται δτι τοϋ έπιβάλλομν ενα άξίωμα , ένας προδιαγραμμένος

καταμερισμός τοΟ χρόνου , ένα αύθαίρετο εΊδος φιλοπονίας. Στό τέλος

ώστόσο άρρωσταίνει: γιατί αύτή ή φαινομενικά ήθική προσπάθεια καταστρέ­φει τή νευρική του δύναμη τόσο ριζικά, δσο θά μπορσΟσε νά τό κάνει μιά άκολασία, πού έχει γίνει κανόνας .

501 Θνητές ψυχές. - Σχετικά μέ τή γνώση είναι 'ίσως ή πιό ώφέλιμη

κατάκτηση τό δτι έγκαταλείφθηκε ή πίστη στήν άθανασία τής ψυχής . Τώρα

241

μπορεί ή aνθρωπότητα νό περιμένει , τώρα δέν τής εΊναι πιό όναγκαίο νό

παραβιόζεται καί νά στραγγαλίζει μισοελεγμένες ίδέες, δπως δφειλε νό

κάνει όλλοτε. Γιατί τότε έξαρτιόταν ή σωτηρία τής φτωχής «αίώνιας ψυχής»

όπά τίς γνώσεις της κατά τή διάρκεια τής σύντομης ζωής , αύτή δφειλε v' άποφασίζει άπό σήμερα wς αϋριο- ή «γνώση>> εlχε μιά άπαίσια σπουδαιότη­

τα! 'Έχουμε κατακτήσει πάλι τό καλό θάρρος, γιά νά περιπλανιόμαστε, νά

δοκιμάζουμε, νά τά παίρνουμε· προσωρινά- τίποτα δέν εΤναι τόσο σπουδαίο!

- καί άκριβώς γι · αuτό μποροϋν τώρα ότομα καί γενεές νά συλλαμβάνουν

προβλήματα τόσο μεγαλεπήβολα , πού σέ προηγούμενες έποχές θά φαί­

νονταν πώς εΤναι τρέλα καί παιχνίδι μέ τόν ούρανό καί τήν κόλαση .

Μποροϋμε νά πειραματιζόμαστε μέ τόν 'ίδιο τόν έαυτό μας! Μάλιστα καί ή

aνθρωπότητα μπορεί νό πειραματίζεται μέ τόν έαυτόν της! Οί μεγαλύτερες

θυσίες δέν έχουν άκόμη προσφερθεί στή γνώση - μάλιστα θά ήταν όλλοτε

βλασφημία τοϋ θεοϋ καί άπεμπόλητη της αίώνιας σωτηρίας καί μόνον τό νά

μαντεύαμε τέτοιες ίδέες σόν αύτή πού προηγούνται τώρα όπό τίς πρόξεις

μας.

502 Μιά λέξη γιά τρεϊς διαφορετικές καταqτάσεις. -Σ ' αuτόν παρουσιάζεται

ατό πάθος τό aγριο, βδελυρό aνυπόφορο κτήνος ό aλλος ύψώνεται μέ τό

πάθος σ · ένα ϋψος καί μεγαλείο καί μεγαλοπρέπεια των κινήσεων, μπροστά στίς όποϊες ή συνηθισμένη του ϋπαρξη φαίνεται πενιχρή: ένας τρίτος, πέρα

ως πέρα έξευγενισμένος , έχει έπίσης τήν εύγενικότατη θύελλα καί όρμή,

εΤναι σ ' αύτή τήν κατάσταση ή φύση μέ τήν aγρια όμορφιά καί μόνο ένα

~αtψό πιο κάτω άπό τη μεγάλη ηρεμη - ώραία φύση , πού αύτή κανονικά

έξεικονίζει: ώστόσο οί όνθρωποι τόν καταλαβαίνουν καλύτερα στό πάθος

καί άκριβwς έξαιτίας αύτwν των στιγμών τόν τιμοϋν περισσότερο- σ · αuτή

τήν περίπτωση εΤναι ένα βήμα πιό κοντά σ ' αύτούς καί πιό οίκείος.

Καταθέλγονται καί τρομάζουν σέ μιά τέτοια θέα καί τόν όνομά ζουν άκρι8ώς

τότε : θεϊκό.

503 Φιλία. - Αύτή τήν άντίρρηση γιά τή φιλοσοφική ζωή, πώς μ ' αuτή γίνεται

κανείς άνώφελος στούς φίλους του, ποτέ δέν θά τήν εΊχε ένας μοντέρνος

όνθρωπος: εΤναι άρχαία . · Η άρχαιότητα έζησε τή φιλία βαθιά καί ίσχυρά , τή

σπούδασε καί τάφηκε σχεδόν μαζί μ· αύτή . Τοϋτο είναι τό πλεονέκτημά της

μπροστά σέ μδς: άντίθετα έμείς έχουμε νά έπιδείξουμε τήν έξιδανικευμένη

242

γενετήσια άγάπη . 'Όλες οί μεγάλες επιδεξιότητες τών άρχαίων άνθρώπων

σ ' αύτό στηρίζονταν , πού aντρας έστεκε δίπλα σε aντρα καί πού δέν

επιτρεπόταν νά έχει ένα θηλυκό τήν aξίωση νό είναι τό πιό οίκείο, τό

άνώτερο , άκόμη τό μοναδικό τής άγάπης του - όπως διδάσκει νά νιώθουμε τό πόθος . 'Ίσως δέ γίνονται τά δέντρα μας τόσο ψηλά , έξαιτίας τών

άναρριχητικών φυτών .

504 Συμφιλίωση. - 'Έπρεπε λοιπόν νά εΊναι ύπόθεση τής φιλοσοφίας νά

συμφιλιώνει αύτό πού έχει μάθει τό παιδί μ · αύτό πού έχει διαπιστώσει ό

μεγάλος ; 'Έπρεπε νά εΤναι ή φιλοσοφία όκριβώς ύπόθεση τών έφήβων ,

έπειδή αύτοί βρίσκονται μεταξύ παιδιών καί μεγάλων καί χρειάζονται τό

μεσαίο; Σχεδόν έτσι φαίνεται , έάν κανείς άναλογισθεί σέ ποιές ήλικίες τής

ζωής συνηθίζουν τώρα οί φιλόσοφοι νά διατυπώνουν τίς άντιλήψεις τους :

τότε, όταν είναι πολύ άργά γιά νά πιστεύουν καί άκόμη νωρίς γιά νά

μαθαίνουν.

505 Οί πρακτικοί. - . · Εμείς οί στοχαστές πρέπει vά διαπιστώνουμε τήν

καλαισθησία όλων τών πραγμάτων καί σέ περίπτωση άνάγκης νά τή θεσπίζου­

με . Οί πρακτικοί i:ίνθρωποι τήν παίρνουν στό τέλος άπό μδ.ς , ή έξάρτησή

τους άπό μδ.ς είναι άπίστευτα μεγάλη καί τό~οιωδέστερο θέαμα τοϋ

κόσμου , μολονότι λίγο ξέρουν γι ' αύτή καί τόσο περήφανα συνηθίζουν νά

φλυαροϋν γιά μδ.ς τούς μή πρακτικούς! Θά ύποτιμοϋσαν μάλιστα τήν

πρακτική ζωή τους, έάν έμείς θέλαμε νά τήν ύποτιμήσουμε : - πράγμα πρός

τό όποίο θά μποροϋσε πότε - πότε νά μδς παρακινήσει μίά μικρή έπιθυμία έκδίκησης.

506 · Η άναγκαία άποξήρανσrι κάθε καλοϋ . - Πώς! Πρέπει νά καταλαβαίνει

κανείς ένα έργο έτσι δπως ή έποχή , πού τό δημιούργησε ; ·Αλλά έχουμε

μεγαλύτερη χαρά , μεγαλύτερη έκπληξη καί μαθαίνουμε περισσότερα, δταν

δέν τό καταλαβαίνουμε έτσι! Δέν έχετε παρατηρήσει πώς κάθε νέο καλό

έργο δσο βρίσκεται στόν ύγρό άέρα τfις έποχfις του έχει τήν πιό μικρή άξία

243

του, - άκριβώς έπειδή έχει τόσο πολύ άκόμη τήν όσμή τής άγορός καί τοϋ

άνταγωνισμοϋ καί τών νεώτατων γνωμών καί κάθε φθαρτοϋ μεταξύ τοϋ σήμερα καί τοϋ αϋριο ; · Αργότερα στεγνώνει , νεκρώνεται ή έποχικότητά του

- καί τότε πρώτα παίρνει τή βαθιά του λάμψη καί τό aρωμά του , καί , δταν

εlναι σύμφωνα μ · αύτά , τό ιϊρεμο μάτι του τής αίωνιότητας .

507 Κατά τής τυραννίας τοϋ άληθινοϋ . - · Ακόμη και εαν εϊμαστε τόσο

μεyαλομανεϊς , wστε νά θεωροϋμε όλες τίς γνG:ιμες μας ώς άληθινές , δέ θά θέλαμε ώστόσο νά ύπάρχουν μόνον αύτές -δέ θά ιϊξερα γιατί θά ήταν

έπιθυμητή ή μονοκρατορία καί παντοδυναμία τής άλήθειας έμένα ιϊδη μέ

ίκανοποιεί , πού αύτή έχει μιά μεγάλη δύναμη . 'Ωστόσο όφείλει ν' άγωνίζε­

ται καί νά έχει έναν άνταγωνισμό , καί πρέπει κανείς άπό καιρό σέ καιρό νά

μπορεί νά τέρπεται μέ τό μή άληθινό- άλλοιώτικα θά γίνει γιά μδς άνιαρή,

χωρίς δύναμη κα ί γοϋστο καί θά μός έκανε καί μός άκόμη έτσι .

508 Νά μή θεωρείται ώς ύπέροχο . - Αύτό πού κάνουμε , γιά νά ώφελήσουμε

τούς έαυτούς μας δέν πρέπει νά μδς άποφέρει έναν ήθικό έπαινο , οϋτε άπό

τούς aλλους , ούτε άπό μδς τούς ίδιους τό ίδιο κα ί αύτό, πού κάνουμε, γ ιά

νά εύχαριστούμεθα γιά τόν έαυτόν μας . Σέ τέτοιες περιπτώσεις τό ν'

άποκρούουμε τήν έπιδίωξη τοϋ ύπέροχου καί νά συγκρατοϋμε τόν έαυτόν

μας άπό κάθε ·ύπέροχο εlναι ό καλός τόνος σ ' δλους τούς άνώτερους

άνθρώπους: έπαναδωρίζεται ή άφέλειa · καί όποιος έχει συνηθίσει σ · αύτόν,

σ' αύτόν εχει έπαναδωρηθεί ή άφέλεια .

509 Τό τρίτο μάτι. - Πώς! έχεις άκόμη τήν άνάγκη τοϋ θεάτρου ; Είσαι ά­

κόμη τόσο νέος ; Βάλε μυαλό καί ζήτα τήν τραγωδία καί τήν κωμωδία έκεί , πού

παίζονται καλύτερα! ' Εκεί , πού αύτά κινοϋν μεγαλύτερο ένδιαφέρον καί

ένδιαφέρουν σένα περισσότερο . Βέβαια , δέν εlναι έντελώς εύκολο νά

μένεις έκεΤ μόνο θεατής - ώστόσο μάθε το! Καί σχεδόν σ· δλες τίς

καταστάσεις, πού εΊναι γιά σένα δύσκολες καί όδυνηρές , θά έχεις τότε μιά

πορτούλα πρός τή χαρά καί ένα καταφύγιο, άκόμη καί δταν τά δικά σου πάθη

244

σέ κυριεύουν. ·· Ανοιξε τό θεατρικό σου μάτι, τό μεγάλο τρίτο μάτι, πού κοιτάζει τόν κόσμο μέσα άπό τά δύο όλλα .

510 Na ξεφεύγεις άπό τίς άρετές σου . - τί άξία έχει ένας στοχαστής, έάν

δέ ξέρει νά ξεφεύγει εύκαιριακά άπό τίς δικές του άρετές! Δέν πρέπει

βέβαια νά ε\ναι μόνον ένα «ήθικό ον»!

511 · Ο πειρασμός. - ·Η τιμιότητα ε\ναι ό μεγάλος πειρασμός δλων τών

φανατικών. 'Εκείνο πού φαινόταν στό Λούθηρο δτι τόν πλησιάζει μέ τή

μορφή τοϋ διαβόλου ιϊ μιδς ώραίας γυναίκας καί αύτό πού αύτός άπόκρουσε

μ · έκείνον τό βάναυσο τρόπο, ήταν άσφαλώς ή εντιμότητα καί ϊσως άκόμη , σέ

σπάνιες περιπτώσεις , άκόμη καί ή άλήθεια .

512 Θαρραλέος μπροστά ατά πράγματα . - 'Όποιος είναι σύμφωνα μέ τή

φύση του διακριτικός η έντρομος πρός τά πρόσωπα, ώστόσο έχει τό θάρρος

του μπροστά στά πράγματα , φοβάται τίς νέες καί στενές γνωριμίες καί

περιορίζει τίς παλιές : γιά νά συναναπτύσσονται στήν άλήθεια τό lnkognito του καί ή άδιακρισία του. .

513 Φραγμός καί όμορφιά . - ' Αναζητάς άνθρώπους μέ ώραία μόρφωση ;

· Αλλά τότε πρέπει, δπως δταν άναζητδς ώραίες περιοχές, νά σοϋ άρέσουν

καί περιορισμένες άπόψεις καί γνώμες.- 'Ασφαλώς ύπάρχουν έπίσης καί

πανοραματικοί όνθρωποι , άσφαλώς είναι αύτοί, δπως οί πανοραματικές

περιοχές , διδακτικοί καί έκπληκτικοί : ώστόσο δχι ώραίοι .

245

514 Πρός τούς ίσχuρότεροuς.- Σείς τά πιό δυνατά καί ύπερ~πτικά πνεύμα­

τα παρακαλείσθε μόνο γιά ένα : μή φορτώσετε σ · έμάς τούς άλλους νέα

βάρη, άλλά πάρτε πάνω σας ένα μέρος άπό τό φορτίο μας , άφοϋ είστε οί πιό

δυνατοί! 'Ωστόσο σεϊς τό κάνετε άνάποδα: γιατί θέλετε νά πετάξετε. καί γι'

αύτό πρέπει νά προσθέσουμε άκόμη καί τό δικό σας φορτίο ατό δικό μας:

τοϋτο σημαίνει , πώς έμεϊς πρέπει νά έρπουμε.

515 Αϋξηση της ώραιότητας . - Γιατί ή όμορφιά αύξάνεται μέ τόν πολιτισμό;

· Επειδή στούς πολιτισμένους άνθρώπους οί τρείς εύκαιρίες γιά άσχήμια

παρουσιάζονται σπάνια καί διαρκώς σπανιότερα: πρώτα τά πάθη στά πιό

όγρια ξεσπάσματά τους , δεύτερο οί ύπέρμετρες καταπονήσεις τοϋ σώμα­

τος , τρίτο ό όναγκασμός νά προκαλούμε μέ τό βλέμμα φόβο , ό όποίος είναι

τόσο μεγάλος καί συχνός στίς κατώτερες καί έπικίνδυνες βαθμίδες τοϋ

τiολιτισμοϋ , ωστε αύτός ό 'ίδιος θεσπίζει κινήσεις καί γιορταστικό τυπικό καί

κάνει τήν άσχήμια καθήκον.

516

Νά μήν άφίνοuμε τό δαίμονά μας νά πηγαίνει aτούς πλησίον μας! " Ας

έξακολουθοϋμε νά πιστεύουμε, πώς γιά τόν καιρό μας ή εύμένεια καί ή

εύεργεσία κάνουν τόν καλό άνθρωπο · μόνον έπιτρέψτε νά προσθέσω: <<μέ

τήν προϋπόθεση, πώς αύτός έχει πρώτα πρός τόv έαί.πόv του εύμενές καί εύάρεστο φρόνημα!>> Γιατί δίχως τούτο - όταν αύτός άποφεύγει τόν έαυτόν

του, τόν μισεί, τοϋ προκαλεί ζημιά - δέν εΤναι άσφαλως ένας καλός

όνθρωπος. Τότε σώζει τόν έαυτόν του όπά tόν 'ίδιο τόν έαυτόν του μόνο

μέσα aτούς Cίλλοuς: Oi άλλοι aς προοέξουν μήπως πάθουν κακό, άλλά καί αύτός φαινομενικά δέ θέλει τό κακό τους! ·Αλλά άκριβώς τοϋτο : ν'

άποφεύγει καί νά μισεί τό ego, νά ζεί στόν όλλο , γιά τόν όλλο- τό όνόμαζαν

ώς τώρα , τό 'ίδιο άνόητα δσο καί μέ πεποίθηση , «μή έγωιστικό» καί συνεπώς

<<καλό>> .

246

517

Παραπλάνηση πρός τήν άγάπrι . - .. Οποιος μισεί τόν έαυτόν του , αύτόν

πρέπει νά τόν φοβόμαστε, γιατί θά ε'ίμαστε τά θύματα της έχθροπάθειάς του

καί τής έκδίκησής του . "Ας κοιτάξουμε λοιπόν, πώς θά τόν παρασύρουμε

πρός τήν άγάπη τοϋ έαυτοϋ του.

518 Άniιρνrισrι . - τί ~τvαι άπάρνηση: ΙΞίναι ή άv~τότ~ρη κατάσταση ένός

όρρωστου, πού χρόνια βασανίζεται γιά νά -τή 6ρέϊ, πού κουράστηκε καί τώρα τή βρήκε!

519 Τό νά έξαπατηθεϊς. - Μόλις θέλετε ν· άρχίσετε διαπραγματεύσεις,

όφείλετε νά σφαλίσετε τή θύρα της άμφιβολίας - έλεγε ένάς έμπορευόμε­

νος . Καί δέν φοβάσαι μήπως μ · αύτό τόν τρόπο γίνεις ό έξαπατημένος; -άπάντησε ένας όνθρωπος της θεωρίας .

520 · Η αίώνια γιορτfι τών νεκρών. - Παρακολουθώντας αύτή τήν ίστορία θά

μποροϋσε κάποιος νά νομίζει, δτι άκούει ένα συνεχιζόμενο έπιτάφιο:

έθαβαν καί θάβουν πάντοτε τό πιό προσφιλές του , ίδέες καί έλπίδες καί

έπαιρναν καί παίρνουν γι · αύτό περηφάνια , qloria mundi , δηλαδή τ6

μεγαλείο τοϋ έπικήδειου. 'Έτσι πρέπει νά πάνε δλα καλά! Καί ό έκφωνητής

τοϋ έπικήδειου εΊναι πάντοτε ό μεγαλύτερος δημόσιος εύεργέτης!

521 · Εξαίρεση -ματαιοδοξία. - Κάποιος έχει μιά άνώτερη ίδιότητα γιά τήν

παρηγοριά του: κοιτάζει μέ περιφρόνηση τό κατάλοιπο της ύπόστασής του­

καί είναι σχεδόν δλα κατάλοιπο. · Ωστόσο άντλεϊ δύναμη άπό τόν 'ίδιο τόν έάυτόν του , δπως δταν πηγαίνει ατό ίερό του · ijδη ό δρόμος πρός τάέκεϊτοϋ

247

φαίνεται σάν ένα άνέβασμα πάνω σέ πλατιά μαλακά σκαλοπάτια: καί σείς οί

άπαίσιοι τόν όνομάζετε γι· αύτό ματαιόδοξο!

522 Ή σοφία χωρίς αuτιά. - Ν' άκούμε κάθε μέρα, τί λένε γιά μδς, η νά

σπάζουμε τό κεφάλι μας γιά τό τί σκέπτονται γιά μδς, τούτο έξοντώνει καί

τόν πιό ίσχυρό aντρα. Γι' αύτό μδς άφίνουν οί aλλοι νά ζούμε, γιά ν'

άποδεικνύονται σωστεξ οί άπόψεις τους γιά μδς! · Ασφαλώς δέ θά μaς ύπόφεραν, έάν έμείς λέγαμετό σωστό έναντίον αύτών fί θέλαμε νά είποϋμε

τό σωστό . Μέ λίγα λόγια, aς προσφέρουμε στή γενική άνεκτικ.ότητα τή

θυσία, aς μήν άκούμε, δταv μιλούν γιά μδς, μός έπαινούν, μός κατακρίνουν,

μθ.ς εύχονται, aς μή σκεπτόμαστε έπίσης ούτε μιά φορά γι· αύτά:

523 'Ύπουλα ερωτήματα. - Γιά καθετί πού ένας aνθρωπος άφίνει νά γίνεται

φανερό, μπορεί κανείς νά ρωτήσει: τί μπορεί τούτο νά κρύβει; ·Από πού

όφείλει ν' άποσπάσει τό βλέμμα; Ποιά πρόληψη θέλει νά προκαλέσει; Καί

επειτα άκόμα: μέχρι πού φθάνει ή λεπτότητα αύτης της προσποίησης; Καί σέ

ποιό σημείο κάνει τούτος κακή έκλογή;

524 Ζήλεια τού μονήρη. -Μεταξύ κοινωνικών καί μονήρων φύσεων ύπάρχει

αύτή ή διαφορά (μέ τήν προϋπόθεση πώς καί οί δύο εχουν πνεύμα!): οί

πρώτοι μένουν εύχαριστημένοι η σχεδόν εύχαριστημένοι μ· ένα όποιοδήπο­

τε πράγμα, άπό τή στιγμή πού έχουν βρεί στό πνεϋμα τους μιά άνακοινώσιμη

εύτυχισμένη μεταβολή γι' αύτό - τοϋτο τούς συμφιλιώνει μέ τόν "ίδιο τό

διάβολο! Οί μονήρεις όμως έχουν μιά σιωπηλή άγαλλίαση, τό σιωπηλό τους

μαρτύριο άπό ένα πράγμα, μισοϋν τήν πνευματώδη λαμπρή έκθεση τών

έσωτερικών τους προβλημάτων, όπως μισούν τό έξεζητημένο ντύσιμο της

άγαπημένης τους: τήν κοιτάζουν τότε μελαγχολικά, σάν νά τούς έρχεται

στό μυαλό ή ύποψία πώς αύτή θέλει ν· άρέσει σέ aλλους! Αύτή ε1ναι ή

ζήλεια όλων τών μονήρων στοχαστών καί τών φλογερών όνειροπόλων πρός τό esprit

248

525 ' Η έπενέργεια τού έπαίνοu . - .. Αλλοι γίνονται μέ τούς μεγάλους έπαί­

νους ντροπαλοί, όλλοι θρασείς .

526 Νά μή θέλεις νά είσαι σύμβολο . - Οίκτείρω τούς πρίγκιπες : δέν

έπιτρέπεται σ · αύτούς νά έκμηδενίζουν πότε πότε στήν έπικοινωνία τόν

έαυτόν τους , καΙ €:τσι γνωρίζουν τούς άνθρώπους μόνον άπό μιά μή όνετη

θέση καί προσποίηση· ό συνεχής άναγκασμός νά σημαίνουν κάτι , τούς κάνει

στό τέλος πραγματικά έπίσημα μηδενικά! Κι · αύτό παθαίνουν δλοι δσοι

βλέπουν σάν καθήκον τους νά είναι σύμβολα.

527 Οί κρυμμένοι. - Δέν έχετε βρεί άκόμη έκείνους τούς άνθρώπους , πού

κρατοϋν γερά καί πιέζουν τη θελκτική καρδιά τους καί πού προτιμοϋν νά

γίνονται βουβοί παρά νά χάνουν τή ντροπή τοϋ μέτρου ; - Κι· αύτούς τούς

στενόχωρους καί συχνά τόσο καλόβουλους δέν τούς βρήκατε άκόμη, οί

όποϊοι δέ θέλουν ν' άναγνωρίζονται, πού σβήνουν διαρκώς τά πατήματά

τους στήν όμμα , αύτούς πού άπατδνε όλλους ιϊ καί τόν έαυτόν τους, γιά νά

μένουν κρυμμένοι;

528 Σπανιότερη έγκράτεια . - Συχνά δέν εiναι άσήμαντη άπόδειξη ούμανι­

σμοϋ τό νά μή θέλουμε νά κρίνουμε εναν όλλο καί ν' άρνούμεθα νά σκεπτό­

μαστε γι ' αύτόν.

529 Μέ τί άποκτοϋν aνθρωποι καί λαοί λάμψη . - Πόσες γνήσιες άτομικές

ένέργειες παραλείπονται μόνο καί μόνο έπειδή, προτοϋ τίς κάνει κανείς,

βλέπει η ύποπτεύεται πώς θά παρεξηγηθοϋν! - δηλαδή άκριβwς έκείνες οί

ένέργειες πού έχουν γενικά άξία, στό καλό καί στό κακό . 'Όσο λοιπόν

249

ύψηλότερα έκτιμάει μιά έποχή, ένας λαός τά άτομα, καί όσο περισσότε­

ρα δικαιώματα καί πρωτεία παραχωρεί κανείς σ · αύτά, τόσο περισσότερες

ένέργειες έκείνου τοΟ εϊδους θά τολμήσουν νά φανερωθοΟν - καί έτσι

διαδίδεται τελικά μιά λάμψη τιμιότητας , γνησιότητας στό καλό καί στό κακό

σ· όλόκληρες έποχές καί λαούς , ωστε αύτά , δπως συμβαίνει μέ τούς

.. Ελληνες, μετά τήν πτώση τους νά συνεχίζουν όλόκληρες χιλιετίες νά λάμπουν σάν μερικά άστέρια.

530 ' Ελιγμοί τού στοχαστή. - Σέ μερικούς είναι δλη ή πορεία τής σκέψης

τους αύστηρή καί σκληρά τολμηρή , κάποτε μάλιστα άπαίσια άπέναντι στόν έαυτόν τους , ώστόσο στά μερικά πράγματα fιπια καί εύλύγιστη · στριφογυρί­

ζουν δέκα φορές γύρω άπό ένα πράγμα μέ καλοπροαίρετη διστακτικότητα,

ώστόσο στό τέλος συνεχίζουν τήν αύστηρή πορεία τους. Είναι ποτάμια μέ

πολλές καμπυλότητες καί άποκομμένους έρημότοπους · ύπάρχουν σημεία

στήν πορεία τους, όπου τό ρεΟμα παίζει κρυφτό μέ τόν έαυτόν του καί

γίνεται ένα σύντομο είδύλλιο, μέ νησιά, δέντρα, σπηλιές καί καταρράκτες :

καί έπειτα προχωρεί πάλι πλάϊ σέ βράχους καί μέ δυσκολία άνάμεσα στά πιό

σκληρά πετρώματα.

531 · Αλλιώς νά αίσθανόμαστε τήν τέχνη . - · Από τήν έποχή πού ζεί κανείς

μοναχικά - κοινωνικά, μέ βαθιές γόνιμες σκέψεις , καί μόνο μ· αύτές , η δέ

θέλει άπό τήν τέχνη τίποτα πιά περισσοτερο η θέλει κάτι έντελώς διαφορετι­

κό άπό τό προηγούμενο- δηλαδή άλλά ζει κανείς τό γοΟστο του . Γιατί άλλοτε

μέ τήν τέχνη flθελε γιά μιά στιγμή νά καταδυθεί άκριβώς στό cποιχεϊο , στό όποίο ζεί κανείς τώρα διαρκώς τότε ζοΟσε κανείς φανταστικά τή γοητεία

ένός κτήματος , καί τώρα τό κατέχει . Βέβαια , τό νά άπορρίπτει κανείς γιά ένα

σύντομο χρονικό διάστημα αύτό πού έχει τώρα καί νά όνειρεύεται σάν παιδί ,

έπαίτης καί τρελός - μπορεί τώρα πιά εύκαιριακά νά μδς γοητεύει.

532 'Η άγάπrι έξομοιώvει . - ' Η άγάπη θέλει ν · άπαλλάξει έκείνον , στόν

250

όποίο προσφέρεται , άπό τήν αίσθηση ότι είνα ι ξένος , συνεπώς είναι γεμάτη

άπό προσποίηση καί τάση πρός έξομοίωση , συνεχώς έξαπατάει καί ύποκρί­

νεται μιά όμοιότητα, πού στήν πραγματικότητα δέν ύπάρχει. Καί τούτο

γίνεται τόσο ένστικτωδώς , ωστε γυναίκες πού άγαπούν άρνούνται αύτή τήν

προσποίηση καί σταθερή τρυφερότατη άγάπη καί Ισχυρίζονται μέ τόλμη , πώς

ή άγάπη έξομοιώνει (δηλαδή πώς κάνει ένα θαύμα!) . Τούτο τό γεγονός είναι

άπλό , δταν τό ένα πρόσωπο άφίνει ν· άγαπιέται καί δέ θεωρεί άναγκαϊο νά

προσποιείται . Πιό πολύ άφίνει τούτο στόν ό.λλο, σ ' αύτόν πού άγαπάει : άλλά

δέν ύπάρχει καμιά π ιό περίπλοκη καί άδιαπέραστη κωμωδία άπ · αύτή ν πού οί δυό βρίσκονται στό πλήρες πάθος ό ένας γιά τόν ό.λλο καί συνεπώς ό

καθένας άπαρνιέται τόν έάυτόν του καί θέλει νά έξισωθεί μέ τόν ό.λλο καί

μόνον πρός αύτόν νά έξομοιωθεί: καί στό τέλος κανείς δέ ξέρει πιά τί

πρέπει · αύτός νά μιμείται , γιά πο ιό πράγμα νά προσποιείται καί πώς νά

συμπεριφέρεται. ·Η ώρα ία τρέλα αύτής τής κωμωδίας είναι πολύ καλή γι ·

αύτόν τόν κόσμο καί πολύ λεπτή Ύιά άνθρώπινα μάτια.

533 ' Εμείς οί άρχάριοι. - Πόσα μαντεύει καί βλέπει tνας ήθοποιός , δταν

βλέπει έναν ό.λλο νά παίζει : τό ξέρει, έάν ένας μuς άρνείται τήν ύπηρεσία

σέ μιά κίνηση , ξεχωρίζει έκεϊνα τά μικρά έπίπλαστα πράγματα , πού έχουν

άσκηθεί ξεχωριστά καί ψύχραιμα μπρός στόν καθρέφτη καί δέ θέλουν ν ·

ά~.?q,r..τιj_σ..σονται μέσα στό σύνολο , τό αίσθάνεται . δταν ό ήθοποιός στή σκηνή

ξαφνιάζεται άπό τή δική του έπινόηση καί δταν τήν καταστρέφει μέ τό

ξάφνιασμα. - Πόσο διαφορετικά πάλι βλέπει ένας ζωγράφος έναν ό.νθρωπο

πού κινείται μπροστά του! Βλέπει προπαντός άμέσως πολλά έπιπρόσθετα,

γιά νά τελειοποιεί αύτό πού έχει μπροστά του καί νά τό κάνει νά έπενεργεί

άποτελεσματικά · δοκιμάζει νοερά περισσότερους φωτισμούς τοu 'ίδιου άντι­

κειμένου , λεπτύνει τό σύνολο τής έπίδρασης μέ μιά άντίθεση , πού αύτός

προσθέτει . - Νά εϊχαμε κι έμείς τό μάτι αύτού τού ήθοποιού καί αύτοΟ

τοϋ ζωγράφου γιά τό βασίλειο τών άνθρωπίνων ψυχών!

534 Οί μικρές δόσεις . - · Εάν πρέπει νά προχωρήσει μιά μεταβολή δσο τό

δυνατό στό βάθος, τότε ός δίνουμε τό μέσο σέ μικρότερες δόσεις , ώστόσο

άδιάκοπα καί σέ μακρά χρονικά διαστήματα! τί μεγάλο ε1ναι δυνατό νά

δημιουργήσουμε μέ μιά φορά ; Λοιπόν θέλουμε νά προφυλάξουμε τούς

έαυτούς μας άπό τό ν ' άνταλλάζουμε βιαστικά καί βίαια τήν κατάσταση τής

251

ήθικής, πού έχουμε συνηθiσει , μέ μιά νέα άξιολόγηση τών πραγμάτων- όχι,

θέλουμε νά συνεχ[σουμε νά ζοuμε σ· αύτήν άκόμη πολύν καιρό- ώσότου,

ύποθέτουμε πολύ aργά, συνειδητοποιήσουμε πώς ή νέα άξιολόγησrι έχει

γiνει μέσα μας κυριαρχική δύναμη κα[ πώς ο[ μικρές δόσεις της, τ[ς όποϊες

άπό δώ καί πέρα όφείλουμε νά συνηθίσουμε, έχουν βάλει μέσα μας μιά νέα

φύση. · Αρχ[ζει μάλιστα κανε[ς κα[ τοuτο νά βλέπει, ότι ή τελευτα[α

άπόπειρα μ ιός μεγάλης μεταβολής τών άξιολογήσεων, κο[ μάλιστα σέ σχέση

μέ τά πολιτικά πράγματα - ή «μεγάλη έπανάσταση» -, δέν ηταν τiποτα περισσότερο παρά μιά γεμάτη πάθος αίματηρή άγυρτεία, πού μέ ξαφνικές κρiσεις rjξερε νά ύποβάλλει στήν εύσεβή Εύρώπη τήν έλπiδα γιά ξαφνική

άνάρρωση - καί έτσι έκανε δλους τούς πολιτικούς ό.ρρωστους ως αύτή τή

στιγμή άvυπόμοvους κα[ έπικίνδυνους.

535 ·Η άλήθεια χρειάζεται τή δύναμη. -Καθαυτή ή άλήθεια δέν εΤναι

καθόλου δύναμη - δσο καί νά έχει συνηθίσει ό κόλακας διαφωτιστής νά λέει

τό άντίθετο! Πιό πολύ όφείλει νά έλκύει πρός τό μέρος της τή δύναμη ή νά

μάχεται στό πλευρό τής δύναμης, διαφορετικά πάντοτε θά καταβαραθρώνε­

τάι· τοΟτο έχει τώρα άρκετά καί ύπεραρκετά aποδειχθεί.

536

·Ο κοχλ(ας των δακτύλων. - · Αγανακτοuμε όταν κάθε φορά βλέπουμε μέ πόση σκληρότητα καθένας, πού έχει ένα ζευγάρι προσωπικές άρετές, τίς

λογαριάζει .σέ βάρος τών ό.λλων πού συμπτωματικά δέν τίς έχουν, πώς τούς

πιέζει μ· αύτό τόν τρόπο καί τούς ταλαιπωρεί. Καί έτσι θέλουμε μέ τό

«φρόνημα γιά χρηστότητα» νά εϊμαστε καί άνθρωπιστές, τόσο βέβαιοι πώς μ·

αύτό εϊμαστε κάτοχοι ένός κοχλία τών δακτύλων, γιά νά προκαλοϋμε μέχρις

αϊματος πόνο σ· όλους αύτούς τούς μεγαλοπρεπείς έγωιστές, πού θέλουν

άκόμη καί τώρα νά έπιβάλλουν τήν πίστη τους σ· δλο τόν κόσμο: - τόν

δοκιμάοομε aτόν ίδιο τόν έαυτόν μας!

537 ·Η άριστοτεχvική ίκαvότητα. -·Η άριστοτεχνική ίκανότητα τότε έπι­

τυγχάνεται, δταν στήν έκτέλεση δέν κάνουμε σφάλματα οϋτε διστάζουμε.

252

538 · Ηθική παράνοια τού μεγαλοφυούς. -Σ· ένα όρισμένο εlδος μεγάλων

πνευμάτων μποροϋμε νά παρατηρήσουμε ένα όδυνηρό, μερικές φορές

τρομερό θέαμα : οί πιό γόνιμες στιγμές τους, oi πτήσεις τους πρός τά ψηλά καί μακρινά, φαίνονται νά μήν είναι σύμφωνες μέ τή συνολική τους κράση , καί

νά ξεπερνάνε κατά κάποιον τρόπο τίς δυνάμεις τους , έτσι ωστε κάθε φορά

ύπολείπεταα ένα λάθος καί γιά πάντα ή έλαττωματικότητα της μηχανής, ή

όποία σέ τόσο άνώτερες πνευματικές φύσεις , δπως σ · αύτές πού έννοοϋ­

με έδώ , έκδηλώνεται ώστόσο πάλι πολύ κανονικότερα σέ κάθε ε'ίδους ήθικά

καί πνευματικά συμπτώματα παpά σέ άοοώστιες τοΟ σώματος. 'Έτσι θά

μποροϋσε κάλλιστα νά εΊναι ή άκατανόητη φοβία, ματαιοδοξία , τό μίσος, ό

φθόνος , πού ξεπηδδνε άπ' αύτούς , όλόκληρο έκεϊνο τό ύπερβολικά

προσωπικό καί άνελεύθερο σέ φύσεις δπως σ · αύτή τοΟ Ρουσσώ καί

Σοπενχάουερ , ή συνέπεια μιδς περιοδικής καρδιακής πάθησης : τοϋτο ώστό­

σο είναι ή συνέπεια μιδς νευρικής πάθησης , καί τοϋτο στό τέλος ή συνέπεια .

'Όσο κατοικεί μέσα μας τό πνεϋμα, έχουμε θάρρος , μάλιστα σάν τρελοί , καί

δέν προσέχουμε τή ζωή μας , τήν ύγεία καί τήν τιμή : διασχίζουμε μέ τά

φτερά μας τήν ήμέρα πιό έλεύθερα άπ ' δσο ένας άετός καί ε'ίμαστε στό

σκοτάδι πιό άσφαλείς άπ ' δσο ή κουκουβάγια. Ξαφνικά ώστόσο μδς έγκατα­

λείπει, καί τό 'ίδιο άκριβώς ξαφνικά μδς κυριεύει μεγάλος φόβος δέν

καταλαβαίνουμε πιά τούς 'ίδιους τούς έαυτούς μας , ύποφέρουμε μ· δλα

αύτά πού έχουμε; ζήσει, μ · δλα αύτά πού δέν έχουμε ζήσει , σάν νά εϊμαστε

κάτω άπό γυμνούς βράχους πρίν άπό τήν καταιγίδα καί σύγχρονα σάν

άξιολύπητες ψυχές παιδιών πού φοβοϋνται έναν ΚJ?ότο , μιά σκιά. Τά τρία

τέταρτα κάθε κακοϋ πού γίνεται στόν κόσμο , συμβαίνει άπό φοβία: καί αύτή

εlναι προπαντός ένα φυσιολογικό συμβάν.

539 Γνωρίζετε έπίσης τί θέλετε; -Ποτέ δέν σάς έχει βασανίσει ό φόβος ,

θέλατε νά μή εϊσαστε aξιοι ν · άναγνωρίζετε αύτό πού είναι άληθινό; · Ο

φόβος, δτι ή αϊσθησή σας εΊναι άποστομωμένη καί πώς άκόμη καί τό λεπτό

α'ίσθημα τής όρασής σας είναι πολύ χοντροκομμένο; - · Εάν κάποτε παρατη­

ρούσατε τί εϊδους θέληση κυριαρχοϋσε πίσω άπό τήν δρασή σας ; Π.χ. πώς

χθές θέλατε νά βλέπετε περισσότερο άπ · δσο ένας άλλος, σήμερα θέλετε

νά βλέπετε τοϋτο διαφορετικά άπ' ό,τι ό δλλος , η πώς σεϊς έξαρχfiς λαχτα­

ρούσατε νά βρείτε μιά συμφωνία ιϊ τό άντίθετο πρός αύτό πού ως τώρα πί­

στευε κάποιος νά βρεί! .. Ω πόθοι πού προκαλείτε ντροπή! Πόσο συχνά κατα­σκοπεύοντας άνακαλύπτετε αύτό πού έπενεργεϊ iσχυρά , συχνά αύτό πού

253

καθησυχάζει - έπειδή σείς άκριβώς εΊστε κουρασμένοι! Πάντοτε γεμάτοι

άπό μυστικούς προκαθορισμούς, πώς. δφειλε νά εΊναι ή άλήθεια , γιά νά μπο­

ρείτε σείς , άκριβώς σείς νά τή δεχθείτε. ·· Η νομίζετε , σήμερα , έπειδή είστε

παγωμένοι καί στεγνοί σάν ένα λαμπρό πρωί τό χειμώνα κα ί τίποτα δέν

ποθείτε , πώς θά ε'ίχατε καλύτερα μάτια ; Μήπως δέ χρειάζεται ζεστασιά καί

όνειροπόληση , γιά νά χορηγήσουμε δικαιοσύνrι a · ένα πράγμα τής σκέψης ; ­

καί αύτό όκριβώς όνομόζεται δραση! Σάν γενικά νά μπορούσατε νά έπικοι­

νωνείτε διαφορετικά μέ πράγματα της σκέψης άπ · δ , τι μέ aνθρώπους ! Σ '

αuτή τήν έπικοινωνία ύπάρχει ή 'ίδια ήθικότητα , ή ϊδια έντιμότητα , ή ϊδια

όπισθοβουλία , ή ϊδια νωθρότητα , ή ϊδια φοβία- όλόκληρο τό άξιαγάrτητο καί

άξιομίσητο έγώ σας ! Οί σωματικές κοπώσεις σας θά δώσουν στά πράγματα

ότονα χρώματα , ό πυρετός σας θά τά κάνει τέρατα! Δέ φωτίζει διαφορετικά

τό πρωί σας τά πράγματα άπ' δ , τι τό βράδυ σας; Δέ φοβάστε μήπως

ξαναβρείτε στήν κόλαση κάθε γνώσης τό δικό σας φάντασμα, σάν τό

φάντασμα στό όποίο έχει μεταμφιεσθεί ή όλήθεια μπροστά σας ; Δέν είναι

τοϋτο μιά φρικιαστική κωμωδία , στήν όποία σεϊς τόσο άπερίσκεπτα θέλετε

νά συμπαίξετε ;-

540 Μάθηση . - · Ο Μιχαήλ .. Αγγελος έβλεπε στόν Ραφαήλ τή σπουδή , στόν

έαυτόν του τή φύση· έκεϊ ή μάθηση , έδώ ή ίδιοφϋία . · Ωστόσο τοΟτο εΊναι μιά

πεζότητα καί τό λέμε χωρίς νά πάψουμε νά σεβόμαστε τό μεγάλο σχολαστι­

κό . τί όλλο λοιπόν εΊναι ή ίδιοφιJϊα παρά ένα όνομα γιά ένα άρχαιότερο ":μflμα

μάθησης , πείρας , όσκησης , ίδιοποίησης, aφομοίωσης , εϊτε είναι τοΟτο στή

βαθμίδα τών πατέρων μας ή άκόμη νωρίτερα ! Καί πάλι : αuτός ποu μαθαίνει ,

κάνει ό 'ίδιος τόν έαυτόν του ίδιοφυή- μόνοδέν λέω είναι τοίπο τόσοεϋκολο , νά μαθαίνουμε , καί όχι μόνο ύπόθεση της καλής θέλησης· οφείλει κανείς νά

μπορεί νά μαθαίνει . Στήν περίπτωση ένός καλλιτέχνη συχνά έναντιώνεται

στή θέληση ό φθόνος , fι έκείνη ή περηφάνια. πού τό αϊσθημα τοϋ

παράξενου κάνει άμέσως όρατά τά άyκάθια της καί άνεπαίσθητα μετατίθεται

σέ μιά κατάσταση aμυνας άντί στήνκατάσταση τοϋ μαθητευόμενου . Καί τά

δυό έλειπαν άπό τό Ραφαήλ, δ πως καί στό Γκαίτε, καί γι · αύτό i')σαν οί

μεγάλοι μαθητευόμενοι κι' όχι μόνον οί έκμεταλλευτές τής ίστορίας τών

προγόνων τους . · Ο Ραφαήλ έξαφανίζεται άπό τά μάτια μας ώς μαθητευόμε­

νος μέ τήν Ιδιοποίηση αύτοϋ πού ό μεγάλος άνταγωνιστής του χαρακτήριζε

ώς «φύση» του : καθημερινά έπαιρνε ένα κομμάτι άπ' αuτό , αuτός ό

εύγενέστατος κλέφτης άλλά προτοϋ Ιδιοποιηθεί όλόκληρο τόν Μιχαήλ

·· Αγγελο πέθανε -καί ή τελευταία σειρά τών έργων του , ώς ή άρχή ένός

νέου πλάνου μελετών, είναι λιγότερο τέλεια καί άπόλυτα καλή , άκριβώς

254

έπειδή ό μεγάλος μαθητευόμενος παραμποδίσθηκε άπό τό θάνατο στήν πιό

δύσκολη άποστολή του καί πήρε μαζί του τόν τελευταίο σκοπό πού θά τόν

δικαίωνε καί πρός τόν όποίο άπόβλεπε .

541

Πώς πρέπει ν · άπολιθώνει κανείς . -·Αργά, άργά νά γίνεται σκληρός ,

δπως ένα εύγενές μέταλλο - καί στό τέλος νά μένει ηρεμος γιά χαρά τής

α ίωνιότητας .

542 · Ο φιλόσοφος καί ή ήλικία. -Δέν ένεργεί έξυπνα έκείνος πού άφίνει τό

βράδι νά κρίνει τήν ήμέρα: γιατί πολύ συχνά σ' αύτή τήν περίπτωση ό

κάματος γίνεται κριτής γιά δύναμη, έπιτυχία καί καλή θέληση . Κατά τόν

ϊδιο τρόπο πρέπει νά ε'ίμαστε πολύ προσεκτικοί σχετικά μέ τήν ήlιικία καί

τήν κρίση της γιά τή ζωή , πιό πολύ τήν ήλικία, πού δπως τό βράδι ξέρει νά

μεταμφιέζεται σέ μιά νέα καί θελκτική ήθικότητα καί μέ τό λυκόφως , τόν όρ­

θρο, τήν είρηνική ή λαχταριστή γαλήνη ξέρει νά ντροπιάζει τήν ήμέρα. ·Ο

σεβασμός πού έμείς προσφέρουμε στόν ήλικιωμένο aνθρωπο , προπαντός

δταν εΙναι ένας παλιός στοχαστής καί σοφός, μδς κάνει εϋκολα τυφλούς

μπρός στήν γήρανση τοϋ πνεύματός του , καί εΤναι πάντοτε άναγκαίο νά

βγάζουμε άπό τόν κρυψώνα τους τά σημάδια τέτοιας γήρανσης καί κόπωσης.

δηλαδή τό πίσω άπό τήν ήθική πρόληψη φυσιολογικό φαινόμενο, γιά νά μή

γελοιοποιοϋμε τό σεβασμό καί βλάπτουμε τη γνώση. Γιατί δχι σπάνια κυριεύε­

ται ό ήλικιωμένος όνθρωπος άπό τή μανία μιδς μεγάλης ήθικf)ς άνανέωσης

καί άναγέννησης καί έκφέρει μέ βάση αύτή τήν α'ίοθηση κρίσεις γιά τό έργο

καί τήν πορεία της ζωής του, σάν νά έχει γίνει γιά πρώτη φορά τώρα ένα

φωτεινό πνεϋμα : καί ώστόσο πίσω άπ' αύτή τήν εύχαρίστηση καί τή γεμάτη

αύτοπεποίθηση κρίση, ώς ύποβολέας βρίσκεται δχι ή σοφία , άλλά ή κόπωση.

·Ως τό πιό έπικίνδυνο χαρακτηριστικό αύτής μπορεί νά θεωρηθεί ή πίστη

στr')μεγαλοφιJία, ή όποία πρώτα γύρω σ ' αύτό τό σύνορο ζωής συνηθίζει νά

προσβάλλει μεγάλους καί μισομεγάλους άνθρώπους τοϋ πνεύματος: ή πίστη

σέ μιά έξαιρετική θέση καί · σέ έξαιρετικά δικαιώματα . ·Ο στοχασ-τής πού

έχει προσβληθεί άπ ' αύτή τήν πίστη , θεωρεί τώρα πιά ώς έπιτετραμμένο νά

παίρνει τό πράγμα πιό έλαφρά καί ώς μεγαλοφιJΊα περισσότερο νά δίνει

έντολές παρά ν · άποδεικνύει : πιθανώς νά είναι ώστόσο άκριβώς αύτή ή

όρμή γιά άνακούφιση, πού αίσθάνεται ή κόπωση τοΟ πνεύματος , ή πιό ίσχυρή

πηγή έκείνης τfiς πίστης . χρονικά προηγείται άπ' αuτήν δ σο διαφορετικά καί

255

νά παρουσιάζεται . " Επειτα : σ· αύτόν τόν χρόνο θέλει κανείς σύμφωνα μέ τή

μανία άπόλαυσης δλων τών κουρασμένων καί ήλικιωμένων ν · aπολαύσει τά

άποτελέσματα τής σκέψης του , άντί νά τά έπανεξετάσει καί τά σπείρει, καί

χρειάζεται άκόμη νά τά κάνει καταληπτά καί εύχάριστα καί ν ' άπομακρύνει τή

ξηρότητά τους, τήν παγερότητα καί άνοστιά · καί έτσι συμβαίνει ωστε ό

ήλικιωμένος στοχαστής φαινομενικά νά ύψώνεται πάνω άπό τό έργο τής

ζωής του , στήν πραγματικότητα δμως τοίιτο καταστρέφεται μέ άνάμικτη

όνειροπόληση, γλυκερότητα, καρυκεύματα, ποιητική όμίχλη καί μυστικιστικά

φώτα. 'Έτσι συνέβη τελικά μέ τόν Πλάτωνα, έτσι συνέβη τελικά μ ' έκεϊνον

τό μεγάλο έντιμο Γάλλο, δίπλα στόν όποίο δέν έχουν κανένα νά τοποθετή­

σουν οί Γερμανοί καί οί .. Αγγλοι αύτοϋ τοϋ αίώνα , τόν Αύγουστο Κόντ, πού

άγκάλιασε καί δάμασε τήν αύστηρή έπιστήμη . " Ενα τρίτο σημάδι τής

κόπωσης: έκείνη ή θυελώδης φιλοσοφία τοϋ μεγάλου στοχαστή , δταν ήταν

νέος , καί ό όποίος τότε δέν ίκανοποιείτο μέ τίποτα. τώρα κι' αύτός γέρασε,

χρησιμοποιεί , σάν ένας πού δέν έχει πιά καιρό γιά χάσιμο , τά πιό χοντροκομ­

μένα καί άδέξια μέσα τής ίκανοποίησης , δηλαδή αύτά τών δραστήριων,

κυρίαρχων, βίαιων, άρπακτικών φύσεων: άπό τώρα κι' έπειτα θέλει νά

θεμελιώνει ίδρύματα, πού νά φέρουν τό όνομά του, καί όχι πιά πνευματικά

οίκοδομήματα τί είναι γι' αύτόν τώρα οί αίθέριες νίκες καί τιμές στό

βασίλειο τών άποδείξεων καί άναιρέσεων! τί είναι γι· αύτόν μιά διαιώνιση σέ

βιβλία , μιά ριγηλή άγαλλίαση στή ψυχή ένός άναγν~στη! Τό 'ίδρυμα άντίθετα

είναι ένας ναός- τό ξέρει πολύ καλά, καί ένας ναός άπό πέτρα καί διάρκεια

κρατάει τό θεό του πιό σίγουρα στή ζωή άπ ' δ , τι οί προσφορές τρυφερών καί

σπάνιων ψυχών . 'Ίσως βρίσκει σ · αύτόν τό χρόνο έπίσης γιά πρώτη φορά

έκείνη τήν άγάπη, πού ίσχύει περισσότερο γιά ένα θεό παρά γιά έναν

aνθρωποί καί όλη του ή ύπαρξη καταπραΟνεται καί γλυκαίνεται κάτω άπό τίς

άκτίνες ένός τέτοιου ιϊλιου όπως ένός καρποϋ τό φθινόπωρο. Μάλιστα.

γίνεται θεϊκότερος καί ώραιότερος , ό μεγάλος ήλικιωμένος- καί παρ ' δλα

τοϋτα είναι τά γηρατειά καί ή κόπωση αύτά πού τοϋ έπιτρέπουν νά ώριμάζει

έτσι , νά γίνεται fjρεμος καί νά άναπαύεται στή φωτερή καί γεμάτη λατρεία

ύποταγή μιδς γυναίκας. Τώρα πέρασε πιά ή προηγούμενη πεισματική ,

άνώτερη άπό τό ·Εγώ του άπαίτηση γιά γνήσιους μαθητές , γνήσιους

πνευματικούς άπογόνους , δηλαδή γνήσιους άντιπάλους: αύτή ή άπαίτηση

πήγαζε άπό τή μή έξασθενισμένη δύναμη , άπό τή συνειδητή περηφάνια νά

μπορεί νά γίνεται πάντοτε ό ίδιος ό άντίπαλος καί θανάσιμος έχθρός τής

δικίΊς του θεωρίας- τώρα θέλει άποφασιστικούς όπαδούς, άδίστακτους συν­τρόφους , έπικουρικά στρατεύματα, κήρυκες , μιά πομπώδη άκολουθία .

Τώρα δέν ύποφέρει πιά τή φοβερή άπομόνωση, μέσα στήν όποία ζεϊ κάθε

πνεϋμα πού πετάει πρός τά έμπρός καί πρίν τήν ωρα, περιστοιχίζεται τώρα

πιά άπό άντικείμενα της λατρείας, της κοινότητας , της συγκίνησης καί

άγάπης , θέλει έπιτέλους νά έχει δλα τά καλά πού έχουν ολοι οί θρήσκοι, νά

γιορτάζει στήν κοινόmτα . πράγμα πού έκτιμάει πάρα πολύ . μάλιστα θά

256

επινοήσει άκόμη μιά θρησκεία , μόνο γιά νά έχει τήν κοινότητα . " Ετσι ζεί ό

σοφός γέος καί άνεπαίσθητα tρχεται τόσο άξιοθρήνητα κοντά στίς ίερατι­

κές , ποιητικές παρεκτροπές, ωστε μόλις πού έπιτρέπεται νά θυμάται

κανείς τή σοφή καί αύστηρή νιότη του, τήv τότε όκαμπτη ήθικότητα τοϋ κεφαλιοϋ, τόν άληθινά άντρικό του φόβο μπροστά σέ ξαφνικές iδέες κα ί

όνειροπολήσεις . 'Όταν όλλοτε έκανε μιά σύγκριση τοϋ έαυτοϋ του μέ

άλλους, άρχαιότερους στοχαστές, τό έκανε γιά νά μετράει σοβαρά τήν

άδυναμία του μέ τή δύναμή τους καΊ νά γίνεται ψυχρότερος καί πιό έλεύθερος άπέναντι τοΟ έαυτοϋ του: τώρα τό κάνει μόνο γιά νά μεθάει κατά

τή σύγκριση άπό τή δική τοό φαντασίωση. " Αλλοτε σκεπτόταν μ· έμπιστοσύ­

νη τούς μελλοντικούς στοχαστές, μάλιστα έβλεπε τότε τόν έαυτόν του μέ

ήδοvή vά συvτpίβ~ται μ~σα στό aπλετο φώς τους: τώρα βασανlζεται μέ τήν

ίδέα πώς δέ μπορεί νά είναι ό τελευταίος, σοφίζεται μέσα, μέ τήν

κληρονομιά του, τήν όποία δωρίζει aτούς άνθρώπους, νά έπιβάλει καί έναν

περιορισμό τής ύπέρτατης σκέψης, φοβάται καί λοιδωρεί τήν περηφάνια καί

τή δίψα γιά έλευθερία τών gτομικών πνευμάτων-: μετά άπ' αύτόν κανείς

πιά δέν πρέπει ν· άφίνει τό πνεύμα του νά έξουσιάζει έλεύθερα, θέλει νά

παραμείνει αύτός ό 'ίδιος γιά πάντα τό πρόχωμα πάνω ατό όποίο έπρεπε νά

σπάζουν τά κύματα τής σκέψης, - αύτές είναι οί μυστικές, 'ίσως κάποτε δχι

πάντοτε μυστικές έπιθυμίες του! Τό σκληρό γεγονός πίσω άπό τέτοιες

έπιθυμίες είναι ώστόσο πώς αύτός ό 'ίδιος σταμάτησε μπροστά ατή θεωρία

του καί τοποθέτησε σ' αύτή τόν όρόσημο λίθο του , τό δικό του «c'ι:>ς έδώ καί

μή παρέκει» . Βάζοντας ό 'ίδιος aτόν έαυτόν του ένα κανόνα, έξέδωσε καί τό

πιστοποιητικό τοϋ θανάτου του : άπ' έδώ καί πέρα δέν έπιτρέπεται ν '

άναπτυχθεϊ πιό πέρα τό πνεύμα του, ό χρόνος έχει γι· αύτόν περάσει , ό

δείκτης σταματάει . ·Εάν ένας μεγάλος στοχαστης θέλει νά γίνει ένας

δεσμευτικός γιά τή μελλοντική άνθρωπότητα θεσμός, πρέπει άdφαλώς νά

δεχθούμε πώς αύτός ξεπέρασε τήν κορυφή τής δύναμής του καί πώς ε/ναι

κατάκοπος, πολύ κοντά στό ήλιο8ασίλεμά του .

543

Νά μή κάνουμε τό πάθος έπιχείρημα τής άλήθειας! -·Ώ σείς καλοί καί

εύγενικοί όνειροπόλοι, σός γνωρίζω! Θέλετε νά έπιφυλάξετε τά δικαιώματά σας άπέναντι σέ μάς, άλλά καί άπέναντι σέ σάς καί προπαντός άπέναντι σέ

σάς! - καί μιά ύπερευαίσθητη καί κακή συνείδηση σάς κεντρίζει καί σάς

σπρώχνει τόσο συχνά κατά τής όνειροπόλησής σας! Πόσο πνευματώδεις γίνεσθε τότε στήν καταδολίευση καί άπονάρκωση αύτfις τής συνείδησης! Πώς μισείτε τούς τίμιους , άπλούς, καθαρούς , πώς άποφεύγετε τά άθώα

τους μάτια! · Εκείνη ή καλύτερη γνώση , άντιπρόσωποι τής όποία ς αύτοί ε1ναι

257

καί τή φωνή τής όποίας όκοϋτε μέοο σας πολύ δυνατό , πώς όμφιβόλλει γιό

τήν π ίστη σας- πώς ζητάτε νά τήν καταστήσετε ϋποπτη , ώς κακή συνήθεια

ώς aρρώστια τής έποχής , ώς παραμέληση καί μόλυνση τής δικής σας

πνευματικής ύγείας! Αύτό σος σπρώχνει έως τό μίσος κατά τής κριτικής ,

τής έπιστήμης , τής λογικής! Πλαστογραφείτε τήν ίστορία , γιό νά καταθέτει

ώς μάρτυρας γιά σος , άρνεϊσΟε τίς όρετές , γιά νά μή έπισκιάζουν τίς όρετές

τών είδώλων σας καί τών ίδανικών σας! Χρωματιστές είκόνες έκεί δπου

χρειάζονται λογικά θεμέλια! Λαύρα καί δύναμη τών έκφράσεων! · Ασημένιες όμίχλες! · Αμβροσιακές νύχτες! Ξέρετε νά φωτίζετε καί νά συσκοτίζετε , καί

μέ φώς νά συσκοτίζετε! Καί πραγματικά , όταν τό πάθος σας άρχίζει νά

λυσσομανάει , έρχεται μιά στιγμή πού μονολογείτε : τώρα έχω κατακτήσει τήν

καλή συνείδηση , τώρα είμαι μεγαλόψυχος , αύταπαρνητής , μεγαλόπρεπος,

τώρα εΤμαι είλικρινής. Πώς διψοτε γι · αύτές τίς στιγμές πού τό πάθος σας

σος δίνει μπροστά aτόν 'ίδιο τόν έαυτόν σας πλfi ρε ς , aπόλυτο δ ίκαιο κα ί κατά

κάποιον τρόπο τήν άθωότητα , πού aτόν άγώνα , στό μεθύσι, στό θάρρος ,

στήν έλπίδα είστε έξω άπό τόν έαυτόν σας καί πάνw άπό κάθε άμφιβολία ,

πού σεϊς δογματίζετε : «όποιος δέν είναι έξω -άπό τόν έαυτόν του όπως

έμεϊς , αύτός δέ μπορεί νά ξέρει τί καί ποϋ είναι ή άλήθεια!» . Πώς διψάτε νά

βρίσκετε άνθρώπους μέ 'ίδια πίστη σ · αύτή τήν κατάσταση - αύτή είναι ιΊ

κατάσταση τής έλαπωματικότητας τοϋ πνεύματος - καί γιά τόν έμπρησμό

τους ν · άνάψετε τίς φλόγες σας! · Αλίμονογιά τό μαρτύριό σας! · Αλίμονογιά

τή νίκη τοϋ καθαγιασμένου ψέματος! ~ Ηταν άνάγκη νά προξενήσετε aτόν ϊδιο

τόν έαυτόν σας τόσο πολύν πόνο ; - · Οφείλατε;

544 Πώς άσκεϊ κανείς τώρα φιλοσοφία . -Παρατηρώ δτι οί νέοι μας, οί

γυναίκες μας καί οί καλλιτέχνες πού άσχολοϋνται μέ τή φιλοσοφία άπαιτοϋν

τώρα άκριβώς τό άvτίθετο άπ ' αύτό , πού οί ·· Ελληνες δέχονταν άπ ' αύτή!

'Όποιος δέν άκούει τόν άδιάλειπτο άλαλαγμό άγαλλίασης , πού πάει διαμέ­

σου κάθε λόγου καί άντίλοyου ένός πλατωνικοϋ διαλόγου , τόν άλαλαγμό

-άγαλλίασης yιά τή νέα έπινόηση τής λογικής σκέψης, τί καταλαβαίνει αύτός

όπά Πλάτωνα , τί άπό τήν άρχαία φιλοdοφία ; Τότε γέμιζαν οί ψυχές μέ

μεθύσι , όταν άσχολοϋνταν μέ τό αύστηρό καί νηφάλιο παιχνίδι τής έννοιας ,

τής γενίκευσης , τής άναίρεσης , τής άκριβοϋς άνάπτυξης , μ · έκεϊνο τό

μεθύσι πού 'ίσως έχουν γνωρίσει οί άρχαίοι αύστηροί καί νηφάλιοι έπινοητές

τών aντιστίξεων τής μουσικής. Τότε είχαν στήν · Ελλάδα άκόμη στή γλώσσα

τους τήν aλλη άρχαιότερη καί όλλοτε πιό πανίσχυρη γεύση : καί aπέναντι σ '

αuτή ξεχώρισε τόσο γοητευτικά τό νέο , ωστε τραγουδοϋσαν καί ψέλλιζαν

δπως σ · έρωτική τρέλα γιά τή διαλεκτική , τή ιιθεία τέχνη». · Εκείνο τό

258

άρχαϊο ήταν ώστόσο ή σκέψη κάτω άπό τήν έξουσία της ήθικότητας , γιά τήν

όποία ύπfiρχαν διαπιστωμένες κρίσεις, διακριβωμένα α'ίτια, δχι όλλοι λόγοι

παρά αύτοί της αύθεντίας : έτσι wστε ή σκέψη ήταν μιά γενική θεώρηση καί

κάθε άπόλαυση τοϋ λόγου καί τής συνομιλίας δφειλε νά βρίσκεται στή

μορφή . (Παντοϋ , δπου τό περιεχόμενο έννοεϊται ώς αίώνιο καί μέ άπόλυτο

κύρος, ύπάρχει μόνο μιά μεγάλη μαγεία : ή μαγεία της έναλλασσόμενης

μορφής, δηλαδή τής μόδας . Ό 'Έλληνας άπολάμβανε καί aτούς ποιητές,

άπό τά χρόνια τοϋ ·Ομήρου, καί άργότερα στούς γλύπτες , δχι τήν πρωτοτυ­

πία , άλλά τό άντίθετό της . ) · Ο Σωκράτης ήταν αύτός πού άνακάλυψε τήν

άντίθετη μαγεία της αiτίας καί της έπενεργείας , τοϋ αiτίου καί τοϋ

άποτελέσματος: κι· έμείς οί μοντέρνοι όνθρωποι έχουμε τόσο συνηθίσει

στήν έλλειψη της λογικής καί έχουμε έτσι γι . αύτή διαπαιδαγωγηθεί , ωστε

αύτή εΊναι ατή γλώσσα μας σάν ή κανονική γεύση καί ώς τέτο ια οφείλει νά

εlναι άντιπαθητική στούς ήδυπαθείς καί ύπερόmες . " Ο , τι διαφέρει άπ'

αύτή, γοητεύει τούτους : ή πιό λεπτή φιλοδοξία τους τούς κάνει νά

πιστεύουν, δτι οί ψυχές τους εΊναι έξαιρέσεις, δχι διαλεκτικά καί λογικά

δντα , άλλά- τώρα π . χ. «ένοραματικά δντα» , προικισμένα μέ τήν «έσωτερικιi

α'ίσθηση» fι μέ τή «νοητική έποπτεία», κυρίως όμως θέλουν νά είναι

«καλλιτεχνικές φύσεις••, μέ μιά μεγαλοφιJΊα στό κεφάλι καί ένα δαίμονα στό

κορμί καί έπομένως μέ ίδιαίτερα δικαιώματα γιά τοϋτον καί έκεϊνον τόν

κόσμο, κυρίως μέ τό προνόμιο θεών, νά εΤναι άκατάληπτοι . - Τούτο άσκεϊ

τώρα κάί ή φιλοσοφία . Φοβaμαι , θά τό καταλάβουν κάποια ή μέρα πώς έχουν

έξαπαn]θεϊ , - αύτό πού, αύτοί θέλουν, εΤναι θρησκεία!

545 'Ωστόσο έμείς δέ σάς πιστεύουμε. -Πολύ θά θέλατε νά έμφανίζεσθε

σάν άνθρωπογνώστες, άλλά έμείς δέ θά σός τό έπιτρέψουμε! Μήπως πρέπει

νά παρατηρήσουμε πώς παρουσιάζετε τούς έαυτούς σας πιό έμπειρους ,

πιό βαθείς , πιό εύαίσθητους , πιό τέλειους άπ · δσο εlστε ; Αίσθανόμαστε

τοϋτο τόσο καλά σ· έκείνον τό ζωγράφο , πώς fιδη φανερώνεται μιά

ύπεροψία στό χειρισμό τοϋ πινέλου του · τό άκοϋμε τόσο καλά σ · έκείνον τό

μουσικό, δτι μέ τόν τρόπο πού εiσάγει τό θέμα του θά i)θελε νά τό

παρουσιάσει άνώτερο άπ' δ,τι είναι. 'Έχετε μέσα σας βιώσει ίστορία ,

συγκλονισμούς , σεισμούς, μεγάλα λυπηρά γεγονότα , κεραυνοβόλες χαρές ;

Τρελαθήκατε μέ μεγάλούς καί μικρούς καραγκιόζηδες ; · Υποφέρατε στ '

άλήθεια τίς παραισθήσεις καί τόν πόνο τών καλών άνθρώπων ; Καί τόν πόνο

καί τό εΊδος εύτυχiας τών πιό κακών άνθρώπων; Τότε μιλήστε γιά ήθική,

διαφορετικά δχι!

259

546

Σκλάβος καί ίδεαλιστής. - · Ο όνθρωπος τοϋ · Επικτήτου δέ θά ήταν στ· άλήθεια σύμφωνα μέ τό γοϋστο αύτwν πού τώρα έπιδιώκουν τό Ιδανικό . · Η

συνεχής διέγερση τοϋ είναι του , τό ένδοστρεφές άκαταπόνητο βλέμμα , τό

κλε ιστό , προσεκτικό , έπιφυλακτικό ;τοϋ ματιοϋ του, στήνπερίπτωση πού καμιά

φορά στρέφεται πρός τόν έξωτερικό κόσμο· κα ί μάλιστα ή σιωπή ιϊ ή

όλιγολογία : δλα σημάδια της αύστηρότατης άνδρείας- τί θά ήσαν τοϋτα γιά

τούς Ιδεαλιστές μας, οί όποίοι κυρίως λαχταροϋν τήν έκτόνωση! · Εκτός άπ '

δλ' αύτά δέν είναι αύτός φανατικός , μισεί τήν έπίδειξη καί τήν κομπορρη­

μοσύνη των Ιδεαλιστών μας: ή άλαζονεία του , όσο μεγάλη καί όν είναι , δέ

θέλει ώστόσο νά ένοχλεί τούς όλλους, αύτός παραδέχεται μιά όρισμένη i'jπια προσέγγιση καί δέ θά i'jθελε νά χαλάσει κανενός τήν καλή διάθεση -μάλιστα μπορεί καί νά χαμογελάει! · Υπάρχει πολύς άρχαίος άνθρωπισμός σ '

αύτό τό Ιδαν ικό! Τό πιό ώραίο ώστόσο εΊναι δτι λείπει άπ ' αύτόν έντελώς ό

φόβος τοϋ θεοϋ , ότι πιστεύει αύστηρά στή λογική , ότι δέν είναι ένας

ρήτορας της μετάνοιας . · Ο · Επίκτητος ήταν ένας σκλάβος : ό ίδανικός του

όνθρωπος δέν ό.νήκει σέ μιά κοινωνική τάξη καί είναι δυνατό ν· άνήκει σ·

δλες τίς κοινων ικές τάξεις , προπαντός δμως πρέπει ν · άναζητηθεί στή βαθιά,

κατώτερη μάζα , ώς ό σιωπηλός , αύτάρκης μέοο σέ μιό. γενική κατάσταση

δουλείας , ό όποίος άμύνεται πρός τά έξω γιά τόν έαυτόν του καί ζεί

συνεχώς σέ κατάσταση ύπέρτατης ό.νδρείας . · Από τόν χριστιανό ξεχωρίζει

προπαντός άπό τό δτι ό χριστιανός ζεί μέ τήν έλπίδα , μέ τήν παρηγοριά

«άν~κφραστων χαρών» , πού έπιτρέπει νά τοϋ κάνουν δώρα καί πού περιμέ­

νει καί δέχεται τό όριστο δχι άπό τόν έαυτόν του, άλλά άπό τή θεϊκή άγάπη

καί χάρη : ένώ ό ·Επίκτητος δέν έλπίζει καί τό καλύτερό του δέν έπιτρέπει

νά τοϋ χαρίζεται - τό κατέχει , τό κρατάει γενναία στό χέρι του, καί θά

πάλευε , μ· όλο τόν κόσμο , έάν αύτός ιϊθελε νά τοϋ τό άρπάξει . Ό

χριστιανισμός φτιάχτηκε γιά ένα όλλο εΤδος άρχαίων σκλάβων , γι· αύτούς πού

εΊχαν άδύνατη βούληση καί νόηση , δηλαδή γιά τή μεγάλη μάζα των σκλάβων .

547 Οί τύραννοι τού πνεύματος . - ·Η έπιστήμη δέν άλλάζει τώρα πιά πο­

ρεία άπό τό τυχαίο γεγονός, ότι ό όνθρωπος γίνεται περίπου έβδομήντα

χρόνων, δπως συνέβαινε τόσον καιρό. " Αλλοτε ήθελε κανείς μέοο σ· αύτό

260

τό χρονικό διάστημα Vά φθάνει ατό τέλος της γνώσης , καί άποτιμοϋσε τίς

μεθόδους της γνώσης σύμφωνα μ · αύτή τή γενική έπιθυμία . Τά μικρά μο­

νωμένα ζητήματα καί οί δοκιμές έθεωροϋντο ώς άξιqκαταφρόνητα , fιθε­

λαν τό συντομότερο δρόμο , πί στευαν , έπειδή όλα aτόν κόσμο φαίνονταν

πώς εΙ ναι ρυθμισμένα γιά τόν δνθρωπο, ότι καί ή δυνατότητα της γνώσης τών

πραγμάτων tχει ρυθμισθεί γιά tνα άνθρώπινο χρονικό μέτρο . Νά λύσουν όλα

μεμιάς , μέ μιά λιlξη - αύτό iΊταν ή μυστική έπιθυμία . Θεωροίισαν τό πρό­

βλημα ώς Γόρδιο δεσμό η ώς τό !)ύγό τοϋ Κολόμβου · δέν εΊχαν καμιά άμφι­

βολία πώς καί στό πρόβλημα της γνώσης ήταν δυνατό νά φθάσουν στό

στόχο μέ τόν τρόπο τοϋ · Αλέξανδρου η τοϋ Κολόμβου , νά λύσουν μέ μιά

άπάντηση δλα τά προβλήματα, .. .. Ενα αϊνιγμα έχουμε γιά λύση»: ετσι πα ­

ρουσιαζόταν στό μάτι τοϋ φιλόσοφου ό σκοπός της ζωής · στήν άρχή έπρε­

πε νά βρεθεί τό α'ίνιγμα καί νά συμπυκνωθεί τό πρόβλημα τοϋ κόσμου στήν

άπλούστερη μορφή αίνίγματος . · Η δπειρη φιλοδοξία καί ή άγαλλίαση, νά

εΊναι ό «άποσαφηνιστής τοΟ αίνίγματος τοϋ κόσμου· άποτελοϋσαν τά όνει­

ρα τοϋ στοχαστή τίποτα δέ φαινόταν σ · αύτόν aξιο γιά προσπάθεια , σάν

τοϋτο δέν iΊταν τό μέσο ν · άποτελειώσει όλα γι ' αύτόν! 'Έτσι f]τcν ή φι­

λοσοφία ένα εΤδος ύπέρτατης πάλης γιά τήν τυραννία τοϋ πνεύματος , κα­

νείς δέν άμφέβαλε πώς μιά τέτο ια τυραννία έχει παρακρατηθεί καί άποτα­

μιευθεί γιά κάποιον πολύ εύτυχισμένο , πολύ εύτυχισμένο , πολύ λεπτό ,

πολύ έπινοητικό , πολύ τολμηρό, πολύ δυναμικό- γιά ε να ν μοναδικό- γι · αύ­

τό καί πολλοί φαντάστηκαν, τελευταία άκόμη καί ό Σοπενχάουερ , πώς αύτός

εΤναι ό μοναδικός . ' Απ ' αύτό προκύπτει , πώς γενικά ή έπιστήμη έχει ως τώ­

ρα με ίνει πίσω έξαιτίας της ήθικής στενοκεφαλιδς τών νεοσσών της καί πώς

αύτή όφείλει μελλοντικά ν · άσκείται μέ μιά π.ι.Q ύψηλή καί γενναιόφρονη

βασική αϊσθηση. «τί εΤναι γιά μένα σπουδαίο» στεκει πάνω'- άπό τήν πόρτα

τοϋ μελλοντικοϋ στοχαστή.

548

· Η νίκη κατά τής δύναμης. - · Εάν άναλογισθεί κανείς τί ως τώρα

λατρευόταν ώς «ύπεράνθρωπο πνεϋμα» ,ώς «μεγαλοφιJία», τότε καταλήγει στό θλιβερό συμπέρασμα , πώς γενικά ή πνευματικότητα της άνθρωπότητας

έπρεπε νά f]ταν κάτι πολύ χαμηλό καί πενιχρό : τόσο λίγο πνεϋμα χρειάστηκε

ως τώρα γιά νά αίσθανόμαστε άνώτεροι άπ · αύτούς! .. Αχ, πόσο φτηνή εΊναι ή δόξα της «μεyαλοφιJϊας»! Πόσο γρήγορα ίδρύθηκε ό θρόνος της , πόσο

γρήγορα ή λατρεία της έγινε συνήθεια! ·Ακόμη γονατίζουμε μπροστά ατή δύναμη - σύμφωνα μέ παλιά συνήθεια σκλάβων - καί ώστόσο , έάν πρόκειται

261

νά διαπιστωθεί ό βαθμός τής αίτίας τfjς λατρείας, άποφασιστική σημασια

έχε ι μόνον ό βαθμός τfjς λογικής μέσα ατή δύναμη : πρέπει νά ύπολογίσουμε

μέχρι ποιοίί βαθμοίί έχει ύπερνικηθεί ή δύναμη άπό κάτι άνώτερο καί τώρα

πιά τήν έξυπηρετεί ώς όργανο καί μέσο της! · Αλλά γιά μιά τέτοια μέτρηση

ύπάρχουν άκόμη πολύ λίγα μάτια , μάλιστα τίς περισσότερες φορές θεωρεί­

ται άκόμη ή μέτρηση της μεγαλοφUϊας ώς ένα άνοσιούργημα καί έτσι πάντο­

τε συντελείται 'ίσως δ , τι πιό ώραϊο στό σκοτάδι καί βυθίζεται , μόλις πού

γεννήθηκε , σέ αiώνια νύχτα - έννοώ τό θέαμα έκείνης τf]ς δύναμης πού μιά

μεγαλοφυϊ'α χρηιμοποιεϊ όχι γιά έργα , άλλά γιά τόν έαυτόν της σάν έργο ,

δηλαδή γιά τό δαμασμό της , γιά τήν κάθαρση τής φαντασίας της, γιά τήν

ταπείνωση καί έκλογή ένός πλήθους θεμάτων καί έμπνεύσεων . · Ακόμη εΊναι

ό μεγάλος όνθρωπος άκριβώς στό . πιό μεγάλο, αύτό πού άπαιτεί λατρεία ,

άόρατος δπως ένα πολύ μακρινό άστέρι : ή νίκη του κατά τής δύναμης μένει

δίχως μάτια καί συνεπώς κα ί χωρίς τραγούδι καί τραγουδιστή . ·Ακόμη δέν

έχει καθοριστεί ή ίεράρχηση τοίί μεγέθους γιά δλη τήν περασμένη άνθρω­

πότητα .

549 Φυγή άπό τόv έαυτόv μας. - · Εκείνοι οί όνθρωποι τών πνευματικών

σπασμών , πού είναι άπέναντι τοίί έαυτοϋ τους άνυπόμονοι καί σκοτεινια­

σμένοι , δπως ό Βύρων η ό · Αλφρέ ντέ Μυσέ , καί σ ' ό , τι κάνουν μοιάζουν

μέ πτοημένα όλογα, αύτοί πού παίρνουν άπό τή δική τους δημιουργία μόνο

μιά σύντομη χαρά καί ζέση , πού σχεδόν σπάζει τίς φλέβες , καί έπειτα μιά

τόσο πιό χειμωνιάτικη έρημία καί κατάθλιψη, πώς μποροΟν νά ύποφέρουν

τοίίτο μέσα τους; Διψάνε γιά μιά άφοσίωση σ · ένα έξω άπό τόν έαυτόν τους

«έάν ένας μέ τέτοια δίψα είναι χριστιανός , θέλε ι ν ' άφσσιωθεϊ ατό Θεό , νά

γίνει έντελώς ένα μ ' αύτόν» (είναι κανείς Σαίξπηρ , τότε τοϋ είναιάρκετό) ν '

άφοσιωθεϊ σέ εiκόνες μιδς ζωής γεμάτης πάθη · είναι κανείς Βύρων, διψάει

γιά πράξεις, έπειδή αύτές μδς άπομακρύνουν περισσότερο άπότόν έαυτόν

μας άπ ' δσο σκέψεις , αίσθήματα καί έργα . Καί έτσι θά ηταν ϊσως ή όρμή γιά

πράξεις βασικά φυγή άπό τόν έαυτόν μας ; - θά μδς ρωτοϋσε ό Πασκάλ. Καί

πραγματικά ! Στά άνώτατα παραδείγματα τής όρμής γιά πράξεις θά μποροΟ­

σε ν ' άποδειχθεϊ ή πρόταση: ώστόσο ός σκεφθούμε , μέ τίς γνώσεις καί τίς

έμπειρίες ένός ψυχίατρου , πώς τέσσερις άπό τούς διψασμένους γιά πράξεις

δλων τών έπο)(ών ύπήρξαν έπιληπτικοί (δηλαδή ·Αλέξανδρος, Καίσαρ,

Μωάμεθ καί Ναπολέων) καθώς έπίσης καί ό Βύρων i'iταν υποταγμένος σ ·

αύτό τό πάθος.

262

550 Γνώση καί όμορφιά . -·Εάν οί aνθρωποι , δπως κάνουν πάντοτε , aποτα­

μιεύουν κατά κάποιον τρόπο τή λατρεία τους καί τό αϊσθημα εύτυχίας τους

γιά έργα τής φαντασίας καί τής ύποκρισίας , τότε δέν πρέπει νά έκπ.λησσόμε­

θα , έάν αύτοί μπροστά στήν άντίθεση τής φαντασίας καί ύποκρισίας :-ταραμέ­

νουν ψυχροί καί άκεφοι. · Η άγαλλίαση πού προκύπτει ιϊδη άπό τό πιό μικρό

βήμα καί τήν πιό μικρή πρόοδο της άκριβολογικιϊς γνώσης καί ή όποία τώρα

άναβλύζει τόσο πλούσια καί γιά τόσο πολλούς άπό τό τωρινό είδο(: τής έπιστήμης -αύτή ή άγαλλίαση δέ γίνεται καμιά φορά πιστευτή άπ' δλους

έκείνους πού έχουν συνηθίσει νά γοητεύονται πάντοτε μόνον άπό τήν

έγκατάλειψη τής πραγματικότητας , άπό τό όλμο στά βάθη τοϋ φαινομένου . ­

Αuτοί νομίζουν πώς ή πραγματικότητα είναι άσχημη: · Ωστόσο δέ σκέπτονται

πώς ή γνώση καί τής πιό όσχημης πραγματικότητας είναι ώραία καί πώς

έκεϊνος πού γνωρίζει συχνά καί πολύ , στό τέλος καταλήγει νά μή βρίσκει

όσχημο τό σύνολο τής πραγματικότητας , ή άνακάλυψη της όποίας τοϋ έδινε

πάντοτε εύτυχία. · Υπάρχει λοιπόν κάτι «καθαυτό ώραίο>>; ·Η ευτυχία των

έπιστημόνων αύξάνει τήν ώραιότητα τοϋ κόσμου καί κάνει δλα δσα εlναι έδw

πιό φωτεινά· ή γνώση δέ θέτει τήν ώραιότητά της μόνο γύρω άπό τά

πράγματα, άλλά , γιά πάντα , στά πράγματα· - εϋχομαι νά μός δώσει ή μελ­

λοντική aνθρωπότητα τή βεβαίωσή της γι · αύτή τή φράση! . Εν τι!) μεταξύ ός θυμηθοϋμε μιά παλιά έμπειρία: δυό τόσο διαμετρικά άντίθετοι όvθρωποι δ πως

ό Πλάτων καί ό · Αριστοτέλης συμφωνούσαν στό τί άποτελεί τήν ύπέρτατη

εύτυχία , δχι μόνο γι· αuτούς η γιά τούς άνθρώπους, άλλά καθαυτή, άκόμη καί

γιά θεούς : τή βρήκαν στή γνώση , στή δραστηριότητα ένός καλοασκημένου

καί έπινοητικοϋ λογικού (όχι π . χ. στήν «ένόραση» δπως οί Γερμανοί μισο­

θεολόγοι καί γνήσιοι θεολόγοι, ο χι ατό δραμα , δπως οί Μυστικοί , οϋτε έπίσης

ατή δημιουργία, δπως δλοι οί Πρακτικοί) . Παρόμοια έκριναν ό Καρτέσιος καί ό

Σπινόζα : πόσο είχαν δλοι αuτοί άπολαύσει τή γνώση! Καί ποιός κίνδυνος γιά

τήν έντιμότητό τους νά γίνουν έτσι έγκωμιαστές των πραγμάτων!

551

· Αρετές τού μέλλοντος. -Πως ·συμβαίνει ωστε όσο πιό κατανοητός έχει γίνει ό κόσμος, τόσο πιό πολύ νά έχει έλαττωθεί ή κάθε ε'ίδους έπισημότητα; Τοϋτο συμβαίνει έπειδή ό φόβος ήταν τόσο πολύ τό βασικό στοιχείο έκείνου τοϋ σεβασμοϋ πού μός κύρίευε σέ κάθε όγνωστο , μυστη­ριώδες καί μός μάθαινε νά γονατίζουμε μπροστά στό άκατανόητο καί νά

263

παρακαλοϋμε γιά χάρη ; Καί δέν έπρεπε μ' αύτόν τόν τρόπο, έπειδή έχουμε

γίνει λιγότερο φοβητσιάρηδες, νά έχει χάσει ό κόσμος καί κάθε θέλγητρογιά

μδς; Δέν έπρεπε μέ τή δειλία μας νά εχει γίνει μικρότερη καί ή δική μας

άξιοπρέπεια καί έπισημότητα, ή δική μας τρομάρα; "Ισως, έπειδή έκτιμάμε

λιγότερο τόν κόσμο καί τούς 'ίδιους τούς έαυτούς μας, άπό τότε πού

σκεπτόμαστε πιό θαρραλέα αύτόν καί τόν έαυτόν μας; "Ισως , έπειδή

ύπάρχει ένα μέλλον, κατά τό όποίο αύτό τό θάρρος της σκέψης θά εχει

τόσο άναπτυχθεϊ. ωστε νά αΙσθάνεται ώς ό ύπέρτατος άλαζόνας πάνω άπό

τούς άνθρώπους καί τά πράγματα , - πού ό σοφός ώς ό πιό θαρραλέος

βλέπει τόν έαυτόν του καί τήν ϋπαρξη τίς περισσότερες φορές κάτω άπό

τήν έξουσία του; -Αύτό τό εΤδος τοϋ θάρρους, πού δέν άπέχει άπό μιά

άχαλίνωτη ύπεροψία , έλειπε ως τώρα άπό τήν άνθρωπότητα. - "Ω, εϊθε νά

fjθελαν ώστόσο oi ποιητές νά γίνουν πάλι αύτό πού δφειλαν νά ήσαν κάποτε: προφήτες, πού διηγοϋνται κάτι άπό τά δυνατά νά γίνουν! Τώρα , πού

άφαιρείται συνεχώς πιό πολύ άπό τά χέρια τους τό πραγματικό καί περασμένο

καί πρέπει ν· άφαιρείταί γιατί ό καιρός τής άθώας κιβδηλίας πέρασε! Εiθε νά

fjθελαν νά μάς άφήσουν νά προαισθανθοϋμε κάτι άπό τίς aρετές τού μέλ­

λοντος! .. Η κάτι όπά άρετές, πού ποτέ πιά δέ θά εΤναι πάνω στή γfi, μολονότι θά μποροϋοον νά είναι κάπου στόν κόσμο κάτι, όπά πορφυρένιους άστερι­

σμούς καί όλόκληρους γαλαξίες τοϋ ώρα ίου! Ποϋ εΤστε σεϊς, σείς oi άστρονό­μοι τοΟ ίδανικοΟ;

552

'Ο ίδανικός έγωισμός. -·Υπάρχει μιά π ιό ίερή κατάσταση άπ · αύτή τής έγκυμοσύνης ; 'Όλα δσα κάνει κανείς, νά τά κάνει μέ τή σιωπηλή σκέψη πώς

αύτά πρέπει κατά κάποιον τρόπο νά ώφελήοουν αύτό πού γίνεται μέσα μας!

Πρέπει ν' άνυψώνει τή μυστική άξία του, πού έ,..ιείς τή σκεπτόμαστε μέ

άγαλλίαση! ·Εδώ άποφεύγουμε πολλά , δίχως νά πρέπει ν' άναγκάζουμε

σκληρά τόν έαυτόν μας! ·Εδώ πιέζουμε ένα βίαιο λόγο, δίνουμε συμφιλιωτι­

κά τό χέρι: άπό τό πιό πράο καί τό πιό καλό όφείλει ν' άναπτυχθεί τό παιδί .

Δοκιμάζουμε φρίκη μπροστά στήν όξύτητά μας καί τόν αΙφνιδιασμό μας: σάν

νά έπρόκειτο νά χύσουν τοϋτα μιά σταγόνα συμφοράς στό ποτήρι τής ζωής

τοΟ άγαπητότατου ι'iγνωστου! .. Ολα ε Τ ναι τυλιγμένα μ· έναν πέπλο, γεμάτα άπό προαισθήματα , γιά τίποτα δέ ξέρει κανείς πώς θά πάνε, περιμένουμε καί

κοιτάμε νά ε'ίμαστε έτοιμοι. .. Ε να καθαρό καί έξαγνιστικό α'ίσθημα βαθιάς εύθύνης κυριαρχεί μέσα μας. σχεδόν σάν αύτό πού εχει ενας θεατής

264

μπροστά στήν κλειστή αύλαία - αύτό μεγαλώνει , αύτό έμφανίζεται στό φώς

τής ήμέρας : δέν έχουμε έμείς τίποτα στό χέρι γιά νά προσδιορίσουμε οϋτε

τήν άξία του οϋτε τήν ώρα του . · Εξαρτιόμαστε άποκλειστικά άπό κάθε

έμμεση καί εύλογημένη έπίδραση. ••Αύτό πού μεγαλώνει έδώ είναι κάτι

μεγαλύτερο άπό μδς•• είναι ή πιό μυστική έλπίδα μας: γι· αuτό τακτοποιούμε

δλα, ώστε νά ρθεϊ τοϋτο εύτυχισμένο στόν κόσμο : δχι μόνο κάθε ώφέλιμο ,

άλλά άκόμη καί τίς χαρές καί τά στεφάνια τfiς ψυχής. -Σ ' αύτή τή

γιορταστική άτμόοφαιρα όφείλει νά ζεί κανείς! Μπορεί νά ζεί! Καί aς είναι

τό προσδοκώμενο μιά σκέψη , μιά πράξη- δέν έχουμε καμιά aλλη σχέση μέ

κάθε σημαντικό έπίτευγμα παρά τή σχέση τής έγκυμοσύνης καί όφείλαμε νά

σκορπίσουμε aτόν άέρα τίς αuθάδεις κουβέντες γ ιά ••θέληση» καί «δημιουρ­

γία"! Αuτ6ς είναι 6 σωστός ίδανικός έγωισμός : πάντοτε νά φροντίζουμε καί

νά έπαγρυπνδμε καί νά κρατάμε τή ψυχή ηρεμη , γιά νά πηγαίνει ή

γονιμότητά μας ώραϊα πρός τό τέλος! .. Ετσι , μ · αύτόν τόν έμμεσο τρόπο

φροντίζουμε καί άγρυπνδμε γιά τήν ώφέλεια δλων· καί ή διάθεση , μέσα

στήν όποία ζοΟμε, αύτή ή περήφανη καί f\πια διάθεση , είναι ένα λάδι πού

άπλώνεται πέρα άπό μδς καί στίς άνήσυχες ψυχές . -'Ωστόσο παράξενοι

είναι οί έγκυμονοϋντες! " Ας ε'ίμαστε λοιπόν καί έμείς παράξενοι καί aς μή

κατακρίνουμε τούς ό.λλους , έάν όφείλουν νά είναι τέτοιοι! ·Ακόμη καί δταν

τοϋτο γίνεται κακό καί έπικίνδυνο : στό σεβασμό αύτοΟ πού γεννιέται ό.ς μή

μένουμε Πίσω άπό τήν κοομική δικαιοσύνη, ή όποία δέν έπιτρέπει στό

δικαστή καί στό δήμιο νά θίξουν μιά έγκυο!

553 Μέ περιστροφές.' ΠοΟ όδηγεί όλόκληρη αύτή ή φιλοσοφία μ · δλες τίς

πεpιστροφές της; Μήπως κάνει κάτι. περισσότερο άπό τό νά μεταφΡάζει κατά κάποιον τρόπο σέ λογική μιά. διαρκή καί ίσχυρή όρμή, μιά όρμή πρός

γλυκό f\λιο, φωτεινό καί ταραχώδη έλεύθερο χώρο, νότια φυτά, άναπνοή

θαλασσινού όέρα , πρόχειρη διατροφή μέ κρέας , αύγά καί φροϋτα , ζεστό

νερό γιά πιόσιμο, καθημερινές σιωπηλές όδοιπορίες , λίγες κουβέντες ,

σπάνια καί προσεκτική μελέτη, μοναχική κατοίκηση, καθαρές , άπλές καί σχεδόν στρατιωτικές συνήθειες, μέ λίγα λόγια, πρός δλα τά πράγματα πού

σέ μένα άκpιβώς άρέσουν περισσότερο , όκριβώς σέ μένα εΊναι πιό ώφέλιμα ;

Μ ιά φιλοσοφία πού βασικά είνα ι τό ένστικτο γιά μιά προσωπική δίαιτα ; .. Ενα ένστικτο πού ζητάει μέ τό λοξό δρόμο τοϋ κεφαλιού μου τό δικό μου έλεύθερο χώρο , τό ϋψος μου , τόν καιρό μου , τό δικό μου ε1δος ύγείας;

' Υπάρχουν πολλές aλλες καί άσφαλώς έπίσης άvώτερες ύπεροχότητες τής

φιλοσοφίας καί δ χι μόνον τέτοιες πού είναι π ιό σκοτεινές καί άπαιτητικές άπό

265

τίς δικές μου - 'ίσως δέν εΊναι αύτές γενικά τίποτα aλλο παρά πνευματικές

περιστροφές τέτοιου ε'ίδους προσωπικών όρμών; ·Εν τQ μεταξύ βλέπω μ·

ένα νέο μάτι τό μυστηριώδες καί μοναχικό πέταγμα μιός πεταλούδας , ψηλά

στή βραχώδη όχθη τής λίμνης , όπου φυτρώνουν πολλά καλά φυτά : πετάει

γύρω-γύρω, δίχως νά νοιάζεται πού έχει άκόμη μόνο μιας ή μέρας ζωή καί πού

ή νύχτα θά εΊναι πολύ ψυχρή γιά τή φτερωτή της άδυναμία. Θά f]ταν δυνατό νά

βρεθεϊ καί γι· αύτή μιά φιλοσοφία; αύτή δέν πρέπει νά εΊναι ή δική μου .

554 Πρόοδος. -·Όταν κανείς έξυμνεϊ τήν πρόοδο, έξυμνεϊ μόνον τήν

κίνηση κι · αύτούς πού δέ μός άφίνουν νά μένουμε στήν 'ίδια θέση - καί έτσι

κάτω άπό όρισμένες συνθf]κες είναι άσφαλώς καί τοϋτο πολύ, ίδιαίτερα δταν

ζεϊ κανείς άνάμεσα σέ Αίγύπτιους. Στήν εύκίνητη δμως Εύρώπη δπου ή

κίνηση , δ πως λένε , «έννοείται άφ · έαυτής», - aχ, έάν έμείς καταλα6αίνα­

με; μόνον κί κάτι άπ' αύτό!- έπαινώ τήν πρόοδο καί τούς προοδευτικούς,

δηλαδή αύτούς πού συνεχώς άφίνουν πίσω τούς έαυτούς τους καί δέ

νοιάζονται καθόλου , έάν τούς άκολουθεϊ καί κάποιος όλλος. ,,. Οπου έγώ λέω στόν έαυτόν μου όλτ, έκεϊ βρίσκω τόν έαυτόν μου μόνο: γιά ποιό λόγο

έπρεπε νά κάνω aλτ! ·Η έρημος είναι άκόμη μεγάλη»- έτσι αίσθάνεται ένας

τέτοιος προοδευτικός.

555 Οί πιό άσήμαντοι άρκοϋν πιά . -Πρέπει ν· άποφεύγουμε τά γεγονότα,

δταν ξέρουμε , δτι καί τάπιό άσήμαντα έντυπώνονται μέσα μας- καί άπ ' αύτά

δέν ξεφεύγει ώστόσο κανείς. ·Ο στοχάστής όφείλει νά έχει μέσα του έναν

περίπου κανόνα όλων των πραγμάτων , πού γενικά θέλει άκί>μη νά βιώσει.

556 Οί καλές τέσσερις. -Είλικρινής άπεναντί μας καί ό,τι έκτός άπ ' αύτό

εlναι σέ μός ό φίλος· γενναίος άπέναντι στόν έχθρό· γενναιόφρων άπέναν­

τι στόν ήττημένο· εύγενής- πάντοτε: έτσι μός θέλουν οί τέσσερις πρωτεύου­

σες άρετές.

266

557 'Evavτίov έvός έχθρού. -Πόσο καλά φαίνονται κακή μουσική καί κακά

κίνητρα, δταν κανείς βαδίζει έναντίον ένός έχθροϋ!

558 ·Ωστόσο vά μή κρύΒει καί τίς άρετές του! - · Αγαπάω τούς άνθρώπους

πού είναι διάφανο νερό καί οί όποϊοι, όπως λέει ό Πόπ, «άφίνουν νά

βλέπουμε καί τίς άκαθαρσίες στό βυθό τοϋ ρεύματός τους» . · Ωστόσο

άκόμη καί γι · αύτούς ύπάρχει μιά ματαιοδοξία , βέβαια σπάνιου καί ύπέροχου

είδους : μερικοί άπ ' αύτούς θέλουν νά βλέπουμε μόνον τίς άκαθαρσίες καί

τή διαφάνεια τοϋ νεροϋ , πού κάνει τοϋτο δυνατό νά μή τήν προσέχουμε

καθόλου. Κανένας άσήμαντος παρά ό Γκοτάμα Βούδδα σκέφθηκε τή

ματαιοδοξία αύτών τών λίγων , στή φόρμουλα: «άφήστε νά βλέπουν οί

όνθρωποι τίς άμαρτίες σας καί κρύφτε τίς άρετές σας!» Αύτό δμως

σημαίνει , πώς δέν πρέπει νά μή δίνουμε στόν κόσμο ένα καλό θέαμα- τοϋτο

είναι μιά άμαρτία κατά τοϋ γούστου .

559 «Μηδέν ayav>>. -Πόσο συχνά συμβουλεύουν τό aτομο νά θέτει ένα

σκοπό πού δέ μπορεί νά φθάσει καί ξεπερνάει τίς δυνάμεις του , ωστε νά

πετύχει έτσι τουλάχιστον αύτό πού μποροϋν νά πετύχουν οί δυνάμεις του

μέ τήν ύπέρτατη έντασrι! Είναι ώστόσο τοϋτο πραγματικά τόσο έπιθυμητό ;

Δέν άποκτδνε άναγκαία οί όριστοι όνθρωποι, πού ζοΟν σύμφωνα μ ' αύτή

τή διδασκαλία , καί οί όριστες ένέργειές τους κάτι ύπερβολικό καί διεστραμ­

μένο, άκριβώς έπειδή ύπάρχει σ· αύτούς πολλή ένταση ; Καί δέ διαδίδεται

έτσι στόν κόσμο μιά άμυδρή λάμψη άποτυχίας , πού βλέπει κανείς πάντοτε

άγωνιζόμενους άθλητές , πελώριες κινήσεις καί πουθενά ένα στεφανωμένο

νικητή ;

560 Κάτι πού έξαρτaται άπό μάς . -Μπορεί κανείς νά ένεργεϊ δπως ένας

267

κηπουρός μέ τίς όρμές του, κάτι πού λίγοι ξέρουν , νά καλλιεργεί τούς

σπόρους τής όργής, τής συμπόνιας , τής όνειροπόλησης, τής ματαιοδοξίας

τόσο γόνιμα καί ώφέλιμα δ πως έναν ώρα ίο φροϋτο στή φυτοστοιχία · μπορεί νά κάνει κανείς τοϋτο μέ τό καλό καί τό κακό γοΟστο ένός κηπουροΟ

καί άς ποϋμε μέ τρόπο γαλλικό η άγγλικό η όλλανδικό η κινέζικο, μπορεί

έπίσης ν· άφήσει τή φύση νά έξουσιάζει καί μόνο έδώ κι' έκεί νά φροντίζει γιά λίγη διακόσμηση καί καθαρισμό , τέλος μπορεί έπίσης άπό άγνοια καί

άπερισκεψία ν' άφήσει τά φυτά νά μεγαλώνουν μέ τίς δικές τους φυσικές

εϋνοιες καί έμπόδια καί νά κάνουν άναμεταξύ τους άγώνα- μάλιστα, μπορεί

κανείς νά χαίρεται γιά μιά τέτοια ζούγκλα καί νά θέλει νά έχει άκριβώς αύτή

τή χαρά, καί όταν άκόμη κάτι δέν τοΟ άρέσει . 'Όλ' αύτά έξαρτώνται άπό

μδς: δμως πόσοι ξέρουν δτι τοϋτο έξαρτδται άπό μδς; Δέν πιστεύουν οί

περισσότεροι στόν έαυτόν τους δπως σέ όλοκληρωμένα γεγονότα; Δέν

έχουν βάλει μεγάλοι φιλόσοφοι τή σφραγίδα τους σ · αύτή τήν πρόληψη μέ

τή θεωρία γιά τό άμετάβλητο τοΟ χαρακτήρα;

561 Ν' άφίνει τήν εύτυχία του καί νά φεγγο6ολάει . - 'Όπως οί ζωγράφοι,

πού δέν μποροϋν μέ κανένα τρόπο νά πετύχουν τόν βαθύ φωτεινό τόνο τοϋ

πραγματικοΟ ούρανοΟ, είναι άναγκασμένοι νά παίρνουν δλα τά χρώματα πού

χρειάζονται γιά τό τοπίο τους ενα ζευγάρι τόνους χαμηλότερα άπ' δ,τι τά

δείχνει ή φύση : δπως αύτοί μέ τοϋτο τό τέχνασμα πετυχαίνουν πάλι μιά

όμοιότητα στή λάμψη καί μιά άρμονία τών τόνων, πού άντιστοιχεί στήν

άρμονία τών φυσικών τόνων : έτσι όφείλουν έπίσης νά ξέρουν νά βοηθάνε

τούς έαυτούς τους ποιητές καί φιλόσοφοι, στούς όποίους είναι άνέφικτη ή

φωτεινή λάμψη τής εύτυχίας μέ τό νά χρωματίζουν δλα τά πράγματα λίγους

βαθμούς σκοτεινότερα άπ' δ ,τι είναι , φαίνεται τό φώς πού ξέρουν αύτοί νά

κάνουν σχεδόν σάν τοϋ ι'iλιου καί δμοιο μέ τό φώς τής τέλειας εύτυχίας . · Ο

άπαισιόδοξος, πού δίνει τίς πιό μαϋρες καί σκυθρωπές εiκόνες, σ' δλα τά

πράγματα, χρησιμοποιεί μόνο φλόγες καί κεραυνούς , ούράνιους φωτοστέ­

φανους καί καθετί πού έχει έκθαμβωτική φωτιστική δύναμη καί κάνει τά

μάτια άνασφαλιϊ · γι· αύτόν ύπάρχει τό πληθωρικό φώς μόνο γιά ν· αύξάνει

τή φρίκη καί νά μδς κάνει νά αΙσθανόμαστε περισσότερο τρόμο άπό τά

πράγματα άπ ' δσον έχουν στήν πραγματικότητα.

562 Οί μόνιμα έyκαταστημέvοι καί οί έλεύθεpοι. -Γιά πρώτη φορά στόν

268

"Αδη μδς δείχνουν κάτι άπό τό σκοτεινό φόντο όλης έκείνης τής μακαριό­

τητας τών τυχοδιωκτών, πού βρίσκεται γύρω άπό τόν ·Οδυσσέα καί τούς

συντρόφους του σάν μιά αίώνια λάμψη τfiς θάλασσας - κάτι άπό έκείνο τό

φόντο , πού ποτέ δέν τό ξεχνάει πιά κανείς: ή μητέρα τοΟ ·Οδυσσέα πέθανε

άπό θλίψη καί έπιθυμία τοΟ παιδιοΟ της! Τόν ενα τόν σπρώχνει τοΟτο άπό

τόπο σέ τόπο, καί τοϋ όλλου, τοΟ μόνιμα έγκατεστημένου καί τρυφεροϋ,

ραγίζει ή καρδιά γι ' αύτό: ετσι συμβαίνει πάντοτε! · Η λύπη τσακίζει τήν

καρδιά αύτών πού ζοΟνε τοΟτο, τό νά άψηφάει δηλ. άκριβώς ό πιό άγαπη­

μένος τους τή γνώμη τους , τήν πίστη τους- τοϋτο άνήκει στήν τραγωδία, τήν

όποία κάνουν τά έλεύθερα πνεύματα, σχετικά μέ τήν όποία κάτι ςέρούν!

" Επειτα όφείλουν καί αύτοί νά κατεβοΟν κάποτε, δπως ό · Οδυσσέας, στούς νεκρούς, γιά νά διώξουν τή θλίψη καί νά κατευνάσουν τήν τρυφερότητά

τους .

563 ·Η φαντασίωση τfjς ήθικfjς τάξης. - Δέν ύπάρχει καμιά αίώνια άναγκαιό­

τητα, πού ν' άπαιτεί νά τιμωρείται καί νά πληρώνεται κάθε σφάλμα- τοΟτο

ηταν μιά τρυφερή , έλάχιστα ώφέλιμη φαντασίωση, πώς ύπάρχει μιά τέτοια- :

άκριβώς δπως είναι φαντασίωση τό ότι δλα είναι ενα σφάλμα, δ,τι ώς τέτοιο

αίσθάνεται κανείς . "Οχ ι τά σφάλματα, άλλά οί γνώμες γιά τά πράγματα, πού

καθόλου δέν ύπάρχουν, εχουν ετσι ταράξει τόν όνθρωπο.

564 . Αμέσως δίπλα στήv πείρα . -Καί μεγάλα πνεύματα εχουν μόνον τήν

πλατιά πείρα τους τών πέντε δαχτύλων - άμέσως έκεί κοντά σταματάει ό

στοχασμός τους: καί άρχίζει ό aπειρος κενός χώρος τους καί ή βλακεία

τους .

565 'Αξιοπρέπεια συνδυασμένη μέ τr)v aγvοια . -'Όπου καταλαβαίνουμε,

έκεί γινόμαστε φιλόφρονες, εύτυχισμένοι, έπινοητικοί , καί παντοϋ δπου

269

έχουμε μάθει μόνον άρκετά καί έχουμε άνοίξει τά μάτια μας καί στήσει τ '

αύτιά μας, δείχνει ή ψυχή μας περισσότερη διαπλαστικότητα καί χάρη.

·Ωστόσο καταλαβαίνουμε τόσο λίγο καί ε'ίμαστε φτωχά πληροφορημένοι καί

έτσι σπάνια συμβαίνει ωστε ν ' άγκαλιάζουμε ένα πράγμα καί κάνοντας τοϋτο

νά γινόμαστε άξιαγάπητοι aτούς 'ίδιους τούς έαυτούς μας: πιό πολύ πορευό­

μαστε όκαμπτοι καί άναίσθητοι διαμέσου της πόλης , τf]ς φύσης, τf]ς

ίστορίας καί φανταζόμαστε δτι εlναι κάτι αύτή ή στάση μας καί ή ψυχρότητα ,

σάν νά ε1ναι ένα άποτέλεσμα τf]ς ύπεροχf)ς μας . Ναί , ή aγνοιά μας καί ή

πολύ λίγη δίψα μας γιά μάθηση καταλαβαίνουν περίφημα νά περηφα­

νεύονται πώς ε1ναι όξιοπρέπεια , χαρακτήρας .

566 Νά ζούμε συμφερτικά. - · Ο πιό συμφερτικός καί όδολος τρόπος νά

ζοϋμε ε1ναι αύτός τοϋ στοχαστf]· γιατί, γιά νά ποϋμε άμέσως τό σπουδαιότε­

ρο , αύτός χρειάζεται άκριβώς έκείνα τά πράγματα κυρίως, τά όποία οί όλλοι

uποτιμάνε καί έγκαταλείπουν ... Επειτα: εύχαριστιέται εϋκολα καί δέ γνωρίζει δαπανηρές προσβάσεις ατή διασκέδαση· ή δουλειά του δέν εΤναι σκληρή ,

άλλά κατά κάποιον τρόπο μεσογειακή· ή ήμέρα του καί ή νύχτα του δέν

καταστρέφονται μέ τύψεις συνείδησης κινείται, τρώει, πίνει καί κοιμδται

ατό μέτρο πού τό πνεϋμα του γίνεται πάντοτε πιό fjσυχο, πιό ρωμαλέο , πιό

φωτεινό · χαίρεται τό κορμί του καί δέν έχει κανένα λόγο νά τό φοβάται· δέ

χρειάζεται τήν κοινωνικότητα, τήν έχει άπό καιρό σέ καιρό, γιά ν · άγκαλιάζει

κατόπιν πιό τρυφερά τή μοναξιά του · έχει ατό νεκρό ύποκατάστατο γιά

ζωντανού(; καί άκόμη γιά φίλους ένα ύποκατάστατο: δηλαδή τούς καλύτε­

ρους , πού κάποτε έζησαν. -Σκέπτεται κανείς μήπως εΤναι οί άντίστροφες

έπιθυμίες καί συνήθειες αύτές πού κάνουν τή ζωή τών άνθρώπων δαπανηρή,

κcί συνεπώς κοπιαστική, καί συχνά άνυί-ιόφορη . -Μ ' ένα όλλο πνεϋμα βέβαια ε!ναι ή ζωή τοί.ι στοχαστή τό πιό άκριβό ' καί νά στερηθεί άπό τό

όριστο, θά ήταν σ· αύτή τήν περίπτωση μιά άνuπόφορη στέρηση.

567 Στήν έκστρατεία. -«Πρέπει νά παίρνουμε τά πράγματα πιό εϋθυμα άπ'

δσο τό άξίζουν · πιό πολύ τά εΊχαμε πάρει πολύν καιρό πιό σοβαρά άπ ' δσο τό

άξίζουν , » -·Έτσι μιλάνε γενναίοι στρατιώτες τής γνώσης.

270

568 Ποιητές καί πουλί. - Τό πουλί Φοίνικας έδειχνε aτόν ποιητή ένα

διάπυρο καί άπαν(?ρακωμένο κύλινδρο. <<Μή τρομάζεις!•• έλεγε , τοϋτο εΊναι

τό έργο σου! Δέν έχει τό πνεϋμα της έποχής καί άκόμη λιγότερο τό πνεϋμα

αύτών πού στρέφονται έναντίον τής έποχής συνεπώς πρέπει νά καεϊ .

·Ωστόσο τοϋτο εΊναι ένα καλό σημάδι · Υπαρχουν μερικά ε'ίδη ροδαυγών•• .

569 Πρός τούς μονήρεις . -·Εάν δέ διαφυλάττουμε τήν τιμή όλλων προσώ­

πων στοϋς μονολόγους μας άκριβώς δ πως ατή δημοσιότητα , τότε ε'ίμαστε

άναξιοπρεπεϊς aνθρωποι .

570

'Απώλειες. - · Υπάρχουν άπώλειες πού άνακοινώνουν στήν ψυχή μιά

ύπεροχότητα, κατά τήν όποία αuτή ουγκρατε'ίται άπό τό κλαψούρισμα καί

πορεύεται σιωπηλά κάτω άπό ψηλά μαϋρα κυπαρίσια .

571

Φαρμακεϊο έκοτρατείας τής ψυχής . -Ποιό εΊναι τό ίσχυρότατο φάρμα­

κο; · Η νίκη .

572

· Η ζωή πρέπει νά μάς καθησυχάζει . - .. Οταν κανείς , δπως ό στοχαστής ,

ζεί συνήθως ατό μεγάλο ρεϋμα τηςσκέψης καί τοϋ αίσθήματος , καί τά δvειρά

μας άκόμη τή νύχτα άκολουθοΟν αύτό τό ρεϋμα: τότε έπιθυμοΟμε νά

έχουμε άπό τή ζωή καθησυχασμό καί ήρεμία, - ένώ όλλοι θέλουν άκριβώς

άπό τή ζωή ν' άναπαυθοϋν , δταν παραδίνονται ατό στοχασμό .

271

573 · Αποβολή τού δέρματος. - Τό φίδι πού δέ μπορεί ν · άποβάλλει τό

δέρμα του , καταστρέφεται . 'Ακριβώς τό 'ίδιο παθαίνουν καί τά πνεύματα πού

έμποδίζονται ν · άλλάξουν τίς γνωμες τους παύουν νά εΤναι πνεύματα.

574 Νά μή ξεχνάμε. - .. Οσο π ιό ψηλά άνεβάζουμε τόν έαυτόν μας , τόσο π ιό

μ ικροί έμφανιζόμαστε σ· αύτούς πού δέ μποροϋν νά πετάξουν .

575 'Εμείς οί aεροναύτες - θαλασσοπόροι τού πνεύματος . _ .. Ολα αύτά τά

τολμηρά πουλιά πού πετάνε μακριά , πολύ μακριά άσφαλώς! κάπου δέ θά

μποροϋν νά προχωρήσουν καί θά καθήσουν πάνω σ ' Ε:να κατάρτι ii σ· Ε:να

πενιχρό βράχο - καί έπιπλέον θά εΤναι εύγνώμονα γι ' αύτό τό σπλαχνικό

καταφύγιο! · Ωστόσο ποιός θά μποροϋσε άπ' αύτό νά συμπεράνει πώς

μπροστά τους δέν ύπάρχει πιά κανένας πελώριος έλεύθερος δρόμος, πώς

αύτά έχουν τόσο μακριά πετάξει, δσο ήταν δυνατό νά πετάξει κανείς . .. Ολοι οί μεγάλοι δάσκαλοί μας καί πρόδρομοι στό τέλος σταμάτησαν, καί τοϋτο δέν

εlναι τό πιό εύγενικό καί χαριτωμένο , νά σταματάει κανείς δταν κουρασθεί :

τό 'ίδιο θά συμβεί καί σέ μένα καί σέ σένα! ·Αλλά τί σημασία έχει τοϋτο γ ιά

μένα καί γιά σένα ! 'Άλλα πουλιά θά πετάξουν πιό μακριά! Αύτή ή γνώση καί

πίστη μας πετάει μαζί τους πρός τά έξω καί τά πάνω μέ σκοπό τήν aμιλλα ,

άνεβαίνει κατευθείαν πάνω άπό τό κεφάλι μας καί πάνω άπό τήν άδυναμία

της ψηλά καί βλέπει άπ' έκεί μακριά , βλέπει μπροστά τά σμήνη πολύ

ίσχυρότερων πqυλιών , άπ ' δτι εϊμαστε έμείς , καί θά κατευθύνονται έκεί

δπου έμείς κατευθυνόμαστε , καί δπου δλα είναι άκόμη θάλασσα , θάλασσα ,

θάλασσα! -Καί πρός τά ποϋ θέλουμε λοιπόν ; Θέλουμε λοιπόν πάνω άπό τή

θάλασσα; Πρός τά ποϋ μάς τυρανάει αύτή ή ίσχυρή έπιθυμία, πού γιά μδς

εlναι άνώτερη άπό όποιαδήποτε Qλλη χαρά ; Γιατί ώστόσο άκριβώς πρός

αύτή τήν κατεύθυνση, έκεί, δπου ως τώρα έχουν δύσει ολοι οί fiλιοι τής

άνθρωπότητας ; Θά μδς είnεί ϊσως κανείς κάποτε , πώς καί έμείς κατευθυνό­

μαστε πρός τά δυτικά , γιατί έλπίζαμε νά 6ρούμε μιά · Ινδία, - πώς ώστόσο ή τύχη μας ήταν νά ναυαγήσουμε στό aπειρο ; •· Η , άδέρφία μου ; .. Η; -

272

. '

,.,.,(, tϊ;i.Jι~ V,,,.,·,,.,;ιι .

. ~ ιι Υ..'' t· • .:.ι.. tιt.'1 ..... :ιι._ ι, ... ... 14' .~f4~ ι~.---. Ki;v~41

\

JfΙΜι Jlw•~.C4bc. · \ .

: ιΜ~ · ~i-.11 ~f.:lτrι..Jι.. ~rt(d.(. .