I : Φ. ΝΙΤΣΕ

Ροδαυγή

(σκέψεις γιά τίς ηθικές προλήψεις}

τίτλος πρωτοτύπου : Morgenrote

* ' Η φωτοστοιχειοθεσία, ή σελιδοποίηση καί ή

άναπαραγωγή τών φίλμ έγιναν άπό τήν

«ΦQΤΟΣΥΝΘΕΠΚΗ Ε.Ε.»- ΛΟΥΚΑΣ ΓΙΟΒΑΝΗΣ & ΣιΑ · Εμμ. Μπενάκη 87α, τηλ. 36 36 896, · Εξάρχεια - ·Αθήνα.

Ει<τΥΠQΣΗ : AIΦOI ΧΡΥΣΟΧΟΥ Τ 57.19.93'1'

Φ. ΝΙΤΣΕ

Ροόαuγ~

(σκέψεις γιά. τ(ς ~θικές πpολ~ψεις)

Μετά.φρασΎJ ά.πό τά. Γε~μανικά.: 'Αγησίλαου Ντόκα Δt8άχτορα της Φιλοσοφίας

τοϋ ΠανεπtστΎJμ(οu τοu Μονά.χοu

ΈχΟόσεtς: Γ. Λαο~ά 'Ιπποκράτους 22, τ-ηλ 3614686

ΑΘΗΝΑ -1978

\

\ ι

I

I

\

1 I

"

Σημείωμα τοi5 μεταφραστή

Σ· αύτή τή μετάφραση προσπάθησα νά μεταγράψω τό ξενόγλωσσο

κείμενο τόσο πιστά, δσο τό έπιτρέπουν οί έκφραστικές δυνατότητες τijς νεοελληνικής γλώσσας. Γιατί σκοπός κάθε μετάφρασης είναι aπό τό ενα μέρος νά βρεθοvν γιά πολλές λέξεις καί φράσεις πού εκφράζουν aμφιλεγόμενες σημασιολογικές aποχρώσεις όρθές νεοελληνικές aποδόσεις, aπό τό aλλο νά μεταγλωττισθοί5ν μέ τέτοια σαφήνεια· καί καθαρότητα οί lδέες τοί5 κειμένου μέ τήν ξένη γλωσσική έπένδυση. d5στε νά έκφράζεται ό συναισθημα­

τικός τόνος καί αΙσθητικές Ιδιομορφίες του. ·Ιδιαίτερη δυσκολία

παρουσιάζουν τά φιλοσοφικά Ιfργα μέ τό πυκνό καί ίδιότυπο νόημα, γιά τά όποία ύπάρχουν πολύ λίγα ύποδείγματα ϋφους στή νεοελλη­

νική γλώσσα. Ε[ναι αύτονόητο. δτι οί aντικειμενικές καί ύποκειμε­

νικές δυσκολίες είναι μεγαλύτερες, δταν πρόκειται yιά μετάφραση

eργου ένός συγγραφέα μέ έντελώς προσωπικό συνθετικό ϋφος, δπως

είναι ό Νίτσε. Γι ' αvτό, γιά νά μή aλλοιωθεί τό έννοιολογικό περιε­χόμενο καί ό ύφολογικός χαρακτήρας τοv μεταφραζόμενου κειμέ­

νου, πρόσεξα νά διατηρήσω, δσο ήταν δυνατό, τή σειρά στήν όποία

είναι τοποθετημένες οί λέξεις τοί5 πρωτοτύπου καί ν' άποδώσω μέ aντίστοιχους έκφραστικούς τρόπους τούς Ιδιόρρυθμους στοχασμούς

τοί5 φιλόσοφου τijς ζωijς. Μέ τήν προσαρμογή τών έκφραστικών

μέσων στή δομή καί τήν αίσθητική Ιδιομορφία του eργου, έπιδίω­ξα ν' άποφύγω τίς άπλουστεύσεις καί περιφράσεις, πού aποσυνθέ­

τουν τό λόγο καί κάνουν τό ϋφος χαλαρό. 'Έτσι έλπίζω πώς θά

μπορέσει ό aναγνώστης νά κατανοήσει σέ ίκανοποιητιι<ό βαθμό τό

στοχασμό του συγγραφέα, d5στε νά !!χει ενα χρήσιμο βοήθημα γιά τόν ίδεολογικό προσανατολι-σμό καί τόν κοινωνικό προβληματισμό

του.

·Αγησίλαος Ντόκας

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

·Η Ζαρατουστρική ήθική

καί ή σημασία της στήν έποχfι μας

<<άλλοτε τό πνεύμα ήταν θεός, έπειτα έγινε άνθρωπος,

τώρα κατάντησε οχλος>>.

Φ. Νίτσε

Στή σύγχυση τfjς έποχfjς μας μιά μορφή είναι άπαραίτητη:

τού Φρειδερίκου Νίτσε . Μή τόν άποκαλέσετε aγιο fj προφήτη. Τό άπέραντο μέτωπό του θά γεμίσει ρυτίδες άπό δυσαρέσκεια. Μή τόν φωνάξετε έρημίτη: θά θυμώσει καί δέ θ' άπαvτήσει. Προπάντων μή τοϋ πείτε πώς δέχεσθε τό φιλοσοφικό του σύ­

στημα: είναι ό περιφρονητής τού άξιώματος καί τών συστημά­

των. Μή καταλάΒει πώς γίνατε όπαδός του: Θά σάς διώξει, κι άργότερα, πολύ άργότερα, θαρθεί νά σάς ξαναΒρεί. "Ε τ σι έμ­

φανίζεται κι έξαφανίζεται ό Νίτσε μέσα στούς καιρούς. «Δέν

άγαπά κανείς τό δάσκαλο, όταν μένει πάντα μαζί του μαθητής.

Καί γιατί δέν θέλετε νά ξεσχίσετε τό στεφάνι μου; Μέ σέβεσθε · μά τί θά γίνει, όταν ό σεΒασμός σας μιά μέρα γκρεμισθεί;

Προσέχετε μή σκοτΕιJθfjτε άπό ένα aγαλμα. Λέτε πώς πιστεύε­

τε ατό Ζαρατούστρα. Μά τί σημασία έχει ό Ζαρατούστρα; Είσθε οί πιστοί μου: μά τί σημασία έχουν όλοι οί πιστοί;*~~ Τωρα ό Νίτσε

• Τάδε έφη Ζαρατούστρα, μετ . Ν . Καζαντζάκη .

7

χρειάζεται άφάνταστα, δπως φάρμακο σέ άρρώστια. Τώρα πού ατό άνομα «τής προσωπικότητας» καταδυναστεύεται ή προσω­

πικότητα, συγχέεται τό πρωτότυπο μέ τό άντίγραφο, παύει ή ίεραρχία τών άξιών, ή έξίσωσrι παίρνει τή μορφή τής iσότητας, δίδονται «τά aγια τοϊς κυσί», όμαδικοποιούvται οί συνειδήσεις,

παθαίνουν άγκύλωση τά μυαλά άπό τίς παρωπίδες τών ολοκλη­ρωτικών συστημάτων, - ή παρουσία τού Νίτσε γίνεται άκόμη πιό

άπαραίτητη. Μά πώς νά πλησιάσει κανείς άκίνδυνα αύτή τή φι­

λοσοφία πού τήν φό{πωσαν άφέλειες καί παρερμηνείες; Ποιός εiναι ό τύπος τού άνθρώπου πού όνειρεύεται καί σχεδιάζει ή aνώτερη, η aν οχι άνώτερη η κατώτερη, πάντως aλλου είδους

ήθική τού Νίτσε; Κι άκόμη Βαθύτερα, ποιά ή ούσιαστική προ­σφορά τού άνθρώπου πού Βυθίστηκε ατό άσυνείδητό του, γιά νά μaς παρουσιάσει κοράλια καί τερατα πού ξαφνιαζόμαστε Βλέποντάς τα; Ποιό μοναξιασμένο δράμα έζησε αύτή ή Βαθιά θρησκευτική φύσrι, πού άνήγγειλε τό θάι;ατο τού Θεού; Σπά­ζοντας μέ τό σφυρί τής διανοίας του τά εί'δωλα, χωρίς κανένα

ψυχολογικό στήριγμα, μακριά άπό τήν θαλπωρή τής θρησκείας,

τής οiκογέvειας καί τού έρωτα, όρθιος στήν κορυφή τής μονα­

ξιάς, είδε τό λυκόφως τών θεών." Πνίγηκε σέ μιά άπό τίς μεγά­

λες καταδύσεις ατά Βάθη τής ψυχής του: τρελάθηκε. 'Η τρέλα

ύπfjρξε τό μεγάλο άναπαυτήριο γιά τό άνήσυχο πνεύμα του. Τό

«κοπάδι>> πανικοΒάλλεται μπροστά ατά αύστηρά κηρύγματα τού Νίτσε. Τόν είπαν παρανοϊκό, όλοκληρωτικό, πρόδρομο τού

ναζισμού, σκληρό κι άπάνθρωπο φιλόσοφο. Κι δμως οί χαρα­

κτηρισμοί δέν fjταν παρά έπινοήματα τών έκάστοτε Ιδεολογι­

κών φορέων, θρησκευτικών fj πολιτικών, γιατί, σέ μιά γνωριμία πρόσωπο μέ πρόσωπο, σέ κερδίζει ή φιλοσοφία του, ή πιό τρυ­

φερή φιλοσοφία τού κόσμου. 'Επιφανειακά ΒέΒαια σκληρά τά διδάγματά της, σχεδόν άπάνθρωπα. Ναί, γιατί ό πυρήνας είναι

άφάνταστα τρυφερός. Σάν τά κοχύλια· τό σκληρό όστρακο

προφυλάσσει εύαίσθητο οργανισμό. Τραγούδι τής ζωής, νά τί είναι ή φιλοσοφία τού Νίτσε. Συμφιλίωση μέ τόν πόνο καί τήν

έλλειψη έλπίδας, έξάλειψη τής ϋπουλης έννοιας τού σκοπού,

συμΒολικός χορός καί συνειδητοποιημένη χαρά. Ψυχή πού σκορπίζεται ατά Βάθη της περιφρονώντας τήν έξομολόγηση.

Περηφάνια σφυρηλατημένη άπ' τήν ούσία τής προσωκρατικής φιλοσοφίας . 'Ο Νίτσε δέν πλησιάζεται μέ άγάπη καί άπόφαση vά τόν δεχτείς. Προσεγγίζεται μέ δυσπιστία καί μάλλον μt άp-

8

νηση. Παλεύοντας κανείς καί προσπαθώντας νά συλλάβει τόν πυρήνα τής φαινομενικά άποσπασματικής του σκέψης, παρα­σύρεται σέ συμπεράσματα aστοχα. Ταξινομείται ό Νίτσε; συ­

στηματοποιείται; θάταiι τόσο άνώφελο, δσο κι άν προσπαθού­σες νά δώσεις σταθερό σχήμα ατό σύννεφο. Είναι ποιητής, και- . νωνιολόγος, όραματιστής ή φιλόσοφος; πόσο άφελής θάταν κάθε χαρακτηρισμός γιά τό sui generis πνεύμα του. Π μένει τελικά άπ · τήν μελέτη τών έργων τού Νίτσε; ·Η φιλοσοφία του έχει όπωσδήποτε άντιφάσεις - έπισημάνθηκε ήδη ή άντίφαση

στίς ίδέες τού ύπερανθρώπου καί τής αίώνιας έπιστροφής - , μυστικισμό, μολονότι ο ί θεωρίες του είναι άπαλλαγμένες άπό

θεϊκή άρχή, - μήπως δμως καί ή άποδοχή τής ίδέας περί αίω­

νίου γυρισμού δέν έχει τήν παράλογη πίστη τού aγιου τfjς έρή­μου -; σκληρά δόγματα γιά έφηρμοσμένη ψυχολογία, άπόπειρα νά καλυφθεί ή άδεια θέση τού θεού μέ τόν σπαραγμένο Διόνυ­σο, πού θά προσδώσει νέο περιεχόμενο στήν έλληνική τραγω­

δία καί τελικά ή σύλληψη τού Ζαρατούστρα, πού δ πως άναφέρει

ό Γιούγκ «δίνει τfιν έντύπωση τής ίεροπρέπειας καί τού μεγα­λείου, κι ό τρόπος του είναι τό species aeternitatis». 'Ακρι6ώς δμως αύτές οί άντιφάσεις έλευθέρώνουν τό Νιτσεϊκό έργο άπό τόν κίνδυνο τής τυποποίησης . Καί μήπως ή άντίφαση δέν είναι

έφεύρημα τής τυπικής λογικής μας, γιά νά δικαιολογήσει τήν άδύναμία της καί νά ύποδηλώσει τfιν ϋπαρξη μιάς νέας ύπερ­

λογικής; Π άφίνει τελικά ή μελέτη τών έργων τού Νίτσε κι άπό

ποιά διάνοια γεννήθηκε αύτό τό έργο; Μιά άπάντηση ίσως θά μπορούσε νά δοθεί, Βασισμένη σ· ένα άπόσπασμα άπό τήν

«Χαρούμενη γνώση>>: «Τό οτι ώρισμένα aποτελέσματα παρουσιάζονται ξαφνικά,

μάς ρίχνει σέ πλάνη. Μά αύτό τό ξαφνικό μόνο γιά μάς ύπάρχει.

Σ· αύτό τό δευτερόλεπτο τού ξαφνικού ύπάρχουν ένα σωρό φαινόμενα πού μάς διαφεύγουν. Μιά διάνοια πού θa6λεπε τfιν

αίτία καί τό άποτέλεσμα σά μιά συνέχεια καί δχι, δπως έμείς,

σάν έναν αύθαίρετο κατατεμαχισμό, ή διάνοια δηλαδή πού θά έΒλεπε τή ροή τών γεγονότων, θ· άρνιόταν τήν ίδέα τής αί­τίας καί τού άποτελέσματος, δπως καί κάθε προσδιοριστικό­

τητας*».

·Ο Νίτσε λοιπόν ε/ναι ή διάνοια πού ατό ~<δευτερόλεπτο

* Χαρούμενη γνώση , μετ. Μ. Ζωγράφου .

9

τού ξαφνικού» Βλέπει ένα σωρό φαινόμενα πού έμάς μάς δια­

φεύγουν. Καί ή εντύπωση πού άφίνει τό έργο του είναι ένα

ξάφνιασμα, μιά νέα όσμή, χαραυγή ένός καινούργιου, Βαθύτατα ψυχολογημένου κόσμου. Παραμερίζοντας τό καθcφά φιλοσο­

φικό μέρος τού έργου του, θά είχε κάποιο ένδιαφέρον ή προ­

σπάθεια νά σκιαγραφηθεί ό Νιτσεϊκός άνθρωπος σύμφωνα μέ τούς κανόνες τfjς Ζαρατουστρικfjς ήθικfjς. ·Ο Νιτσεϊκός άν­

θρωπος άγαπά τή ζωή «καθαυτή» χωρίς έξιδανικεύσεις, έλ­πίδες, σκοπούς καί ψυχολογικά στηρίγματα. Συνεπώς δέ θρη­

σκεύεται. Ρέπει πρός τή μοναξιά, γιατί ή μοναξιά είναι δύ­

ναμη καί συμφιλιώνεται μέ τόν πόνο γιά νά τόν καταλάΒει. Πε­

ριφρονεί τούς κουρασμένους τfjς ζωfjς, τούς άνθρώπους τfjς άγοράς καί τό «άγελαίο>> ένστικτο. ' Αγαπά τόν πόνο, όχι χρη­

σιμοποιώντας τον σάν μέσο εξάγνισης η άνταμοιΒής γιά κά­ποια μέλλουσα ζωή, άλλά γιατί κι ό πόνος κι ή χαρά, όμοια όπως

κι ή θάλασσα καί τό λουλούδι, είναι στοιχεία τfjς ίδιας τfjς ζωής.

«Βαθιά άγαπώ τή ζωή - κι άληθινά - τότε προπάντων, όταν τή

μισώ. Μ' άν έχω άδυναμία γιά τή σοφία, συχνά μάλιστα πάρα

πολλή άδυναμία, τήν έχω γιατί μοΟ θυμίζει τόσο πολύ τή ζωή»*.

· Ο μόνος κίνδυνος τού Νιτσεϊκού άνθρώπου σ' αuτήν τήν ά­διάσειστη άγάπη του γιά τή ζωή, είναι ή άηδία πού τόν κυριεύει

καμιά φορά γιά τόν μικρό άνθρωπο. Είναι τό όραμα καί τό αίνιγ­

μα: τό μαύρο φίδι στό λαιμό τού 6οσκού, πού ό Ζαρατοuστρα

συμβούλεψε νά τό δαγκώσει καί νά τό φτύσει. " Ομοια δαγκώνει

κι ό Νιτσεϊκός άνθρωπος τήν άηδία του γιά τήν αίώνια επιστρο­φή τού μικρού άνθρώπου, όραματιζόμενος συγχρόνως τήν ίδέα . τού ύπερανθρώπου . ·Η άγάπη του γιά τή ζωή καταπνίγει τελικά

τήν άηδία. Σάν τόν Ζαρατούστρα κι ό Νιτσεϊκός άνθρωπος διώ­χνει όπαδούς, μαθητές καί φίλους, γιά νά μή τούς ύποδουλώσει

ψυχικά καί διανοητικά. Μέ τήν σκληρή του στάση άπομακρύνει

τόν άλλο, στρέφοντάς τον στήν όδό τfjς αuτογνωσίας καί τfjς

έλευθερίας. Κι όταν ή έπιρροή πάψει, τότε τόν ξαναβρίσκει μέ «άλλον έρωτα>> , σέ έπίπεδα ίσοτιμίας πλέον. Αuτή ή φαινομενι­

κά άπάνθρωπη στάση, τό δίκοπο μαχαίρι γιά τίς άνώριμες συνει­

δήσεις, γίνεται ουσιαστικά στό 6άθος «ή άρετή πού δίνει». Γιατί

ό Νιτσεϊκός άνθρωπος δίνει. Δέν παίρνει ποτέ, άν δέν μπορεί νά δώσει. Τέτοιους τόνους ευαισθησίας έχει ή περηφάνια του

• Τάδε έφη Ζαρατούστρα , μετ. Ν . Καζαντζάκη .

10

«γιατί δέν 'πρέπει νά θέλωμε ν· άπολαύωμε, δ ταν δέ δίνωμε καμιά άπόλαυση>>.

4έv κρύ6εται πίσω άπό ύποκριτικές δηλώσεις περί ίσότη­

τας καί μετριοφροσύνης . Εlναι γενναίος καί άγαπά τόν έαυτόν

του. ·Ενισχύει τό έγώ του, γιατί τό «έγώ εlναι σημάδι μεγάλης

γονιμότητας>> . Σέ6εται τήν ίεραρχία τών άξιών καί τιμά τίς άνώ­τερες φύσεις. «Τό γούστο τών άνωτέρων φύσεων προσηλώ­νεται σέ έξαιρετικά πράγματα, σέ πράγματα πού άφίνουνε ψυ­

χρούς τούς περισσότερους άλλους άνθρώπους καί πού δέν φαίνονται καθόλου έλκυστικά . 'Η άνώτερη φύση μετράει τίς

άξίες σέ προσωπική κλίμακα»*. 'Από τόν σεβασμό του στήν ίεραρχία τών άξιών, έκπορεύεται κι ή πραγματική έννοια τής

ίσότητας- καί όχι τής έξίσωσης- έννοιες πού συχνά μπερδεύ­

ονiαι στήν έποχή μας. Γιατί μόνο ό γεμάτος καλοσύνη καί σε­βασμό άνθρωπος παραδέχεται πώς ύπάρχουν διαβαθμίσεις

καί άνωτερότητες. Οί κήρυκες τfίς ίσότητας ύποκρύπτουν συμ­

πλέγματα καί μειονεξίες. «Μέ τούς ίεροκήρυκες αύτούς τής ίσότητας δέν θέλω νά μέ άνακατεύουν καί νά μέ συγχέουν: για­

τί έτσι μιλεί σέ μένα ή δικαιοσύνη» οί aνθρωποι δέν είναι i'σοι>> **. τίποτα δέν πρέπει .νά ίσοπεδωθεί: ή άμοιβή έχει στενή συνάφεια

μέ Πι ν άξία καί ή aξία εlναι προσωπική. ·Η τάση νά έξισωθούν οί

aνθρωποι άποτελεί όχι μόνο άπάτη σέ βάρος τών λαών, μά καί

ϋ6ρη στήν άνθρώπινη φύση. Δικαιοσύνη λοιπόν είναι τό δίδαγμα: οί άνθρωποι δέν είναι i'σοι. 'Η Ζαρατουστρική ήθική είναι σαφώς άντιχριστιανική. Στfιν έννοια τής ταπεινοφροσύνης aντιτάσσει

τή σκληρότητα. Σκληρότητα προπάντων έφηρμοσμένη aτόν ί'διο σου τόν έαυτό, «ό σκληρότερος. είναι καί ό εύγενέστερος>>,

"οχι άγάπη yιά τόν πλησίον, άλλά πρωταρχικά γιά τόν έαυτό σου καί τόν μακρινό. ' Αλήθειες πού καϊνε σάν φωτιές. «Κάθε γυναί­

κα τό δικό της παιδί μόνο κυοφορεί» ή «όποιος θέλει vά γίνει έ­λαφρός σάν πουλί πρέπει ν' άγαπά τόν έαυτό του>>. Πηγή χαράς καί ψυχικής ίσορροπίας ή συμφιλίωση μέ τόν έαυτό σου. Μονά­χα τότε δέν θά ένοχλεϊς «τόν πλησίον» μέ τό βάρος σου. Γιατί ό

Νιτσεϊκός άνθρωπος θέλει νά νιώθει τόν «πλησίον>> ίσότιμό του

κι οχι κατατρεγμένο, γιά νά τού προσφέρει παρηγοριές καί αύταπάτες. Σέβεται τrjν περηφάνια τού άλλου καί δέν τήν μο­λύνει μέ τόν οίκτο του. «Γιατί ντρέπομαι έξαιτίας τής ντροπής

• Χαρούμενη γνώση, μετ. Μ. Ζωγράφου. •• Τάδε έφη Ζαρατούστρα , μετ. Ν. Καζαντζάκη .

11

του νά Βλέπω τόν ύποφέροντα νά ύποφέρει · κι δταν τόν έΒοή­

θησα, έπλήγωσα σκληρά τήν ύπερηφάνια του»*. Καί στό «Πέ­

ραν τού καλού καί τού κακού» άναφέρεται « " Οσοι Βλέπουν

πώς ύποφέρουμε, παρεξηγούν τόν πόνο μας . 'Εκείνο πού χα­ρακτηρίζει τόν οlκτο εlναι πώς άπογυμνώνει κάθt: ξένο πόνο ά­

πό δ, τι τό πραγματικά προσωπικό έχει: περισσότερο άπό τούς

έχθρούς μας, οί εύεpγέτες μας εlναι έκεϊνοι πού μικραίνουν τήν άξία μας καί τή θέλησή μας. Οί περισσότερες εύεργεσίες

πού κάνουν aτούς δυστυχισμένους έχουν κάτι πού σέ κάνει νά

έξεγείρεσαι γιά τήν πνευματική έπιπολαιότητα τού εύσπλαχνι­

.κοϋ νά θέλει νά παίξει τό ρόλο τής μοίρας : δέν ξέρει τίποτα γιά τήν έσωτερική άλληλουχία τών αίτιών καί τών άποτελεσμά­των πού μπορούν νά όνομάζονται δυστυχία γιά τόν ένα καί δχι γιά τόν aλλο».

Καί έπομένως ή Ζαρατουστρική ήθική άπορρίπτει κάθε

μορφή Βοήθειας; στρέφει τά νώτα της στόν πόνο; ' Εδώ ύπάρχει

μιά διαφοροποίηση. «Θά θελήσεις καί σύ νά Βοηε!ήσεις : μά νά Βοηθάς μονάχα έκείνους πού καταλαΒαίνεις όλότελα τήν δυ­

στυχία τους, γιατί έχουν τήν /'δια χαρά καί τήν ί'δια έλπίδα μέ

σένα ... αύτοί νaναι ωί φίλοι σου · καί νά τούς Βοηθάς μονάχα μέ

τόν τρόπο πού Βοηθάς τόν έαυτό σου: κάνε τους πιό γενναίους, πιό άνθεκτικούς, · πιό άπλούς, πιό χαρούμενους»**. · Εξατομί­κευση λοιπόν τοϋ πόνου, έξατομίκευση τοϋ οίκτου, έξατομίκευ­

ση τελικά τής προσωπικότητας. Καί ποιός είναι ό «πλησίον»

σύμφωνα μέ τήν χριστιανική (στόν « 'Αντίχριστο» ό Νίτσε σημει­

ώνει πώς ή άνικανότητα τfjς άντίστασης μεταμορφcίJνεται σέ

ήθική) καί τή Νιτσεϊκή άντίληψη; «Τό έγκώμιο πού πλέκουν γιά τόν άλτρουιστή, γιά τόν ένάρετο άνθρωπο, γιά τόν άνθρωπο

πού ξεχνάει τόν έαυτό του - δηλαδή γιά κείνον πού δέν άφιε­ρώνει δλη του τή δύναμη καί δλο του τό νού στό νά διαρκέσει, νά άναπτυχθεϊ, νά ύψωθεϊ, νά προοδέψει, νά μεγαλώσει τή δύ­

ναμή του, άλλά πού ζή ταπεινά, χωρίς νά νοιάζεται γιά τόν έαυ­τό του, κι ί'σως μάλιστα νά έχει άδιάφορη καί είρωνική στάση

άπέναντί του, - αύτό τό έγκώμιο δέν ξεκινάει σίγουρα άπό

πνεύμα άνιδιοτέλειας. ·Ο «πλησίον» έπαινεί τήν άνιδιοτέλεια γιατί κερδίζει άπ' αύτήν. "Αν ό <<πλησίον» συλλογιζότανε μέ

τόν ίδιο «άνιδιοτελή» τρόπο, δέν θά τήν ήθελε αύτή τή θυσία

* Τάδε έφη Ζαpατούστpα , μετ. Ν . Καζαντζάκη .

•• Πέραν τοϋ καλοϋ καί τοϋ κακοϋ , μετ. Μ. Ζωγράφου - Κ. Μεραναίου .

12

τής δύναμης, αύτή τή ζημιά πού έπωφελείται άπ' αύτή ν. Θά

εναντιωνόταν στή γεννηση τών κλίσεών του. Καί προπαντός θά

εκδήλωνε τη δική του aνιδιοτελεια λεγοντας πώς δεν εlναι

καλες. Αύτό δείχνει ή 6ασική aντίφαση αuτής τής ήθικi'jς πού

τόσο προ8aλλουν στήν εποχή μας: τa α'ίτιά της Βρίσκονται σε aντίφαση με τήν άpχή της*». '/διοτελής ό <<Πλησίον>> στήν χρι­

στιανική ήθική καί άνιδιοτελής ατή νιτσεϊκή. Στή θεση τής

χριστιανικής συγχώρεσης, ό Νιτσεϊκός άνθρωπος δεχεται τήν

τιμωρία . Κι έχει τή δύναμη νά τήν περιμενει, καί μάλιστα νa τήν επιδιώκει. Περιφρονώντας έννοιες δπως ενοχή, μεταμέλεια,

θυσία, τύιμεις καί άλλες παρεuφερεϊς, πού έγκλω6ίζουν καί άποδυναμώνουν τήν aνθρώπινη ψυχή, ή Ζαρατουστρική ήθική

παραδεχεται τήν τιμωρία με τήν aρχαιοελληνική έννοια τής Βοήθειας. Τιμωρία δμως καί οχι εκδίκηση. 'Ο διαχωρισμός πρε­

πει νά είναι αύστηρότατος. 'Η τιμωρία δέν πρεπει νά γίνεται με

συχνότητα καί πάντα νa είναι γιά τό καλό τοϋ dλλου. ' Ο Ζαρα­

τούστρα πού φοΒόταν τήν σύγχυση τών δύο εννοιών, έκδίκησης καί τιμωρίας, δηλώνει : «έτσι δπως σάς συμβουλεύω, φίλοι μου.

Δυσπιστείτε σέ δλους πού έχουν τό ένστιχτο τής τιμωρίας πό­

λύ δυνατό». ' Η εκδίκηση είναι ή πιό περιφρονημένη έννοια

στήν Ζαρατουστρική ήθική. Καί ή συμπεριφορa πού προκαλεί τύψεις στόν dλλον εiναι εκδικητική. «εlναι άπάνθρωπο νά εύ­

λογοϋμε δταν μdς καταριούνται>>. Καί τί είναι ό Νιτσεϊκός dν­θρωπος; ένα δν μοναξιασμένο, σκληρό σάν τό aτσaλι, ξεκομ­μένο aπό κάθε κοινωνική εκδήλωση; . .-Ιfuφαλέστατα οχι. Γόνι­μα τa διδaγματα τοϋ Ζαρατούστρα γιa τόν έρωτα, τό γόμο καί

τήν τεκνοποίηση. Ψυχολογημένες βαθιά οί παρατηρήσεις του γιά τά κοινωνικά θέματα. ' Η συμπεριφορά aτούς φίλους ~αί

τούς- εχθρούς έχει Ιδιαίτερη σημασία στήν Ζαρατόυστρική ήθι­

κή. Οί εχθροί πρέπει νάναι aξιόλογοι καί aξιομίσητοι καί γιa τούς

φίλους Πρέπει νά γίνεσαι εχθρός, δηλαδή «νa σηκώνεις Πόλε­μο γιa χaρη τοϋ φίλου». «Γιa aξιώτερον εχθρό, ώ φίλοi μου, πρέπει νά φυλάσσετε τόν εαυτό άας: γι, αύτό πολλούς πρέπει

νά παραβλέπετε : πρό πάντων τό πλήθος, τό σκυλολόι πού σdς

θορυ6εί στ ' αύτιά γιά λαό καίλαούς». Φυσικά ή Ζαρατουστρική

ήθική δυσπιστεί σ' δ, τι ό λαός . aγαπά. ΕΙρωνεύεται τό όχλο­

κρατικό πνεύμα, aκόμη καί τά «6ιΒλία γιa τό λαό εlναι ΒιΒλία

δύσοσμα», λέγει ό Νίτσε. Είναι λοιπόν εχθρός τοϋ λαοϋ; Έχ-

* Πέραν τοϋ καλοΟ καί τοϋ κακοΟ . μετ . Μ . Ζωγράφου - Κ. Μεραναίου.

13

θρός τοΟ λαοΟ είναι αύτός πού έξαπατa τό λαό. Ποιός δμως

τόν έξαπατa πραγματικά; 'Η Ζαρατουστρική ήθική - πού έξωτε­

ρικεύει τήν περιφρόνησή της καί έκσφενδονίζει άλήθcιες, fj οί κήρυκες τής ίσότητας καί τής έλευθερίας πού μέ λόγια θω­

πεύουν τό λαό; Σημεία άμφιλεγόμενα: έννοιες πού ύποθάλ­

πουν τόν κίνδυνο τής παρεξήγησης. «Τό λαό ύπηρετήσατε καί τήν πρόληψη τοΟ λαοΟ, ω σείς, όλοι οί σοφοί. Καί οχι τήν άλή­θεια. Κι άκρι6ώς γι , αύτό σaς έτίμησαν. Καί γι' αύτό έπίσης · ύπόφεραν τήν άπιστία σας, γιατί ήταν εξυπνάδα ή επιστροφή

πρός τόν λαό. "Ετσι ό κύριος φέρεται aτούς δούλους του καί

διασκεδάζει μέ τήν εύθυμία τους»*, Περιφρονεί πραγματικά τό λαό δποιος κολακεύει τό λαό καί άποδίδει τίς άτυχίες οχι στά

ελαπώματα τοΟ λα ο Ο, άλλά aτούς ίσχυρούς, στήν εκμετάλλευ­

ση καί σ' aλλες δυστυχείς συγκυρίες, δικαιολογίες τόσο άγα­πητές στή σημερινή προπαγάνδα.

Καί φτάνουμε στό πιό παρεξηγημένο κεφάλαιο τής Ζαρα­

τουστρικfjς ήθικfjς: ατό διαχωρισμό τής ήθικfjς των κυρίων καί

τfjς ήθικfjς τών δούλων. Θέμα καυτό, πού έγινε επιχείρημα προ­

παγάνδας καί άiιακατεύτηκε μέ τήν πολιτική χυδαιότητα. Κυ­ρίους θεωρεί ό Νίτσε τούς εύγενείς άνθρώπους, τή φυσική

άριστοκρατία πού σφυρηλατείται με τήν φυή καί τήν εξάσκηση. Αύτή ή φυσική άριστοκρατία δέν έχει τό «συναίσθημα πώς είναι

έξάρτημα είτε τfjς Βασιλείας εί'τε τής κοινότητας». 'Αποκλείει έπομένως καταγωγές καί πολιτικές σκοπιμότητες. 'Απ' αύτή

τή σκοπιά «μπορεί σήμερα, ατό λαό, καί προπάντων aτούς χω­

ριάτες, νά ύπάρχει περισσότερη σχετική εύγένεια γούστου, πε­

ρισσότερο αί'σθημα σεΒασμού, παρά σ' αύτόν τόν ίδιαίτερο ήμί­κοσμο των πνευμάτων πού διαΒάζουν τίς έφημερίδες, δηλαδή

τούς καλλιεργημένους άνθρώπους». Μολονότι ό Νίτσε παρα­δέχεται πώς οί δύο ήθικές μπορεί νά συνυπάρχουν άκόμη καί

στόν ίδιο άνθρωπο, ώστόσο διακρίνει τά χαρακτηριστικά τών κα­

θαρόαιμων κυρίων καί δούλων. "Ε να άπό τά κυριώτερα γνωρί­σματα τfjς ήθικfjς τών κυρίων είναι ή πίστη τους ατά έκλεκτά

πνεύματα. 'Όλη ή ύπόλοιπη κοινωνία δέν εlναι παρά ή γλάστρα πού μέσα της θά άνθίσει ό έκλεκτός, γιά νά δημιουργήσει.

· ·Ο σεΒασμός ατό δημιουργό - καί γενικά στήν προσωπικό­

τητα - άνήκει στήν ήθική τώv κυρίων, οί όποϊοι δέν δέχονται τίς

• Τάδε έφη Ζaρaτούστρα, μετ. Ν . Καζαντζάκη .

14

εννοιες «Καλό» καί «Κακό» άλλά «εύγενικό» καί «άξιοκατα­φpόνητο». · Η Βοήθεια πού προσφέρει ό εύγενής δέν είναι

aπόρροια οίκτου, aλλa παρέχεται aπό τή συναίσθηση τfjς δύ­

ναμής του. 'Επίσης «ή αύτοπεποίθηση, αύτοπερηφaνια, μιά

Βασική έχθρότης καί μιά Βαθιά είρωνεία γιά τήν «αύταπάρνη­ση», άνήκουν τό ίδιο σίγουρα στήν εύγενfί ήθική, δπως άνήκει

καί μιά έλαφρά περιφρόνηση καί μιά όρισμένη δυaπιστία άπέ ­ναντι aτόν οίκτο καί στή θερμή καρδιά»*. 'Ο εύγενής άναγνω­

ρίζει τά καθήκοντά του, σέβεται τήν άξία, τήν ίεραρχία, τήν πα­ράδοση καί τά γηρατειά, aπεχθάνεται τήν άγέλη, έχει συναί­

σθηση τfίς άξίας τού έγωισμού του, διαθέτει aλλη αί'σθηση «τfίς καθαρότητας», περιφρονεί τήν άπλοϊκή σιγουριά των θετικι­

στών καί ρεαλιστών, τά καταφύγια τών συστηματικών καί γενικά δλα τά πνεύματα πού άναπαύονται σέ μιά άπόλυτη ίδέα . Πρω­

ταρχική σημασία έχει γι' αύτόν ή aπελευθέρωση τού δυνατού. ύγιούς ένστίκτου. «Βναι μιa περίπτωση παρακμής τό νά ύπο­

χρεώνεται ό 6.νθρωπος νά μάχεται τά ένστικτα. 'Όταν ή ζωή

εύρίσκεται ατό στάδιο τfjς άνόδου, εύτυχία καί ένστικτα είναι

ταυτόσημα»**. Περιπτωσιακά άναφέρεται πώς άπ' αύτή τήν πί­στη έκπορεύεται καί τό νόημα τfίς aρχαιοελληνικής τραγωδίας,

δπως τό συνέλαβε ό Νίτσε, καθώς κι ή περιφρόνησή του γιά

τή λογικότητα τού Σωκράτους καί τήν ρεαλιστικότητα τού Εύ­ριπίδου πού έθραυσαν τήν άρμονία τοο aπολλωνείου καί διονυ­

σιακού πνεύματος. Συμπεοασματικά, ή ήθική τών κυρίων μά­

χεται ότιδήποτε κάνει τόν 6.νθρωπο πιό ένοχο καί πιό άδύναμο. Στίς έννοιες τού «καλού» καί «κακού», ή ήθική τών δούλων δέ­

χεται τό <<6λα6ερό» καί τό «ά6λα6ές». Ή ήθική των δούλων

«είναι ούσιαστικά μιά ήθική ώφελιμιστική» . Σύμφωνα μέ τήν ήθι­κή τώv δούλων, άvαφέρεται στό .«Πέραν τού καλού καίτού κα­

κού», «ό κακός 6.νθρωπος έμπνέει τό φό6ο, σύμφωνα μέ τήν ή­θική τών κυρίων ό καλός 6.νθρωπος είναι έκεϊνος πού έμπνέει

καί θέλει νά έμπνέει τό φό8ο, ένώ ό κακός 6.νθρωπος είναι ό ά­

ξιοκαταφρόνετος». 'Η ήθική τών δούλων aσπάζεται δλες τίς θεωρίες πού άναπαύουν τό μυαλό. Είναι γεμάτη ίδιοτέλεια καί έπιθυμία άνταμοι6fίς. «'Εδώ Βλέπουμε νά aποδίδουν τιμές aτόν

οίκτο, στό σπλαχνικό καί πρόθυμο χέρι, νά λατρεύουν τήν θερ­μή καρδιά, τήν ύπομονή, τήν έπιμέλεια, τήν ταπεινοφροσύνη,

• Πέραν τοϋ καλοϋ καί τοϋ κακοϋ, μετ. Μ. Ζωγράφου - Κ . Μεραναίου.

•• Λυκόφως τών είδώλων, μετ . . Ανδρουλιδάκη .

15

τήν εύπροσηγορία, γιατί αύτές είναι οί πιό χρήσιμες ίδιότητες, σχεδόν τά μόνα μέσα γιά νά έλαφρώσουν τό Βάρος τής ζωής».

'Η έννοια τής άνταπόδοσης, έδω η σέ κάποια μέλλουσα ζωή, τό

δραμα τής εύτυχίας, ή λαχτάρα γιά τήν έλευθερία καί ή ματαιο­δοξία γιά κάθε καλή γνώμη, άνήκουν έπίσης στήν ήθική των δούλων. Στό κΕ:φάλαιο «φυσική ίστορία τής ήθικής» *, έξετάζει ό Νίτσε τό θέμα τfjς ήθικής «αύτή ς τfjς Κίρκης των φιλοσόφων» καί καταφέρεται έναντίον των φιλοσόφων πού βρίσκουν τά θε­

μέλιά της, θεωρώντας «τήν ήθική καθαυτή ώς δεδόμενη». Πε­ριφρονώντας καθετί πού παγιδεύει τόν νοϋ, δπως τά άξιώματα

καί τά συστήματα, παραδέχεται ό Νίτσε τή σχετικότητα τής ή­θικfjς, σημειώνοντας πώς ύπάρχουν «ήθικές πού όφείλουν νά

δικαιώνουν τό δημιουργό τους στά μάτια τού πλησίον τους»,

η άλλες «πού όφείλουν νά τόν καθησυχάζουν καί νά τόν συμ-6ι6άζουν μέ τόν έαυτό του». 'Αναλύοντας τίς ήθικές σέ συνάρ­τηση μέ τήν έποχή τους, μέ γνώμονα πάντα τό φό6ο «σάν μη­

τέρα τής ήθικής», συμπει;:Ίίνει «πώς δέν ύπάρχουν ήθικά φαι­νόμενα, ύπάρχει δμως ήθική έρμηνεία των φαινομένων». Συν­

ειδητοποιεϊ δηλαδή ό ίδιος πώς κι ή δική του ήθική είναι «μιά

ήθική έρμηνεία των φαινομένων». «'Όταν ό άνθρωπος», θά

πεί αύτός ό περιφρονητής των aξιωμάτων, «έδινε σ' δλα τά πράγματα ένα γένος, δέ νόμιζε δτι έπαιζε, άλλά πώς άπο­κτοϋσε μιά Βαθιά γνώση: - τό πελώριο μέγεθος αύτfjς τfjς

πλάνης τό παραδέχτηκε πολύ άργά, καί τώρα άκόμη Ι'σως όχι έντελως. Κατά τόν ίδιο τρόπο έχει άποδώσει ό άνθρωπος σέ

δ, τι ύπάρχει μιά σχέση μέ τήν ήθική καί aτόν κόσμο έχει κρεμά­

σει πάνω σταύς ώμους μιά ήθική σημασία. Τοϋτο θά έχει κάπο­

τε άκρι8ωc; τόση καί όχι μεyαλύτερη άl,ία aπ, δ, τι έχει ήδη σή­μερα ή πίστη στήν άρρενωπότητα ή θηλυκότητα τοϋ fjλιου» **. '1-f Ζαρατουστρική ήθική εlναι ούσιαστική καί ρηξικέλευθος. Πυ-ρήνας της είναι νά σκύ6ει ό άνθρωπος μόνος καί ά6οήθητος

στίς ρίζες τfjς ζωής. Νά άγαπήσει τή ζωή μ· δποια μορφή κι άν

τοϋ δοθεί, νά φτάσει στό έσχατο έπαναστατικό σημείο: νά άγα­πήσει τό πεπρωμένο του. · Ασφαλώς ή Ζαρατουστρική ήθική εί­ναι μιά ήθική άκροβατική. Τά διδάyματά της έγκυμονοϋν δλες

τίς δόξες καί τούς κινδύνους τοϋ aκρο6άτη. Οί έννοιές της εί­ναι λεπτότατες, οί διαχωρισμοί άνεπαίσθητοι καί ή εύκολία

16

* Πέραν τοϋ καλοϋ καί τοϋ κακοϋ. μετ. Μ. Ζωγράφου - Κ. Μεραvαίου. ** Ροδαυγή, μετ. · Αγησ. Ντόκα.

παρερμηνείας μεγίστη . 'Απουσιάζουν άπό δώ τά σταθερά πρό­

τυπα, οί συγκεκριμένοι στόχοι καί οί σίγουρες άφετηρίες. 'Α­

ναγκαστικά λοιπόν είναι μιά ήθική άριqτοκρατική: γιά άκονισμέ­νες εύαισθησίες. Καί τί θ' άπογίνει δμως μ' αύτούς πού δέν

μπορούν νά γίνουν δημιουργοί, «ν' άφήσουν τά ί)(νη τού χεριού τους άtτάνω στίς χιλιετηρίδες δπως έπάνω σέ μαλακό κερί»,

πού άδυνατούν νά ζήσουν μοναχοίr γιά νά διδαχθούν «τή μονα­

ξιά, τήν περηφάνια καί τήν προφύλαξη» καί δέν άρέσκονται

«ατά παρθένα δάση καί τούς τροπικούς;>>. 'Ασφαλώς ή Ζαρα­

τουστρική ήθική τούς e;ίναι άπρόσιτη. Δέv άφήvει κανείς εύ­κολα τή σιγουριά τfjς κοιλάδας γιά τίς κορυφές των άποκρή­

μνων όρέων. 'Οπωσδήποτε δμως είναι μιά θαυμάσια έμπειρία,

μιά γνωριμία τού καθένα μας μέ τά διδάγματα αύτfjς τfjς ήθι­κής. Κι άν άκόμη, άνίκανοι μέσα ατή ν όχλοκρατική έποχή μας,

δέν υίοθετήσουμε οϋτε ένα δίδαγμά της, μdς συνεφέρει, έστω καί γιά λίγο, ό καθαρός της άέρας. Γιατί ή Ζαρατουστρική ήθική

όμοιάζει μέ άρχαιοελληνικό γλυπτό: είναι ζωντανή, γυμνή, ύ­γιής καί ξεχειλίζει άπό φωτεινότητα.

· Ελένη Λαδιά

17

<< ' Υπάρχουν τόσες ροδαυγές πού άκόμη δέv φεγ­

γοβόλησαν».

Ριγκβέντα

Πρόλογος

1 Σ' αύτό τό βιβλίο βρίσκει κανείς έναν «ύποχθόνιο» στήν έργασία, έναν

πού άνοίγει μιά τρύπα , πού σκάβει , πού τραντάζει τή γfi . Τόν βλέπει κανείς

- μέ τήν προϋπόθεση δτι έχει μάτια γιά μιά τέτοια έργασία τοϋ βάθους-, πώς

προχωρεί άργά, μέ περίσκεψη , μέ ijπια άκαμψία, δίχως νά προδίνεται καί τόσο

πολύ ή στενόχωρη κατάσταση πού συνεπιφέρει κάθε μακρά στέρηση άπό φώς

καί άέρα · θά μποροϋσε·κανείς νά τόν όνομάσει άκόμη καί κατά τήν ωρα τής

σκοτεινής δουλειάς του εύχαριστημένο. Δέν φαίνεται πώς κάποια πίστη τόν

όδηγεί, μιά παρηγοριά τόν άποζημιώνει ; "Οτι 'ίσως θέλει νά έχει τό δικό του

μακρό σκοτάδι, τό δικό του άκατάληπτο, κρυφό, αίνιγματικό, έπειδή ξέρει τί

θά έχει έπίσης: τό δικό του πρωί, τή δική του άπολύτρωση, τή δική του

ροδαυγή; .. . · Ασφαλώς , αύτός θά ξαναγυρίσει: Μήν τόν ρωτΕιτε τί ζητάει έκεί

κάτω , ό 'ίδιος θά σάς τό είπεί, αύτός ό φαινομενικά Τροφώνιος καί ύποχθό­

νιος, μόλις «γίνει πάλι δνθρωπος» . Ξεχνάει κανείς ό-Αότελα τή σιωπή, έάν

ήταν τόσο καιρό, δπως αύτός , τυφλοπόντικας, ήταν μόνος.

2 Πραγματικά, ύπομονητικοί φίλοι μου, θέλω νά σδς είπώ, τί ζητοϋσα κεί

κάτω, έδώ σ ' αύτόν τόν ϋστερο πρόλογο , πού εϋκολα θά μποροϋσε νά γίνει

19

ένας έπιμνημόσυνος, ένας έπιτάφιος λόγος: γιατί έχω ξάναγυρίσει καί έχω ξεφύγει. Μή πιστεύετε βέβαια ότι έγώ θά σάς προτρέψω νά τολμήσετε τό

'ίδιο! " Η καί μόνο νά βρεθείτε στήν 'ίδια μοναξιά! Γιατί δποιος βαδίζει σέ

τέτοιους δικούς του δρόμους , δέ συναντάει κανένα: τοίιτο κουβαλούν μαζί

τους οί «άτομικοί δρόμοι>>. Κανείς δέν έρχεται νά τόν βοηθήσει· μόνος του

όφείλει νά τά βγάλει πέρα μέ τούς κινδύνους πού τόν άπειλούν, μέ τήν τύχη ,

τήν κακία καί τόν κακό καιρό . Γιατί έχει τό δικό του δρόμο γιά τόν έαυτό του­

καί , δπως είναι δίκαιο , τήν πίκρα του, τήν περιστασιακή του άγανάκτηση σ '

αύτόν «γιά τόν έαυτόν του» : Γιά ποιό λόγο π.χ . πρέπει νά ξέρουμε πώς άκόμη

καί οί φίλοι του δέ μπορούν νά μαντέψουν , ποϋ εΊναι αύτός , ποϋ πάει , δτι κά­

ποτε θά διερωτιοϋνται «πώς ; Προχωρεί καθόλου; έχει άκόμη- ένα δρόμο;».

Τότε έπιχείρησα κάτι πού δέ μπορούσε νά τό κάνει ό καθένας: κατέβηκα

στό βάθος , τρυπούσα τό βυθό, όρχιζα νά έξετάζω καί νά σκαλίζω μιά παλιά

«έμπιστοσύνη» πάνω στήν όποία έμείς οί φιλόσοφοι συνηθίζαμε έδώ καί

χιλιάδες χρόνια νά χτίζουμε καί νά ξαναχτίζουμε σάν πάνω σέ πολύ στερεό

θεμέλιο, μολονότι κάθε οίκοδόμημα ως τώρα γκρεμίζονταν: όρχιζα νά ύπο­

νομεύω τήν έμπιστοσύνη μας στήν ήθική .. . · Αλλά δέ μέ καταλαβαίνετε ;

3 Οί σκέψεις πού έκαναν ως τώρα γιά τό καλό καί τό κακό εlναι οί χει­

ρότερες· τούτο rjταν πάντοτε ένα πολύ έπικίνδυνο πράγμα . · Η συνείδηση , · τό καλό όνομα, ή κόλαση , σέ μερικές περιπτώσεις άκόμη καί ή άστυνσμία δέν

έπέτρεπαν οϋτε έπιτρέπουν τήν άμερόληπτη σκέψη. Μπροστά στήν ήθική ,

δέν πρέπει , όπως μπροστά σέ κάθε αύθεντία , νά κάνει κανείς σκέψεις , άκό­

μη πιό' λίγο 'νά μιλάει: ·Εδώ πρέπει νά ύπακούει! · Αφότου ύπάρχει κόσμος ,

καμιά αύθεντία δέν rjταν πρόθυμη νά γίνει άντικείμενο τής κριτικής καί μά­

λιστα νά κάνει κανείς κριτική τής ήθικής , νά θεωρήσει τήν κριτική ώς πρό­

βλημα, ώς προβληματική : Πώς ; ζιέν ήταν τούτο- δέν είναι- άνήθικο;- · Ωσ­τόσο ή ήθrκή δέ διαθέτει μόνο κάθε εϊδους μέσα έκφοβισμού , γιά ν ' άπα­

φεύγει κριτικά χέρια καί όργανα βασανισμού . ή άσφάλειά της στηρίζεται πιό

πολύ σέ μιά · όρισμένη τέχνη γοητείας, μέ τήν όποία καταλαβαίνει- ξέρει νά

«ένθουσιάζει» . Κατορθώνει, συχνά μ' ένα μοναδικό βλέμμα, νά παραλύει τή

θέληση γιά κριτική , άκόμη νά τήν παίρνει μέ τό μέρος της , μάλιστα ύπάρχουν

περιπτώσεις πού ξέρει νά τήν στρέφει έναντίον τού 'ίδιου τού έαυτού της:

έτσι ωστε νά τρυπάει έπειτα , δ πως ό σκορπιός , μέ τό κεντρί τό δικό της σώμα :

' Η ήθική ξέρει άπό παλιά κάθε διαβολικό τρόπο πειθούς: δέν ύπάρχει κανείς

ρήτορας, άκόμη καί σήμερα , πού νά μή ένδιαφέρεται γιά τή βοήθειά της

(άκούμε π.χ. καί τίς όμιλίες τών άναρχικών μας: πόσο ήθικά μιλούν yιά νά πείθουν! Στό τέλος αύτοονομάζονται μάλιστα «Ol καλοί κα i δίκαιοι») . ·Η ήθική

20

έχει άποδειχτεί , άπό τότε .πού στή γη ύπάρχει όμιλία καί πειθώ , ώς μεγα­

λύτερη δασκάλα τής παραπλάνησης - κα[ , κάτι πού ένδιαφέρει έμδς τούς

φιλόσοφους , ώς ή πραγματική Κίρκη των φιλοσόφων. Ποιά ε1ναι ώστόσο ή

α[τ[α πού άπό τόν Πλάτωνα κι έπειτα δλοι οί φιλοσοφικοί πρωτομάστορες

στήν Εύρώπη έχουν οΙκοδομήσει χωρ[ς έπιτυχ[α ; Πού δλα κινδυνεύουν νά

καταρρεύσουν ιϊ tjδη εΊναι σωρο[ άπό χώματα αύτά πού οί 'ίδιοι είλικρινά καί

σοβαρά θεωροϋσαν ώς aere perenniυs; 'Αλ[μονο, πόσο λανθασμένη εΤναι ή άπάντηση πού καί σήμερα άκόμη εΤναι έτοιμοι μερικοί νά δώσουν σ · αύτό τό

έρώτημα , «έπειδή παραμελήθηκε άπ' δλους αύτούς ή προϋπόθεση , ή έξέτα­

ση τού θεμελίου , μιά κριτική τής συνολικής λογικής»- έκείνη ή μοιραία άπάν­

τηση τού Καvτίου, ό όποίος μ · αύτή άληθινά δέν μδς τράβηξε δλους έμδς

τούς μοντέρνους φιλόσοφους πρός ένα πιό στέρεο καί λιγότερο άπατηλό

έδαφος! (- καί έκ τών ύστέρων ρωτδμε , έάν δέν iΊταν κάπως παράξενο

ν · άπαιτούμε νά κρίνει ένα έργαλείο τή δική του τελειότητα καί χρησιμότη­

τα , νά όφε[λει ν ' άναγνωρίσει τό 'ίδιο τό πνεϋμα τήν αίτ[α , τή δύναμή του ,

τά δρια του. Δέν iΊταν τούτο άκόμη καί λίγο παράλογο; -). · Η σωστή άπάν­

τηση άντίθετα θά ήταν , πώς ολοι οί φιλόσοφοι έχουν οίκοδ_ομήσει κάτω

άπό τήν παραπλάνηση τής ήθικfiς , έπίσης ό Κάvτιος - , πώς ή πρόθεσή τους

φαινομενικά άπόβλεπε στή βεβαιότητα , στήν «άλήθεια» , πραγματικά όμως

σέ «μεγαλόπρεπα ήθικά οίκοδομήματα»: γιά νά χρησιμοποιήσουμε άκόμη

μιά φορά τήν όθώα γλώσσα τού Κάντίου, πού χαρακτηρίζει τούτο σάν δική του

«δχι καί τόσο λαμπρή , ώστόσο δχι καί δίχως άξία άποστολή καί έργο» νά κάνει

τό έδαφος όμαλό καί κατάλληλο νά οίκοδομηθοϋν έκείνα τά μεγαλόπρεπα

ήθικά οίκοδομήματα. (Κριτική τοϋ καθαρού λόγου 11 , σ. 257) . · Αλίμονο έτσι

δέν τό κατόρθωσε, άντίθετα! δπως όφείλουμε νά ποϋμε σήμερα. ·Ο Κάντιος

ήταν μέ μιά τέτοια όνειροπόλο πρόθεση άκριβώς τό γνήσιο παιδ[ τοϋ αiώνα

του . πού πρέπει νά όνομαστεί περισσότερο άπό κάθε aλλον ό αίώνας της ό­

νειροπόλησης : δπως παράμεινε τέτοιος, εύτυχώς , καί σέ δ , τι έχει σχέση μέ

τίς πολυτιμότερες πλευρές του (π.χ . μέ κείνο τό καλό τμήμα αΙσθησιοκρα­

τίας, πού μεταβίβασε στή γνωσιολογία του. Κι ' αύτόν ε1χε τσιμπήσει ή ήθική­

σφαλάγγι τοϋ Ρουσσώ , σ' αύτόν έπίσης βρίσκονταν ή ίδέα τοϋ ήθικοϋ

φανατισμού στό βάθος της ψυχής, ώς έκτελεστής τοϋ όποίου αίσθάνονταν

καί όμολογούσε ένας άλλος μαθητής τού Ρουσσώ, δηλαδή ό Ροβεσπιέρος,

••de fonder sur la terre I' empire de la sagesse, de la justice et de la νertu ( Άπό τό λόγο τής 7 'Ιουνίου 197 4 ): Έξάλλου μ· ένα τέτοιο φανατισμό Γάλλου στήν καρδιά , δέ μπορούσε κανείς ν· άσχοληθεί μ· αύτόν μ· ένα τρό­

πο οχι μή γαλλικότερο, μή βαθύτερο , πιό έμπεριστατωμένο , πιό γερμανικό­

έάν ή λέξη «γερμανικό» επιτρέπεται σήμερα άκόμη μ· αύτό τό πνεϋμα- , άπ · δσο άσχολήθηκε μ ' αύτόν ό Κάντιος: μέ σκοπό τή δημιουργ[α χώρου γιά τήν

••ήθική αύτοκρατορία» του, εΤδε πώς εΊναι άναγκασμένος νά προσθέσει έναν

άναπόδεικτο κόσμο , ένα λογικό « ύπερπέραν>>, - γι· αύτό άκριβώς χρειαζό­

ταν τήν κριτική τοϋ καθαρού λόγου! Μ' aλλα λόγια: δέ θά τοϋ i'ίταν άναγ-

21

καία, έάν θά ύπήρχε γι' αύτόν ένα σπουδαιότερο άπό κάθε ό.λλο , νά κά­

νει τήν «ήθική αύτοκρατορίω> άπρόσβλητη, πιό πολύ άκόμη άκατάληπτη -γιατί ένιωθε πολύ ίσχυρά πόσο μεγάλος ήταν ό κίνδυνος προσβολής μιός

ήθικής τάξης των πραγμάτων άπό τήν πλευρά της λογικής! Γιατί άπέναντι

ατή φύση καί τήν ίστορία, άπέναντι στό βασικό άμοραλισμό της φύσης καί της

ίστορίας ήταν ό Κάντιος, όπως κάθε καλός Γερμανός άπό τά παλιά χρόνια,

άπαισιόδοξος πίστευε στήν ήθική, όχι έπειδή αύτή άποδείχνεται διό τής

φύσης καί της ίστορίας , άλλά γιατί διό της φύσης καί της ίστορίας έπικρίνουμε

διαρκως τίς έκδηλώσεις της. Γιά νά καταλάβουμε τοϋτο, θά πρέπει νά θυ­

μηθοϋμε κάτι παρόμοιο άπό τό Λούθηρο , έκείνον τόν ό.λλο μεγάλο πεσσιμι­

στή, ό όποϊος κάποτε άπευθύνθηκε μ' δλη τή λουθηριανή τόλμη ατό συναί­

σθημα των φίλων του: «έάν ήταν δυνατό νά συλλάβουμε μέ τή λογική πόσο

μπορεί νά είναι εύμενής καί δίκαιος ό Θεός, ό όποίος δείχνει τόση όργή καί

κακία, γιά τί χρειαζόμαστε τότε τήν πίστη;» 'Αληθινά άπό παλιά τίποτα δέν

έχει κάμει βαθύτερη έντύπωση στή γερμανική ψυχή, τίποτα δέν τήν εlχε πε­

ρισσότερο γοητέψει άπ · αύτό τό π ιό έπικίνδuνο άπ · όλα τά συλλογιστικά συμπεράσματα, πού είναι γιά κάθε Λατίνο ένα άμάρrημα κατά τοϋ πνεύμα­

τος: credo quia absurdum est:- μ ' αύτό έμφανίζεται ή γερμανική λογική γιά

πρώτη φορά στήν ίστορία τοΟ χριστιανικοΟ δόγματος : άλλά άκόμη καί σή­

μερα, χίλια χρόνια άργότερα , όσφραινόμαστε έμεϊς οί σημερινοί Γερμα­

νοί, ϋστεροι Γερμανοί άπό κάθε άποψη - κάτι άπό άλήθεια, άπό δυνατότητα

της άλήθειας πίσω άπρ τό περίφημο ρεαλιστικό- διαλεκτικό βασικό άξίωμα,

μέ τό όποϊο ό ·· Εγελος στήν έποχή του βοήθησε τό γερμανικό πνεϋμα νά θριαμβεύσει στήν Εύρώπη - «·Η άντίφαση κινεί τόν κόσμο , δλα τά πράγμα­

τα είναι πρός τόν 'ίδιο τόν έαυτόν τους άντιφατικά» -: είμαστε λοιπόν, άκόμη καί στή λογική, πεσσιμιστές.

4'

·Αλλά δέν είναι οί· λογικές άξιολογικές κρίσεις οί κατώτατες καί βο­

σικότατες, στίς όποίες μπορεί νά καταταχθεί καί ή γενναιότητα τής δυσπι­

στίας μας; ·Η έμπιστοσύνη ατή λογική , μέ τήν όποία είναι άδιάσπαστα συνδε­

δεμένο τό κύρος αύτων των κρίσεων, είναι, ώς έμπιστοσύνη, έναήθικό φαινό­

μενο ... Πρέπει "ίσως νά κάνει άκόμη ό γερμανικός πεσσιμισμός τό τελευταίο βήμα του; Πρέπει 'ίσως νά θέσει άκόμη μιά φορά μ· ένα φοβερό τρόπο τό δικό

του credo καί τό δικό του absurdum τό ένα δίπλα στό όλλο; Καί όν αύτό τό βι­βλίο είναι σχετικά μέ τήν ήθική καί τήν έμπιστοσύνη σ · αύτή πεσσιμιατικό, δέ

θά μποροϋσε άκριβώς γι ' αύτό τό λόγο νό είναι ένα γερμανικό βιβλίο; Γιατί

στήν πράξη περιγράφει μιά άντίφαση καί δέ φοβάται άπ ' αύτό: σ ~ αύτό

καταγγέλλεται ή σχέση τής έμπιστοσύνης μέ τήν ήθική - γιατί λοιπόν; 'Από

22

ήθικότητα! .. Η πώς πρέπει νά όνομάσουμε αύτό πού συμβαίνει σ · αύτό- σέ

μδς; γιατί θά προτιμούσαμε σύμφωνα μέ τήν καλαισθησία μας πιό μετριό­

φρονες λέξεις . · Αλλά δέν ύπάρχει καμιά άμφιβολία, καί σέ μάς μιλάει άκόμη

ένα «όφείλεις» , κι έμεϊς άκόμη ύπακοϋμε σ· ένα αύστηρό πάνω άπό μας νόμο

- καί αύτή είναι ή τελευταία ήθική πού μπορεί ν· άκουστεί άκόμη άπό μδς, τήν

όποία κι έμείς άκόμη ξέρουμε νά ζοΟμε, έδώ η κάπου άλλοΟ, εϊμαστε κι

έμεϊς άκόμη avθρωποι τijς συνείδησης : ωστε νά μή θέλουμε νά έπιστρέψου­

με πάλι σ · αύτό πού θεωρείται άπό μός ξεπερασμένο, σαπρό, cέ κάτι άνα­

ξιοπίστευτο , ε'ίτε όνομάζεται τοΟτο τώρα θεός , άρετή , άλήθεια , δικαιο­

σύνη, άγάπη πρός τόν πλησίον · ωστε νά ε'ίμαστε βαθύτατα έχθρικοί πρός

καθετί πού θά ήθελε νά μεσολαβήσει καί νά άνακατευτεϊ μέ μός· έχθροί κά­

θε τωρινού εϊδους πίστης καί χριστιανικότητας έχθροί τού ψευτορομαντι­

σμοϋ καί τοϋ ψευτοπατριωτισμοϋ · έχθροί έπίσης τών καλλιτεχνών πού ζοϋν

γιό τήν άπόλαυση , της άσυνειδησίας τους, πού θέλουν νά μός πείσουν νά

λατρεύουμε έκεϊνο πού έμείς δέ πιστεύουμε πιά - γιατί εϊμαστε καλλιτέ­

χνες- · έχθροί μέ λίγα λόγια δλου τού εύρωπαϊκοϋ φεμινισμού (ii ίδεαλισμού, aν κανείς προτιμάει νά τό άκούει έτσι) , πού αίώνια «έλκει πρός τά πάνω» καί

αίώνια άκριβώς μ· αύτό τόν τρόπο «όδηγεί πρός τά κάτω» : - δμως σάν aνθρω­

ποι μέ τέτοια συνείδηση αίσθανόμαστε άκόμη δτι ε'ίμαστε συγγενείς μέ τήν προαιώνια γερμανική χρηστότητα καί εύσέβεια, έστω καί σάν άμφίβολοι καί

τελευταίοι άπόγονοί τους, έμείς οί άμοραλιστές , έμείς οί σημερινοί όθεοι ,

άπό μιά όποψη κληρονόμοι τους, ώς έκτελεστές τής ένδόμυχης θέλησής

τους, μιός πεσσιμιστικής θέλησης , δπως εϊπαμε , πού δέ φοβάται ν ' άπαρνεί­

ται τόν έαυτόν της, έπειδή άρνείται μέ χαρά: Μέσα μας πραγματοποιείται­

έάν θέλετε μιά φόρμουλα, - ή αύτοκατάργηση της ήθικfiς.

5 -Τελευταία ώστόσο: γιά ποιό λόγο θά έπρεπε νά λέμε τόσο βρον­

τόφωνα καί μέ τέτοιο ζήλο τί εϊμαστε, τί θέλουμε καί δέ . θέλουμε ; .. Ας τό ίδούμε πιό ψύχραιμα, άπό μακριά, πιό σοφά , άπό πιό ψηλά , aς τό είπούμε

δπως έπιτρέπεται νά λέγεται μεταξύ μας, έτσι μυστικά, ωστε νά μή τόάκούει

δλος ό κόσμος, ωστε νά μή μάς άκούει δλος ό κόσμος! Προπαντός ός τό είπούμε σιγά ... Αύτός ό πρόλcγος έρχεται άργά, ώστόσο δχι πολύ άργά , τί

σημασία έχουν πέντε , έξι χρόνια; .. Ενα τέτοιο βιβλίο, ένα τέτοιο πρόβλημα δέ βιάζεται· γι · αύτό εϊμαστε έμείς οί δύο φίλοι τού «lento» τόσο έγώ δσο καί τό βιβλίο μου . Δέν ύπήρξε κανείς μάταια φιλόλογος, εΊναι 'ίσως άκόμη, θέλω νά

είπώ , ένας δάσκαλος τής άργής άνάyνωσης : -ατό τέλος γράφει κανείς έπί­

σης άρyά. Τώρα άνήκει τοϋτο δχι μόνο στίς συνήθειές μου, άλλά καί στό γού­

στο μου- σ' έ:να κακόβουλο γοϋστο 'ίσως ; - , νά μή γράψω τίποτα πιά , μέ τό

23

όποίο προκαλείται άπελπισία σέ κάθε άνθρωπο πού βιάζεται . Γιατί φιλολογία

είναι έκείνη ή σεβαστή τέχνη, ή όποία προπαντός ένα άπαιτεί άπό τό λάτρη

τηc;, νά παραμερίσει , νά τήc; δώσει πίστωση χρόνου, νά γίνει σιωπηλή, νά γίνει άργή - σάν μιά τέχνη χρυσοχόου καί τέχνη γνωριμίας τfic; λέξής , ή όποία όφεί­

λει ν' aποπερατώσει μιά άκέραια λεπτή , προσεκτική έργασία καί δέν κατορ­

θώνει τίποτα, έάν δέν κατορθώνει τοϋτο lento. " Ομως , άκριβώς γι · αύτό εΊναι

αύτή σήμερα περισσότερο άναγκαία άπό κάθε άλλη φορά , άκριβώc; μ · αύτόν

τόν τρόπο μδς έλκύει καί μδς γοητεύει τόσο ίσχυρά, μέσα σέ μιά έποχή της

«έργασίας», θέλω νά είπώ: τής βιασύνης, της άναξιόπρεπης καί κάθιδρης ,

της κατεπείγουσας έργασίας, πού θέλει άμέσως νά «τελειώνει», έπίσης μέ

κάθε παλιό καί καινούργιο βιβλίο: -αύτή ή 'ίδια δέν τελειώνει τόσο εϋκολα μέ

κάποιο κάτι, διδάσκει νά διαβάζουμε καλά, δηλαδή άργά , διεισδυτικά, μέ

προφύλαξη καί προσοχή, νά διαβάζουμε μέ aνοικτές πόρτες , μέ όπαλά

δάχτυλα καί μάτια ... Ύπόμονητικοί μου φίλοι, τοϋτο τό βιβλίο εϋχεται νά έχει μόνο τέλειους άναγνώστες καί φιλόλογους : μάθετε νά μέ διαβάζετε

καλό !

Ρούτα κοντά ατή Γένουα, φθrνόπωρο τοϋ 1886

24 •

Πρώτο βιβλίο

1 "Υστερη σύνεση. -"Ο λα τά πράγματα πού ζούν πολλά χρόνια διαποτί­

ζονται βαθμιαία μέ τόση λογ ικότητα, ωστε νά γίνεται έτσι άπίθανη η προέ­

λευσή τους άπό τήν άφροσύνη. Μήπως δέ φαίνεται σχεδόν κάθε άκριβής

ίστορία μιδς γένεσης παράδοξη καί άνόσια γιά τό α"ίσθημα; Βασικά δέν άντι­

φάσκει ό καλός ίστορικός διαρκώς;

2 Προκατάληψη τών λογίων. - Τούτο είναι μιά σωστή κρίση τών λογίων,

πώς οί aνθρωποι δλων τών έποχών πίστευαν δτι ξέρουν τί εΤναι καλό καί κα­

κό, άξιέπαινο καί άξιόμεμπτο. ·Ωστόσο τούτο είναι μιά προκατάληψη τών

λογίων, δτι έμείς τώρα θά μπορούσαμε νά τό ξέρουμε καλύτερα άπ' δσο μιά

όποιαδήποτε έποχή.

3 "Όλα aτόν καιρό τους.- "Όταν ό άνθρωπος έδινε σ : δλα τά πράγματα

Ε: να γένος, δέ νόμιζε δ τι Ε:παιζε, άλλά πώς άποκτοίισε μιά βαθιά γνώση: - τό

25

πελώριο μέγεθος αύτής τής πλάνης τό παραδέχτηκε πολύ άργά καί τώρα

άκόμη 'ίσως δχι έντελώς. -Κατά τόν 'ίδιο τρόπο έχει άποδώσει ό όνθρωπος σέ

ό,τι ύπάρχει μιά σχέση μέ τήν ήθική καί στόν κόσμο έχει κρεμάσει πάνω στούς

ώμους μιά ήθική σrιμασία. Τοϋτο θά έχει κάποτε άκριβώς τόση καί δχι

μεγαλύτερη άξία άπ' δση έχει ηδη σήμερα ή πίστη στήν άρρενωπότητα ιϊ

θηλυκότητα τοϋ ιϊλιου.

4

Κατά τι'jς όνειρεuτι'jς δυσαρμονίας τών σφαιρών. - ' Οφείλουμε νά

διώξουμε πάλι άπό τόν κόσμο τήν πολλή πλαστή μεγαλοπρέπεια , γιατί αύτή

στρέφεται έναντίον τής δικαιοσύνης; τήν όποία διεκδικοϋν πρίν άπό μός όλα

τά πράγματα! Καί έξω άπ ' αύτό εΊναι άναγκαϊο νά μή θέλουμε νά βλέπουμε

τόν κόσμο π ιό δυσαρμονικό άπ · δσο εΊναι.

5

Νά είστε εύγvώμονες. - Τό μεγάλο έπίτευγμα τών ώς τώρα άνθρώπων

εΊναι πώς δέ χρειάζεται πιά νά φοβόμαστε διαρκώς θηρία, βαρβάρους, θεούς,

όνειρά μας .

6 'Ο ταχυδακτυλουργός καί τό άντίθετό του. - Τό έκπληκτικό στήν

έπιστήμη εΊναι άντίθετο πρός τό έκπληκτικό στήν τέχνη τοϋ ταχυδακτυ­

λουργοϋ. Γιατί αύτός θέλει νά μθ.ς κάνει νά βλέπουμε μιά πολύ άπλή αίτιό­

τητα έκεϊ δπου στ' άλήθεια δρό μιά πολύ περίπλοκη αίτιότητα. · Η έπιστήμη

άντίθετα μός άναγκάζει νά έγκαταλείψουμε τήν πίστη σέ άπλή αίτιότητα

άκριβώς έκεί δπου όλα φαίνονται τόσο εύκολονόητα καί έμείς ε'ίμαστε οί

μωροί τοϋ φαινομένου: Τά «άπλούστατα» πράγματα εΊναι πολύ περίπλοκα,­

δέν θά πρέπει νά έκλήσσεται κανείς πολύ γι ' αύτό!

7 Μετα6ολή τού αίσθήματος άπόστασrις. - .. Εχουν συμβάλει περισσότε­

ρο τά άληGιvά η τά φανταστικά πράγματα στήν aνθρώπινη ι;;ι:ιτuχία; Ειfϊι;>αιο

26

εΊναι πώς τό εύρος τής άπόστασης μεταξύ ύπέρτατης εύτυχίας καί βαθύτα­

της δυστυχίας όρίστηκε γιά πρώτη φορά μέ τή βοήθεια τών φανταστικών

πραγμάτων. Συνεπώς αύτό τό εΤδος τοϋ αίσθήματος άπόστασης μειώνεται

πάντοτε μέ τήν έπίδραση τής έπιστήμης: έτσι δπως έχουμε μάθει άπ · αύτή καί άκόμη μαθαίνουμε, νά αίσθανόμαστε τή γή ώς μικρή, τό ήλιακό σύστημα

ώς σημείο.

8 Μεταρσίωσrι. - Αύτοί πού ύποφέρουν άπελπισμένοι, αύτοί πού όνει­

ρεύονται συγκεχυμένα, οί ύπεργήινα γοητευμένοι, - αύτοί άποτελοϋν τίς

τρεις βαθμίδες, στίς όποϊες κατατάσσει ό Ραφαήλ τούς άνθρώπους. ·· Ετσι δέν κοιτάζουμε πιά τόν κόσμο - καί ό Ραφαήλ έπίσης δέ θά μπορούσε τώρα

πιά νά τόν βλέπει έτσι: θά έβλεπε μέ μάτια μιά νέα μεταρσίωση.

9

'Η ίδέα τής ήθικότrιτας τώv έθίμωv. - Σέ σχέση μέ τόν τρόπο ζωής

όλόκληρων χιλιετιών τής άνθρωπότητας ζοϋμε έμεϊς οί τωρινοί aνθρωποι σέ

μιά πολύ άνήθικη έποχή: ή δύναμη τών έθίμων έχει έξασθενήσει έκπληκτικά

καί τό αίσθημα τής ήθικότητας έχει τόσο έκλεπτυνθεί καί τόσο έξυψωθεϊ,

ωστε νά μπορεί νά χαρακτηριστεί σάν ξεθυμασμένο. Γι. αύτό γίνονται γιά

μός, τούς μεταγενέστερους, οί βασικές θεωρήσεις γιά τή γέννηση τής ήθι-·

κής δύσκολες, παραμένουν γιά μδς, έάν παρ· δλα τοϋτα τίς βροϋμε, κολλη­

μένες στή γλώσσα καί δέ θέλουν νά βγοϋν έξω: έπειδή φαίνονται χοντρο­

κομμένες! 'Ή έπειδή φαίνονται δη συκοφαντοϋν τήν ήθικότητα! 'Έτσι π.χ.

σύμφωνα μέ τό βασικό άξίωμα: ήθικότητα δέν εΊναι τίποτα aλλο (δηλαδή

κυρίως δχι περισσότερο) παρά ύπακοή στά έθιμα, όποιουδήποτε ε'ίδους κι·

ό.ν εΊναι αύτά· έθιμα ώστόσο εΤναι τό πατροπαράδοτο εΊδος ένέργειας καί

έκτίμησης. Σέ πράγματα, δπου δέ διατάσσει κανένα έθιμικό δίκαιο, δέν

ύπάρχει καμιά ήθικότητα· καί δσο περισσότερο καθορίζεται ή ζωή άπό έθιμι­

κό δίκαιο, τόσο μικρότερος γίνεται ό κύκλος τής ήθικότητας. ·Ο έλεύθερος

όνθρωπος εΊναι άνήθικος, έπειδή θέλει σ· δλα νά έξαρτόται άπό τόν έαυτόν

του κι δχι άπό τό έθιμικό δίκαιο: σ· δλες τίς πρωταρχικές καταστάσεις τής

άνθρωπότητας «κακός» σημαίνει περίπου δ,τι καί «άτομικός», «έλεύθερος»,

«αύθαίρετος», «άσυνήθιστος>>, ••άπρόβλεπτος>>, ••άνυπολόγιστος>>. Πάντοτε

γίνεται ή μέτρηση μέ γνώμονα τέτοιες καταστάσεις: · Εάν μιά πράξη γίνει όχι έπειδή τήν προστάζει τό έθιμικό δίκαιο, άλλά ά;- , · όλλα κίνητρα (π.χ. άπό ίδιοτέλεια), άκόμη άπό έλατήρια πού κάποτε εΙχε θεμελιώσει τό έθιμικό

27

..

δίκαιο, τότε όνομάζεται αύτή άνήθικη καί έτσι τήν αίσθάνεται άκόμη καί αύ­

τός πού τήν έκανε : γιατί αύτή δέν έγινε άπό ύπακοή στό έθιμικό δίκαιο: τί εί­

ναι τό έθιμικό δίκαιο; Μιά άνώτερη αύθεντία, στήν όποία ύπακούει κανείς όχι

έπειδή αύτή προστάζει τό ώφέλιμο σέ μδς. άλλ · έπειδή «προστάζει)). - Πώς

διακρίνεται αύτό τό αϊσθημα τοο έθιμικοο δικαίου όπό τό αϊσθημα τοϋ φόβου γενικά ; Είναι ό φόβος ένός άνώτερου πνεύματος πού προστάζει έδώ, μιδς

άσύλληπτης , άόριστης δύναμης, κάποιου πράγματος πού εΊναι άνώτερο άπό

προσωπικό,- εΊναι ή πρόληψη σ' αύτό τό φόβο . - ·Αρχικά άνήκε όλη ή άγωγή

καίφροντίδα τής ύγείας, όγάμος, ή ίατρική, ή γεωργία, όπόλεμος, ή όμιλία καί

σιωπή, ή έπικοινωνία μέ τούς άνθρώπους καί τούς θεούς στήν περιοχή τής

ήθικότητας : αύτή άπαιτοϋσε νά ύπακοϋνε οέ παραγγέλματα , δίχως νά

σκέmονται «καθαυτούς)) σάν ότομα . · Αρχικά λοιπόν ήσαν όλα έθιμο, καί

δποιος ηθελε νά έξαρθεϊ πάνω άπ ' αύτό, όφειλε νά γίνει νομοθέτης καί

γιατρός καί κάτι σάν ήμίθεος : δηλαδή όφειλε νά κάνει έθιμα,- ένα φοβερό ,

έπικίνδυνο γιά τή ζωή του πράγμα! -Ποιός ε1ναι ό ήθικότατος ; Πρώτα αύ­

τός πού έφαρμόζει συχνότερα τό νόμο: δηλαδή , δπως ό Βραχμάνος, έχει

τή συνείδηση τοϋ νόμου παντοϋ καί σέ κάθε μικρή στιγμή , έτσι ωστε νά έπι­

νοεϊ συνεχώς εύκαιρίες γιά νά έφαρμόζει τό νόμο . " Επειτα αύτός πού τόν

έφαρμόζει καί στίς δυσκολότερες περιπτώσεις. ·Ο ήθικότατος εΊναι αύ­

τός πού προσφέρει . περισσότερες θυσίες στό έθιμο: Ποιές εΊναι ώστόσο οί

μεγαλύτερες θυσίες; Μετά τήν άπάντηση σ · αύτό τό έρώτημα ξεδιπλώνον­

ται περισσότερες διαφορετικές ήθικές· ώστόσο ή σπουδαιότερη διαφορά

παραμένει έκείνη πού διαχωρίζει τήν ήθικότητα τής συχνότατης έκτέλεσης

άπό τήν ήθικότητα τής δυσκολότατης έκτέλεσης. Δέν άπατδται κανείς γιά

τό έλατήριο έκείνης τής ήθικής, ή όποία άπαιτεϊ ώς άπόδειξη τής ήθικότη­

τας τή δυσκολότατη έκτέλεση τοϋ έθίμου! ·Η ύπερκίνηση τοϋ έαυτοϋ μaς άπαιτείται όχι γιά χάρη τών ώφέλιμων συνηθειών πού έχει γιά τό ότομο, άλλά

γιά νά έμφανίζεται κυριαρχικά τό έθιμο, τό έθιμικό δίκαιο ένάντια σέ κάθε

άντίθετη έπιθυμία καί κάθε συμφέρον: τό ότομο όφείλει νά θυσιάζεται .

- τοϋτο άπαιτεί ή ήθικότητα τοϋ έθίμου . - ·Αντίθετα έκείνοι οί ήθικολόγοι , οί

όποϊοι όπως οί μιμητές τοϋ Σωκράτη βάζουν στήν καρδιά τοϋ άτόμου τήν

ήθική τής αύτοκυριαρχίας καί έγκράτειας, σάν νά ε1ναι αύτά τό δικό του

συμφέρον , τό προσωπικό του κλειδί γιά τήν εύτυχία , άποτελοϋν τήv έξαί­

ρεση - καί έάν σέ μaς φαίνεται άλλοιώτικα, τοϋτο συμβαίνει , έπειδή έμείς

διqπαιδαγωγηθήκαμε κάτω άπό τήν έπίδρασή τους: .. Ολοι αύτοί άκολουθοϋν ένα νέο δρόμο άποδοκιμάζοντας εύγενέστατα όλους τούς άντιπρόσωπους

τής ήθικότητας τής ήθικής,- άποχωροϋν άπό τήν κοινότητα, ώς άνήθικοι καί

εΤναι, μέ τή βαθύτερη σημασία τής λέξης, κακοί! ·Ακριβώς έτσι φάνηκε σ ·

ενα ένάρετο Ρωμαίο τοϋ παλιοϋ καλού καιροΟ ώς κακός κάθε Χριστιανός πού

«πρίν άπ · όλα άπέβλεπε στή δική του μακαριότητα» -Παντοϋ όπου ύπάρχει μιά κοινότητα καί συνεπώς μιά ήθικότητα τοϋ έθίμου, δεσπόζει έπίσης έκείνη

ή ίδέα. πώς ή τιμωρία γιά τόν τραυματισμό τοϋ έθίμου πέφτει πρίν άπ · όλα

28

στήν κοινότητα: έκείνη ή ύπερφυσική τιμωρία, τήν έκδήλωση καί τό όριο τής

όποίας τόσο δύσκολα μπορεί νά καταλάβει κανείς καί μέ τόσο προληπτική

άγωνία έξιχνιάζεται. ·Η κοινότητα μπορεί νά παρακινήσει τό aτομο νά επα­

νορθώσει τή ζημιά πού προξένησε ή πράξη του σ' ένα ότομο η στήν κοινό­

τητα, μπορεί έπίσης νά πάρει ένα εΊδος έκδίκησης, έπειδή έξαιτίας του

συσσωρεύτηκαν πάνω άπό τήν κοινότητα τά θε'ίκά σύννεφα καί όργισμένος

καιρός, - δμως αύτή αiσθάνεται τήν ένοχή τοϋ άτόμου προπάντων ώς δική

της ένοχή καί δέχεται τήν τιμωρία ώς δική της τιμωρία: «τά έθιμα έγιναν

χαλαρότερα, έτσι παραπονείται μέσα άπό τή ψυχή του ό καθένας, δταν

μποροϋν νά συμβαίνουν τέτοιες πράξεις». Κάθε άτομική ένέργεια, κάθε

άτομική νοοτροπία προκαλεί φρίκη· δέ μπορεί νά ύπολογίσει κανείς τί όφει­

λαν νά πάθουν έξαιτίας τούτου τά σπανιότερα, έκλεκτότερα, πρωταρχικά

πνεύματα στή διαδρομή τής ίστορίας, πώς αύτοί πάντοτε έθεωροϋντο ώς κα­

κοί καί έπικίνδυνοι, μάλιστα πώς οί ίδιοι αίσθάνονταν τούς έαυτούς τους έτσι.

Κάτω άπό τή δεσποτεία τής ήθικότητας τοϋ έθίμου άπόκτησε ή κάθε ε'ίδους

πρωτοτυπία μιά κακή συνείδηση · έως αύτή τή στιγμή εlναι ό ούρανός των

άρίστων έξαιτίας τούτου άκόμη πιό σκοτεινός, άπ' ό,τι έπρεπε νά εΊναι.

10 'Η άμοι6αία κίνηση μ~ταξύ τής έννοίας τής ήθικότητας καί τής έννοίας

τής αίτιότητας. - ·Ανάλογα μέ τό βαθμό πού αuξάνεται ή έννοια της αίτιότη­

τας, έλαπώνεται καί ή ένταση τής αύτοκρατορίας τής ήθικότητας: γιατί κάθε φορά πού κάποιος έχει κατανοήσει τίς άναγκαίες έπενέργειες καί τίς έχει

ξεχωρίσει άπό τίς συμπτώσεις, καταλαβαίνει νά σκέπτεται post hoc, έπει­τα άπό κάθε εύκαιριακό, έχει καταστρέψει άναρίθμητες φανταστικές αίτιό­

τητες, τίς όποίες θεωροϋσε ως τώρα σάν βάσεις έθίμων - ό πραγματικός

κόσμος εΊναι πολύ μικρότερος άπό τό φανταστικό - καί κάθε φορά έχει

έξαφανιστετ όπό τόν κόσμο ένα μέρος όγωνίας καί άναγκασμοϋ, κόθε φοpό

έπίσης ένα μέρος άπό τό σεβασμό τής αύθεντίας τοϋ έθίμου: ή ήθικότητα

χοντρικά έχει πληρώσει ... Οποιος άντίθετα θέλει νά τήν αύξήσει, πρέπει νά ξέρει νά έμποδίσει νά γίνουν οί έπιτυχίες έπιδεκτικές έλέγχου. ·

11 Λαϊκή ήθικότητα καί λαϊκή ήθικrΊ. - ·Η ήθική πού έπικρατεί σέ κάθε κοι­

νότητα γίνέται διαρκώς καί άπό τόν καθένα άντικείμενο έπεξεργασίας : οί πιό πολλοί φέρνουν παραδείγματα πόνω στό παραδείγματα γιά τήν ύποτι-

8έμενη σχέση αίτίας καί άποτελέσματος, ένοχης καί τιμωρίας, βεβαιώνουν

29

πώς αύτό εlναι καλά αΙτιολογημένο καί αύξάνουν τήν άξιοπιστία του: με ­

ρικοί κάνουν νέες παρατηρήσεις γιά ένέργειες καί aποτελέσματα καί βγά­

ζουν συμπεράσματα καί νόμους : oi πιό λίγοι σκανδαλίζονται έδώ κι · έκεϊ

καί όφίνοί.ιν νά γίνει ή πίστη σ· αύτά τά σημεία ίσχνή. -'Όλοι ώστόσο εlναι

μεταξύ τους δμοιοι aτόν όλότελα ώμό άντιεπιστημονικό τρόπο τής δραστη­

ριότητάς τους εϊτε πρόκειται γιά παραδείγματα, παρατηρήσεις η προσ­

κρούσεις, ε'ίτε γιά τήν άπόδειξη , τήν ένδυνάμωση , τήν έκφραση , τήν άναί­

ρεση ένός νόμου , - αύτό ετναι ένα χωρίς άξία ύλικό καί μιά χωρίς άξία μορ­

φή, δπως τό ύλικό καί ή μορφή κάθε λαϊκής Ιατρικής . Λαϊκή Ιατρική καί λαϊκή

ήθική πόνε μαζί καί δέν πρέπει πιά νά άξιολογοϋνται διαφορετικά , δπως

συμβαίνει τοΟτο πάντοτε : καί οί δύο εΙναι οί π ιό έπικίνδυνες δήθεν έπιστήμες .

.. 12

Τό άποτέλεσμα ώς συμπλήρωμα . - Τόν παλιό καιρό πίστευαν πώς ή

έπιτυχία μιός πράξης δέν εlναι ένα άποτέλεσμα , άλλά ένα έλεύθερο συμ­

πλήρωμα- δηλαδή τοϋ Θεοϋ . Είναι διανοητή μιά μεγαλύτερη σύγχιση; 'Ό­

φειλε κανείς νά προσπαθεί Ιδιαίτερα γιά τήν πράξη καi γιά τήν έπιτυχία , μέ

έντελώς διαφορετικά ιlέσα καί πρακτικές άσκήσεις!

13 Γιά τή νέα άγωγή τοΟ άνθρώπινου γένους . - Βοηθείστε ώστόσο, σεϊς

πρόθυμοι γιά παροχή βοήθειας καί εύμενείς ονθρωποι, στήν προσπάθεια ν ·

aπομακρύνουμε άπό τόν κόσμο τήν ίδέα τής τιμωρίας πού έχει παντοϋ

φουντώσει. Δέν ύπάρχει χειρότερο ζιζάνιο! Δέν τήν έβαλαν μόνο στίς

συνέπειες τών τρόπων ένέργειάς μας - καί πόσο τρομερό καί έχθρικό στή

λογική εΙναι ήδη τοΟτο, νά θεωροΟμε αίτία καί άποτέλεσμα ώς αίτία καί τι­

μωρία! - άλλά έκαναν κάτι περισσότερο: μ · αύτή τήν άνόσια τέχνη έρμη­

νείας τής ίδέας τής τιμωρίας άφαίρεσαν τήν άθωότητα άπό όλόκληρη

τήν καθαρή συμπτωματικότητα τοϋ συμβάντος ... Εσπρωξαν μάλιστα τήν πα­ραφροσύνη τόσο μακριά, ωστε νά αίσθάνονται τήν 'ίδια τήν ϋπαρξη ώς τιμω­

ρία - τοϋτο εlναι σάν νά κατεύθυνε ώς τώρα τήν άγωγή τοϋ άνθρώπινου

γένους ή φαντασιοκοπία δεσμοφυλάκων καί δημίων.

30

14

'Η σημασία τής τρέλας στήv ίστορία τfjς ήθικότητας . - ·Εάν παρά

έκεΤνον τό φοβερό ζυγό τής ήθικότητας τοϋ έθίμου , κάτω άπό τόν όποϊο

ζοϋσαν δλες οί κοινωνίες τής άνθρωπότητας πολλές χιλιετίες πρίν άπό

τή δική μας χρονολογία καί σέ γενικές γραμμές άργότερα μέχρι τής σημε­

ρινής ήμέρας (έμεΤς οί 'ίδιοι κατοικοϋμε στό μικρό κόσμο τών έξαιρέσεων

καί κατά κάποιο τρόπο σΊήν κακή ζώνη) : - έάν, λέω, μολαταϋτα ξεφύτρωναν συνεχώς πάλι νέες καί διαφορετικές ίδέες, άξιολογικές κρίσεις, παρορμή­

σεις , τοϋτο έγινε κάτω άπό μιά φρικαλέα συνοδεία : σχεδόν παντοϋ εlναι ή

τρέλα αύτή πού άνοίγει τό δρόμο στή νέα σκέψη, αύτή πού τσακίζει τή μα­γεία ένός σεβαστοϋ έθίμου η μιδς πρόληψης . Καταλαβαίνετε γιατί έπρεπε

τοϋτο νά είναι ή τρέλα; Κάτι στή φωνή καί στό μορφασμό τόσο φρικαλέο καί

άνυπολόγιστο, δ πως τά δαιμονικά καπρίτσια τοϋ καιροϋ καί τής ' θάλασσας ,

καί γι · αύτό τό λόγο όξιο γιά έναν παρόμοιο φόβο καί παρατήρηση ; Κάτι πού

τόσο φανερά έφερε τό σχήμα τέλειας άκούσιας έκδήλωσης , δπως οί σπα­

σμοί καί ό άφρός τοϋ έπιληπτικοϋ, πού φαίνονταν νά σημαδεύει τόν παρά­

φρονα σάν μάσκα καί φερέφωνο μιδς θεότητας; Κάτι πού έδινε στόν 'ίδιο τό

φορέα μιδς νέας ίδέας σεβασμό καί τρόμο γιά τόν έαυτόν του καί δχι πιά τύ­

ψεις συνείδησης καί τόν παρακινούσε νά γίνει ό προφήτης καί μάρτυράς

της ; - · Εφόσον σ· έμδς σήμερα γίνεται διαρκώς κατανοητό . δτι στό μεγαλο­φυή έχει προσδοθεί, άντί γιά ένα σπυρί λογικής ένα σπυρί τρέλας , πολu εύκολότερα καταλάβαιναν δλοι οί παλαιότεροι , πώς παντοϋ , δπου ύπάρχει

τρέλα, ύπάρχει καί ένα σπυρί μεγαλοφιJϊας καί σοφίας- κάτι «θεϊκό» , όπως

ψιθυρίζονταν. " Η πιό πολύ: έκφράζονταν κανείς άρκετά δυνατά. ••Μέ τήν

τρέλα f)ρθαν τά μεγαλύτερα άγαθά στήν · Ελλάδα» έλεγε ό Πλάτων μαζί μ · δ­

λη τήν άρχαία άνθρωπότητα . "Ας προχωρήσουμε ένα βήμα πιό πέρα : σ · ό­

λους έκείνους τούς άνώτερους άνθρώπους πού άκράτητα παρακινήθηκαν νά

τσακίσουν τό ζυγό όποιαΌδήποτε ήθικότητας νά δώσουν νέους νόμους. δέν

τούς έμεινε νά κάνουν - έάv δέν ήταν πραγματικά παράφρονες - τίποτα

όλλο παρά νά γίνουν τρελοί η νά προσποιοϋνται δτι είναι - καί μάλιστα

ίσχύει τοϋτο γιά τούς νεώτερους σ· δλα τά πεδία , δχι μόνο στόν ίερατικό καί

πολιτικό θεσμό: άκόμη καί ό τελευταίος τοϋ ποιητικοϋ μέτρου όφειλε νά

έπικυρωθεϊ μέτήν τρέλα . ("Ως τίς πιό ήπιότερες έποχές παράμεινε στούς

ποιητές μιά όρισμένη συμβατικότητα της τρέλας : αύτή π . χ . χρησιμοποίησε

ό Σόλων. δταν κέντριζε τούς · Αθηναίους ν· άνακαταλάβουν τή Σαλαμίνα)­

••Πώς γίνεται κανείς τρελός δταν δέν είναι η δέντολμάει νά φαίνεται τέτοιος ;

Αύτόν τόν τρομερό συλλογισμό έκαναν σχεδόν δλοι οί σημαντικοί όνθρωποι

τοϋ άρχαιότερου πολιτισμοϋ · μιά μυστίκή διδασκαλία γιά τεχνάσματα καί διαι­

τητικές ύποδείξεις διαδόθηκε μαζί μέ τό αϊσθημα Τ Ι ·, ~ άθωότητας καί άγιό­

τητας ένός τέτοιου στοχασμού κ α[ μιδς τέτοιας πρόθεσης. Οί συνταγές γιά

31

νά γίνει. κανείς ένας γιατρός στούς · Ινδιάνους , στούς 'Έλληνες τοϋ Με~

σαίωνα ένας aγιος, aτούς Γροιλανδούς ένα ••Angekok» , στούς Βραζιλιά­νους ένας Paje, ε!ναι ούσιαστικά οί ϊδιες : άνόητες νηστείες, συνεχής γε­

νετήσια έγκράτεια, νά πηγαίνουν στήν έρημο η ν · άνεβαίνουν σ ' ένα βουνό

ή στύλο , ή «νά κάθονται σέ μιά αίωνόβια ίτιά μέ θέα τή θάλασσα» καί γενικ.ά

νά μ ή σκέmονται τίποτα άλλο παρά μόνο αύτό πού μπορεί νά προκαλέσει μιά

έκσταση καί . πνευματική άνωμαλία. Ποιός τολμάει νά ρίξει ένα βλέμμα ατή

ζούγκλα πικρότατων καί περιττών ψυχικών δεινοπαθημάτων, στήν όποία

πιθανώς έχουν δεινοπαθήσει οί πιό γόνιμοι άνθρωποι δλων τών έποχών! Νά

άκούσει έκείνους τούς στεναγμούς τών έρημιτών καί διαταραγμένων : '' .. Αχ,

δώστε λοιπόν τρέλα , Οξ;ίς έπουράνιοι! Τρέλα, γιά νά πιστεύω έπιτέλουc; στόν

έαυτόν μου! Δώστε παραληρήματα καί σπασμούς , ξαφνικά φώτα καί σκοτάδια,

τρομάξτε με μέ παγωνιά καί άναμμέvα κάρβουνα, τέτοια πού κανείς θνητός

ώς τώρα δέν αίσθάνθηκε, μέ πατάγους καί περιδινούμενες μορφές, άφήστε

με vά ούρλιάζω καί νά κλαψουρίζω κα ί νά έρπω σάν ένα ζώο : μόνο νά βρίσκω

μέσα φόν 'ίδιο τόν έαυτό μου πίστη! ·Η άμφιβολία μέ κατατρωει, σκότωσα

τόν νόμο, ό νόμος μέ τρομάζει δπως ένα πτώμα ένα ζωντανό: έάν έγώ δέν

εΊμαι περισσότερο άπ ' ό,τι ό νόμος , τότε εΙμαι ό φαυλότερος άπ ' όλους .

Τό νέο πνεϋμα πού ε!ναι μέσα μου, άπό ποϋ ε!ναι, έάν δέν είναι άτiό σο<; ;

· Αποδείξτε μου λοιπόν ότι εΊμαι δικός σας μόνη ή τρέλα μοϋ τό άποδεί­χνει» . Καί πολύ συχνά αύτός ό Φλογερός ζfiλος πέτυχε· πολύ καλά τό σκοΠό του : σ ' έκείνη τήν έποχή , πού ό χριστιανισμός άπόδειξε πλουσιότατα τήν

καρποφορία του σέ ό.γιους καί άναχωρητές καί έτσι ύπόθετε ότι έπιβεβαι-

. ώνετaι ό 'ίδιος, ύπήρχαν στήν ' Ιερουσαλήμ μεγάλα φρενοκομεία γιά άτυ­

χήσαντες aγιους, γιά κείνους πού είχαν προσφέρει τό τελευταίο σπυρί

πνεϋμα .

15

Τά άρχαιότερα j.lέσα παρηγοριaς . - Πρώτη βαθμίδά : ό aνθρωπος βλέπει σέ κάθε κατάσταση άθλιότητας καί άτυχίας κάτι , γιά τό όποίο νά κάνει κάποιον

όλλο νά ύποφέρει , -έτσι συνειδητοποιεί τή δύναμή του πού διαθέτει άκόμη ,

ι<αί τοϋτο τόν παρηγορεί. Δεύτερη βαθμίδα : ό όνθρωπος βλέπει σέ κάθε

κατάσταση άθλιότιiτας καί άτυχίας μιά τιμωρία , δηλαδή τόν έξιλασμό τοϋ

σφάλματος καί τό μέσο γιά ν' άπαλλαγεϊ άπό τήν κακοήθη γοητεία ένός

πραγματικού ιϊ φανταστικοΟ άδίκου . .. Οταν βλέπει αύτό τό πλεονέκτημα πού

συνεπιφέρει ή άτυχία , τότε καταλαβαίνει δτι δέν πρέπει πιά ν ' άφίνει νά

ύποφέρει γι · αύτό ένας όλλος - άπαρνεϊται αύτό τό εlδος ίκανοποίησης, έπειδή τώρα εχει μιά όλλη .

32

16 Πρώτο άξίωμα τοΟ πολιτισμοΟ. - Σ τούς ύπανάmυκτους λαούς ύπάρχει

μιά κατηγορία έθίμων, σκοπός τών όποίων φαίνεται πώς εlναι ή ήθικότητα

γενικά: δυσάρεστες καί βασικά ύπερβολικές εντολές (δπως π.χ. έκεϊνες τών

Καμτσαντάλ, ποτέ νά μή ξύνουν μέ τό μαχαίρι τό χιόνι άπό τά παπούτσια , ποτέ

νά μή σουβλίζουν ένα κάρβουνο μέ τό μαχαίρι , ποτέ νά μή βάζουν ατή φωτιά

ένα σίδερο - καί ό θάνατος βρίσκει αuτόν πού κάνει αuτά τά πράγματα!) , οί

όποϊες διατηροΟν ώστόσο διαρκώς στή συνείδηση τήν παρουσία τών έθίμων,

τόν άδιάκοπο άναγκασμό νά άσκοΟν τά έθιμα: γιά τήν ένδυνάμωση τοΟ με­γάλου άξιώματος μέ τό όποίο άρχίζει ό πολιτισμός: κάθε έθιμο εlναι καλύ­

τερο άπό κανένα έθιμο .

17 ·Η καλή καί ή κακή φύση. - Πρώτα έβλεπαν παντού μέσα στή φύση τούς

έαυτούς τους καί τούς όμοίους τους , δηλαδή τό δικό τους κακό καί παράξε­

νο φρόνημα κατά κάποιον τρόπο κρυμμένο κάτω άπό σύννεφα, καταιγίδες,

άρπακτικά ζώα, δέντρα καί χόρτα: τότε έπινόησαν τήν «κακή φύση» . 'Έπειτα

fiρθε κάποτε καιρός πού όνειροπολοΟσαν πάλι τή φύση, ή έποχή τοϋ Ρουσσώ:

είχαν χορτάσει νά είναι ό ένας δίπλα στόν δ.λλο καί γι· αύτό η θελαν μιά γωνιά

aτόν κόσμο πού νά μή τήν πατάει ό δνθρωπος μέ τά βάσανά του : έπινόησαν

τήν «καλή φύση >> .

18 · Η ήθική τοο έκούσιου πόνου . - Ποιά άπόλαυση είναι ή πιό μεγάλη σέ

καιρό πολέμου γιά άνθρώπους μιάς μικρής κοινότητας, πού βρίσκεται διαρ­

κώς σέ κίνδυνο , όπου δεσπόζει ή αύστηρότατη ήθικότητα ; Δηλαδή γιά δυνα­

μικές, έκδικητικές, έχθρικές έπίβουλες, ϋπουλες, έτοιμες γιά τά τρομε­

ρότερα καί μέ στερήσεις καί ήθικότητα σκληραγωγημένες ψυχές; ·Η άπό­

λαυση τfiς φρίκης : δπως έπίσης θεωρείται άρετή μιάς τέτοιας ψυχής νά

είναι σι τέτοιες καταστάσεις έπινοητική καί άκόρεστη στή σκληρότητα. Δια­

σκεδάζει ή κοινότητα μέ τίς φρικαλέες πράξεις καί πετάει κάποτε μακριά

της τήν κατήφεια της μόνιμης άγωνίας καί προφύλαξης. ·Η ώμότητα άνήκει

στήν άρχαιότερη έορταστική χαρά της άνθρωπότητας. Συνεπώς σκέπτεται

κανείς, πώς καί οί θεοί διασκεδάζουν καί πανηγυρίζουν, όταν τούς προσφέ­

ρουμε τc) θέαμα της ώμότητας - καί έτσι έρπει στόν κόσμο ή ίδέα, πώς ό

33

έκούσιος πόνος , τό έκούσιο μαρτύριο έχει ένα . καλό νόημα καί μιά άξία . Βαθμιαία διαμορφώνει τό έθιμο στήν κοινότητα μιά σύμφωνη μέ τήν ίδέα

πρακτική. ·Από δώ καί πέρα γίνονται πιό δύσπιστοι γιά κάθε άκόλαστη εύεξία

καί έχουν έμπιστοσύνη σ· δλες τίς δύσκολες καί ύπεύθυνες καταστάσεις ·

λένε : ός εΊναι οί θεοί δυσμενείς έξαιτίας της εύτυχίας καί εύμενεϊς έξαιτίας

τοϋ πόνου μας, - δχι συμπονετικοί! Γιατί ό οΊκτος θεωρείται ώς κάτι άξιοκα­

ταφρόνητο καί άνάξιο γιά μιά ίσχυρή , τρομερή καρδιά · -εύμενείς όμως, έπει­

δή έτσι εύφραίνονται καί διασκεδάζουν: γιατί ό wμός χαίρεται τήν άνώτατη

άπόλαυση τοϋ αίσθήματος τής δύναμης . 'Έτσι είσάγεται στήν έννοια τοϋ «ή­

θικοϋ άνθρώπου» της κοινότητας ή άρετή τοϋ συχνοϋ πόνου , της στέρησης ,

τοϋ σκληροϋ τρόπου ζωής, της φρικτfiς κακουχίας,- δχι , γιά νά τόξαναπώ , ώς

μέσο τής άγωγής , τής αύτοκυριαρχίας, τής έπιδίωξης προσωπικής εύτυχίας ,

- άλλά ώς μιά άρετή πού κάνει εύμενείς τούς κακούς θεούς πρός τήν κοινό­

τητα καί άναδίνεται σ · αύτούς , όπως άναδίνεται ό καπνός άπό ένα διαρκές

έξιλαστήριο θύμα πάνω ατό βωμό : 'Όλοι έκείνοι οί πνευματικο ί ήγέτες τών

λαών, πού κατόρθωσαν νά ταράξουν κάπως τόν άδρανή βόρβορο τών έθίμων

τους , χρειάστηκαν , έκτός άπό τήν τρέλα , καί τά έκούσια μαρτύρια γιά νά γ ί­

νουν πιστευτοί- καί τίς περισσότερες φορές καί πρίν άπ· δλα , δπως πάντοτε .

τήν πίςπη στόν έαυτόν τους. 'Όσο περισσότερο βάδιζε τό πνεϋμα τους σέ νέους δρόμους καί συνεπώς βασανίζονταν άπό τύψεις συνείδησης καί φό­

βους, τόσο πιό λυσασμένα όργίζονταν μέ τή δική τους σάρκα , τίς δικές τους

έπιθυμίες καί τή δική τους ύγεία , σάν νά- ηθελαν νά προσφέρουν στό θεό

τους ένα ύποκατάστατο χαρδς, έάν 'ίσως αύτή ήταν όργισμένη έξαιτίας τών

παραμελημένων καί καταπολεμημένων έθίμων καί τών νέων στόχων ... Ας μή πιστέψει κανείς τόσο.γρήγορα, πώς έμείς τώρα έχουμε έντελώς άπελευθε­

ρωθεί άπό μιά τέτοια λογική τοϋ συναισθήματος. ·· Ας διερωτηθοϋν γι · αύτό

οί ήρωικότερες ψυχές. Κάθε έλάχιστο βήμα έχει κατανοηθεί άπό παλιά μέ

πνευματικά καί σωματικά μαρτύρια : δχι μόνο ή πορεία πρός τά έμπρός, όχι!

προπαντός ή πορεία , ή κίνηση , ή μεταβολή , χρε ίάστηκαν τούς άναρίθμητους μάρτυρες , διαμέσου τών μακρών ρηξικέλευθων καί θεμελιωτικών χιλιετιών,

στούς όποίους βέβαια δέν πάει ό νοϋς μας, δταν κανείς μιλάει , όπως συνή­

θως , γιά «παγκόσμια ίστορία» , γι · αύτό τό γελοία μικρό κο μάτι τής άνθρώπινης

ϋπαρξης · καί άκόμη σ· αύτή τή λεγόμενη παγκόσμια ίστορία, πού βασικά εΊναι

ένα θόρυβος γύρω άπό τίς τελευταίες νέες είδήσεις, δέν ύπάρχει κανένα

ούσιαστικά σπουδαιότερο θέμα παρά ή πανάρχαια τραγωδία τών μαρτύρων, οί

όποίοι θέλανε νά ταράξουν τό τέλμα. -τίποτα δέν έξαγοράστηκε πιό άκριβά

άπ' ό , τι ή λίγη aνθρώπινη λογική καί τό λίγο αϊσθημα έλευθερίας , πού τώρα

aποτελεί τήν περηφάνια μας . Αύτή όμως ή περηφάνια εΊναι αύτό έξαιτίας τοϋ

όποίου εΊναι σχεδόν άδύνατο σέ μδς τώρα νά κατανοήσουμε έκείνα τά τερά­

στια χρονικά διαστήματα τής <<ήθικότητας τοΟ έθίμου» πού προηγοϋνται στήν

«παγκόσμια ίστορία>> ώς τήν πραγματική καί άποφασιστική κύρια ίστορία , ή

όποία καθόρισι; τό χαρακτήρα τής άνθρωπότητας: όπου έθεωρεϊτο ό πόνος

34

ώς άρετή , ή σκληρότητα ώς άρετή , άντίθετα ή εύεξία ώς κίνδυνος , ή πε­

ριέργεια ώς κίνδυνος , ή είρήνη ώς κίνδυνος , ή συμπάθεια ώς κίνδυνος , ό

οίκτος ώς βρισιά , ή έργασία ώς βρισιά , ή τρέλα ώς θεϊκό , ή μεταβολή ώς τό

άνήθικο πού έγκυμονεί τήν καταστροφή! - Νομίζετε δτι δ λ · αύτά έχουν με­

ταβληθεί, όρα πώς καί ή άνθρωπότητα έχει άλλάξει τό χαρακτήρα της ; 'Ώ ,

σείς άνθρωπογνώστες, γνωρίστε καλύτερα τόν έαυτόν σας .

19 ·Ηθικότητα καί άπο6λάκωση . - Τό έθιμο παρουσιάζει τίς έμπειρίες τών

άρχαίων άνθρώπων γιά τό ύποτιθέμενο ώφέλιμο καί βλαβερό, - δμως τό

αίΌθημα γιά τό έθιμο (ήθικότητα) δέ σχετίζεται μ · έκεϊνες τίς έμπειρίες ώς

τέτοιες , άλλά μέ τήν ήλικία, τήν ίερότητα , τό άναντίλεκτο τοϋ έθίμου . Καί

έτσι άντιτίθεται αύτό τό α'ίσθημα σ · αύτό πού προκαλεϊ νέες έμπειρίες καί

διορθώνει τά έθιμα : δηλαδή ή ήθικότητα άντενεργεΤ ατή δημιουργία νέων

καί καλύτερων ήθών: · Αποβλακώνει .

20 · Ελεύθεροι έγκληματίες καί έλεύθεροι στοχαστές . - Οί έλεύθεροι

έγκληματίες μειονεκτούν άπέναντι των έλεύθερων στοχαστών, έπειδή οί

όνθρωποι ύποφέρουν φανερότερα άπό τίς συνέπειες πράξεων παρά σκέ­

ψεων. ·Ωστόσο όν σκεφθοϋμε, πώς .αύτοί δπως καί έκεϊνοι ζητοΟν τήν ίκα­

νοποίησή τους κι· δτι στούς έλεύθερους στοχαστές μιά καί μόνη σκέψη καί

έκφραση άπαγορευμένων πραγμάτων δίνει αύτή τήν ίκανοποίηση, τότε εlναι

στή θεώρηση τών έλατηρίων δλα ένα: καί στή θεώρηση των συνηθειών ή άπα­

φασιστική κρίση θά εlναι έναντίον τοϋ έλεύθερου στοχασμοϋ, μέ τήν προϋ­

πόθεση δτι δέν κρίνει κανείς σύμφωνα μέ τά κοινά κα ί χοντροκομμένα φαι­

νόμενα- δηλαδή δχι δπως δλος ό κόσμος . 'Οφείλουμε ν · άνακαλέσουμε

πολλές συκοφαντίες κατά έκείνων τών άνθρώπων , οί όποίοι μέ τήν πράξη

καταπολέμησαν τή μαγεία ένός έθίμου , - γενικά αύτοί ονομάζονται έγκλη­

ματίες . Καθένας , πού άνέτρεπε τόν ύπάρχοντα ήθικό νόμο, έθεωρείτο ως

ηJρα πρίν άπ ' δλα κακός δ.νθρωπος : άλλά δταν κάποιος , δπως συνέβαινε , δέ

μποροϋσε έκ τών ύστέρων νά τόν έπανορθώσει καί ήταν γι · αύτό εύχαρι-

. στημένος , τότε βαθμιαίαμεταβάλλονταν ή όνομασία- ή ίστορία άσχολεΤται

σχεδόν μόνο μ · αύτούς τούς «κακούς άνθρώπους>> πού άργότερα φημίζον­

ταν ώς καλοί.

35

21

'Εφαρμογή τού νόμου . - Στήν περίπτωση πού άπό τήν ύπακοή σ · έναν

ήθικό νόμο προκύπτει ένα όλλο άποτέλεσμα , διαφορετικό άπό τό ύπεσχη­

μένο καί άναμενόμενο, καί οί ήθικοί δέ βρίσκουν τήν ύπεσχημένη εύτυχία,

άλλά άπροσδόκητα δυστυχία κα ί άθλιότητα , τότε παραμένει ή διέξοδος τοίι

ε ύσυνείδητου καί φοβητσιάρη : «έγινε κάποιο λάθος στήν έκτέλεση>> . Στή

χειρότερη περίπτωση μιά άνθρωπότητα πού ύποφέρει πολύ καί καταπιέζεται

ϊσως καί νά θεσπίσει : « εlναι άδύνατο νά έκτελέσουμε καλά τή διάταξη τοίι

νόμου , εϊμαστε όλότελα άδύνατοι καί άμαρτωλοί , άνίκανοι γιά ήθικότητα:

συνεπώς δέν έχουμε καμ ιά άπαίτηση γιά εύτυχία καί έπιτυχία. Οί ήθικές δια­

τάξε ις καί ύποσχέσεις έγιναν γιά καλύτερα άπό μδς δντα .

22 .. Εργα καί πίστη. - Διαρκώς διαδίδεται άπό τούς προτεστάντες δάσκα­

λους έκείνο τό βασικό λάθος: πώς μόνο ή πίστη έχει άξία , καί πώς άπό τήν

πίστη όφείλουν νά προέρχονται άναγκαία τά έργα . Τούτο δέν είναι καθόλου

άληθινό , άλλά παρουσιάζεται τόσο παραπλανητικό , ωστε έχει i)δη έξαπα­

τήσει όλλε.ς μεγαλοφυ'ϊες έκτός άπό τό Λούθηρο (δηλαδή τό Σωκράτη καί

Πλάτωνα) : μολονότι ή όφθαλμοφάνεια δλων τών έμπειριών καί δλων τών

ή μερών μιλάει γιά τό άντίθετο. · Η πιό άξιόπιστη γνώση η πίστη δέ μποροΟν

νά δώσουν τή δύναμη yιά πράξη, οϋτε τήν έπιδεξιότητα yιά πράξη , δέ μπο­

ρούν ν · aντικαταστήσουν τήν aσκηση έκείνου τού λεπτού, πολυμερούς μη­

χανισμού , ή όποία πρέπει νά προηγηθεί, γιά νά γίνει δυνατό νά μεταμορφώ­

νεται σέ δράση κάτι άπό μιά παράσταση . Προπαντός καί πρώτα πρώτα τά έρ­

γα! Δηλαδή όσκηση, aσκηση , όσκηση! ' Η «Πίστη>> πού τήν συνοδεύει θά στα­

ματήσει , - γι · αύτό νά εΊστε βέβαιοι .

23 Σέ τί εί'μαστε άνώτεροι. - · Επειδή ό όνθρωπος πολλές χιλιάδες χρόνια

θεωροΟσε τά πράγματα ώς ζωντανά καί έμψυχα (φύση, έργαλεία , κάθε

εϊδους κτήμα) , πού έχουν τή δύναμη νά βλάπτουν καί νά μή έλέγχονται άπό

τίς ένσυνείδητες ένέργειες τών aνθρώπων , έγινε τό αϊσθημα τής άδυναμίας

μεταξύ τών άνθρώπων πολύ μεγαλύτερο καί πολύ συχνότερο άπ ' δ , τι έπρε­

πε νά είναι : αΙσθανόταν τήν άνάγκη νά είναι τό 'ίδιο άσφαλής άπό τά πράγμα­

τα , δπως άπό τούς άνθρώπους καί τά ζώα, μέ βία, άναγκασμό , κολακεία, συμ-

36

βάσεις, θυσίες -κι · έδώ είναι ή πηγή τών περισσότερων δεισιδαιμονικών έθί­

μων, δηλαδή ένός σημαντικού, ίaως έπικρατέστεροu καί παραταϋτα σπατα­

λημένου καί άνώφελου μέρους κάθε δραστηριότητας ' πού άνάπτυξαν ως τώ­

ρα οί όνθρωποι. · Αλλά έπειδή τό α'ίσθημα τής άδυναμίας καί τοϋ φόβου ήταν

τόσο ίσχυρό καί τόσο μακροχρόνια έρεθισμένο , άναπτύχθηκε τό αϊσθημα τής

δύναμης σέ τέτοιο βαθμό λεπτότητας, wστε νά μπορεϊ νά τό δέχεται σήμερα

ό όνθρωπος ζυγισμένο μέ τήν π ιό εύπαθή χρυσή ζυγαριά ... Εγινε τούτο ή Ισχυρότερη ροπή του · τά μέσα πού άνακαλύφθηκαν γιά τή δημιουργία αύτοϋ

τοϋ αίσθήματος, είναι σχεδόν ή ίστορία τοϋ πολιτισμού .

24

' Η άπόδειξη μιaς έντολής. - Γενικά ή καλή η κακή ποιότητα μιάς

διάταξης, π.χ . αύτής πού όρίζει νά ψήνουμε ψωμί , άποδεικνύεται κατά τέτοιο

τρόπο, ωστε νά προκύπτει η νά μή προκύmει τό έμπεριεχόμενο σ · αύτή

άποτέλεσμα, μέ τήν προϋπόθεση βέβαια δτι αύτή έκτελείται όκριβώς . · Αλ­λιώτικα τοποθετείται τό ζήτημα μέ τίς ήθικές έντολές : γιατί έδώ δέν εlναι

δυνατό νό γνωρίζουμε ιϊ νό έρμηνεύουμε καί καθορίζουμε τά άποτελέ­

σματα. Αύτές οί έντολές στηρίζονται σέ ύποθέσεις , πού έχουν έλάχι­

στη έπιστημονική άξία , ή δέ άπόδειξη καί άναίρεσή τους άπό τά άποτε­

λέσματα εΙ ναι βασικά έπίσης άδύνατη: - ώστόσο κάποτε , δταν δ λες οί έπι­

στήμες χαρακτηρίζονταν άπό άρχέγονη ώμότητα καί οί έλάχιστες άπαιτή ­

σεις πού πρόβαλλε κανείς, γιά νά θεωρούμε ένα πράγμα ώς άποδειγμέ­

vο, - κάποτε διαπιστώνονταν ή καλή η κακή ποιότητα μιάς ήθικής έντο­

λής άκριβώς έτσι δπως τώρα ή καλή η κακή ποιότητα κάθε όλλης έντολής :

μέ τήν έκτίμηση τοϋ άποτελέσματος. Έάν ίσχύει στο~ς ίθαγενείς της ρω­σικής 'Αμερικής ή έντολή : δέν πρέπει νά ρίχνεις στή φωτιά η στά σκυλιά

ένα κόκαλο ζώου - τότε αύτή aποδεικνύεται έτσι : «κάνε το καί δέ θά έχεις

τύχη στό κυνήγι» . Τώρα δμως δέν έχει κανείς σχεδόν πάντοτε << τύχη στό

κυνήγι»· δέν εlναι εϋκολα δυνατό v· άvαιρέσοuμε τήν καλή ποιότητα αύτής της έντολής μ · αύτό τόν τρόπο, δηλαδή έάν θεωρείται μιά κοινότητα κι · δχι

ένα ότομο ώς φορέας τής τιμωρίας · 'ίσως θά συμβαίνει πάντοτε ένα περι­

στατικό , πού φαiνεται νά άποδείχνει τήν έντολή .

25 'Έθιμα καί όμορφιά. - Γιά τό συμφέρον τοϋ έθίμου δέν πρέπει νά πα­

ρασιωπήσουμε, πώς όκρωτηριάζονται τά όργανα έπίθε C"η ς καί όμυνας - τά

σωματικά καί πνευματικά- καθενός πού ύποδουλώvετυι έντελώς σ · αύτό .

37

μ· όλη του τή καρδιά καί έξαρχfiς: δηλαδή γίνεται συνεχώς ώραιότερος!

Γιατί ή aσκηση έκείνων τών όργάνων καί τοΟ άντίστοιχου πρός αύτά φρονή­

ματος εΊναι έκείνο πού διατηρεί tό όσχημο καί τό κάνει άσχημότερο. · Ο

γερο-Βεδουίνος είναι γι · αύτό άσχημόπερος άπό τό νέο καί ό θηλυκός

νέος Βεδουίνος μοιάζει περισσότερο μέ τόν όνθρωπο : δηλαδή είναι ώραιό­

τατος : - Σύμφωνα μ ' αύτά βγάζει κανείς τό συμπέρασμα γιά τήν καταγωγή

της όμορφιδς τών γυναικών!

26 Τά ζώα καί ή ήθική. - Οί άπdιτήσεις πού προβάλλονται στήν έκλεπτυσμέ­

νη κοινωνία : ή προσεκτική άποφυγή τοΟ γελοίου, τοϋ άλλόκοτου, τοϋ ίταμοϋ,

ή άπόκρυψη των άρετών καθώς καί των σφοδρών έπιθυμιών , ή ταπεινοφροσύ­

νη, ή ύποταγή σέ κανόνες, ή αύτοταπείνωση- δλ ' αύτά ώς κοινωνική ήθική

μπορεί κανείς νά τά βρεϊ σέ χοντρές γραμμές παντοϋ ώς τόν κατώτερο ζωικό

κόσμο - καί πρώτα σ ' αύτόν βλέπουμε τί κρύβεται πίσω άπ '· δλciυς αύτούς

τούς φιλόφρονες κανονισμούς : θέλουν ν· άποφεύγουν τους διώκτες τους

καί νά εύνοοΟνται στήν άναζήτηση τής λείος τους. Γι ' αύτό μαθαίνουν τά ζώα νά αύτοκυριαρχοϋνται κα ί νά μεταμορφώνονται κατά τέτοιο τρόπο ωστε

μερικά π.χ. προσαρμόζουν τά χρώματά τους aτό χρώμα τοϋ περιβάλλοντος

(δυνάμει τής λεγόμενης «χρωματικής λειτουργίας») , προσποωΟνται δτι εΊναι

νεκρά ιϊ παίρνουν τίς μορφές καί τά χρώματα ένός όλλου ζώου ιϊ της όμμου,

τών φύλλων , φυκιών, σπόγγων (αύτό πού οί " Αγγλοι έρευνητές χαρακτη­

ρίζουν ώς mimicry) . " Ετσι κρύβεται τό aτομο κάτω άπό τή γενικότητα τής

έννοιας <<όνθρωπος» ή κάτω άπό τήν κοινωνία, ιϊ προσαρμόζεται σέ πρί­

γκηπες , τάξεις, κόμματα , ίδέες τής έποχής ή τοϋ περιβάλλοντος: καί στό νά

είμαστε μ ' δλ ' αύτά τά λεπτά είδη εύτυχισμένοι, εύγνώμονες , ίσχυροί, άγα­

πητοί , μπορεί κανείς νά βρεί εύκολα τή ζωική · άντιστοιχία . ' Επίσης έχει κοινά μέ τό ζώο ό όνθρωπος έκείνο τό α'ίσθημα γιά τήν άλήθεια, πού στό

βάθος εlναι τό α'ίσθημα γιά τήν άσφάλεια: δέ θέλει κανείς νά έξαπατδται , νά

παραπλανδται άπό τόν 'ίδιο τόν έαυτό του, άκούει μέ δυσπιστία τίς προτροπές

τών παράφορων όρμών του, δαμάζει καί παραμονεύει τόν έαυτό του· δλ'

αύτά τά αίσθάνεται τό ζώο δπως ό όνθρωπος, έπίσης άναπτύσσεται σ ' αύτόή

έγκράτεια άπό τήν αίσθηση γιά τό πραγματικό (άπό τήν έξυπνάδα). Κατά τόν

'ίδιο τρόπο παρατηρεί τίς έπιδράσεις πού άσκεί πάνω στ · όλλα ζώό, μαθαί­

νει έτσι νά στρέφει τό βλέμμα του πίσω στόν έαυτόν του, νά τόν έξετάζει

«άντικειμενικά» , άποκτάει έτσι ένα βαθμό αύτογνωσίας. Τό ζώο κρίνει τίς

κινήσεις τών άντιπάλων του καί τών φίλων του , μαθαίνει άπέξω τίς ίδιορ­

ρυθμίες τους , ρυθμίζει τή στάση του σύμφωνα μ ' αύτές : έναντίον μερικών

όρισμένου είδους ζώων σταματάει μιά γιά πάντα τόν άγώνα καί κατά τόν

38

ϊδιο τρόπο μαντεύει στό πλησίασμά τους τήν πρόθεση τής είρήνης καί τής

συνθηκολόγησης. Οί άρχές τής δικαιοσύνης , καθώς καί τής φρόνησης, με­

τριοπάθειας , άνδρείας - μέ λίγα λόγια δλα δσα χαρακτηρίζουμε μέ τό δνο­

μα των Σωκρατικών άρετων, είναι θηριώδεις : μιά συνέπεια έκείνων τών

όρμών , οί όποίες διδάσκουν νά ψάχνουν γιά τροφή καί ν ' άnοφεύγουν τούς

έχθρούς . Έάν λοιπόν άναλογισθοϋμε πώς καί ό άνώτερος aνθρωπος έξυ­

ψώθηκε καί έκλεπτύνθηκε μόνο σχετικά μέ τό είδος τής τροφής του καί

στήν άντίληψη αύτοϋ πού είναι σ · αύτόν έχθρικό, τότε δέν εΤναι άνεπίτρε­

πτο νά χαρακτηρίζουμε όλόκληρο τό ήθικό φαινόμενο ώς θηριώδες.

27

· Η άξία τfjς πίστης σέ ύπεράνθρωπα πάθη . - ·Ο θεσμός τοϋ γάμου δια­

τηρεί μέ πείσμα τήν ίδέα ότι ό έρωτας, μολονότι είναι ένα πάθος, ώστόσο ώς

τέτοιο άντέχει στό χρόνο, άκόμη δτι ό διαρκής ίσόβιος έρωτας μπορεί νά τε­

θεί ώς κανόνας . Μ ' αύτή τήν έπιμονή σέ μιά εύγενική πίστη , μολονότι αύτή

πολύ συχνά καί σχεδόν κατά κανόνα άναιρεϊται καί έτσι είναι μιά pia fraυs , δό­

θηκε στόν έρωτα ένtι άνώτερο εύγενικό πνεQμα ... Ολοι οί θεσμοί πού όνο­γνωρίζουν σ· ένα πάθος πίστη στή διάρκειά του καί ύπευθυνότητα τής διάρ­

κειας, παρά τό χαρακτήρα τοϋ πάθους, τοϋ έχουν δώσει μιά νέα ύψηλή θέση :

καί αύτός, πού καταλαμβάνεται άπό ένα τέτοιο πάθος , δέν πιστεύει, δπως

aλλοτε, ότι έξαιτίας του ταπεινώνεται η κινδυνεύει , άλλ · δτι έξυψώνεται στά μάτια τοϋ έαυτοϋ του καί των όμοίων του . .. Ας θυμηθούμε θεσμούς καί έθιμα ,

πού άπό τή φλογερή άφοσίωση τής στιγμής δημιούργησαν τήν αiώνια πίστη,

άπό τήν σφοδρή όρμή τής όργής τήν αiώνια έκδίκηση, άπό άπελπισία τό αiώνιο

πένθος , άπό τόν αίφνίδιο καί μοναδιi<ό λόγο τήν αiώνια ύποχρέωση . Κάθε

φορά μέ μιά τέτοια μετάπλαση έρχονταν στόν κόσμο πάρα πολλή ύποκρισία

καί ψέμα: κάθε φορά έπίσής, καί μ · αύτό τό τίμημα, μιά νέα ύπερανθρώπινη,

έξυψωτική έννοια τοϋ aνθρώπου .

28

· Η διάθεση ώς έπιχείρημα . - Ποιά εΤναι ή αiτία χαρούμενης άποφαστικό­

τητας γιά δράση ; Αύτό τό ζήτημα έχει πολύ άπασχολήσει τούς άνθρώπους .

· Η άρχαιότερη καί πάντοτε συνηθισμένη άπάντηση εΤναι: ό θεός εΤναι ή αiτία .

Αύτός μδς κάνει νά καταλαβαίνουμε δτι έπιδοκιμάζει τή θέλησή μας. 'Όταν

κάποτε ρωτοϋσαν τό μαντείο γιά μιά πρόθεσή τους , ijθελαν νά γυρίσουν στό

σπίτι τους φέρνοντας έκείνη τή χαρούμενη άποφασιστικότητα· καί καθένας

άπαντοϋσε σέ μιά άμφιβολία , δταν μπρός στήν ψυχή του παρουσιαζόταν

39

περισσότεροι δuνατοί τρόποι ένέργειας, έτσι : «θά κάμω αύτό πού συμφωνεί

μ· έκείνο τό α'ίσθημα» . · Αποφάσιζε δηλαδή όχι γιά τό π ιό λογικό , άλλά γιά ένα

σκοπό, ή είκόνα τού όποίου γέμιζε τή ψυχή μέ θάρρος καί έλπίδα . ·Η καλή

διάθεση έτοποθετείτο στήν πλάστιγγα ώς έπιχείρημα καί βάρυνε περισσότε­

ρο άπό τή λογικότητα : γι' αύτό τό λόγο, έπειδή αύτή έρμηνεύονταν δεισιδαι­

μονικά, ώς έπενέργεια ένός θεού πού ύπόσχεται έπιτυχία καί δι' αύτής

άφίνει νά μιλήσει ή λογική του ώς ή άνώτατη λογικότητα . Τώρα aς άναλογι­

στοϋμε τiς συνέπειες μιδς τέτοιας πρόληψης, όταν τήν χρησιμοποιούσαν

εξυπνοι καί διψασμένοι γιά δύναμη όντρες- καί τή χρησιμοποιούν! «Νά δη­μιουργήσουμε διάθεση!»- έτσι μπορεί κανείς ν · άντικαταστήσει όλα τά βα­

θύτερα α'ίτια καί νά κατανικήσει όλες τίς άντιρρήσεις.

29 Οί θεατρίνοι της aρετής καί τfjς άμαρτίας . - Μεταξύ τών άνδρών τής

άρχαιότητας, οί όποϊοι έγιναν περίφημοι μέ τήν άρετή τους , ύπήρχε , όπως

φαίνεται , ένας μεγάλος άριθμός τέτοιων , οί όποίοι έπαιζαν θέατρο μπρο­

στά στόν ίδιο τόν έαuτό τους : προπαντός έκαναν αύτό οί 'Έλληνες , ώς έν­

σαρκωμένοι ηθοποιοί, έντελώς αύθόρμητα καί τό θεωρούσαν ώς καλό .

· Εκτός άπ · αύτό ό καθένας μέ τήν άρετή του βρίσκονταν σέ φιλονεικία μέ τήν άρετή ένός όλλου η όλων τών όλλων : πώς ήταν δυνατό νά μή έφαρμόζει

όλα τά τεχνάσματα, γιά νά παρουσιάζει τήν άρετή του , προπαντός μπροστά

στόν 'ίδιο τόν έαυτό του, άκόμη καί γιά χάρη τής aσκησης! Σέ τί θά ώφελούσε

μιά άρετή, πού δέ θά μπορούσε νά τή δείξει, η πού δέ καταλάβαινε νά δείχνει ;

Σ · αύτούς τούς θεατρίνους τής άρετής έδωσε ένα τέλοc: ό χοισηανισuόc· έπινόησε άντί γι · αύτό τήν άποκρουστική μεγαλαυχία καί τήν όμιλλα μέ τήν

άμαρτία , έφερε στόν κόσμο τήν ψεύτικη ροπή πρός τήν άμαρτία (ώς τή ση­

μερινή ήμέρα θεωρείται αύτή σάν «καλός τρόπος συμπεριφορaς» μεταξύ

καλGJν ΧριστιανGJν) .

30

· Η έκλεπτuσμένrι 6αναuσότητα ώς άρετή. - · Εδώ είναι μιά ήθικότητα ,

πού στηρίζεται όλοκληρωτικά στήν όρμή γιά διάκριση , - νά μήν έχετε καλή

ίδέα γι · αύτή . τί εϊδους λοιπόν όρμή ε Τ ναι αύτή στ ' άλήθεια καί ποιά εΙ ναι ή

ύστερόβουλη σκέψη της ; Θέλουμε νά κάνει τό βλέμμα μας κακό στόν όλλο

καί νά ξυπνήσει τό φθόνο του , τό α'ίσθημα τής άδυναμίας καί της ταπείνω­

σής του· θέλουμε νά δώσουμε σ · αύτόν νά γευτ.::ϊ τήν πίκρα τής μοίρας του

σταλάζοντας πάνω στή γλώσσα του μιά σταγόνα άπό τό δικό μας μέλι καί

40

κοιτάζοντάς τον κατάματα κατά τή διάρκεια αύτής τής δήθεν εύεργεσίας

μέ όξύ καί χαιρέκακο μάτι. Τοϋτος έχει γίνει τώρα ταπεινός καί τέλειος στήν

ταπείνωσή του - άναζητήστε αύτούς , τούς όποίους μ · αύτό τόν τρόπο

άπό καιρό ι')θελε αύτός νά βασανίσει! Θά τούς βρείτε! · Εκείνος δείχνει

εύσπλαχνία γιά τά ζώα καί θαυμάζεται γι · αύτό - άλλά ύπάρχουν μερικοί

όνθρωποι πρός τούς όποίους θέλει άιφιβώς μ · αύτόν τόν τρόπο νά ξεσπά­

σει ή σκληρότητά του . · Εκεί βρίσκεται ένας μεγάλος καλλιτέχνης: ή ήδο­

νή πού τήν προαισθάνεται γιά τό φθόνο κατατροπωμένων άνταγωνιστών δέν

άφίνει νά κοιμηθεί ή δύναμή του, ώσότου έγινε μεγάλος , - πόσες πικρές

στιγμές όλλων ψυχών έπρεπε νά πληρώσουν γιά νά γίνει αύτός μεγάλος . · Η

άθωότητα τής καλογριός: μέ τί τιμωρό μάτι βλέπει τό πρόσωπο γυναικών πού

ζοίιν διαφορετικά! Πόση έπιθυμία γιά έκδίκηση ύπάρχει σέ τοϋτα τά μάτια ! -Τό θέμα εΤναι σύντομο, ο ί ποικίλες παραλλαγές πάνω σ · αύτό θά μποροϋσαν

νά εΊναι πάντοτε άναρρίθμητες , ώστόσο δχι εύκολα άνιαρές , γιατί είναι πάν­

τοτε άκόμη ένα πολύ παράδοξο καί όδυνηρό μήνυμα, πώς ή ήθικότητα τής

διάκρισης σέ τελευταία άνάλυση είναι ή έπιθυμία τής έκλεπτυσμένης σκλη­

ρότητας . Σέ τελευταία άνάλυση- τοϋτο πρέπει έδώ νά σημαίνει : κάθε φορά

στήν πρώτη γενιά . Γιατί όταν ή συνήθεια μιός όποιασδήποτε πράξης πού έπι­

σύρει διάκριση κληρονομείται , δέ σuγκληρονομείται ώστόσο ή ύστερόβου­

λη σκέψη (κληρονομοϋντάι μόνον αίσθήματα, δχι σκέψεις) : καί μέ τήν προϋ­πόθεση πώς αύτή δέν άπωθείται πάλι μέ τήν άγωγή , δέν ύπάρχει πιά στή

δεύτερη γενιά καμιά έπιθυμία τής σκληρότητας : παρά μόνο'έπιθυμία τής συ­νήθειας ώς τέτοιας . Ιfύτή ή έπιθυμία δμως είναι ή πρώτη βαθμίδα τοϋ <<καλοϋ» .

31

· Η περηφάνια yιά τό πνεύμα . - ·Η περηφάνια τοϋ άνθρώπου, ό όποίος

εναντιώνεται ατή διδασκαλία γιά τήν καταγωγή άπό ζώα καί βάζει τή μεγά­

λη όβυσσο μεταξύ φύσης καί άνθρώπου - αύτή ή περηφάνια έχει τήν αίτία

της σέ μιά προκατάληψη γι · αύτό πού είναι πνεύμα : κι αύτή ή προκατάλη­

ψη είναι σχετικά νέα . Στή μεγάλη προϊστορία τοϋ aνθρώπου προϋπόθεταν

παντοϋ τό πνεϋμα , δέ σκέφτηκαν ώστόσο νά τιμοϋν τοϋτο ώς προνόμιο τοϋ

άνθρώπου. · Επειδή άντίθετα είχαν κάνει τό πνευματικό (όπως καί όλλες

όρμές, κακίες , κλίσεις) κοινό κτήμα καί συνεπώς κάτι συνηθισμένο , γι · αύτό

δέν ντρέπονταν νά κατάγονται άπό ζώα καί δέντρα (τά άριστροκρατικά γένη

πίστευαν πώς έτιμώντο μέ τέτοιους μύθους) καί έβλεπαν στό πνεύμα αύτό

πού μός συνδέει μέ τή φύση , δχι αύτό πού μός χωρίζει άπ' αύτή. 'Έτσι εί­

χαν ώς στόχο τής άγωγής τήν ταπεινοφροσύνη - καί έπίσης ένεκα μιδς

πρόληψης.

41 ·

32 Ή τροχοπέδη. - Νά ύποφέρεις ήθικά καί κατόπιν ν' άκοCίς πώς ήταν

ένα λάθος αύτοCί τοCί ε'ίδους ό πόνος, τοCίτο σέ έξοργίζει. ·Υπάρχει μιά τόσο

μοναδική παρηγοριά, νά παραδέχεσαι δηλαδή μέ τόν πόνο σου «έναν κόσμο

τής άλήθειας» βαθύτερο άπό κάθε ό.λλον κόσμο, καί προτιμάει κανείς νά

ύποφέρει καί ένώ ύποφέρει νά αiσθάνεται πάνω όπά τήν πραγματικότητα

ύπέροχος (μέ τήν έπίγνωση δτι έρχεται έτσι πιό κοντά σ· έκείνον τό «βα­

θύτερο κόσμο τής άλήθειας») παρά νά εΙ ναι δίχως πόνο καί έπειτα δίχως

αuτό τό α'ίσθημα τοϋ uπέροχου. "Ετσι ή περηφάνια καί ό συνηθισμένος

τρόπος τής ίκανοποίησής της εΊναι αύτό πού έναντιώνεται στή νέα άvτίλη­ψη τής ήθικής . Ποιά δύναμη λοιπόν όφείλουμε νά χρησιμοποιήσουμε, γιά

νό έξουδετερώσουμε αύτή τήν τροχοπέδη; Περισσότερη περηφάνια; Μιά

νέα περηφάνια;

33 ·Η περιφρόνηση τών αίτίων, τών συνεπειών καί τής πραγματικότητας. -

·Εκείνες οί κακές συντυχίες, πού πλήττουν μιά κοινότητα, ξαφνικές καταιγί­

δες . η ξηρασίες η έπιδημίες όδηγοϋν δλα τά μέλη στήν uπόνοια, δτι έχουν γί­

νει παραβάσε ις τής ήθικής τάξης η δτι πρέπει νά έπινοηθοϋν νέα έθιμα, γιά νά

κατευνάσουν μιά νέα δαιμονική δύναμη καί κακή διάθεση. Αύτό τό είδος

ύπόνοιας καί στοχασμοCί έμποδίζει έτσι τήν έξακρίβωση τών άληθινών φυ­

σικών αiτίων, θεωρεί τή δαιμονική αiτία ώς προϋπόθεση . ·Εδώ είναι ή πρώτη

πηγή τής κληρονομικής στρεβλότητας τής άνθρώπινης διανόησης: καί ή

ό.λλη πηγή άναβλύζει έκεί δίπλα, άφοϋ κατά-:rΘν 'ίδιο τρόπο βασικά δίνουμε μιά πολύ μικρότερη προσοχή στίς άληθινές συνέπειες μιδς ένέργειας άπ'

δση στίς ύπερφυσικές (τίς λεγόμενες τιμωρίες καί χάριτες τής θεότητας).

ΕΙναι π.χ. μερικά λουτρά καθορισμένα γιά όρισμένες έποχές: κάνει κανείς

λουτρό δχι γιά νά γίνει καθαρός, άλλά γιατί έτσι είναι προδιαγραμμένο. Δέ

μαθαίνει ν' άποφεύγει τίς πραγματικές συνέπειες τής άκαθαρσίας, άλλά τήν

πιθανή δυσαρέσκεια τών θεών στήν περίπτωση παραμέλησης ένός λουτρού.

Κάτω άπό τήν πίεση δεισιδαιμονικοϋ. φόβου ύποπτεύεται κανείς πώς μ· αύτό

τό ξέπλυμα τής άκαθαρσίας περισσότερο όφείλει νά προσέχει τόν έαυτόν

του, δίνει σ· αύτό δευτερεύουσα σημασία, καταστρέφει τόνόημα καίτή χαρά

τοϋ πραγματικοϋ καί τελικά θεωρείτοϋτο άκόμη ώς πολύτιμο, μόνον έφόσον

μπορεί νά είναι σύμΒολο. "Ετσι περιφρονεί ό όνθρωπος μέ τή γοητεία τής

ήθικότητας τοCί έθίμου πρώτα τίς αίτίες, έπειτα τίς συνέπειες, ϋστερα τήν

πραγματικότητα καί συνδέει δλες τίς άνώτερες αίσθήσεις (τοϋ σεβασμού,

τής ύψηλοφροσύνης, τής περηφάνιας, τής εύγνωμοσύνης, τής άγάπης) μέ

42

ένα φανταστικό κόσμο: τό λεγόμενο aνώτερο κόσμο. 'Ακόμη καί τώρα

βλέπουμε τίς συνέπειες: δπου όρθώvεται τό αϊσθημα ένός aνθρώπου, έκεί

έπενεργεί κατά κάποιο τρόπο έκείνος ό φανταστικός κόσμος. Τοϋτο είναι

λυπηρό: δμως έπί τοϋ παρόντος πρέπει όλα τά άvώτερα αίσθήματα νό είναι

Ότόν έπιστημονικό όνθρωπο ϋποπτα , τόσο πολύ είναι περιπλεγμένα μέ φαντασίωση καί μωρία. " Οχ ι έπειδή έπρεπε νό είναι καθαυτά η γιό πάντα

τέτοια: ώστόσο πραγματικά άπ · δλες τίς βαθμιαίες καθάρσεις πού πρόκειται νό γίνουν όπό τήν όνθρωπότητα , ή κάθαρση των άνώτερων αίσθημάτων θά

είναι μιά άπό τίς βραδύτερες.

34

· Ηθικά αίσθήματα καί ήθικές έννοιες . - Είναι γνωστό δτι ήθικό αίσθή­

ματα μεταβιβάζονται έτσι , ωστε τά παιδιά βλέποντας στούς μεγάλους ίσχυ­

ρές συμπάθειες καί άντι~ιες πρός όρισμένες ένέργειες νά τίς μιμούνται

σάν γνήσιοι πίθηκοι. ·Αργότερα, δταν βλέπουν δτι είναι γεμάτα άπ · αύτές τίς έπίκτητες καί καλά άσκημένες όρμές, θεωροϋν ένα έκ τών ύστέρων γιατί,

ένα είδος δικαιολόγησης έκείνων τών συμπαθειών καί όντιπαθειών, ώς μιά

ύπόθεση τής άξιοπρέπειας . Αύτές οί «δικαιολογήσεις» ώστόσο δέν έχουν γι ' αύτό καμιά σχέση οϋτε μέ τήν καταγωγή οϋτε μέ τό βαθμό τοϋ συναισθή­

ματος : συμβιβάζεται κανείς μόνο μέ τόν κανόνα , πώς όφείλουμε ώς λογι­

κό όντα νά έχουμε λόγου<:; γιά τό ύπέρ καί τό κατά, καί μάλιστα τέτοιους,

πού μποροϋν ν· άνακοινωθοϋν καί νά γίνουν όποδεκτοί. ·Απ· αύτή τήν όπο­

ψη ή ίστορία των ήθικών αίσθημάτων είναι μιά έντελώς διαφορετική άπό τήν

ίστορία τών ήθικών έννοιών. Τά πρώτα είναι ίσχυρά πρίν άπό τήν πράξη, τά

δεύτερα κυρίως μετά τήν πράξη, μπροστά στήν άνάγκη νά έκφράζονται γι · αύτή.

35 Τά αίσθήματα καί ή καταγωγή τους άπό κρίσεις . - «Νά έχεις έμπιστοσύνη

ατό αϊσθημά σου!•• 'Όμως αίσθήματα δέν εΤναι κάτι βαθύ, πρωταρχικό, πίσω

άπό τά αίσθήματα βρίσκονται άξιολογικές κρίσεις, οί όποίες κληροδοτούνται

σέ μας μέ τή μορφή αίσθημάτων (συμπάθειες , άντιπάθειες) . · Η έμπνευση,

πού κατάγεται όπό τό α'ίσθημα , είναι τό έγγόνι μιας κρίσης καί συχνό μιας

έσφαλμένης! - καί όπωσδήποτε δχι τής δικής σου . Νά έχετε έμπιστοσύνη

στό α'ίσθημα τοϋ έγγονιοϋ, δηλαδή νό ύπακοϋτε περισσότερο στόν παπού

του καί ατή γιαγιά του καί στούς παποϋδες τούτων παρά aτούς θεούς, πού

εlναι μέσα μας: στή λογική μας καί στήν πείρα μας.

43

36 ' Η άvοησία τής γεμάτης μέ ύστερό8ουλες σκέψεις εύσέ8ειας. -Πώς !

Οί έπινοητές των πανάρχαιων πολιτισμών, οί άρχαιότατοι κατασκευαστές των

έργαλείων καί κορδελών μέτρησης , τών άμαξιών καί πλοίων καί σπιτιών , οί

πρώτοι παρατηρητές τής ούράνιας νομοτέλειας καί τών κανόνων τοϋ πολ­

λαπλασιασμοϋ - εΤναι κάτι άσύγκριτα άλλο καί άνώτε'ρο άπό τούς έφευρέ­τες καί τούς μελετητές τfiς έποχfiς μας ; Μήπως τά πρώτα βήματα είχαν μιά

άξία , 'ίση μέ τήν όποία δέν έχουν δλα τά ταξίδια μας καί οί θαλασσοπορίες ατό

βασίλειο τών άνακαλύψεων ; Αύτό ύποδηλώνει ή προκατάληψη, αύτά τά

συμπεράσματα βγάζει κανείς γιά τήν ύποτίμηση τοϋ σύγχρονου πνεύματος.

Καί δμως εΊναι φανερό πώς άλλοτε ή τύχη ήταν ό μεγαλύτερος άπ ' δλους

τούς έφευρέτες καί έρευνητές καί ό εύνοϊκότερος έμπνευστής έκείνων τών

έπινοητικών · Αρχαίων, καί πώς γιά τήν πιό άσήμαντη άνακάλυψη, πού τώρα

γίνεται, ξοδεύεται περισσότερο πvεϋμα , πειθαρχημένη άγωγή καί έπιστη-. μανική φαντασία άπ ' δ , τι γενικά ύπfiρχε σ · δλα τά άποτελέσματα τών γε­

γονότων .

37 Λανθασμένα συμπεράσματα άπό τήν ώφελιμότητα. - · Εάν κάποιος έχει

άποδείξει τήν ϋψιστη ώψελιμότητα ένός πράγματος, μ · αύτό δέν έχει κάνει

ένα βήμα γιά τήν έξήγηση τής προέλευσής του: δηλαδή ποτέ δέν μπορείνά

κάνει μέ τήν ώφελιμότητα κατανοητή τήν άναγκαιότητα της ϋπαρξης . · Ωστό­σο άκριβώς ή άντίστροφη κρίση έχει ως τώρα έπικρατήσει - άκόμα καί μέσα

στ ίς Π?ριοχές τής αύστηρότατης έπιστήμης . · Ακόμη καί στήν άστρονομία

δέν ίσχυρίσθηκαν , δτι ή (δfiθεν) ώφελιμότητα ατή διάταξη τών δορυφόρων (ή άντικατάσταση τοϋ έξασθενημένου άπό τή μεγαλύτερη άπόσταση άπό τόν

fιλιο φωτός μέ όλλον τρόπο, γιά νά μή λείπει φώς aτούς κατοίκους τών ά­

στεριών) είναι ό τελικός σκοπός τής διάταξής τους καί ή έξήγηση τής προέ­

λευσής τους ; · Εδώ θυμδται κανείς τά συμπεράσματα τοϋ Κολόμβου : ή γη

έχει γίνει γιά τόν όνθρωπο , δηλαδή, έάν ύπάρχουν χώρες , όφείλουν νά ετ­

ναι κατοικημένες . <<Είναι πιθανό ό ijλιος νά μή φωτίζει τίποτα καί οί νυχτερι­

νές φρουρές τών άστεριών νά σπαταλώνται σtίς δίχως άτραπούς θάλασσες

καί σ · έρημες άπό άνθρώπους χώρες.»

44

38

Οί μεταμορφωμένες άπό τίς ήθικές κρίσεις όρμές . - ·Η 'ίδια όρμή έξε­

λίσσεται aτό όδυνηρό α'ίσθημα τής δειλίας , κάτω άπό τήν έντύnωση τοϋ ψό­

γου, τόν όποίο έχει έπιβάλει σ · αύτήν τήν όρμή τό έθιμο: ή στό εύάρεστο

α'ίσθημα τής ταπε ινοφροσύνης , σέ περίπτωση πού μιά ήθική, δπως ή χριστια­

νική , τήν έχει βάλει στήν καρδιά καί τήν έχει όνομάσει καλή . Δηλαδή : μ ·

αύτή εlναι συνδεμένη εϊτε μιά καλή ε'ίτε μιά κακή συνείδηση!

Αύτή καθαυτή δέν έχει , δπως κάθε όρμή, γενικά έναν ήθικό χαρακτήρα

καί ονομα , οϋτ~ άκόμη μιά όpισμένη συνοδcυτική αϊσθηση τής χαράς η τής

λύπης: άποκτάει δλα τοϋτα γιά πρώτη φορά , ώς δεύτερη φύση της , δταν

έ ρχεται σέ σχέση μέ όρμές πού έχουν βαφτισθεί μέ τό όνομα τοϋ καλοϋ καί

κακοϋ , η παρατηρείται ώς ίδιότητα όντων , ή όποία έχει ήδη ήθικά καθορισθεί

καί έκτιμηθεί άπό τό λαό . " Ετσι οί άρχαίοι .. Ελληνες άντιλήφθηκαν τό φθόνο άλλιώτικα άnό μaς · ό · Ησίοδος τόν άναφέρει μεταξύ τών έπενεργειών τής

καλής , εύεργετικής " Εριδος , καί δέ θεωροϋσε άποκρουστικό ν· άποδίνει κάτι

φθονερό στούς θεούς: αύτό έννοείται σέ μιά κατάσταση τών πραγμάτων,

ψυχή τής όποίας ήταν ή έρις ή έρις είχε καθορισθεί καί έκτιμηθεϊ ώς καλή .

Παρόμοια ήσαν Qί .. Ελληνες διαφορετικοί άπό μδς στήν έκτίμηση τής έλ­πίδας : τήν αίσθάνονταν ώς τυφλή κα ί δόλια· ό · Ησίοδος ύnοδήλωσε τό π ιό άδρό γι · αύτή σ· ένα μύθο καί μάλιστα κάτι τόσο παράξενο, ωστε κανείς

νεώτερος έρμηνευτής δέν τό κατάλαβε,- γιατί εΊναι άντίθετο στό σύγχρο­

νο πνεϋμα , τό όποίο έχει μάθει άπό τι) χριστιανισμό νά θεωρεί τήν έλπίδα

ώς μιά άρετή . · Αντίθετα στούς 'Έλληνες, στούς όποίους φάνηκε πώς ή

προσπέλαση στή γνώση τοϋ μέλλοντος δέν ήταν έντελώς aποκλεισμένη καί

σέ άναρρίθμητες περιπτώσεις ένα έρώτημα γιά τό μέλλον άποτελοϋσε γι · · αύτούς θρησκευτικό καθήκον , έκεί πού έμείς ίκανοποιούμεθα μέ τήν έλπί­

δα , έπρεπε , χάρη σέ δλα τά μαντεία καί τούς μάντεις , ή έλπίδα κάπως νά

ύποβαθμιστεί καί νά κατεβεί στό έπίπεδο τοϋ κακοϋ καί έπικίνδυνου. - Οί

· Εβραίοι εΊχαν αίσθανθεί διαφορετικά άπό μδς τήν όργή καί τήν άνακήρυξαν

ίερή: γι · αύτό εΊδαν μεταξύ τους τή σκυθρωπή μεγαλειότητα τοϋ άνθρώπου ,

μέ τήν όποία παρουσιάζονταν συνδεδεμένη ή όργή, σ' ένα ϋψος , πού ένας

Εύρωπαίος δέ μπορεί νά φαντασθεί· έπλασαν τόν όργισμένο ογιό τους 'Ιε­

χωβά σύμφωνα μέ τούς όργισμένους aγιους προφήτες τους . Σέ σύγκριση μ · αύτούς , οί μεγάλοι όργίλοι Εύρωπαίοι είναι κατά κάποιο τρόπο δημιουρ­

γήματα άπό δεύτερο χέρι .

45

39 ' Η προκατάληψη γιά τό «καθαρό πνεύμα» . -Παντού δπου ή θεωρία γιά

τήν καθαρή πνευματικότητα είχε έπικρατήσει, κατάστρεψε μέ τίς άκρότη­

τές της τή δύναμη τών νεύρων: δίδασκε νά ύποτιμόμε, νά παραμελούμε η νά

βασανίζουμε τό σώμα καί γιά χάρη όλων τών όρμών του νά βασανίζουμε καί

νά ύποτιμδμε τόν 'ίδιο τόν όνθρωπο: δημιουργούσε σκυθρωπές , άγχώδεις ,

καταπιεσμένες ψυχές - οί όποίες πίστευαν άκόμη ότι μπορούν νά γνωρίσουν

καί πιθανώς νά έξουδετερώσουν τήν αίτία τοϋ αίσθήματός τους γιά τήν άθλιό­

τητα! «Στό σώμα πρέπει νά βρίσκεται αύτή! άκμάζει συνεχως πάρα πολύ!••- έ­

τσι συμπέραναν , ένώ πραγματικά τό σώμα μέ τούς πόνους του έκανε συνε­

χείς διαμαρτυρίες γιά τό διαρκή χλευασμό του . Μιά γενική , χρόνια ύπερνευ­

ρικότητα ήταν τελικά ή μοίρα έκείνων τών ένάρετων, καθαρά πνευματικών

άνθρώπων: μάθαιναν τή χαρά μόνο μέ τήν μορφή τής έκστασης καί όλλων

προδρόμων τής τρέλας καί τό σύστημά τους άποκορυφώθηκε , όταν θεώρησε

τήν έκσταση ώς τό πιό ύψηλό σκοπό τής ζωfjς καί σάν μέτρο καταδίκης κάθε

γήινου.

40 Στοχασμοί γιά τά έθιμα . - · Αναρρίθμητα παραγγέλματα τοϋ έθίμου , πού

τά μαθαίνουμε έπιπόλαια άπό ένα μοναδικό παράξενο γεγονός, έγιναν πολύ

γρήγορα άκατανόητα: δέ μποροϋμε νά ύπολογίσουμε μέ σιγουριά οϋτε τό

σκοπό τους οϋτε τήν τιμωρία πού θά άκολουθοϋσε τήν παράβασή τους· άκό­

μη καί γιά τή διαδοχική σειρά τών τελετών ύπάρχει όμφιβολία · -άλλά ένώ σχε­

τικά μ · αύτά ψηλαφοΟσε κανείς έδώ κι έκεί, μεγάλωνε ή άξία τοϋ άντικειμέ ­

νου μιας τέτοιας πνευματικής έρευνας καί άκριβώς ή μωρότερη πλευρά ένός

έθίμου γίνονταν τελικά ίερότατη άγιότητα . "Ας μή θεωρούμε άσήμαντη

τή δύναμη τής άνθρωπότητας πού σπαταλήθηκε σέ όλόκληρες χιλιετίες καί

aς μή ύπερτιμόμε τό άποτέλεσμα αύτοϋ τοϋ έρευνητικού στοχασμού γιά τά

έθιμα! Φτάσαμε έδώ στό τεράστιο πεδίο όσκησης τοϋ νοϋ, όχι· μόνον έπειδή

έδώ έξυφάνθηκ.αν καί ξαπλώθηκαν οί θρησκείες: έδώ εΤναι ή άξιοσέβαστη,

μολονότι φρικαλέα προϊστορία τής έπιστήμης, έδώ φύτρωσε ό ποιητής , ό

στοχαστής, ό γιατρός, ό νομοθέτης! ·Ο φόβος τοϋ άκατανόητου, πού άπαι­

τοϋσε άπό μός κατά κάποιο δίσημο τρόπο τελετή , πέρασε βαθμιαία στό θέλ­

γητρο τοϋ δυσνόητου , καί δπουδέν fιξερε κανείς νά έξιχνιάζει, μάθαινε νά

δημιουργεί.

46

41

'Η άξιολόγηση τfjς νita contemplatiνa. - ··Ας μήν ξεχνδμε έμεϊς ώς όν­

θρωποι τής θεωρητικής ζωής, τί ε'ίδους κακά καί κακοτυχίες δοκίμασαν άπό

τίς διάφορες συνέπειες της θεωρίας οί όνθρωποι τής ·νίta actiνa, μέ λίγα λό­

για τί λογαριασμό θά πρέπει νά δώσει σέ μδς ή νita actiνa, έάν καμαρώναμε

μπροστά της, ύπερβολικά περήφανοι γιά τίς εύεργετικές μας πράξεις .

1. Οί λεγόμενες θρησκευτικές φύσεις, οί όποϊες στόν άριθμό ύπερέ­χουν μεταξύ τών θεωρητικών καί συνεπώς προσφέρουν τούς πιό κοινούς

τύπους των , συντέλεσαν σ' δλες τίς έποχές, ωστε νά γίνει ή ζωή τών πρα­

κτικών άνθpώπων δύσκολη και έάν nταν δυνατό , νά τήν πικpάνοuν : νά κά- . νουν τόν ούρανό σκοτεινό , νά σβήσουν τόν f\λιο, νά κάνουν τή χαρά ϋποπτη,

νά έξαντλήσουν τίς έλπίδες , νά παραλύσουν τό δραστήριο χέρι - τοϋτο

f\ξεραν, δπως άκριβώς εΊχαν γιά καιρούς δυστυχίας καί όθλια αΙσθήματα

τίς παρηγοριές τους, τίς έλεημοσύνες τους, τίς χειραψίες καί εύχές.

2. Οί καλλιτέχνες, κάπως σπανιότερα άπ' δ,τι οί θρησκευόμενοι, άλλά

ώστόσο πάντοτε ένα πυκνό πλήθος άνθρώπων τής νita contemplatiνa, ήσαν

ώς πρότυπα τίς περισσότερες φορές άνυπόφοροι, δύστροποι , φθονεροί,

βίαιοι, έριστικοί : αύτή τήν έντύπωση τοϋ χαρακτήρα τους Πρέπει νά τήν ξε­

χωρίζουμε άπό τίς χαροπές καί έξυψωτικές θρησκευτικές καί καλλιτεχνι­

κές έπιδράσεις τών έργων τους.

3. Οί φιλόσοφοι, ένα γένος, ατό όποϊο συνυπάρχουν θρησκευτικές καί καλλιτεχνικές δυνάμεις, όμως κατά τέτοιο τρόπο, wστε νά έχει θέση κάποιο

τρίτο, τό διαλεκτικό, δηλαδή ή χαρά γιά έπίδειξη -, ύπf]ρξαν οί πρωτουργοί κακών κατά τόν τρόπο τών θρησκευόμενων καί τών καλλιτεχνών καί προξέ­

νησαν έπιπλέον μέ τή διαλεκτική ροπή τους άνία σέ πολλούς άνθρώπους ·

ώστόσο ό άριθμός τους ήταν πάντοτε πολύ μικρός.

4. Οί στοχαστές καί οί έπιστημονικοί έργάτες αύτοί σπάνια ήσαν συν­δεδεμένοι μέ δράση, άλλά έσκαβαν σιωπηλά τίς τυφλοποντικότρυπές τους . · " Ε τ σι έχουν προξενήσει λίγη άνία καί δυσφορία καί συχνά ώς άντικείμενο

τοϋ χλευασμοΟ καί τοϋ καγχασμοϋ άκόμη, χωρίς νά τό θέλουν, άνακού­

φισαν τή ζωή των άνθρώπων της νita actiνa . Τελευταία ώστόσο έγινε ή

έπιστήμη κάτι πολύ ώφέλιμο γιά όλους: έάν τώρα έξαιτίας αύτής τής ω­

φελιμότητας παρά πολλοί προορισμένοι γιά τή νita actiνa χαράζουν ένα

δρόμο πρός τήν έπιστήμη, μέ τόν ίδρώτα τοϋ προσώπου τους κι όχι δίχως

πονοκέφαλους καί κατάρες , γι' αύτό τό κακό δέν έχει εύθύνη τό πλήθος

τών στοχαστών καί έπιστημονικών έργατων · τοϋτο είναι «αύτοδημιούργητο

βάσανο».

47

42

' Η προέλευση τής νita contemplatiνa. - Σέ άπολίτιστες έποχές , όπου

έπικρατοϋν οί άπαισιόδοξες γνώμες γιά ονθρωπο καί κόσμο , τό aτομο, έ­

χοντας συναίσθηση όλόκληρης τής δύναμής του, έπιθυμεϊ πάντοτε νά έ­

νεργεί σύμφωνα μ · έκείνες τίς γνώμες, δηλαδή νά μετουσιώνει τήν ίδέα

σέ πράξη, μέ κυνήγι , λεηλασία , έπιδρομή, κακοποίηση καί φόνο , λογα­

ριάζοντας μαζί τίς ώχρότερες έξεικονίσεις έκείνων των ένεργειών, οί ό­

ποίες γίνονται άνεκτές μόνο μέσα στήν κοινότητα. ·· Οταν όμως χαλαρώνε­ται ή δύναμή του, δταν αίσθάνεται δτι είναι κουρασμένος η ορρωστος η βα­

ρυεστημένος η κορεσμένος καί έξαιτίας τούτων προσωρινά δίχως έπιθυμίες καί όρέξεις, τότε γίνεται σχετικά καλύτερος, δηλαδή λιγότερο έπι­

βλαβής όνθρωπος, καί οί άπαισιόδοξες ίδέες του έκτονώνονται έπειτα μό­

νο μέ λόγια καί σκέψεις, π . χ . γιά τήν άξία n"k1ν συντρόφων του η της γυναί­

κας του η της ζωής του η τών θεών του, - οί κρίσεις του θά είναι κακές κρί­

σεις. Σ· αύτή τήν κατάσταση γίνεται στοχαστής καί προφήτης η έξακολου­

θεί νά κάνει ποιήματα διαποτισμένα άπό τίς προλήψεις του καί έπινοεϊ νέα

έθιμα, η χλευάζει τούς έχθρούς του:- ότιδήποτε δμως καί όν έπινοεϊ , δλα τά

προϊόντα πρέπει ν ' άντικαθρεφτίζουν τήν κατάστασή του, δηλαδή τήναϋξη­

ση τοϋ φόβου καί της κόπωσης, τή μείωση της έκτίμησης άπό μέ­

ι:.ωυς του της ένέργειας καί άπόλαυσης τό περιέχομενο αύτών τών προϊ­

όντων πρέπει ν' άνταποκρίνεται στό περιεχόμενο αύτών τών ποιητικών,

πνευματικών, ίερατικών διαθέσεων· ή κακή κρίση πρέπει νά βασιλεύει σ·

αύτά. ·Αργότερα όνόμαζαν όλους αύτούς, πού συνεχώς έκαναν δ,τι έκα­

νε όλλοτε τό ότομο σ' έκείνη τήν κατάσταση , αύτούς δηλαδή πού έκριναν

κακά , ζούσαν μελαγχολικά καί ήσαν άδρανείς , ποιητές η στοχαστές η ίε­

ρεϊς η γιατρούς: - Μ· εύχαρίστηση θά ύποτιμοϋσε · κανείς τέτοιους άν­θρώΠΟ!Jς , έπειδή δέν ήσαν άρκετά δραστήριοι , καί θά τούς είχε διώξει

άπό τήν κοινότητα· όμως ύπrϊρχε ένας κίνδυνος σ' αύτή τήy περίmωση, -αύτοί άκολούθησαν ττ'iν πρόληψη καί τό 'ίχνη θεϊκών δυνόμεων, έξω όnό κάθε άμφιβολία αύτοί διαθέτανε όγνωστα μέσα της δύναμης. Αύτή

είν~ι ή έκτίμηση πού είχε ή άρχαιότερη γενιά τών θεωρητικών φύσεων,- σέ

τόσο άκριβ~ς βαθμό περιφρονημένοι, δσο δέν προκαλούσαν τό φόβο! Μέ

τέτοια μασκαρεμένη μορφή , μέ τέτοια άμφίβολη έκτίμηση, μέ μιά κακή καρδιά

καί συχνά μ· ένα φοβισμένο κεφάλι, έμφανίσθηκε άρχικά στή γη ή θεωρία,

άδύνατη καί συνάμα τρομερή, στά κρυφά περιφρονημένη καί φανερά πλημ­

μυρισμένη μέ δεισιδαιμονική προσφορά τιμών!

' Εδώ, δπως πάντοτε , πρέπει τούτο νά όνομάζεται: pudenta origo.

48

<<Στήν πολύ δημοκρατική η μάλλον πολύ πληβειακή έποχή μας, ή «έκπαί­δευσψ> καί ή «κουλτούρα» πρέπει νά είναι προπαντός ή τέχνη νά ξεγελοϋν οί aνθρωποι τούς aλλους γιά τήν καταγωγή τους, γιά τόν όχλοκρατικό άταβισμό τής

ψυχής καί του σώματος». (Φρ. Νίτσε, Πέραν του καλοv καί τοϋ κακοϋ, μετ. Μ. Ζωγράφου- Κ. Μεραναίου)

·Η ήθική τών δούλων είναι ούσιαστικά μιά ήθική ώφελιμιστική. Νά μας

στήν dληθινή έστία προελεύσεως τίjς περιφήμου aντιθέσεως <<καλό>> καί <<κακό».

Στήν aντίληψη «κακό» είσάγουν καθετί πού είναι ίσχυρό καί έπικίνδυνο, καθετί πού Εχει τρομακτικό, λεπτό καί ίσχυpό χαρακτήρα καί πού δέν θυμίζει καμιά ίδέα περιφρονήσεως».

(Φρ. Νίτσε, πέραν τοϋ καλοϋ καί τοϋ κακοϋ, μετ. Μ. Ζωγράφου- Κ. Μεραναίου)

43

Πόσες δυνάμεις πρέπει νά συγκεντρώνει μέσα του τώρα ό στοχαστής . ­

Τό ν· άποξενώνεται κανείς άπό τήν αίσθητική θεώρηση, ν· άνυψώνεται στήν

άφαίρεση, τοϋτο τό αiσθανόμασταγ πραγματικά όλλοτε ώς έξαρση: σήμερα

δέ μποροϋμε πιά νά συμμεριζόμαστε έντελώς αύτά τά συναισθήματα . Τό

νά έντρυφδμε στίς ώχρότερες είκόνες λέξεων καί πραγμάτων, τό παιχνίδι

μέ τέτοια πλάσματα, πού δέν εΤναι δυνατό c>·ι:: νά τά δοϋμε οϋτε νά τ'

άκοϋμε οϋτε νά τά αίσθανόμαρπ, τό αίσθανόμαστε δπως μιά ζωή σ· έναν

δ.λλον άνώτερο κόσμο, δπως τή βλέπουμε μέσα άπό τή βαθιά περιφρόνηση

τοϋ άπτοϋ μέ τίς αίσθήσεις , παραπλανητικού καί κακοϋ κόσμου . «Αύτά τά

abstracta δέν παραπλανούν πιά , δμως μποροϋν νά μθ.ς όδηγοϋν» - μ· αύτά

μετεωρίζονταν κανείς στά ϋψη. Στήν προϊστορία τής έπιστήμης «Τό ύψηλό••

δέν ήταν τό περιεχόμενο τούτων τών παιχνιδιών τής πνευματικότητας , άλλά

αύτά τά 'ίδια. ·Απ' έδώ κατάγεται ό θαυμασμός της διαλεκτικής άπό τόν

Πλάτωνα καί ή ένθουσιώδης πίστη του στήν άναγκαία σχέση της μέ τόν καλό

έξαϋλωμένο όνθρωπο ... Οχ ι μόνον οί γνώσεις άνακαλύφθηκαv χωριστά καί βαθμιαία, άλλά καί τά μέσα τής γνώσης γενικά, οί συνθήκες καί οί ένέρyειες ,

πού προηγούνται άπό τή γνώση. Καί κάθε φορά φαίνονταν σάν νά εΊναι ή

νεοανακαλυφθείσα ένέργεια η οί συνθήκες , πού έγιναν πρόσφατα άντιλη­

πτές , δχι ένα μέσο γιά κάθε γνώση, άλλά fiδη περιεχόμενο, σκοπός καί

όθροισμα δλων έκείνων πού είναι όξια γιά νά τά γνωρίσει κανείς. · Ο στοχα­στής χρειάζεται τή φαντασία, τόν ένθουσιασμό, τήν άφαίρεση, τήν έξαΟλω­

ση , τήν έnινόηση, τήν είκασία , τήν έπαγωγή , τή διαλεκτική, τήν άπαγωγή , τήν κριτική, τή συγκέντρωση τοϋ ύλικοϋ, τόν άπρόσωπο τρόπο σκέψης,

τήν παρατηρητικότητα καί τή συνολική θει~ρηση καί όχι λιγότερο δικαιοσύ­

νη καί άγάπη γιά καθετί, πού εΙ ναι έδώ - ώστόσο δλ · αύτά τά μέσα θεω­ρούνταν χωριστά στήν ίστορίας τής νίta contemplatiνa κάποτε ώς σκοποί καί ύπέρτατοι σκοποί καί εΤχαν δώσει στούς έπινοητές τους έκείνη τήν

εύδαιμονία πού έρχεται στήν άνθρώπινη ψυχή μέ τό φεγγοβόλημα ένός

ύπέρτατου σκοποϋ .

44 Πρωταρχή καί σημασία . - Γιατί έπανέρχεται σέ μένα διαρκώς αύτή ή

σκέψη καί λάμπει γιά μένα μέ πάντοτε ποικιλότερο χρώματα ; έπειδή κάποτε

οί έρευ'ιητές, δταν βρίσκονταν στό δρόμο πού όδηγοϋσε στή γνώση τής

πρωταρχf)ς τών πραγμάτων , πάντοτε νόμιζαν δτι εϋρισκαν κάτι άπ · αύτό πού έχει άνυπολόγιστη σημασία γιά κάθε ένέργεια καί κρίση, έπειδή διαρκώς

προϋπόθεταν, ότι ή σωτηρία τοϋ άνθρώπου όφειλε νά έξαρτδται άπό τήν

49

άκρι6ή γνώση τής πρωταpχfις τώv πράγμάτωv: έπειδή έμεlς τώρα άντίθετα ,

δσο πιό πολύ άσχολούμεθα μέ τήν πρωταρχή, μέ τόσο πιό λίγο ένδιαφέ­

ρον συμμετέχουμε στήν έρευνα· μάλιστα, έπειδή δλες οί άξιολογήσεις

μας καί τά «ένδιαφέροντα» : πού δείξαμε γιά τά πράγματα, άρχίζουν νά χά­

νουν τό νόημά τους, δσο πιό πολύ έμεϊς μέ τή γνώση μας έπιστρέφουμε

κοντά στά 'ίδια τά πράγματα . Μέ τήν 6.κρι8ή γνώση τής πρωταpχfις μεγα­

λώνει ή άσημαvτότητα 7ijς πρωταpχfις : ένώ τό κοντινό, τό γύρω άπό μδς

καί μέσα άπό μόc; άρχίζει σιγά σιγά νά παρουσιάζει χρώματα καί όμορφιέc;

καί αίνίγματα καί πλούσιες σημασίες, πού άπ' αύτά τίποτα δέ μπορούσε

νά όνειρευθεί ή άρχαιότερη άνθρωπότητα . " Αλλοτε οί στοχαστές τριγύ­

ριζαν μέ άγρια μανία όμοια μέ αίχμάλωτα ζώα , πάντοτε άνιχνεύοντας τά

κάγκελα τού κλουβιού τους καί πηδώντας κατά πάνω τους, γιά νά τά

σπάσουν : καί εύτυχισμέvος φαίνονταν αύτός πού πίστευε πώς έβλεπε άπό

ένα κενό κάτι άπό τά έξω, άπό τό ύπερπέραν καί τό μακρινό.

45

'Έvα τραγικό τέλος τf]ς γνώσης. - · Απ' δλα τά μέσα έξαρσης οί θυ­

σίες είναι αύτέc; πού σ· δλες τίς έποχές έξύψωσαν τίς περισσότερες φορές

καί προήγαγαν τόν aνθρωπο. Καί 'ίσως θά ήταν δυνατό μέ μιά μεγαλειώδη ίδέα

καί τώρα άκόμη νά κατανικηθεί κάθε aλλη προσπάθεια, έτσι ωστε αύτή νάνι­

κήσει τό νικητή , - μέ τήν ίδέα τής αύτοθυσιαζόμεvης aνθρωπότητας . Γιά

ποιόν δμως όφειλε αύτή νά αύτοθυσιασθεί; Μπορεί r1δη κανείς νά όρκι­

σθεί γι· αύτό , πώς, έάν καμιά φορά έμφανίζονταν στόν όρίζοντα ό άστε­

ρισμός αύτη ς της ίδέας, ή γνώση τής άλήθειας θ · άπομείνει ώς ό μονα­

δικός τεράστιος σκοπός, πρός τόν όποίο θά ήταν σύμμετρη μιά τέτοια

θυσία , έπειδή γι ' αύτήν καμιά θυσία δέν εlναι πολύ μεγάλη. · Εν τQ μεταξύ

δέν έχει άκόμη τεθεί τό πρόβλημα, κατά πόσον είναι δυνατά στήν άν­

θρωπότητα, ωc; ένα σύνολο , βήματα γιά τήν προαγωγή τής γνώσης πιό

πολύ, ποιά όρμή γιά γνώση θά μπορούσε νά σπρώξει τήν άνθρωπότητα

τόσο μακριά, νά αύτοπροσφερθεl ή 'ίδια, γιά νά πεθάνει μέ τό φεγγο­

βόλημα στά μάτια μιδ.ς προληπτικής σοφίας. "Ισως, έάν κάποτε πραγμα­

τοποιηθεί μιά συναδέλφωση μέ κάτοικους όλλων άστεριών μέ σκοπό τή

γνώση , καί έάν μεταδώσουμε σέ μερικές χιλιετίες τίς γνώσεις μας άπό

άστέρι σέ άστέρι : ϊσως τότε νά φθάσει ό ένθουσιασμός γιά τή γνώση

σ · ένα τέτοιο μεγάλο ϋψοc;!

50

46

'Αμφιβολία γιά τήν άμφιβολία . . - «Τό καλό προσκέφαλο εΊναι ή άμφιβο­

λία γιά ένα καλοκαμωμένο κεφάλι» - αύτός ό λόγος τοΟ Μο_νταίνιο έκανε

πάντοτε τόν Πασκάλ ν' άγανακτεί, γιατί κανείς δέν πεθύμησε τόσο πολύ ένα

καλό μαξιλάρι όσον αύτός . - ΠοΟ εΊναι λοιπόν τό άστόχημα;

47 Οί λέξεις έμποδίζουν τό δρόμο μας. - ΠαντοΟ , όπου οί πανάρχαιοι ό.ν­

θρωποι έθεταν μιά λέξη, πίστευαν ότι έκεί εΊχαν κάνει μιά άνακάλυψη. Πό­σο διαφορετικό ήταν τό ζήτημα στήν πραγματικότητα! - αύτοί εΊχαν θίξει

ένα πρόβλημα καί ένω φαντάζονταν πώς τό είχαν λύσει, εΊχαν δημιουρ­

γήσει ένα έμπόδιο ατή λύση του.- Τώρα σέ κάθε γνώση πρέπει νά σκοντά­

φτουμε πάνω σέ σκληρές σάν πέτρα διαιωνισμένες λέξεις καί σ' αύτή τήν

προσπάθεια θά σπάσει πρωτύτερα ένα πόδι παρά μιά λέξη.

48

<<Γνώθι σαυτόν» είναι όλόκλrιρrι ή έπιστήμη . - Μόνο ατό τέλος τής γνώ­

σης όλων τών πραγμάτων θά γνωρίσει ό ό.νθρωπος τόν έαυτόν του . Γιατί τά

πράγματα εΤναι μόνον τά όριο τοΟ άνθρώπου.

49 Τό νέο Βασικό αϊσθημα : ή όριστική μας έφήμερη Οπαρξη. - ·· Αλλοτε

έπιζητοΟσαν νά φθάσουν στό αϊσθημα τοϋ μεγαλείου τοΟ άνθρώπου μέ τήν

ίδέα της θεϊκής του καταγωγfjς: τοΟτο έχει γίνει σήμερα ένας άπαγορευ­

μένος δρόμος, γιατί ατήν πόρτα του στέκει ένας πίθηκος, δίπλα σ · ό.λλα

βδελυρά ζwα, καί ·δείχνει γεμάτος κατανόηση τά δόντια , σάν νά θέλει νά

είπεί: όχι π ιό πέρα σ· αύτή τήν κατεύθυνση! ··Ε τ σι δοκιμάζει κανείς τώρα niv άντίθετη κατεύθυνση: ό δρόμος , όπου βαδίζει ή ανθρωπότητα , πρέπει νά

χρησιμεύσει γιά τήν άπόδειξη τοΟ μεγαλείου της καί τή συγγένειά της μέ τό

θεό. ·· Αχ! καί έτσι δέ γίνεται τίποτα! Στό τέλος αύτοΟ τοΟ δρόμου βρίσκεται

ή τεφροδόχη τοϋ τελευταίου άνθρώπου καί νεκροθάφτη (μέ τήν έπιγραφή

<<nihil humani a me alienum puto>>. ·· Οσο ψηλά καί νά έχει άναπτυχθεϊ ή άν­

θρωπότητα- καί 'ίσως θά βρίσκεται στό τέλος άκόμη βαθύτερα άπ· ό,τι στήν

51

άρχή - δέν ύπάρχει γι · αύτή καμιά μετάβαση σέ μιά νεώτερη τάξη , δ πως

άκριβώς δέν φθάνουν στό τέλος τοϋ «δρόμου τους πάνω στή γfΊ •• στή θεϊκή

συγγένεια καί αίωνιότητα τά μυρμήγκια καί οί ώτοσκώληκες (ψαλίδες) . Τό

γίγνεσθαι φέρνει πίσω του τήν προΟπαρξη : γιατί έπρεπε νά ύπάρχει μιά

έξαίρεση άπ · αύτή ν τήν αίώνια θεατρική παράσταση γιά όποιοδήποτε άστε­ράκι καί πάλι γιά ένα μικρό εlδος έπειτα άπ ' αύτό: Μακριά όπό τέτοιες

συναισθηματικότητες!

50 · Η πίστη στrΊν έκσταση . - Οί δνθρωποι τών ύπέροχων καί συναρπαστικών

στιγμών, οί όποίοι συνήθως γιά χάρη της aντίθεσης καί ένεκα της σπάταλης

φθοράς τών νευρικών τους δυνάμεων αίσθάνονται όθλια καί άπελπισμένα ,

θεωροϋν έκείνες τίς στιγμές ώς τό πραγματικό έγώ τους , ώς «έαυτούς•• , τήν

άθλιότητα καί τήν άπελπισία ώς τήν έπενέργεια τού «έκτός έαυτοϋ» . καί γι ·

αύτό κρίνουν τό περιβάλλον τους, τήν έποχή τους , όλόκληρο τόν κόσμο μέ

έκδικητικά αίσθήματα. · Η έκσταση θεωρείται άπ ' αύτούς ώς ή όληθιντϊ ζωή ,

ώς τό πραγματικό έγώ : σ· δ λα τ· όλλα βλέπουν τούς έχθρούς καί έμποδιστές

της έ κστασης, εϊτε είναι ή φύση τούτων πνευματική , ήθική , θρησκευτική

η καλλιτεχνική. Σ ' αύτούς τούς όνειροπόλους μεθύστακες χρωστάει ή άν­

θρωπότητα πολλές άθλιότητες: γιατί αύτοί εlναι οί άκόρεστοι σπορείς τών

ζιζανίων της δυσαρέσκειας μέ τόν έαυτόν τους καί τούς πλησίον τους , της

περιφρόνησης τής έποχης καί τοϋ κόσμου καί προπαντός της παγκόσμιας

κόπωσης . .. Ισως δέ θά μποροϋσε οϋτε μιά όλόκληρη κόλαση έγκληματιών νά έχει αύτή τήν καταπιεστική , τρομερή έπενέργεια στό μακρινό μέλλον , πού

καταστρέφει γη καί άέρα , δπως έκείνη ή μικρή εύγενική κοινότητα άδάμα­

στων, φαντασιόπληκτων, μισότρελων , μεγαλοφυών , πού δέ μποροϋν ν· αύ­

τοκυριαρχοϋνται καί έχουν γιά τόν έαυτόν τους κάθε δυνατή άπόλαυση

τότε μόνον , δταν χάνουν έντελώς τόν έαυτόν τους : ένώ ό έγκληματίας εlναι

πολύ συχνά μιά άπόδειξη γιά έξαίρετη αύτοκυριαρχία , αύτοθυσία καί εύφυΤα

καί διατηρεί ζωντανές αύτές τίς ίδιότητες σ· αύτούς πού τόν φοβοϋνται .

· Εξαιτίας αύτοϋ γίνεται 'ίσως ό ούρανός πάνω άπό τή ζωή έπικίνδυνος καί

ζοφερός, ώστόσο ό άέρας παραμένει ίσχυρός καί αύστηρός . - Έκτός άπ '

δλα τοϋτα φυτεύουν έκείνοι οί όνειροπόλοι μ · δλες τίς δυνάμεις τους τήν

πίστη στήν έκσταση ώς τήν κατ · έξοχή ν ζωή : μιά φοβερή πίστη ! .. Οπως οί

όγριοι τώρα γρήγορα καταστρέφονται καί άφανίζονται μέ τό «ρακί», έτσι καί

ή άνθρωπότητα έχει γενικά καταστραφεί σιγά σιγά καί άπό τά θεμέλια μέ τά

πνευματικά οίνοπνευματώδη ποτά πού προκαλοϋν μεθυσμένα αίσθήματα κα ί

μ ' αύτά πού μετά διατηροϋσαν ζωντανές τίς έπιθυμίες: 'ίσως αύτή βαδίζει

άκόμη έξαιτίας τούτου στήν καταστροφή.

52

51

'Έτσι δπως iίμαστε άκόμη . ~ <<'Άς ε'ίμαστε έπιεικείς πρός τούς μεγά­

λους μονόφθαλμους!» -εΊπε ό Στιούαρτ Μίλ : σάν νά ήταν άναγκαϊο νά πα­

ρακαλοΟμε γιά έπιείκεια, έκεϊ δπου εΊναι κανείς συνηθισμένος νά προσφέ­

ρει σ' αύτούς πίότη καί παραλίγο λατρεία! Λέω: 6.ς ε'ίμαστε έπιεικείς πρός

αύτούς πού έχουν δυό μάτια, μεγάλα καί μικρά, -γιατί τέτοιοι πού ε'ίμαστε,

δέν κατορθώνουμε νά φθάνουμε πιό πέρα άπό τήν έπιείκεια!

52 Ποϋ εlvaι οί νέοι γιατροί τής ψυχfίς;- Τά μέσα της παρηγοριάς ήσαν αύ­

τά μέ τά όποία πήρε στήν άρχή ή ζωή έκεϊνον τόν περιπαθή βασικό χαρακτή­

ρα, στόν όποΊο πιστεύουμε σήμερα· ή πιό μεγάλη άρρώστια των άνθρώπων

προξενήθηκε άπό τήν καταπολέμηση τών άσθενειών του καί τά δήθεν θε­

ραπευτικά , μέσα προκάλεσαν γιά πάντα χειρότερα κακά άπ' έκείνα τά

όποία έπρεπε μ. αύτά ν. άποσοβηθοϋν .. Από ο γνοια θεωροϋσαν τά μέσα, πού έπενεργοϋν στιγμιαία, ναρκώνουν καί μεθοΟν, τίς λεγόμενες παρηγο­

ριές, ώς τίς κύριες θεραπευτικές δυνάμεις, μάλιστα ποτέ κανείς δέν παρα­

τήρησε, πώς αύτές τίς ομεσες άνακουφίσεις συχνά τίς πλήρωνε μέ τή γενική

καί βαθιά χειροτέρευση τοϋ πόνου, πώς οί άσθενείς δφειλαν νά ύποφέρουν

άπό τήν έπενέργεια , άργότερα άπό τή στέρηση της μέθης καί πιό άργότερα

άπό ένα καταπιεστικό γενικό α'ίσθημα άνησυχίας, κλονισμό τών νεύρων καί

της ύγείας. ·Εάν ήταν κανείς δρρωστος ώς ένα όρισμένο βαθμό , δέν άνάρ­

ρωνε πιά- γι· αύτό φρόντιζαν οί γιατροί της ψυχής , οί γενικά άναγνωρισμέ­

νοι κα ί λατρευτοί. - Λένε γιά τόν Σοπενχάουερ, καί μέ τό δίκιο, πώς έπιτέ­

λους μιά φορά πήρε πάλι στά σοβαρά τά πάθη της άνθρωπότητας: ποϋ είναι

αύτός, πού θά πάρει έπιτέλους έπίσης μιά φορά στά σοβαρά τά άντίδοτα κα­

τά τούτων των πόνων καί θά στιγματίσει τόν άνήκουστο τσαρλατανισμό, μέ

τόν όποίο, κάτω άπό τά ώραιότερα όνόματα, έχει ως τώρα συνηθίσει ή άν­

θρωπότητα νά θεραπεύει τίς ψυχικές άσθένειές της;

53 Κακή μεταχείριση τών είισuνείδητων. - Οί εύσυνείδητοι κι όχι οί άσυ­

νείδητοι ήσαν αύτοί πού ύπόφεραν τόσο τρομερά άπό τήν καταπίεση κηρυγ­μότων γιό μετόνοιες κα[ φόβων γιό κολόσεις, προπαντός έόν αύτοί ijσαν

συνάμα aνθρωποι τής φαντασίας . Δηλαδή έχει γίνει θλιβερή τίς περισσό-

53

τερες φορές ή ζωή άκριβώς έκείνων. οί όποίοι εlχαν άνάγκη άπό εύθυμία καί

εύχάριστες είκόνες - όχι μόνο γιά τή δική τους άναψυχή καί άνάρρωση,

άλλά γιά νά μπορεί ή άνθρωπότητα νά τούς χαίρεται καί νά παίρνει μιά

άκτίνα άπό τήν όμορφιά τους . ·Ώ . πόσο άφθονη βαναυσότητα καί κτηνώδικη

βία δέν προήλθε άπ· έκεϊνες τίς θρησκείες πού έπινόησαν τήν άμαρτία!

Καί άπό τούς άνθρώπους , πού δι· αύτών i)θελαν νά έχουν τήν ύπέρτατη

άπόλαυση τής δύναμής τους!

54 Οί σκέψεις γιά τήv άρρώστια. - Τό νά ηρεμήσουμε τή φαντασία τοϋ άρ­

ρώοτου , τουλάχιστον γιά νά μή ύποφέρει , δπως τώρα, περισσότερο άπό τή

σκέψη του γιά τήν άρρώστια του παρά γιά τήν 'ίδια τήν άρρώστια- νομίζω, πώς

εΊναι κάτι: καί αύτό δέν εΊναι λίγο! Καταλαβαίνετε τώρα τό καθήκον μας ;

55 << Οί δρόμοι>> . - Οί δήθεν «συντομότεροι δρόμοι» όδήγησαν πάντοτε τήν

άνθρωπότητα σέ μεγάλο κίνδυνο· μέ τό χαρούμενο μήνυμα, πώς βρέθηκε

ένας τέτοιος συντομότερος δρόμος, έγκαταλείπει τό δρόμο της- καί χάνει

τό δρόμο.

56

·Ο άποστάτης τού έλεύθεροu πνεύματος. - Ποιός έχει λοιπόν μιά

'ιντιπάθεια γίά εύσεβείς , ίσχυρούς στήν πίστη άνθρώπους ; · Αντίστροφα δέν τούς βλέπουμε μέ σιωπηλή έκτίμηση καί δέ χαιρόμαστε γι· αύτούς, μέ μιά βαθιά λύπη πού αύτοί οί ύπέροχοι άνθρωποι δέν έχουν τά 'ίδια συναισθήματα

μέ μδς; ·Ωστόσο άπό ποϋ προέρχεται αύτή ή βαθιά ξαφνική άποστροφή, ή

άδικαιολόγητη, έναντίον αύτοϋ πού εlχε κάποτε άπόλυτη έλευθερία τοϋ

πνεύματος καί στό τέλος έγινε «θρήσκος»; 'Όταν σκεπτόμαστε τοϋτο

έχουμε τήν έντύπωση δτι ε'ίχαμε ένα άηδιαστικό θέαμα, τό όποίο όφείλαμε

ν ' aπομακρύνουμε γρήγορα άπό τή ψυχή!

Δέ θά γυρίζαμε τίς πλάτες στόν πιό σεβαστό άνθρωπο, έάν γίνονταν σέ

μδς ϋποπτος σέ τούτο τό σημείο ; Καί μάλιστα όχι άπό μιά ήθική καταδίκη , άλλά

άπό μιά αίφνίδια άηδία καί φρίκη! · Από ποϋ αύτή ή όξύτητα της α'ίσθησης ; Θά

μδς δώσει 'ίσως τούτος η έκείνος νά καταλάβουμε, πώς βασικά δέν ε'ίμαστε

54

έντελώς βέβαιοι γιά τόν έαυτό μας; Πώς στήν κατάλληλη στιγμή φυτει'Jου­

με γύρω μας άγκαθωτούς βάτους τής ύπέρτατης περιφρόνησης , γ ιά νά

μή μποροϋμε στήν άποφασιστική στιγμή , πού ή ήλι κία μδς κάνει άδύνα­

τους καί ξεχασιάρηδες, ν ' άπαλλαγοϋμε άπό τή δική μας περιφρόνηση; -Εiλικρινά : αύτή ή είκασία είναι λανθασμένη, καί δποιος τήν κόνει , δέν ξέ­

ρει τίποτα άπ · αύτό πού κινεί καί καθορίζει τό έλεύθερο πνεϋμα : πόσο λίγο

φαίνεται σ' αύτόν ώς άξιοπεριφρόνητη ή μεταβολή τών γνωμών του!

Πόσό τιμάει aντίστροφα τήν ίκανότητα ν' όλλόζει τίς γνώμές του , μιό σπόνια καί ύψηλή διάκριση , προπαντός δταν τήν έχει ως τά γεράμα­

τα . !· Ακόμη καί ψηλά στούς άπαγορευμένους καρπούς τοϋ spernere se

sperni καί τοϋ spernere se ipsum φθάνει ή φιλοδοξία του (καί οχι ή μικρο­ιμuχία του) : οϋτε θά είχε τό φόβο τοϋ ματαιόδοξου καί νωχελοϋς μπροστά

σ · αύτό! Προπαντός θεωρείται άπ' αύτόν ή θεωρία γιά τήν άγνότητα

όλων τών γνωμών τόσο βέβαιη , δσο καί ή θεωρία γιά τήν άγνότητα δλων

τών ένεργειών: πώς θά μποροϋσε νά γίνει αύτός κριτής καί δήμιος τοϋ

άποστάτη τής πνευματικής έλευθερίας! πιό πολύ τόν ένδιαφέρει ή δψη

του , δπως ένδιαφέρει τό γιατρό ή δψη ένός άποκρουστικά όρρωστου :

ή φυσική άηδία πού προκαλεί ό πλαδαρός , μαλακυσμένος , πρησμένος,

όιαπυημένος νικάει γιά μιά στιγμή τή λογική καί τή θέληση γιά τήν

παροχή βοήθειας . 'Έτσι κατανικιέται ή καλή μας θέληση άπό τήν παρά­

σταση τής πελώριας άτιμίας, πού πρέπει νό έχει κυριαρχήσει στόν aπο­

στάτη τοϋ έλεύθερου πνεύματος: άπό τήν παράσταση ένός γενικού

έκφυλισμοϋ, πού άγγίζει καί τό σκελετό τού χαρακτήρα .

57 'Άλλος φό6ος, aλλη άσφάλεια . - . Ο χριστιανισμός είχε προσδώσει ατή

ζωή μιά έντελώς νέα καί άπέραντη έπικινδuνότητα καί έτσι δημιούργησε μέ

τόν ίδιο τρόπο νέες όσφόλειες , aπολαύσεις , όναψυχές καί έκτιμήσεις όλων

τών πραγμάτων. Αύτή τήν έπικινδυνότητα aρνείται ό αίώνας μας , καί μέ καλή

συνείδηση : ώστόσο παίρνει άκόμη μαζί του παλιές συνήθειες τής χριστια­

νικής άσφάλειας , τής χριστιανικής άπόλαυσης , άναψυχης , άποτίμησης! Καί

ώς μέσα στίς εύγενέστερες τέχνες του καί φιλοσοφίες! Πόσο κουραστικά

καί τετριμμένα, πόσο λειψά καί άδέξια, πόσο αύθαίρετα - φανατικά καί

προπαντός: πόσο άνασφαλή πρέπει νά θεωρεί κανείς αύτά τώρα, πού έκεί­

νη ή τρομερή άντίθεση έπιπλέον , ό πάντοτε παρών φόβος τοϋ χριστιανού

γιά τήν αίώνια σωτηρία του, έχει χαθεί!

55

58 · Ο χριστιανισμός καί τά πάθη . - ·Από τό χριστιανισμό μπορεί κανείς ν ·

άκούει μιά μεγάλη δημοφιλή διαμαρτυρία κατά τής φιλοσοφίας : ή λογική των

άρχαίων σοφών εlχε άποτρέψει τούς άνθρώπους άπό τά πάθη, ό χριστια­

νισμός θέλει νά τά ξαναδώσει σ · αύτούς. Γι · αύτό τό σκοπό άρνείται κάθε

ήθική σοφία στήν άρετή , έτσι δπως τήν άντιλαμβάνονταν οί φιλόσοφοι- ώς

νίκη τοϋ λογικού πάνω ατό πάθος-, καταδικάζει γενικά τήνόρθοφροσύνη καί

προκαλεί τά πάθη ν· άποκαλυφθοϋν στήν ύπέρτατη ίσχύ τους καί μεγαλο­

πρέπεια: ώς άγάπη πρός τό θεό, φόβος τοϋ θεοϋ, ώς φανατική πίστη ατό θεό ,

τυφλή έλπίδα ατό θεό .

59 · Η πλάνη ώς άναψuχfι. - Μπορεί νά λέει κr.Νείς δ,τι θέλει : ό χρι­

στιανισμός fiθελε ν · άπελευθερώσει τούς ά1.·Gρώπυυς άπό τό βάρος τών

ήθικών άπαιτήσεων μέ τό νά νομίζει δτι δείχνει ένα συντομότερο δρόμο πρός

τήν τελειότητα: έτσι άκριβώς δπως μερικοί φιλόσοφοι φαντάζονταν πώς

μπορούσαν ν· άποφύγουν τήν έπίπονη καί περίπλοκη διαλεκτική καί τή συλ­

λογή αύότηρά έλεγμένων γεγονότων καί παράπεμπαν σέ μιά«βασιλική όδό πρός τήν άλήθεια>>. Καί τίς δυό φορές ήταν μιά πλάνη- ώστόσο δμως μιά

μεγάλη άναψυχή γι· αύτούς πού ύπόφεραν άπό ύπερκόπωση καί άπελπισία

στήν έρημο.

60 Κάθε πνεϋμα γίνεται έπιτέλους σωματικά όρατό . - ·Ο χριστιανισμός

κατάπιε όλόκληρο τό πνεϋμα άναρρίθμητων έθελόδουλων, δλων έκείνών των

λεπτών καί χοντροκομμένων όνειροπόλων τής ταπείνωσης καί λατρείας έτσι

έγινε άπό μιά τοπική άκατέργαστη· μορφή- πού θυμίζει ίσχυρά ή άρχαιότερη

είκόνα τοϋ άπόστολου Πέτρου - μιά πολύ πνευματική θρησκεία μέ χιλιάδες

ρυτίδες, ύστεροβουλίες καί καταφύγια ατό πρόσωπο · φρονημάτισε μέ πα­

θήματα τήν άνθρωπότητα τής Εύρώπης καί δέν τήν έκαμε μόνο θεολογικά

πονηρή . Μ' αύτό τό πνεϋμα καί σέ σύνδεση μέ τή δύναμη καί πολύ συχνά

τή βαθύτατη πίστη καί τιμιότητα τής άφοσίωσης σμίλεuσε 'ίσως τίς έξοχό­

τερες μορφές τής άνθρώπινης κοινωνίας άπ ' δσες είχε ως τώρα δώσει:

τίς μορφές τοϋ άνώτερου καί άνώτατου καθολικού κλήρου, προπαντός δταν

αύτές κατάγονταν άπό ένα γένος εύγενών καί πρόσφεραν έξαρχfΊς έμφυτη

56

κομψότητα τών κινήσεων, δεσποτικό μάτι καί ώραlα χέρια κα ί πόδια . · Εδώ

τό aνθρώπινο πρόσωπο άποκτάει έκείνη τήν πνευματικότητα , πού προκα­

λείται άπό τή συνεχή όμπωτη καί παλίρροια τών δύο είδών τής εύτυχίας

(τοΟ αίσθήματος τής δύναμης καί τοΟ αίσθήματος τής αύταπαρνητικής ύπο­

μονfjς) , άφοϋ ένας καλά μελετημένος τρόπος ζωfjς έδάμασε τό ζώο καί τό

έκανε όνθρωπο· έδώ μιά δραστηριότητα πού στηρίζεται στήν εύλογία, όφε­

ση άμαρτιών καί παρουσία τής θεότητας, κρατάει συνεχώς ζωντανό τό αϊ­

σθημα μιάς ύπεράνθρωπης άποστολής aτή ψυχή , άκόμη καί aτό σώμα . · Εδώ

δεσπόζει μιά άριστοκρατική περιφρόνηση τής άτέλειας τοϋ πνεύματος κα ί

τής προκοπής τής εύτυχίας , τέτοιας πού ταιριάζει σέ γεννημένους στρα­

τιώτες · εΊναι κανείς περήφανος γιά τήν πειθαρχία, πράγμα πού άποτελεΤ τό

διακριτικό σημεlο δλων τών άριστοκρατών · έχει κανείς γιά τήν άδυναμία έκ­

τέλεσης τής άποστολής του τή δικαιολογία του καί τόν ίδεαλισμό του . · Η

έπιβλητική ώραιότητα καί λεπτότητα τών πριγκήπων τής έκκλησίας έχε ι άπο­

δέίξει πάντοτε γιά τό λαό τήν άλήθεια τής έκκλησίας- μιά πρόσκαιρη άπο­

κτήνωση τοϋ κλήρου (δπως στά χρόνια τοϋ Λουθήρου) όδηγοϋσε πάντοτε

τήν πίστη aτό άντίθετο . - Καί αύτό τό προϊόν τής άνθρώπινης όμορφιάς καί

λεπτότητας στήν άρμονία μΘμφής, πνεύματος καί χρέους θάόδηγοΟνταν , μέ

τό τέλος τών θρησκειών, στόν τάφο; Καί δέ θά ηταν δυνατό ν · άποκτήσουμε

κάτι άνώτερο, κάποτε νά τό έπινοήσουμε ;

61 · Η άvαγκαία θυσία. - Αύτοί οί σοβαροί , δραστήριοι , δίκαιοι , βαθιά εύαί­

σθητοι όνθρωποι, πού ε1ναι τώρα μέ τήν καρδιά τους χριστιανοί : αύτοί ό­

φείλουν νά ζήσουν μιά φορά γιά πολύ χρόνο δοκιμαστικά δίχως χριστιανισμό ,

αύτοί έχουν ύποχρέωση άπέναντι στήν πίστη τους νά ζήσουν μιά φορά μ ·

αύτόν τόν τρόπο «στήν έρημο»- μόνο γιά ν ' άποκτήσουν τό δικαίωμα νά ε­

χουν γνώμη γιά τό θέμα , έάν ό χριστιανισμός είναι άναγκαiος . Κάποτε εlναι

προσκολλημένοι στό χωράφι τους κι · άπ · έκεϊ ένοχλοΟν τόν πέρα άπό τό χω­ράφι κόσμο : μάλιστα , εlναι κακοί καί άγανακτισμένοι , έάν κανε ίς τούς δώσει

νά καταλάβουν , δτι πέρα άπό τό χωράφι βρίσκεται όλόκληρος ό κόσμος! 'Ό­

τι ό χριστιανισμός όλόκληρος εΊναι μόλις μιά γωνιά! " Οχι , ή μαρτυρία σας δέ

θά έχει κάποια βαρύτητα , προτοΟ ζήσετε όλόκληρα χρόνια χωρίς χριστια­

νισμό, μ· ένα φλογερό ζήλο έπειτα νά ύποφέρετε το Ο το σ · άντίθεση μέ τό

χριστιανισμό: ώσότου θά έχετε άπομακρυνθεί μακριά , μακριά άπ ' αύτόν .

'Όχι δταν ή νοσταλγία σδς ώθεϊ πίσω , άλλά ή κρίση μέ βάση μιά αύστηρή

σύγκριση , έτσι ή παλινόστησή σας θά σημαίνει κάτι! - Οί aνθρωποι τοΟ μέλ­

λοντος θά κάνουν κάποτε τό 'ίδιο μ · δλες τίς κρίσεις όξιών το ο παρελθόντος­

όφείλει νά τίς βιώσει κανείς προαιρετικά άκόμη μιά φορά καί μέ όκριβώς

57

τόν 'ίδιο τρόπο τό άντίθετό τους , - γιά νά έχει ατό τέλος τό δικαίωμα νά τίς

περάσει άπό τό κόσκινο.

62 Γιά Ίήν καταγωγή των θρησκειών. - Πώς μπορεί ένας νά θεωρεί τή δική

του γνώμη γιά τά πράγματα ώς μιά άποκάλυψη; Τοϋτο εΊναι τό πρόβλημα γιά τή γέννηση τών θρησκειών: κάθε φορά ύπfiρχε ένας δνθρωπος , γιά τόν όποίο

ήταν δυνατό έκε!νο τό γεγονός . Προϋπόθεση εlναι , πώς αuτός ηδη πιό

μπροστά πίστευε σέ άποκαλuψεις . Τώρα άποκτάει κάποια ήμέρα ξαφνικά τή

δική του νέα ίδέα , καί τό περιεχόμενο μιάς δικής του μεγάλης ύπόθεσης, πού περιλαμβάνει κόσμο καί ϋπαρξη, τό όποίο τόν κάνει εύτυχισμένο , είσδύει

τόσο όρμητικά στή συνείδησή του, ωστε δέν τολμάει νά αίσθάνεται σά δη­

μιουργός μιάς τέτοιας εύτυχίας καί άποδίνει τήν αίτία του καί πάλι τήν αίτία

τής αίτίας έκείνης τής νέας ίδέας ατό θεό του: ώς άποκάλυψη τούτου. Πώς

μποροϋσε νά εΊναι ένας όνθρωπος ό δημιουργός μιdς τόσο μεγάλης ευ­

τυχίας! τοϋ λέει ή άπαισιόδοξη άμφιβολία του : Κοντά σ· αύτό έπενεργοϋν

τώρα ατά κρυφά δλλοι μοχλοί : π.χ. έvισχύει κανείς μιά γνώμη μπροστά στόν

έαυτόν του μ' αύτό τόν τρόπο , μέ τό νά τήν αίσθάνεται ώς άποκάλυψη , έτσι

διαγράφει τό ύποθετικό, τήν όπαλλάσει όπό τήν κριτική, άκόμη καί άπό τήν

άμφιβολία , τήν κάνει ίερή . 'Έτσι κατεβάζει βέβαια τόν έαυτό του ατή θέ­

ση τοϋ όργάνου, δμως ή ίδέα μας νικάει τελικά ώ·ς ίδέα τοϋ θεοϋ, - τοϋτο τό α'ίσθημα, νά μείνει έτσι στό τέλος νικητής , νικάει έκείνο τό αϊσθημα τής

ταπείνωσης. 'Ένα όλλο έπίσης αϊσθημα ένεργεί στό βάθος: δταν κανείς

άνυψώνει τό προϊόν του πάνω άπ' αύτόν τόν 'ίδιο καί φαινομενικά παραβλέ­

πει τή δική του άξία , τότε ύπάρχει μιά άγαλλίαση άπό τήν άγάπη τοϋ πατέρα

καί τήν περήφανια τοϋ πατέρα, πού έξομοιώνει τά πάντα : καί κάτι περισσό­

τερο άπό έξομοιώνει.

63 Τό μίσος γιά τούς πλησίον: - .. Αν ύποθέσουμε , δτι έμείς αίσθανόμαστε

τόν aλλο έτσι , δπως αίσθάνεται ό 'ίδιος τόν έαυτόν του - αuτό πού ό Σο­

πενχάουερ όνομάζει οΊκτο καί πού πιό σωστά θά πρέπει νά όνομάζεται προ-.

σωηικό πάθος, - τότε θά έπρεπε νά τόν μισοϋμε, έάν αύτός , δ πως ό Πασκάλ ,

θεωρεί τόν έαυτόν του άξιομίσητο. Καί έτσι αίσθανόταν γενικά ό Πασκάλ τούς

άνθρώπους, καί παρόμοια τόν όρχαίο χριστιανισμό , τόν όποίο, ο πως γράφει ό Τάκιτος, 'Jτήν έποχή τοϋ Νέρωνα, κατηγόρησαν γιά τό opikindium gerιeris

l)umani.

SB

64 Οί άμφισ6ητίες. - ·Ο χριστιανισμός έχει τό ένστικτο τοΟ κυνηγοΟ γιά

δλους έκείνους, πού μπορεί νά όδηγηθοΟν κατά κάποιον τρόπο στήν άπελ­

πισία, - μόνον ένα διαφο!)ετικό εΤδος άνθρώπων εΤναι ίκανό γι· αύτή. Είναι

πάντοτε πίσω τους , τούς παραμονεύει. ·Ο Πασκάλ προσπάθησε νά όδηγή­

σει τόν καθένα στήν άπελπισία μέ τή βοήθεια τής όξύτερης γνώσης· - ή

άπόπειρα άπότυχε. τοΟτο ήταν ή δική του δεύτερη άποτυχία .

65 Βραχμάνοι καί Χριστιανισμός. - ·Υπάρχουν συνταγές γιά τό αϊσθημα της

δύναμης, πρώτα γι' αύτούς πού μποροΟν νά αύτοκυριαρχηθοΟν καί πού i;δη

εΙ ναι έτσι έξοικειωμένοι μ· ένα α'ίσθημα τfjς δύναμης ... Επειτα γι· αύτούς πού τούς λείπει άκριβώς τοΟτο · γιά άνθρώπους τής πρώτης κατηγορίας έχει

φροντίσει ό βραχμανισμός, γιά άνθρώπους τής δεύτερης κατηγορίας ό χρι­

στιανισμός.

66 ·ικανότητα τού όραματισμοϋ . - Σ· όλόκληρο τό Μεσαίωνα έθεωρεϊτο ώς

τό κύριο καί άποφασιστικό γνώρισμα τοΟ ύπέρτατου άνθρωπισμοΟ: νά εΊναι

κάποιος ίκανός γιά όραματισμό - δηλαδή γιά βαθιά πνευματική διαταραχή!

Καί βασικά οί μεσαιωνικοί κανόνες ζωής δλων τών άνώτερων φύσεων (τών

religiosi) άποβλέπουν σ' αύτόν τόν σκοπό, νά κάνουν τόν όνθρωπο ίκανό γιά όραματισμό! τί τό έκπληκτικό , έάν άκόμη στήν έποχή μας ξεχειλίζει ή ύπερ­

εκτίμηση μισότρελων, φαντασιόπληκτων, φανατικών, δπως τούς λένε μεγα­

λοφυών προσώπων· «αύτοί εΊχαν ίδεϊ πράγματα πού όλλοι δέ βλέπουν» -βέβαια! καί τοΟτο έπρεπε νά μάς κάνει νά εϊμαστε προσεκτικοί μ· αύτούς,

ώστόσο όχι ποτισμένοι μέ πίστη .

67 ·Η άμοι8ή τών πιστών.- 'Όποιος δίνει τόση σημασία στό δτι πιστεύουν

σ· αύτόν, πώς αύτός έγγυάται τόν ούρανό γι· αύτή τήν πίστη, καί όποιοδή­

ποτε όλλος - ός εΊναι άκόμη ένας ληστής πάνω στό σταυρό- πρέπει νά έχει

ύποφέρει όπό μιό τpομερή όμφιβολία καί νό έχει γνωρίσει κάθε εΊδος

59

σταύρωσης διαφορετικά δέ θά μπορούσε ν· άγοράζει τόσο άκριβά τούς

πιστούς του.

68 ' Ο πρώτος χριστιανός . - .. Ολος ό κόσμος πιστεύει άκόμη καί σήμερα στή

συγγραφική ίδιότητα τού «άγίου πνεύματος >> η ε!ναι έπηρεασμένος άπ ' αύτή

τήν πίστη : δταν άνοίγει τή Βίβλο , τό κάνει, γιά νά <<ψυχαγωγηθεί», γιά νά βρεϊ

μιά νύξη παρηγοριός στή δική του , προσωπική μεγάλη η μικρή δυστυχία- μέ

λίγα λόγια έμβαθύνει σ · αύτή η μένει άδιάφορος 'Ότι στή Βίβλο περιγρά­

φεται έπίσης ή ίστορία μιδς άπό τίς φιλοδοξότερες καί θρασύτερες ψυχές κα ί

, ένός έπίσης τόσο προληπτικού δσο καί πονηροϋ κεφαλιοϋ, ή ίστορ ία τοϋ ά­

πόστολου Παύλου - ποιός τό ξέρει . έκτός άπό λίγους λόγιους.; ' Ωστόσο

δίχως αύτή τήν άξιοσημείωτη ίστορία , δίχως τίς συγχύσεις καί θύελλες ένός

τέτοιου κεφαλιού , μιός τέτοιας ψυχής , δέ θά ύπήρχε ό χριστιανικός κόσμος

οϋτε θά μαθαίναμε γιά μιά μικρή έβραϊκή αϊρεση, ό δάσκαλος τής όποίας

πέθανε στό σταυρό. Βέβαια : έάν καταλαβαίναμε στήν κατάλληλη στιγμή αύτή

τήν ίστορία , όν εϊχαμε διαβάσει , πραγματικά διαΒάσει - δέν ύπήρχε χίλια

πεντακόσια χρόνια κανείς τέτοιος άνα.yνώστης - τά σuγyράμ~ατα τοΟ

Παύλου, όχι ώς άποκαλύψεις τοϋ «άγίου πνεύματος>> , άλλά μ · ένα είλικρr­

νές καί έλεύθερο πνεύμα καί χωρίς νά σκεπτόμαστε δλες τiς προσωπικές

μας δυστυχίες , άπό πολύν καιρό δέ θά ύπήρχε χριστιανισμός : τόσο πολύ

ξεσκεπάζουν αύτές οί σελίδες τοϋ · Εβραίου Πασκάλ τήν καταγωγή τοϋ χριστιανισμού , καθώς ξεσκεπάζουν καί οί σελίδες τοϋ Γάλλου Πασκάλ τή

μοίρα του κι · αύτό πού θά φέρει τήν καταστροφή του. · Εάν τό πλοίο τοϋ

χριστιανισμού πέταξε στή θάλασσα ένα καλό μέρος τοϋ ίουδαϊκοϋ φορ­

τίου , έάν πήγε καί μπόρεσε νά πάει μέσα στούς εiδωλολάτρες- τοϋτο συν­

δέεται μέ τήν ίστορία αύτοϋ τού ένός άνθρώπου , ένός πολύ βασανισμένου ,

πολύ aξιου γιά οίκτο , πολύ άντιπαθητικοϋ καί στόν 'ίδιο τόν έαυτόν του άντι­

παθητικού άνθρώπου. · Υπόφερε άπό μιά έμμονη iδέα , η σαφέστερα : άπό

ένα έμμονο, διαρκώς παρόν , διαρκώς άνήσυχο ζήτrιμα : Ποιά είναι ή θέση τοϋ

ίουδα'iκοϋ νόμου; καί μάλιστα ποιά ή δυνατότητα έκπλήρωσrις αύτού τού

νόμου; Στή νιότη του i\θελε νά ίκανοποιήσει τόν 'ίδιο τόν έαυτόν του , δι­

ψώντας γι · αύτή τήν ύπέρτατη διάκριση , Ίήν 6πο[α μπορούσαν νά σκεφθούν οί . Εβραίοι , - αύτός ό λαός πού wθησε τή φαντασία τής ήθικής ύπεροχής

ψηλότερα άπό όποιονδήποτε aλλο λαό καί μόνος αύτός πέτυχε τή δημιουρ­

γία ένός άγίου θεοϋ , μαζί μέ τήν ίδέα τής άμαρτίας ώς ένός παραπτώματος

έναντίον αύτή ς τής άγιότητας. · Ο Παϋλος έγινε σύγχρονα ό φανατικός

ύπερασπιστής καί έπίτιμος φρουρός αύτοΟ τοϋ θεο ij καί τού νόμου του καί

βρισκόταν διαρκώς σέ άγώνα καί ένέδρα κατά TW\ ' ; ι.::φαβατwν αύτοΟ καί

60

έκείνων πού τόν άμφισβητοϋσαν, σκληρός καί κακός καί έξαιρετικά έπιρ­

ρεπής σέ τιμωρίες. Καί νά πού έμαθε άπό τόν έαυτόν του , ότι- θερμόαιμος,

ήδυπαθής, μελαγχολικός aγριος ατό μίσος, δπως ήταν- δέ μπορούσε αύτός

ό 'ίδιος νά έκπληρώσει τό νόμο, καί μάλιστα, κάτι πού φαινόταν ώς τό πιό

παράξενο: πώς ή aχαλίνωτη aρχομανία του διαρκώς έρεθιζόταν, ωστε νό

τόν παραβαίνει, καί πώς έπρεπε νά ύποχωρεϊ σ · αύτό τό κέντρισμα.

Είναι πραγματικό ή <<σαρκ ικότητα», πού τόν κάνει διαρκώς παραβάτη; Καί

δχι πιό πολύ, δπως aργότερα ύποπτεύονταν, πίσω όπ' αύτήν ό 'ίδιος ό νόμος,

ό όποϊος όφείλει συνεχώς ν· aποδεικνύεται ώς άνεκπλήρωτος καί μέ άκα­

τανίκητη γοητεία σέ δελεάζει γιά νό τόν παραβεϊς; ·Αλλά τότε δέν είχε

όκόμη αύτή τή διέξοδο. Πολλά ύπήρχαν ατή συνείδησή του - δείχνει

έχθρότητα, φόνο, μαγεία, είδωλολατρία .. άκολασία, μέθη καί έπιθυμία όκό­λαστων συμποσίων - καί πόσο συχνά έπίσης ζητοϋσε ν· άπολυτρωθεϊ πάλι

άπ · αύτή τή συνείδηση καί άκόμη περισσότερο τήν άρχο μανία του μέ τόν ύπερβολικό φανατισμό τής λατρείας καί ύπεράσπισης τοϋ νόμου : έρχονταν

στιγμές, πού μονολογούσε: <<δλα είναι μάταια! τά βάσανα τοϋ άνεκπλήρωτου

νόμου δέν είναι δυνατό νό ύπερνικηθοϋν». Παρόμοια θά αίσθανόταν καί ό

Λούθηρος, όταν μέσα ατό μοναστήρι του ijθελε νό γίνει ό τέλειος dνθρωπος

τοϋ κληρικοϋ ίδανικοϋ: καί παρόμοια δπως ό Λούθηρος, δταν κάποια ήμέρα

aρχισε νά μισεί τό κληρικό ίδανικό καί τόν πάπα καί τούς aγιους καί όλόκληρο

τόν κλήρο, μ · ένα άληθινό θανάσιμο μίσος , δσο πιό λίγο έπιτρέπουν νά τό

όμολογήσει- δμοια συνέβη κα ί μέ τόν Παϋλο. 'Ο νόμος ήταν ό σταυρός , aτόν

όποίο αΙσθανόταν πώς τ'iταν καρφωμένος: πόσο τόν μισοϋσε! Πόσο μνησι­

κάκησε!

Πώς έψαχνε νά βρεϊ γύρω του ένα μέσο, γιά νά τόν έκμηδενίσει, - γιά νά

μήν τόν έκπληρώσει πιά αύτός ό 'ίδιος! Καί ατό τέλος aστραψε μέσα του ή

σωτήρια iδέα, σύγχρονα μ· ένα όραμα , πού δέ μποροϋσε νά συμβεί διαφο­

ρετικά σ ' αuτόν τόν έπιληπτικό: σ· αuτόν τόν έξαλλο ζηλωτή τοϋ νόμου . πού

μέσα του τόν είχε θανάσιμα βαρεθεί, παρουσιάστη κε σ · έρημο δρόμο έκεϊ­

νος ό Χριστός μέ τό φωτοστέφανο τοϋ θεοϋ στό πρόσωπό του καί ό Παϋλος

aκουγε τά λόγια: <<γιατίμέ καταδιώκεις;>> Τό σημαντικό πού συνέβη έδώ είναι

ώστόσο τοϋτο : τό κεφάλι του ξαφνικά ξαστέρωσε · <<εΤναι άνόhτο» , εΤπε , <<νά καταδιώκω άκριβώς αuτόν τόν Χριστό! ·Εδώ εlναι λοιπόν ή διέξοδος, έδώ εΙ­

ναι ή τέλεια έκδίκηση , έδώ καί πουθενά άλλοϋ έχω καί κρατώ τόν καταλυτή

τοϋ νόμου!>> ·Ο όρρωστος μέ τήν π ιό βασανιστική ύπεροψία αίσθάνεται ξαφνι­

κά πώς πάλι γίνεται καλά, ή ήθική άπελπισία έξανεμίσθηκε, γιατί έξανεμίσθη­

κε , έκμηδενίσθηκε ή ήθική- δηλαδή έκπληρώθηκε, έκεί στό σταυρό! 'Ώς τώ­

ρα έθεωρεϊτο όπ ' αuτόν έκεϊνος ό έπονείδιστος θάνατος , γιά τόv όποίο μι­

λούσαν οί οπαδοί τι'jς νέας θρησκείας , ώς κύριο έπιχείρημα κατά τοϋ μεσ­

σιανισμού , γιά τόν όποίο μιλοϋσαν οί όπαδοί τής νέας Θρησκείας : πώς δμως,

έάν αuτός ήταν άναγκαϊος γιά τήν κατάργηση τοϋ νόμουΙ - Οί τεράστιες

συνέπειες αuτής τής ξαφνικής ίδέας. αuτής τής λύσης τοϋ αίνίγματος

61

στροβιλίζουν μηρός στά μάτια του, γίνεται ξαφνικά ό πιό εύτυχισμένος άν­

θρωπος,- ή μοίρα τών ·Ιουδαίων, όχι, όλων τών άνθρώπων φαίνεται σ ' αύτόν

συνδεδεμένη μ· αύτή τή ξαφνική ίδέα, μ · αύτό τό δευτερόλεπτο τοΟ αίφνί­

διου φωτισμοΟ του, έχει τήν ίδέα τών ίδεών , τό κλειδί τών κλειδιών , τό φώς

τών φώτων · γύρω άπ ' αύτόν τόν ϊδιο στρέφεται μελλοντικάΊ1 ίστορία! Γιατί

αύτός είναι άπό δώ καί μηρός ό δάσκαλος τής eκμηδένισrις τοο νόμου! · Ο

θάνατος γιά τήν άποτροπή τοϋ κακοϋ- τοϋτο σημαίνει έπίσης τό θάνατο γιά

τήν κατάργηση τοΟ νόμου· νά είσαι μέσα σέ σάρκα- τοΟτο σημαίνει νά είσαι

καί μέσα στό νόμο! Τό νά έχεις γίνει ένα μέ τό Χριστό- σημαίνει πώς έχεις γί­

νει έπίσης μαζί μ · αύτόν ό έξολοθρευτής τού νόμου· τό νά έχεις πεθάνει μαζί

μ· αύτόν- σημαίνει πώς έχεις πεθάνει γιά τήν κατάργηση τοο νόμου! · Ακό­μη κι όν ήταν δυνατό νά άμαρτάνουμε, σ · αύτή τήν περίπτωση όχι πιά κατά

τοϋ νόμου , «είμαι έκτός νόμου», «έάν τώρα ijθελα νά παραδεχθώ πάλι τό νό­

μο καί νά ύποταχθώ σ ' αύτόν, τότε θά έκανα τό Χριστό συνεργό τής άμαρτί­

ας»· γιατί ό νόμος ήταν γι · αύτόντόλόγο έδώ , γιά νά γίνονταιάμαρτίες, αύτός

έξύφαινε πάντοτε τήν άμαρτία, όπως ένας όξύς χυμός τήν άρρώστια · ό θεός δέ θά μπορούσε ποτέ ν ' άποφασίσει τό θάνατο τοϋ Χριστοϋ , έάν ήταν γενι­

κά δυνατή μιά έκπλήρωση τού νόμου δίχως αύτόν τό θάνατο· τώρα δέν

έξαλείφθηκε μόνο κάθε άμαρτία, άλλά έξολοθρεύθηκε καθαυτή ή άμαρτία ·

τώρα είναι ό νόμος νεκρός, τώρα είναι ή σαρκικότητα , μέσα στήν όποία αύτός

κατοικεί , νεκρή -η τουλάχιστο σέ συνεχή άπονέκρωση , κατά κάποιο τρόπο

σάπια . ·Ακόμη λίγο καιρό μέσα σ · αύτή τή σαπίλα! - αύτή είναι ή μοίρα

τοϋ Χριστιανοϋ , προτοϋ αύτός, άφοϋ γίνει ένα μέ τό Χριστό , άναστηθεί μαζί

μέ τό Χριστό, πάρει μέρος ατή θεία δόξα μαζί μέ τό Χριστό καίγίνει «υίός θε­

ού», δπως ό Χρισ;ός . - " Ε τ σι άποκορυφώθηκε ή μέθη τοϋ Παύλου καί παρό­μοια ή προπέτεια τής ψυχής του - μέ τή σκέψη τής ένωσης μέ τό Χριστό ά­

φαιρέθηκε άπ · αύτή κάθε ντροπή , κάθε ύποταγή, κάθε φραγμός, καί ή άδάμα­

στη θέληση τής άρχο μανίας άποκαλύπτεται ώς μιά προληπτική έντρύφηση.

σέ θεϊκές λαμπρότητες. ΤοΟτο ήταν ό πρώτος Χριστιανός , ό έπινοητής

της Χριστιανοσύνης . " Ως τότε ύπfjρχαν μόνο μερικοί · Ιουδαίοι αίρετικοί .

69 · Αμίμητο. - · Υπάρχει μιά τεράστια ένταση καί άπόσταση μεταξύ φθόνου

καί φιλίας , μεταξύ αύτοπεριφρόνησης καί περηφάνιας : στήν πρώτη ζούσε

ό 'Έλληνας, στή δεύτερη ό Χριστιανός .

62

70 Σέ τί είναι χρήσιμη μιά χοντροκομμένη διάνοια. - · Η χριστιανική έκκλη­

σία εΊναι μιά εγκυκλοπαίδεια άρχαιότατων λατρειών καί άντιλήψεων τής πιό

ποικίλης προέλευσης , καί γι ' αύτό τόσο ίκανή γιά άποστολή · αύτή μποροϋσε

aλλοτε, μπορεί καί τώρα νά φθάσει δπου θέλει, εϋρισκε καί βρίσκει κάτι πα­

ρόμοιο, πού προϋπήρχε , ατό όποίο μπορεί νά προσdρμόζεται καί νά παρεισά­

γει βαθμιαία τό πνεϋμα της. Δέν εΊναι σ' αύτή τό χριστιανικό, άλλά τό οίκου­

μενικό - είδωλολατρικό τών έθίμων της ό λόγος γιά τή διάδοση αύτής τής

παγκόσμιας θρησκείας· οί ίδέες της , πού έχουν τίς ρίζες τους σύγχρονα ατό

ίουδαϊκό καί στό έλληνικό , ήξεραν νά ύψώνονται έξαρχής πάνω άπό τίς έθνι­

κές καί φυλετικές διακρίσεις καί λεπτότητες, δ πως καί πάνω άπό προλήψεις .

Μπορεί νά θαυμάζει κανείς αύτή τή δύναμη, ν · άφίνει ν · άναπτύΌσονται τά

ποικιλότατα τό ένα μέσα στό όλλο, μόνον aς μήν ξεχνάει - έπίσης τήν άξιο­

καταφρόνητη ίδιότητα αύτής τής δύναμης - τήν έκπληκτική βαναυσότητα

καί λιτότητα τοϋ πνεύματός της στήν έποχή τοϋ σχηματισμοϋ τών έκκλη­

σιών, ωστε νά μένει τόσο ίκαΙLοποιημένο μέ κάθε τροφή καί νά χωνεύει άντι­

θέσεις σάν πυρόλιθους .

71 ·Ο χριστιανισμός έκδικεϊται τή Ρώμη. - Τίποτε Ίσως δέν κουράζει τόσο

πολύ δσο ή όψη ένός μόνιμου νικητή - διακόσια χρόνια έβλεπε κανείς τή

Ρώμη νά ύποτάσσει ένα λαό μετά τόν όλλο, ό κύκλος είχε συμπληρωθεί, δλο

τό μέλλον φαινόταν δτι ήταν στό τέλος, δ λα τά πράγματα είχαν τακτοποιη­

θεί γιά μιά αίώνια κατάσταση - δταν μάλιστα έκτιζαν τήν αύτοκρατορία , τήν

έκτιζαν μέ τήν ύστερόβουλη σκέψη τοϋ «aere perennius»· - έμείς, πού

γνωρίζουμε μόνο τή «μελαγχολία τών έρειπίων» , πολύ λίγο μ:τοροϋμε νά

καταλάβουμε έκείνη τήν έντελώς διαφορετική μελαγχολία τών αίώνιων οί­

κοδομημάτων, άπό τήν όποία όφειλε κανείς νά έπιδιώξει τή σωτηρία του, μ ·

όποιονδήποτε τρόπο, - π . χ. μέ τήν έλαφρότητα τοϋ ·Ορατίου. " Αλλοι ζη­

τοϋσαν άλλο μέσο παρηγοριάς γιά τήν κόπωση, πού συνόρευε μέ τήν άπελ­

πισία, γιά τή θανάσιμη συνείδηση , πώς τώρα πιά δλη ή πορεία τής σκέψης

καί της καρδιάς είναι δίχως έλπίδα, πώς παντοϋ κάθεται ή μεγάλη άράχνη ,

πώς αύτή θά πιεί χωρίς οΊκτο δλο τό αίμα , δπου καί όν άνάβλυζε άκόμη τοϋ­

το . - Αύτό τό βουβό μίσος τών κουρασμένων θεατών έναν όλόκληρο αίώνα

κατά τής Ρώμης, δσο κυριαρχοΟσε μόνον ή Ρώμη, ξέσπασε στό τέλος στό

Χριστιανισμό, μέ τό νά συμπεριλάβει αύτός τή Ρώμη , τόν «κόσμο>> καί τήν

«άμαρτία» σ ' ένα αΊσθημα . Τήν έκδικήθηκαν μέ τό δτι σκέmονταν πώς πλη­

σιάζει τό αίφνίδιο τέλος τοϋ κόσμου · τήν έκδικήθηκαν μέ τό νά φαντάζονται

63

πάλι ένα μέλλον- ή Ρώμη ijξερε νά κάνει τά πάντα προϊστορία της καί παρόν­

καί ένα μέλλον, σέ σύγκριση μέ τό όποίο ή Ρώμη δέ φαινόταν πιά ώς τό

σπουδαιότατο· τήν έκδικήθηκαν μέ τό νά όνειρεύονται μιά δεύτερη παρου­

σία , - καί ό σταυρωμένος ·ιουδαίος ώς σύμβολο τής σωτηρίας ήταν ό μεγα­

λύτερος χλευασμός τών μεγαλόπρεπων Ρωμαίων πραιτόρων τής έπαρχίας,

γιατί τώρα έμφανίστηκαν αύτοί ώς τά σύμβολα τοϋ όλέθρου καί τοϋ ώριμου

γιά καταστροφή «κόσμου».

72 Τό <<μετά τό θάνατο>> . - · Η ίδέα γιά τιμωρίες στήν κόλαση ύrnϊρχε σ ·

όλόκληρη τή ρωμαϊκή αύτοκρατορία προτοϋ έμφανισθεϊ ό Χριστιανισμός:

τήν είχαν έπωάσει μέ ίδιαίτερη εύχαρίστηση οί πολυάριθμες μυστικές λα­

τρείες ώς τό πιό γόνιμο αύγό τής δύναμής τους. Ό 'Επίκουρος πίστευε,

πώς δέ μποροϋσε νά προσφέρει μεγαλύτερη ύπηρεσία στούς όπαδούς του

άπό τό ξερρίζωμα αύτfίς τής πίστης: ό θρίαμβός του, πού βρίσκει τόν ώραιό­

τατο άπόηχό του στό στόμα τοϋ σκυθρωποϋ καί ώστόσο λαμπροϋ όπαδοϋ τής

θεωρίας του, τοϋ Ρωμαίου Λουκρήτιου, ήρθε πολύ νωρίς , - ό χριστιανισμός

πήρε στήν ίδιαίτερη προστασία του τήν ηδη σάπια πίστη στά ύποχθόνια

φόβητρα, καί σ· αύτό φέρθηκε πολύ έξυπνα! πως θά μποροϋσε χωρίς νά

βάλει μέ τόλμη χέρι σ· αύτή τήν πλήρη είδωλολατpία νά νικήσει τή δημοτι­

κότητα τών λατρειών τοϋ Μίθρα καί τής " Ισιδος: .. Ετσι πήρε μέ τό μέρος του τούς δειλούς - τούς ίσχυρότατους όπαδούς μιδς νέας πίστης! Οί 'Ιουδαίοι,

ώς ένας λαός, πού κρεμόταν καί κρέμεται άπό τή ζωή, είχαν δπως

οί .. Ελληνες καί περισσότερο άπό τούς .. Ελληνες πολύ λίγο καλλλιεργήσει έκεΤνες τίς ίδέες: ό όριστικός θάνατος ώς ή τιμωρία τοϋ άμαρτωλοϋ, καί ή

ποτέ πάλι άνάσταση ώς αύστηρότατη άπειλή , - τοϋτο έπιδροϋσε Jϊδη άρκετά ίσχυρά σ· αύτούς τούς παράξενους άνθρώπους, οί όποΙοι δέν ijθελαν ν '

άπαλλαγοϋν άπό τό σώμα τους, άλλά είχαν τήν έλπίδα νά τό διασώσουν αίώνια

μέ τόν έκλεπτυσμένο αίγυπτιασμό τους . (ένας 'Ιουδαίος μάρτυρας, πού

διαβάζουμε στό δεύτερο βιβλίο τών Μακκαβαίων, δέν τό βάζει στό μυαλό του

νά παραιτηθεί άπό τά aποσπασμένα σωθικά του: θέλει νά τά έχει στή ·Ανά­

σταση, -έτσι συνηθίζεται στούς ·Εβραίους-) .Στούς πρώτους χριστιανούς

ήταν πολύ μακριά ή ίδέα πώς ύπάρχουν αίώνια βασανιστήρια, σκέπτονταν πώς

είχαν λυτρωθεί «άπό τό θάνατο>> καί περίμεναν άπό μέρα σέ μέρα μιά μετα­

μόρφωση, κι· δχι πιά ένα θάνατο (πόσο παράξενη έπίδραση έπρεπε νό είχε σ· αύτούς τούς άνθρώπους ή πρώτη περίπτωση θανάτου! Πώς άνακατεύ­

ονταν έδώ έκπληξη, χαρά, άμφιβολία ντροπή, ψυχικό πάθος!- άληθινά ένα

θέμα γιά μεγάλους καλλιτέχνες) . ·Ο ΠαΟλος δέν ijξερε νά είπεί κάτι καλύτε­

ρο γιά τό λυτρωτή του παρά πώς αύτός έχει άvοίξει γιά τόν καθένα τίς πύλες .

64

Χορcύοντcς σάτυροι. Ψυκτήρ Δούριδος 500-480 π.Χ. Βρcτ. Μουσείο

,κι ό Σίλερ dκόμη έχει δίκαιο, άναφορικά μ' αύτές τίς dρχές τής τραγικής

τέχνης: ό χορός είναι τό ζωντανό οχυρό εναντίον τής tφόδου τής πραγματικότητας γιατί- σάν χορός τών Σατύρων- είναι άληθινώτερη, πραγματικώτcρη, πληρέστερη εΙκόνα τής ϋπαρξης άπό τόν πολίτισμέvο aνθρωπο πού θεωρείται γενικά γιά μοναδική πραγματικότητα» .

(Φp. Νίτσε, ή γέννηση τής τραγωδίας, μετ. Κ. Μεpαναίσυ)

I I I I I

I I I

Πλοϋς τοϋ Διονύσου, κύλιξ τοϋ Έξηκία 6ος αί. Μόναχο.

14) «Στήν πραγματικότητα δμως. ό fίρωας αύτός είναι ό πάσχων Διόνυσος τών Μυστηρίων, ό θεός πού δοκιμάζει «έν έαυτώ» τούς πόνους τίjς έξατομίκευσης καί γιά τόν όποίο θαυμαστοίμϋθοι διηγοϋνται πώς, δταν ήταν νήπιο, σφαγιάστηκε καί διαμελίστηκε άπ' τούς Τιτdνες καί λατρεύτηκε έτσι μέ τό δνομα Ζαγρεύς. ·Ο θρύλος αύτός σημαίνει πώς αύτός ό άκρωτηρισμός αύτός ό διαμελισμός, τό άλη­

θινό διονυσιακό πάθος, μπορεί νά παραβληθεί μt μιά μεταμόρφωση σt dtρα, γίj καί φωτιά, καί πρέπει κατά συνέπεια νά θεωρήσουμε τήν κατάσταση τίjς έζ,ατομίκευσης γιά πρωταρχική πηγή καί καταγωγή δλωv τών aυμφορών. Άπ' τό χαμόγελο αύτοϋ

του Διόνυσου γεννήθηκαν οί θεοί· dπ' τά δάκρυά του οί aνθρωποι. Σ' αύτή τήν ί5παρξη του διαμελισμένου θεοD, ό Διόνυσος κατέχει τή διπλή φύση τοϋ ώμοϋ καί aγριου δαίμονα καί του πράου καί /fπιου κυρίου».

(Φρ. Νίτσε, ή γέvvηση της τραγωδίας, μετ. Κ. Μεραvαίου)

πρός τήν αίωνιότητα, - δέν πιστεύει άκόμη στήν άνάσταση των άλύτρωτων ,

σύμφωνα μάλιστα μέ τήν διδασκαλία του γιά τόν άνεκπλήρωτο νόμο καί τό θά­

νατο ώς συνέπεια τής άμαρτίας ύποπτεύεται πώς βασικά κανέίς ως τώρα

(!'\ πολύ λίγοι , κι· έκείνοι άπό χάρη καί χωρίς άμοιβή) δέν έγινε άθάνατος·

τώρα γιά πρώτη φορά άρχίζει ν · άνοίγει ή άθάνασία τίς πύλες της- καί τελικά

έχουν έκλεγεί γι · αύτή πολύ λίγοι , δπως δέν παραλείπει νά προσθέσει ή ά­

λαζονεία τοϋ έκλεκτοϋ. · λλλοϋ , δπου ή όρμή γιά ζωή δέν {]ταν τόσο μεγά­

λη, δπως μεταξύ των · Ιουδαίων καί των · Εβραιοχριστιανών , καί ή έλπίδα γιά

άθανασία δέν φαινόταν άπόλυτα πολυτιμότερη άπό τήν έλπίδα γιά έναν όρι­

οτικό θάνατο , έγινε έκείνη ή είδωλολατρική καί ώστόσο δχι έντελώς μή ίου­

δαϊκή προσθήκη τής κόλασης , ένα έπιθυμητό όργανο στό χέρι τών άποστό­

λων : άvάκυψε ή νέα διδασκαλία πώς ό άμαpτωλός καί άλύτρωτος εΤναι έπίσης άθάνατος , ή διδασκαλία γιά τούς αiώνια καταδικασμένους , κι αύτή ιlταν Ισχυ­

ρότερη άπό τήν τώρα πιό ώχρότερη ίδέα το Ο όριστικοΟ θανάτου. Πρώτα ή έπι-

6τήμη όφειλε νά τήν άνακατακτήσει πάλι , καί μάλιστα μέ τό νά άποκρούσει

συνάμα κάθε όλλη ίδέα γιά τό θάνατο καί γιά κάθε ζωή στό ύπερπέραν ... Ε­χουμε γίνει φτωχότεροι ώς πρός ένα ένδιαφέρον: τό «μετά- τό θάνατο» δέν

μός ένδιαφέρει πιάl - μιά άνείπωτη εύεργεσία , πού εΊναι μόνο άκόμη πολύ

νέα , ωστε ώς τέτοια νά γίνει αίσθητή μακριά · καί πλατιά!- Καί πάλι θριαμβεύει

ό · Επίκουρος!

73 Γιά τήν ••άλήθεια •• ! «Γιά τήν άλήθεια τοϋ χριστιανισμού μίλησε ή ένάρετη

μεταλλαγή τών χριστιανών , ή καρτερικότητα στά πάθη , ή σταθερή πίστη καί

προπαντός ή διάδοση καί ή άνάmυξη παρ · όλες τίς ταλαιπωρίες •• , - έτσι λέτε

άκόμη καί σήμερα! Είναι νά σος λυπάται κανείς! .. Ετσι μάθετε λοιπόν, πώς δλ '

αύτά δέ μιλάνε οϋτε ύπέρ οϋτε κατά τής άλήθειας , πώς ή άλήθεια

άποδείχνεται άλλοιώτικη άπ ' ότι ή είλικρίνεια καί πώς ή τελευταία δέν εlναι

καθόλου ένα έπιχείρημα γιά τήν πρώτη!

74 Χριστιανική ύστερό6ουλη σκέιμη. -: Δέ θά έπρεπε νά ήταν αύτή ή πιό

συνηθισμένη ύστερόβουλη σκέψη τοϋ χριστιανού τοϋ πρώτου αίώνα : ••εΊναι

καλύτερα νά πείθεις τόν έαυτόν σου γιά τήν ένοχή σου παρά γιά τήν άθωό­

τητά σου , γιατί κανείς δέ ξέρει άκριβώς ποιά γνώμη έχει ένας τόσο ίσχυρός

κριτής , - όμως πρέπει κανείς vά φοβάται, πώς αύτός έλπίζει νά βρίσκει δλο

65

ένόχους! Μέ τήν παντοδυναμία του εύκολότερα θά συγχωρεί έναν ένοχο

παρά νά παραδέχεται πώς ένας έχει μπροστά σ· αύτόνδίκαιο.>> Αύτόένιωθαν

οί φτωχοί aνθρωποι τής έπαρχίας μπροστά στό Ρωμαϊο πραίτορα: «αύτός εΙ ναι

πολύ περήφανος , ωστε νά έπιτρέπει καί σέ μός νά έϊμαστε όθώοι>>- πώς δέν

έπρεπε νά έπανεμφανισθεί τοϋτο άκριβώς τό α'ίσθημα στή χριστιανική

άναπαράσταση τοϋ άνώτατου δικαστή!

75

'Όχι εύρωπαϊκό καί όχι άριστοκρατικό. - ' Υπάρχει κάτι άνατολίτικο καί

κάτι θηλυκό στό χριστιανισμό: τοϋτο aποκαλύπτεται στήν iδέα «ό θεός

τιμωρεί δποιον άγαπάει>> Γιατί οί γυναίκες στήv ' Ανατολή θεωροϋν τιμωρίες

καί αύστηρό aποκλεισμό τοϋ προσώπου τους άπό τόν κόσμο ώς ένα σημάδι

της άγάπης τοΟ όντρα τους καί παραπονούνται, δταν παραλείπονται αύτά τά

σημάδια .

76 Νά σκέπτεσαι κακά σημαίνει νά πράπεις κακά. - Τά πάθη γίνονται κακά

καί δόλια , δταν θεωρούνται κακά καί δόλια. " Ετσι ό χριστιανισμός πέτυχε νά

δημιουργήσει άπό " Ερωτα καί 'Αφροδίτη - μεγάλες ίδανικές δυνάμεις -δαιμόνια της κόλασης καί φαντάσματα μέ τά μαρτύρια πού προκαλοΟσε στή

συνείδηση τών πιστών σέ κάθε γενετήσιο έρεθισμό. Δέν εlναι τρομερό νά

κάνουμε πηγή της ψυχικής άθλιότητας άπαραίτητες καί κανονικές αίσθήσεις

καi νά θέλουμε νά κάiιουμέ έτσι τή ψυχική άθλιότητα άναγκαία καί κανονική σέ κάθε ι'iνθρωπο! · Επιπλέον παραμένει το Ο το ένα μυστικό καί έτσι βαθύτερα

ριζωμένο κακό : γιατί δέν έχουν όλοι τό θάρρος τοΟ Σαίξπηρ, νά όμολογοΟντή

χριστιανική τους ζοφερότητα σ' αύτό τό σημείp, δπως έκανε αύτός στά σο­

νέπα του . - Πρέπει λοιπον νά όνομάζεται πάντοτε κακό κάτι, έvαντίον τοΟ όποίου όφείλουμε νά άγωνιζόμαστε, νά τό κρατδμε σέ περιορισμό η άνάλογα

μέ τίς περιστάσεις νά τό βγάζουμέ όλότελα άπό τό μυαλό μας! Δέν εΊναι αl)τό

· τρόπος χυδαίων ψυχών , νά σκέmονται πάντοτε κακά έναν έχθρό! Καί

έπμρέπεται νά ονομάζουμε έναν έχθρό έρωτα! Είναι γενικά κοινό στά

γεν~τήσια αίσθήματα , καθώς καί σ ' αύτά της συμπόνιας καί λατρείας, νά

εύεργετεί ό ένας όνθρωπος μέ τήν εύχαρίστησή του έναν άλλο άνθρωπο- δέ

συναντάει κανείς στή φύση πολύ συχνά τέτοιες εύμενείς διοργανώσεις . Καί

άκριβώς μιά τέτοια τή δuσφημοϋν καί μέ τήν κακή συνείδηση τήν κατα­

στρέφουν! · Αδερφώνουν τή γέννηση τοΟ άνθρώπου μέ τήν κακή συνείδηση! - Στό τέλος πήρε αύτή ή διαβολοποίηση τοϋ έρωτα μιά έξοδο κωμωδίας: ό

66

<<διάβολος» έρωτας έγινε βαθμιαία γιά τόν όνθρωπο πιό ενδιαφέρων άπ . δτι

ολοι οί όγγελοι καί aγιοι, χάρη στά κρυφομιλήματα καί τίς κρυφές ένέργειες

τής έκκλησίας σ· δλα τά έρωτικά πράγματα. Αύτή συντέλεσε - μέχρι της

έποχfiς μας - νά γίνει ή έρωτική ίστορία τό μοναδικό πραγματικό ένδιαφέρον

θέμα , πού είναι κοινό σ· όλους τούς κύκλους - μέ μιά άκατανόητη στήν

άρχαιότητα ύπερβολή, τήν όποία θά διαδεχθεί άργότερα .άκόμη καί ό

καγχασμός. " Ολη μας ή ποίηση καί διανόηση, άπό τήν π ιό ύψηλή ως τήν π ιό

χαμηλή, διακρίνεται άπό τήν ύπερβολική σπουδαιότητα , μέ τήν όποία πα­

ρουσιάζεται μέσα σ · αuτές ή έρωτική ίστορία ώς πρωταρχική ίστορία καί

κάτι περισσότερο άπό διακρίνεται : 'ίσως έξαιτίας της ό κόσμος τοϋ μέλλοντος

νά κρίνει, πώς σ· δλη τήν κληρονομιά τοΟ χριστιανικού πολιτισμού ύπάpχει

κάτι ταπεινό καί άνώμαλο .

77 Τά μαρτύρια τώv ψυχών- Γιά όποιαδήποτε μαρτύρια, πού προξενεί ένας

σ· ένα ξένο σώμα , βάζει ό καθένας τίς φωνές · ή άγαyάκτηση έναντίον ένός

άνθρώπου, πού είναι ίκανός γι' αύτό, ξεσπάει άμέσως μάλιστα . τρέμουμε

ήδη μέ τήν ίδέα ένός μαρτυρίου , πού θά μπορούσε νά γίνει σ· έναν όνθρωπο

ή ζώο, καί πονάμε άνι!Πόφορα, δταν άκοϋμε γιά ένα άπόλυτα άποδειγμένο

γεγονός τέτοιου ε'iδους. · Ωστόσο είναι κανείς άκόμη πολύ μακριά, ωστε νά

αίσθάνεται σχετικά μέ τά μαρτύρια τών ψυχών καί τή φρικαλεότητα της διά­

πραξής τους μέ τόν 'ίδιο τρόπο. · Ο χριστιανισμός τά έφάρμοσε σ · έναν άνή­

κουστο βαθμό καί διακηρύσει άκόμη συνεχώς αύτό τό είδος τών βασανιστη­

ρίων, μάλιστα, παραπονείται έντελως άθώα yιά παρακμή καί χλιαρότητα, δταν πρόκειται γιά μιά κατάσταση χωρίς τέτοια μαρτύρια , - δλα μέ τό συμ­

πέρασμα, πώς ή άνθρωπότητα άντιμετωπίζει τόν διό πυρός πνευματικό

θάνατο, τά πνευματικά βασανιστήρια καί τά όργανα βασανισμού άκόμη καί

σJiμερα μέ τήν 'ίδια άγωνιώδη ύπομονή καί άποφασιστικότητα, δr:ως κάποτε τά

φρικτά βασανιστήρια άνθρώπου καί ζώου . ·Η κόλαση άληθινά δέν έμεινε ένας

κενός λόγος: καί στούς νεόπλαστους πραγματικούς φόβους τής κόλασης

άνταποκρίθηκε ένα έπίσης νέο είδος τοϋ ο'ίκτου, μιά άποτρόπαια καί

άβάστακτη, άγνωστη στούς παλιότερους χρόνους εύσπλαχνία γιά τέτοιους

<<άμετάκλητα καταδικασμένους γιά τήν κόλαση>>, δπως π.χ μός δίνει νά

καταλάβουμε ό πέτρινος μουσαφίρης γιά τόν Δόν Ζουάν , καί ή όποία στούς

χριστιανικούς αίώνες έκανε ήδη πολλές φορές καί τίς πέτρες νά οuρλιάζουν .

· Ο Πλούταρχος δίνει μιά ζοφερή είκόνα γιά τήν κατάσταση ένός δεισιδαίμονα

μέσα στήν είδωλολατρία: αύτή ή είκόνα γίνεται άθώα, έάν κανείς άντιπα­

ραθέσει τό χριστιανό τοϋ Μεσαίωνα, ό όποίος είκάζει, πώς δέ μπορεί ν ·

άποφύγει τό <<αίώνιο μαρτύριο». Σ ' αύτόν παρουσιάζονται άπαίσιοι προάγ-

67

γελοι: ϊσως ένας πελαργός πού κρατάει ένα φίδι στό ράμφος καί άκόμη

διστάζει νά τό καταπιεί. .. Η ή φύση γίνεται ξαφνικά χλωμή, ι'ί πετοϋν

φλεγόμενα χρώματα πάνω ά.πό τό έδαφος. "Η πλησιάζουν οί μορφές

πεθαμένων συγγενών μέ πρόσωπα, πού φέρουν 'ίχνη φοβερών πόνων. 'Ή

φωτίζονται οί σκοτεινοί τοίχοι στό δωμάτιο αύτού πού κοιμάται καί τiάνω σ ·

αuτους έμφανίζονται σέ κίτρινο καπνό δργανα βασανισμού καί ένα συνονθu­

λευμα φιδιών καί διαβόλων. Λοιπόν , ποιόν άποτρόπαιο τόπο διάλεξε άπό

τή γή ό χριστιανισμός , γιά νά στήσει παντού τόν έσταυρωμένο καί νά χα­

ρακτηρίζει τή γη ώς τόν τόπο «όπου ό δίκαιος βασανίζεται μέχρι θανάτου»!

Καί δταν ή δύναμη μεγάλων κηρύκων τής μετάνοιας παρουσίαζε στή δη­

μοσιότητα τόν κρυφό πόνο τού ότόμου , μαρτύρια τού «μικρού θαλάμου>> ,

δταν π . χ. ένας Ού'ϊκφιλντ κήρυττε «σάν ένας έτοιμοθάνατος πρός έ­

τοιμοθάνατους >>, όλλοτε κλαίγοντας γοερά , όλλοτε χτυπώντας δυνατά καί

μέ πάθος τό πόδι , μέ τούς πιό διαπεραστικούςκαί άπότομους τόνους

καί χωρίς νά φοβάται νά κατευθύνει δλο τό βάρος μιός έπίθεσης πρός

ένα · μεμονωμένο παρόν πρόσωπο, άποχωρίζοντάς το άπό τήν κοινότητα

μ · ένα φοβερό τρόπο - πώς φαίνονταν τότε νά θέλει ή γή κάθε φορά

νά μεταβληθεί πραγματικά σέ ••λιβάδι τοϋ κακοϋ>>! 'Έβλεπε κανείς έπει­

τα τά πλήθη , πού είχαν συρρεύσει , σάν νά είχαν προσβληθεί άπό τρέ­

λσ πολλοί είχαν σπασμούς άπό τό φόβο · όλλοι κείτονταν έδώ , άναίσθη­

τοι, άκίνητοι : μερικοί έτρεμαν σύγκορμα η τά διαπεραστικά ξεφωνητά

τους διασχίζανε όλόκληρες ώρες τόν' άέρα . Παντού μιά λαχαν ιασμέ­

νη άναπνοή , δπως τών άνθρώπων , πού μισοπνιγμένοι πάσχιζαν γιά λίγο

άέρα . «Καί πραγματικά>>, λέει ένας αύτόπτης μάρτυρας ένός τέτοιου

κηρύγματος , ••ήσαν σχεδόν όλοι οί φθόγγοι πού μποροuσαμε ν · άκού­

σουμε άπ · άνθρώπους, πού πεθαίνουν μέ σκληρά 6ασανιστήρια>> - Πο­

τέ ός μή ξεχνάμε , πώς ήταν στήν άρχή ο χρισηανισμός , ό όποίος

έφτιασε άπό τό κρεβάτι τοϋ θάνάτου ένα κρεβάτι μαρτύρων , καί πώς μέ τίς σκηνές πού εϊδαμε άπό τότε , μέ τούς άπαίσιους τόνους , πού

γιά πρώτη φορά έμφανίζονταν έδώ ώς. δυνατοί, έχουν δηλητηριασθεί οί αίσθήσεις καί τό αίμα άναρρίθμητων μαρτύρων γιά όλη τους τή ζωή

καί τή ζωή τών άπογόνων τους! " Ας σκεφθούμε έναν όδολο όνθρωπο ,

πού δέ μπορεί νά ξεχάσει τέτοια λόγια, πού όκουσε κάποτε: ••" Ω αί­ωνιότητα, ω ; · 0.ς μήν είχα ψυχή! .. Ω , 0.ς μή γεννιόμουνα: εlμαι κατα­

δικασμένος , καταδικασμένος , γιά πάντα χαμένος. Πρίν aπ · έξι ήμέρες

μπορούσατε νά μέ βοηθήσετε . ·Αλλά δλα πέρασαν. Τώρα άνήκω στό

διάβολο, θέλω νά πάω μαζί μ · αύτόν στήν κόλαση . Σπάστε, σπάστε ,

φτωχές πέτρινες καρδιές! Δέ θέλετε νά σπάσετε; τί περισσότερο μπο­

ρεί νά γίνει γιά πέτρινες καρδιές; Είμαι καταδικασμένος, γιά νά σωθείτε σείς! · Εδώ εΊναι αύτός! Ναί, έδώ εΊναι αύτός! 'Έλα , καλ~ διάβολε! 'Έλα!»

68

78 ·Η τιμωρός δικαιοσύνη . - Δυστυχία και υπαιτιότητα, - αύτά τά δύο

πράγματα έχουν τοποθετηθεί άπό τό χριστιανισμό σέ μιά πλάστιγγα :έτσι ωσ­

τε, (παν ή δυστυχία, πού προέρχεται άπό μιά ύπαιτιότητα ε1ναι μεγάλη, άκόμη

καί τώρα τό μέγεθος τοϋ σφάλματος μετριέται άκούσια έκ τών ύστέρων

σύμφωνα μ· αύτή . Τοϋτο όμως δέν είναι άρχαίο , καί γι · αύτό ή έλληνική

τραγωδία, στήν όποία γίνεται τόσο πλούσια καί ώστόσο μέ ό.λλο πνεΟ μα λόγος

γιά δυστυχία καί ύπαιτιότητα, άνήκει στούς μεγαλύτερους λυτρωτές τοϋ αί­

σθήματος , σέ βαθμό πού οί ίδιοι οί άρχαϊοι δέ μπόρεσαν νά νιώσουν. Αύτοί η­

σαν τόσο ό.δολοι , ωστε δέν όρισαν μιά «έξισωτική σχέση» μεταξύ ύnαιτιό­

τητας καί δυστυχίας. Τό πταίσμα τών τραγικών ήρώων τους ε1ναι άληθινά ή

μικρή πέτρα, πάνω στήν όποία σκοντάφτουν καί γι · αύτό τό λόγο σπάζουν τό

χέρι η βγάζουν ένα μάτι: τό άρχαίο α'ίσθημα έλεγε γι · αύτό : «Ναί, έπρεπε νά

βαδίζει κάπως πιό προσεκτικά καί λιγότερο άλαζονικά!» . ·Ωστόσο πρώτα ατό

Χριστιανισμό έπιφυλάχθηκε νά είπεϊ: «έδώ είναι μιά μεγάλη δυστυχία καί πίσω

άπ ' αύτήν πρέπει νά κρύβεται έ:να βαρύ, ί'δ!ο μέ τή δυστυχία πταίσμα , μολο­

νότι έμείς δέ τό βλέπουμε καθαρά! · Εάν δέν αίσθάνεσαι έτσι δυστυχέστε­

ρος , τότε είσαι πορωμένος , - θά πάθεις άκόμη χειρότερα!» 'Έτσι ύπfiρχε

στήν άρχαιότητα πραγματικά άκόμη δυστυχία, καθαρή άγνή δυστυχία· πρώτη

φορά ατό χριστιανισμό εlναι δλα τιμωρία, δίκαιη τιμωρία: αύτός κάνει άκόμη

καί τή φαντασία τοϋ πάσχοντος νά ύποφέρει, έτσι ωστε σέ κάθε δυστυχία του

νά αίσθάνεται τόν έαυτόν του ήθικά aποκρουστικό» Φτωχή άνθρωπότητα! -Οί 'Έλληνες έχουν μιά ίδιαίτερη λέξη γιά τήν άγανάκτηση, πού προκαλεί ή

δυστυχία τοϋ ό.λλου: αύτό τό πάθος i'jταν aτούς χριστιανικούς λαούς

άσυγχώρητο καί αναπτύχθηκε πολύ λίγο , καί γι · αύτο λείπει σ· αuτούς καί τό όνομα γι· αuτόν τόν άνδρικότερο άδελφό τοΟ οίκτου .

79 Μιά πρόταση . - .. Οταν τό έγώ μας ε1ναι , κατά τόν Πασκάλ καί τό

χριστιανισμό , πάντοτε άξιομίσητο , πώς μποροϋμε καί μόνο νά τό έπιτρέ­

ψουμε καί νά δεχθοΟμε πώς ό.λλοι θά μποροΟσαν νά τό άγαποϋν- εϊτε εlναι

αύτό θεός η ό.νθρωπος! Θά ήταν aντίθετο σέ κάθε καλή άξιοπρέπεια, νά

έπιτρέψουμε νά άγαπιόμαστε ένώ ξέρουμε πολύ καλά , πώς μόνο γιά νά

μισούμεθα είμαστε ό.ξιοι - γιά νά μή · μιλήσουμε γιά Ο.λλα άπωθητικά

αίσθήματα . -" · Αλλά άκριβώς το Ο το εΙ ναι τό βασίλειο τής χάριτος . .. Ε τ σι ε Τ ναι σέ σάς ή άγάπη τοΟ πλησiον μιά χάρις ; · Ο οlκτος σnς μιά χάρις; τώρα , έάν εΊ­

ναι τοϋτο δυνατό σέ σδς, κάντε άκόμη ένα βήμα π ιό πέρα : ν · άγαπδτε τόν 'ίδιο

τόν έαυτό σας όπά χάρη- τότε δέν έχετε πιά τήν άνάγκη τοϋ θεοϋ σας, καί

69

όλόκληρο τό δράμα τοϋ προπατορικοϋ άμαρτήματος καί τής λύτρωσης

τελειώνει μέσα στούς 'ίδιους τούς έαυτούς σας!

80

· Ο πονετικός χριστιανός . - ·Η άντίθετη πλευρά τοϋ χριστιανικού οϊκτου

γιά τά παθήματα τοϋ πλησίον εΊναι ή βαθιά ύποψία κάθε χαρδς τοϋ πλησίον ,

τής χαράς του γιά δλα δσα θέλει καί μπορεί.

81

' Ανθρωπισμός τού ι:'iγιου . - " Ενας aγιος βρέθηκε μέσα aτούς πιστούς

καί δέ μποροϋσε νά ύποφέρει τό διαρκές μ ίσος τους κατά τής άμαρτίας . Στό

τέλος εΊπε : '' Ο θεός δημιούργησε δλα τά πράγματα , μόνον τήν άμαρτία δέ

δημιούργησε : τί τό παράξενο , πού δέ τή συμπαθεί; - " Ομως ό aνθρωπος

δημιούργησε τήν άμαρτία- καί έπρεπε ν · άπαρνηθεϊ τοϋτο τό μοναδικό παιδί

του , καί μόνον έπειδή δέν άρέσει στό θεό , τόν παπού τής άμαρτίας ! ΕΊναι

τοϋτο άνθωπιστικό ; Κάθε η ~ή σ · αύτόν , πού τήν άξίζει ! -άλλά καρδιά καί

καθήκον πρέπει νά μιλήσουν n 9ώτα γιά τό παιδί - καί έπειτα γιά τήν τιμή τοϋ

παπού!».

82 Ή έπιδρομή τών κληρικών. - Τοϋτο όφείλεις νά ρυθμίσεις μέ τόν ίδιο

τόν έαυτό σου , γιατί πρόκειται γιά τή ζωή σου•• , μ· αύτή τή διακήρυξη

έξορμάει ό Λούθηρος καί νομίζει πώς μάς έβαλε τό μαχαίρι στό λαιμό . · Εμεϊς δμως τόν άποκρούουμε μέ τά λόγια ένός άνώτερου καί σωφρονέστερου:

«· Από μδς έξαρτδται νά μή σχηματίζουμε γνώμη γιά τοϋτο κι · έκείνο καί έτσι νά γλυτώνουμε τή ψυχή μας άπό τήν άνηουχία . Γιατί τά ίδια τά πράγματα δέ

μποροϋν σύμφωνα μέ τή φύση τους νά μδς ύποχρεώvουv νά έκφέρουμε

κρίσεις».

83 Φτωχή άνθρωπότητα! - Μιά σταγόνα αίμα περισσότερο η λιγότερο στόν

έγκέψαλο μπορεί νά Κάνει Τή ζωή μας άνείπωτα aθλια ΚC1ί σκληρή , ωστε νά

70

ύποφέρουμε έξαιτίας αύτής τής σταγόνας περισσότερο άπ ' δσο ό Προμη­

θέας μέ τό γύπα του .. Αλλά τό τρομερότερο είναι . cιταν κανείς δέ ξέρει, πώς αίτία εiναι έκείνη ή σταγόνα κι όχι ό «διάβολος» η ή «άμαρτία».

84 · Η φιλολογία τοΟ χριστιανισμοΟ. - Πόσο λίγο προάγει ό χριστιανισμός τό

φρόνημα γιά χρηστότητα καί δικαιοσύνη, μπορεί κανείς νά έκτιμήσει άρκετά

καλά άπό τό χαρακτήρα τών συγγραμμάτων τών λογίων του: αύτοί παρου­

σιάζουν τίς είκασίες τους μέ τέτοιο θράσος ώς δόγματα καί σπάνια βρίσκονται

σέ μιά τίμια άμηχανία κατά τήν έρμηνεία ένός χωρίου της βίβλου . Διαρκώς

λένε «έχω δίκαιο, γιατί αύτό είναι γραμμένο» καί άμέσως άκολουθεί μιά

άναιδής αύθαιρεσία τής έρμηνείας, ωστε ένας φιλόλογος, πού τό όκούει ,

στέκεται μεταξύ όργής καί γέλιου καί διαρκώς άναρωτιέται : εiναι τοϋτο

δυνατό! είναι τοϋτο τίμιο! εΤναι τουλάχιστον aξιοπρεπές;- ·Εκείνο άπ' αύτή

τήν άποψη, πού γίνεται πάντοτε στούς προτεσταντικούς όμβωνες.

Καί κάτι άνέντιμο σ · αύτό τό σημείο , πού διαρκώς γίνεται στούς

προτεσταντικούς aμβωνες, μέ πόση σκαιότητα έκμεταλλεύεται ό ίεροκή­

ρυκας τό πλεονέκτημα, δτι κανείς δέ μπορεί νά τοϋ είπεϊ, πώς έδώ

προσφέρεται στό λαό σέ κάθε μορφή διαστρεβλωμένη καί παραποιημένη ή

βίβλος καί ή τέχνη τής κακής άvάyvωσης: τοϋτο ύποτιμάει μόνον αύτός πού

ποτέ ιϊ πάντοτε πηγαίνει ότήν έκκλησία. Καί τελευταία : τί πρέπει νά περιμένει κανείς άπό τίς έπιδράσεις μιός θρησκείας , τΊ όποία στούc; αίώνες nϊc; 'ίδρυσl']c;

της παρουσίασε έκείνη τήν άνήκοuστη φιλολογική φάρσα γύρω άπό τήν Πα­

λαιά Διαθήκη : έννοώ τήν aπόπειρα ν ' aφαιρέσουν τήν Παλαιά Διαθήκη άπό

τούς · Εβρdίους μέ τόν ίσχυρισμό, δτι περιέχει μόνο χριστιανικές διδασκαλίες καί πώς άνήκει στούc; χριστιανούς ώς τόν άληθινό λαό τού ' Ισραήλ: ένώ ο ί

' Εβραίοι θά τήν είχαν μόνο σφετερισθεί. Καί τότε παραδόθηκαν σέ μιά μανία

έρμηνείας καί παρεμβολής, πού ήταν όδύνατο νά ήταν συνδεδεμένη μέ τήν

καλή συνείδηση: δ σο κι· ον .διαμαρτύρονται οί · Εβραίοι, παντού έπρεπε στήν

Παλαιά Διdθήκη νά γίνεται λόγος γιά τό )\ρ ιστό καί μόνο γιά τό Χριστό, παντού

κυρίως γιά τό σταυρό του , καί δπου άναφέρεται μόνον ένα ξύλο , μιά βέργα,

μιά σκάλα , ένα κλαδί, ένα δέντρο , μιά ίτιά , ένα ραβδί , έκεί σl']μαινε τούτο μιά

προφητεία γιά τό ξύλο τοϋ σταυροϋ · άκόμη σέ κινήσεις τού ρινόκερου καί τοϋ

χάλκινου φιδιού, άκόμη καίτοϋ Μωϋσή, δταν σηκώνει τά χέρια γιά προσφυγή,

άκόμη σέ σούβλες , στίς όποίες ψήνεται τό πασχαλινό άρνί, - δ λα ε Τ ναι

ύπαινιγμοί καί κατά κάποιο τρόπο προανάκρουσμα τοϋ σταυρού! Τό είχε

πιστέψει κάποτε κάποιος πού τό ίσχυριζόταν; · Αναλογίζεται κανείς, πώς ή

έκκλησία δέ φοβήθηκε νά πλουτίσει τό κείμενο τής · Επταήχου (π . χ. στό

Ψαλμό 96, V10) , γιά νά έκμεταλλευθεϊ άργότερα τό λαθραία παρείσακτο

71

I

I I

i I I I

χωρίο μέ τό νόημα τής χριστιανικης προφητείας. Βρίσκονταν βέβαια σέ

άγώνα καί σκέπτονταν τούς έχθρούς, καί οχι τήν έντιμότητα.

85 Λεπτότητα στήν ένδεια . - Μή χλευάζετε τή μυολογία των . Ελλήνων ,

έrτειδή μοιάζει τόσο λίγο μέ τή δική σας βαθυνούστατη μεταφυσική! · Οφεί­λετε νά θαυμάζετε ένα λαό, ό όποίος έδώ άκριβώς πρόσταξε όλτ στήν όξύ­

νοιά του καί γιά πολλά χρόνια είχε άρκετό τάκτ , wστε ν· άποφεύγει τόν

κίνδυνο τοϋ σχολαστικισμού καί της λεπτόλογης πρόληψης!

86 Οί Χριστιανοί έρμηνευτές τού σώματος . - .. Ο,τι προέρχεται άπό τό

. στομάχι, τά σπλάχνα, τό χτύπο της καρδιάς, τά νεΟρα, τή χολή, τό σπέρμα­δλες έκείνες οί ένοχλήσεις, άδυναμίες , ύπερερεθισμοί, δλη ή συμπτωματι­

κότητα τοΟ τόσου όγνωστου σέ μδς μηχανισμοΟ! - δλ · αύτά τά θεωρεί ένας χριστιανός δπως ό Πασκάλ ώς ένα ήθικό καί θρησκευτικό φαινόμενο, μέ τό

έρώτημα, έάν μέσα σ· αύτά βρίσκεται ό θεός ή .ό διάβολος, έάν τό καλό ή τό

κακό, έάν ή σωτηρία ή ή κατάρα. · Αλοίμονο γιά τό δυστυχισμένο έρμηνευτή! Πώς όφείλει αύτός νά συστρέψει καί βασανίσει τό σύστημά του! Πώς πρέπει ό

'ίδιος νά κουλουριασθεί καί βασανισθεί, γιά νά έχει δίκαιο!

87 Τό ήθικό θαύμα : - ·Ο χριστιανισμός γνωρίζει ατό ήθικό μόνον τό θαϋμα:

τήν αίφνίδια μεταβολή δλων τών άξιολογήσεων, τήν αίφνίδια έγκατάλειψη

δλων τών συνηθειών, τήν αίφνίδια άκατανίκητη κλίση πρός νέα άντικείμενα

καί πρόσωπα. ·Αντιλαμβάνεται τοΟτο τό φαινόμενο ώς τήν έπενέργεια θεοΟ

καί τό όνομάζει ένέργεια της άναγέννησης , δίνει σ · αύτό μιά μοναδική

άπαράμιλλη άξία , - δλα , δσα σ· όλλες περιπτώσεις όνομάζονται ήθικότητα καί ·

δέν έχουν σχέση μ · έκείνο τό θαϋμα, γίνονται έτσι γιά τό χριστιανό άδιάφορα,

ϊσως άκόμη , ώς α'ίσθημα εύαρέσκειας. περηφάνιας , ένα άντικείμενο τοϋ

φόβου . Στήν Καινή Διαθήκη έχει διατυπωθεί ό κανόνας της άρετης , τοΟ

έκπληρωμένου νόμου: δμως έτσι, wστε νά εΊναι ό κανόνας της άνέφικτης

άρετης : οί όνθρωποι πού έπιδιώκουv τήν ήθικότητα , όφείλουν μποστά σ· ένα

τέτοιο κανόνα νά μαθαίνουν νά αίσθάνονται τόν έαυτόν τους πάντοτε

72

μακρύτερα άπό τό σκοπό τους. όφείλουν y · άπελπίζονται άπό τήν άρετή καί στό τέλος έμπιστεύονται τόν έαυτό τους στόν έλεήμονα- μόνο μ · αύτή τήν

κατακλείδα μποροϋσε νά θεωρείται άκόμη ή ήθική προσπάθεια ένός

χριστιανού ώς πολύτιμη , μέ τήν προϋπόθεση , δτι αύτή παραμένει πάντοτε μιά

όκαρπη , όχαρη , μελαγχολική προσπάθεια . 'Έτσι μπορούσε τοΟτο νά χρη­

σιμεύσει άκόμη καί γι· αύτόν τό σκοπό , νά προκαλέσει έκείνο τό έκστατικό

λεπτό, κατά τό όποίο ό όνθρωπος ζεί τό «θρίαμβο τής χάριτος» καί στό ήθικό

θαϋμα:- δμως αύτή ή πάλη γιά τήν ήθικότητα δέν είναι άναγκαία, γιατί έκείνο

τό θαϋμα προσβάλλει δχι σπάνια άκριβώς τόν άμαρτωλό, δταν αύτός άκμάζει

κατά κάποιον τρόπο άπό τή λέπρα τής άμαρτίας φαίνετάι μάλιστα νά είναι

ή 'ίδια ή μετάβαση άπό τό βαθύτατο καί ριζικότατα άμάρτημα στό άντίθετό

του κάτι έλαφρότερο καί , ώς χειροπιαστή άπόδειξη τοϋ θαύματος, έπίσης καί κάτι έπιθυμητό - τί όλλωστε μπορεί νά σημαίνει ψυχολογικά μιά

τέτοια μεταβολή άπό βαθύτατη άθλιότητα σέ βαθύτατη εύαρέσκεια (μήπως

ϊσως μιά καμουφλαρισμένη έπιληψία;) - τοϋτο ός τό σκεφθούν οί φρε­

νολόγοι, οί όποίοι έχουν γιά παρατήρηση όφθονα παρόμοια θαύματα» (π.χ.

μανία φόνου, μανία αύτοκτονίας) . : Η σχετικά «πιό εύχάριστη έπιτυχία» στήν

περίπτωση τών χριστιανών δέν άποτελεί ούσιαστική διαφορά . -

88 Λούθηρος ό μεγάλος εύεργέτης . - Τό πιό σημαντικό, πού κατόρθωσε ό

Λούθηρος, είναι ή διέγερση δυσπιστίας πρός τούς · Αγίους καί πρός

όλόκληρη τή χριστιανική νita contemplatiνa : άπό τότε γιά πρώτη φορά 'tγινε

πάλι προσιτός στήν Εύρώπη ό δρόμος πρός μιά μή χριστιανική νita

contemplatiνa καί τέθηκε ένας σκοπός στήν περιφρόνηση τής κοσμικής

δραστηριότητας καί τών λαϊκών . · Ο Λούθηρος, ό όποϊος παράμεινε ένας

τολμηρός γιός άνθρακωρύχου , δταν τόν είχαν φυλακίσει στό μονaστήρι, κι · έκεί, άφοϋ έλειπαν όλλα 6άθη, καταδύθηκε στόν έαυτό του, διάνοιξε

τρομερές σκοτεινές διόδους , - στό τέλος κατάλαβε, δτι τοϋ ήταν άδύνατη

μιά άσκητική ζωή άγίου ιωί πώς ή έμφυτη ψυχική καί σωματική «δραστη- . ριότητά» του θά τόν όδηγοϋσε στήν καταστροφή . Πάρα πολύν καιρό δοκίμαζε

μέ κακουχίες νά βρεί τό δρόμο πρός τήν άγιοσύvη, - ατό τέλος πηρε τήν .

άπόφασή του καί εΊπε aτόν έαυτό του: «δέv ύπάρχει μιά πραγματική νita

contemplativa! · Αφήσαμε τούς έαυτούς μας νά μaς έξαπατήσουν! Οί δγιοι δέν δξιζαν περισσότερο άπ ' δσο έμεϊς δλοι» . Τοϋτο rjταν βέβαια ενας

χωριάτικος τρόπος, γιά νά εϊμαστέ δίκαιοι , - άλλά γιά τούς Γερμανούς

έκείνης τής έποχής ό σωστός καί μοναδικός: πώς τούς ένθουσίαζε νά

διαβάζουν τώρα στή λουθηρανική τους κατήχηση : «έκτός άπό τίς δέκα

έντολές δέν ύπάρχει κανένα έργο πού θά μπορούσε ν· άρέ σειστό θεό- τά

73

περ[φημα έργα τών άγΙων εlνα προσωπικές έπινοήσεις.»

89 ' Η άμφι8ολία ώς άμαρτία . - 'Ο χριστιανισμός έκανε τά πάντα γιά νά

φτιάξει τόν κύκλο , καί ιϊδη διακηρύσσει δτι ή άμφιβολία εlναι άμαρτ[α. Πρέπει

νά ριφθεί κανε[ς μέσα στήν πίστη δίχως λογική, μ· ένα θαϋμα καί έπειτα νά

κολυμπάει μέσα σ· αύτή ν δ πως μέσα στή διαυγέστατη καί άναμφισβήτητη

πηγή φωτός : fjδη μιά ματιά σέ μιά ξηρά, fjδη ή σκέψη, πώς ϊσως δέ βρίσκεται

γιά κολύμπι μόνον αύτός έδώ, i"jδη τό έλαφρό σκίρτημα τής άμφίβιας φύσης

μας - εΤναι άμαρτία! ·Ωστόσο παρατηρεί κανείς, πώς ή α4τιqλόγηση τής

πίστης καί κάθε σκέψη γιά τήν προέλευσή της έχουν fjδη άποκλεισθεί έπίσης

ώς άμαρτωλές . Θέλουν τύφλωση καί ζάλη καί ένα αίώνιο τραγούδι πάνω άπό

τά κύματα , στά όποία έχει πνιγεί ή λογική.

90 ·Εγωισμός έvαντίοv έγωισμού. - Πόσοι καταλήγουν πάντοτε στό

συμπέρασμα: θά ήταν ή ζωή άνυπόφορη, έάν δέν ύπήρχε θεός!» (ii δπως λέγεταt στόν κύκλο των ίδεαλιστών: «δέ θά ήταν δυνατό νά ύποφέρουμε τή

ζωή, έάν έλειπε όπ · αύτήν ή ήθική σπουδαιότητα τοϋ βάθους της!» -συνεπως θά έπρεπε νά ύπάρχει ένας θεός (fι μιά ήθική σπουδαιότητα τής

ϋπαρξης!)

Στήν πραγματικότητα συμβαίνει μόνον έτσι: όποιος έχει συνηθίσει αύτές τίς ίδέες, νά μή έπιθυμεί μιά ζωή χωρί~ cιύτές: πρέπει δηλαδή νά

ύπάρχουν γι· αύτόν καί τήσυντήρησή του άπαραίτητες ίδέες- όμως τί θρά­

σος νά θεσπίζουν πώς δλα δσα είναι άπαραίτητα γιά τή συντήρησή μου,

πρέπει νά ύπάρχοuv καί πραγματικά έδώ! Σάν νά είναι ή διατήρησή μου κάτι

άπαραίτητο! τί θά γίνονταν, έάν aλλοι αίσθάνονταν άντίστροφα: έάν δέν θά

ιϊθελαν νά ζοϋν άκριβώς σύμφωνα μέ τούς δρους έκείνων τών δύο άρθρων

πίστεως καί δέ θά εϋρισκαν πιά έπειτα πώς όξιζε ή ζωή! - Τοϋτο γίνεται

καί τώρα!

.91

'Η aγαθότητα τού θεού . - 'Ένας θεός, πού είναι παντογνώστης καί

παντοδύναμος καί ποτέ δέ φροντίζει νά γίνεται κατανοητή ή πρόθεσή του άπό

74

τά πλάσματά του, - μπορεί νά είναι ένας θεός τής καλοσύνης ; Αύτός πού

άφίνει νά ύπάρχουν οί άναρρίθμητες άμφιβολίες καί οί δισταγμοί χιλιάδες

χρόνια , σάν νά ήσαν άκίνδυνοι γιά τή σωτηρία τής άνθρωπότητας , καί ό όποίος

ώστόσο άφίνει νά θεωρούνται ώς πιθανές οί πιό φρικτές συνέπειες γιά μιά

διαστροφή τής άλήθειας; Δέ θά ήταν αύτός ένας είδεχθής θεός , όν γνώριζε

τήν άλήθεια καί μποροΟσε νά βλέπει, πόσο άξιοθρήνητα βασανίζεται γι · αύτή

ή άνθρωπότητα; - "Ομως 'ίσως εΊναι ένας θεός τής άγαθότητας - καί δέ

μπορούσε μόνο νά έκφράζεται σαφέστερα! 'Έλειπε 'ίσως άπ ' αύτόν τό

πνεύμα; " Η ή εύγλωπία; τόσο τό χέιρότερο! · Εκτός άπ · αύτό έκανε 'ίσως λάθος μ ' αύτό, πού όνομάζει δική τ<?υ <<άλήθεια•> , καί ό 'ίδιος δέν είναι καί

τόσο μακριά άπό τόν «φτωχό έξαπατημένο διάβολο!>> Τότε δέν πρέπει νά ύπο­

φέρει σχεδόν τά βασανιστήρια τής κόλασης , βλέποντας , γιά χάρη τής άνα­

γνώριοής του , νά ύποφέρουν τά πλάσματά του έτσι καί άργότερα αίώνια χει­

ρότερα , καί νά μή μπορεί νά τά συμβουλεύει καί νά τά βοηθάει, οάν ένας κω­

φάλαλος, πού κάνει ποικίλα πολυσήμαντα σημάδια, δταν κάθεται οτό σβέρκο

τοίι παιδιού του ιϊ τοΟ σκυλιού ό τρομερότερος κίνδυνος ; - 'Έναν πιστό, πού

έτσι θά σκεπτόταν καί θά στενοχωριόταν , έπρεπε άληθινά νά τόν συγχωρή­

σουμε , έάν ό οΊκτος γιά τόν πάσχοντα θεό θά τόν συγκινούσε περισσότερο

άπό τόν οίκτο γιά τόν «πλησίον>>, -γιατί δέν ύπάρχουν πιά οί πλησίον του , έάν

έκεϊνος ό μεγαλύτερος έρημίτης , ό πιό πρωταρχικός είναι αύτός πού ύποφέ­

ρει καί έχει άνάγκη άπό παρηγοριά πεpισσότερο άπ' δλους . -'Όλες οί θρησκείες παρουσιάζουν ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα , πώς αύτές όφείλουν

τήν καταγωγή τους οέ μιά πρώιμη άνώριμη διανόηση τfjς άνθρωπότητας - δ­

λες παίρνουν εκπληκτικά έλαφρά τήν ύποχρέωση νά λένε τήν άλήθεια : δέ

ξέρουν άκόμη τίποτα γιά ένα καθήκον θεού, νά είναι είλικρινής άπέναντι τής

άνθρωπότητας καί σαφής στήν άνακοίνωση . - Γιά τόν «κρυφό θεό>>. καί γιά τίς

αίτίες πού κρατιέται έτσι κρυφός καί πάντοτε μιοοεμφανίζεται μόνο ατό φώς ,

κανείς δέν ύπήρξε πιό εϋγλωπος άπ ' δσο ό Πασκάλ, μιάάπόδειξη , πώς ποτέ

δέν κατόρθωσε νά ήσυχάσει μ · αύτό τό ζήτημα: ώστόοο ή φωνή του δείχνει

τέτοια βεβαιότητα , σάν κάποτε νά ήταν μαζί του πίσω άπό τό παραπέτασμα.

Μυρ ίσθηκε τήν aνηθικότητα τοϋ deus absconditus · καί ντρεπόταν καί

φοβόταν νά τό όμολογήσει : καί έτσι μιλούσε , δπως ένας , πού φοβάται , δσο π ιό

δυνατά μπορούσε .

92 Τό νεκρικό κρεΒάτι τού χριστιανισμού. - Οί πραγματικά δραστήριοι

όνθρωποι εΊναι τώρα ψυχικά χωρίς χριστιανισμό, καί οί μετριοπαθέστεροι καί

πεζότεροι όνθρωποι τής πνευματικής μεσαίας στάθμης εΤναι άκόμη κάτοχοι ένός εύπρεπισμένου, δηλαδή ένός έκπληκτικά άπλουστευμένου χριστια-

75

νισμοϋ . .. Ενας θεός, ό όποίος ρυθμίζει μέ τήν άγάπη του δλα έτσι, δπως θά είναι ατό τέλος καλά γιά μθ.ς, ένας θεός, πού δίνει σέ μθ.ς καί παίρνει τήν ά­

ρετή μας καθώς καί τήν εύτυχία μας, έτσι ωστε γενικά νά πάνε δλα καλά καί

νά μήν ύπάρχει κανείς λόγος νά βαριόμαστε τή ζωή η νά τήν κατηγορούμε, μέ

λίγα λόγια, ή έκούσια ύποταγή καί ταπεινοφροσύνη άνυψωμένες σέ θεότητα,

αύτό είναι τό καλύτερο καί τό πιό ζωτικό πού έμεινε άπό τό χριστιανισμό .

· Ωστόσο έπρεπε νά παρατηρήdει κανείς, πώς έτσι ό χριστιανισμός

πέρασε σ' έναν ιϊπιο μοραλισμό: δέν παράμειναν ••θεός, έλευθερία καί άθανασία» , παρά φιλικό καί άξιοπρεπές φρόνημα καί ή πίστη, δτι σ' δλο τό

σύμπαν θά έπικρατεϊ φιλικό καί άξιοπρεπές φρόνημα: τοϋτο ε Τ ναι ή εύθαvασία

τοϋ χριστιανισμού.

93 Π είναι άλήθεια; - Ποιός δέν έπιδοκιμάζει τό συλλογισμό τών πιστών, τόν

όποίο αύτοί κάνουν εύχάριστα : «ή έπιστήμη δέ μπορεί νά είνρι άληθινή , γιατί

άρνείται τό θεό. Συνεπώς δέν έγινε άπό θεό· συνεπώς δέν είναι άληθινή, γιατί

θεός είναι ή άλήθεια . Τό λάθος δέν περιέχεται στό συλλογισμό, άλλά στήν

προϋπόθεση : τί θά συνέβαινε, έάν δέv τlταν ό θεός ή άλήθεια, καί αύτό

μπορούσε νά άποδειχθεί; ·Εάν αύτός ήταν ή ματαιοδοξία, ή δίψα γιά δύναμη,

ή άνυπομονησία, ό τρόμος, ή γοητευτική καί άποτροπιαστική φαντασίωση τών

άνθρώπων;

94 Φάρμακα τώv δυσαρεστημένων- "Ηδη ό Παϋλος νόμιζε πώς είναι άνα­

γκαία μιά θυσία, γιά νά διαλύεται ή βαθιά δυσαρέσκεια τοϋ θεοϋ γιά τήν ά­

μαρτία: καί άπό τότε δέ σταμάτησαν οί χριστιανοί νά έκτονώνουν τή δυσαρέ­

σκειά τους γιά τόν 'ίδιο τόν έαυτόν τους μέ μιά θυσία- ε'ίτε ε Τ ναι τοϋτο ό «κό­

σμος» η ή «ίστορία» η ή «λογική» η ή χαρά η ή είρηνική ήσυχία όλλων άνθρώ­

πων - όποιοδήποτε καλό όφείλει νά πεθάνει γιά τήν άμαρτία τους (έστω καί

μόνον in effigie)!

95 ·Η ίστορική άνασκευή ώς ή όριστική άvασκευή . -Κάποτε ζητοϋσε κανείς

ν άποδείξει δτι δέν ύπάρχει κανένας θεός, - σήμερα δείχνουμε, πώς

76

μπορούσε νά γεννηθεί ή πίστη, πώς ύπάρχει ένας θεός καί μέ ποιό τρόπο

πήρε αύτή ή πίστη τή βαρύτητά της καί τή σπουδαιότητά της: έτσι γίνεται

περιττή μιά άνταπόδειξη πώς δέν ύπάρχει κανένας θεός. - 'Όταν κάποτε

είχαν άνασκευάσει τίς προσφερόμενες «άποδείξεις γιά · ϋπαρξη θεού)),

παράμενε διαρκώς ή άμφιβολία, μήπως μπορούν νά βρεθούν άκόμη καλύ­

τερες άποδείξεις άπ· έκείνες πού είχαν άνασκευασθεί: τότε δέν ιϊξεραν οί

άθεϊστές νά ξεκαθαρίζουν τά πράγματα.

96 «lh hoc signo νincere».- 'Όσο προδευμένη καί όν είναι ή Εύρώπη σέ όλλες

περιοχές , στά θρησκευτικά πράγματα δέν έφθασε άκόμη τήν έλευθερό­

φρονα άφέλεια των άρχαίων βραχμάνων, μιά άπόδειξη , δη στίς 'Ινδίες πρίν

άπό τέσσερις χιλιάδες χρόνια οί όνθρωποι σκέπτονταν περισσότερο καί φρό­

ντιζαν νά κληροδοτηθεί περισσότερη όρεξη γιά σκέψη άπ' δσο σήμερα

μεταξύ μας. ·Εκείνοι δηλαδή οί βραχμάνοι πίστευαν πρώτα, δη οί ίερεϊς ήσαν

ίσχυρότεροι άπό τούς θεούς, καί δεύτερο, πώς ή δύναμη των ίερέων

βρίσκεται στά έθιμα : γι· αύτό οί ποιητές τους δέν κουράζονταν νό έξυμνούν

τά έθιμα (προσευχές , τελετές, θυσίες , όσματα) ώς κύριους δωρητές όλων

τών άγαθών. · Οσηδήποτε ποίηση καί δεισιδαιμονία νά περιέχεται σ· αύτά: οί

6ασικές άρχές είνaι άληθινές! 'Ένα βήμα πιό πέρα: καί παραμέρισαν τούς θεούς , - κάτι πού όφείλει νά κάνει κάποτε ή Εύρώπη! · Ακόμη ένα βήμα πιό

πέρα: καί δέν είχαν πιά άνάγκη άπό ίερείς καί μεσάζοντες , καίέμφανιζόταν ό

δάσκαλος τής θρησκείας n'jς αύτολύτρωσης, ό Βούδας : πόσο μακριά είναι

άκόμη ή Εύρώπη άπ' aύτή τή βαθμίδα τού πολιτισμού! 'Όταν ιέλος θ ' άφανισθούν δλα τά ιϊθη καί έθιμα , στά όποία έδράζεται ή δύναμη των θεών.

των ίερέων καί λυτρωτών, όταν δηλαδή ή ήθική μέ τήν παλιά έννοια θά είναι

νεκρή: τότε έρχεται , - άλήθεια τί έρχεται τότε; ·Ωστόσο δέ μπορούμε νά

μαντεύσουμε άκριβώς , άλλ . aς πρΙJσπαθήσουμε ν· άποκτήσει ή Εύρώπη ό ,τι

έγινε Jϊδη πρίν άπό μερικές χιλιετίες ώς προσταγή τής σκέψης στίς 'Ινδίες,

άνάμεσα στο λαό τών στοχαστών! . Υπάρχουν τώρα 'ίσως δέκα ως εϊκοσι έκατομμύρια μεταξύ τών διαφόρων λαών τής Εύρώπης, πού «δέν πιστεύουν

πιά στό θεό»,- θά ιlταν ύπερβολική ή άξίωση νά φέρουν αύτοί ένα σfjμa , γιά

ν· άναγνωρίζει ό ένας τόν όλλο; ·Από τή στιγμή πού άναγνωρίζει ό ένας τόν

όλλο μ · αύτόν τόν τρόπο, θά γίνουν γνωστοί, - θά είναι άμέσως μιά δύναμη

στήν Εύρώπη καί , εύτυχώς , μιά δύναμη μεταξύ των λαών! Μεταξύ των

τάξεων! Μεταξύ φτωχού καί πλούσιου! Μεταξύ έκείνων πού διατ6σσουν καί έκείνων πού εlναι ύποτελείς! Μεταξύ τών πολύ άνήσυχων καί πολύ flσυχων ,

πολύ ήρεμισμένων aνθρώπων!

77

Δεύτερο βιβλί.ο

97 Γίνεται κανείς ήθικός - οχι έπειδή είναι κανείς ήθικός. - ·Η ύποταγή

στήν ήθική μπορεί νά είναι δουλική ή ματαιόδοξη ή ίδιοτελής ή έκούσια

ύποταyή ή θολή- όνtιροπόλα ή άπερίσκεπτη ή μιά πράξη άπελπισίας, δπως ή

ύποταγή σ' εναν ήyεμόνα: καθαυτή δέν είναι κάτι ήθικό.

98 Μεταβολή τής ήθικής. - ·Υπάρχει μιά διαρκής μεταβολή καί έπεξερ­

νασία τής ήθικής- τοϋτο προκαλούν τά έγκλήματα μέ έύτυχισμένη έκβαση ~

(δπου π.χ. άνήκουν δλες οί καινοτομίες τής ήθικης σκέψης).

99 Σέ τί εί'μαστε δλοι 6.φρονες.- Βγάζουμε διαρκώς τά συμπεράσματα άπό

κρίσεις, τίς όποίες θεωρούμε λανθασμένες, άπό θεωρίες, στίς όποίες δέν

πιστεύουμε πιά- μέ τά αίσθήματά μας.

7δ

100 .=υπvημα απο οvειρο. - Εuyενεϊς καί σοφοί όνθρωποι πίστευαν κάποτε

στή μουσική τών σφαιρών: εύγενείς καί σοφοί όνθρωποι πιστεuουν άκόμη καί

σήμερα στήν ήθική σημασία τής ϋπαρξης. 'Όμως κάποια ήμέοα δέ θά εΊναι

δυνατό ν' άκούει πιά τό αuτί τους τή μουσική τών σφαιρών! · Αφυπνίζονται καί διαπιστώνουν , δτι τό αύτί τους εΊχε όνειρευθεί.

101 Άκροσφαλές. - Νά δεχόμαστε μιά πίστη , μόνο καί μόνο έπειδή αύτή

είναι ένα έθιμο, - τοϋτο ώστόσο σημαίνμ: δτι είμαστε άνέντιμοι, δειλοί ,

τεμπέληδες! -Κι· έτσι θά ήταν άνεντιμότητα , δειλία καί τεμπελιά οί

προϋποθέσεις τής ήθικότητας;

102 Οί άρχαιότερες ήθικές κρίσεις. - τί κάνουμε λοιπόν μέ τίς πράξεις

ένός άνθρώπου τοϋ περιβάλλοντός μας; -Πρώτα κοιτάμε τί συνέπειες έχουν

γιά μdς- τίς βλέπουμε μόνον κάτω άπ · αύτό τό πρίσμα . Αύτή τήν έπενέργεια

θεωροϋμε ώς σκοπό τής πράξης - καί στό τέλος άποδίνουμε σ· αύτόν τήν

ϋπαρξη τέτοιων προθέσεων ώς μόνιμη ίδιότητα καί άπ · έδώ καί πέρα τόν όνομάζουμε π.χ. ••ένα βλαβερό aνθρωπο» . Τριπλή πλάνη! Τριπλό πανάρχαιο

σφάλμα! " Ισως νά είναι ή κληρονομιά μας άπό τά ζώα καί τήν κριτική τους

ίκανότητα . Δέν πρέπει ν · άναζητοϋμε τήν καταγωγή κάθε ήθικfις στοuς

άποκρουστικούς μικρούς συλλογισμούς : •<Ό,τι βλάmει έμέvα, τοϋτο εΤναι

κάτι κακό (καθαυτό έπιζήμιο)· δ,τι ώφελεϊ έμέvα, τοϋτο είναι κάτι καλό

(καθαυτό εύεργετικό καί ώφέλιμο)· δ,τι βλάπτει έμένα μιά φορά η μερικές

φορές, τοϋτο είναι έχθρικό καθαυτό · δ,τι ώφελεϊ έμένα μιά φορά .ι'ί μερικές

φορές, τοϋτο είναι τό καθαυτό φιλικό» . <<Ο pυdenda origo! τοϋτο δέ σημαίνει

νά φανταζόμάστε τήν οίκτρή, περιστασιακή, συχνά τυχαία σχέση ένός aλλου μέ μδς ώς qηλωτική γιά τό χαρακτήρα του, καί νά ίσχυριζόμαστε, πώς

αύτός άπέναντι όλου τοϋ κόσμου καί τοϋ 'ίδιου τοϋ έαυτοϋ του είναι μόνον γιά

τέτοιες σχέσεις ίκανός, παρόμοιες μ · έκεϊνες ποι:ι είχαμε μιά ή πολλές

φορές μαζί του: Καί άκόμη δέν κρύβεται πίσω άπ ' αύτή τήν άληθινή τρέλα ή

πιό ύπερβολική άπό κάθε όλλη ύστεροβουλία πώς έμεϊς οί ίδιοι πρέπει νά

είμαστε τό άξίωμα τοϋ καλοϋ , έπειδή καλό καί κακό μετριέται σύμφωνα μέ

μός;

79

I \

I I I

103 'Υπάρχουν δυό εί'δη aρνητών τής ryθικότητας. - Τό «νά άρνεϊσαι τήν

ήθικότητα» - μπορεί όπό μιό aποψη νά σημαίνει: νά όρνεϊσαι δτι τά ήθικά

έλατήρια , πού οί aνθρωποι λένε πώς πραγματικά τούς εΊχαν ώθήσει στίς

ένέργειές τους, - πρόγμα πού ίσοδυναμεϊ i-ιέ τόν ίσχυρισμό , δτι ή ήθικότητα

ύπάρχει μόνο ατά λόγια καί άνήκει στή χοντροκομμένη καί λεπτή άπάτη

(κυρίως αύταπάτη) τών άνθρώπων , καί 'ίσως τίς περισσότερες φορές τών πιό

περίφημων γιά τήν άρετή τους. ·· Επειτα μπορεϊνά σημαίνει: νά άρνεϊσαι, δ τι οί ήθικές κρίσεις στηρίζονται σέ άλήθειες. · Εδώ γίνετα ι παραδεκτό πώς τά

έλατήρια τών πράξεων είναι πραγματικά, δτι δμως μ · αύτό τόν τρόπο

σφάλματα , ώς αϊτια κάθε ήθικής κρίσης, ώθοϋν τούς άνθρώπους στίς ή­

θικές τους ένέργειες . Αύτή εΊναι ή δική μου aποψη: ώστόσο δέ θά ι'Ίθελα νά

παραγνωρίσω δτι σέ πάρα πολλές περιπτώσεις μιά λεπτή δυσπιστία τοϋ

εϊδους τής πρώτης όποψης, δηλαδή στό πνεϋμα τοϋ Λαροφουσκώ , εΤναι

δικαιολογημένη κα ί όπωσδήποτε έχει πολύ μεγάλη γενική χρησιμότητα . ­

. Αρνούμαι δηλαδή τήν ήθικότητα δπως άρνοϋμαι τήν άλχημία , δηλαδή

άρνοϋμαι τίς προϋποθέσεις "!11ς : οχι δμως, πώς ύπfiρχανάλχημιστές, ό όποϊοι

πίστευαν σ ' αύτές τίς προϋποθέσεις καί ένεργοϋσαν σύμ(ρωνα μ ' αύτές.­

· Αρνούμαι έπίσης τήν άνηθικότητα : όχι , πώς άναρίθμητοι όνθρωποι αίσθά­

νονται δτι είναι άνήθικοι , άλλά δτι ύπάρχει άληθινά ένας λόγος γιά νά

αίσθάνονται έτσι. Δέν άρνοϋμαι , πράγμα αύτονόητο- μέ τήν προϋπόθεση ,

πώς δέν εΊμαι τρελός ... πώς πολλές ένέργειες , πού όνομάζονται άνήθικες,

εΤναι δυνατό νά άποφευχθοϋν καί καταπολεμηθούν· έπίσης , πώς πολλές ,

πού όνομάζονται ήθικές, εΤναι δυνατό νά έκτελεσθοϋν καί προαχθούν- άλλά

νομίζω : τό ένα δπως καί τό aλλο γιά aλλους λόγους άπ' δ,τι ως τώρα. · Οφεί­λουμε νά μετεκπαιδευθούμε, - γιά νά πετύχουμε τελικά , 'ίσως πολύ άργά,

άκόμη περισσότερα: νά μετα6ληθούμε συναισθηματικά.

104 Οί άξιολογήσεις μας . - 'Όλες οί πράξεις άνάγονται σέ άξιολογήσεις,

όλες οί άξιολογήσεις είναι η δικές μας η έπίκτητες, - οί δεύτερες πολύ

περισσότερες . Γιατί τίς δεχόμαστε; ·Από φό6ο, -τούτο σημαίνει : νομίζουμε

πώς είναι έξυπνο νά προσποιούμεθα, ότι τάχα είναι καί δικές μας - καί

συνηθίζουμε μ · αύτή τήν προσποίηση, έτσι ωστε ατό τέλος γίνεται φύση μας . . Δική μας aξιολόγηση: τούτο θέλει νά είπεί, ένα πράγμα νά τό μετράς άνάλογα μέ τήv εύαρέσκεια fί δυσαρέσκεια πού προκαλεί άκριβώς σέ μδς καί σέ κα­

νένα όλλον - κάτι έντελώς σπάνιο! - · Αλλά τουλάχιστον πρέπει ή δική μας άξιολόγηση τοϋ Cιλλου. στήν όποία βρίσκεται τό κίνητρο , γιά νά χρησιμο-

80

ποιούμε στίς περισσότερες περιπτώσεις τήν άξιολόγηση τούτου, νά προ­

έρχεται άπό μάς, νά είναι ό δικός μας προσδιορισμός ; Ναί, δμως τούς

κάνουμε σάν παιδιά καί σπάνια τούς μετασχηματίζουμε · ε'ίμαστε τίc; περισ­

σότερες φορές γιά δλη μας τή ζωή οί μωροί μέ τίς παιδικές άπό έξη κρίσεις

στόν τρόπο πού κρίνουμε τούς πλησίον μας (τό πνεϋμα του , τό άξίωμα, τήν

ήθική , τήν ύποδειγματική καί τήν έλεεινή συμπεριφορά τους) καί θεωρούμε

άναγκαίο νά σεβόμαστε τίς άξιολογήσεις τους.

105 'ο φαινομενικός έγωισμός. - Οί πιό πολλοί, δ,τι κι ον διαρκώς

σκέπτονται καί λένε γιά τόν ••έγωισμό» τους, ώστόσο δέν κάνουν σ· δλη

τους τή ζωή τίποτα γιά τό ego τους, άλλά μόνο γιά τό φάντασμα τού ego, τό όποίο έχει σχηματιστεί γι· αύτούς στά κεφάλια τών άνθρώπων τού περιβάλ­

λοντός τους καί έχει άνακοινωθεϊ· - συνεπώς όλοι μαζί ζοϋν σέ μιά όμίχλη

άπρόσωπων, μισοπροσωπικών γνωμών καί αύθαίρέτων κατά κάποιο τρόπο

ποιητικών άξιολογήσεων, ό ένας πάντοτε στό κεφάλι τοϋ ό.λλου κι αύτό

τό κεφάλι πάλι σ · ό.λλα κεφάλια: ένας θαυμαστός κόσμος τών φαντασμάτων,

πού ξέρει νά δίνει σ· αύτή Ύήν περίπτωση μιά τόσο νηφάλια έντύπωση! Αύτή

ή όμίχλη γνωμών καί συνηθειών μεγαλώνει καί ζεϊ σχεδόν άνεξάρτητα άπό

τούς άνθρώπους, πού αύτή περικαλύπτει· μέσα σ' αύτή βρίσκεται ή πελώρια

έπενέργεια γενικώv κρίσεων γιά ••τούς άνθρώπους», - δλοι αύτοί oi όνο­μεταξύ τους ό.γνωστοι ό.νθρωποι πιστε(ιουν στήν άναιμική, άφηρημένη έννοια

••άνθρωπος». δηλαδή σέ κάτι πλασματικό· καί κάθε μεταβολή αύτή ς τής

άφηρημένης έννοιας, πού γίνεται μέ τίς κρίσεις μεμονωμένων ίσχυρών (δ­

πως ήγεμόνων καί φιλόσοφων) , έπιδρό σέ μεyάλο καί παράλογο βαθμό στή

μεγάλη πλειοψηφία,- δλ' αύτά γιατί καθένας aπ · αύτή τήν πλειοψηφία δέ

μπορεί ν' άντιπαραθέσει ένα πραγματικό, προσιτό σ· αύτόν καί άπ ' αύτόv διευρευνημένο ego στή γενική ώχρή είκονικότητα καί μ· αύτόν τόν τρόπο νά τήν έκμηδενίσει .

106 Κατά τών όρισμών τών ήθικών σκοπών. - Παντού άκούει κανείς τώρα νά

όρίζεται ό σκοπός τής ήθικfjς περίπου έτσι: εΤναι ή διατήρηση καί προαγωγή

τής άνθρωπότητας · άλλά τοϋτο σημαίνει πώς θέλουμε νά έχουμε μιά

φόρμουλα καί τίποτα πιό πέρα. Διατήρηοη, ποιοϋ πράγματος; μπορεί άμέσως

Ύά ρωτήσει κανείς άντίθετα, προαγωγή, πρός τά ποϋ; Δέν παραλείφθηκε στή

81

φόρμουλα άκριβώς τό ούσιαστικό, ή άπάντηση σ· αύτό τό ποιοίJ; καί ατό πρός

τά ποϋ; τί λοιπόν σχετικό μέ τήν καθηκοντολογία μπορεί νά καθοριστεί

μ· αύτή · τή φόρμουλα, πού νά μή ίσχύει τώρα ώς καθορισμένο σιωπηλά καί

άπερίσκεπτα! Μποροϋμε νά μάθουμε άπ · αύτή άρκετά, έάν πρέπει νά συλλά­βουμε τήν iδέα μιός δσο τό δυνατό μακρός ϋπαρξης τfiς άνθρωπότητας; .. Η τήν π ιό δυνατή άπομάκρυνση τής άνθρωπότητας άπό τή ζωώδη κατάσταση;

Πόσο διαφορετικά θά έπρεπc νά είναι καί στίς δυό περιπτώσεις τά μέσα, δη­

λαδή ή πρακτική ήθική! "Ας ύποθέόουμε δτι θέλουμε νά δώσουμε στήν άν­

θρωπότητα τήν άνώτατη σ· αύτή δυνατή λογικότητα: τοϋτο βέβαια δέ θά σή­μαινε, δτι θά έγγυώμαστε σ· αύτή τήν άνώτατη σ· αύτή δυνατή διάρκεια! .. Η dς ύποθέσουμε δη σκεπτόμαστε πώς ή «ύπέρτατη εύτυχία» της είναι ή ά­

πάντηση στά έρωτήματα πρός τά ποϋ καί ποιοϋ : έννοοϋμε τότε τόν άνώτατο

βαθμό , πού μεμονωμένοι όνθρωποι θά μπορούσαν νά φθάσουν βαθμιαία; .. Η μιά άπροσδιόριστη, κατά τά dλλα άνυπολόγιστη, έφικτή .μέση · εύδαιμονία

δλων; Καί γιατί θά ήταν άκριβώς ή ήθικότητα ό δρόμος πρός τά κεί ; ·Η ήθικό­

τητα, συνολικά θεωρούμενη, δέν έχει άνοίξει ένα τέτοιο πλήθος πηγών δυσ­

αρέσκειας, ωστε περισσότερο θά μποροϋσε ν· άποφανθεί κανείς , πώς μέ τήν

έκλέπτυνση τής ήθικότηταc; έχει γίνει ό όνθρωποc; ωc; τώρα πιό δυσαρεcπη­

μένος μέ τόν έαυτόν του, μέ τόν πλησίον του καί μέ τή μοίρα της ζωής του;

Δέν έχει πιστέψει ό έως τώρα ήθικός όνθpωπος, δτι ή μόνη δικαιολογημένη ά­

πέναντι τής ήθικιϊc; κατάσταση τοϋ άνθρώπου είναι ή βαθύτατη δυστυχία ;

107 Τό δικαίωμά μας .νά εί'μαστε μωροί. - πως πρέπει νά συμπεριφερό­

μαστε ; Στά έρωτήματα γιά τίς όμεσες καί χοντροκομμένες άνάyκες τοϋ

άτόμου εΊναι άρκετά εϋκολο νά δίνονται άπαντήσειc;, άλλά δσο προχωρούμε

σέ λεπτότερες, ηιό έκτεταμένες καί σπουδαίες περιοχές των ένεργειών,

τόσο πιό άβέβαιη, συνεπώς τόσο πιό αύθαίρετη γίνεται ή άπάντηση. Τώρα δ­

μως άκριβώς έδώ πρέπει ν · άποκλεισθεί ή αύθαιρεσία των άποφάσεων! -έτσι

άπαιτεί ή αύθεντία τής ήθικής: ένας άκαθόριστος φόβος καί σεβασμός

πρέπει νά όδηγοϋν άπαραίτητα τήν άνθρωπότητα άκριβώς σ' έκείνες τίς

ένέργειες, οί σκοποί καί τά μέσα των όποίων είναι σ· αύτόν πολύ λίγο άμέσως

σαφfi! Αύτή ή αύθεντία τfiς ήθικfiς έμποδίζει τό νοϋ νά σκέπτεται λανθασμένα

πάνω σέ πράγματα, πού μπορεί νά είναι έπικίνδυvα - έτσι συνηθίζει

νά δικαιολογείται αύτή στούς κατηγόρους της . Λανθασμένα: Τοϋτο όνομάζε­

ται έδώ «έπικίνδυνο»- άλλά έπικίνδυνο γιά ποιόν; Συνήθως δέν είναι βέβαια ό

κίνδυνος τοϋ ένεργοϋντοc; , τόν όποίο έχουν ύπόψη οί κάτοχοι τής αύθεντι­

κής ήθικής , άλλά ό δικός τους κίνδυνος , οί πιθανές άπώλειες σέ δύναμη

καί κύρος , μόλις θ' άναγνωρίζονταν σ ' δλους τό δικαίωμα νά ένεργοϋv

82

αύθαίρετα καί άνόητα , σύμφωνα μέ τή δική τους , μικρή η μεγάλη λογική : γιά

τούς έαυτούς. τους δηλαδή κάνουν άδίστακτα χρήση τοΟ δικαιώματος τής

αύθαιρεσίας καί άνοησίας , - αύτοί διατάσσουν , άκόμη καί έκεί όπου στά

έρωτήματα «πώς πρέπει νά ένεργώ ; γιά ποιό λόγο πρέπει νά ένεργώ» μόλις η

μέ μεγάλη δυσκολία μποροϋν νά δοθοϋν άπανn'jσεις. - Καί δταν ή λογική τής

άνθρωπότητας άναπτύσσεται μέ τόσο μεγάλη βραδύτητα , ~στε συχνά νά άμφισβητείται αύτή ή άνάmυξη γιά όλόκληρη τήν πορεία τής άνθρωπότητας,

ποιός έχει πe<ρισσότερο τήν εύθύνη γι· αύτό παρά αύτή ή έπίσημη

παρουσία, κυρίως ή παντοΟ παρουσία ήθικών παραγγελμάτων , τά όποία δέν

έπιτρέπουν ν · άκούγεται δυνατά τό άτομικό έρώτημα γιά τό «γιά ποιό λόγο>>

καί τό «πώς>> ; Δέν έχουμε διαπαιδαγωγηθεί άκριβώς γι · αύτό , τότε vά

αίσθανόμαστε παθητικά καί νά καταφεύyουμε στό σκοτεινό, δταν 6 νοϋς έπρεπε νά παρατηρεί δσο τό δυνατό καθαρά καί ψυχρά! Δηλαδή σ · δλες τίς

άνώτερες καί σπουδαιότερες ύποθέσεις .

108 Μερικές θέσεις . - Στό άτομο , έφόσον θέλει τήν εύτυχία του , δέν

πρέπει νά δίνουμε όδηγίες γιά τήν πορεία πρός τήν εύτυχία : γιατί ή άτομική

εύτυχία πηγάζει άπό Iδιαίτερους όγνωστους στόν καθένα νόμους, μέ οδηγίες

πού δίνονται άπ · έξω είναι δυνατό νά δημιουργηθούν μόνον έμπόδια καί δισταγμοί . -Oi όδηγίες , πού όνομάζουν «ήθικές >> , στρέφονται στήν πραγ­

ματικότητα έναντίον τών άτόμων καί δέ θέλουν καθόλου τήν εύτυχία τους .

Τόσο λίγο έπίσης άναφέρονται αύτές οί όδηγίες στήν «εύτυχία καί εύημερία

τής άνθρωπότητας, -εΊναι λέξεις μέ τίς οποίες δέν είναι καθόλου δυνατό νά

συνδεθοΟν αύστηρές έννοιες , πολύ περισσότερο νά μποροϋμε νά τίς

χρησιμοποιούμε ώς πολικό άστέρα στό σκοτεινό ώκεανό τών ήθικών

έπιδιώξεων . -Δέν εΊναι άλήθεια δτι ή ήθικότητα , δπως τή θέλει ή πρόληψη ,

είναι στήν έξέλιξη της λογικfiς εύνοϊκότερη άπ ' δ , τι ή άνηθικότητα. -Δέν

εΊναι άλήθεια δτι ό άσυνείδητος σκοπός στήν έξέλιξη κάθε συνειδητοΟ όντος (ζώο, όνθρωπος , άνθρωπότητα π.χ.) άποτελεϊτήν «ύπέρτατη εύτυχία>>

του : πιό πολύ ύπάρχει σ · δλες τίς βαθμίδες τής έξέλιξης μιά ίδιαίτερη καί

άπαράμιλλη , οϋτε άνώτερη οϋτε κατώτερη , άλλ · άκριβώς ίδιότυπη εύτυχία ,

τήν όποία μποροΟμε ν· άποκτήσουμε . Μόνον έάν ή άνθρωπότητα εΊχε ένα

γενικά άναγνωρισμένο σκοπό , θά μπορούσαμε νά προτείνουμε «έτσι καί έτσι

πρέπει νά ένεργόQμε»: Στό παρόν δέν ύπάρχει κανένας τέτοιος σκοπός.

Λοιπόν δέν πρέπει νά συσχετίζουμε τίς άπαιτήσεις τής ήθικής μέ τήν

άνθρωπότητα , αύτό εΊναι παραλογισμός καί παιχνίδι. -Νά συστήσουμε στήν

άνθρωπότητα ένα σκοπό είναι κάτι έντελώς διαφορετικό : σ ' αύτήν τήν

περίπτωση σκεπτόμαστε τό σκοπό ώς κάτι πού έξαρτόται άπό τήν άρέσκειά

83

μας· έόν ύποθέσουμε πώς θά όρεσε στήν άνθρωπότητα αύτό πού προτεί­

ναμε, τότε θά μποροϋσε νά θεσπίσει γιά τόν έαυτόν της έναν ήθικό νόμο, πού

νά προέρχεται έπίσης άπό τήν άρεσκειά της. · Αλλ' ως τώρα έπρεπε νά στέκει ό ήθικός νόμος πάνω άπό τήν άρέσκεια: στήν πραγματικότητα δέν

ιϊθελαννά θεσπίσουν τοϋ.το τό νόμο, άλλά νά τόν πάρουν άπό όπουδήποτε η

νά τόν 6ρούν όπουδήποτε ιϊ νά διατάσσονται άπ' όπουδήποτε.

109 Αuτοκυριαρχία , μετριοπάθεια καί τό τελευταίο tλατήριό τους . - Δέ

βρίσκω περισσότερες άπό έξι ού~ιαστικά διαφορετικές μεθόδους γιά τήν

καταπολέμηση τής βιαιότητας μιδς όρμής. Πρώτα μποροϋμε ν' άποφεύ­

γουμε τίς άφορμές γιά τήν ίκανοποίησή της , καί μέ τή μή ίκανοποίησή της σέ

μακρά καί όλοένα μακρότερο χρονικά διαστήματα νά τήν έξασθενίσουμε καί

άποξηράνουμε . Μετά μπορεί κανείς μέ τήν ίκανοποίησή της νά κάνει

νόμο του μιά αύστηρή κανονική τάξη· μέ τό νά τή ρυθμίζουμε μ· αύτόν τόν

τρόπο καί νά περιορίζουμε τήν παλίρροιά της σέ σταθερά χρονικά δρια,

κερδίζουμε τόν έν τ<!) μετα"ξύ χρόνο, κατά τόν όποίο αύτή δέν ένοχλεί πιά­κι· άπ · έδώ 'ίσως μποροϋμε νά περάσουμε στήν πρώτη μέθοδο. Τρίτο, μπο­ρεί κανείς ν · άφεθεϊ έμπρόθετα σέ μιά όγρια καί άδάμαστη ίκανοποίηση

μιδς άρμης καί νά δρέψει άπ · αύτή τήν άηδία καί μέ τήν άηδία νά έξουσιάσει τήν όρμή : μέ τήν προίiπόθεση πώς δέν κάνει τό 'ίδιο μέ·τόν ίππέα, πού κεντρ ί­

ζει τό όλογό του μέχρι θανάτου καί σύγχρονα τσακίζει καί ό 'ίδιος τό λαιμό

του - πράγμα πού δυστυχώς άποτελεί τόν κανόνα σ· αύτή τή δοκιμή. Τέ­

ταρτό , ύπάρχει ένα πνευματικό τέχνασμα, δηλαδή νά συνδέουμε μέ τήν ίκα­νοποίηση γενικά μιά όποιαδήποτε πολύ όδυνηρή σκέψη τόσο στερεά , ωστε,

έπειτα άπό κάποια όσκηση , νά γίνεται όμέσως αiσθητή ή 'ίδια ή σκέψη τής

ίκανοποίησης ώς πολύ όδυνηρή (π.χ. έάν ό χριστιανός συνηθίσει νά

σκέπτεταί τήν παρουσία καί τό σαοκασμό τοϋ διαβόλου κατά τή γενετήσια άπόλαυση, η τίς αi.ώνιες τιμωρίες στήν κόλαση γιά ένα φόνο άπό έκδίκηση , ιϊ

έπίσης μόνον τήν περιφρόνηση πού π.χ . άκολουθεϊ έπειτα άπό μιά κλοπή

χρημάτων άπό τό μέρος άνθρώπων , τούς όποίους αuτός πολύ έκτιμάει, ιϊ

δταν κάποιος άντιπαραθέτει έκατό φορές σέ μιά σφοδρή έπιθυμία aυτοκτο­

νίας τήν παράσταση τοϋ θρήνου καί τών αύτοκατηγοριών συγγενών καί φίλων

καί συγκρατεί έτσι τόν έαυτόν του στήν έκκρεμότητα τής ζωής: ~ τώρα

παρουσιάζονται σ· αύτόν διαδοχικά αύτές οί παραστάσεις , δπως α'ίτιο καί

aποτέλεσμα). ·Εδώ aνήκει έπίσης καίτοΟτο , έάν ή περηφόνια τοϋ aνθρώπου ,

δπως π.χ . τοϋ λόρδου Βύρωνα καί τοϋ Ναπολέοντα , έξεγείρεται καί αίσθά­

νεται ώς προσβολή τήν ύπερίσχυση μιός μεμονωμένης άρμης πάνω

στή γενική στάση καί τήν τάξη τής λογικής άπ· έδώ προκύπτει έπειτα ή

84

συνήθεια καί ή έπιθυμία νά τυραννούν τήν όρμή καί νά τήν κάνουν κατά

κάποιο τρόπο νά τρίζει («Δέ θέλω νά εΤμαι ό σκλάβος μιδς όποιασδήποτε

όρεξης - έγραφε ό Βύρων στό ήμερολόγιό του): Πέμπτο: έπιχειροΟν μιά

μετατόπιση τών συσσωρευμένων δυνάμεων τους μέ τήν άνάληψη μιάς

όποιασδήποτε ίδιαίτερα βαριάς καί κοπιαστικής έργασίας , η μέ τήν έμπρό­

θετη ύποταγή σ· ένα νέο θέλγητρο καί σέ μιά νέα διασκέδαση, έτσι ωστε νά

κατευθύνουν σκέψεις καί φυσικές δυνάμεις πρός όλλους δρόμους . Τ ό 'ίδιο

άκριβώς συμβαίνει, έάν παροδικά εύνοεί κανείς μιά όρμή, τής δίνει πλούσιες

εύκαιρίες γιά ίκανοποίηση καί τήν κάνει έτσι νά σπαταλάει έκείνη τή δύναμη ,

τήν όποία σ· άντίθετη περίπτωση θά έξουσίαζε ή όρμή πού μέ τή σφοδρότητά

της έχει γίνει ένοχλητική. ΤοΟτος η έκείνος καταλαβαίνει έπίσης πολύ καλά

νά συγκρατεί έτσι τή μεμονωμένη όρμή, πού θά fiθελε νά παίξει τό ρόλο τοQ έξουσιαστή, δίνοντας σ· δλες τίς όλλες γνωστές του όρμές μιά παροδική

ένθάρρυνση καί χρόνο πανηγυρισμοΟ, γιά νά καταβροχθίσουν τήν τροφή, τήν

όποία ό τύραννος θέλει νά έχει μόνο γιά τόν έαυτό του . · Επιτέλους τό

έκτο: όποιος άνέχεται καί βρίσκει λογικό νά έξασθενίζει καί καταπιέζει

όλόκληρο τό σωματικό καί ψυχικό οργανισμό του, αύτός πετυχαίνει φυσικά

νά έξασθενίζει έπίσης μ · αύτόν τόν τρόπο μιά μεμονωμένη σφοδρή όρμή :

δπως π.χ. κάνει αύτός ποίι καταβάλλει μέ τήν πείνα τήν ήδυπάθειά του καί

μαζί βέβαια τήν εύρωστία του κι· δχι σπάνια καταβάλλει έπίσης μέ τήν πείνα

καί καταστρέφει τό λογικό του, σάν τόν άσκητή! -Λοιπόν: τό ν· άποφεύγει

κανείς τίς εύκαιρίες, νά έμφυτεύει κανόνες στήν όρμή, νά προκαλεί σ ·

αύτήν κόρο καί άηδία καί νά δημιουργεί τό συνειρμό μιδς βασανιστικής

σκέψης (δπως αύτή τής ντροπής, τών κακών συνηθειών η τής προσβλητικής

περηφάνιας) έπειτα ή μετατόπιση τών δυνάμεων καί τέλος ή γενική

έξασθένιση καί έξάντληση - αύτό εΤναι οί έξι μέθοδοι: ·Ωστόσο ή θέληση νά

καταπολεμήσουμε τή βιαιότητα μιδς όρμής, δέν έξαΙJτάται άπό τή δύναμή

μας, άδιάφορο ποιά μέθοδο έφαρμόζει κανείς, άδιάφορο , έάν αύτή ή μέθο­

δος έχει έπιτυχία . Πιό πολύ εΤναι έκδηλα ή διάνοιά μας 9· δλη αύτή τή δια­δικασία μόνον τό τυφλό όργανο μ ιός aλλης ορμής, ή όποία είναι ένας άντα­

γωvιστής αύnϊς πού μδς βασανίζει μέ τή βιαιότητά του: ε'ίτε είναι τούτο ή

όρμή γιά ήσυχία ε'ίτε ό φόβος τής ντροπής καί όλλων παλιών συνηθειών η ό

έρωτας. ·Ενώ λοιπόν «έμείς» νομίζουμε δτι πρέπει νά παραπονιόμαστε γιά

τή βιαιότητα μιάς όρμής, κατά_ βάθος τοϋτο εΤναι μιά όρμή , ή όποία κατηγορεί

μιά aλλη· δηλαδή: ή α'ίσθηση τοϋ πόνου άπό μιά τέτοια βιαιότη'τα προϋποθέτει

πώς ύπάρχει μιά τό 'ίδιο βίαιη η άκόμη πιό β[αιη όλλη όρμή, καί πώς έπίκειται

ένας άγώvας, στόν όποίο όφείλει νά πάρει θέση ή διάνοιά μας.

85

110 Αύτό, πού έvαvτιώvεται. - Μπορεί κανείς νά παρατηρήσει στόν έαυτόν

του τό όκόλουθο συμβάν , καί θό J'iθελα νά εΤχε τοϋτο συχνά παρατηρηθεί καί

έπιβεβαιωθεί. Παράγεται μέσα μας ή όσφρηση ένός ε'ίδους άπόλαυσης , τήν

όποία δέ γνωρίζαμε ως τώρα καί συνεπώς γεννιέται μιά νέα έπιθυμία . Τώρc

έξαρτδται , τί έναντιώνεται σ · αύτήν τήν έπιθυμία : έάν εΤναι κοινά πράγματc

καί κοινές άπόψεις , έπίσης όνθρωποι , τούς όποίους λίγο έκτιμaμε , -τότε

μεταμφιέζεται ό σκοπός τής νέας έπιθυμίας καί γίνεται α'ίσθημα «εύγενικό ,

καλό , άξιέπαινο , όξιο θυσίας ••, τώρα πιά όλόκληρη ή κληρονομική καταβολή

τόν άφομοιώνει , τόν κατατάσσει στούς δικούς της σκοπούς, πού τούς θεωρεί

ήθικούς - καί έμείς νομίζουμε πιά πώς δέv έπιδιώκουμε μιά άπόλαυση , άλλά μιά ήθικότητα : κάτι πού πολλαπλασιάζει τήν aσφαλή έμπιστοσύνη στήν έπι~

δίωξή μας .

111 Πρός τούς θαυμαστές τής άvτικειμεvικότητας . - " Οποιος ώς παιδί

δέχθηκε μέ κατανόηση άπό τούς συγγενείς καί γνωστούς , κοντά aτούς

όποίο υ ς μεγάλωσε ι ποικίλα ίσχυρά αίσθή μα τα , όπως λίγη λεπτή κρίση καί χαρά

γιά πνευματική δικαιοσύνη καί συνεπώς έχει καταναλώσει τήν καλύτερη

δύναμή του κα ί χρόνο γιά Stνάπλαση αίσθημάτων : παρατηρεί ώς ένήλικος πώς

κάθε νέο πράγμα , κάθε νέος δνθρωπος διεγείρει όμέσως σ · αύτό συμπά­

θεια ιϊ άντιπάθεια ιϊ φθόνο ιϊ περιφρόνηση · κάτω άπό τήν πίεση αύτής τής

έμπειρίας, aπέναντι στήν όποία αίσθάνεται τόν έαυτόν του άνίσχυρο,

θαυμάζει τήν ούδετερότητα τώv αίσθημάτωv , η τήv «άvτικειμεvικότητα>> ι σάν

ένα θαυμάσιο πράγμα, σάν ύπόθεση τής μεγαλοφιiϊας ιϊ τής σπανιότατης

ήθικότητας καί δέ θέλει νά πιστέψει, . πώς καί ciύτή είναι μόνο τό παιδί τής

άγωγής καί τής συvf}θειας.

112

' Η φυσική ίστορία τού καθήκοντος καί δικαιώματος. - Τά καθήκοντά μας - εlναι τά δικαιώματα όλλων πάνω σέ μδ.ς . Πώς τά άπόκτησαν ; Μέ τό νά μδ.ς

θεωροϋν ίκανούς γιά συμφωνία καί άνταπόδοση, μέ τό νά μaς θεωροϋν "ίσως

καί δμοιούς των , καί ετσι νά μδς έμnιστε~ονται κάτι, μέ τό νά μδς διαπαιδα-. γωγοίJν , καθοδηγούν, ύποστηρίζουν. ·Εκπληρώνουμε τό καθήκον μας- του­

το σημαίνει: δικαιώνουμε έκείνη τήν ίδέα γιά τή δύναμή μας , μέ τήν όποία

άποδείχθηκαν σέ μaς δλl αύτά , άνταποδίδουμε τόσα δσα μδς έδωσαν . "Έτσι

Β6

/

είναι ή περηφάνια μας αύτή πού μός προστάζει νά έκτελοΟμε τό καθήκον

μας- θέλουμε ν' άποκαταστήσουμε τήν αύτονομία μας, άντιπαραθέτοντας

σ· αύτό , πού όλλοι έκαμαν γιά μός κάτι , πού κάνουμε έμεϊς γι· αύτούς,- γιατί

έκείνοι μπήκαν έτσι στή σφαίρα τής έξουσίας μας καί θά είχαν διαρκώς τό χέρι

τους σ· αύτή , έάν έμεϊς δέν άσκούσαμε μέ τό «καθήκον» μας άνταπόδοση,

δηλαδή έπέμβασή στήν έξουσία τους . Μόνο μ · αύτό, πού εΊναι στήν έξουσία

μας, μποροΟν νά σχετίζονται τά δικαιώματα ό.λλων· θά ήταν παράλογο , έάν

ιϊθελαν άπό μός κάτι , πού δέν άνήκει σ· έμός τούς 'ίδιους. · Ακριβέστερα

πρέπει νά είποΟμε : μόνο σ · έκεϊνο , πού αύτοί νομίζουν πώς είναι στήν

έξουσία μας, μέ τήν προϋπόθεση, δτι αύτό εΊναι τό 'ίδιο μ· αύτό , πού έμείς

νομίζουμε, πώς είναι στήν έξουσία μας. Εϋκολα μποροϋσε νά εΊναι τό 'ίδιο

λάθος καί στίς δυό πλευρές: τό α'ίσθημα τοϋ καθήκοντος έξαρτόται άπό τό

έάν έμεϊς σχετικά μέ τήν έκταση τής έξουσίας μας έχουμε τήν 'ίδια πίστη , δ­

πως οί όλλοι: δηλαδή νά μποροΟμε νά ύποσχόμαστε όρισμένα πράγματα , νά

μπορούμε ν ' άναλαμβάνουμε ύποχρεώσεις άπέναντι σ ' αύτούς («έλευθερία

τής βούλησης») . - Τά δικαιώματά μου: τοΟτο εΊναι έκεϊνο τό μέρος τής

έξουσίας μου, τό όποίο δχι μόνο μοΟ τό έχουν παραγνωρίσει οί Cιλλοι, άλλά

στό όποίο θέλουν νά μέ κρατοϋν . Πώς τό σκέφθηκαν οί ό.λλοι ; Μιά φορά: μέ

τήν έξυπνάδα τους, τό φόβο καί τήν προφύλαξη : είτε έπειδή περιμένουν κάτι

παρόμοιο άπό μός (προστασία τών δικαιωμάτων τους), έπειδή θεωροϋν έναν

άγώνα μέ μός έπικίνδυνο ή όσκοπο , έπειδή διαβλέπουν σέ κάθε μείωση τής

δύναμής μας μιά ζημιά, έπειδή έπειτα θά γίνουμε άκατάλληλοι γιά μιά

συμμαχία μ· αι.Jτούς, πού νά στρέφεται έναντίον μιός έχθρικής τρίτης

δύναμης . 'Έπειτα: μέ δωρεές καί έκχωρήσεις. Σ' αύτή τήν περίπτωση οί

δλλοι έχουν δύναμη άρκετή καί ύπεραρκετή, ωστε νά μποροΟν νά δίνουν καί γι · αuτό ·τό κομμάτι πού δίνουν νά έγγυώνται σ· αι.Jτόν πού τό δώρισαν: έδώ

προϋπόθεση εΊναι πώς αύτός, πού παίρνει τό δώρο , έχει ένα έλάχιστο

αίσθημα δύναμης . 'Έτσι προκύmουν τά δικαιώματα : άναγνωρισμένοι καί

έγγυημένοι βαθμοί δύναμης . Έάν μετατοπισθοϋν ούσιαστικά οί σχέσεις

δύναμης, τότε χάνονται τά δικαιώματα καί δημιουργοΟνται νέα - τοΟτο

δείχνει τό διεθνές δίκαιο ατή διαρκή φθορά καί γένεσή του . · Εάν έλαπωθεί

σημαντικά ή δύναμή μας, μεταβάλλεται τό αίσθημα των ως τώρα έγγυητών

τοΟ δικαιώματός μας: αύτοί κρίνουν , έάν μπορQΟν νά μaς φtρουν πάλι στήν

πλήρη κατοχή, - έάν α ίσθάνονται ότι δέ μποροϋν νά κάμουν τοϋτο, άρνοϋνται

άπό έδώ καί πέρα τά δικαιώματά μας . · Επίσης , έάν ή δύναμή μας αuξάνεται

σημαντικά, μεταβάλλεται τό αΊσθημα αύτών, πού τήν άναγνώριζαν ως τώρα

καί τήν άναγνώρισή τους έμεϊς δέ χρειαζόμαστε πιά: δοκιμάζουν νά κατεβά­

σουν τή δύναμή μας στό προηγούμενο μέτρο , θά θέλουν νά έπεμβαίνουν καί

νά έπικαλοΟνται τό «καθήκον» τους - άλλά τοΟτο εΊναι μόνο μιά άνώφελη

λογοκοπία ... Οπου βασιλεύει τό δικαίωμα, έκεί διατηρείται μιά κατάσταση καί ένας βαθμός δύναμης , έμποδίζεται μιά μείωση καί α'ϋξηση. Τό δικαίωμα τών

όλλων είναι ή παραχώρηση τοΟ αίσθήματος δύναμης πρός τό αίσθημα δύ-

87

να μη ς τούτων τών ό.λλων. ·· Οταν ή δύναμή μας έμφανίζεται βαθιά κλονισμένη καί συντριμμένη , τότε παύουν τά δικαιώματά μας: aντίθετα παύουν γιά μός ,

δταν έχουμε γίνει πολύ ίσχυρότεροι, τά δικαιώματα ό.λλων, πού τούς ε'ίχαμε

ώς τώρα παραχωρήσει. - ·Ο <<δίκαιος άνθρωπος» χρειάζεται διαρκώς μιά εύ­

αίσθητη πλάστιγγα : γιά τούς βαθμούς δύναμης καί δικαιώματος, ή όποία, μέ τή

ματαιότητα τών άνθρώπινων πραγμάτων, θά ίσορροπεί μόνο γιά ένα σύντομο

χρονικό διάστημα, τίς περισσότερες όμως φορές θά άνεβοκατεβαίνει: - νά

είσαι δίκαιος είναι συνεπώς δύσκολο καί άπαιτεί πολλή όσκηση , καλή θέληση

καί πάρα πολύ καλό πνεΟμα .-

113 · Η έπιδίωξη διάκρισης . - · Η έπιδίωξη διάκρισης έχει συχεχώς στραμ­

μένη τήν προσοχή της πρός τόν πλησίον καί θέλει νά ξέρε' ι πώς αύτός αίσθά­

νεται. ·Αλλά τό νά αίσθάνεται καί νά ξέρει κανείς μαζί, πού χρειάζεται γιά τήν

ίκανοποίησή της αύτή ή όρμή , άπέχουν πολύ άπό τό νά είσαι άθώος η

πονετικός , καλοσυνάτος. Πιό πολύ θέλει κανείς νά αίσθάνεται η νά μαντεύει

πώς ό πλησίον ύποφέρει, έξωτερικά η έσωτερικά άπό μδς, πώς χάνει τήν

αύτοκυριαρχία του καί ύποκύπτει στήν έντίιπωση , πού προκαλεί σ· αύτόν τό

χέρι μας η καί μόνο τό βλέμμα μας καί δταν άκόμη αύτός, πού έπιδιώκει

διάκριση προκαλεί η θά ηθελε νά προκαλέσει μιά εύχάριστη , έξοχη η

χαρούμενη έντύπωση, ώστόσο καί σ · αύτή τήν περίπτωση δέ χαίρεται γι ·

ι::ιύτή τήν έπιτυχία, μέ τό νά εύχαριστεί, έξυψώνει , φαιδρύνει τόν πλησίον,

άλλά μέ τό νά προκαλεί έντύπωση στήν ξένη ψυχή, πού θά τή μεταμόρφωνε

καί θά τήν έξουσίαζε σύμφωνα μέ τή θέλησή του. ·Η έπιδίωξη διάκρισης εΊναι

ή έπιδίωξη έξουσιασμοΟ τοΟ πλησίον, καί ός εΊναι τοΟτος ένας έμμεσος η

μόνον ένας τέτοιος , όπως τόν αίσθάνεται η καί όνειρεύεται . · Υπάρχει μιά

μακρά σειρά βαθμίδων αύτής τής μυστικά έπιθυμητής ύποταγής, καί ένας

πλήρης κατάλογος τούτων θά ίσοδυναμοΟσε περίπου μέ μιά ίστορία τοΟ πολιτισμοΟ, άπό τήν πρώτη παραμορφωμένη βαρβαρότητα ως τή γe;λοιο­

γραφία τής ύπερεκλέπτυνυσης καί τής παθολογικής ίδανικότητας. ·Η έπι­

δίωξη διάκρισης συνεπάγεται γιά τόv πλησίον - γιά ν · άναφέρουμε όνομα­

στικά μόνο μερικές βαθμίδες αύτής τής μακράς κλίμακας - : μαρτύρια ,

έπειτα κτυπήματα, έπειτα φρίκη, έπειτα άγωνιώδη έκπληξη, έπειτα άπορία,

έπειτα φθόνο, έπειτα θαυμασμό, έπειτα έξαρση , έπειτα χαρά, έπειτα

άγαλλίαση , έπειτα γέλιο , έπειτα καγχασμό , έπειτα έμπαιγμό , έπειτα χλευ­

ασμό , έπειτα ξυλοδαρμό, έπειτα βασανιστήρια : - έδώ στό τέλος τής κλίμακας

στέκει ό άσκητής καί μάρτυρας, αίσθάνεται τήν ύπέρτατη άπόλαυση πού

άποκτάει ό 'ίδιος ώς συνέπεια τής όρμής τουγιά διάκριση αύτό πού ή άντίθετη

είκόνα του στήν πρώτη βαθμίδα τής κλίμακας , ό βάρβαρος, ύποχρεώνει τόν

88

όλλο να υποφέρει, στά μάτια τοϋ όποίου θέλει αύτός νά διακριθεί. ·Ο θρίαμβος τοϋ άσκητή πάνω στόν ϊδιο τόν έαυτόν του , τό πρός τόν έσωτερικό

κόσμο στραμμένο μάτι του, πού βλέπει τόν όνθρωπο διχασμένο σ · έναν

πάσχοντα καί σ· ·ένα θεατή καί σ· αύτή τή στιγμή στρέφει τό βλέμμα του πρός

τόν έξωτερικό κόσμο μόνο σάν γιά νά μαζέψει άπ · αύτόν ξύλα γιά τή δική του πυρά, αύτή ή .τελευταία τραγωδία τής όρμής γιά διόκριση , στήν όποία ύπάρχει

άκόμη μόνον ένα πρόσωπο , πού άπανθρακώνεται- τοϋτο είναι τό άξιοπρεπές

τέλος, τό όποίο άνήκει στήν άρχή: καί τίς δυό φορές μιά άνέκφραστη εύτυχία

ατή θέα μαρτυρίων! Στήν πραγματικότητα, ή εύτυχία, μέ τήν έννοια τοϋ

ζωντανού αίσθήματος τής δύναμης, δέν ύπήρξε ϊσως πουθενά στή γη μεγα­

λύτερη άπ' δση στίς ψυχές τών δεισιδαιμονικών άσκητών . Τοϋτο έκφράζουν

οί Βραχμάνοι στήν ίστορία τοϋ βασιλιά Βικβαμίτρα, ό όf!Οίος ϋστερα άπό χι­

λιόχρονες άσκήσεις μετάνοιας ό.ντλησε τέτοια δύναμη , ωστε έπιχείρησε νά

οίκοδομήσει ένα νέο ούρανό . Πιστεύω πώς σ · δλο τοϋτο τό είδος έσωτερικών

βιωμάτων εϊμαστε έμεϊς τώρα χοντροκομμένοι άρχάριοι καί ό.πειροι παίκτες

αίνιγμάτων: τέσσερις χιλιετίες νωρίτερα rϊξεραν περισσότερα γιά τοϋτες τίς

καταραμένες έκλεπτύνσεις τοϋ αύτοηδονισμοϋ. · Η δημιουργία τοϋ κόσμου:

'ίσως νά τήν εΊχε σκεφθεί τότε ένας έπίγειος όνειροπόλος ώς μιά άσκητική

διαδικασία, μέ τήν όποία εΤχε άσχοληθεί ένας θεός! " Ισως ό θεός νά fjθελε νά.

κλειστεί μέσα στήν πολυτάραχη φύση, δπως σ· ένα όργανο βασανισμού, γιά

νά αίσθάνεται έκεί διπλάσια τήν εύδαιμονία του καi τή δύναμή του! Κι· ό.ν ύ­

ποθέσουμε δτι θά ήταν ένας θεός τής άγάπης: τί aπόλαυση θά ήταν γιά έναν

τέτοιον νά πλάθει πάσχοντες άνθρώπους, νά ύποφέρει θε'ίκά καί ύπεράν­

θρωπα βλέποντας τά συνεχή μαρτύριά τους καί νά βασανίζεται έτσι καί αύτός

ό 'ίδιος! . Ακόμη aς ύποθέσουμε , δτι ύπήρχε δχι μόνον ένας θεός τής άγάπης,

άλλά καί ένας θεός τής άγιότητας καί άγνότητας: ποιά παραληρήματα τοϋ

θεϊκού άσκητή πρέπει νά μαντεύουμε , δταν αύτός δημιουργεί άμαρτία καί ά­

μαρτωλούς, καί αίώνιες καταδίκες καί κάτω όπά τόν ούρανό του καί τό θρόνο

του έναν πελώριο τόπο τοϋ αίώνιου μαρτυρίου καί τοϋ αίώνιου στεναγμού!

-Δέν είναι καθόλου άδύνατο, καί οί ψυχές τοϋ Παύλου, τοϋ Δάντη , τοϋ Καλ­

βίνου καί τών όμοίων τους νά εΤχαν κάποτε διεισδύσει στά φοβερά μυστικά

τέτοιας aπόλαυσης τής δύναμης - καί μέ τή θέα τέτοιων ψυχών μπορεί κα­

νείς νά ρωτήσει : άλήθεια, έφθασε λοιπόν πραγματικά ή κυκλική κίνηση κατά

τήν έπιδίωξη διάκρισης μέ τόν άσκητή στό τελευταίο στάδιο, καί σταμάτησε

όριστικά; Δέν μπορούσε αύτός ό κύκλος νά διανυθεί άκόμη μιά φορά άπό τήν

άρχή, μέ τή σταθερά διατηρημένη βασική διάθεση τοϋ άσκητή καί μαζί τοϋ

θεοϋ πού συμπάσχει ; Δηλαδή νά κάνει κανείς ό.λλους νά πονοϋν , γιά νά

προξενεί έτσι πόνο στόν έαυτό του , γιά νά κάνει έτσι πάλι θρίαμβο γιά τόν

έαυτό του καί τόν οίκτό του καί νά έντρυφάει στήν ύπέρτατη δύναμη!- -Συγ­

γνώμη γιά τήν παρεκτροπή τοϋ στοχασμοΟ μου yιά δλα δσα μποροΟσαν νά fι­

ταν ιϊδη δυνατά στή ψυχική παρε~τ.ροπή τού αίσθήματος δύναμης πάνω

στή γή!

89

114 Γιά τή γνώση τού πάσχοντος . - · Η κατάσταση όρρωστων άνθρώπων , πού

βασανίζονται τρομερά πολλά χρόνια άπό τόν πόνο τους καί παρ· δ λ · αύτά ό

νοϋς τους δέ θολώνεται , δέν είναι χωρίς άξία γ ιό τή γνώση - χωρίς όκόμη νό

λαμβάνουμε ύπόψη τίς πνευματικές εύεργεσίες, πού συνεπιφέρουν κάθε

βαθιά μοναξιά. κάθε αίφνίδια καί νόμιμη έλευθερία άπό κάθε ε'ίδους

καθήκοντα καί συνήθειες. Αύτός πού πάσχει σοβαρά βλέπει μέσα όπό τήν

κατάστασή του μέ μιά άπαίσια ψυχρότητα πρός τά έξω, πρός τά πράγματα :

όλες έκείνες οί μικρές άπατηλές μαγείες, μέσα στίς όποϊες συνήθως

κολυμπούν τά πράγματα, όταν τό μάτι τοϋ ύγιοϋς στρέφεται πρός αύτές,

εχουν γι' αύτόν έξαφανιστεί: ό 'ίδιος στέκεται μπρός στόν έαυτόν του δlχως

χνούδι καί χρώμα. .. Αν ύποθέσουμε, πώς αύτός ζοϋσε ως τώρα σέ μιά όποιαδήποτε έπικίνδυνη φαντασίωση: αύτός ό ύπέρτατος σωφρονισμός διό

των πόνων είναι τό μέσο γιά τήν άπόσπασή του όπ · αύτήν : καί 'ίσως τό

μοναδικό μέσον (είναι πιθανό νά συνέβη τοϋτο στό δωρητή τοϋ Χριστιανισμού

στό σταυρό: γιατί οί π ιό πικρές άπ · δλες τίς λέξεις «θεέ μου, γιατί μ·

έγκατέλειψες» περιέχουν, όν τίς καταλάβουμε στό βάθος τους, τή μαρτυρία

μιδς γενικής aπογοήτευσης καί διαφωτισμού γιά τή σφαλερή του πίστη · τή

στιγμή τοϋ ύπέρτατου μαρτυρίου έγινε μάντης γιά τόν 'ίδιο τόν έαυτό του.~.

έτσι δπως aφηγείται ό ποιητής γιά τό φτωχό θνητό Δόν Κιχώτη πού πεθαίνει).

· Η πελώρια ένταση τοϋ νοϋ , πού θέλει νά είναι ένας άνταγωνιστής τοϋ πόνου,

κατορθώνει, ωστε δλα όσα άντικρίζει, νά φέγγουν μ ' ένα νέο φώς : καί τό

άνέκφραστο θέλγητρο, πού δίνουν όλοι οί νέοι φωτισμοί, είναι συχνά όρκετά

Ισχυρό, γιά νά έναντιώνεται σ· όλους τούς δελεασμούς γιά αύτοκτονία καί νά

έμφανίζει στόν πάσχοντα τήν ύπόλοιπη ζωή ώς έξαιρετικά έπιθυμητή . Μέ

περιφρόνηση θυμάται τόν όνετο ζεστό κόσμο τής όμίχλης, μέσα aτόν όποίο ό

ύγιής πορεύεται όφοβα · μέ περιφρόνηση θυμάται τίς εύγενέστατες καί άγα­

πητότατες όνειροπολήσεις, μέ τίς όποϊες διασκέδαζε όλλοτε μέ τόνϊδιο τόν

έαυτόν του· αίσθάνεται άπόλαυση νά φέρνει στήν έπιφάνεια σάν άπό τήν πιό

βαριά κόλαση αύτή τήν περιφρόνηση καί έτσι νά προξενεί στή ψυχή τόν πιό

πικρό πόνο: μ · αύτό όκριβώς τό aντιστάθμισμα συγκρατεί τό φυσικό πόνο -αίσθάνεται , πώς όκριβώς τοϋτο τό άντιστάθμισμα είναι τώρα άπαραίτητο! Μέ

μιά τρομακτική μαντική ίκανότητα διάγνωσης τοϋ χαρακτήρα του φωνάζει

στόν έαυτόν του: «Γίνε μιά φορά ό δήμιος καί κατήγορος τοϋ έαυτοϋ σου,

θεώρησε μιά φορά τόν πόνο σου ώς τή τιμωρία πού έπέβαλες σύ στόν έαυτόν

σου! · Απόλαυσε τήν ύπεροχή σου ώς δικαστής · άκόμη πιό πολύ : άπόλαυσε

τήν ταπείνωσή σου, τήν τυραννική αύθαιρεσία σου! ·Υψώσου πάνω όπό τή

ζωή σου καθώς καί πάνω άπό τόν πόνο σου , ϋψωσε τόν έαυτόν σου στά έσχα­

τα βάθη καί στήν όβυσσο!» . ·Η περηφάνια μας έξεγείρεται, όπως ποτέ όλ­

. λοτε: έχει γι· αύτή ένα θέλγητρο άσύγκριτο , έναντίον ένός τέτοιου τυράννου

δ πως ε Τ ναι ό πόνος. καί έναντίον δλων αύτών των κρυφών παρορμήσεων . πού

90

προκαλεί αύτός σέ μδς, yιά νά προσφέρουμε μαρτυρία κατά τής ζωής- ν '

άντιπροσωπεύει αύτή άκριβώς τή ζωή έναντίον τοΟ τυράννου. Σ . αύτή τήν

κατάσταση άντιστέκεται κανείς μέ πείσμα κατά κάθε άπαισιοδοξίας , γιά νά μή

φαίνεται αύτή ώς συνέπεια αύτής τής κατάστασης καί μδς ταπεινώνει σάν

νικημένους. Ποτέ δέν ε!ναι έπίσης τό θέλγητρο , ν· άσκοΟμε δικαιοσύνη τής

κρίσης , μεγαλύτερο άπ ' δ,τι τώρα, γιατί τώρα εlναι ένας θρίαμβος, πάνω σέ

μδς καί στίς θελκτικότερες άπ' όλες τίς καταστάσεις, πού θά μποροΟσε νά

συγχωρέσει κάθε άδικία τής κρίσης ώστόσο όμως δέ θέλουμε νά συγ­

χωρηθοΟμε, άκριβώς τώρα θέλουμε νά δείξουμε πώς μποροϋμε νά ε'ίμαστε

••δίχως ύπαιτιότητα». Βρισκόμαστε σέ τυπικούς σπασμούς τής ύπεροψίας.

-Καί τώρα έρχεται τό πρώτο γλυκοχάραμα τής καταπράϋνσης, τής άνάρ­

ρωσης- καί σχεδόν τό πρώτο άποτέλεσμα εlναι, πώς έμεϊς άμυνόμαστε κατά

τfjς ύπερδύναμης τής ύπεροψίας μας: όνομάζουμε τούς έαυτούς μας

μωρούς καί ματαιόδοξους - σάν νά εϊχαμε δοκιμάσει ατή ζωή μας κάτι, πού

ηταν μοναδικό! ταΠεινώνουμε χωρίς εύyνωμοσύνη τήν παντοδύναμη πε­ρηφάνια, μέ τήν όποία άκριβώς ύποφέραμε τόν πόνο καί άπαιτοΟμε μέ

σφοδρότητα ένα άντίδοτο τής περηφάνιας: θέλουμε ν ' άποξενωθοϋμε καί

νά άποπροσωποιηθοΟμε, άφοΟ ό πόνος μδς είχε κάνει πολύ βίαια καί πολύν

καιρό προσωπικούς . ••Μακριά, μακριά άπό τούτη τή περηφάνια» , φωνά­

ζουμε, <<ήταν μιά άρρώστια καί ένας σπασμός περισσότερο!>> Κοιτάμε πάλι

τούς άνθρώπους καί τή φύση - μ· ένα άπαιτητικό μάτι: θυμόμαστε μέ

θλιμμένο χαμόγελο πώς μερικά σχετικά μ' αύτούς τά ξέρουμε τώρα νέα καί

qιαφορετικά άπό όλλοτε, πώς ένα παραπέτασμα έχει πέσει- άλλά τοϋτο μδς

εύφραίνει νά ξαναβλέπουμε τά κατε6ασμένα iρcϊπα της ζωfίς καί νά

βγαίνουμε έξω άπό τή φοβερή πεζή φαεινότητα, μέσα στήν όποία βλ€:παμε ώς πάσχοντες τά πράγματα καί διαμέσου τών πραγμάτων. Δέ θυμώνουμε , έάν

ή μαγεία τής ύγείας άρχίζει νά παίζει πάλι τό παιχνίδι της, -παρατηρούμε

σάν !Jεταμορφωμένοι, ήπιοι καί διαρκώς κουρασμένοι. Σέ τούτη τήν κατά­

σταση δέ μπορεί κανείς ν' άκούει μουσική, δίχως νά κλαίει .

115

Τό λεγόμενο <<- Έγώ» -·Η γλώσσα καί οί προλήψεις , πάνω στίς

όποίες είναι ή γλώσσα οίκοδομημένη, είναι σέ μδς μεγάλα έμπόδια στήν

έξιχνίαση έσωτερικών γεγονότων καί όρμών: π.χ. έπειδή είναι λέξεις κυρίως

μόνο γιά ύπερθετικούς βαθμούς τούτων τών γεγονότων καί όρμών τώρα

όμως εϊμαστε συνηθισμένοι νά μή παρατηροΟμε πιά άκριβώς έκεί, δπου μδς

λείπουν λέξεις, έπειδή είναι όδυνηρό μόνον έκεί νά σκεπτόμαστε άκόμη

άκριβώς · μάλιcτα όλλοτε έβγαζαν τό αύθαίρετο συμπέρασμα, ότι όπου

σταματάει τό βασίλειο των λέξεων, σταματάει έ:-τίσης τό βασίλειο τής

91

ϋπαρξης . Μίσος , άγάπη , ο1κτος , έπιθυμίες, γνώση , χαρά , πόνος- δλα τοϋτα

είναι όνόματα γιά άκραϊες καταστάσε ις: Οί ήπιότεροι μέσοι καί πιό πολύ oi πάντοτε εϋκολοι βαθμοί μός ξεφεύγουν , καί δμως αύτοί ύφαίνουν τό πλέγμα

τοϋ χαρακτήρα μας καί τών πεπρωμένων μας. · Εκείνα τά άιφαϊα ξεσπάσμα­

τα - άκόμη αuτή ή μετριοπαθέστατη συνειδητή σέ μάς ευαρέσκεια η δυσ­

αρέσκεια δταν τρώμε ένα φαγητό , δταν άκοϋμε έναν ήχο ε1ναι 'ίσως άκόμη

καί τώρα , δταν γίνει σωστή έκτίμηση , ένα άκραίο ξέσπασμα- ξεσκίζουν πολύ

συχνά τό πλέγμα καί εlναι τότε βίαιες έξαιρέσεις, τίς περισσότερες φορές ώς

συνέπεια συσσωρεύσεων : καί πώς μποροΟν ώς τέτοιες νά παραπλανούν τόν

παραρηρητή! 'Όχι λιγότερο άπ ' δσο μποροϋν νά όδηγοϋν τόν ένεργοϋντα

όνθρωπο στήν πλάνη! Δέν εί'μαστε δλοι τούτο , παρά αύτό πού άνάλογα μέ τίς

συνθήκες φαινόμαστε , γιά τίς όποϊες μόνο έχουμε συνείδηση καί λέξεις- καί

συνεπώς έπαινο καί ψόγο · παραγνωρίζουμε τούς έαυτούς μας έπειτα άπό

τοϋτα τά χοντροκομμένα ξεσπάσματα, τά όποϊα γίνονται γνωστά μόνο σέ μδς ,

βγάζουμε ένα συμπέρασμα άπό ένα ύλικό , δπου οί έξαιρέσεις είναι

περισσότερες άπό τόν κανόνα, διαβάζουμε λανθασμένα αύτό τό φαινομενικά

σαφές σχολαστικό βιβλίο τοϋ έγώ μας. · Η γνώμη μας γιά τόν έαuτό μας

ώστόσο , τήν όποία βρήκαμε μ· αύτόν τό λανθασμένο τρόπο, τό λεγόμενο

<< · Εγώ•• , συνεργάζεται άπό δώ καί πέρα γιά τή μόρφωση τοϋ χαρακτήρα μας

καί τής μοίρας μας.

116 Ό aγνωστος κόσμος τού <<ύποκειμένου>> . - Αύτό πού οί όνθρωποι

δύσκολα μποροϋν νά καταλάβουν , είναι ή ό.γνοιά τους γιά τόν 'ίδιο τόν έαυτόν

τους , άπό τούς άρχαιότερους χρόνους ως τώρα! 'Όχι μόνο σχετικά μέ τό

καλό καί τό κακό , άλλά σχετικά μέ πολλά πιό ούσιαστικά! Διαρκώς ζεϊ ή

πανάρχαια πλάνη πώς γνωρίζουμε , γνωρίζουμε πολύ άκριβώς, πώς γίνονται

οί άνθρώπινες πράξεις σέ κάθε περίτiτωση. 'Όχι μόνον <<ό θεός, πού βλέπει μέσα στίς καρδιές ••, όχι μόνον ό δράστης , πού σκέmεται τήνπpάξη του , - δχι

κάθε ό.λλος έπίσης δέν άμφιβάλλει, ότι καταλαβαίνει τό ούσιαστικό στήν

πράξη ένός όλλου. <<Ξέρω τί θέλω , τί έκανα, είμαι έλεύθερος καί ύπεύθυνος

γι ' αύτό , κάνω τόν ό.λλο ύπεύθυνο, μπορώ ν ' άναφέρω όνομαστικά δλες τίς

ήθικές δυνατότητες κι· δλα τά έσωτερικά κινήματα, πού ύπάρχουν πρίν άπό

μιά πράξη · ός κάνετε, όπως θέλετε , - καταλαβαίνω σέ κάθε πράξη σας τόν

έαυτόν μου καί σάς δλους» - έτσι σκεπτόταν κάποτε ό καθένας, έτσι

σκέπτεται σχεδόν άκόμη ό καθένας. · Ο Σωκράτης καί ό Πλάτων ήσαν σ· αύ­

τό τό σημείο μεγάλοι σκεπτικιστές καί άξιοθαύμαστοι καινοτόμοι, ήσαν ώστό­

σο άφελώς εϋπιστοι σχετικά μ· έκείνη τήν άπα ίσια προκατάληψη, έκείνη τήν

πελώρια πλάνη , πώς <<τήν όρθή γνώση όφείλει ν' άκολουθεί ή όρθή

92

ένέργεια >>, - ήσαν σέ τοϋτο τό άξίωμα δiαρκώς οί κληρονόμοι της γενικής

φαντασίωσης καί ο'ίησης: πώς ύπάρχει μιά γνώση γιά τό χαρακτήρα μιδς

ένέργειας: «Θά {]ταν βέβαια τοϋτο τρομερό , έάν δέν άκολουθοϋσε τήν

άκριβή γνώση τής ούσίας τής όρθής πράξης ή όρθή πράξη>>,- τοϋτο είναι ό

μοναδικός τρόπος , όπως θεωροϋσαν έκείνοι οί μεγάλοι άναγκαίο γιά τήν

άπόδειξη αύτής τής ίδέας , τό άντίθετο φαίνονταν σ · αύτούς άδιανόητο καί

άλλόκοτο - καί ώστόσο αύτό τό άντίθετο είναι άκριβώς ή γυμνή πραγματι­

κότητα , όπά αίώνες κάθε μέρα καί ί.'>ρα άποδεικνυόμενη πραγματικότητα! Δέν

εΊναι τοϋτο άκριβώς ή «τρομερή >> άλήθεια , δτι αύτό πού μπορεί κανείς νά

ξέρει γενικά γιά μιά πράξη ποτέ δέν είναι άρκετό γιά νά τήν κάνει , πώς ή

γέφυρα άπό τή γνώση πρός τήν πράξη σέ καμιά ως τώρα περίπτωση δέν έχει

φτιαχθεί; Οί πράξεις δέν εΊναι ποτέ αύτό πού φαίνονται σέ μός ότι εΤνqι! .. Εχουμε τόσο πολύ κοπιάσει νά μάθουμε , δτι τά έξωτερικά πράγματα δέν

εΊναι έτσι δπως φαίνονται σέ μός , - τώρα τό 'ίδιο συμβαίνει καί μέ τόν

έσωτερικό κόσμο! Οί ήθικές πράξεις εΙ ναι στήν πραγματικότητα << Κάτι aλλο» ­

περισσότερα δέ μποροϋμε νά είποϋμε: καί όλες οί πράξεις είναι ούσιαστικά

aγνωστες. Τό άντίθετο ήταν καί εlναι ή γενική πίστη : έχουμε τόν άρχαιότερο

ρεαλισμό έναντίον μας· ως τώρα σκεπτόταν ή άνθρωπότητα: << μ ιά πράξη

εlναι αύτό , πού έμφανίζεται σέ μδς» (δταν ξαναδιαβάζω αύτές τίς λέξεις μοΟ

έρχεται στή μνήμη ένα πολύ έκφραστικό χωρίο τοΟ Σοπενχάουερ, τό όποϊο

θέλω νά παραθέσω, γιά ν· άποδείξω πώς καί αύτός άκόμη καί μάλιστα χωρίς

κανένα ένδοιασμό έξαρτόται καί παράμεινε έξαρτημένος άπ · αύτόν τόν ή ­

θικό ρεαλισμό: <<πραγματικά εlναι ό καθένας άπό μός ένας άρμόδιος καί τέ­

λεια ήθικός κριτής , ό όποίος γνωρίζει άκριβώς τό καλό καί τό κακό , δ γιος , έ­

φόσον άγαπάει τό καλό καί άπεχθάνεται τό κακό - δ λ· αύτά είναι ό καθένας,

έφόσον δέν διερευνώνται οί δικές του άλλά ξένες πράξεις κι · αύτός όφείλει

άπλά νά τίς έπιδοκιμάζει η άποδοκιμάζει ; τό βάρος δμως της έκτέλεσης θά' φέρεται άπό ξένους ί.'>μους. Καθένας μπορεί σύμφωνα μ' αύτά ν. άντιπρο­

σωπεύει ώς έξομολογητής πέρα γιά πέρα τή θέση τοΟ θεοΟ>> . ) .

117 Στή φυλακή . - Τό μάτι μου , εϊτε . εΊναι τώρα ίσχυρό ε'ίτε εΊναι άδύνατο ,

βλέπει μόνον ένα κομμάτι μακριά, καί σ · αύτό τό κομμάτι ζώ καί κινοϋμαι ,

τούτη ή γραμμή τοΟ όρίζοντα είναι ή πλησιέστατη μεγάλη καί μικρή μοίρα μου ,

άπό τήν όποία δέ μπορώ νά δραπετεύσω. Γύρω άπό κάθε δν άπλώνέται έτσι ένας όμόκεντρος κύκλος, ό όποίος έχει ένα κέντρο, πού άνήκει σ · αύτόν.

Κατά τόν 'ίδιο τρόπο τό αύτί μός κλείνει σ · ένα μικρό χώρο, τό 'ίδιο καί ή όφή .

Σύμφωνα μ · αύτούς τούς όρίζοντες , στούς όποίους , δπως σέ τείχη φυλακής ,

κλείνουν καθένα άπό μός οί αίσθήσει~ μας , μετράμε τώρα τόν κόσμο,

93

όνομάζουμε τοϋτο κοντινό κ ι · έκείνο μακρινό , τοϋτο μεγάλο κι εκείνο

μακρύ, τοϋτο σκληρό κι · έ κεϊνο μαλακό: αύτή τή μέτρηση όνομάζουμε

αϊσθηση- ε1ναι δλα , δλα καθαυτά πλάνες! ' Ανάλογα μέ τό πλήθος βιωμάτων

καί συγκινήσεων , πο(; μποροϋν νά συμβοϋν σέ μδς κατά μέσον δρον σ'

ένα χρονικό σημείο, μετράμε τή ζωή μας, ώς σύντομη η μακρά , φτωχή η

πλούσια , γεμάτη η δδεια , καί σύμφωνα μέ τήν κατά μέσον δροάνθρώπινη ζωή

μετρό. με τή ζωή δλων τών ό.λλων πλασμάτων- εΊναι δλα , δλα καθαυτά πλάνες!

· Εάν εϊχαμε έκατό φορές δεύτερα μάτια γιά τό κοντά, θά φαινόταν σέ μό.ς ό

ό.νθρωπος άπίστευτα μακρός . ·Από τό όλλο μέρος θά μποροίισαν νά ήταν

έτσι φτιαγμένα τά δργανα, ωστε νά γίνονται αίσθητά όλόκληρα ήλιακά συ­

στήματα άποστενωμένα κaίπερισφιγμένα μ· ένα ιlόνο κύπαρο : καί μπρός σέ

δ ντα άντίθετης τάξης θά μπορούσε ένα κύπαρο τοϋ άνθρώπινου σώματος νά

παρουσιάζεται ώς ένα ήλιακό σύστημα σέ κίνηση , δομή καί άρμονία . Οί

συνήθειες τών αίσθήσεών μας μός έχουν τυλίξει στήν άπάτη τοίι αίσθήματος :

Αύτές πάλι είναι οί βάσεις όλων τών κρίσεων καί ((γνώσεων» μας -δέν ύπάρχει καθόλου μιά διαφυγή , λαθραίοι δρόμοι πρός τόν πραγματικό

κόσμο ! Είμαστε μέσα στόν ίστό μας , έμείς οί άράχνες , καί δ , τι πιάνουμε μέσα

έκεί, δέν 'είναι τίποτα όλλο παρά Όύτό, πού άφίνεται νά πιασθεϊ μέσα στό δικό

μας ίστό .

118 Π είναι λοιπόν ό πλησίον! - η έννοοΟμε λοιπόν ώς δρια το Ο πλησίον μας ,

έννοώ αύτό, μέ τό όποϊο αύτός έγχαράσσεται κατά κάποιον τρόπο πάνω σέ

μδς καi έντυπώνεται! Δέν καταλαβαίνουμε τίποτα άπ · αύτόν παρά μόνον τίς μεταβολές σέ μdς, αίτία τών όποίων εΊναι αύτός , - ό , τι ξέρουμε γι ' αύτόν

μοιάζει μ ' έναν κενό διαμορφωμένο χώρο . ·Αποδίδουμε σ ' αύτόν τά

αίσθήματα , πού προκαλοϋν σέ μδς οί πράξεις του , καί έτσι τοϋ δίνουμε μιά

λανθασμένη , άντίστροφη θετικότητα. Τόν πλάθουμε σύμφωνα μέ τή δική μας γνώση τοϋ έαυτοϋ μας, ένα δορυφόρο τοϋ δικοϋ μας συστήματος κι · δταν

μδς φωτίζει η σκοτεινιάζει , καί έμείς ε'ίμαστε ή τελευταία αίτία καί γιά τά δύο , ­

τότε πιστεύουμε ώστόσο τό άντίθετο! Κόσμος των φαντασμάτων, μέσα στόν

όποίο ζοΟμε! · Ανάποδος , διαστρεμμένος, ό.δειος καίώστόσο κόσμος πλήρης καί aκρι6ώς όνειρεμένος κόσμος!

119 Βίωση καί όνειροπόληση . - .. Οσο καί νά προσπαθεί κανείς νά γνωρίσει

τόν έαυτόν του , τίποτα δέν μπορεί νά είναι πιό άτελές άπ ' δ, τι ή είκόνα των

94

συνολικών όρμών , οί όποίες συνθέτουν τήν ούσία του . Οϋτε καί τίς πιό

χοντροκομμένες μπορεί νά τίς εiπεί κανείς μέ τό όνομά τους: ό άριθμός καί ή

ίσχύς τους, ή παλίρροιά τους, ό άνταγωνισμός τους καί προπαντός οί νόμοι

τής διατροφής τους μένουν σ· αύτόν έντελώς όγνωστοι. Αύτή ή διατροφή

γίνεται δηλαδή ένα έργο τής τύχης : τά καθημερινά βιώματά μας πετοϋν πότε

σέ τούτη , πότε σέ κείνη τήν όρμή μιά τροφή, αύτή τήν άρπάζει μέ βουλιμία ,

ώστόσο όλο τό πάει έλα αύτών τών γεγονότων βρίσκεται έξω άπό κάθε λογική

συνάρτηση μέ άνάγκες τροφής τών συνολικών όρμών : έτσι ωστε νά

συμβαίνουν πάντοτε δύο Πράγματα, ό ύποσιτισμός καί μαρασμός τοϋ ένός καί

ό ύπερσιτισμός τών όλλων. Κάθε στιγμή τής ζωής μας προκαλεί τήν αϋξηση

μερικών πλοκάμων τοϋ πολύποδα τής ϋπαρξής μας καί τό μαρασμό μερικών

άλλων, άνάλογα μέ τήν τροφή, πού ή στιγμή φέρει μέσα της η δέ φέρει μέσα

της. Οί έμπειρίες μας , όπως εϊπαμε, είναι όλες μ · αύτό τό νόημα μέσα

τροφής , άλλά διασκορπισμένες μέ τυφλό χέρι, χωρίς νά ξέρουν αύτόν , πού

πεινάει, καί αύτόν, πού f\δη έχει όφθονα . Καί έξαιτίας αύτής τής τυχαίας

διατροφής τών μερών θά είνα ι . όλόκληρος ό άναπτυγμένος πολύποδας έπίσης κάτι τυχαίο , δπως ή γένεσή του . Σαφέστερα : όν δεχθοϋμε πώς μιά

όρμή βρίσκεται ατό σημείο, πού έπιθυμεί ίκανοποίηση .. - ιϊ όσκηση τής

δύναμής της, ιϊ άποφόρτιση τής ϊδιας, η τήν πλήρωση ένός κενοϋ - όλα

τοϋτα είναι συμβολικά - : τότε θά βλέπει κάθε γεγονός τής ήμέρας άπό τήν όποψη τής δυνατότητας νά χρησιμεύσει γΊά τό σκοπό της· έάν ό όνθρωπος

τώρα τρέχει η κάθεται η θυμώνει η διαβάζει ιϊ μιλάει ιϊ άγωνίζεται ιϊ άλαλάζει

άπό χαρά , ή όρμή ατή δίψα της, ψηλαφεί κατά κάποιον τρόπο κάθε κατά­

σταση, στήν όποία βρίσκεται ό όνθρωπος καί στίς περισσότερες περιπτώ­

σεις δέ βρίσκει σ' αύτή τίποτα γιά τόν έαι.πόν της, όφείλει νά πε­

ριμένει καί νά έξακολουθεί νά διψάει: άκόμη ένα χρονικό διάστημα καί τότε

έξαντλείται καί άκόμη λίγες ήμέρες η μήνες τής μή ίκανοποίησης, τότε

άποξηραίνεται, όπως ένα φυτό δίχως βροχή. " Ισως αύτή ή σκληρότητα τής

τύχης νά προξενούσε ζωηρότερη έντύπωση , έάν ι'jθελαν δλες οί όρμές ν'

άντιμετωπίσουν τοϋτο τόσο βασικά , όπως ή πείνα : ή όποία δέν ίκανοποιείται

μέ φαγητά , πού βλέπει στο όνειρο: ώστόσο oi περισσότερες όρμές, ίδιαίτερα οί λεγόμενες ήθικές , κάνουν άκρι6ώς τοϋτο , - έάν έπιτρέπεται ή είκασία μου, νά έχουν τά όΙΙειρά μας άκριβώς τήν άξία καί τό νόημα νά άντισταθμίζουν ως

ένα όρισμένο βαθμό έκείνη τήν τυχαία έλλειψη τής «τροφής» κατά τή

διάρκεια τής ήμέρας . Γιατί ήταν τό χθεσινό όνειρο γεμάτο τρυφερότητα καί

δάκρυα, τό προχθεσινό χαρούμενο καί άχαλίνωτο , ένα προηγούμενο περι­

πετειώδες καί γεμάτο άπό σταθερές σκοτεινές άναζητήσεις ; Γιατί άπο­

λαμβάνω σ · αύτό άπερίγραπτες όμορφιές τής μουσικής , γιατί σ ' ένα ό.λλο

μετεωρίζομαι καί πετάω μέ τήν ήδονή ένός άητοϋ ψηλά σέ μακρινές

βουνοκορφές; Αύτές οί όνειροπολήσεις , πού προσφέρουν στίς όρμές μας

της τρυφερότητας η τοϋ άστείου η τής περιπέτειας η σ > ήν έπιθυμία μας τής

μουσικής καί τών βουνών έλεύθερο χώρο καί έκτόνωση- καί καθένας θά έχει

95

πρόχειρα τά πιό σημα_ντικά παραδείγματά του- είναι έρμηνείες τών νευρικών

έρεθισμών μας κατά τή διάρκεια τοΟ ϋπνου, πολύ έλεύθερες, πολύ

αύθαίρετες έρμηνείες κινήσεων τοϋ α'ίματος καί τών σπλάχνων, της πίεσης

τοϋ χεριοΟ καί τών σκεπασμάτων, τών ήχων της καμπάνας μιδς έκκλησίας,

τών κοκκόρων, τών ξενύχτηδων καί ό.λλων πραγμάτων το Ο 'ίδιου εϊδους. Τό ότι

αύτό τό κείμενο, πού γενικά ώστόσο γιά μιά νύχτα καθώς καί γιά τήν ό.λλη

παραμένει Πολύ παρόμοιο, σχολιάζεται τόσο διαφορετικά, τό δτι ή όνειροπό­

λα λογική σήμερα καί χθές ύποθέτει τόσο διαφορετικά α'ίτια γιά τούς 'ίδιους

νευρικούς έρεθισμούς: τοοτο έχει τήν αίτία του στό γεγονός δτι ό ύποβολέας

αύτής τής λογικής σήμερα ήταν ένας όλλος, άπ' ό,τι ήταν αύτός χθές, -μιά ό.λλη όρμή ιϊθελε νά ίκανοποιηθεί, νά ένεργοποιηθεί, άσκηθεί, ψυχα­

γωγηθεί, έκτονωθεί - άκριβώς ήταν αύτή στήν ύψηλή της πλημμυρίδα, καί

χθές ήταν μιά άλλη μέσα της. -·Η ξύπνια ζωή δέν έχει αύτή τήν έλευθερία

της έρμηνείας όπως ή όνειρευόμενη, είναι λιγότερο ποιητική καίάχαλίνωτη­

άλλά χρειάζεται 'ίσως νά έξηγήσω ότι οί όρμές μας στήν έγρήγορση παρόμοια

δέν κάνουν τίποτα άλλο παρά νά έρμηνεύουν τούς νευρικούς έρεθισμούς καί

νά καθορίζουν σύμφωνα μέ τίς άνάγκες τους τά «α'ίτιά» τους; πώς μεταξύ

έγρήγορσης καί όνείρου δέν ύπάρχει καμιά ούσιαστική διαφορά; πώς άκόμη

καί σέ μιά σύγκριση πολύ διαφορετικών βαθμίδων πολιτισμοϋ ή έλεuθερία τής

ξύπνιας έρμηνείας στή μιά δέν ύποχωρεί καθόλου υτήν έλευθερία τών άλλων

κατά τό όνειρο; πώς έπίσης οί δικές μας ήθικές κρίσεις καί άξιολογήσεις είναι

μόνο είκόνες καί φαντασίες γιά ε να σέ μάς ό.γνωστο φυσιολογικό συμβάν' ενα

είδος οίκείας σέ μδς γλώσσας, γιά νά χαρακτηρίζουμε όρισμένους νευρικούς έρεθισμούς; πώς ή λεγόμενη συνείδησή μας ενα λίγο η πολύ φανταστικό

σχόλιο γιά ένα κείμενο πού δέν τό ξέρουμε, 'ίσως δέ μποροΟμε νά τό μάθου­

με, ώστόσο τό αίσθανόμαστε; -·Άςηάρουμε ένα μικρό βίωμα. 'ΆνδεχθοΟμε,

ότι παρατηροϋμε μιά μέρα πώς κάποιος γελάει γιά μάς στήν άγορά, άπ' όπου

περνάμε: άνάλογα μέ τό ϋψος πού έχει μέσα μας τούτη η έκείνη ή όρμή, θά

σημαίνει γιά μδς αύτό τό συμβάν τοΟτο ή έκείνο - καί άνάλογα μέ τό είδος

τοϋ άνθρώπου είναι αύτό ενα έντελώς διαφορετικό συμβάν .. ο ενας θεωρεί τοοτο ώς μιά σταγόνα βροχής, ό άλλος τό τινάζει μακρ.ιά του σάν ένα έντομο,

ένας ζητάει έξαιτίας τούτου νά κάμει καυγά, ένας έξετάζει τό ροϋχο του,

' μήπως δίνει άφορμή γιά γέλιο, ένας συλλογίζεται έξαιτίας τούτου γιά τό γε­λοίο καθαυτό, στόν έναν κάνει τοΟτο καλό νά έχει δώσει, χωρίς νά τό θέλει,

'μιά άκτίνα στή φαιδρότητα καί στό φεγγοβόλημα τοΟ κόσμου, - καί σέ κάθε

περίπτωση θά ίκανοποιηθεί μιά όρμή, εϊτε είναι της όρμής ή τής άγωvιστικfiς

διάθεσης η τοΟ στοχασμοϋ η της εύαρέσκειας. Αύτή ή όρμή ό.ρπαξε τό συμ­

βάν σάν λεία του: γιατί άκριβώς αύτή; Γιατί αύτή παραμόνευε διψασμένη καί

πειναqμένη. -Πρόσφατα στίς έντεκα τό μεσημέρι σωριάστηκε άπότομα καί

ξαφνικά μπροστά μου ένας ό.ντρας, σάν κεραυνοβολημένος, όλες γύρω οί

γυναίκες φώναζαν δυνατά· έγώ τόν έστησα όρθιο καί περίμενα ·ώσότου άρ­

χίσει νά μιλάει, έν τώ μεταξύ δμως δέ σκιρτοϋσε κανένας μϋς τοϋ προσώπου

96

Ό 'Απόλλων τοϋ Μπελβε τέρε.

350-320 π. Χ. ρωμαϊκό άντι 'γραφ

Μουσεϊο Βατικανοϋ.

«·Ο 'Απόλλων δμως πάλι μiiς φαίνεται, ώσάν ή θεοποιημένη μορφή τfίς άρχίjς τίjς έξατομίκευσης, πού έντός της μόνον έκπληρώνονται οί αίώνιοι σκοποί

τfίς πρωταρχικίjς Μονάδας, ή «διά τίjς φαινομενικότητος» λύτρωσή της: μέ 6πέροχες χειρονομίες μας δcίχνει πδσο είναι άναγκαϊος ό κόσμος τfίς όδύνης, ετσι

γιά νά κεντρίζεται τό άτομο στή δημιουργία τοϋ λυτρωτικοί) δράματος καί τότε καταποντισμένο στή θεώρηση τοϋ όράματος αvτοϋ, νά μένει ίfρεμο καί γαλήνιο στήν εί5θραυστη βαρκούλα του πού παραδέρνει στά κύματατοv άπέραντου πόντου».

(Φρ. Νίτσε, ή γέννηση τής τραγωδίαc:. ι..ιετ. Κ. ΜF.ΠπνπinΙJ)

'Απόλλων Σαυροκτόνος,

Εργο τοϋ Πραf,ιτέλους,

350-330 π.Χ. Μουσείο

Βατικανοϋ

«'ο 'Απόλλων ορθώνεται μπροστά μου, ώς τό πνεϋμα τής άρχής τής έf,αrομίκευσης πού μόνο πραγματικά, μπορεί νά διεγείρει τ ή λυτρωτική εύδαιμον ία στή μεταμορφωμένη φαινομενικότητα έvώ στή μυστικόπαθη κραυγή άγαλλίασης

rou Διόνυσου, θραύεται ό ζυγός τijς έξατομίκευσης καf διάπλατα ξανοίγεται ό δρόμος πρός τίς γεvεσιουργές αίτίες του δντος, πρός τά μυστικώτεpα τρίσβαθα τών πραγμάτων».

(Φp. Νίτσc, ή γtvvηση τfjς τραγωδίας, Μετ. Κ. Μεραναίου)

μου καί κανένα α'ίσθημα, οϋτε τοΟ τρόμου οϋτε τοΟ ο'ίκτου , άλλά έκανα τό ά­

ναγκαίο σ ' αύτή τή στιγμή καίτόπιό λογικό καjέφυγα ψύχραιμος . .. Αν τώρα μέ πληροφορούσε κανείς μιά μέρα πρίν, πώς αϋριο στίς έντεκα κάποιος θά πέσει

κάτω δίπλα μου μ· αύτόν τόν τρόπο,- θά ε!χα ύποφέρει άπό πρίν βάσανα κάθε

εϊδους, δέ θά κοιμόμουνα τή νύχτα καί στήν κρίσιμη στιγμή θά είχα 'ίσως γίνει

τό 'ίδιο μέ τόν aνδρα, άντί νά τόν βοηθήσω. ·Εν τώ μεταξύ θά ε!χαν βέβαια

όλες οί δυνατές όρμές καιρό νά φαντασθούν καί νά σχολιάσουν τό βίωμα. - τί είναι λοιπόν τά βιώματά μας; Πιό πολύ είναι αύτό πού βάζουμε μέσα σ· αύτό

παρά αύτό πού βρίσκεται μέσα του! " Η μήπως πρέπει νάείποϋμε: καθαυτόδέ

βρίσκεται τίποτα μέσα! Βίωση είναι μιά όνειροπόληση.

120 Γιά τήν καθησύχαση τού σκεπiικιστtι. - «Δέ ξέρω καθόλου. τί κάνω! Δέ

ξέρω καθόλου, τί πρέπει νά κάνω»!- έχεις δίκαιο, άλλά νά μή άμφιβάλλεις γι ·

αύτό: θά σέ κάνουν! σέ κάθε στιγμή! · Ηάνθρωπότηταέχει σ' δλεc:; τίc:; έποχέc:;

συγχύσει τό ένεργητικό καί παθητικό, τοϋτο είναι ένα αίώνιο γραμματικό

σφάλμα.

121 Αϊτιο καί άποτέλεσμα. - Πάνω σ · αύτόν τόν καθρέφτη- καί ή διάνοιά μας

είναι ένας καθρέφτης - συμβαίνει κάτι , τό όποίο δείχνει κανονικότητα , ένα

όρισμένο πράγμα άκολουθεί κάθε φορά ένα ό.λλο πάλι όρισμένο πράγμα­

τοϋτο όνομάζουμε , έάν θέλουμε νά τό καταλάβουμε καί νά τό όvομάσουμε,

αϊτιο καί άποτέλεσμα, έμείς οί άνόητοι. Σάν έδώ νά εϊχαμε καταλάβει καΙ νά μπορούσαμε νά καταλάβουμε κάτι! Δέv ε'ίχαμε βέβαια ίδεί τίποτα δλλο παρά τίς είκόνες των «αίτίων καί άποτελεσμάτων» καί άκριβως αύτή ή είκονικότητα

κάνει άσφαλώς τή γνώση μιδς ούσιαστικής σύνδεσης , όπως εΤναι αύτή τής

άλληλοδιαδοχfiς, άδύνατη .

122 Οί σκοποί στή φύση. - . "Οποιος έξετάζει, ώς άμερόληπτοc:; έρευνητής,

τήν ίστορία τοϋ ματιοϋ καί τών μορφών τοu στά κατώτατα πλάσματα καίδείχνει

όλόκληρη τή βαθμιαία γένεση τοϋ ματιοϋ, πρέπει νά φθάνει στό μεγ<,lλο

συμπέρασμα: πώς ή δρασrι δέν i'jτav ό σκοπός κατά τή γένεση τοϋ ματιοϋ, πιό πολύ έμφανίσθηκε; , όταν ή τύχη κατόρθωσε; νά κάνε;ι τή συσκeυή . .. Ενα

97

μοναδικό τέτοιο παράδειγμα: κα ί οί «σκοπο[» πέφτουν σάν λέπια άπό τά μάτια

μας!

123 Λογική . - Πώς έμφανίστηκε στόν κόσμο ή λογική ; Πόσο εϋκολα μ · ένα

λογικό τρόπο , σάν μιά σύμπτωση. Θά πρέπει νά μαντεύσε ι κανείς αύτή τή

σύμπτωση δπως ένα α'ίνιγμα .

124 Π είναι θέλω! - Γελδμε μ · αύτόν , πού βγαίνει άπό τό δωμάτιό του τή

στιγμή πού ό fjλιος βγαίνει άπό τό δικό του , καί λέει: ••Θέλω νa βγεϊ ό fίλιος» ·

γελδμε καί μ · αύτόνπού δέ μπορεϊνά σταματήσει έναν τροχό καίλέει : «Θέλω

νά κυλάει» · καί μ · αύτόν , πού σ · ένα άγώνισμα πάλης ρίπτεται κάτω κο[ λέει :

« ·Εδώ κείτομαι , δμως θέλω νά κείτομαι έδώ!» .. Ομως , ός άφήσουμε τά γέλια!

· Αλήθεια κάνουμε έμεϊς καμιά φορά διαφορετικά άπ ' δ , τι σ' ένα άπό τούτους

τούς τρεϊς , δταν χρησιμοποιούμε τή λέξη : •• Θέλω»;

125 'Από τό «βασίλειο τijς έλεuθερίας>> . - Μποροϋμε νά σκεπτόμαστε

πολλά, πολύ περισσότερα πράγματα , παρά νά τά κάνουμε καί νά τά ζοϋμε ,

-δηλαδή ή σκέψη μας είναι επιφανειακή καί ευχαριστημένη μέ τήν έπιφάνεια ,

κα[ μάΛιστα δέν τό καταλαβαίνει . ·Εάν ή διάνοιά μας έξελισσόταν αύστηρά

σύμφωνα μέ τό μέτρο τής δύναμής μας καί τής όσκησης τής δύναμης , τότε

θά τοποθετούσαμε πολύ ψηλά στή διανόησή μας τό άξίωμα , πώς έμεϊς

μποροϋμε νά κατανοούμε μόνον αύτό , πού μπορούμε νά κάνουμε - έάν

ύπάρχει γενικά μιά κατανόηση . · Ο διψασμένος στερείται τό νερό , ώστόσο οί

ε ίκόνες τών σκέψεών του τοϋ φέρνουν άκατάπαυστα τό νερό μπρός στά

μάτια του , σάν νά μή ύπήρχε τίποτα, πού μποροϋσε ν · aποκτήσει εύκολότερα ,

- τό έπιφανειακό κα[ εϋκολα ίκανοποιημένο είδος τής διανόησης δέ μπορεί

νά συλλάβει τήν κύρια στενόχωρη ένδεια , καί αίσθάνεται σ · αύτήν τήν

κaτάσταση , δτι είναι aνώτερη : είναι περήφανη , πού μπορεί περισσότερα , ποίJ

τρέχει γρηγορότερα , πού φθάνει σχεδόν στή στιγμή στό σκοπό , - καί έτσι

έμφανίζεται τό βασίλειο τών σκέψεων σέ σύγκριση μέ τό βασίλειο τής

πράξης, θέλησης καί βίωσης ώς ένα βασίλειο της έλευθερίας: ένώ είναι

98

τοϋτο, δπως ε'ίπαμε, μόνον έ:να βασίλειο τής έπιφάνειας καί τής λιτότητας.

126 Λήθη. - Πώς ύπάρχει μιά λήθη, δέν έχει ως τώρα aποδειχθεί' έκεϊνο πού

ξέρουμε εΊναι μόνον πώς ή άνάμνηση δέν έξαρτδται άπό μδς. Προσωρινά

έχουμε θέσει σ· αύτό τό κενό τής δύναμής ~~.,ς έκείνη τή λέξη «λήθη»: σάν

νά είναι στόν κατάλογο · μιά ίκανότητα περισσότερο. ·Ωστόσο τί έπιτέλους έξαρτδται όπό μΕις! - 'Όταν έκείνη ή λέξη ύπάρχει σ ' ένα κενό τής δύναμής

μας, δέν έπρεπε οί ό.λλες λέξεις νά εΊναι σ· ένα κενό τής γνώσης μας γιά τή

δύναμή μας;

127 Σύμφωνα μέ σκοπούς . - ·Απ' δλες τlς ενεργεις λιγότερο γίνονται

κατανοητές αύτές πού άποβλέπουν σέ σκοπούς, έπειδή αύτές θεωρούνταν

πάντοτε ώς οί πιό κατανοητές καί γιά τή συνείδησή μciς ώς πιό συνηθισμένες.

Τά μεγάλα προβλήματα βρίσκονται στό στενοδρόμι.

128 Τό όνειρο καί ή ύπεuθuνότητα. - Θέλετε νά εΊστε ύπεύθυνοι γιά όλα!

Μόνο γιά τά όνειρά όας δέ θέλετε! τί όθλια άδυναμία, τί έλλειψη συνεποϋς

θάρρους! τίποτα δέν είναι περισσότερο δικό σας άπ' ό,τι τά όνειρα σας!

Τlποτα περισσότερο τό δικό σας έργο! 'Ύλη , μορφή , διόρκεια, ήθοποιοί,

θεατές - σ · αύτές τίς κωμωδίες εΤστε ολοι σεϊς οί 'ίδιοι! Καί έδώ άκριβώς

φοβaσθε καί ντρέπεσθε τόν έαυτό σας, ijδη καί ό ΟΙδίποδας , ό σοφός

ΟΙδίποδας, i)ξερε ν ' άντλεί παρηγοριά άπό τή σκέψη πώς δέ μπορούμε νά

κάνουμε τίποτα γι · αύτό πού όνειρευόμαστε! · Απ' αύτό συμπεραίνω: δτι ή

μεγάλη πλειοψηφία τών άνθρώπων όφείλει νά γνωρίζει συνειδητά τά άποκρουστικά όνειρα· ον γινόταν αύτό διαφορετικά: πώς θά είχε κανείς

έκμεταλλευθεΤ τή νυκτερινή του όνειροπόληση γιά τήν ύπεροψία τοϋ

άνθρώπου! - · Οφείλω νά προσθέσω, ότι ό σοφός Οίδίποδας είχε δίκαιο πώς έμείς πραγματικά δέν εϊμαστε ύπεύθυνοι γιά τά όνειρά μας - καί άκόμη

λιγότερο γιά τήν έγρήγορσή μας - καί ότι ή θεωρία γιά τήν έλευθερία τής

βούλησης έχει τόν πατέρα της καί τή μητέρα της στήν περηφάνια καί στό

αϊσθημα δύναμης τοϋ aνθρώπου ; Λέω τοϋτο 'ίσως πολύ συχνά: άλλά έτσι

τουλάχιστον δtν γίνεται άκόμη τοϋτο λάθος.

99

129

· Η δήθεν πάλη τών έλατηρίων. - Γίνεται λόγος γιά «πάλη τών έλα­

τηρίων»· ώστόσο χαρακτηρίζει κανείς έτσι μιά πάλη , ή όποία δέν είναι πάλη

τών έλdτηρίων . Δηλαδή : στήν ύπέρτερη συνείδησή μας έμφανίζονται πρίν

άπό μιά πράξη μέ τή σειρά οί συνέπειες διαφορετικών πράξεων, πού δλοι έ­

μεϊς νομίζουμε, δτι μπορούμε νά τίς κάνουμε, καί συγκρίνουμε αύτές τίς

συνέπειες . Νομίζουμε πώς έχουμε άποφασίσει γιά μιά πράξη , δταν έχουμε

διαπιστώσει δτι οί συνέπέιές της θά εlναι στήν πλειοψηφία τους οί

εύνοϊκότερες- προτοΟ φθάσουμε σέ τοΟτο τό συμπέρασμα τών σκέψεών

μας , βασανίζουμε τούς έαυτούς μας συχνά δικαιολογημένα, έξαιτίας της μεγάλης δυσκολίας νά μαντεύσουμε τίς συνέπειες, νά τίς iδοΟμε σ·

όλόκληρη τήν iσχύ τους καί μάλιστα .δλες , χωρίς νά παραλείψουμε καμιά : έδώ

πρέπει νά μοιρασθεϊάκόμη ό λογαριασμός γι · αύτό μέ τή σύμπτωση . Καίγιά ν'

άναφέρουμε τό δυσκολότερο : δλες οί συνέπειες, πού τόσο δύσκολα

μπορούν νά διαπιστωθούν χωριστά ή κάθε μιά, πρέπει τώρα δλες μαζ ί νά

ζυγισθοΟν άμοιβαϊα πάνω σέ μιά πλάστιγγα · καί πολύ συχνά μός λείπει γιά

τούτη τή στάθμιση τοΟ συμφέροντος ή πλάστιγγα μαζί μέ τά σταθμά, έξαιτίας

τής ποιοτικής διαφοράς δλων αύτών τών δυνατών συνεπειών. "Αν ύποθέ­

σουμε ώστόσο δτι θά άποφεύγαμε αύτή τή δυσκολία καί πώς ή τύχη θά έβαζε

πάνω στή πλάστιγγα σέ μδς άμοιβαια σταθμητές συνέπειες : σ· αύτή τήν

περίπτωση έχουμε τώρα στήν πράξη,μέσα στήν είκόνα τών συνεπειών μιός

όριeψένης ένέργειας ένα έλατήριο γιά νά έκτελέσουμε άκριβώς αύτή τήν

πράξη , - μάλιστα! έναέλατήριο . · Αλλά τή στιγμή, πού έπιτέλους ένεργούμε,

θά καθοριζόμαστε άρκετά συχνά άπό ένα όλλο εΊδος έλατηρίων, διαφορετικό

άπό τό εΊδος γιά τό όποιο μιλήσαμε έδώ, άπ' αύτό της «εiκόνας τών

συνεπειών••. Τότε έπενεργείή συνήθεια τής πάλης τών δυνάμεών μας , η μιά μικρή παρώθηση άπό ένα πρόσωπο , τό όποίο..-:φοβόμαστε ή τιμάμε ή άγαπόμε,

ή ή νωχέλεια, ή όποία προτιμάει νά κάνει αύτό πού εΊναι πρόχειρο , η ό

έρεθισμός τfiς φαντασίας , πού προκαλείται μέ τό πρώτο μικρό συμβάν στήν

aποφασιστική στιγμή, έπενεργεί κάτι σωματικό, πού έμφανίζεται δίχως

καθόλου νά τό ύπολογίζει κανείς, έπενεργειή ψυχική διά_θεση , έπενεργειτό

ξέσπασμα όποιουδήποτε πάθους . πού συμπτωματικά ε Τ ναι έτοιμο νά ξε­

σπάσει : μέ λίγα λόγια, έπενεργούν έλατήρια, πού έμεις έν μέρει δέ γνω­

ρίζουμε καθόλου , έν μέρει πολύ όσχημα καί τά όποια ποτέ προηγούμενα

δέ μπορούσαμε νά ύπολογίσουμε . Πολύ πιθανό νά γίνεται καί μεταξύ τους μιά

πάλη, μιά διελκυνστίδα, ένα άντιστάθμισμα κάί χαμήλωμα βαρών- καί τούτο

θά η ταν ή πραγματική «πάλη τών έλατηρίων>>: -κάτι γιά μός έντελώς άφανές

καί άσυνείδητο. Λογάριασα τίς διαδοχές καί τά άποτελέσματα καί έτσι

έντάχθηκε ένα πολύ σημαντικό έλατήριο ατή σειρά μάχης τών έλατηρίων­

άλλ · αύτή τή σειρά μάχης τήν παρουσιάζω τόσο πολύ λίγο δσο πολύ λίγο τή βλέπω : ή ϊδια ή πάλη ε1ναι γιά μένα κρυφή, καί ή νίκη ώς νίκη τό 'ίδιο ·

100

γιατί μαθαίνω βέβαια τί έγώ τελικά κάνω , άλλά ποιό έλατήριο νίκησε στήν

πραγματικότητα, δέν τό μαθαίνω . ·Αληθινά ώστόσο ε'ίμαστε συνηθισμένοι νά

μή ύπολογίζουμε δλα τούτα τά aσυνείδητα γεγονότα καί νά σκεπτόμαστε τήν

προπαρασκευή μιάς πράξης μόνον ώς έκεί πού εΤναι συνειδητή : .καί έτσι

συγχέουμε τήν πάλη τών έλατηρίων μέ τή σύγκριση. τών πιθανών συνεπειών

διαφόρων ένεργειών- μιά άπό τίς π ιό πλούσιες σέ συνέπειες καί γιά τήν έξέ­λιξη τής ήθικής άπαισιότατες συγχύσεις .

130 Σκοποί; 6ούληση; -'Έχουμε συνηθίσει νά πιστεύουμε σέ δυό βασίλεια,

ατό βασίλειο τών σκοπών καί τής 6ούλησης καί στό βασίλειο τής τύχης ατό

δεύτερο όλα συμβαίνουν δίχως νοϋ, χωρίς νά μπορεί κανείς νά είηεί , γιατί ; γιά

ποιό σκοπό ; - Φοβόμαστε αύτό τό ίσχυρό βασίλειο τής μεγάλης κοσμικής

βλακείας , γιατί τό γνωρίζουμε τίς περισσότερες φορές έτσι νά πέφτει μέσα

στόν ό.λλο κόσμο, στόν κόσμο τών σκοπών καί τών προθέσεων , δπως πέφτει

ένα κεραμίδι άπό τή στέγη καί μδς σκοτώνει κάποιον ώραίο σκοπό . Αύτή ή πί­

στη σέ δυό βασίλεια είναι ένας πανάρχαιος ρομαντισμός καί μύθος: έ μεϊς οί

έξυπνοι νάνοι , μέ τή θέλησή μας καί τούς σκοπούς μας , ένοχλούμεθα άπό

βλάκες γίγαντες , τίς συντυχίες , άναποδογυριζόμαστε , συχνά ποδοπατιό­

μαστε θανάσιμα - όμως παρ · όλα αύτά δέ θέλουμε νά εϊμαστε χωρίς τή

φρικαλέα ποίηση αύτή ς τής γειτονιάς, γιατί έκείνα τά τέρατα έρχονται συχνά ,

όταν ή ζωή μας εχει γίνει μέσα στά δίχτυα τής άράχνης των σκοπών πολύ

άνιαρή η πολύ άγχώδης, καί δίνουν έναν έξαίρετο περισπασμό σχίζοντας μέ τό χέρι τους όλόκληρο τό δίχτυ όχι γιατί τό ijθελαν , αύτοί οί άσυλλόγιστοι!

.. οχι γιατί μόνο τό παρατήρησαν! · Αλλά τά χοντρά κοκκαλιάρικα χέ ρια τους

περνοϋν μέσα άπό τό δίχτυ μας σάν νά ήταν άέρας . Οί 'Έλληνες όνόμαζαν

τοϋτο τό βασίλειο τοϋ aνυπολόγιστου καί τής μεγαλόπρεπης αίώνιας #

στενοκεφαλιάς Μοίρα , καί τό τοποθετοϋσαν στόν όρίζοντα γύρω όπά τούς

θεούς τους , πέρα άπό τόν όποίο αύτοί δέ μπορούν οϋτε νά ένεργοϋν οϋτε νά

βλέπουν : μ · έκείνο τό μυστικό πείσμα κατά τών θεών, πού aπαντιέται σέ

περισσότερους λαούς , έτσι ώστε νά τούς λατρεύουν , δμως νά κρατοϋν στό

χέρι ένα τελευταίο άτού , π . χ . όταν κανείς ώς ' Ινδός η Πέρσης τούς σκέπτε­

ται έξαρτημένους άπό τή θυσία τών θνητών, ωστε οί θνητοί στή χειρότερη

περίπτωση νά μποροϋν ν · άφίνουν τούς θεούς νά πεινοϋν καί νά πεθαίνουν

άπό πείνα · η όταν κανείς όπως ό σκληρός, μελαγχολικός · Σκανδινουός δη­

μιουργεί μέ τήν ίδέα ένός έφήμερου λυκόφωτος τών θεών τήν άπόλαυση της

σιωπηλής έκδίκησης , ώς aντιστάθμισμα γιά τό διαρκή φόβο , πού προκαλούν

. σ · αύτόν οί κακοί θεοί του. · Ο Χριστιανισμός άντίθετα μέ τό οϋτε ίνδικό οϋτε

περσικό οϋτε έλληνικό οϋτε σκανδιναυϊκό θεμελιακό αϊσθημα , πρόσταξε νά

101

λατρεύουμε στή σκόνη τό nνεϋμα της δύναμης καί νά φιλούμε όκόμη τή

σκόνη: τοϋτο όφινε νά έννοηθεί, δτι έκείνο τό παντοδύναμο «βασίλειο τής

βλακείας» δέν είναι τόσο βλακώδες , δπως φαίνεται, πώς έμείς μάλλον ε'ίμα­

στε οί βλάκες , πού δέ διακρίναμε, δτι πίσω άπ ' αύτό βρίσκεται ό καλός θεός,

αύτός , πού άγαπάει βέβαια τούς σκοτεινούς , στραβούς καί θαυμάσιους δρό­

μους, ώστόσο στό τέλος <<τά τελειώνει δλα ώραία». Αύτός ό νέος μύθος γιά

τόν καλό θεό, ό όποίος ως τώρα έχει παραγνωρισθεί ώς γένος γιγάντων η

Μοίρα καί ό ϊδιος ύφαίνει σκοπούς καί δίχτυα , λεπτότερα άπ · αύτά τοϋ νοϋ μας, -έτσι ω στενά πρέπει νά εΙ ναι σ· αύτόν άκατανόητα . νά φαίνονται άνόη­

τα- αύτός ό μύθος ήταν μία τόσο γενναία μεταστροφή καί ένα τόσο τολμηρό

καί παράδοξο. πού ό έκλεπτυσμένος όρχαίος κόσμος δέν κατόρθωσε ν· aντι­

σταθεί, δσο άλλόκοτο καί άντιφατικό κι ον φαινόταν τό πράγμα· γιατί , aς τό

εlποϋμε έμπιστευτικά , ύπήρχε μέσα σ· αύτό μιά άντίφαση: έάν ό δικός μας

νοϋς δέ μπορεί νά μαντεύει τό νοϋ καί τούς σκοπούς τοϋ Θεοϋ, όπό ποϋ

μάντευε αύτός αύτή τής φύση τοϋ λογικοϋ του; καί τούτη τή φύση τοϋ νοϋ

τοϋ Θεοϋ; Στά νεώτερα χρόνια έχει γίνει ή δυσπιστ (:-ι μεγάλη στήν πραγματι­

κότητα , έάν τό κεραμίδι, πού πέφτει άπό τή στέ,ιη , rφ:ιγματικά ρίχτηκε άπό τή

<<θεϊκή όγάπη» - καί οί άνθρωποι άρχίζουν πάλι νά έι ;ιστρέφουν στά παλιά ϊχνη

τοϋ ρομαντισμού τών γιγάντων καί τών νάνων! .. Ας μάθουμε λοιπόν , δτι στό

ίδιαίτερο βασίλειό μας των σκοπών καί τής λογικής κυβερνούν έπίσης οί

γίγαντες! Καί οί δικοί μας σκοποί καί ή δική μας λογική δέν είναι νάνοι , άλλά

γίγαντες! Καί τά δικά μας δίχτυα σχίζονται άπό μaς τούς ίδιους συχνά καί τό

ίδιο aδέξια δπως aπό τό κεραμίδι. Καί δέν είναι δ λα σκοπός, δ , τι όνομάζονται

έτσι , καί άκόμη λιγότερο δ λα θέληση, δ, τι όνομάζεται θέληση! Καί έάν θέλετε

νά καταλήξετε σέ συμπεράσματα: «ύπάρχει λοιπόν μόνον ένα βασίλειο , τό

βασίλειο τής τύχης καί τής βλακείας;» - καί έτσι πρέπει νά προσθέσουμε:

άλήθεια , ϊσως ύπάρχει μόνον ένα βασίλειο , πιθανώς δέν ύπάρχει οϋτε

βούληση οϋτε σκοποί, καί έμεϊς τά έχουμε φαντασθεί. · Εκείνα τά σιδερένια

χέρια τής όναγκαιότητας , πού κουνάνε τήν κούπα μέ τά ζάρια τής τύχης ,

παίζουν τό παιχνίδι τους άτέλειωτα χρόνια : σ · αύτή τήν περίπτωση όφείλουν

νά παρουσιάζονται ζάρια , πού νά φαίνονται έντελώς δμοια μέ Ίή σκοπιμότητα

καί λογικότητα κάθε βαθμοϋ . "Jσως οί δικές μας βουλητικές πράξεις, οί σκο­

ποί μας νά μήν είναι τίποτα άλλο παρά άκριβώς τέτοια ζάρια - καί εϊμαστε πολύ στενοκέφαλοι καί ματαιόδοξοι γιά νά καταλαβαίνουμε τήν aκρα στενοκε­

φαλιά μας : δηλαδή αuτή, πώς έμείς οί 'ίδιοι κουνδμε μέ σιδερένια χέρια τήν

κούπα μέ τά ζάρια , πώς έμεϊς οί 'ίδιοι στίς δικές μας σκοπιμότατες ένέργειες

δέν κάνουμε τίποτα περισσότερο παρά νά παίζουμε τό παιχνίδι τής όναγκαιό­

τητας " Ισως! Γιά νά βyοϋμε έξω όπ ' αύτό τό ίΌως, θά έπρεπε νά ε'ίμαστε iiδη

ώς φιλοξενούμενοι στόν κάτω κόσμο καί πέρα άπ · δλες τίς έπιπολαιότητες

καί στό τραπέζι τής Περσεφόνης νά ε'ίχαμε μ · αύτή τήν 'ίδια παίξει ζάρια

καί στοιχηματίσει.

102

131 Οί ήθικές μόδες. Πώς έχουν μετατοπισθεί δλες οί ήθικές κρίσεις! Αύτά τά

μεγαλύτερα θαύματα της άρχαίας ήθικότητας, π . χ. ό ·Επίκτητος , δένιϊξεραν

τίποτα άπό τή συνηθισμένη τώρα έξύμνηση της σκέψης πού άφιερώνεται σέ

όλλους, της ζωής γιά όλλους θά έπρεπε σύμφωνα μέ τή δική μας ήθική μόδα

νά τούς όνομάζουμε πραγματικά άνήθικους, γιατί άγωνίσθηκαν μ· δλες τους

τίς δυνάμεις γιά τό ego τους καί κατά της συμπάθειας γιά άλλους (προπάντων γιά τά πάθη τους καί τά ήθικά έλαττώματά τους). "Ισως νά μάς άπαντοΟσαν:

•<Άν έχετε μέσα σας ένα τόσο άνιαρό ιϊ όσχημο άντικείμενο, τότε νά

σκέmεσθε περισσότερο τούς όλλους παρά τούς έαυτούς σας! 'Έτσι κάνετε

καλά!••

132

'Ο τελευταίος ήχος τryς χριστιανοσύνης στήνι]θική. «On n' est bon que par la pitie: il faut donc qu' il y ait qυelqυe pitiέ! dans tous nos sentiments» - τέτοια άκοΟμε σήμερα γιά τήν ήθική ! Καί άπό ποϋ προέρχεται τοϋτο; ·Από τό δτι ό

όνθρωπος τών συμπαθητικών, άνιδιοτελών, κοινωφελών, κοινωνικών ένερ­

γειών θεωρείται σήμερρ ώς ό ήθικός - τοΟτο είναι 'ίσως ή πιό γενική έπίδραση καί συναισθηματική μεταβολή, πού προκάλεσε στήν Εύρώπη ό Χριστιανισμός :

μολονότι τοΟτο δέν ήταν οϋτε ή πρόθεσή του οϋτε ή θεωρία του . 'Ωστόσο

fiταν τό residuum χριστιανικών διαθέσεων, δταν ή πολύ άντίθετη, αύστηρά έγωιστική βασική πίστη στό <<ενα είναι άπαραίτητο••, στήν άπόλυτη σπουδαι­

ότητα της αiώνιας προσωπικής σωτηρίας, μέ τά δόγματα, ατά όποία αύτή

στηρίζεται, βαθμιαία ύποχώρησε καί έτσι προωθήθηκε στό προσκήνιο ή

παράπλευρη πίστη στήν «άγάπη••, στήν «άγάπη τοΟ πλησίον••, σέ συμφωνία μέ

τήν τεράστια πρακτική έμπειpία της έκκλησιαστικfiς εύσπλαχνίας. 'Όσο

περισσότερο άπελευθερωνόταν κανείς άπό τά δόγματα, τόσο περισσότερο

έπιζητοϋσε κατά κάποιο τρόπο τή διακαιολόγηση αύτης της άπελευθέρωσης

μέ μιά λατρεία της φιλανθρωπίας: τό νά μή μείνουν πίσω άπό τό χριστιανικό

ίδανικό, άλλά δσο ήταν δυνατό νά τό ύπερ8ούν, ήταν μιά μυστική παρόρμηση

σ· δλους τούς Γάλλους έλεύθερους στοχαστές , άπό τό Βολταίρο ως τόν

Αϋγουστο Κόντ: καί ό δεύτερος μέ τήν περίφημη ήθική φόρμουλά του νiνre

pour autrui ύπερχριστιάνισ~ στήν πράξη τό Χριστιανισμό . Στή Γερμανία ό

Σοπενχάουερ, στήν ·Αγγλία ό Τζών Στιούαρτ Μίλ έκαμαν περίφημη τή θεωρία

γιά τά συμπαθητικά συναισθήματα καί τόν οlκτο η γιά τήν ώφέλεια όλλων ώς τό

άξίωμα τών ένεργειών: άλλ · αύτοί οί 'ίδιοι i]σαν μόνο μιά ήχώ - έκείνες οί

θεωρίες έγιναν προσιτές μέ μιά τεράστια κινητήρια δύναμη σύγχρονα παντοϋ

καί στίς πιό χοντροκομμένες καί στίς πιό λεπτές μορφές, περίπου άπό τήν

103

έποχή τής γαλλικής έπανάστασης , καί δλα τά σοσιαλιστικά συστήματα

τοποθετήθηκαν σάv ακούσια στό κοινό έδαφος αύτών των θεωριών. Δέν

ύπάρχει 'ίσως τώρα καμιά περισσότερο πιστευτή πρόληψη άπ · αύτή : πώς

γνωρίζουμε , τί εlναι στήν ούσία του τό ήθικό. Φαίνεται τώρα πώς τόν καθένα

εύχαριστεί ν· άκούει , δτι ή κοινωνία έπιδιώκει νά προσαρμόσει τό ότομο στίς

γεvικές άνάγκες , καί πώς ή εύτυχία καί μαζί ή θυσία τού άτόμου έξαρτδται

άπό τήν α'ίσθηση πώς είνα ι ένα χρήσιμο μέλος καί όργανο τοΟ συνόλου· μόνο

τώρα ταλαντεύεται άκόμη κανείς πολύ, ποΟ μπορεί νά ζητήσει τοΟτο τό

σύνολο , έάν σ· ένα κράτος πού ύπάρχει η σ · ένα πού πρέπει νά ίδρύσουμε, η

στό έθνος ιϊ σέ μιά συναδέλφωση λαών ιϊ σέ μικρές νέες οίκονομικές ένώσεις

τοΟ λαοΟ . Πάνω σ ' αύτό τό θέμα ύπάρχουν τώρα πολλές σκέψεις , άμφιβο­

λίες , άγώνες , μεγάλη ταραχή καί πάθος- ώστόσο θαυμάσια εΊναι καί ώραία

άκούγεται ή όμογνωμοσύνη στήν άπαίτηση πώς τό ego πρέπει ν · άπαρνηθεϊ

τόν έαυτόν του , ώσότου πάρει πάλι, μέ τή μορφή τής προσαρμογής στό σύνο­

λο , τόν σταθερό του κύκλο των δικαιωμάτων καί καθηκόντων , .:... ώσότου θά έχει γίνει κάτι έντελώς νέο καί δλλο. Δέ θέλει κανείς τίποτα λιγότερο- εϊτε τό

όμολογεϊ έϊτε όχι -παρά ένα βασικό μετασχηματισμό, κυρίως aποδυνάμωση καί έξαφάνιση το Ο άτόμου : δέν κουράζεται κανείς ν · άπαριθμεϊ καί κατηγορεί

ό,τι κακό καί έχθρικό ύπάρχει, τό σπάταλο, τό δαπανηρό, τό πολυτελές στή

μέχρι τώρα μορφή τής άτομικής ζωής ,_έλπίζει νά χειρίζεται τά οίκονομικά μέ

καλούς δρους, πιό άκίνδυνα , πιό σύμμετρα , πιό όμοιόμορφα , άρκεϊ νά

ύπάρχουν μόνο μεγάλα σωματεία καί τά μέλη τους. ' Ως καλό θεωρείται

καθετί , πού κατά κάποιον τρόπο aνταποκρίνεται σ · αύτή τήν όρμή γιά 'ίδρυση

σωματείου , αύτό είναι τό 6ασικό ήθικό ρεύμα στήν έποχή μας συμπάθεια καί

·κοινωνικό α'ίσθημα σ · αύτό τό σημεϊο συναγωνίζονται άναμεταξύ τους. (Ό

Κάντιος βρίσκεται άκόμη έξω άπ ' αύτό τό κίνημα: διδάσκει κατηγορηματικά

ότι όφείλουμε νά ε'ίμαστε άνα ίσθητοι μπροστά στά ξένα πάθη, έάν πρέπει νά

έχουν ήθική άξία οί εύεργεσίες μας - κάτι πού ό Σοπενχάουερ, πολύ

έξοργισμένος, δπως θά καταλάβει κανείς, όνομάζει Καντιανή κακογουστιά) .

133 Νά μή σκέπτεται κανείς τόν έαυτόν του!- " Ας σκεφθοΟμε λοιπόν πο­

λύ σοβαρά , γιατί τρέχουμε πίσω άπ ' έναν όλλο , ό όποίος πέφτει μπροστά στά μάτια μας στό νερό , ένώ δέν μθ.ς εΊναι συμπαθής ; · Από οίκτο : σ · αύτή τήν

περίπτωση σκέπτεται μόνον τόν aλλο - λέει ή άπερισκεψία. Γιατί αίσθάνεται κανείς πόνο καί δυσαρέσκεια γιά έναν aλλον, πού ξερνάει αίμα , ένώ έχει κακό

καί έχθρικό φρόνημα πρός αύτόν ; · Από οlκτο : σ' αύτήν τήν περίπτωση δέ

σκέπτεται πιά τόν έaυτόν του , λέει ή 'ίδια άπερισκεψ ία . · Η άλήθεια είναι : στόν

οίκτο- έννοώ σ · αύτό πού λανθασμένα συνηθίζετω νά όνομάζεται οίκτος- δέ

104

σκεπτόμαστε πιά συνειδητό τόν έαυτό μας, άλλά πάρα πολύ άσυνείδητα , δ­

πως όταν στό γλίστρημα ένός ποδιοϋ, κάνουμε άσυνείδητα, τίς κατάλληλες

άντίθετες κινήσεις καί τότέ χρησιμοποιοϋμε, όπως φαίνεται καθαρά , όλο τό

λογικό μας. Τό άτύχημα τοϋ aλλου μδς προσβάλλει, θά μaς έδειχνε τήν

άδυναμία μας, .ϊσως τή δειλία μας, έάν δέ τοϋ προσφέραμε τή βοήθειά

μας . 'Ή τοϋτο συνεπιφέρει fiδη μιά μείωση τής τιμής μας μπρός σέ

Cιλλους η μπρός σέ μδς τούς 'ίδιους . "Η βρίσκεται στό άτύχημα καί στόν πόνο

ένός όλλου μιά νύξη τοΟ κινδύνου γιά μaς · καί ijδη ώς γνωρίσματα τής

άνθρώπινης άνασφάλειας καί άδυναμίας γενικά μποροϋν νά έπιδράσουν αύ­

τά δυσάρεστα σέ μaς. Αύτό τό εΤδος τής δυσαρέσκειας καί προσβολής τό

άπωθοϋμε καί άπαντδμε σ · αύτό μέ τήν ένέργεια τοϋ ο'ίκτου· σ · αύτή μπορεί

νά ύπάρχει μιά λεπτή όμυνα η καί έκδίκηση · τό ότι έμείς κατά βάθος σκεπτόμαστε πολύ τόν έαυτό μας , μποροϋμε νά τό μαντεύσουμε άπό τήν

άπό<j>αση πού παίρνουμε σ· όλες αύτές τίς περιmώσεις , κατά τίς όποΙες

μπορούμε ν' άποφύγουμε τή θέα τοϋ πάσχοντος, τοϋ όπορου, τοϋ

όδυρόμενου : άποφασίζουμε νά μήν κάνουμε τίποτα, έάν μποροϋμε νά

πλησιάζουμε ώς οί ίσχυρότεροι , οί βοηθοϋντες, δταν ε'ίμαστε σίγουροι γιά τήν

έπιδοκιμασία, όταν θέλουμε νά αίσθανόμαστε τή δική μας εύτυχισμένη

άντίθε.ση η καί δταν έλπίζουμε νά διώξουμε άπό μός μέ τή θέα τήν άνία . Είναι

παραπλανητικό νά όνομάζουμε οίκτο τόν πόνο, πού προξενείται σέ μδς σέ μιά

τέτοια θέα , καί πού μπορεί νά είναι πολύ διαφορετικοϋ ε'ίδους, γιαrί

όπωσδήποτε εΊναι ε να ς πόνος , άπό τόν όποίο είναι έλεύθερος αύτός πού

πάσχει μπροστά μας: τοϋτο εΤναι κάτι δικό μας , δπως δικός του εΊναι ό πόνος

του. Μόνον τοΟτος ό προσωπικός πόνος εlναι αύτό πού διώχνουμε άπό τόν

έαυτό μας , δταν κάνουμε ένέργειες τοϋ οϊκτου. · Ωστόσο ποτέ δέν κάνουμε

κάτι τέτοιο άπό ένα μόνο κίνητρο · δσο βέβαιο εΊναι δτι σ· αύτή τήν περίπτωση

θέλουμε ν' άπελευθερώσουμε τούς έαυτούς μας άπό ένα πάθημα, τόσο

βέβαιο εΊναι έπίσης δτι κάνοντας αύτό ύποχωροϋμε σέ μιά παρόρμηση τής

εύχαρίστησης, - εύχαρίστηση πού προκύπτει κατά τή θέα μιδς άντίθεσης στή δική μας θέση, στήν ίδέα ότι μποροϋμε νά βοηθοϋμε , ον θέλαμε μόνο, ατή

σκέψη τοο έπαίνου καί της άναγνώρισης σέ περίπτωση πού θά βοηθούσαμε,

στήν έκτέλεση τής 'ίδιας τής βοήθειας, έφόσον ή ένέργεια πετυχαίνει καί ώς

κάτι πού βαθμιαία κατορθώθηκε, προκαλεί aτόν έκτελεστή άγαλλίαση , άλλά

κυρίως στό αίσθημα ότι ή δικη μας ένέργεια βάζει ένα σκοπό σέ μιά

έξοργιστική άδικία. (J'iδη τό ξέσπασμα τής άγανάκτησής του προκαλεί

άγαλλίαση) . .. Ολ Ή αύτά, δλα, καί άκόμη πολλά λεπτότερα εΊναι «οίκτος»: -πόσο άδέξια γίνεται ή γλώσσα μέ τή μιά της λέξη γιά ένα τόσο πολύφωνο

πράγμα!- Τό δτι άντίθετα ό οίκτος εΊναι όμοειδής μέ τόν πόνο, ατή θέα τοϋ

όποίου προκαλείται , η τό ότι έχει μιά ίδιαίτερα λεπτή διεισδυτική κατανόηση

γιά τόν ίδιο, καί τά δύο τοϋτα έρχονται σ· άντίφαση μέ τήν έμπειρία, καί δ­

Ποιος τόν έξύμνησε άκριβώς γι · αύτές τίς δυό άπόψεις, τοϋ έλειπε άκριβώς

105

σ· αύτήν τήν περιοχή τοϋ ήθικοϋ ή έπαρκής πείρα. Τοϋτο είναι ή άμφιβολία

μου σ' δλα τά άπίστεμτα πράγματα , πού ξέρει νά μδς διηγείται ό

Σοπενχάουερ γιά τόν οίκτο : αύτός , πού θέλει μ · δλα αύτά νά μδς κάνει νά

πιστέψουμε- στή μεγάλη καινοτομία του , τόν οίκτο , - άκριβως ό οίκτος , πού

αύτός τόσο άτελώς παρατήρησε καί τόσο όσχημα περίγραψε- είναι ή πηγή

κάθε περασμένης καί μελλοντικής ήθικής ένέργειας - καί άκριβώς έξαιτίας

των ίκανοτήτων , πού πρώτος αύτός έπινόησε Ί<αί άπόδωσε σ· αύτόν . τί

έπιτέλους ξεχωρίζει τούς άνθρώπους χωρίς οΊκτο άπ · αύτούς πού αΙσθά­νονται οίκτο ; προπαντός - γιά νά σκιαγραφήσουμε καί έδώ μόνο σέ άδρές

γραμμές - αύτοί δέν έχουν τήν εύερέθιστη φαντασία τοϋ φόβου, τή λεπτή

ίκανότητα τής όσφρησης τοΟ κινδύνου· έπίσης δέν προσβάλλεται τόσο

γρήγορα ή ματαιοδοξία τους , δταν συμβαίνει κάτι, πού θά μποροϋσαν ν ·

aποσοβήσουν (ή προφύλαξη της περηφάνιας τους τούς προστάζει νά μήν

άνακατεύονται άνώφελα σέ ξένα πράγματα, τούς άρέσει μάλιστα, κρίνοντας

όπά τόν έαυτόν τους, νά βοηθάει ό καθένας τόν έαυτόν του καί νά παίζει τά

δικά του χαρτιά) .

· Επιπλέον αύτοί εΊναι τίς περισσότερες φορές στό νά ύποφέρουν

πόνους περισσότερο συνηθισμένοι άπ · αύτούς, πού αίσθάνονται οίκτο· έπίσης δέν τούς φαίνεται τόσο όδικο νά πάσχουν aλλοι, έφόσον καί αύτοί οί

'ίδιοι έχουν ύποφέρει. Στό κάτω κάτω είναι σ· αύτούς ή κατάσταση της

εύαισθησίας όδυνηρή , δπως σ · αύτούς πού αίσθάνονται οίκτο ή κατάσταση

της στωικι'jς άπάθειας. Χρησιμοποιοϋν γι · αύτόν πε ριφρονητικά λόγια καl

νομίζουν , πώς σ · αύτό τό σημεϊο κινδυνεύει ό άνδρισμός τους καί ή ψυχρή

άνδρεία τους, - κρύβουν άπό τούς aλλους τά δάκρυα καί τά σκουπίζουν ,

θυμωμένοι μέ τόν 'ίδιο τόν έαυτό τους. Αύτοί εΊναι ένα aλλο εΊδος έγωιστών,

διαφορετικό άπό τούς συμπονετικούς- - μέ τό νά τούς όνομάζουμε μ · ένα

διακριτικό νόημα κακούς, καί τούς συμπονετικούς καλούς, δέν εΊναι τίποτα

aλλο παρά μιά ήθική μόδα , πού έχει τήν έποχή της : δ πως είχε έπίσης ή

άντίθετη μόδα τήν έποχή της, καί ένα μακρό χρόνο!

134

Μέχρι ποιού σημείου οφείλουμε νά προφυλασσόμεθα άπό τόν οίκτο . . Ο οΊκτος , έφόσον προξενεί πραγματικά πόνο- κι αύτό εΊναι έδώ ή μοναδική μας

aποψη , - εΊναι μιά άδυναμία , δπως κάθε παράδοση σέ μιά έπι6λα6ή όρμή.

Πολλαπλασιάζει τόν πόνο στόν κόσμο: aν έδώ κι έκεί σάν συνέπεια τοϋ οϊκτου

μειώνεται έμμεσα η έξαφανίζεται ένας πόνος , δέν πρέπει νά χρησιμοποιοϋμε

αύτές τίς περιστασιακές καί γενικά άσήμαντες συνέπειες , γιά νά δικαιο­

λογοϋμε τήν ούσία του , ή όποία, δπως εϊπαμε , είναι έπιβλαβής . " Ας

106

ύποθέσουμε ότι κυριαρχεί μιά καί μόνη ήμέρα : τότε ή άνθρωπότητα θ '

άφανίζονταν άμέσως.

Καθαυτόν ό οίκτος έχει τόσο λίγο ένα καλό )(αρακτή ρα, όσο όποιαδήποτε

όρμή: μόνον όταν τόν άπαιτοϋν καί τόν έπαινοϋν- κι ' αύτό συμβαίνει έκεί,

όπου δέν κατανοεί κανείς τή βλάβη, πού αύτός προξενεί, άλλά άνακαλύπτει

σ· αύτόν μιά πηγή τής ήδονfjς-, όταν κολλάει σ · αύτόνή καλή συνείδηση, τότε

μόνον παραδίδεται κανείς μέ χαρά σ · αύτόν καί δέ φοβάται νά τό διακηρύξει .

Σ' άλλες συνθήκες, όπου γίνεται κατανοητό δτι.εΤναι έπιβλαβής , θεωρείται

ώς άδυναμία : η, όπως στούς "Ελληνες, ώς μιά παθολογική , περιοδική όρμή,

τήν όποία θά μποροϋσε νά τήν κάνει κανείς άκίνδυνη μέ πρόσκαιρες έκούσιες

έκτονώσεις.- 'Όποιος κάποτε ύποχωρεί, γιά δοκιμή , στήν πρακτική ζωή του

γιά ένα χρονικό διάστημα έμπρόθετα στίς άφορμές γιά οίκτο καί τοποθετεί

διαρκώς μπροστά στή ψυχή του κάθε άθλιότητα, πού μπορεί νά συναντήσει

στό περιβάλλον του, γίνεται άναπότρεπτα άρρωστος καί μελαγχολικός.

" Οποιος όμως θέλει νά έξυπηρετήσει καί μάλιστα ώς γιατρός μ· όποιοδήποτε

νόημα τήν άνθρωπότητα , θά όφείλει νά γίνεται πολύ προσεκτικός άπέναντι σ ·

αύτό τό α'ίσθημα - αύτό τόν παραλύει σ · όλες τίς aποφασιστικές στιγμές κα ί

έμποδίζει τή γνώση του καί τό πρόθυμο γιά πλούσια βοήθεια λεπτό χέρι του.

135

Τό νά γίνεται κανείς aξιος γιά οίκτο . - Οί aγριοι σκέπτονται μέ ήθική φρίκη τό

νά γίνεται κανείς όξιος γιά οΤκτο: σ · αύτή τήν περίπτωση aπογυμνώνεται άπ · όλες τίς όρετές. Προσφορά ο'ίκτου ίσοδυναμεί μέ περιφρόνηση: ένα

άξιοκαταφρόνητο δν δέ θέλει κανείς νά τό βλέπει νά ύποφέρει , τοϋτο δέν

τοΟ προσφέρει καμιά aπόλαυση. · Αντίθετα νά βλέπει έναν έχθρό νά ύποφέ­

ρει , τόν όποίο άναγνωρίζει ώς δμοιό του στήν περηφάνια καί πού δέν προδίνει

κάτω άπό μαρτύρια τήν περηφάνια του, καί γενικά κάθε δν, πού δέ θέλει νά

προκαλεί τόν οίκτο, δηλαδή τήν πιό βαθιά καί έπονείδιστη ταπείνωση - αύτό είναι ή μεγαλύτερη άπόλαυση, σ · αύτή ν τήν περίπτωση ύψώνεται ή ψυχή τοϋ

όγριου aτό θαυμασμό: στq τέλος σκοτώνει έναν τέτοιο άνδρείο , όταν είναι

στό χέρι του, καί δίνει σ · αύτόν τόν άλύγιστο τή μεγαλύτερή του τιμή : έάν

αύτός όδυρόταν, έάν εΊχε χάσει άπό τό πρόσωπο τήν έκφραση τοϋ ψυχροϋ

σαρκασμού , έάν είχε φανεί άξιοκαταφρόνητος , τότε θά μποροϋσε νά ζήσει

σάν ένας σκύλος - δέν θά είχε πιά έρεθίσει τήν περηφάνια τοϋ θεατή, καί τή θέση το Ο θαυμασμοΟ θά τήν έπαιρνε ό οίκτος.

107

136 · Η εύτυχία aτόν οίκτο . - ·Εάν κανείς, όπως οί ' Ινδοί, βάζει ώς σκοπό

τής συνολικής πνευματικής δραστηριότητας τή γνώση τής άνθρώπινης άθλιό­

τητας καί διαμέσου πολλών γενεών τοϋ πνεύματος μένει πιστός σέ μιά τέτοια

φοβερή πρόθεση : τότε παίρνει · έπιτέλους ό οίκτος στό μάτι τέτοιων

άνθρώπων τοΟ κληρονομικού πεσσιμισμοΟ μιά νέα άξία , ώς συντηρητική της

ζωής δύναμη, γιά νά ύποφέρουμε ώάτόσο τή ζωή, άν καί φαίνεται άξια γιά πέταγμα όπά άηδία καί φρίκη . Οίκτος γίνεται τό άντίδοτο τής αύτοκτονίας, ώς

· ενα α'ίσθημα, πού περιέχει ήδονή καί δίνει σέ μικρές δόσεις τή γέύση τής ύπεροχής: άπομακρύνεται άπό μάς, γεμίζει τήv καρδιά, διώχνει τό φόβο καί

τήν πόρωση, προκαλεί λόγους, θρήνους καί ένέργειες - είναι σχετικά μιά

εύτυχία σέ σύγκριση μέ τήν άθλιότητα τής γνώσης , ή όποία ώθεί τό άτομο άπ · όλες τίς πλευρές στή στενότητα καί σκοτεινότητα καί τοϋ κόβει τήν άναπνοή .

Εύτυχία όμως, πούΌποια κι άν είναι, δίνει άέρα, φώς καί έλεύθερη κίνηση.

137 Γιατί νά διπλασιάζουμε τό <<έγώ>>! - Νά βλέπουμε τά προσωπικά μας

βιώματα μέ τό μάτι πού συνηθίζουμε νά βλέπουμε τά β ιώματα άλλων , τοϋτο

πολύ μδς καθησυχάζει καί είναι ένα καλό φάρμακο. ·Αντίθετα νά βλέπουμε

καί νά δεχόμαστε τά βιώματα άλλων σάν νά rjσαν τά δικά μας -ή άπαίτηση μιδς

φιλοσοφίας τοΟ ο'ί~του, - τοΟτο θά μδ.ς όδηγοϋσε στήν καταστροφή, καί μάλι­

στα σέ πολύ λίγο χρόνο: ώστόσο άς δοκιμάσουμε μόνο καί άς μή παραληροΟ­

με περισσότερο χρόνο : βέβαια έκείνο τό πρώτο είναι έξάλλου άξίωμα πιό

σύμφωνο μέ τή λογική καί τήν καλή θέληση γιά λογικότητα, γιατί κρίνουμε γιά

τήν άξία καί τό νόημα ένός συμβάντος άντικειμενικότερα , δταν τοϋτο παρου­σιάζεται σ· άλλους κι όχι σέ μδ.ς: π.χ . γιά τήν άξία μιδ.ς περίπτωσης θανάτου,

μιδς άπώλειας χρημάτων, μιάς συκοφαντίας. Οίκτος ώς άξίωμα τών ένερ­

γειών μέ τήν άξίωση : νά ύποφέρεις τόσο γιά τό κακό τοϋ άλλου, όσο ύποφέρει

καί αύτός ό 'ίδιος, θά σήμαινε άντίθετα δτι ή άποψη τοϋ έγώ, μέ τήν ύπερβολή

του καί τήν παρεκτροπή του, θά όφειλε νά γίνει καί ή άποψη τοϋ άλλου, αύτοϋ

πού ύποφέρει: έτσι ωστε θά έπρεπε νά ύποφέρουμε γιά τό δικό μας έγώ καί συνάμα γιά τό έγώ τοΟ άλλου καί νά φορτωνόμαστε ετσι έθελοντικά μέ μιά

διπλή άφροσύνη, άντί νά κάνουμε όσο τό δυνατό π ιό μικρό τό βάρος της δικής

μας .

108

138 Τό νά γίνουμε τρυφερότεροι . - ·Εάν άγαπδ.με κάποιον, τόν τιμδ.με, τόν

θαυμάζουμε καί τώρα, έκ τών ύστέρων, βλέπουμε πώς αύτός ύποφέρει, -πάντοτε μέ μεγάλη έκπληξη, έπειδή δέν σκεπτόμαστε διαφορετικά, παρά

πώς ή εύτυχία μας, πού πηγάζει άπ · αύτόν, προέρχεται άπό μιά πολύ πλούσια πηγή δικής μας εύτυχίας -,έτσι μεταβάλλεται τό α'ίσθημά μας της άγάττης,

λατρείας καί θαυμασμού καί γίνεται καί πιό ούσιαστικό: γίνεται τρυφερό­

τερο, τοϋτο σημαίνει: τό χάσμα μεταξύ αύτοϋ καί ήμών φαίνεται πώς γεφυρώ­

νεται, μιά προσέyγιση σέ Ισότητα φαίνεται νά πραγματοποιείται. Τώρα γιά

πpώτη cvopά θεωpεϊται άπό μδ.ς ώς δυνατό νά τοΟ πpοσcvέpουμε τήν άνταπό­

δοση, ένώ προηγούμενα αύτός ζοϋσε στή φαντασία μας ώς άνώτερος της

εύγνωμοσύνης μας.

Αύτή ή δυνατότητα της άνταπόδοσης προξενεί σέ μδ.ς μεγάλη χαρά καί

μδς έξυψώνει. Προσπαθούμε νά μαντεύσουμε, τί καταπραιJVει τόν πόνο του

καί τού τό προσφέρουμε· θέλει παρηγορητικά λόγια, ματιές, φιλοφρονήσεις,

ύπηρεσίες, δώρα - τοϋ τά προσφέρουμε· προπαντός δμως: θέλει νά

ύποφέρουμε γιά τόν πόνο του, τότε δείχνουμε πώς ύποφέρουμε, δμως σ·

δ λα τούτα έχουμε τήv άπόλαυση τής ένεργητικfjς ευγνωμοσύνης: καί τέτοια

είναι, μέ λίγα λόγια, ή καλή έκδίκηση. Δέ θέλει αύτός καί δέ δέχεται τίποτα

άπό μδ.ς , τότε φεύγουμε ψυχροί καί λυπημένοι , σχεδόν στενοχωρημένοι:

εΊναι σάν νά άποκρούεται ή δική μας εύγνωμοσύνη- καί σ· αύτό τό θέμα τιμης

εlναι καί ό άγαθότατος άνθρωπος εύαίσθητος. - ·Απ' δλ' αύτά συνάγεται

πώς άκόμη καί γιά τήν πιό εύνοϊκή περίπτωση ύπάpχ_ει στόν πόν.ο κάτι ταπεΊ­νωτικό καί στόν οΤκτο κάτι πού έξυψώνει καί δίνει ύπεροχή· κάτι πού χωρίζει

γιά πάντα τό ένα α'ίσθημα άπό τό άλλο.

139 Δfjθεv άvώτερη! - Λέτε πώς ή ήθική τοϋ οϊκτου ε1ναι άνώτερη άπό τήν ήθική

τού στωικισμού; · Αποδείξτε το! ώστόσο προσέξτε, πώς δταν πρόκειται γιά «άνώτερο» καί «κατώτερο» στήν ήθική δέν ε1ναι δυνατό νά μετράμε πάλι μέ

ήθικούς πήχεις: γιατί δέν ύπάρχει μιά άπόλυτη ήθική . Πάρτε λοιπόν τά μέτρα

άπό κάπου άλλοϋ καί- προσέξτε!

140 'Έπαινος καί κατάκριση. - ' Εάν ένας πόλεμος έχει ένα άτυχο τέλος, τότε

ρωτaμε, ποιός εύeύνεται γιά τόν πόλεμο. ·Εάν τελειώσει μέ νίκη, τότε

109

έγκωμιάζουμε αύτόν πού τόν έκανε . Παντοϋ , δπου σημειώνεται μιά άποτυχία ,

όναζητιέται ή εύθύνη: γιατί ή άποτυχία συνεπιφέρει μιά δυσθυμία κατά τής

όποίας χρησιμοποιείται aθελα ένα μοναδικό γιατρικό: μιά νέα διέγερση τοϋ

αίσθήματος δύναμης. - καί αύτή ή διέγερση βρίσκεται στήν καταδίκη τοϋ

ένόχου . Αύτός ό ένοχος δέν εlναι περίπου ό άποδιοπομπαΊος τράγος των

σφαλμάτων aλλων: είναι τό θύμα των όδύνατων , των ταπεινωμένων , των

άπογοητευμένων , οί όποϊοι θέλουν ν ' aποδείξουν στόν έαυτόν τους δτι

έχουν όκόμη δύναμη γιά ότιδήποτε. ·Επίσης ή καταδίκη τοϋ έαυτοϋ σου μπο­

ρεί νά είναι ένα μέσο , γιά νά ένισχυθεϊ έπειτα άπό μιά ήττα τό α'ίσθημα τής δύ­

ναμης. · Αντίθετα, ή έξύμνηση τοϋ αύτουργοϋ εlναι πολλές φορές τό έπίσης

τυφλό aποτέλεσμα μιδς aλλης όρμής, ή όποία aπαιτεί τό θύμα της- κι ' αύτή

τή φορά καί ή θυσία άκόμη φαίνεται στό 'ίδιο τό θύμα γλυκιά καί έλκυστική -: δταν δηλαδή τό α'ίσθημα τής δύναμης σ · ένα λαό, σέ μιά κοινωνία έχει κατα­

κλυσθεί άπό μιά μεγάλη καί γοητευτική έπιτυχία καί έπέρχεται μιά κόπωση

άπό 7i) νίκη, τότε έκχωρεϊ κανείς ένα μέρος άπό τήνπερηφάvια του · όρθώνε­

ται τό αϊσθημα τής άφοσίωσης καί ζητεί τό aντικείμενό του . - Είτε μaς κατα­

κρίνουν ε'ίτε μaς έπαινούν, ε'ίμαστε συνήθως σ' αύτήv τήν περίπτωση οί εύ­

καιρίες καί πολύ συχνά οί αύθαίρετα πιασμένες άπό τά μαλλιά καί κοπιαστικά

τραβηγμένες εύκαιρίες γιά τούς πλησίον μας, μέ σκοπό νά έπιτρέψουν τήν

έξοδο τής μέσα σ · αύτές διογκωμένης όρμής τής κατάκρισης η τοϋ έπαίνου :

καί στίς δυό περιπτώσεις τούς δείχνουμε μιά εύεργεσία, άπό τήν όποία έμεϊς

δέν έχουμε κανένα κέρδος καί γιά τήν όποία αύτοί δέν έχουν ένα εύχαριστω.

141

· Ωραιότερος, ώστόσο μέ μικρότερη άξία . - Γραφική ήθικότητα: αύτή είναι ή

ήθικότητα τών άπότομα aνυψωμένων όρμων , των άπότομων μεταστάσεων,

τών παθητικών , έντονων, τρομερών , πανηγυρικών έκφραστικών κινήσεων καί

τόνων . Είναι ή ήμιάγρια βαθμίδα τf)ς ήθικότητας: δέν πρέπει νά δελεάζεται

κανείς όπό τό αίσθητικό θέλγητρά της , γιά νά τής παραχωρήσει μιό άνώτερη

θέση .

142

Συμπάθεια. - Γιά νά καταλάβουμε τόν aλλο, δηλαδή γιά ν ' άναπλάσουμε

μέσα μας τό αϊσθημά του, άνατρέχουμε καί μάλιστα συχνά στό Βάθος τοϋ έτσι

η άλλιώς καθορισμένου αίσθήματός του καί ρωτόμε π.χ . : γιατί εlναι αύτός

στενοχωρημένος; -. γιά νά στενοχωριόμαστε έπειτα καί έμε'ϊς οί 'ίδιοι γιά τόν ϊδιο λόγο· άλλά πολύ πιό συνηθισμένο εΤναι τό νά μή κάνουμε τοϋτο, άλλά νά

11 ο

παράγουμε μέσα μας τό α'ίσθημα σύμφωνα μέ τά άποτελέσματα, πού αύτό

προκαλεί καί δ~ίχνει στόν άλλο, ένω έμεϊς άπεικονίζουμε στό σωμα μας τήν

έκφραση των ματιων του , τής φωνής του , τοϋ βαδίσματός του , τής στάσης

του (rϊ τήν έξεικόνιση τούτων σέ λέξεις , είκόνες , μουσική). 'Έπειτα

προκαλείται σέ μάς ένα παρόμοιο αϊσθημα , σάν συνέπεια ένός παλιοϋ

συνειρμοϋ κίνησης καί α'ίσθησης , πού έχει γυμνασθεί νά τρέχει πρός τά πίσω

η πρός τά έμπρός . Μ · αύτή τήν έπιδεξιότητα , νά καταλαβαίνουμε τά

αίσθήματα τοϋ όλλου , έχουμε προχωρήσει πολύ μακριά , καί σχεδόν άκούσια

άσκοϋμε πάντοτε μπροστά σ' έναν άνθρωπο αύτή τή δεξιότητα: άς

κοιτάξουμε κυρίως τίς έκφραστικές κινήσεις ατά γυναικεία πρόσωπα , πως

τρεμουλιάζουν καί λαμποκοπούν άπό τήν άκατάπαυστη μετάπλαση καί τό

άντικαθρέφτισμα αύτοϋ , πού γίνεται αίσθητό γύρω τους. Πιό καθαρά ώστόσο

μός δείχνει ή μουσική , πόσο ε'ίμαστε άριστοτέχνες στή γρήγορη καί λεπτή

μάντευση αίσθημάτων καί στή συμπάθεια : έάν δηλαδή ή μουσική εΊναι μιά

aπεικόνιση της aπεικόνισης αίσθημάτων καί ώστόσο , παρά τούτη τήν

άπομάκρ~νση καί άκαθοριστία , μός κάνει πολύ συχνά κοινωνούς τούτων , .

ωστε νά γινόμαστε μελαγχολικοί, δίχως τήν παραμικρή άφορμή γιά λύπη, σάν

τέλειοι τρελοί , μόνο καί μόνο έπειδή άκοϋμε τόνους καί ρυθμούς , πού κατά

κάποιον fρόπο θυμίζουν τήν κίνηση η τόν τόνο πενθούντων η άκόμη καί τά έθιμά τοlι ς. Διηγούνται γιά ένα Δανό βασιλιά , ότι άπό τή μουσική ένός τραγουδιστή παρασύρθηκε σ · έναν τέτοιο πολεμικό ένθουσιασμό , ωστε

όρμησε ~αί σκότωσε πέντε άπό τά πρόσωπα της αύλής του: δέν ύπήρχε κανένας hόλεμος , κανένας έχθρός, π ιό πολύ τό άντίθετο άπ · δ λα αύτά , άλλά ή δύναμη[ πού όδηγεί άπό τό α'ίσθημα πίσω στήν αίτία f)ταν άρκετά ίσχυρή , ωστε νά [ύπερνικήσει τή λογική . . Ωστόσο, τοϋτο εΊναι σχεδόν πάντοτε ή έπενέργεια της μουσικής (όν δεχθοϋμε, δτι αύτή έπεvεργεί} , καί δέ

χρειάζετd ι κανείς τόσο παράδοξες περιπτώσεις , γιά νά τό καταλάβει : ή κατάσταση τοϋ αίσθήματος , στήν όποία μδς όδηγεϊ ή μουσική , βρίσκεται

I σχεδόν κάθε φορά σέ άντίφαση μέ τήν προσωπική θεώρηση τής πραγματικής

κατάστασrς καί τίς αίτίες της . · Εάν ρωτήσουμε , μέ τί έχει γίνει τόσο εϋκολη ή άπεικόνισr τών αίσθημάτων άλλων . τότε δέ μένει καμιά άμφιβολία γιά τήν

άπάντηση : ό όνθρωπος , ώς τό πιό τρομερό άπ ' δλα τά πλάσματα , χάρη στή

λεπτή καί'Ι.εϋθραυστη φύση του, είχε στή φοΒία του τή δασκάλα έκείνης τής συμπάθειός, έκείνης της γρήγορης καιανόησης γιά τό α'ίσθημα τοϋ όλλου (άκόμη καί τοϋ ζώου) . Σέ μακρές χιλιετίες έβλεπε σέ κάθε ξένο καί έμβιο

έναν κίνδυνο : σέ μιά τέτοια θέα άπεικόνιζε άμέσως τήν έκφραση τών

χαρακτηριστικων καί τής στάσης κι έβγαζε τό συμπέρασμά του γιά τό εΊδος

τής κακής πρόθεσης πίσω άπ ' αύτά τά χαρακτηριστικά κι· αύτή τή στάση . Αu­

τή ή έρμηνεία δλων τών χαρακτηριστικών κινήσεων ώς προθέσεων χρησιμο­

ποίησε ό όνθρωπος άκόμη καί στή φύση των άψυχων πραγμάτων - μέ τήν άπατηλή ίδέα δτι δέν ύπάρχει τίποτα όψυχο · πιστεύω , πώς όλα όσα όνομά­

ζουμf.: αϊσθημα της φύσης κατά τή θέαση τοϋ ούρανοΟ, τοϋ λιβαδιοϋ ,

111

τοϋ βράχου , τοϋ δάσους , της καταιγίδας , των aστεριών , της θάλασσας , των

τοπίων , τής ό.νοιξης , έχουν άπ ' έδώ τήν προέλευσή τους , - χωρίς τήν

πανάρχαια aσκηση τοϋ φόβου , νά βλέπουμε δλ' αύτά μέ μιά aλλη έννοια ,

πού κρύβεται πίσω τους , δέ θά εϊχαμε τώρα καμιά χαρά γιά τή φύση, δπως δέν

θά ε'ίχαμε καμιά χαρά γιά όνθρωπο ιϊ ζώο χωρίς έκείνη τή δασκάλα τής

κατανόησης , τό φόβο .

· Η χαρά καί ή εύχάριστη έκπληξη, τέλος τό αϊσθημα τοϋ γελοίου , είναι τά

ύστερογέννητα παιδιά τής συμπάθειας καί τά πολύ νεώτερα άδέρφια τοίι

φόβου . · Η ίκανότητα τής ταχείας κατανόησης- ή όποία πάλι στηρίζεται στήν

ίκανότητα της ταχείας προσποίησης, έλατώνεται στούς περήφανους άνι:}ρώ­

πους καi λαοuς ' επειδή αuτ<;>ί φοβούνται λιγότερο : άντίθετα , δλα τά ε'ίδη της

κατανόησης καί προσποίησης είναι οίκεία στούς δειλούς λαούς έδώ είναι

έπίσης ή πραγματική πατρίδα των μιμητικών τεχνών καί τής άνώτερης

διανόησης . - ·Εάν έγώ μέ άφετηρ ία μιά τέτοια θεωρία τής συμπάθειας , δπως

τήν προτε ίνω έδώ, σκέmομαι τήv τώρα πολύ άγαπητή καί ώς ίερή θεωρού­

μενη θεωρία μιδς μυστικιστικής διαδικασίας ι μέ τή βοήθεια τής όποίας ό

οίκτος άπό δυό δντα κάνει ένα κα ί . έτσι κάνει δυνατή στό ένα τη·ν ό.μεση κα­

τανόηση τοΟ όλλου : δταν άναθυμιέμαι πώς ένα τόσο ξάστερο μυαλό , δπως

τό μυαλό τοϋ Σοπενχάουερ εϋ ρ ισκε τή χαρά του σ · ένα τέτοιο όνε ιροπόλο καί

τιποτένιο πράγμα καί τούτη τή χαρά πάλι τήν είχε μεταφυτεύσει σέ φωτισμένα

καί μισοφωτισμένα κεφάλια , τότε δέ γνωρίζω κανένα τέλος της έκπληξης καί

τοίι οίκτου . Πόσο μεγάλη πρέπει νά είναι ή χαρά μας γιά μιά άκατανόητη

άπερισκεψία! Πόσο κοντά στόν τρελό βρίσκεται άκόμη ό όλόκληρος

aνθρiι.>πος , δταν άκούει τίς κρυφές πνευματικές έπιθυμίες! (Γιά ποιό πράγμα

άλήθεια αίσθανόταν ό Σοπενχάουερ τόσο εύγνώμων στόν Κάντιο , τόσο πολύ

ύποχρεωμένος; Τοϋτο προδίνεται κάποτε έντελώς δίχως διφορούμενα :

κάποιος εlχε μιλήσει γιά τό πώς μποροϋσε ν ' άφαιρεθεί άπό τήν κατηγορική

προσταγή τοΟ Καντίου ή qualitas occulta καί νά γίνει αύτή κατανοητή . Τότε ό

Σοπενχάουερ ξέσπασε μέ τοϋτες τίς λέξεις: .«ή κατανοητότητα τής

κατηγορικής προσταγής! Βασικά λανθασμένη σκέψη! Αίγυπτιακό σκοτάδι! · Ο

ούρανός νά μδς φυλάξει, νά μή γίνει κατανοητότερη! ·Ακριβώς έπειδή

ύπάρχει ένα άκΌτανόητο, είναι αύτή ή βεβαιότητα τοϋ Καντίου ένα μεγάλο

δώρο»-

143 · Αλοίμοvο, έάv αύτή ή όρμή άρχίζει vά λυσσομαvάει! · Εάv ύποθέσουμε

δτι ή όρμή της aφοσίωσης καί φροντίδας γιά aλλους (ό «συμπαθητικός

έρεθισμός») ήταν διπλά τόσο ίσχυρή άπ · δ.τι είναι. τότε θά ήταν άδύνατο ν ·

avθέξσuμε πάνω στή γή . · Αρκεί ν ' άναλογισθεί μόνον κανείς τί άνοησίες

112

Πυθαγόρας ό Σάμιος, ρωμαϊκό άντίγραφο

άπό χάλκινη κεφαλή τοϋ 5ου αί. π.Χ.

· Εθνικό Μουσείο Νεαπόλεως.

Θαλής ό Μιλήσιος , ρωμαίκό άντίγροφο

άπό προτομή τοϋ 4ου αί. π.Χ. Μ. Βατικανοϋ

Δημόκριτος ό ·ΑΒδηρίτης

Ρωμαϊκό άνrίγραφο άπό χάλκινη προτομή

3ος π.Χ. αί. Έθνικό Μουσείο Νεαπόλεως

,,Qί d.ληθινοί 'Έλληνες φιλόσοφοι είναι αί Προσωκρατικοί (μέ τόν Σωκράτη κάτι άλλάζει) . Είν~ι δ λ οι πρόσωπα διακεκριμένα, πού ζοvν μακρυά d.π · τό λαf καί τίς κοινές συνήθειες, 65ριμοι, σοβαροί μέχρ ι ύποχον δρίας, μέ τό βλέμμα ράθυμο καί καθόλου C,ένοι στ& πράγματα τής πολιτικής if τής διπλωματίας. Άνακαλύl πτουν πρίν d.π · τούς σοφούς δ λες τίς μεγάλες Εννοιες τώ I πραγμάτων · d.vτιπροσωπεύουιι τίς μcγάλες αύτές Εvvοιες,

μεταπίπτουν οί 'ίδιοι σέ συστήματα. τίποτα δέ δίνε πληρέστερη ίδέα τΟU tλληvιΚΟV Πνεύματος aΠό τή I

(αφνική τούτη πληθώρα τών τύπων, άπ · αύτόν τό ι ανεπιτήδευτο τρόπο τοv νά συνθέτουν μέ πληρότητα δλε τίς μεγάλες δυνατότητες του φιλοσοφικοί; ίδcώδους». 1

(Φρ. Νίτσε. ή γένvηση τijς φιλοσοφίας, με τ. Αίμ Χουρμούζιου

Κύλιξ τοv Βρύγου, Διόνυσος καί Σάτυρος. 500-480 π.Χ. 'Εθνική

βιβλιοθήκη, Παρίσι .

«Δ έ ν είναι μονάχα ή συμμαχία τοu aνθρώπου μέ τόν aνθρωπο πού σφραγίζεται καί πάλι κάτω άπ' τή μαγεία τίjς διονυσιακής γοητείας: ή aποξενω­μένη φύση, aντίμαχη if δαμασμένη, γιορτάζει κι αύτή τή συμφιλίωσή της μέ τόν aσωτο υΙό της, τόν aνθρωπο>>.

(Φρ. Νίτσε, ή γέννηση τijς τραγωδίας, με τ. Κ. Μεραναίου)

κάνει ό καθένας άπό άφοσίωση καί φροντίδα γιά τόν ίδιο τόν έαυτόν του, κά­

θε ήμέρά καί κάθε ωρα, καί πόσο άνυπόφορος γίνεται σ· αύτές τίς στιγμές:

τί θά συνέβαινε, έάν γινόμαστε έμείς γιά άλλους τό άντικείμενο αύτών τών

άνοησιών καί ένοχλήσεων, πού ως τώρα μαστίζουν μόνον αύτούς τούς

'ίδιους! Δέ θά έπρεπε τότε νά δραπετεύσουμε στά τυφλά, μόλις ένας άπό

τούς «πλησίον» μας μΕις πλησίαζε; Καί νά καλύψουμε τόν συμπαθητίκό έρεθισμό μέ τίς 'ίδιες κακές λέξεις, μέ τίς όποίες τώρα κάλύπτουμε τόν

έγωισμό ;

144

Νά κλείνουμε τ· αύτιά μας στόv όδυρμό. - "Οταν θλιβόμαστε μέ τήν

aπελπισία καί τούς πόνους τών δ.λλων καί σκεπάζουμε τό δικό μας ούρανό μέ σύννεφα, ποιός πρέπει τότε νά ύποφέρει τά άποτελέσματα αύτής τής

άπελπισίας; 'Ασφαλώς οί δ.λλοι θνητοί, εγα πρόσθετο βάρος κοντά σ· δλα τά

δ.λλα βάρη τους! Δέ μποροϋμε νά τούς προσφέρουμε οϋτε μιά πλούσια

βοήθεια οϋτε νά τούς ψυχαγωγήσουμε, έάν θέλουμε νά ε'ίμαστε ή ήχώ τής

άπελπισίας τους, - άκόμη κι δ.ν στρέφαμε πάντοτε τό αύτί μας μόνον πρός αύτή,- άκόμη κι δ.ν μαθαίναμε τήν τέχνη τών ·Ολυμπίων καί ψυχαγωγούμεθα

μέ τή δυστυχία τών άνθρώπων, άντί νά γινόμαστε γι· αύτή δυστυχισμένοι.

Τοϋτο δμως είναι γιά μΕις κάτι πολύ 'Ολύμπιο: μολονότι κι · έμείς, μέ 1\lν

άπόλαυση τής τραγωδίας, έχουμε κάνει fiδη ενα βημα πρός αύτόν τόν ίδα­νικό καννιβαλισμό τών θεών.

145 «'Όχι i;γωιστικό>> - · Εκεϊνος είναι δ.δειος καί θέλει νά γίνει γεμάτος,

αύτός εlναι παραγεμισμένος καί θέλει νά γίνει δ.δειος - καί οί δύο παρακι­

νοϋνται νά ζητήσουν ένα δ.τομο, πού θά τούς έξυπηρετήσει σ · αύτό . κι·

αύτό τό γεγονός , δ.ν τό καταλάβουμε στό άνώτερο νόημά του, τό όνομά­

ζουν καί τίς δυό φορές μέ μιά λέξη: άγάπη,- Πώς; ή άγάπη έπρεπε νά είναι

κάτι μή έγωιστικό;

146 Μακριά άπό τόv πλησίον. - Πώς; · Η ούσία τοϋ άληθινά ήθικοϋ βρίσκεται

στήν άντιμετώπιση τών πλησιέστερων καί άμεσότερων συνεπειών τών έν-

113

εργειών μας γιά τόν ό.λλο καί σέ συνέχεια στή λήψη άποφάσεων; Τοϋτο είναι

μόνο μιά στενή καί μικροαστική ήθική, έάν βέβαια μπορεί νά είναι τοΟτο ή­

θική: ώστόσο μδς φαίνετω δτι εlναι άvώτερη καί έλεύθερη σκέψη τό νά

παραβλέπουμε αύτές τίς πλησιέστερες συνέπειες γιά τόν ό.λλο, καί νά προάγουμε έπίσrις διά τού πόνου τού aλλου άπώτερους σκοπούς - π.χ. νά

προάγουμε τή γνώση, έστω ι,· ό.ν ξέρουμε πολύ καλά, πώς ή έλευθεροδοξία

μας θά ρίξει πρώτα καί aμεσα τούς aλλους σέ άμφιβολία , θλίψη καί σέ aλλα

άκόμη χειρότερα . Μήπως δέν έχουμε τουλάχιστον τό δικαίωμα νά μεταχει­

ριζόμεθα τούς πλησίον μας έτσι δπως μεταχειριζόμαστε τούς έαυτούς μας;

Καί έάν γιά τόν έαυτό μας δέ σκεπτόμαστε τόσο στενά καί μικροαστικά τίς

άμεσες συνέπειες καί τά παθήματα: γιατί θά όφείλαμε νά τό κάνουμε γιά τόν

άλλο; .. Ας ύποθέσουμε, δτι εϊχαμε τό πνεϋμα τής θυσίας γιά μός: τί θά μός

άπαγόρευε νά θυσιάσουμε μαζί καί τόν πλησίον , όπως έκαναν μέχρι τώρα

τοΟτο τό κράτος καί ό δεσπότης, πού πρόσφεραν γιά θυσία τόν ένα πολίτη

στούς όλλους «γιά χάρη των γενικών συμφερόντων» , δπως έλεγαν ... Ομως έχουμε έπίσης γενικά καί 'ίσως γενικότερα συμφέρονα: γιατί δέ θά εϊχαμε τό

δικαίωμα νά προσφέρουμε γιά θυσία στίς έπερχόμενες γενεές μερικές

άπό τίς παροΟσες γενεές; έτσι ωστε ή θλίψη τους, η άνησυχία τους , ή ά­

πελπισία τους, τά σφάλμαi~ς καί·οί άγωνίες τους νά θεωρηθοϋν ώς ά­ναγκαία, έπειδή ένα νέο ύννί άλετριοϋ θά όργωνε τό έδαφος καί θά τό έ-.

κανε γόνιμο γιά όλους;- Καί τέλος: μεταδίδουμε μαζί στόν πλησίον τό φρό­

νημα, μέ τό όποίο μπορεί νά αίσθάνεται τόν έαυτόν του ώς θύμα, τόν πεί­

θουμε γιά τό θέμα , γιά τό όποίο τόν χρησιμοποιοΟμε . Δέν εϊμαστε λοιπόν

χωρίς οlκτο ; ·Αλλά έάν έμείς πέρα άπό τόν οίκτο μας θέλουμε νά πετύχου­

με τή νίκη άπέναντι τοΟ έαυτοϋ μας, δέν είναι τοΟτο μιά άνώτερη καί πιό έ­

λεύθερη στάση καί διάθεση άπ' έκείνη, πού αίσθάνεται κανείς τόν έαυτόν

του άσφαλή, δταν έχει διακριβώσει , έάν μιά ένέργεια κάνει τόν πλησίον καλό

ή κακό; ' Εμείς άντίθετα θά ενισχύαμε καί θ. άνυψώναμε μέ τή θυσία -στήν όποία συμπεριλαμβανόμαστε έμείς καί οί πλησίον - τό γενικό α'ίσθημα τής άνθρώπινης δύναμης, έάν ύποθέσουμε, πώς έμείς δέν θά πετυχαίναμε

περισσότερα . · Αλλά τοϋτο θά ήταν ιϊδη μιά θετική αϋξηση της εύτυχίας.­

Τέλος, έάν τοΟτο άκόμη - ώστόσο έδώ καμιά λέξη πιά! 'Ένα βλέμμα άρκεί, μ· έχετε καταλάβει.

147 ·Η αίτία τού άλτρουισμού. -Οί aνθρωποι έχουν γενικά μιλήσει μέ τόση

έμφαση καί άποθέωση γιά τήν άγάπη, έπειδή τήν είχαν πολύ λίγο καί ποτέ

δέν τούς έπιτρέπονταν νά χορτάσουν μ · αύτή τήν τροφή : έτσι έγινε γι· αύ- · τούς ~<τροφή θεών>>. ·Εάν κάποτε ιϊθελε ένας ποιητής νά δείξει μέ τήν είκό­να μιας ούτοπίας τή γενική φιλανθρωπία ώς πραγματική, άσφαλώς όφειλε νά

114

περιγρcίψει μιά φρικτή καί γελοία κaτάσταση , δμοια μέ τήν όποία δέν είχε ποτέ ίδεί ή γή, - τόν καθένα περιστοιχισμένο, παρενοχλημένο καί ποθητό

όχι άπό έναν άγαπώντα, όπως συμβαίνει σήμερα , άλλά άπό χίλιους, άκόμη

καί άπό όποιονδήποτε , χάρη σέ μιά άκαταμάχήτη όρμή, τήν όποία έπειτα θά

κακολογήσουν καί θά καταρασθοϋν , έτσι άκριβώς όπως έκανε ή άρχαιότερη

άνθρωπότητα μέ τή φιλαυτία- καί τούς ποιητές έκείνης τής κατάστασης , έάν

τούς άφήσουν τόν καιρό νά γράφουν ποιήματα , νά μή όνειρεύονται τίποτα

δ.λλο παρά τό εύτυχισμένο κα ί άφιλο παρέλθόν , τή θεϊκή φιλαυτία , τή μονα­

ξιά, πού ~ταν κάποτε δυνατή στή γη , τήν άταραξία , τήν άντιπάθεια , τό μίσος ,

τήν περιφρόνηση καί όπως νά όνομάζεται πάντοτε όλόκληρη ή ποταπότητα

τοΟ άγαπητοϋ μας ζωικοϋ κόσμου , στόν όποίο έ μείς ζοϋμε .

148

Μιά ματιά ατό μακρινό. - . Εάν είναι μόνον έκείνες οί πράξεις ήθικές, δ­πως τίς έχουν όρίσει, οί όποίες γίνονται μόνο γιά χάρη τοϋ δ.λλου , τότε δέν ύ­

πάρχουν ήθικές πράξεις! · Εάν ήθικές είναι έκείνες μόνον ο ί πράξεις , - δπως

διατυπώνεται σ· έναν δ.λλο όρισμά -, οί όποίες γίνονται μέ έλευθερία τής βούλησης, τότε δέν ύπάρχουν έπίσης ήθικές πράξεις! Καί τί εlναι λοιπόν αίηό

πού όνομάζουμε έτσι καί πού ώστόσο όπωσδήποτε ύπάρχει καί θέλει νά εΊναι

διευκρινισμένο ; Τοϋτο εlναι τά άποτελέσματα μερικών πνευματικών σφαλμά­

των. Κι· δ.ν ύποθέσουμε ότι άπελευθερώνεται κανείς άπ ' αύτά τά λάθη , τί θά

γινόταν τότε μέ τίς ••ήθικές πράξεις ; »- Χάρη σ · αύτά τά λάθη άποδίναμε ως

τώρασέ μερικές πράξεις μιά άξία άνώτερη άπ' ό , τι έχουν: τίς άποχωρίζαμε

άπό τίς ••έγωιστικές» καί τίς «άνελεύθερες» πράξεις. · Εάν τώρα τίς κατατά­

ξουμε σ ' αύτές , δπωc; όφείλουμε νά κάνουμε , τότε άσφαλώς μειώνουμε τήν

άξία τους (τό άξιολογικό α'ίσθημά τους) , καί μάλιστα κάτω άπό τό σωστό μέ ­

τρο , έπειδή ως τώρα έκτιμούσαμε πολύ χαμηλά τίς <<έγωιστικές» καί

••άνελεύθερες» πράξεις, έξαιτίας έκείνης τής δήθεν πολύ βαθιάς συναισθή­ματικfiς διαφορός.- 'Έτσι άπ ' έδώ καί πέρα θά έκτελοϋνται λιγότερο συχνά,

έπειδή άπ ' έδώ καί πέρα θά έκτιμώνται λιγότερο;- · Αναπόφευκτα! Τουλά­χιστο γιά άρκετό χρόνο, έφόσον ή πλάστιγγα τοϋ άξιολογικοϋ α ίσθήματος

βρίσκεται κάτω άπό τήν άντίδραση προηγούμενων λαθών! · Αλλά ό δικός μας

άντίστροφος ύπολογισμός εΊναι τοϋτος, ότι μέ τό νά άποδίνουμε στούς άν­

θρώπους τό καλό θάρρος γιά τίς ώς έγωιστικές δυσφημισμένες πράξεις καί

μέ τό νά άποκαθιστοϋμε τήν άξία τους, - άρπάζουμε άπ · αύτές τήν κακή συv­είδηcτη! Καί άφοϋ αύτές ~σαν wς τώρα καί θά εΊναι αίώνια οίσυχνότερες , έτσι

άφαιροϋμε άπ · όλόκληρη τήν εiκόνα τών πράξεων καί τής ζωής τήν κακή έvτύπωση! Αύτό ε Τ ναι ένα πολύ ύψηλό άποτέλεσμα! .. Οταν ό ό.νθρωπος δέ θεωρεϊ πιά τόν έαυτόν του κακό , παύει νά είναι τοϋτο!

115

τρίτο βιβλίο

149 Μικρές άvτίθετες ένέργειες είναι άvαγκαίες! Στά θέματα τών έθίμων

νά ένεργοϋμε κάποτε άντίθετα πρός τήν καλύτερη γνώση μας νά ύποχω­

ροϋμε έδώ στήν πράξή καί νά διατηρούμε τήν πνευματική έλευθερία· νά κά­

νουμε τοϋτο όπως όλοι οί aλλοι καί έτσι ν · άποδείχνουμε σ · όλους μιά φιλο~

φροσύνη καί εύεργεσία , γιά νά τούς άποζημιώνουμε κατά κάποιον τρόπο γιά

τήν άντίθεση τών γνωμών μας: - τοϋτο θεωρείται άπό πολλούς δυστυχώς

έλευθερόφρόνες όνθρώπους όχι μόνον ώς άκίνδυνο , άλλά καί ώς «τιμητικό)), «άνθρωπιστικό», «μή σχολαστικό» καί ότιδήποτε όλλο λένε oi ώραίες λέξεις, μέ τίς όποίες νανουρίζουμε τήν διανοητική συνείδηση: καί έτσι όδηγεί ό ένας

τό παιδί του στή χριστιανική βάmιση ένώ είναι όθεος, ό όλλος έκτελεί τήν

στρατιωτική ύπηρξ:σία δπως δλος ό κόσμος , δσο κι· ον καταδικάζει τό μίσος τών λαών, καί ένας τρίτος πηyaίνει μ· ένα θηλυκό στήν έκκλησία , έπειδή αύτή έχει μιά εύσεβή συγyένεια καί κάνει ταξίματα μπροστά στόν παπά, χωρίς νά ντρέπεται. «δέν είναι σπουδαίο, έάν κάποιος άπό μδς κάνει έπίσης ό,τι

aλλοι πάντοτε κάνουν καί έχουν κάμει'' - έτσι λέει ή χοντροκομμένη

πρόληψη! Τό χοντροκομμένο σφάλμα! Γιατί δέν ύπάρχει τίποτα πιό ούσιαστι-

• κό, παρά δταν τό ήδη ίσχυρό, παραδοσιακό καί παράλογα άναγνωρισμένο νά έπιβεβαιώνεται άκόμη μιά φορά μέ τήν ένέργεια ένός άναγνωρισμένου

λογικοϋ· έτσι παίρνει τούτο στά μάτια δλων πού άκοϋν γι· αύτό, τήν

έπικύpωση τfiς ϊδιας της λονικiiς! Κάθε σεβασμός στίς γνώμες σας! ·Αλλά

μικρές άντίθετες ένέργειες άξίζουν περισσότερο!

·116

150 ·Η μοίρα τοϋ γάμου. ~ · Εάν η μουν ένας θεός, καί μάλιστα ένας

εύμενής θεός, θά μ ' έκαναν οί γάμοι τών άνθρώπων περισσότερο άπ'

ότιδήποτε όλλο άνυπόμονο. Μακριά, μακριά μπορεί ένα ότομο νά πάει

έμπρός, στά έβδομήντα του, άκόμη στά τριάντα του χρόνια - τοϋτο εΊναι

έκπληκτικό, άκόμη καί γιά θεούς! ·Ωστόσο τότε βλέπει κανείς, πώς αύτός

κρεμάει τήν κληρονομιά αύτής τής πάλης καί νίκης, τή δάφνη τfiς άνθρωπιός

του, στόν πρώτο τυχόντα τόπο , δπου ένα θηλυκό τήν κατακομματιάζει :

βλέπει, πόσο καλά ξέρει νά άποκτάει μέ κόπο, πόσο κακά νά διαφυλάει, άκόμη

πώς δέ σκέπτεται καθόλου, δτι μέ τήν άναπαραγωγή θά μποροϋσε νά

προπαρασκευάσει μιό άκόμη πιό πλούσια σέ νίκες ζωή: έτσι γίνεται κανείς , δπως ε'ίπαμε , άνυπόμονος καί λέει στόν έαυτόν του «τίποτα δέ μπορεί νά

γίνεται διηνεκώς άπό τήν άνθρωπότητα , τά ότ~μα κατασπαταλώνται, ή μοίρ~ τών γάμων κάνουν άδύνατη κάθε λογική καί μεγάλη πρόοδο τής άνθρωπότη­

τας - ός πάψουμε νά ε'ίμαστε οί πρόθυμοι καί μωροί θεατές αύτοϋ τοϋ δίχως

σκοπό παιχνιδιοϋ!>> Σ· αύτή τή διάθεση άποσύρθηκαν κάποτε οί θεοί τοϋ · Επι­κούρου στή θεϊκή τους ήρεμία καί μακαριότητα: είχαν κουρασθεί άπό τούς

άνθρώπους καί τίς έρωτικές ύποθέσεις τους.

151 ·Εδώ πρέπει νά έπινοοϋμε νέα ίδανικά. - Δέν έπρεπε νά έπιτρέπεται,

όταν είναι κανείς έρωτευμένος, νά παίρνει μιά άπόφαση γιά τή ζwή του καί έξαιτία~ μιό~ σφοδρής ~αντα~ληξίας ;ου ν? καθο~ίζ.ει μιά yιά πάντατ?ν χαρακτηρα της συντροφιας-1-ου: επρεπε να κηρυπουν επισημα ακυρους τους

όρκους τών έρωτευμένων καί ν ' άρνοϋνται σ· αύτούς τό γάμο: .... καί μάλιστα ,

έπειδή έπρεπε νά παίρνουμε τό γάμο πολύ σοβαρότερα! έτσι ώστε σέ τέτοιες

περιπτώσεις' δ που ως τώρα γινόταν ένας γάμος' τίς περισσότερες φορές νά

μή γινόταν! Δέν είναι οί περισσότεροι γάμοι τέτο~οι, ώστε νά μή έπιθυμεϊ

κανείς έναν τρίτο ώς μάρτυρα! Καί άκριβώς αύτός ό τρίτος δέ λείπει σχεδόν

ποτέ - τό παιδί - καί είναι περισσότερο άπό ένας μάρτυρας, δηλαδή ό

άποδιοπομπαϊος τράγος!

152 · Ο τύπος τοϋ όρκου - "· Εάν έγώ τώρα λέω ψέματα, τότε δέν είμαι πιά

ένας άξιοπρεπής όνθρωπος, καίό καθένας έπιτρέπεται νά μοϋ τό είπεϊ κατά πρόσωπο>> - Αύτόν τόν τύπο συνιστώ άντί τοϋ δικαστικοϋ όρκου καί τής

117

συνηθισμένης έπίκλησης τοΟ θεοΟ: αύτός είναι ίοχυρότερος. Καί ό εύσεβής

έπίσης δέν έχει κανένα λόγο νά έναντιώνεται σ' αύτό'ν: έφόσον δηλαδή ό ως

τώρα όρκος δέν ώφελεϊ πιά άρκετά, όφείλει ό εύσεβής ν' άκούει τήν

κατήχησή του, πού ύπαγορεύει, «όφείλεις νά μήν άναφέρεις μάταια τό όνομα

τοϋ Κυρίου σου!»

153 .. Ενας δυσαρεστημένος. - Αύτός είναι ένας άπ · έκείνους τούς παλιούς

γενναίους: όργίζεται έναντίον τοϋ πολιτισμοΟ, έπειδή νομίζει πώς κάνει

προσιτά, άκόμη κοί στσύς δειλούς, δλα τά ώραία πράγματα, τίς τιμές, τούς

θησαυρούς , τίς ώραϊες γυναίκες.

154 Παρηγοριά αύτών πού κινδυνεύουν. - Οί .. Ελληνες, σέ μιά ζωή , πού τήν

άπειλοΟσαν μεγάλοι κίνδυνοι καί άνατροπές, ζητούσαν νά βροϋν στό

στοχασμό καί ατή γνώση ένα είδος άσφάλειας τού συναισθήματος καί ένα

τελευταΤο refugium. · ΕμεΤς , πού βρισκόμαστε σέ μιά άσύγκριτα άσφαλέστερη

κατάσταση, έχουμε μεταφέρει τήν άπειλή τοϋ κινδύνου στό στοχασμό καί ατή

γνώση καί παίρνουμε δύναμη καί ήρεμοϋμε άπ' αύτόν ατή ζωrj.

155 · Απονεκρωμέvος σκεπτικισμός. - · Ηρωϊκά τολμήματα εlναι ατή νέα

έποχή σπανιότερα άπ' δ,τι στήν άρχαία καί μεσαιωνική- πιθανώς έπειδή ή νέα

έποχή δέν πιστεύει πιά σέ οίωvούς, μαντεία, ούράνια σώματα καί προφήτες .

Δηλαδή: έχουμε γίνει άνίκανοι νά πιστεύουμε σέ ένα γιά μός όρισμένο

μέλλον, δπως πίστευαν οί ' Αρχαίοι , οί όποϊοι - άντίθετα άπό μός - ήσαν

σχετικά μ· αύτό πού έρχεται πολύ λιγότερο σκεπτικιστές παρά σχετικά μ·

αύτό πού είναι έδώ.

156 ·Από ύπεροψία κακοί. -«Μόνο νά μή νιώθουμε δτι περνάμε πολύ καλά»-

118

rπαν ό κρυφός φόβος τών 'Ελλήνων στήν καλή έποχή. Γι · αύτό συμβούλευαν

τό μέτρο. Κι'έμείς!

157 Λατρεία τών «φυσικών fίχων» . -'Από ποϋ φαίνεται , ότι ό πολιτισμός μας

εΊναι όχι μόνο άνεκτικός άπέναντι τών έκδηλώσεων τοϋ πόνου , τών δακρύων ,

των παραπόνων, των έπιπλήξεων , της όργης η της ταπείνωσης , άλλά καί

ότι τά έπιδοκιμάζει θεωρώντας τα ώς εύγενικά άναπόφευκτα πράγματα ; -ένώ τό πνεΟμα τiic άpχαίαc φιλοσοφίαc έΒλεπε μέ πεpιφρόνηση καί δέν άνα­γνώριζε σ ' αύτούς καμιά άναγκαιότητα . " Ας θυμηθοΟμε ώστόσο , πώς μιλάει

ό Πλάτων- δηλαδή : πού δέν ήταν κανείς άπό τούς πιό άπάνθρωπους φιλό­

σοφους- στήν τραγική σκηνή yιά τόν Φιλοκτήτη . Μήπως 'ίσως λείπει άπό τό

μοντέρνο πολιτισμό μας <<ή φιλοσοφία»; Μήπως άνήκουμε, σύμφωνα μέ τήν

έκτίμηση έκείνων των άρχαίων φιλοσόφων, όλοι μαζί η χωριστά στόν «δχλο>> ;

158 Τό κλίμα τού κόλακα . - Τούς κυνικούς κόλακες δέν πρέπει νά τούς

άναζητοϋμε τώρα πιά στό περιβάλλον τών πριγκήπων- όλοι αύτοί έχουν τό

μιλιταριστικό γοϋστο , καί ό κόλακας τούς άηδιάζει. 'Ωστόσο αύτό τό ονθος

άναπτύσσεται άκόμη καί τώρα στό περιβάλλον των τραπεζιτών καί των

καλλιτεχνών . -

159 Αύτοί πού άνασταίνουν τούς νεκρούς. - ΜαταιόδοξΟ! ονθρωποι έκτιμδνε

ένα μέρος παρελθόντος περισσότερο άπό τή στιγμή πού μτ:τοροΟν νά τό

·ξαναζήσουν μέ τή φαντασία τους (προπάντων έάν τοϋτο εΊναι δύσκολο),

θέλουν μάλιστα έάν εlναι δυνατό νά τό αναστήσουν πάλι τώρα άπό τούς

νεκρούς. ·Επειδή όμως ύπάρχει πάντοτε ένας μεγάλος άριθμός ματαιόδο­

ξων , ό κίνδυνος τών ίστορικών σπουδών, έφόσον αύτές άναφέρονται σέ μιά

όλόκληρη έποχή , δέν εlναι στήν πράξη μικρός: σπαταλιέται πολλή δύναμη σ ·

όλες τίς πιθανές νεκραναστάσεις . 'ϊσως κατανοεί κανsίς καλύτεραάπ ' αύτή

τήν όπτική γωνία όλόκληρο τό κίνημα τοϋ ρομαντισμού.

119

160 Ματαιόδοξος, tiπληστος καί λίγο σοφός. - Οί έπιθυμίες σας είναι

μεγαλύτερες άπό τή νόησή σας καί ή ματαιοδοξία σας είναι άκόμη μεγαλύ­

τερη άπό τίς έπιθυμίες σας - σέ τέτοιους άνθρώπους, δπως είστε σείς,

πρέπει νά συνιστάται βασικά πολλή χριστιανική πρακτική καί συνάμα λίγη Σοπενχαουερική θεωρία!

161 'Η όμορφιά σύμφωνα μέ τήv έποχή. - ·Εάν οί γλύπτες μας, οί ζωγράφοι

μας καί οί μουσικοί μας θέλουν νά συλλάβουν τό νόημα τής έποχής, όφείλουν

νά παριστάνουν τήν όμορφιά διογκωμένη, γιγάντια καί νευρική: έτσι όπως οί

'Έλληνες, κάτω άπό τή γοητευτική έννοια της ήθ~κr;ς τους τοίι μέτρου,

έβλεπαν καί παρίσταναν τήν όμορφιά ώς · Απόλλ&)Vα τοϋ Μπελβεντέρε .

"Επρεπε πραγματικά νά όνομάζουμε τοίιτον aσι;.:Ίμο! 'Ωστόσο οί μωρο ί

«κλασικιστές» μδς έχουν διδάξει νά μή βλέπουμε τίμια. , ·

162 'Η είρωvεία . τών συγχρόνων. - Στήν έποχή μας είναι συνήθεια τών

Εύρωπαίων ν' άντιμετωπίζουν δλα τά πράγματα μέ είρωνεία, έπειδή μέ τή

δραστηριότητα πού άναπτύσσοuν στίς δουλειές τους δέν έχουν καιρό νά

τά πάρουν στά σοβαρά.

163 Κατά τού Ρουσσώ. - · Εάν είναι άλήθεια πώς ό πολιτισμός μας κλείνει

μέσα του κάτι άξιοθρήνητο: τότε μπορείτε νά συμπεράνετε συμφωνώντας μέ

τόν Ρουσσώ, πώς «αύτός ό άξιοθρήνητος πολιτισμός φταίει γιά τήν κακή μας

ήθική», η άντίθετα μέ 'τόν Ρουσσώ νά βγάλετε τό συμπέρασμα, «ή καλή μας ήθική φταίει γιά αύτή τήν άξιοθρήνητη κατάσταση τού πολιτισμού. Οί iρχνές,

μή άντρικές, κοινωνιολογικές έννοιες τοϋ καλοϋ καί τοϋ κακοϋ καί ή τεράστια

ύπερκυριαρχία τους στό στόμα καί ατή ψυχή, έχουν τελικά κάνει άδύνατα όλα

τά σώματα καί όλες τίς ψυχές καί έχουν συντρίψει τούς αύθυπόστατους,

άνεξάρτητους, άπροκατάληπτους άνθρώπους, τούς στυλοβάτες ένός ίσΧυ­

ροϋ πολιτισμοϋ: "Οταν συναντάει κανείς άκόμη καί τώρα τήν κακή ήθική, έκεί

120

βλέπει ·Τά τελευταϊα λείψανα αύτών τών στύλων. « 'Έτσι ύπάρχει λοιnόν τό

παράδοξο άπέναντι στό παράδοξο»! Είναί άδύνατο καί ύπάρχει έδώ ή άλήθεια

καί στίς δυό πλευρές: μήπως γενικά είναι στή μιά άπό τίς δύο; "Ας τό

έξετάσουμε :

164 " fσως πρόωρα. -Σήμερα φαίνεται πώς έκεϊνοι , πού δέν δεσμεύονται άπό

τά ύπάρχοντα έθιμα καί τούς νόμους, κάνουν τίς πρώτες άπόπειρες κάτω άπό

κάθε εϊδους ψεύτικα . παραπλανητικά όνόματα καί τίς π~ρισaότερες φορές

· μέ μεγάλη άσάφεια, νά όργανωθοϋν καί νά δημιουργήσουν έτσι ένα δίκαιο :

ένώ αύτοί δυσφημισμένοι ως τώρα ώς έγκληματίες , έλευθερόφρονες ,

άνήθικοι, κακούργοι, ζούσαν κάτω άπό τήν κατάρα τής άπόλυτης έλευθερίας

καί τής κακής συνείδησης, καταστραμμένοι οί 'ίδιοι καί καταστροφεϊς ό.λλων .

Γενικά θά έπρεπε νά θεωρούμε τούτο σωστό καί καλό, έάν καί ό αίώνας πού

έρχεται τό κάνει έπικίνδυνο καί κρεμάει στόν καθένα τό δπλο στούς ίδμους:

καί μόνο γιά νά ύπάρχει μιά άντίπαλη δύναμη, πού πάντοτε νά θυμίζει, πώς

δέν ύπάρχει μιά μοναδική ήθική πού ήθικοποιεϊ καί πώς κάθε ήθική πού

καταφάσκει · άποκλειστικά τόν έαυτόν της σκοτώνει πάλι πολλές καλές δυνάμεις καί στοιχίζει πολύ άκριβά στήν άνθρωπότητα . Οί διαφωνούντες, οί

όποϊοι τόσο συχνά είναι οί έπινοητικοί καί γόνιμοι, δέν πρέπει πιά νά

θυσιάζονται· δέν πρέπει κάποτε νά θεωρείται ώς ντροπή τό νά παρεκκλίνει

κάποιος στίς πράξεις του καί στίς σκέψεις του άπό τήν ήθική· πρέπει νά

γίνουν πολυάριθμες νέες άπόπειρες γιά άλλαγή στή ζωή καί στήν κοινωνία·

πρέπει νά διώξουμε άπό τόν κόσμο ένα τεράστιο φορτίο κακής συνείδησης -όλοι αύτοί οί γενικότατοι σκοποί πρέπει ν· άναγνωρmθούν καί νά προαχθοΟν

άπ' όλους τούς έντιμους καί τούς έρευνητές τής άλήθειας!

165 Ποιά ήθική δέv είναι άvιαρή- Τά κύρια ήθικά παραγγέλματα: τά όποία

διδάσκουν καί κηρύπουν συνεχώς σ· ένα λαό, συνδέονται μέ τά κύρια

σφάλματά του καί γι · αύτό δένείναι σ · αύτόν άνιαρά. Οί 'Έλληνες, οί όποίοι

πολύ συχνά έχουν τή μετριοπάθεια, τό ψυχρό θάρρος, τό δίκαιο φρόνημα καί

γενικά τή σύνεση, έκτιμούσαν τίς τέσσερις Σωκρατικές άρετές- γιατί είχαν

τόσο άνάγκη άπ ' αύτές καί ώστόσο άκριβώς γι' αύτές τόσο λίγο ταλέντο!

121

166 Στό σταυροδρόμι. Ντροπή! Θέλετε νά μπfiτε σ· ένα σύστημα , όπου κα­

νείς ιϊ όφείλει νά εΤναι όλότελα ένας τροχός, ιϊ πέφτει άνάμεσα στούς τρο­χούς! 'Όπου ε!ναι αύτονόητο , πώς καθένας εlvαι αύτό ·, γιά τό όποίο τόν κά­

νουν νά είναι οί άνώτεροί του . "ΌΠου ήέπιδίωξη πλούσιων σέ έπιδράσε ις

σχέσεων άποτελεί ένα άπό τά φυσικά καθήκοντα. " Οπου κανείς δέ νιώθει

προσβεβλημένος , έάν μέ νοήματα τού ύποδείξουν έναν όντρα καί τού είπούν

γι · αύτόν «μπορεί κάποια φορά νά σάς εΤναι χρήσιμος»! .. Οπου δέν ντρέπεται κανείς νά κάνε ι έπισκέψεις , γιά νά ζητήσει παρακλητικά τίc:- συνηγορίες ένός

προσώπου! 'Όπου δέ διαισθάνεται κανείς , πώς μέ μιά σκόπιμη ένταξη σέ τέ­

τοια f]θη χαρακτηρίζεται γιά πάντα σάν πήλινο άγγείο , πού άλλοι έπιτρέπεται

καί τό μεταχειρίζονται καί νά τό σπάζουν , χωρίς νά αίσθάνονται δη έχουν

μεγάλη εύθύνη γι ' αύτό · δπως θά λέγαμε: « 'Ένα τέτοιο εΊδος, δπως εΊμαι

έγώ, ποτέ δέ θά ι\είψει: πάρτε με! Χωρίς ένοχλήσεις!»

167 Οί πανηγυρικές άναγνωρίσεις τώναύθεντιών.- "Οταν σκέπτομαι τό Γερ­

μανό φιλόσοφο, πού έχει τούς περισσότερους άναγνώστες,τό Γερμανό μου­

σικό, πού έχει τούς περισσότερους άκροατές, καί τόν έπιφανέστερο Γερμα­

νό πολιτικό πρέπει νά παραδεχτώ: γίνεται τώρα άρκετά σκληρή ή ζωή των

Γερμανών, αύτοΟ τοΟ λαοΟ μέ τά άπόλurα συναισθήματα , καί μάλιστα άπό

τούς δικούς του άντρες. · Υπάρχει έδώ ένα ύπέροχο θέαμα, πού μπορούμε

νά τό δοϋμε τρεϊς φορές : Κάθε φορά ένα ποτάμι , στή δική του κοίτη , πού τήν

έχει σκάψει μόνο του , καί τόσο σφοδρά ταραγμένο, ώστε συχνά μπορούσε νά

φαίνεται σάν νάθελε νά κυλίση τά νερά πρός τό βουνό. Καί όμως, όσο

μεγάλος καί έάν εΊναι ό σεβαάμός πρός αύτόν: nοιός δέ θά i;θελε νά έχει

γενικά διαφορετική γνώμη άπό τόν Σοπενχάουερ!- Καί ποιός μποροϋσε τώρα

νά έχει τήν 'ίδια γνώμη μέ τόν Ρίχαρντ Βάγκνερ ατά μεγάλα καί ατά μικρά

ζητήματα ; 'Όσο καί νά εΤναι άληθινό αύτό, πού κάποιος είπε, πώς παντού,

όπου αύτός σκανδαλίζεται καί όπου αύτός σκανδαλίζει, βρίσκεται θαμμένο

ένα πρόβλημα - ό 'ίδιος δέν τό φωτίζει άρκετά. - Καί τέλος , πόσοι δέ θά

f]θελαν μ · δλη τους τήν καρδιά νά έχουν τήν 'ίδια γνώμη μέ τόν Βίσμαρκ, έάν

«αύτός ό 'ίδιος μόνο συμφωνούσε μέ τόν έαυτόν του ιϊ έκανε μόνον μιά νύξη,

δη θά συμφωνούσε στό μέλλον! Είναι άλήθεια: νά εΤσαι χωρίς άρχές, άλλά νά

έχεις κυρίαρχα ένστικτα,, νά είσαι ένα εύκίνητο πνεϋμα στήν ύπηρεσία

iσχυρών βασικών ένστίκτων , καί άκριβώς γι ' αύτό τό λόγο χωρίς άρχές , τούτο

δέν έπρεπε νά είναι καθόλου παράξενο γιά έναν πολιτικό, άντίθετα, έπρεπε

νά θεωρείται ώς τό σωστό καί φυσικό · άλλά δυστυχώς τούτο δέν ήταν ως τώρα

-122

· καθόλου γερμανικό! ~Ηταν τόσο λίγο γερμανικό, δπως ό θόρυβος γύρω άπό

μουσική καί ή δυσαρέσκεια γύρω άπό τό μουσικό, τόσο λίγο δπως ή νέα καί

παράξενη θέση πού διάλεξε ό Σοπενχάουερ: δηλαδή δέν τοποθετήθηκε

πάνω άπό τά Πράγματα, οϋτε γονάτισε μπροστά στά πράγματα- καί τά δύο θά

μποροϋσαν νά όνομασθοϋν γερμανικά- άλλά στράφηκε κατά τών πραγμάτων!

·Απίστευτο! Καί δυσάρεστο! Τό νά εύθυγραμμίζεται κανείς μέ τά πράγματα

καί μάλιστα ώς ό άντίπαλός τους, τό κάτω της γραφής ώς. άντίπαλος τοϋ

έαυτοϋ του - τί μπορεί νά κάνει ό άπόλυτος θαυμαστής μ· ένα τέτοιο πρό­

τυπο! Καί τί μπορεί νά κάνει κανείς γενικά μέ τρία τέτοια πρότυπα, πού δέ θέ­

λουν νά μονοιάσουν μεταξύ τους: · Ο Σοπενχάουερ εΊναι ένας πολέμιος της

μουσικής τοϋ Βάγκνερ καί ό Βάγκνερ ένας πολέμιος της πολιτικής τοϋ

Βίσμαρκ καί ό Βίσμαρκ ένας πολέμιος σέ καθετί πού άναφέρεται στό Βάγκνερ

καί στό Σοπενχάουερ! τί μπορεί νά γίνει σ' αύτή τήν περίπτωση! Ποϋ πρέπει

νά καταφύγουμε μέ τή δίψα μας γιά «άπόλυτη λατρεία»! Θά μποροϋσε 'ίσως

κανείς νά διαλέξε} άπό τή μουσική τοϋ μουσικοϋ καμιά έκατοστή ρυθμούς

καλης μουσικής, πού άρέσουν σ' έναν καί τούς ενστερνίζεται κανείς μ· εύ­

χαρίστηση, έπειδή αύτοί έχουν μιά καρδιά,- θά μπσροΟσε κανείς μ' αύτή τή

μικpή άρπαγή νά παραμερίσει καί δλους τούς ύπόλοιπους- νά τούς ξεχάσει!

Καί άκριβώς μιά τέτοια συμφωνία θά μπορούσαμε νά έπινοήσουμε στήν_ πε­

ρίπτωση τοΟ φιλόσοφου καί τοΟ πολιτικοΟ- νά διαλέξουμε, νά βάλουμε στήν

καρδιά μας καί κυρίως νά ξεχάσουμε! Βέβαια , μόνον έάν ή λήθη δέν ήταν

τόσο δύσκολη! Κάποτε ύπfiρχε ένας πολύ περήφανος άνθρωπος, πού ιϊθελε

νά δέχεται κάτι μόνον άπό τόν'ίδιον τόν έαυτό τους, καλό ή κακό : δταν όμως

χρειάσθηκε τή λήθη, ό 'ίδιος δέ μποροϋσε νά τή δώσει, άλλά δφειλε νά έπι­

καλεσθεί τρείς φορές τά πνεύματα· αύτά ήρθαν, άκουσαν τό α'ίτημά του κα ί

στό τέλος εΊπαν: «μόνον αύτό δέν εΊναι στό χέρι μας!». Δέν έπρεπε οί Γερ­

μανοί νά έκμεταλλευθοϋν τήν έμπειρία τοϋ Μάνφρεντ; Γιατί νά επικαλού­

μεθα πρώτα τά πνεύματα; ΕΊναι άνώφελο, δέν ξεχνάει κανείς, όταν θέλει νά

ξεχάσει, Καί πόσο μεγάλο θά ήταν« τό ύπόλοιπο», πού θά έπρεπε κανείς νά

ξεχάσει, άπ' αύτούς τούς τρείς μεγάλους της έποχης γιά νά μπορείνά εΊναι

άπό δώ καί πέρα άπόλυτος θαυμαστής τοι..iς! Θά ήταν ώστόσο προτιμότερο νά

έπωφεληθοϋμε άπό τήν καλή εύκαιρία- καί νά δοκιμάσουμε κάτι νέο: δηλαδή

νά γίνουμε πιό έντιμοι άπέναντι τού έαυτοϋ μας καί άπό ένας λαός της εϋ­

πιστης έπανάληψης ένός λόγου, της πικρής κακίας καί της τυφλής έχθρό­

τητας , νά γίνουμε ένας λαός της σχετικής έπιδοκιμασίας καί τοΟ εύμενοΟς

όνταγωνισμοϋ · πρώτα ώστόσο νό μόθουμε πώς aπόλυτα πανηγυρικά ΠpQσ­

κυνήματα προσώπων εΊναι κάτι γελοίο . ότι δέν εΊναι καί γιά τούς Γερμανούς

δυσφημιστικό ν· άλλάξουν γνώμη σέ τοΟτο τό σημείο, καί πώς ύπάρχει ένα

βαθυστόχαστο aπόφθεγμα , πού άξίζει νά τό ένστερνισθοϋμε: «ce qui ίmporte. ce ne sont point les personnes: mais les choses» . Αύτό τό άπό­φθεγμα εΊναι όπως αύτός, πού τό εlπε, μεγάλο, καλό , άπλό καί σιωπηλό- έν­

τελώς: ετσι δπως: ό Καpνώ, ό στpατιώτης: καί ό δημοκpάτης: .

123

·Αλλά μπορdΟμε τώρα νά μιλήσουμε έτσι σέ Γερμανούς γιά ένα Γάλλο,

καί μάλιστα γιά ένα δημοκράτη ; .. Ισως όχι· ϊσως μάλιστα δέν έπιτρέπεται νά ύπενθυμίσουμε, τί μπόρεσε νά είπεί ό Νιμπούρ στήν έποχή του στούς

Γερμανούς: κανείς δέν έδωσε σ · αύτόν τήν έντύπωση τοΟ άληθινοίι

μεγαλείου τόσο όσο ό Καρνώ .

168

"Eva πρότυπο. - τί άγαπώ στό Θουκυδίδη , τί είναι έκείνο, πού μέ κάνει νά

τόν τιμώ περισσότερο άπό τόν Πλάτωνα; Διακρίνεται γιά τήν περιεκτική καί • άμερόληπτi] θεώρηση τών τύπων τοΟ άνθρώπου καί τών γεγονότων καί βρίσκει , πώς σέ κάθε τύπο άνήκει έναν ποσόν όρθοφροσύνης : αύτή ζητάει ν ·

άποκαλύψει ... Εχει μιά μεγαλύτερη πρακτική δικαιοσύνη άπό τόν Πλάτωνα· δέ λοιδωρεί καί ταπεινώνει τούς άνθρώπους πού δέν τοϋ άρέσουν η τόν έκαναν

νά πονέσει στή ζωή . · Αντίθετα: βλέπει κάτι μεγάλο σέ δλα τά πράγματα καί

τά πρόσωπα μέ τό νά βλέπει σ · αύτά μόνο τύπους τί μποροΟν νά κάνουν όλοι

οί μεταγενέστεροι, στούς όποίους άφιερώνει τό έργο του , μέ κάτι, πού δέ θά

ηταν τυπικό! 'Έτσι φθάνει σ' αύτόν, τόν aνθρωπο - στοχαστή, έκείνος ό

πολιτισμός τής άπροκατάληπτης γνώσης τού κόσμου στήν τελευταία

μεγαλειώδη aνθιση, ό όποίος στό Σοφοκλή είχε τόν ποιητή του, στόν Περικλή

τόν πολιτικό του, στόν · Ιπποκράτη τό γιατρό του , στό Δημόκριτο τόν

φυσιοδίφη του: έκέίνος ό πολιτισμός, πού άξίζει νά βαφτισθεϊ μέ τό όνομα

τών δασκάλων του, τών σοφιστών, καί δυστυχώς άπ ' αύτή τή στιγμή τής

βάφτισης άρχίζει ξαφνικά νά γίνεται σέ μaς ώχρός καί άσύλληπτος - γιατί

τώρα ύποπτευόμαστε πώς έπρεπε νά ηταν ένας πολύ άνήθικος πολιτισμός,

κατά τοϋ όποίο υ άγωνιζόταν ένας Πλάτων μαζί μ : δλες τίς Σωκρατικές σχο­

λές! ·Η άλήθεια είναι τόσο περίπλοκη, ώστε άποφεύγει κανείς νά τή ξετυ­

λίξει: έτσι προχωρεί ή άρχαία πλάνη (error νeritate simplicior) στόν άρχο ίο της δρόμο! -

169 Τό έλληνικό είναι σέ μάς ξένο. - · Ανατολίτικο η μοντέρνο , άσιατικό ή

εύρωπαϊκό: σέ σχέση μέ τό έλληνικό είναι σέ δλα τοΟτα ό δγκος καί ή τέρψη

aπό τήν ποσότητα χαρακτηριστικά τής έ:κφρασης τοΟ ύπέροχου , ένώ στήν Πομπηία καί τήν ·Αθήνα καί μπρός σ · όλόκληρη τήν έλληνική άρχιτεκτονικτ'ι

έκπλήσσεται καvείς , πώς ιϊξεραν καί άyαποίισαν οί 'Έλληνες vά έκφράζουν μέ μικρές μάζες κάτι ύπέροχο. - ·Επίσης: πόσο άπλό φαντάζονταν στήν

'Ελλάδα oi aνθρωποι τόν 'ίδιο τόv έαυτό τους! Πόσο πολύ τούς ξι;;πι;;ρνδμι;;

124

στήν άνθρωπογνωσία! Πόσο λαβυρινθώδεις εΙναι έπίσης οί ψυχές μας καί οί

ίδέες μας γι· αύτές σέ σύγκριση μέ τίς δικές τους! Έάν θέλαμε καί τολμούσαμε μιά άρχιτεκτονική σύμφωvα μέ τό εΙδος τών ψυχών μας (γι· αύτό

ε'ίμαστε πολύ δε ιλοί!)- τότε έπρεπε νά είναι ό λαβύρινθος τό πρότυπό μας!

· Η .δική μας μουσική, αύτή πού μός έκφράζει πραγματικά, άφίνει νά τό

μαντεύσουμε (aτή μουσική έκφράζονται οί άνθρωποι, έπειδή φαντάζονται,

πώς δέν ύπάρχει κάποιος, πού νά είναι σέ θέση νά τούς βλέπει κάτω άπό τή

μουσική τους).

170 'Άλλη προοπτική τού συναισθήματος . -η είναι ή φλυαρία μας γιά τούς

"Ελληνες; τί καταλαβαίνουμε λοιπόν άπό τήν τέχνη τους , τή ψυχή τους- πού

είναι πάθος γιά τήν άρρενωπή γυμνή όμορφιά! ·Απ· έδώ πρώτα αίσθάνθηκαν

τή γυναικεία όμορφιά . .. Ετσι λοιπόν είχαν γι · αύτfι μιά έντελώς διαφορετική

άπό τη δική μας προοπτική. Κάτι παρόμοιο έγινε καί μέ τfιν άγάπη τους πρός

τή γυναίκα: λάτρευαν άλλιώτικα, περιφρονούσαν aλλιώτικα.

171 ·Η διατροφή τού σύγχρονου άνθρώπου. - Ξέρει πολλά, ξέρει νά χωνεύει

σχεδόν τά πάντα- τοίιτο εlναι ένα εlδος της φιλοδοξίας του: ώστόσο θά ηταν

ένα άνώτερο είδος. έάν άκριβώς τοϋτο δέν καταλάβαινε· ό homo pampha.gus δέν εΙναι τό λεπτότερο είδος. Ζοϋμε άνάμεσα σ· ένα παρελθόν, πού εΙχε μιά

πιό μανιακή καί πιό ίδιότροπη άπό μός γεύση, καί ένός μέλλοντος, πού 'ίσως θά

έχει μιά πιό έκλεκτική, - ζοϋμε πάρα πολύ στό μέσον.

172

Τραγωδία καί μουσική. - 'Άνθρωποι μέ μιά πολεμική βασική διάθεση,

όπως π.χ οί "Ελληνες στήν έποχή τοϋ Αίσχύλου, δύσκολα συγκινούνται, καί

έάν καμιά φορά ή συμπόνια νικάει τή σκληρότητα, τότε αύτή τούς κυριεύει ·δπως ενας ϊλλιγγος, όμοια μέ μιά δαιμονική δύναμη,- αίσθάνονται τότε δη

δέν είναι έλεύθεροι, πώς έχουν δονηθεί άπό μιά θρησκευτική φρικίαση . . ·Αργότερα έχουν έπιφυλάξεις γι· αύτή τήν κατάσταση • δσο βρίσκονται σ·

αύτή, χαίρονται τή γοητεία της έξαρσης καί τοϋ θαυμαστοίι, πού είναι άνάμικτη μέ τό πικρότατο βερμούτ τοϋ πόνου: τοϋτο είναι ένα ποτό γιά

125

πολεμιστές, κάτι σπάνιο, έπικίνδυνο καί πικρόγλυκο, πού δέν προσφέρεται

σ' έναν εϋκολα.- Σέ ψυχές , πού α ίσθάνονται έτσι τή συμπόνια , άπευθύνε­

ται ή τραγωδία , σέ σκληρές καί πολεμικές ψυχές, πού δύσκολα τίς νικά , εϊτε

μέ τό φόβο , ε'ίτε μέ τή συμπόνια , στίς όποίες ώστόσο κάνει καλό νά γίνονται

άπό καιρό σέ καιρό μαλακές: δμως τί είναι ή τραγωδία γι · αύτούς , πού είναι

έκτεθειμένοι ατά «συμπαθητικά πάθη)) δπως τά πανιά στούς άνέμους! .. ο­ταν ο ί · Αθηναίοι έγιναν πιό μαλακοί καί πιό εύαίσθητοι , στήν έποχή τοϋ Πλά­

τωνα - άχ , πόσο μακριά ήσαν άπό τήν εύσυγκινησία τών συγχρόνων μας κα­

τοίκων μεγάλων καί μικρων πόλεων! · Ωστόσο οί φιλόσοφοι παραπονιόνταν

flδη γιά τή ΒλαΒερότητα τής τραγωδίας . Μιά έποχή γεμάτη κινδύνους σάν

αύτή πού τώρα άρχίζει, στήν όποία άνεβαίνει ή άξία τής γενναιότητας κα ί

τής άνδρείας , 'ίσως κάνει σιγά σιγά τ ίς ψυχές πάλι τόσο σκληρές , ώστε νά . .

τούς χρειάζονται τραγικοί ποιητές : κάποτε δμως ήσαν αύτοί λίγο περιποί-

γιά νά μεταχειρισθοϋμε τήν ήπιότερη λέξη. "Έτσι έρχεται 'ίσως καί γιά τή

μουσική άκόμη μιά φορά ή καλύτερη έποχή (άσφαλώς αύτή θά είναι ή χειρό­

τερη!) τότε . δταν οί καλλιτέχνες θά όφείλοuν v · άπεuθύνονται μ ' αύτή σέ

αύστηρά προσωπικούς , σκληρούς , σοβαρούς άνθρώπους: άλλά τί σημασία

έχει ή μουσική γι ' αύτούς τούς εύκίνητους , άτροφικούς, άνώριμους, άπρό­

σωπ_ους, περίεργους, ήδυπαθείς άνθρώπους τής έποχfjς πού έξαφανίζεται!

173 Οί έγκωμιαστές τfjς έργασίας. - Στήν έξύμνηση τfjς «έργασίας» , στίς

άκαταπόνητες όμιλίες περί «εύλογίας τfjς έργασίας)), βλέπω τήν 'ίδια όπισθό­

βουλη σκέψη , δπως μέ τόν έπαινο τών ·κοινωφελών άπρόσωπων πράξεων:

αύτήν τοίι φόβου κάθε άτομικοίι . Βασικά αίσθάνεται κανείς τώρα σχετικά

μέ τήν έργασία -λέγοντας έργασία έννοοϋμε πάντοτε έκείνη τή σκληρή

έργατικότητα όπό νωρίς ως όργά- πώς μιά τέτοια έργασία είναι ή καλύτερη

aστυνομία , πώς χαλιναγωγεί τόν καθένα καί ξέρει νά έμποδίζει δυναμικά τήν

. άνάmυξη τοϋ λογικοϋ, της έπιθυμίας, τοϋ πόθου της άνεξαρτησίας. Γιατί αύτή ξοδεύει έξαιρετικά πολλή δύναμη νεύρων καί όφαιρεί αύτή τή δύναμη

άπό τό στοχασμό, τήν: όνειροπόληση, άπό τίς μέριμνες, τίς άγάπες, τά μίση,

τοποθετεί πάντοτε μπρός ατά μότια ένα μικρό σκοπό καί δίνει έλαφρές καί

κανονικές ίκανοποιήσεις. 'Έτσι θά έχει μιά κοινωνία, στήν όποία συνεχως

έργάζονται , μεγαλύτερη άσφάλεια : καί τήν άσφάλεια λατρεύουν σήμερα ώς

τήν άνώτατη θεότητα . - Καί τώρα! Φρίκη! · Ακριβως ό «έργάτης» έχει γίνει έπικίvδυvος! Βρίθουν τά «έnικίνδυνα aτομα>>! Καί πάνω άπ ' αύτό ό κίνδυνος των κινδύνων- τό άτομο!

126

174

·Η σύγχρονη ήθική μιaς κοινωνίας έμπόρων. - Πίσω άπό τό άξίωμα τής

τωρινής ήθικης μόδας: «ήθικές πράξεις είναι οί πράξεις της συμπάθειας γιά

όλλους» βλέπω νά δεσπόζει μιά κοινωνική όρμή τής φοβίας, πού μ' αύτόν

τόν τρόπο μεταμφιέζεται διανοητικά : αύτή ή όρμή , ώς τό άνώτατο, σπουδαιό­

τατο , άμεσότατο, θέλει ν · άφαιρεθεί άπό τή ζωή κάθε έπικίνδυνο, πού είχε

όλλοτε, καί γι· αύτόν τό σκοπό νά βοηθάzι ό καθένας μ· δλες τίς δυνάμεις:

γι· αύτό πρέπει νά ονομάζονται «καλές» μόνον πράξεις, πού άποσκοποϋν

στήν κοινή άσφάλεια καί στό α'ίσθημα άσφάλειας της κοινωνίας!- Πόσο λίγη

χαρά πρέπει ώστόσο νά εχουν τώρα οί ονθρωποι, εαv μιό τέτοια τυραννίa

τής φοβίας προδιαγράφει σ · αύτούς τόν ϋψιστο ήθικό νόμο, έάν χωρίς

άντίρρηση άφίνουν τοϋτον νά τούς έξουσιάζει, νά τούς παρακολουθεί

ένοχλητικά , ν · άποστρέφουν τό βλέμμα άπό τόν έαυτόν τους καί νά έχούν

μάτια λυγκέως γιά κάθε άθλιότητα, γιά κάθε κακό τοϋ όλλου! Μέ μιά τόσο

πελώρια πρόθεση ν' άπομακρύνουμε άπό τή ζωή κάθε όξύτητα καί σκληρό­

τητα, δέν εϊμαστε στόν καλύτερο δρόμο, γιά νά κάμουμε τήν άνθρωπότητα

aμμο; .. Αμμο; Μικρή, μαλακή, στρογγυλή, όπειρη όμμο! Είναι τοϋτο τό

ίδανικό σας , σείς ,κήρυκες τών συμπαθητικών παρορμήσεων ; - ·Εν τQ

μεταξύ μένει άναπάντητο τό έρώτημα, έάν ώφελοϋμε περισσότερο τόν

όλλο μέ τό νά τρέχουμε συνεχώς κοντά του καί νά τόν Βοηθάμε όμεσα -πράγμα πού ώστόσο μπορεί νά γίνει μόνον πολύ έπιφανειακά, δπου δέ

γίνεται μιά τυραννική έπέμβαση καί μεταμόρφωση -ή μέ τό νά σχηματίζει

κανείς άπό τόν έαυτόν του κάτι , πού ό όλλος τό βλέπει μέ άπόλαυση, δπως

π.χ. έναν ώραίο, ι'jσυχο, περιφραγμένο κήπο, πού έχει ψηλούς τοίχους κατd

τών θυελλών καί τής σκόνης τών όγροτικών δρόμων, ώστόσο καί μιά φι­

λόξενη πύλη.

175

Βασική ίδέα ένός πολιτισμού έμπόρων. - Βλέπουμε τώρα πολλές

φορές ατή γένεσή του έναν πολιτισμό μιός κοινωνίας, γιά τήν όποία ψυχή

είναι τό έμπόριο. δπως άκριβώς ήταν ή ψυχή προσωπικό άγώνισμα γιά τούς

άρχαιότερους 'Έλληνες καί ό πόλεμος, ή νίκη καί τό δίκαιο γιά τούς Ρω­

μαίους. : Ο έμπορος ξέρει νά διατιμάει δλα χωρίς νά τά παράγει, καί μάλι­

στα νά τά διάτιμάει άνάλογα μέ τίς άvάγκες τών καταναλωτών, δχι άνάλο­

γα μέ τίς προσωπικές άνάγκες του· «ποιός καί πόσοι καταναλώνουν τού­

το;» είναι τό πρόβλημα τών προβλημάτων του. Αύτόν τόν τύπο της διατί­

μησης έφαρμόζει ένστικτωδώς καί άδιοκοπα: σ· δλα , έτσι καί στά προϊόντα τών τεχνών καί έπιστημών, -ι:ών στοχαστών, λογίων, καΜιτι;;χνών, πολιη-

127

κών, των λαών καί κομμάτων, δλων των έποχών: ρωτάει γιά όλα, τί παράγε­

ται, γιά προσφορά καί ζήτηση, μέ σκοπό νά διαπιστώνει γιά τόν έαuτόν του

τήv άξία ένός Πράγματος. Τούτο έχει γίνει κύριο χαρακτηριστικό ένός όλό­

κληρου πολιτισμού, έχει μελετηθεί άπ· δλες τίς πλευρές καί σ· δλες τίς

λεπτομέρειες καί έχει έπιβληθεί σέ κάθε θέληση καί γνώση: αύτό είναι έκεί­

νο, γιά τό όποίο σείς οί άνθρωποι το Ο έπόμενου αίώνα θά εiσθε περήφανοι:

έάν οί προφήτες της τάξεως των έμπόρων δικαιούνται νά σάς τό κληροδο­

τήσουν! ·Ωστόσο λίγο πιστεύω σ· αύτούς τούς προφi']τες. Credat judaeus Apella- δπως εΊπε ό 'Οράτιος .

176 ·Η κριτική γιά τούς πατέρες.- Γιατί δέχεται κανείς σήμερα τήν dλήθεία

γιά τό πιό πρόσφατο παρελθόν; · Επειδή πάντα εiναι έδώ μιά νέα γενιά, ή

όποία αίσθάνεται, πώς βρίσκεται σ· άντίθεση πρός αύτό τό παρελθόν καί

άπολαμβάνει μ· αύτή ν τήν κριτική τά πρώιμα αίσθήματα της δύναμης. 'Άλ­

λοτε ή νέα γενιά ηθελε άντίστροφα νά στηρίζεται στήν άρχαιότερη, καί άρ­

χιζε νά έχει αύτοσυναίσθημα όχι μόνο μέ τό ν' άποδέχεται τίς ίδέες των πα­

τέρων, άλλά καί μέ τό νά τίς δέχεται όσο ήταν δυνατό αύστηρότερα. ·Η κρι­τική γιά τούς πατέρες ήταν τότε έλαττωματική: τώρα άρχίζουν έτσι οί νεώ­

τεροι ίδεαλιστές.

177

Νά μάθουμε τή μοναξιά. - "Ω σείς φτωχοί φουκαράδες στίς μεγάλες

πόλεις τής παγκόσμιας πολιτικής, σείς νεαροί ίδιοφυείς, βασανισμένοι άπό

τή φιλοδοξία άντρες, πού θεωρείτε ώς καθήκον σας νά λέτε γιά δλα τά γεγο­

νότα - πάντοτε συμβαίνει κάτι - τό λόγο σας! Σεϊς πού, έάν μ· αύτόν τόν

τρόπο σηκώνετε σκόνη καί θόρυβο, πιστεύετε, ότι εΤστε τό όρμα της ίστο­

ρίας! Σείς πού, έπειδή πάντοτε άκοϋτε, πάντοτε περιμένετε τή στιγμή, πού

θά μπορείτε νά πετάξετε τό λόγο σας, χάνετε κάθε γνήσια παραγωγικότητα!

"Οσο μεγάλη κι· όν είναι ή έπιθυμία σας γιά μεγάλα έργα, ή βαθιά σιωπηλό­

τητα τή(; κυοφορίας ποτέ δέ φθάνει σέ σάς! Τό συμβάν τής ήμέρας σδ.ς

στροβιλίζει σάν όχυρο, ένώ σεϊς νομίζετε, ότι σείς κυνηγάτε τό συμβάν - · σεϊς οί φτωχοί φουκαράδες! - " Οταν θέλει κανείς νά παραστήσει τόν ηρωα στή σκηνή, δέν πρέπει νά σκέmεται νά κάνει χορό, δέν πρέπει οϋτε νά ξέ­

ρει, πως κάνει κανείς χορό.

128

178 Αύτοί πού φθείρονται καθημερινά. - Σ· aυτούς τούς νέους άνθρώπους

δέ λείπει οϋπ ό χαρακτήρας οϋτε ή ίδιοφιJίΌ οϋτε ό ζfjλος: ώστόσο ποτέ

δέν τούς δόθηκε ό καιρός νά κατευθύνουν οί 'ίδιοι τόν έαυτόν τους, πιό πολύ

έχουν συνηθίσει άπό πολύ μικροί νά δέχονται μιά κα:rεύθυνση. "λλλοτε,

cπαν είχαν άρκετά ώριμάσει, γιά νά «σταλοίιν στήν έρημο», έκανε κανείς κά­

τι δ.λλο - τούς χρησιμοποιοίισε, τούς έκλεl)ι:.. ~πό τόν έαυτόν τους, τούς

διαπαιδαγωγοϋσε ατό νά φθείρονται καθημερινά, τούς έκαναν άπ' αuτό μιά

διδασκαλία περί καθήκοντος - καί τώρα δέ μπορούν πιά νά στερηθούν

τοίιτο καί δέ θέλουν νά ζοίιν άλλιώτικα. Τώρα δέν έπιτρέπεται ν' άρνεϊται

κανείς σ' αύτά τά φτωχά ύποζύγια τίς ••διακοπές>> τους - όπως τίς λένε,

αύτό τό ίδανικό άνάπαυσης ένός άποκαμωμένου αίώνα: έκεί όπου μπορεί

κανείς νά τεμπελιdζει όσο τό θέλε ι ή καρδιά του, νά είναι βλάκας καί νά έχει

παιδικά φερσίματα.

179 'Όσο τό δυνατό λιγότερο κράτος. - 'Όλες οί πολιτικές καί οίκονομι­

κές σχέσεις δέν άξίζουν, ωστε ν· άσχολοϋνται μ' αύτές άκριβώς τά πιό

ταλαντοϋχα πνεύματα: μιά τέτοια σπατάλη τοϋ πνεύματος εΤναι βασικά

χειρότερη άπό μιά κατάσταση άνάγκης. ·Υπάρχουν καί θά ύπάρχουν τομείς

της έργασίας γιά τίς μετριότερες διάνοιες, καί aλλοι παρά οί μετριότερες

διάνοιες όφειλαν νά μή έξυπηρετοίιν αύτό τό έργαστήριο: άκόμη κι ό.ν γί­

νονταν πάλι άλλη μιά φορά κομμάτια ή μηχανή! .. Οπως δμως έχουν τά πράγ­ματα σήμερα, πού. όχι μόνον όλοι καθημερινά πιστεύουν, πώς όφείλουν

νά ξέρουν γι· αύτό, άλλά καί ό καθένας κάθε στιγμή θέλει νά είναι ένεργός

κι· άφίνει ατή μέση τή δική του έργασία, είναι τοΟτο ένας μεγά"λος καί γε­λοίος παραλογισμός. Πληρώνει κανείς τή ••γενική άσφάλειο» πολύ άκριβά

μ· αύτό τό τίμημα: καί, αύτό πού εΊναι τό πιό παράλογο, προκαλεί κανείς έτσι

τό άντίθετο τfjς γενικfjς άσφάλειας, δπως έπιχειρεί ν· Q.ποδείξει ό καλός

μας αίώνας: σάν νά μήν είχε τούτο ποτέ άποδειχθεί! Τό ν' άσφαλίζουμε τήν

κοινωνία άπό τούς κλέφτες καί τή φωτιά καί νά τήν κάνουμε εϋκολη γιό

κάθε ύπόθεση καί μεταβολή καί νά μεταμορφώνουμε τό κράτος · σέ 'ίδρυμα πρόνοιας μέ τήν καλή καί κακή σημασία - αύτό εΊναι κατώτεροι, μέτριοι κοί

καθόλου άπαραίτητοι σκοποί, τούς όποίους δέ θά έπρεπε νά έπιδιώκουμε

μ{τά ύπέρτατα μέσα καί όργανο, πού γενικά ύπάρχουν, μέ τά μέσα πού έπρε­πε νά τά φυλάμε γιά τούς άνώτερους καί σπανιότερους σκοπούς! ·Η έπο­

χή μας, όσο καί νά μιλάει γιά οίκονομία, εΊναι σπάταλη: σπαταλάει τό πολυτι­μότατο, τό πνεϋμα.

129

180 Οί πόλεuοι. - Οί σύγχρονοι μεγάλοι πόλεμοι εΊναι τά άποτελέσματα

των ίστορικών σπουδών.

181 ·Η διακύ6έρνησrι. - .. Αλλοι κυβερνοϋν έπειδή βρίσκουν εύχαρίστηση

στήν όσκηση τής έξουσίας όλλοι γιά νά μή κυβερνώνται άπ' όλλους: - Οί

δεύτεροι άποτελοϋν τό μικρότερο άπό δύο κακά.

182 ·Η χοντροκομμένη συνέπεια.- Λέει κανείς μέ μεγάλη έκτίμηση: «αύτός

είναι χαρακτήρας!»- Μάλιστα! δταν δείχνει χοντροκομμένη συνέπεια, δταν

ή συνέπεια φωτίζει καί τό άμβλύ μάτι! 'Ωστόσο δταν δεσπόζει ένα λεπτότε­

ρο καί βαθύτερο πνείιμα καί είναι τοίιτο όυνεπές μέ τόν ύψηλότερο τρόπο

του, άρνιοϋνται οί θεατές τήν ϋπαρξη τοϋ χαρακτήρα. Γιατί παίζουν συνή­

θως οί πανοϋργοι πολιτικοί τήν κωμωδία τους πίσω άπό τόν προστατευτικό

μανδύα τής χοντροκομμένης συνέπειας.

183 όί γέροι καί οί νέοι. - <<·Υπάρχει κάτι άνήθικο στά κοινοβούλια - έτσι

σκέπτεται άκόμη καί τώρα ό καθένας-, γιατί έδώ έπιτρέπεται νά έχει κανείς

καί άπόψεις έναντίον τής κυβέρνησης!» ••Πρέryει νά έχουμε πάντοτε γιά τά

πράγματα τή γνώμη, πού προστάζει ό σεβαστός κύριος μας», αύτό είναι ή

ένδέκατη έντολή γιά μερικούς καλούς ήλικιωμέvους, προπάντων στή βό­

ρεια Γερμανία. Γελάμε γι· αύτά δπω~ γιά μιά άπαρχαιωμένη μόδα: δμως

κάποτε ήταν τοϋτο ή ήθική! 'Ίσως νά γελάει κανείς riάλι ό.λλη μιά φορά γιά κεϊνο, πού όπά τήν κοινοβουλευτικά διαπαιδαγωγημένη γενιά θεωρείται ώς

ήθικό: δηλαδή νά τοποθετοϋμε τήν πολιτική τοϋ κόμματος πάνω άπό τήν

άτομική σοφία καί νά λύνουμε κάθε ζήτημα, πού άναφέρεται στό κοινό καλό

έτσι άκριβώς, ώστε νά προξενεί καλό aνεμο γιά τά πανιά του κόμματος.

••Πρέπει νά έχει κaνείς έκείνη τή γνώμη γιά τά πράγματα, τήν όποία άπαιτεί

ή κατάσταση του κόμματος>>. 'Έτσι θά ήταν ό κανόνας. Στήν ύπηρεσία μιδς τέτοιας ήθικής ύπάρχει τώρα κάθε είδος θυσίας, αύταπάρνηση καί μαρτύρια .

130

184 Τό κράτος ώς προϊόν τών άναρχικών. - Στίς χώρες τών χαλιναγωγημένων

aνθρώπων . ύπόρχουν όκόμη τώρα aρκετοί όπισθοδρομικοί καί aχαλίνωτοι:

αύτή τή στιγμή συγκεντρώνονται στά σοσιαλιστικά στρατόπεδα περισσότεροι

άπ· όπουδήποτε άλλοϋ. ·Εάν έφθαναν στό σημείο, πού νά νομοθετοϋν αύ­

τοί, μπορεί κανείς τότε νό ύπολογίσει, πώς θά όλυσσοδένονταν όναμετα­

ξύ τους καί θ' όσκοϋσαν μιό τρομερή πειθdρλ::- · ξέρουν τόν έαυτόν τους!

Καί θό τηροϋν αύτούς τούς νόμους, έχοντας τήν έπίγνωση, πώς αύτοί οϊίδιοι

τούς έφτιαξαν, - τό α'ίσθημα τής δύναμης, αύτής τής δύναμης, εΊναι πολύ

ν~αρό καί έλκυστικό νι· αύτούς, ωστ~ vά ύποφέρουv τά πάντα yιά χάρη

του.

185 'Επαίτες. - Πρέπει νά έξαλείψουμε τούς έπαϊτες: γιατί άγανακτοϋμε,

δταv τούς δίνουμε, όγανακfσϋμε έπίσης, όταν δέν τούς δίνουμε.

186 Οί aνθρωποι τού έμπορίου. - Τό μαγαζί σας- τοϋτο εΊναι ή μεγαλύτε­

ρη πρόληψή σας, σδς δένει μέ τόν τόπο σας, μέ τήν κοινωνία σας, μέ τίς

κλίσεις σας . Στό έμπόριο φιλόπονοι - ώστόσο στό πνεϋμα τεμπέληδες,

εύχαριστημένοι μέ τήν όνεπόρκειά σας, μέ τήν ποδιά τοϋ καθήκοντος κρε­

μασμένη πάνω άπ' αύτή τήν εύχαρίστηση: έτσι ζείτε, έτσι θέλετε νά εΊναι

τά παιδιά σας!

187 Άπό ένα πιθανό μέλλον. - Είναι όδιανόητη μιό κατάσταση, πού ό κα­

κοποιός καταγγέλει ό 'ίδιος τόν έαυτόν του, ύπαγορεύει άνοιχτά στόν

'ίδιο τόν έαυτόν του τήv ποινή του, μέ τό περήφανο αϊσθημα, δτι έτσι τίμάει τό νόμο, πού ό 'ίδιος έχει κάνε ι, δτι aσκεί τήν έξουσία του μέ τό νά αύτοτι­

μωρείται, τήν έξουσία τοΟ νομοθέτη· έτσι μπορεί μιά φορά νά κάνει ένα πα­

ράπτωμα, ώστόσο ύψώνεται μέ τήν έκούσια τιμωρία πάνω άπό τό παράπτω­

μό του, δέ σβήνει μόνον τό παράmωμα μέ τήν είλικρίνεια, τό μεγαλείο καί τήν ήρΕ: μία: ταυτόχρονα προσθέτει μιά δημόσια εύεργ~σία.- Τέτοιος θά tjταν

131

ό έγκληματίας ένός δυνατοϋ μέλλοντος, ό όποίος προϋποθέτει βέβαια καί . μιά νομοθεσία το Ο μέλλοντος, της βασικής ίδέας: «γονατίζω μόνο στό νό­

μο, πού έγώ ό 'ίδιος έκανα, γιά τά μικρά καί τά μεγάλα» Πρέπει νά γίνουν

τόσο πολλές δοκιμές άκόμη! Πρέπει νά ρθεί στό φώς κάποιο άκόμη μέλλον!

188 Μέθη καί διατροφή. ~ Οί λαοί έξαπατώνται τόσο πολύ, έπειδή ζητάνε

πάντοτε έναν άπατεώνα : δηλαδή ένα διεγερτικό κρασί γιά τίς αίσθήσεις

τους. · Εάν μποροϋν νά έχουν αύτό μόνον, τότε είναι εύχαριστημένοι καί μέ

τό κακό ψωμί. Τό μεθύσι εΊναι γι · αύτούς σπουδαιότερο άπό τήν τροφή -έδώ εlναι τό δόλωμα , στό όποίο θά τσιμπάτε πάντοτε! τί εΊναι γι ' αύτούς

aντρες , έκλεγμένοι άπό τό περιβάλλον τους -aς εΤναι καί οί πιό έμπειροι

πρακτικοί - μπροστά σέ λαμπρούς κατακτητές, ij άρχαίους φαντασμαγορι­κούς ήγεμονικούς οίκους! 'Έπρεπε τουλάχιστον ό όνθρωπος τοϋ λαοϋ νά

τούς κάνει νά έλπίζουν πώς θά διακριθοΟν στό μέλλον μέ κατακτήσεις καί

μεγαλοπρέπεια: έτσι 'ίσως μπορεί νά γίνει πιστευτός. Οί λαοί ύπακοίίνε

πάντοτε καί κάνουν κάτι άκόμη περισσότερο άπό τό νά ύπακοϋνε, μέ τήν

προϋπόθεση, πώς σ ' αύτήν τήν κατάσταση μποροϋν νά μεθάνε! Δέν έπι­

τρέπεται νά προσφέρουμε σ' αύτούς μόνον τήν ήσυχία καί τή διασκέδαση

χωρίς τό δάφνινο στεφάνι καί τή δύναμή του, πού σέ · κάνει τρελό. Αύτό τό

γοϋστο τοϋ λαοϋ , πού θεωρεϊτό μεθύσι σπουδαιότερο άπό τη διατροφή, δέν

κατάγεται ώστόσο άπό τά βάθη τοϋ όχλου . Πιό πολύ μεταφέρθηκε έκεί, έκεί

μεταφυτεύθηκε καί έκεί μόνο τίς περισσότερες φορές άναπτύχθηκε όπι­σθοδρομικά καί όφθονα , έκεί στήν πραγματικότητα κατάγεται άπό τίς κορυ­

φαίες διάνοιες καί όνθισε σ· αύτές όλόκληρες χιλιετίες. Ό λαός είναι τό

τελευταίο aγριο έδαφος' πάνω στό όποίο μπορεί νά εύδοκιμήσει άκόμη

αύτό τό λαμπρό ζιζάνιο. -Πώς! Καί σ' αύτόν όφειλαν νά έμπιστευθοGν τήν

πολιτική! Γιά νά έχει άπ' αύτή τό καθημερινό με8ύσι του ;

189 Γιά τη μεγάλη πολιτική. - "Οσο κι · όν συνεπιδροϋν στή μεγάλη πολιτική

τό συμφέρον καί ή ματαιοδοξία τών άτόμων καί τών λαών, έκείνο πού τήν

προωθεί εΊναι ή άνάγκrι τού αίσθήματος δύναμης, πού ξεπηδάει κατά και­

ρούς όχι μόνο στίς ψυχές τών ήγεμόνων καί τών ίσχυρών, άλλά σέ δχι λι­

γότερο μέρος άκριβώς στά κατώτερα στρώματα τοϋ λαοϋ άπό άστείρευτες

πηγές. ·Επανέρχεται πάντα ή wpα , πού ή μάζα εΊναι έτοιμη νά θυσιάσει πΊ

ζωή της , τήν περιουσία της , τή συνείδησή τηc; , τήν άρετή της, γιά ν' άπο-

132

κτήσει έκείνη τήν άνώτατη άπόλαυσή της καί νά λύνει καί νά δένει σέ aλλα

έθνη (fl νά σκέπτεται δεσποτικά) ώς νικηφόρο, τυραννικά αύθαίρετο έθνος. Τότε άναβλύζουν τόσο πλούσια τά αίσθήματα τής άσωτείας, τής θυσίας,

τής έλπίδας, τής έμπιστοσύνης, της ύπερτόλμης , τής φαντασίας , ωστε ό

φιλόδοξος η σοφά προνοητικός ήγεμόνας νά μπορεΤ νά κηρύξει μέ κάποια

άφορμή πόλεμο καί νά ύπεμβάλει στήν άδικία του τήν καλή συνείδηση τοΟ

λαοϋ. Οί μεγάλοι κατακτητές εΤχαν πάντοτε γύρω τους μάζες , πού βρί­

σκονταν στήν κατάσταση τής έξαρσης καί i'jθελαν ν· άκοΟνε μόνον τήν π ιό

ένθουσιαστική γλώσσα. Θαυμαστή τρέλα τών ήθικών κρίσεων! " Οταν ό

όνθρωπος αίσθάνεται ότι έχει δύναμη, τότε αίσθάνεται καί όνομάζει τόν

έαυτόν του καλό : καί άκριβώς τότε αίσθάνονται καί όνομάζουν τοΟτον οί

aλλοι, πάνω στούς όποίους ξεσπάει ή δύναμη του, καλό! · Ο · Ησίοδος ζω­

γρaφισε στό μύθο γιά τίς άνθρώπινες γενιές δυό φορές τήν ίδια έποχή ,

τήν έποχή τών όμηρικών ήρώων, καί άnό μιά έκανε δύο : Σ' αύτούς, πού

βρίσκονταν κάτω άπό τήν άτσαλένια, φρικαλέα πίεση τών ριψοκίνδυνων

βίαιων άνθρώπων η ηξεραν άπό τούς προγόνους της γι· αύτή, φάνηκε αύτή

ή έποχή κακrΊ · ώστόσο οί άπόγονοι αύτών τών ίπποτικών γενεών τή λάτρευαν ως μιά καλή παλιά, μακάρια έποχή. Γι · αύτό δέν i'jξερε ό ποιητής νά κάνει

κάτι διαφορετικό άπ' δ,τι έκανε , - είχε γύρω του άκροατές καί τών δυό

είδών!

190 . Η παλιά γερμανικrΊ μόρφωση.- .. Οταν οί Γερμανοί aρχιζαν νά ένδιαφέ­

ρουν τούς aλλους λαούς της Εύρώπης - δέν πάει πολύς καιρός άπό τότε -έγινε τοΟτο έξαιτίας μιδς μόρφωσης , τήν όποία δέν κατέχουν πιά τώρα , έκεί­

νη, πού αύτοί άποτίναξαν μ · έναν τυφλό ζήλο, σάν νά iΊταν μιά άρρώστια: καί

ώστόσο δέν ijξεραν νά τήν άνταλλάξουν μέ κάτι καλύτερο άπό τόν πολιτικό καί έθνικό παραλογισμό. Βέβαια μ · αύτόν εΤχαν πετύχει νά γίνουν γιά τούς

όλλους λαούς πιό ένδιαφέροντες άπ ' δσο iΊσαν όλλοτε μέ τή μόρφωσή

τους: καί έτσι aς έχουν τήν ίκανοποίησή τους! · Εν τc;> μεταξύ δέν πρέπει ν ·

άρνηθοΟμε , ότι έκείνη ή γερμανική μόρφωση ξετρέλανε τούς Εύρωπαίους

καί πώς δέν ήταν aξια ένός τέτοιου ένδιαφέροντος, μιδς τέτοιας άπομίμη­

σης, aμιλλας καί οίκειοποίησης. Κοιτάζουμε σήμερ~ τόν Σίλλερ, τόν Γου­

λιέλμο ΧοΟμπολντ, Σλάϊερμάχερ , " Εγελο , Σέλλινγκ , διαβάζουμε τήν άλληλο­

γραφία τους καί μπαίνουμε στό μεγάλο κύκλο τών όπαδών τους: τί κοινό

ύπάρχει σ · αύτούς, τί δικό τους έπιδρδ σέ μδς , όπως εϊμαστε σήμερα, aλ­

λοτε τόσο άνυπόμονοι , όλλοτε τόσο εύσυγκίνητοι καί άξιολύπητοι ; Τή μιά

φορά μδς πιάνει ή μανία νά φαινόμαστε μέ κάθε τρόπο ήθικά έρεθισμέvοι ·

έπειτα άπαιτοϋμε άστραφτερές, χωρίς κόκκαλο γενικότητες , μαζί μέ τήν

133

πρόθεση νά θέλουμε νά βλέπουμε τά πάντα ώραιότερα (χαρακτηρες, πάθη,

έποχές, έθιμα), -δυστυχώς «ώραία», σύμφωνα μ· ένα κακό, συγκεχυμένο

γοϋστο, πού καυχιόταν, ότι καταγόταν άπό τήν · Ελλάδα. Τσϋτο είναι ένας

άπαλός, καλοσυνάτος, μέ άργυρές άνταύγειες Ιδεαλισμός, πού πρίν άπ'

δλα θέλει νά έχει εύγενικά παραμορφωμένες έκφραστικές κινήσεις καί

εύγενικά παραποιημένες φωνές, ένα πράγμα τό 'ίδιο ίταμό όσο καί άθώο,

έμψυχωμένο άπό μιά βαθιά άποστροφή πρός τή «ψυχρή» η <<στεγνή>> πραγ­

ματικότητα, πρός τήν άνατομία, πρός τά όλοκληρωμένα πάθη, πρός κάθε

είδος φιλοσοφικής έγκράτειας καί σκεπτικισμοϋ, περισσότερο ώστόσο πρός

τή φυσιογνωσία , έφόσον είναι άδύνατο νά χρησιμοποιηθεί τούτη γιά ένα

θρησκευτικό συμβολισμό . Αύτή τή θορυβώδη δραστηριότητα της γερμανι­

κής μόρφωσης παρατηρούσε ό Γκαίτε μέ τόν τρόπο του : έμενε παράμε­

ρα, άντενεργοΟσε ιϊπια, σιωποΟσε, ένδυναμώνονταν δλο καί περισσότερο στό

δικό του καλύτερο δρόμο . Λίγο άργότερα παρατήρησε καί ό Σοπενχάουερ­

σ· αύτόν έγινε πάλι όρατός πολύς πραγματικός κόσμος καί άπάνθρωπη

σκληρότητα, καί μίλησε γι· αύτά τό ίδιο χοντοκομ\J..~να όσο καί ένθουσιαστι­

κά: γιατί αύτός ό διαβολόκοσμος έχει τήν όμnρφicι του! Καί τί εΊναι έκείνο ,

πού βασικά παράσυρε τούς άλλοεθνείς, ώστε νό. μή παρατηρήσουν δπως ό

Γκαίτε καί ό Σοπενχάουερ, ή άπλά ν· άποτρέψουν άπ' αύτά τό βλέμμα τους ;

τΗταν έκείνη ή θαμπή λάμψη , έκείνο τό αίνιγματικό φώς τοϋ γαλαξία, πού

έφεγγε γύρω άπ ' αύτή τή μόρφωση. Αύτό έκανε τόν ξένο νά λέει <<αύτό

εΊναι πολύ, πολύ μακριά άπό μδς , έδώ σταματάει γιά μδς δpαση, άκοή, κα­

τανόηση, άπόλαυση, έκτίμηση· μολαταϋτα μποροϋσαν νά ήταν αύτά άστέ­

ρια! Μήπως οί Γερμανοί έχουν άθόρυβα άνακαλύψει μιά γωνιά τοΟ ούρα­

νοϋ καί έ~ουν έγκατασταθεl έκεl; Πρέπει νά προσπαθήσουμε νά πλησιά­

σουμε τούς Γερμανούς , ένώ όχι πολύ άργότερα οί 'ίδιοι οί Γερμανοί όρχι­

σαν νά προσπαθούν ν· άπομακρύνουν άπό τόν έαυτόν τους τή λάμψη το Ο

γαλαξία· ήξεραν πολύ καλά , πώς δέν βρίσκονταν στόν ούρανό - άλλά σ·

ένα σύννεφο!

191 Καλύτεροι άνθρωποι! -Μοϋ λένε δτι ή τέχνη μας άπευθύνεται στούς

λαίμαργους , aπληστους,_ άτίθασσους, άηδιασμένους, βασανισμένους σύγ­

χρονους άνθρώπους καί δείχνει σ' αύτούς μιά είκόνα εύδαιμονίας , άνωτε­

ρότητας καί τοΟ ύπερκοσμικοΟ δίπλα στήν είκόνα της κενότητάς τους: έτσι

ώστε νά μποροϋν κάποτε νά ξεχνάνε καί ν' άνασαίνουν, 'ίσως μάλιστα νά

ξαναβρίσκουν τήν όpμή πpός τή φυγή καί μαζί τήν έπιστpοφή άπό κείνη τή

λήθη. Φτωχοί καλλιτtχνες, μ· ένα τtτοιο κοινό! Mt τέτοιcς μισοπαπαδίστι­κεc;. μισοψυχιατpικές ύστεpόβουλες σκέψεις! Πόσο πιό εύτυχής i)ταν ό

134

Κορνήλιος - «ό μεγάλος μας Κορνήλιος», όπως διαλαλεΤ ή κυρία ντέ Σεβι­

νιέ , μ' έναν τόνο τού θηλυκού μπρός σ ' έναν όλόκληρο aντρα- καί πόσο

άνώτερο τό άκροατήριό του , πού μπορούσε νά τό εύεργετεΤ μέ τίς είκόνες

ίπποτικών άρετών, αύστηρού καθήκοντος, γενναιόφρονης θυσίας , ήρωικού

δαμασμού τού 'ίδιου τού έαυτού του! Πόσο διαφορετικά άγαπούσαν αύτός καί

αύτό τήν ϋπαρξη , όχι άπό μιά τυφλή, όγρια «θέληση)> , πού τήν καταριέται

κανείς, έπειδή δέ μπορεΤ νά τή θανατώσει, άλλά ώς ένα τόπο , πάνω στόν

όποΙο είναι δυνατό νά συνυπάρχουν μΕ:γαλείο καί άνθρωπισμός καί δπου άκόμη καί ό πιό αύστηρός άναγκασμός τών μορφών , ή ύποταγή σέ μιά

δεσποτική καί κληρική αύθαιρεσία δέ μπορούν νά καταπιέσουν οϋτε τήν

περηφάνια, οϋτε τό ίπποτικό πνεύμα , οϋτε τή χάρη , οϋτε τό πνεύμα δλων τών

άτόμων, πιό πολύ θά γίνεται τούτο αίσθητό ώς ενα έρέθισμα κaί κέντρισμα

τής aντίθεσης πρός τόν έμφυτο δεσποτισμό καί άριστοκρατισμό, πρός τήν

κληρονομική δύναμη τής θέλησης καί τού πάθους!

192 Νά εϋχεται κανείς νά έχει τέλειους aντίπαλους. - Είναι άδιαμφισβήτη­

το , δτι οί Γάλλοι ύπήρξαν ό πιό χριστιανικός λαός τής γής : δχι άπό τήν

όποψη , δτι ή εύσέβεια τών μαζών rjταν σ ' αύτούς μεγαλύτερη άπ" όση

άλλού , άλλά έπειδή σ ' αύτούς τά πιό δύσκολα χριστιανικά iδανικά μετα­

μορφώθηκαν σέ άνθρώπους καί δέν έμειναν μόνον ίδέα , άρχή , άτέλεια .

Έδώ ύπάρχει ό Πασκάλ, ό πρώτος άπ ' δλους τούς χριστιανούς , πού

συνδυάζει πάθος, πνεϋμα καί χρηστότητα - καί άναλογίζεται κανείς, τί

μπορούσε νά συνδυασθεί έδώ! · Εδώ ύπάρχει ό Φενελόν , ή τελειότερη καί

γοητευτικότερη έκφραση τού έκκλησιαστικοϋ πολιτισμοϋ σ· όλες του τίς

δυνάμε ις: μιά χρυσή μεσότητα, πού κανείς ώς ίστορικός θά μπορούσε ν '

άποδείξει σάν κάτι άδύνατο , ένώ αύτή ύπήρξε μόνον κάτι άνείπωπτα δύσκολο

καί άπίθανο . · Εδώ ύπάρχει ή κυρία ντέ Γκυγιόν μεταξύ τών όμοίων της , τών

Γάλλων ήσυχαστών: καί όλα , δσα έπιδίωξε νά μαντεύσει ή εύγλωττία καi ό

ζήλος τού ·Απόστολου Παύλου γιά τήν κατάσταση τής έξοχότατης dγαπη­

τότατης , σιωπηλότατης ήμιθεϊκότητας τού χριστιανού , έγιναν έδώ άλήθεια ,

καί χάρη σέ μιά γνήσια , γυναικεία, λεπτή , εύγενική , άρχαιογαλλική άφέλεια

ατό λόγο καί τή συμπεριφορά άπομάκρυνε έκείνη τήν ίουδαϊκή φορτικότη­

τα , πού έχει ό Παύλος άπέναντι τού Θεοϋ. · Εδώ ύπάρχει ό ίδρυτής τών

μοναστηριών τών Τραππιστών , έκείνος , πού πήρε στά σοβαρά τό άσκητικό

iδανικό τού χριστιανισμού , όχι ώς μιά έξαίρεση μεταξύ τών Γάλλων, άλλά ώς

γνήσιος Γάλλος : γιατί ως αύτή τή στιγμή κατόρθωσε ή σκυθρωπή δημιουρ­

γία του νά μείνει μόνο μεταξύ Γάλλων οίκεία καi iσχυρή , τούς άκολούθησε

στήν' Αλσατία καί στό 'Αλγέρι. " Ας μή ξεχνούμε τούς Ούγενότους: ώραιό-

135

τερη δέν παρουσιάσθηκε ως τώρα ή συνένωση τοϋ πολεμικοϋ καί έργατικοϋ

πνεύματος, τών λεπτότερων έθίμων καί τής χριστιανικής αύστηρότητας . Καί

στό Πόρτ Ρουαγιάλ ό.νθισε γιά τελευταία φορά ό μεγάλος χριστιανικός λο­

γιωτατισμός : καί τήν aνθιση καταλαβαίνουν μεγάλοι aνθρωποι·στή Γαλλία

καλύτερα άπ ' ό,τι σ· aλλο μέρος. Χωρίς νά εΊναι έπιπόλαιος, ένας μεγά­λος Γάλλος έχει ώστόσο πάντοτε τήν έπιφάνεια του , ένα φυσικό έπικάλυμμα

γιά τό περιεχόμενό του καL τό βάθος του, - ένώ τό βάθος ένός μεγάλου

Γερμανοϋ τίς περισσότερες φορές κρατιέται σάν κάτι κλεισμένο σ· ένα

κουτί. σάν ένα έλιξήριο, πού θέλει νά προφυλαχθεί άπό τό φώς καί τά

έπιπόλαια χέρια μέ τό σκληρό καί θαυμάσιο περικάλυμμά του. - Καί τώρα

μαντεύει κανείς, γιατί αύτός ό λαός τών όλοκληρωμένων τύπων τής χρι­

στιανοσύνης έπρεπε νά παραγάγει καί τούς όλοκληρωμένους άντίθετους

τύπους τοΟ έλεύθερου άντιχριστιανικοϋ πνεύματος! Τό γαλλικό έλεύθερο

πνεΟμα άγωνιζόταν πάντοτε μέ μεγάλους άνθρώπους καί δχι μόνο μέ δόγ­

ματα καί ύπέροχα έκτρώματα, δπως οί έλευθερόφρονες ό.λλων λαών.

193 Esprit καί ήθική. - ·Ο Γερμανός, πού ξέρει τό μυστικό νά είναι

άνιαρός μέ τό πνεϋμα, τή γνώση καί τή διάθεση , καί έχει συνηθίσει νά

αίσθάνεται τήν άνία ώς ήθική, - φοβάται τό γαλλικό esprit, φοβάται μήπως βγάλει τά μάτια τής ήθικής - καί ώστόσο φοβάται καί χαίρεται , δπως τό μικρό

πουλί τό φίδι . ·Από τούς περ ίφημους Γερμανούς 'ίσως κανείς πιά δέν εΤχε

περισσότερο esprit άπό τόν .. Εγελο - ώστόσο γι· αύτό εΊχε ένα μεγάλο

γερμανικό φόβο μπροστά σ · αύτό , πού τόν έκανε νά δημιουργήσει τό

ίδιόρρυθμο κακό ϋφος του. Δηλαδή τό χαρακτηριστικό τοϋ ϋφοι,ς του εΤναι,

δτι tνας πυρήνας περικαλύπτεται καί άκόμη μιά φορά καί πάλι περικαλύmε­

ται , έως δτου αύτός μέ δυσκολία νά βλέπει διαμέσου αίιτοΟ, ντροπαλά καί

περίεργα - δπως «βλέπουν νεαρές γυναίκες διαμέσου το Ο πέπλου τους»,

-γιά νά μιλήσουμε όπως ό άρχαίος μισογύνης Αίσχύλος - έκείνος δμως ό

πυρήνας εΤναι μιά πολύ έξυπνη, συχνά προπετής ξαφνική ίδέα γιά τά

πνευματικά πράγματα, μιά λεπτή, τολμηρή σύνδεση λέξεων, όπως κάτι

τέτοιο ταιριάζει στήν κοινωνία τών στοχαστών, σάν προσφάγι τής έπιστήμης,

- όμως μ · αύτά τά περιτυλίγματα παρουσιάζεται τοϋτο ώς σκοτεινή έπιστή­

μη καί γενικά ώς ύπέρτατη ήθική άνία! ·Εδώ είχαν οί Γερμανοί μιά σ ' αύτούς

έπιτρεπόμενη μορφή τοϋ esprit καί τήν άπόλαυσαν μ· εvav τόσο άχαλίνωτο ένθουσιασμό, ωστε τό καλό , πολύ καλό μυαλό τοΟ Σοπενχάουερ στάθηκε

ό.φωνο μπρός σ ' αύτό - σ· όλη του τή ζωή καταφέρθηκε έναντίον τοΟ

θεάματος, πού τοΟ πρόσφεραν οί Γερμανοί, ώστόσο ποτέ δέν κατόρθωσε νά

τό έξηγήσει καθαρά.

136

194 Ματαιοδοξία τώv δασκάλων τής ήθικής. - · Η γενικά μικρή έπιτυχία τών

δασκάλων τής ήθικής έξηγεϊται άπό τό γεγονός , δτι αύτοί θέλανε μέ μιδς

πάρα πολλά , ήσαν δηλαδή πολύ φιλόδοξοι : τούς aρεσε νά δίνουν παραγγέλ­

ματα γιά δλα. ΤοΟτο δμως σημαίνει περιπλάνηση στό άόριστο καί έκφώνηση

όμιλιών στά ζώα, γιά νά τά κάνουν άνθρώπους: τί τό παράξενο , έάν τά ζώα

βρίσκουν τοϋτο άνιαρό! " Επρεπε νά διαλέξουν περιόρισμένους κύκλους καί γι ' αύτούς νά ζητάνε καί νά προάγουν τήν ήθική, δηλαδή π . χ . νά βγάζουν

λόγους στούς λύκους, γιά Vά τούς κάνουν σκύλους . Προπαντός ώστόσο ή

μξ;γάλη tπιτuχiα παραμtν~ι πάντοπ σ· αύτόν, πού δέ θέλΕι νά διαπαιδαγω­

γεί δλους, οϋτε περιορισμένους κύκλους, άλλά ένα καί δέν κατοπτεύει δε­

ξιά ·καί άριστερά. ·Ο προηγούμενος αiώνας άκριβώς σέ τοϋτο εΙναι άνώτε­

ρος όπό τό δικό μας, έπειδή ύnήρχαν σ · αύτόν τόσο πολλοί aτομικά _δια­

παιδαγωγημένοι άνθρωποι, δίπλα σέ έπίσης πολλούς παιδαγωγούς, οί όποϊοι

εΙχαν βρεϊ έδώ τό σκοπό Ίής ζωής τους - καί μαζί μέ τό σκοπό καί άξιοπρέ­

πεια, άπέναντι τοϋ έαυτοu τους καί κάθε όλλης «καλής κοινωνίας».

195 Αύτό, πού όvομάζ,οuμε κλασική παιδεία . - Είναι γ ιό ν· ανακαλύπτουμε

δτι ή ζωή μας έχει άφιερωθεί στή γνώση : θά τήν πετοι:Jσαμε , δχι! θά έπρε­

πε νά τήν έχουμε πετάξει , έάν αύτή ή aφιέρωση δέν τήν προφύλαπε άπό

τόν 'ίδιο τόν έαυτό μας έκεϊνον τό στίχο νά έπαναλαμβάνουμε συχνά καί

συγκλονιστικά :

«Μοίρα, σέ άκολουθώ! Κι· ον δέ θά tiθελα.

έπρεπε ώστόσο καί στενάζοντας νά τό κάμω!»

- Καί τώρα, ρίχνοντας ένα βλέμμα πίσω στό δρόμο τής ζωής, ανακαλύ­

πτουμε έπίσης πώς κάτι δέν εΊναι δυνατό νά έπανορθωθεϊ: ή σπατάλη της

νιότης μας, όταν οί παιδαγωγοί μας δέ χρησιμοποιούσαν έκείνα τά φιλομαθή,

καυτά διψασμένα χρόνια , γιά νά μδς όδηγήσουν στή γνώση τών πραγμάτων ,

άλλά σ · αύτή, πού όνομάζουμε «κλασική παιδεία»! Ή σπατάλη τής νιότης

μας, όταν μδς πρόσφεραν πενιχρές γνώσεις γιά " Ελληνες καί Ρωμαίους καί

τίς γλώσσες τους τόσο άδέξια δσο καί βασανιστικά, καί άντίθετα πρός στό

όνώτατο όξίωμα κάθε μόρφωσης: πώς προσφέρουμε τροφή μόνο σ · αύτόν

πού πεινάει! .. Οταν μός έπέβαλλαν μαθηματικά καί φυσικά μ· ένα βίαιο τρόπο, άvτί νά μός όδηγήσουν πρώτα στήν άπελπισία τής άγνοιας καί τή

μικρή καθημερινή ζωή μας, τίς άσχολίες μας καί σ · όλα δσα συμβαίνουν όπό

τό πρωί ώς τό βράδυ στό σπίτι, στό έργαστήριο , aτόν ούρανό, στό τοπίο, νά

137