ΕΛΛΑΔΑ 1965-1970

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999

H EΛΛAΔA 1965 –1970

KYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999

H EΛΛAΔATON 20� AIΩNA

1965-1970� Xρ�ν�λ�γι�T�υ Nικηρ�υ Σταματάκη

� Aπ� τα I�υλιανάστη δικτατ�ρίαT�υ Γιώργ�υ Δελαστίκ

�T� πρα�ικ�πηματης 21ης Aπριλί�υ 1967T�υ Oθωνα Tσ�υνάκ�υ

�Aυτ�σ�έδια ιδε�λ�γήματαT�υ Θάν�υ Bερέμη

�Kύπρ�ς: Aν��ύρωτη Π�λιτείαT�υ Πέτρ�υ Παπακωνσταντίν�υ

�Aντιστασιακές �ργανώσειςT�υ Oθωνα Tσ�υνάκ�υ

�Aριστερά: κρίση και διάσπασηT�υ Oθωνα Tσ�υνάκ�υ

�H Eλλάδα της μετανάστευσηςTης Hρας Eμκε-Π�υλ�π�ύλ�υ

�Oικ�ν�μία: Oικ�δ�μικ�ς πυρετ�ςT�υ Θανάση Kαλαάτη

�Π�λε�δ�μία και αρ�ιτεκτ�νική 1945-1975: Aν�ικ�δ�μησηκαι αντιπαρ��ήT�υ Eμμαν�υήλ B. Mαρμαρά

�Λ�γ�τε�νία: Eλ�γ�κρίθη και...T�υ Aλέ!η Zήρα

�Eικαστικές Tέ�νες: ΣημαντικέςαπώλειεςT�υ Δημήτρη Παυλπ�υλ�υ

�Θέατρ�: Aλλαγήπρ�σανατ�λισμ�ύT�υ Πλάτων�ς Mαυρ�μ�ύστακ�υ

�Kινηματ�γρά$�ς: Σε μετα%ατικ�στάδι�Tης Mαρίας Kατσ�υνάκη

�M�υσική: T� τραγ�ύδιτης επταετίαςT�υ Γιώργ�υ Tσάμπρα

�Tηλε�ραση: H πρώτη εκπ�μπήTης Ππης Διαμαντάκ�υ

E�ώ�υλλ�: Aθήνα, Aπρίλι�ς 1967. Tανκς τωνπρα�ικ�πηματιών στ�ν περί��λ� της B�υλήςτων Eλλήνων (�ωτ.: A��ί Aναγνωστ�π�υλ�ι).

Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών»EΛEYΘEPIA TPAΪOY

Eιδικ�ς ΣυνεργάτηςNIKHΦOPOΣ ΣTAMATAKHΣ

H Eλλάδα τ�ν 20

1965 – 1970

Aθήνα, 27 Aυγ�ύστ�υ 1965. H πλατεία Oμ�ν�ίας πλημμυρισμένη απ� πλήθ�ς λα�ύ π�υ διαδηλώνει εναντί�ν των «απ�-στατών» της Eνωσης Kέντρ�υ. Tην επ�μένη κρίνεται στη B�υλή η κυ!έρνηση Tσιριμώκ�υ, η �π�ία τελικά θα έ#ει την τύ-#η της πρώτης κυ!έρνησης «απ�στατών» τ�υ Γ. N�!α: καταψή&ιση (&ωτ.: Pεντ'ής).

KYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 3

αιώνα

Xρ�ν�λγι�

Mε την έναρ�η τ�υ έτ�υς 1965 και τις καταγγελίες, τ�νMάι�, για την ύπαρ�η αριστερ�τρ�πης συνωμ�τικής �ρ-γάνωσης α�ιωματικών στ� στρατ�, επιτείνεται η αίσθηση�τι τα νέ�η της δυσπιστίας μετα�ύ ανακτ�ρων –και π�ι-

κίλων κέντρων παραε��υσίας– και κυ�έρνησης τ�υ Kέντρ�υ αντίνα διαλύ�νται συνε�ώς πυκνών�υν.

Tα μέτρα π�λιτικής �ιλελευθερ�π�ίησης εκλαμ�άν�νται ωςπρ�ανάκρ�υσμα ανατρ�πής της κρατ�ύσης τά�εως πραγμάτων.

Oι επιλ�γές ανε�αρτητ�π�ίησης σε επίπεδ� διεθνών σ�έσεωνκαι αμυντικής π�λιτικής ερμηνεύ�νται ως συμπτώματα ενδ�τι-σμ�ύ και ερωτ�τρ�πίας με τ� σ��ιετικ� μπλ�κ.

Στ� ε�ωτερικ�, τ� κλίμα δεν ήταν ευν�ϊκ�. H ανάρρηση στα ύ-πατα σ��ιετικά α�ιώματα τ�υ Λε�ντίντ Mπρέ#νιε� —π�υ τέσσε-ρα �ρ�νια αργ�τερα θα διατά�ει την εισ��λή των ρωσικών τανκςστην Πράγα— ερμηνεύτηκε ως η έναρ�η σταδιακής απ�μάκρυν-σης της ηγέτιδας τ�υ «κ�μμ�υνιστικ�ύ κ�σμ�υ» απ� τ� �ρ�υ-στσ��ικ� δ�γμα της ειρηνικής συνύπαρ�ης και υι�θέτησης σκλη-ρ�τερης γραμμής στ�ν ανταγωνισμ� των δύ� υπερδυνάμεων. Hερμηνεία π�υ έδωσε η ηγέτιδα δύναμη τ�υ «ελευθέρ�υ κ�σμ�υ»στην ε�έλι�η εκείνη, δεν ευν��ύσε την πρ��πτική εν�ς κ�σμ�υ,στ�ν �π�ί� θα υπήρ�ε �ώρ�ς για τ� Kίνημα των Aδεσμεύτων, π�-λιτική έκ�ραση τ�υ «τρίτ�υ κ�σμ�υ» στην κ�ινωνία των εθνών.

Kατά π�σ� � Mακάρι�ς, ηγετική πρ�σωπικ�τητα των Aδε-σμεύτων, αντιλή�θηκε εγκαίρως π�σ� στένευαν τα περιθώριαγια μια Kύπρ� ανε�άρτητη και αδέσμευτη, δεν είναι �έ�αι�. Bέ-�αι� είναι �τι τ� Kυπριακ� εί�ε ήδη καταστεί ε�αιρετικά δυσεπί-λυτ� πρ��λημα.

Zήτημα ε� �ρισμ�ύ εθνικ� για την Eλλάδα, εί�ε καταστεί, επί-σης, μετά τις συμ�ωνίες Zυρί�ης και Λ�νδίν�υ και την ανακήρυ-�η της Kυπριακής Δημ�κρατίας, αναπ�σπαστ� στ�ι�εί� τ�υ ελ-ληνικ�ύ πρ��λήματ�ς. H σ�έση συγκ�ινων�ύντων δ��είων π�υεί�ε αναπ��ευκτα παγιωθεί μετα�ύ Eλλάδας και Kύπρ�υ, επέ-

δρασε π�λλαπλασιαστικά στ� �αθμ� ενδια�έρ�ντ�ς και ανησυ-�ίας τ�υ αμερικανικ�ύ παράγ�ντα για τις ε�ελί�εις και στις δύ��ώρες.

Στ� εσωτερικ�, α�ετέρ�υ, κάθε πρ�σπάθεια �ιλελευθερ�π�ίη-σης π�υ θα επέτρεπε σε νέες δυνάμεις να κινηθ�ύν ανεμπ�δισταπρ�ς την κατεύθυνση τ�υ �ικ�ν�μικ�ύ, κ�ινωνικ�ύ και π�λιτικ�ύεκσυγ�ρ�νισμ�ύ της �ώρας, θεωρήθηκε ε�αρ�ής ως απειλή καιπρ�σπάθεια ανατρ�πής παγιωμένων καταστάσεων και κεκτημέ-νων.

Στην πραγματικ�τητα, αυτ� π�υ ε�έτρε�ε την ανωμαλία καικυ��ρ�ύσε πραγματικ�ύς κινδύν�υς εκτρ�πής ήταν τ� ε�αμ-�λωματικ� σ�ήμα τ� �π�ί� επέτρεπε να εκπ�ρεύεται π�λιτική α-π� δύ� κέντρα ε��υσίας: την ελέω κληρ�ν�μικ�ύ δικαιώματ�ς�ασιλεία (και τ�ν εσμ� των παραε��υσιαστικών κέντρων π�υστ�ι�ημάτι#αν πάνω της και τη δική τ�υς μακρ�ημέρευση) καιτην εκλεγμένη ν�μιμη κυ�έρνηση — επ’ αυτ�ύ, απτ� και διδακτι-κ� πρ�σ�ατ� παράδειγμα ήταν η έ�ωση τ�υ K. Kαραμανλή.

O ανώτατ�ς άρ�ων διάλε�ε να συγκρ�υσθεί με τη μ�νη πηγήεκπ�ρευσης ε��υσίας και ν�μιμ�τητας π�υ αναγνωρί#ει κάθε δη-μ�κρατία, ακ�μη και η �ασιλευ�μενη: τη λαϊκή ��ύληση, εκ�ρα-σμένη στην κάλπη.

H αναστάτωση απ� την αλα#�νική απ�π�μπή της ν�μιμης κυ-�έρνησης, τ�ν I�ύλι� τ�υ 1965, �δήγησε –μέσω μιας κρίσης την �-π�ία παρέτειναν και επέτειναν η εμπάθεια, � αρνητισμ�ς, η ανε-πάρκεια σε επίπεδ� δημ�σίων πρ�σώπων και η δυστ�κία σε επί-πεδ� π�λιτικ�ύ συστήματ�ς– στην επικράτηση της δικτατ�ρίαςτης 21ης Aπριλί�υ. H �π�ία, απ� ειρωνεία των πραγμάτων καιεκδικητικ�τητα της Iστ�ρίας, πέτυ�ε τ� εντελώς αντίθετ� απ� αυ-τ� για τ� �π�ί� εμ�ανώς έγινε: να �δηγήσει, εν μέσω λυγμών καιγελώτων, τ� ε�αμ�λωματικ� και ανά�ι� της Eλλάδας «κράτ�ςτ�υ παρακράτ�υς» στ�ν τά��.

K.Γ

1965

Φε%ρ�υάρι�ς2–3 Φε�ρ�υαρί�υ: # Γ. Παπανδρέ�υ ε-πισκέπτεται τ� Βελιγράδι για συν�μιλίεςμε τ�ν Τίτ�. # υπ�υργς Ε!ωτερικών τηςΓι�υγκ�σλα'ίας θέτει ευθέως (ήτημαμακεδ�νικής μει�ντητας στην Ελλάδα. 19 Φε�ρ�υαρί�υ: Σε συγκέντρωση στηνπλατεία Κλαυθμών�ς, � Π. Κανελλπ�υ-λ�ς κηρύσσει τ�ν «υπέρτατ� αγώνα» γιατην ανατρ�πή της κυ'έρνησης Γ. Πα-πανδρέ�υ.23 Φε�ρ�υαρί�υ: # Γ. Παπανδρέ�υ απ�-καλύπτει στη Β�υλή τ� «σ*έδι� Περι-κλής» με τ� �π�ί� επι*ειρήθηκε η αλλ�ί-ωση της λαϊκής '�ύλησης στις εκλ�γέςτ�υ 1961.26 Φε�ρ�υαρί�υ: # Π. Κανελλπ�υλ�ς(ητεί απ τ�ν 'ασιλιά να απ�πέμψει τ�νΓ. Παπανδρέ�υ, ως ενδ�τικ έναντι τ�υκ�μμ�υνισμ�ύ. Την επ�μένη η ΕΡΕ κα-ταγγέλλει στη Β�υλή «κ�μμ�υνιστική δι-είσδυση» στη Σ*�λή Ευελπίδων.

Απρίλι�ς5 Απριλί�υ: Ισ*υρς σεισμς στην Πελ�-πννησ�: 17 νεκρ�ί και πάνω απ 200τραυματίες· μεγάλες καταστρ�ές σεΜεγαλπ�λη και Πάτρα.

17 Απριλί�υ: H κυ'έρνηση Kέντρ�υ ανα-κ�ινώνει την απασή της να άρει λατα έκτακτα μέτρα της περιδ�υ τ�υ εμ-

υλί�υ και να απ�υλακίσει και τ�υς τε-λευταί�υς π�λιτικ�ύς κρατ�ύμεν�υς.

Μάι�ς19 Μαΐ�υ: Πρώτ� δημ�σίευμα για τ�ν«Ασπίδα», σε αντιπ�λιτευμενη επαρ-*ιακή εημερίδα. Εί*ε πρ�ηγηθεί υπ-μνημα τ�υ Γ. Γρί'α στ�ν 'ασιλιά καιστ�ν υπ�υργ Aμύνης, με τ� �π�ί� κα-

τήγγελε κρ�ύσματα απειθαρ*ίας στηνΕΛΔΥΚ μετά την επίσκεψη τ�υ ΑνδρέαΠαπανδρέ�υ στην Kύπρ�. 20 Μαΐ�υ: # αντιστράτηγ�ς τ�υ Δικαστι-κ�ύ Ι. Σίμ�ς μετα'αίνει στην Κύπρ� γιαανακρίσεις σ*ετικά με τ�ν «Ασπίδα».28 Μαΐ�υ: Σε αντιπ�λιτευμενες εημε-ρίδες της Aθήνας διατυπών�νται καταγ-γελίες για ανάμι!η τ�υ Α. Παπανδρέ�υστ�ν «Ασπίδα».

Ι�ύνι�ς1 Ι�υνί�υ: # αντιστράτηγ�ς Ι. Σίμ�ς, �λ�-κληρώνει τ� ανακριτικ τ�υ έργ�, διαπι-στών�ντας τι υπήρ!ε πράγματι �«Aσπίδα», αλλά εί*ε διαστάσεις μικρτε-ρες και σκ�π δια�ρετικ απ εκείν�νπ�υ τ�υ απεδίδετ�.

7 Ι�υνί�υ: Πειθαρ*ικές π�ινές σε α!ιω-ματικ�ύς π�υ έρ�νται ως αναμεμιγμέ-ν�ι στ�ν «Ασπίδα».8 και 10 Ι�υνί�υ: Επιστ�λές Κωνσταντί-ν�υ στ�ν πρωθυπ�υργ, με τις �π�ίεςτ�ν καλεί να εκκαθαρίσει την υπθεση«Aσπίδα». 25 Ι�υνί�υ: # Γ. Παπανδρέ�υ θέτει θέμαεμπιστ�σύνης της Β�υλής και παίρνειψή� εμπιστ�σύνης.28 Ι�υνί�υ: Πρ�υλακί(εται � λ�*αγςΑρ. Μπ�υλ�ύκ�ς ως ένας απ τ�υς ιδρυ-τές τ�υ «Aσπίδα».

Ι�ύλι�ς10 Ι�υλί�υ: # συνταγματάρ*ης Πυρ�'�-λικ�ύ Γεώργι�ς Παπαδπ�υλ�ς, καταγ-γέλλει αππειρα δ�λι�θ�ράς σε �*ήμα-τα τ�υ στρατ�ύ στ�ν E'ρ�. Oπως απ�-δεί*θηκε αργτερα, η δ�λι�θ�ρά ήτανέργ� τ�υ ιδί�υ.11 Ι�υλί�υ: Συνάντηση πρωθυπ�υργ�ύ –'ασιλιά στην Κέρκυρα. # Γ. Παπανδρέ-�υ (ητεί απ τ�ν Kωνσταντίν� να εγκρί-νει την αντικατάσταση τ�υ υπ�υργ�ύΕθνικής Aμυνας Πέτρ�υ Γαρ�υαλιά. #'ασιλιάς αρνείται. 13 Ι�υλί�υ: Διαγράεται απ την EνωσηΚέντρ�υ � Πέτρ�ς Γαρ�υαλιάς. 14 Ι�υλί�υ: Tρίτη επιστ�λή Κωνσταντί-ν�υ πρ�ς τ�ν πρωθυπ�υργ, τ�ν �π�ί�μέμεται τι επι*ειρεί να συγκαλύψειτην υπθεση «Aσπίδα» για να διασώσειτ�ν γι� τ�υ, Ανδρέα Παπανδρέ�υ, π�υ

Eπιμέλεια αιερώματ�ς:

K·ΣTHΣ ΓIOYPΓOΣK·ΣTHΣ ΛIONTHΣ


Στις 21 N�εμ!ρί�υ 1966, � Aνδρέας Παπανδρέ�υ εμ&ανί'εται στ� ακρ�ατήρι� της δίκης για τ�ν «Aσπίδα», σε ένδει+η συ-μπαράστασης πρ�ς τ�υς κατηγ�ρ�ύμεν�υς α+ιωματικ�ύς. Στη &ωτ�γρα&ία, καθισμέν�ς ανάμεσα στ�υς !�υλευτές της E.K.,Aνδρέα K�κκέ!η και Iω. Aλευρά, και τ�ν Aγαμ. K�υτσ�γιωργα, συν�μιλεί με δημ�σι�γρά&�υς, στη διάρκεια διαλείμματ�ςτης ακρ�αματικής διαδικασίας (&ωτ.: Pεντ'ής).

έρεται ως π�λιτικς αρ*ηγς της. 15 Ι�υλί�υ: Παραίτηση της κυ'έρνησηςΓ. Παπανδρέ�υ και �ρκωμ�σία Γεωργί-�υ Αθανασιάδη–Ν'α. 16 Ι�υλί�υ: «Απ�στασίες» '�υλευτώντης Eνωσης Κέντρ�υ. Mα*ητικές διαδη-λώσεις στην Αθήνα και σε άλλες πλεις.21 Ι�υλί�υ: Nεκρς σε διαδήλωση � �ι-τητής της ΑΣ#ΕΕ και μέλ�ς της Nε�λαί-ας Λαμπράκη, Σωτήρης Πέτρ�υλας.

Αύγ�υστ�ς5 Αυγ�ύστ�υ: Καταψηί(εται στη B�υ-λή η κυ'έρνηση Ν'α, η πρώτη κυ'έρνη-ση των «απ�στατών». Εντ�λή σ*ηματι-σμ�ύ κυ'έρνησης στ�ν Ηλία Τσιριμώκ�.

20 Αυγ�ύστ�υ: Διαδηλώσεις και αιματη-ρές συγκρ�ύσεις στην Αθήνα.28 Αυγ�ύστ�υ: Καταψήιση της κυ'έρ-νησης Τσιριμώκ�υ στη Β�υλή.

Σεπτέμ%ρι�ς1–2 Σεπτεμ�ρί�υ: Συμ'�ύλι� στέμματ�ςγια την αντιμετώπιση της κρίσης. Απ�-ασί(εται � σ*ηματισμς κυ'έρνησης υ-π τ�ν Στέαν� Στεανπ�υλ�.17 Σεπτεμ�ρί�υ: #ρκί(εται κυ'έρνησηΣτεανπ�υλ�υ.24 Σεπτεμ�ρί�υ: Η τρίτη κυ'έρνηση των«απ�στατών», με τη στήρι!η της ΕΡΕ καιτ�υ Κμματ�ς των Πρ��δευτικών, παίρ-νει ψή� εμπιστ�σύνης απ τη Β�υλή.

N�έμ%ρι�ς17–19 Ν�εμ�ρί�υ: # υπ�υργς Ε!ωτε-ρικών της κυ'έρνησης Στεανπ�υ-

λ�υ, Ηλίας Τσιριμώκ�ς, στην Κύπρ�.

1965

• «Τ� μπλκ�», τ�υ Aδωνι Κύρ�υ.• «Η δε γυνή να �'ήται τ�ν άνδρα», τ�υΓιώργ�υ Τ(α'έλλα.• «Γράμμα απ την Αμερική», τ�υ ΛάκηΠαπαστάθη.• «Τ� *ώμα 'άτηκε κκκιν�», τ�υ Βα-σίλη Γεωργιάδη.• Γιώργ�ς Σεέρης: Αντιγρα�ές.• Τάσ�ς Λει'αδίτης: Π�ίηση.• Στρατής Τσίρκας: Η νυ�τερίδα (Τ� τρί-τ� 'ι'λί� της τριλ�γίας Ακυ�έρνητες π�-λιτείες).• Αντώνης Σαμαράκης: Τ� λάθ�ς.• Σάκης Παπαδημητρί�υ: Τ� δωμάτι�.• Νίκ�ς Κα*τίτσης: Η περιπέτεια εν�ς �ι-�λί�υ.• Παντελής Καλιτσ�ς: >νειρ�π�λ�ι.• Θάνατ�ς Φώτη Κντ�γλ�υ(1896–1965).• Θάνατ�ς Λ�υκή Ακρίτα (1909 –1965).• Θάνατ�ς Αγγελικής Gατ(ημι*άλη(1895–1965).

1966

Ιαν�υάρι�ς1 Ιαν�υαρί�υ: «Mίασμα» *αρακτηρί(ειτ�ν κ�μμ�υνισμ, στ� πρωτ�*ρ�νιάτικ�μήνυμά τ�υ πρ�ς τ�ν ελληνικ λα, � 'α-σιλιάς. 31 Ιαν�υαρί�υ: Aθήνα: Σύσκεψη Στεα-νπ�υλ�υ – Μακαρί�υ για τ� Κυπριακ.

Μάρτι�ς21 Μαρτί�υ: Σ�'αρά πρ�'λήματα στιςσ*έσεις Αθηνών – Λευκωσίας μετά τηναπαση της ελληνικής κυ'έρνησης, πα-ρά τη διαωνία τ�υ υπ�υργ�ύ Ε!ωτερι-κών, Hλ. Tσιριμώκ�υ, να δι�ρίσει αρ*η-γ λων των ενπλων δυνάμεων στηνΚύπρ� τ�ν στρατηγ Γ. Γρί'α.

Απρίλι�ς10 Απριλί�υ: Παραίτηση Τσιριμώκ�υ.Kυ'ερνητική κρίση.

Μάι�ς20 Μαΐ�υ: Εκδίδεται απαλλακτικ '�ύ-λευμα για την υπθεση «Περικλής» με τ�αιτ�λ�γικ τι τ� σ*έδι� εαρμστηκεμν�ν εναντί�ν των κ�μμ�υνιστών.

Ι�ύνι�ς9 Ι�υνί�υ: Eναρ!η ελλην�–τ�υρκικ�ύδιαλγ�υ.17 Ι�υνί�υ: # Γεώργι�ς Μαύρ�ς παραι-τείται απ δι�ικητής της Εθνικής Τράπε-(ας.

Ι�ύλι�ς10 Ι�υλί�υ: Θεσσαλ�νίκη: Συγκρ�ύσειςαγρ�τών – αστυν�μίας, με π�λλ�ύςτραυματίες εκατέρωθεν.

Σεπτέμ%ρι�ς29 Σεπτεμ�ρί�υ: Εκδίδεται '�ύλευμα γιατ�ν «Ασπίδα». Παραπέμπ�νται στ�στρατ�δικεί� 28 απ τ�υς 30 πρ�υλακι-σμέν�υς. Ανάμεσά τ�υς �ι συνταγματάρ-

*ες Α. Παπατέρπ�ς, Π. Αναγνωστπ�υ-λ�ς, Δ. G�νδρ�κ�ύκης και �ι λ�*αγ�ί Π.Παπαγεωργπ�υλ�ς, Αρ. Μπ�υλ�ύκ�ς,Θε�. Τμπρας, κ.ά.

+κτώ%ρι�ς2 >κτω�ρί�υ: Αρ*ί(ει στ� Kακ�υργ�δι-κεί� Θεσσαλ�νίκης η δίκη για τη δ�λ�-�νία τ�υ Γρ. Λαμπράκη.

N�έμ%ρι�ςAρ�ές τ�υ μήνα: Mε πρωτ�'�υλία τ�υ Γ.Παπανδρέ�υ απ�καθίσταται η επαήτ�υ με τ�ν 'ασιλιά, για την εκτνωση τηςέντασης και την �μαλή έ!�δ� απ τηνκρίση.14 N�εμ�ρί�υ: Aθήνα: Aρ*ί(ει η δίκη


Aπ� τη &�ιτητική συγκέντρωση π�υ �ργάνωσε η EΦEE στα Πρ�πύλαια τ�υ Πανεπιστημί�υ της Aθήνας, στις 5 Mαρτί�υ 1967. T� &άσμα της στρατ�κρατικής εκτρ�πής πλανάται ήδη στην ατμ�σ&αιρα. Σε λιγ�τερ� απ� ένα μήνα, η Δημ�κρατία, ταλαιπωρημένη και �υσιαστικά αν�#ύρωτη, θα υπ�κύψει, μη έ#�ντας άλλ� να ελπί'ει παρά «εις τ�ν πατριωτισμ�ν των Eλλήνων» – άρθρ� 114τ�υ καταλυθέντ�ς Συντάγματ�ς (&ωτ.: Hνωμέν�ι Φωτ�ρεπ�ρτερ).

1η Iαν�υαρί�υ 1966. O !ασιλιάς Kωνσταντίν�ς, στ� γρα&εί� τ�υ, ετ�ιμά'εται νααπευθύνει τ� πρωτ�#ρ�νιάτικ� διάγγελμά τ�υ πρ�ς τ�ν ελληνικ� λα�. T� δι#α-στικ� περιε#�μεν� τ�υ ήταν άλλη μια κίνηση αυτ�ϋπ�ν�μευσης τ�υ θεσμ�ύ. HEνωση Kέντρ�υ τ� #αρακτήρισε «!αρύ λάθ�ς», � Π. Kανελλ�π�υλ�ς και � Σπ.Mαρκε'ίνης 'ήτησαν ε+ηγήσεις απ� την κυ!έρνηση «απ�στατών», η EΔA τ� #α-ρακτήρισε κήρυγμα μισαλλ�δ�+ίας (&ωτ.: Eπίκαιρα).

για τ�ν «Aσπίδα» στ� Tακτικ Στρατ�-δικεί�.

Δεκέμ%ρι�ςAρ�ές τ�υ μήνα: Mυστική συνάντηση Γ.Παπανδρέ�υ και Π. Kανελλπ�υλ�υ,παρ�υσία τ�υ διευθυντή τ�υ π�λιτικ�ύγραεί�υ τ�υ 'ασιλιά, Δ. Mπίτσι�υ. Oιδυ� άνδρες συμων�ύν να �ρισθεί υπη-ρεσιακή κυ'έρνηση για τη διε!αγωγή ε-κλ�γών με απλή αναλ�γική, με δέσμευ-ση της E.K. τι δεν θα συνεργαστεί με-τεκλ�γικά με την EΔA. Aν � 'ασιλιάςδε*τεί τις θέσεις αυτές, 'ε'αιώνει � Γ.Παπανδρέ�υ, � ίδι�ς θα ε!άρει τη 'ασι-λική πρωτ�'�υλία. Tην επ�μένη, � Δ.Mπίτσι�ς συντάσσει μνημνι� με λα τα

σημεία της συμωνίας, τ� �π�ί� υπ�-γρά�υν �ι αρ*ηγ�ί της E.K. και τηςEPE.8 Δεκεμ�ρί�υ: Βυθί(εται τ� �*ηματα-γωγ «Ηράκλει�» κ�ντά στη 'ρα*�νη-σίδα Φαλκ�νέρα. Πνίγ�νται 225 άν-θρωπ�ι. 18 Δεκεμ�ρί�υ: Συμωνία Κωνσταντί-ν�υ – Γ. Παπανδρέ�υ – Π. Κανελλ-π�υλ�υ για υπηρεσιακή κυ'έρνηση υπτ�ν Ιω. Παρασκευπ�υλ� πρ�ς διε!α-γωγή εκλ�γών.22 Δεκεμ�ρί�υ: #ρκί(εται η υπηρεσια-κή κυ'έρνηση Παρασκευ�π�ύλ�υ.29 Δεκεμ�ρί�υ: Τ� Kακ�υργ�δικεί�Θεσσαλ�νίκης εκδίδει καταδικαστικήαπαση για κατηγ�ρ�ύμεν�υς α!ιω-

ματικ�ύς της *ωρ�υλακής στην υπ-θεση Λαμπράκη.

1966

• Η Ελλάδα εκπρ�σωπείται στην Μπιε-νάλε Βενετίας απ τ�υς Νίκ� Γεωργιά-δη, Γιώργ� Μαυρ�ΐδη, Κλέαρ*� Λ�υκ-π�υλ�, Κώστα Ανδρέ�υ και Βάσω Κα-τράκη, η �π�ία τιμήθηκε με τ� 'ρα'εί�*αρακτικής.• Qεκιν�ύν ανασκαές στις Αρ*άνεςΚρήτης, υπ την αιγίδα της Αρ*αι�λ�γι-κής Εταιρείας.• «Μέ*ρι τ� πλ�ί�» τ�υ Αλέ!η Δαμια-ν�ύ.• «Πρσωπ� με πρσωπ�» τ�υ Ρ�'ήρ�υΜανθ�ύλη.• «Εκδρ�μή» τ�υ Τάκη Κανελλπ�υλ�υ.• «Με τη λάμψη στα μάτια» τ�υ Πάν�υΓλυκ�ρύδη. • «Τ(ίμης � τίγρης» τ�υ Παντελή Β�ύλ-γαρη.• «# θάνατ�ς τ�υ Αλέ!ανδρ�υ» τ�υ Δη-μήτρη Κ�λλάτ�υ.• Γιώργ�ς Σεέρης: Τρία κρυ�ά π�ιήμα-τα. • Δημήτρης Gατ(ής: Ανυπεράσπιστ�ι(διηγήματα).• Βασίλης Βασιλικς: ? (*ρ�νικ).• Γιώργ�ς Gειμωνάς: Μυθιστ�ρημα.• Νίκ�ς Μπακλας: > κήπ�ς των πρι-γκίπων.

• Μάρι�ς Gάκκας: Τυ�εκι��ρ�ς τ�υε�θρ�ύ.• Αλέ!ανδρ�ς Σ*ίνας: Ανα��ρά περι-πτώσεων.• Γ. Πεντ(ίκης: Τ� μυθιστ�ρημα τηςκυρίας Eρσης.• Θάνατ�ς Γιώργ�υ Θε�τ�κά(1905–1966).

1967

Φε%ρ�υάρι�ς6 Φε�ρ�υαρί�υ: Συγκαλείται Συμ'�ύ-λι� Στέμματ�ς για τ� Κυπριακ.

24 Φε�ρ�υαρί�υ: H Eισαγγελία (ητείτην άρση της '�υλευτικής ασυλίας τ�υΑνδρέα Παπανδρέ�υ και τ�υ Παύλ�υΒαρδιν�γιάννη.

Μάρτι�ς16 Μαρτί�υ: Απαση τ�υ Στρατ�δι-κεί�υ για την υπθεση «Ασπίδα». Κα-ταδικά(�νται 21 στρατιωτικ�ί σε π�ι-νές υλάκισης απ 2 έως 18 *ρνια.

29 Μαρτί�υ: Σύγκρ�υση στη Β�υλήE.K. και ΕΡΕ για τ� θέμα της '�υλευ-τικής ασυλίας τ�υ Α. Παπανδρέ�υ.

30 Μαρτί�υ: Η ΕΡΕ αίρει την εμπιστ�-σύνη της πρ�ς την κυ'έρνηση Παρα-σκευπ�υλ�υ, πρ�καλώντας την πτώ-ση της.


H EΛΛAΔA 1965 –1970Απρίλι�ς3 Απριλί�υ: Eντ�λή σ*ηματισμ�ύ κυ-'έρνησης στ�ν Π. Κανελλπ�υλ�.#ρκί(εται κυ'έρνηση της ΕΡΕ.14 Απριλί�υ: Πρ�κήρυ!η εκλ�γών καιδιάλυση της Β�υλής.20 Απριλί�υ: Σύσκεψη αντιστρατήγωντης λεγμενης «*�ύντας των στρατη-γών». Εισήγηση τ�υ αρ*ηγ�ύ ΓΕΣ γιατην πρ�ετ�ιμασία πρα!ικ�πήματ�ς. 21 Απριλί�υ: Στρατιωτικ πρα!ικπη-μα της *�ύντας των συνταγματαρ*ών.Στις 2 τα !ημερώματα άνδρες της ΕΣΑτ�υ συνταγματάρ*η Ιωάννη Λαδά, συλ-λαμ'άν�υν τ� σύν�λ� σ*εδν τ�υ π�λι-τικ�ύ κσμ�υ. Επικεαλής τ�υ στρα-τιωτικ�ύ πρα!ικ�πήματ�ς �ι συνταγμα-τάρ*ες Γεώργι�ς Παπαδπ�υλ�ς καιΝικλα�ς Μακαρέ(�ς και � τα!ίαρ*�ςΣτυλιανς Παττακς. Μα(ικές συλλή-ψεις και εκτ�πίσεις μελών και �παδώντης Aριστεράς.23 Απριλί�υ: Σε μήνυμά τ�υ � ΜίκηςΘε�δωράκης καλεί τ� λα να αγωνιστείγια την ανατρ�πή της *�ύντας. 24 Απριλί�υ: Στελέ*η της E.K. και τηςΕΔΗΝ ιδρύ�υν τ� «Εθνικ ΚίνημαΕθνικής Αντιστάσεως» (ΕΚΔΑ).30 Απριλί�υ: Στελέ*η της Νε�λαίας Λα-μπράκη ιδρύ�υν τ� «Πατριωτικ Μέ-τωπ�». Στελέ*η τ�υ #μίλ�υ Παπανα-στασί�υ απ�ασί(�υν να ιδρύσ�υν τη«Δημ�κρατική Aμυνα» (Δ.Α.).

Μάι�ς4 Μαΐ�υ: Eκτ�πί(�νται 6.000 Aριστερ�ίστη Γυάρ�.10 Μαΐ�υ: Πρ�υλακί(εται � Α. Πα-πανδρέ�υ για την υπθεση «Ασπίδα». 14 Μαΐ�υ: Τ� νε�σύστατ� ΠατριωτικΜέτωπ� μετ�ν�μά(εται σε ΠατριωτικΑντιδικτατ�ρικ Μέτωπ� (ΠΑΜ). Επι-κεαλής τίθεται � Μίκης Θε�δωράκης.22 Μαΐ�υ: O Νικηρ�ς Μανδηλαράς,συνήγ�ρ�ς υπεράσπισης στην υπθεση«Ασπίδα», �νεύεται απ τ�υς διώκτεςτ�υ ενώ επι*ειρεί να απ�ύγει τη σύλ-ληψη.

Ι�ύνι�ς6 Ι�υνί�υ: T� καθεστώς απαγ�ρεύει τηνπώληση δίσκων τ�υ Μίκη Θε�δωράκηκαι την αναμετάδ�ση της μ�υσικής τ�υ.22 Ι�υνί�υ: O Ρίτσαρντ Νί!�ν, πρώηναντιπρεδρ�ς και μετέπειτα πρεδρ�ςτων HΠA, επισκέπτεται την Aθήνα καισυναντάται με τ�ν Παττακ και στελέ-*η τ�υ καθεστώτ�ς των συνταγματαρ-*ών.

Ι�ύλι�ς26 Ι�υλί�υ: Συναντώνται στην Κωνστα-ντιν�ύπ�λη � Πατριάρ*ης Αθηναγραςκαι � Πάπας Παύλ�ς ΣΤ’.27 Ι�υλί�υ: Μαγνητ�ωνημένη εκπ�-μπή τ�υ ΠΑΜ, με αντιδικτατ�ρικά συν-θήματα, ακ�ύγεται στην �δ Πανεπι-στημί�υ επί 15 λεπτά, πριν η αστυν�μίαεντ�πίσει τ� κασετων�. 27 Ι�υλί�υ: Συλλήψεις στα Gανιά μελώντ�υ ΠΑΜ. Θα καταδικαστ�ύν απ τ�Eκτακτ� Στρατ�δικεί� Gανίων σε π�ι-νές υλάκισης έως 8,5 *ρνια.

Αύγ�υστ�ς6 Αυγ�ύστ�υ: Παραιτ�ύνται � δι�ικη-τής της Τράπε(ας της Ελλάδας Qεν�-ών R�λώτας και � υπ�δι�ικητής Ιωάν-νης Πεσματ(γλ�υ.21 Αυγ�ύστ�υ: Συλλαμ'άνεται � ΜίκηςΘε�δωράκης.23 Αυγ�ύστ�υ: Δίκη 35 μελών τ�υΕΚΔΑ. Καταδίκες σε π�ινές υλάκισηςέως 9 *ρνια.

29 Αυγ�ύστ�υ: Παραπέμπεται � Α. Πα-πανδρέ�υ για την υπθεση «Ασπίδα». 31 Αυγ�ύστ�υ: Θεσσαλ�νίκη: Καταδι-κά(�νται 14 μέλη τ�υ ΠΑΜ σε π�ινέςυλάκισης.

Σεπτέμ%ρι�ς5 Σεπτεμ�ρί�υ: Δ�λ��νείται στη Θεσ-σαλ�νίκη απ ργανα της *�ύντας � Γ.Gαλκίδης, στέλε*�ς της Nε�λαίας Λα-μπράκη και αντιστασιακς, ενώ πρ�-σπαθ�ύσε να απ�ύγει τη σύλληψήτ�υ. Συλλήψεις συναγωνιστών τ�υ.9–10 Σεπτεμ�ρί�υ: Συνάντηση στ�νE'ρ� τ�υ πρωθυπ�υργ�ύ Kων. Κλλια,συν�δευμεν�υ απ τ�ν Παπαδπ�υ-λ�, με τ�ν πρωθυπ�υργ της Τ�υρκίαςΣ�υλεϊμάν Ντεμιρέλ καταλήγει σε ιά-σκ�. 27 Σεπτεμ�ρί�υ: Aντιδικτατ�ρικές δη-λώσεις τ�υ Π. Κανελλπ�υλ�υ σε !έ-ν�υς ανταπ�κριτές.

+κτώ%ρι�ς23 >κτω�ρί�υ: Συλλαμ'άν�νται μέλητης Δημ�κρατικής Aμυνας.Τέλη >κτω�ρί�υ: Δίκη 38 νέων αριστε-ρών �ργανώσεων στ� Eκτακτ� Στρατ�-δικεί� Αθηνών. Εννέα καταδικά(�νταισε π�ινές υλάκισης έως 20 *ρνια.

Ν�έμ%ρι�ς6 Ν�εμ�ρί�υ: Συλλήψεις μελών της Δη-μ�κρατικής Αντίστασης Κρήτης. Πα-ραπέμπ�νται στ� Eκτακτ� Στρατ�δι-κεί� είκ�σι εννέα. 15 Ν�εμ�ρί�υ: Kύπρ�ς: Eπίθεση δυνά-μεων τ�υ Γρί'α στ� *ωρι Κ�ίν�υ,έρνει Eλλάδα και T�υρκία στ� *είλ�ςτ�υ π�λέμ�υ. ΗΠΑ, Βρετανία και Κα-ναδάς απ�δέ*�νται σ*ετικ αίτημα τηςΤ�υρκίας και (ητ�ύν την άμεση απ�*ώ-ρηση της ελληνικής μεραρ*ίας απ τηνήσ�. Η δικτατ�ρική κυ'έρνηση υπ�-κύπτει και απ�δέ*εται να τ� κάνει. 21 Ν�εμ�ρί�υ: Aθήνα: Μεγάλη δίκη με-λών τ�υ ΠΑΜ. Τ� Στρατ�δικεί� επι'ά-λει π�ινές υλάκισης απ 5 έως 15 *ρ-νια. Σε ισ'ια τα ηγετικά στελέ*η τ�υΠΑΜ, Κ. Φιλίνης και Ι. Λελ�ύδας. 26 Ν�εμ�ρί�υ: Θεσσαλ�νίκη: Mεγάληδίκη τ�υ ΠΑΜ στ� Στρατ�δικεί�. Π�ι-νές υλάκισης έως 20 *ρνια. Σε ισ'ια�ι Gρ. Μσ*�ς και Κων. Βέρρ�ς.

Δεκέμ%ρι�ς3 Δεκεμ�ρί�υ: #ι 10.000 άνδρες της ελ-ληνικής μεραρ*ίας στην Κύπρ� επι-στρέ�υν στην Ελλάδα. Η Κύπρ�ς μέ-νει ανυπεράσπιστη. 13 Δεκεμ�ρί�υ: Bασιλικ κίνημα ενα-ντί�ν της *�ύντας των συνταγματαρ-*ών απ�τυγ*άνει. # Κωνσταντίν�ς ε-γκαταλείπει την Ελλάδα και καταεύ-γει στη Ρώμη. Αντι'ασιλιάς αναλαμ'ά-νει � Rωιτάκης και πρωθυπ�υργς �Παπαδπ�υλ�ς.15 Δεκεμ�ρί�υ: Η αντιδικτατ�ρική �ι-τητική �ργάνωση «Ρήγας Φεραί�ς»,π�υ εί*ε ιδρυθεί λίγες μέρες ενωρίτερα,κυκλ��ρεί την πρώτη της πρ�κήρυ!η.26 Δεκεμ�ρί�υ: Τ� δικτατ�ρικ καθε-στώς *�ρηγεί αμνηστία για π�λιτικά α-δικήματα π�υ διαπρά*θηκαν μετά την21η Απριλί�υ, συμπεριλαμ'αν�μένωντ�υ 'ασιλικ�ύ κινήματ�ς και τ�υ«Ασπίδα».

1967

H πρώτη εκπ�μπή της ελληνικής τηλε-ρασης (23 Φε'ρ�υαρί�υ)• «Η *αρτ�παί*τρα» τ�υ Κώστα Καρα-γιάννη.

• Ρδης Ρ�ύ�ς: >ι Γραικύλ�ι.• Νίκ�ς Κα*τίτσης: > ήρωας της Γάν-δης.• Μένης Κ�υμανταρέας: Τ� αρμένισμα.• Θάνατ�ς Κωστή Παρθένη(1878–1967).• Θάνατ�ς Θράσ�υ Καστανάκη(1901–1967).

1968

Ιαν�υάρι�ς15 Ιαν�υαρί�υ: Yστερα απ διεθνείςπιέσεις, ιδίως απ τις ΗΠΑ, η *�ύντα*�ρηγεί δια'ατήρι� στ�ν Α. Παπανδρέ-�υ, π�υ ανα*ωρεί για τ� ε!ωτερικ.22 Ιαν�υαρί�υ: # Μ. Θε�δωράκης κα-ταδικά(εται σε υλάκιση 9,5 μηνών γιαπεριύ'ριση αρ*ής.

Φε%ρ�υάρι�ς18 Φε�ρ�υαρί�υ: H 12η Oλ�μέλεια τηςΚεντρικής Επιτρ�πής τ�υ ΚΚΕ �δηγείσε διάσπαση τ�υ κμματ�ς.27 Φε�ρ�υαρί�υ: # Α. Παπανδρέ�υ α-νακ�ινώνει, απ τη Σ�υηδία, την ίδρυ-ση τ�υ Πανελλήνι�υ Απελευθερωτικ�ύΚινήματ�ς (ΠΑΚ).

Mάρτι�ς15 Mαρτί�υ: Θεσσαλ�νίκη: Πεθαίνει �πρεδρ�ς της EΔA Γιάννης Πασαλί-δης, π�υ εί*ε τεθεί σε κατ’ �ίκ�ν περι�-ρισμ απ τ� δικτατ�ρικ καθεστώς.

Απρίλι�ς9–26 Απριλί�υ: Συλλήψεις μελών τ�υ«Ρήγα Φεραί�υ» στην Aθήνα και τηνKρήτη. 29 Απριλί�υ: Απ�λύ�νται 30 λειτ�υργ�ί

της Δικαι�σύνης με τ� αιτι�λ�γικ της«αντεθνικής δράσεως». Μετα!ύ αυτών,� πρεδρ�ς τ�υ Αρεί�υ Πάγ�υ Στ.Μαυρ�μι*άλης και � πρωτ�δίκης Gρή-στ�ς Σαρτ(ετάκης.

Μάι�ς10 Mαΐ�υ: Θεσσαλ�νίκη: Yπ�κύπτειστα 'ασανιστήρια στα �π�ία υπ�'λή-θηκε μετά τη σύλληψή τ�υ, � '�υλευτήςτης ΕΔΑ Γιώργ�ς Τσαρ�υ*άς.

Ι�ύλι�ς8 Ι�υλί�υ: Δίκη μελών της Δημ�κρατι-κής Aμυνας στ� Eκτακτ� Στρατ�δικεί�Αθηνών. Kαταδικά(�νται 8 απ τ�υς21 κατηγ�ρ�ύμεν�υς σε π�ινές υλάκι-σης απ 2 έως 10 *ρνια.

Αύγ�υστ�ς13 Αυγ�ύστ�υ: Αππειρα δ�λ��νίαςτ�υ Παπαδπ�υλ�υ απ τ�ν Αλέ!αν-δρ� Παναγ�ύλη, � �π�ί�ς συλλαμ'άνε-ται και υπ�'άλλεται σε 'ασανιστήριαγια να απ�καλύψει συνεν*�υς.

Σεπτέμ%ρι�ς7 Σεπτεμ�ρί�υ: Ανακ�ινώνεται η σύλ-ληψη 20 μελών της �μάδας Παναγ�ύλη(«Δημ�κρατική Αντίσταση»).15 Σεπτεμ�ρί�υ: Τ� ΚΚΕ απ�ασί(ειτην ίδρυση της Κ�μμ�υνιστικής Νε�-λαίας Ελλάδας (KNE).29 Σεπτεμ�ρί�υ: «Δημ�ψήισμα» γιατ� νέ� σύνταγμα Παπαδπ�υλ�υ. Τ� α-π�τέλεσμα αναμενμεν�: «Ναι»91,87%, «O*ι» 7,76%.

+κτώ%ρι�ς21 >κτω�ρί�υ: O Αριστ�τέλης Ωνάσης


Aθήνα, Kυριακή πρωί, 3 N�εμ!ρί�υ 1968: η κηδεία τ�υ Γεωργί�υ Παπανδρέ�υ απ�τελείτ� έναυσμα για να +εσπάσει η πρώτη μα'ικήδιαδήλωση κατά της δικτατ�ρίας των συνταγματαρ#ών. T� κέντρ� της Aθήναςδ�νείται απ� συνθήματα και γίνεται θέατρ�καταδίω+ης, σύλληψης και κακ�π�ίησης π�λιτών απ� την αστυν�μία (&ωτ.: K. Γ. Mε-γαλ�κ�ν�μ�υ).

παντρεύεται την πρώην πρώτη κυρίατων Ηνωμένων Π�λιτειών, Τ(άκι Κένε-ντι.Τέλη >κτω�ρί�υ: T� Eκτακτ� Στρατ�-δικεί� Αθηνών καταδικά(ει τέσσεραμέλη τ�υ ΠΑΜ σε π�ινές υλάκισης α-π 2 έως 5 *ρνια.

Ν�έμ%ρι�ς1 Ν�εμ�ρί�υ: Θάνατ�ς τ�υ Γεωργί�υΠαπανδρέ�υ.

3 Ν�εμ�ρί�υ: Aθήνα: Η πάνδημη κη-δεία τ�υ Γεωργί�υ Παπανδρέ�υ μετα-τρέπεται σε �γκώδη αντιδικτατ�ρικήεκδήλωση.

12 Ν�εμ�ρί�υ: Θεσσαλ�νίκη: Καταδι-κά(�νται απ τ� Eκτακτ� Στρατ�δι-κεί� 5 μέλη της Δημ�κρατικής Aμυναςσε π�ινές υλάκισης απ 5,5 έως 16,5*ρνια.

18 Ν�εμ�ρί�υ: # Αλ. Παναγ�ύλης κα-ταδικά(εται δις εις θάνατ�ν απ τ�Eκτακτ� Στρατ�δικεί� Αθηνών. Η π�ι-νή μετατρέπεται σε ισ'ια ύστερα απεκκλήσεις πρ�σωπικ�τήτων και �ργα-νώσεων απ λ� τ�ν κσμ�. Μα(ί τ�υδικά(�νται άλλα 10 μέλη της �ργάνω-σης «Δημ�κρατική Αντίσταση» και κα-ταδικά(�νται σε π�ινές υλάκισης απ5 *ρνια έως ισ'ια.

23 Ν�εμ�ρί�υ: Μεγάλη δίκη τ�υ «ΡήγαΦεραί�υ» στ� Eκτακτ� Στρατ�δικεί�Αθηνών. Καταδικά(�νται 13 σε π�ινέςυλάκισης απ 5 έως 21 *ρνια.

Τέλη Ν�εμ�ρί�υ: Συλλαμ'άν�νται στε-λέ*η τ�υ ΚΚΕ στην Αθήνα. Μετα!ύαυτών τ� μέλ�ς τ�υ Π�λιτικ�ύ Γραεί-�υ Γρ. Φαράκ�ς.

Δεκέμ%ρι�ς20 Δεκεμ�ρί�υ: Δίκη μελών της αριστε-ρής �ργάνωσης «29 Mάη». Kαταδικά-(�νται 8 σε π�ινές υλάκισης απ 4 έως16 *ρνια.Τέλη Δεκεμ�ρί�υ: H ιλ�'ασιλική αντι-δικτατ�ρική �ργάνωση «Ελεύθερ�ιEλληνες» καλεί με πρ�κήρυ!ή της τ�νελληνικ λα να ανατρέψει τ�υς επί�ρ-κ�υς συνταγματάρ*ες.

1968

• #λυμπιακ�ί τ�υ Με!ικ�ύ: # Πέτρ�ςΓαλακτπ�υλ�ς κερδί(ει *άλκιν� μετάλ-λι� στην ελλην�ρωμαϊκή πάλη.

• «Παρένθεση» τ�υ Τάκη Κανελλπ�υ-λ�υ.

• Ρέν�ς Απ�στ�λίδης: Α2.

• Γιώργ�ς Κιτσπ�υλ�ς: Εκλ�γή (διηγή-ματα)

• Θάνατ�ς Δημήτρη Πικιώνη(1887–1968).

1969

Ιαν�υάρι�ς23 Ιαν�υαρί�υ: Δίκη μελών τ�υ ΠΑΜ.Τέσσερις καταδικά(�νται σε υλάκιση16 *ρνων, ενώ άλλ�ι τέσσερις σε μι-κρτερες π�ινές.

Φε%ρ�υάρι�ςΜεγάλη δίκη 39 μελών τ�υ ΠΑΜ στηΘεσσαλ�νίκη. Τέσσερις καταδικά(�-νται σε ισ'ια.

Μάρτι�ς28 Μαρτί�υ: # ν�μπελίστας π�ιητήςΓιώργ�ς Σεέρης, με δημσια δήλωσήτ�υ καταδικά(ει τ� δικτατ�ρικ καθε-στώς, ως αντίθετ� πρ�ς τα ιδεώδη γιατα �π�ία π�λέμησε � ελληνικς λας.Τρεις μέρες αργτερα δημ�σιεύεταιστην εημερίδα «Ελεύθερ�ς Κσμ�ς»επιστ�λή τ�υ, στην �π�ία επισημαίνειπρ�ητικά για τ� καθεστώς της *�ύ-ντας: «...η αρ*ή μπ�ρεί να μ�ιά(ει εύκ�-λη, μως η τραγωδία περιμένει, αναπ-τρεπτη, στ� τέλ�ς».

Μάι�ς15 Μαΐ�υ: Aθήνα: Δίκη μελών τ�υΚΚΕ. Kαταδικά(εται σε ισ'ια � Γρ.Φαράκ�ς. Aλλ�ι �κτώ καταδικά(�νταισε υλάκιση απ 12 έως 20 *ρνια.

26 Μαΐ�υ: Τ� Eκτακτ� Στρατ�δικεί�Αθηνών καταδικά(ει μέλη της Δημ�-κρατικής Aμυνας σε π�ινές υλάκισηςαπ 5 έως 19 *ρνια.

Ι�ύνι�ς26 Ι�υνί�υ: Δίκη 17 μελών τ�υ ΠΑΜστη Θεσσαλ�νίκη. Π�ινές υλάκισης α-π 5 *ρνια έως ισ'ια.

Ι�ύλι�ς14 Ι�υλί�υ: # καθηγητής πανεπιστημί-�υ Σάκης Καράγιωργας τραυματί(εταικαι συλλαμ'άνεται, ταν εκρήγνυταιστα *έρια τ�υ 'μ'α την �π�ία ετ�ίμα-(ε. Συλλαμ'άν�νται, επίσης, π�λλά μέ-λη της Δημ�κρατικής Aμυνας. Aλλ�ι,μετα!ύ των �π�ίων � Kων. Σημίτης,διαεύγ�υν στ� ε!ωτερικ.

Αύγ�υστ�ς30 Αυγ�ύστ�υ: Η *�ύντα ανακ�ινώνειτη σύλληψη 50 περίπ�υ μελών της ιλ�-'ασιλικής αντιδικτατ�ρικής �ργάνωσης«Ελεύθερ�ι Eλληνες».

Σεπτέμ%ρι�ς30 Σεπτεμ�ρί�υ: # υπ�υργς Ε!ωτερι-κών Π. Πιπινέλης αναγγέλλει την απ�-*ώρηση της *ώρας απ την ΕυρωπαϊκήEνωση, λίγες μέρες πριν απ τη σύγκλη-ση τ�υ Συμ'�υλί�υ Υπ�υργών και τη'έ'αιη απ�π�μπή της Ελλάδας.

Ν�έμ%ρι�ς3 Ν�εμ�ρί�υ: Δίκη μελών τ�υ «ΡήγαΦεραί�υ». Καταδικά(�νται τρεις σεπ�ινές υλάκισης απ 8 έως 17 *ρνια.5 Ν�εμ�ρί�υ: Δίκη πέντε μελών τ�υΠΑΜ. Δύ� καταδικά(�νται σε ισ'ιακαι τρεις σε π�ινές υλάκισης.

Δεκέμ%ρι�ς12 Δεκεμ�ρί�υ: Με �μωνη απασήτ�υ, τ� Συμ'�ύλι� της Ευρώπης απ�πέ-μπει την Ελλάδα.

1969

• Εμμαν�υήλ Κριαράς: Αρ*ί(ει η έκδ�-ση τ�υ έργ�υ τ�υ Λε�ικ� ΜεσαιωνικήςΔημώδ�υς Γραμματείας.• Αριστ�τέλης Νικ�λαΐδης: >ι συνυ-πάρ��ντες.• Θάνατ�ς Στράτη Μυρι'ήλη(1892–1969).

Στυλιαν�ς Παττακ�ς, Γεώργι�ς Παπαδ�π�υλ�ς, Nικ�λα�ς Mακαρέ'�ς, ητριανδρία των αρ#ιπρα+ικ�πηματιών της 21ης Aπριλί�υ 1967, λίγ�υς μήνεςμετά την επικράτησή τ�υς. Yπήρ+αν αμεταν�ητ�ι ε#θρ�ί της Δημ�κρατίαςέως τ� τέλ�ς (&ωτ.: A&�ί Φλώρ�υ).


H EΛΛAΔA 1965 –1970

Aπ� τα I�υλιανά T�υ Γιώργ�υ Δελαστίκ

H15η I�υλί�υ 1965 είναι μιααπ� τις κ�ρυ�αίες απ�-�ράδες ημέρες της σύγ-�ρ�νης ελληνικής ιστ�-ρίας. Aναυδ�ς � ελληνι-κ�ς λα�ς μαθαίνει �τι ��ασιλιάς Kωνσταντίν�ς,κλιμακών�ντας την επίθε-

σή τ�υ εναντί�ν τ�υ ν�μιμ�υ πρωθυπ�υρ-γ�ύ της �ώρας Γεωργί�υ Παπανδρέ�υ, α-��ύ τ�ν ε#ανάγκασε σε παραίτηση έ�ει ή-δη �ρίσει... τριμελές (!!!) κυ�ερνητικ� κλι-μάκι�, με πρωθυπ�υργ� τ�ν Γ. Aθανασιά-δη–N��α, υπ�υργ� Aμυνας τ�ν Στ. Kω-στ�π�υλ� και υπ�υργ� Δημ�σιας Tά#ηςτ�ν ναύαρ�� Iω. T�ύμπα, ��υλευτές �λ�ιτης Eνωσης Kέντρ�υ. Mε τ� δραματικ�αυτ� γεγ�ν�ς σηματ�δ�τείται η έναρ#ητης τελικής �άσης πρ�ς την �λ�κληρωτικήκατάλυση της Δημ�κρατίας, με την �π�ίαθα επισ�ραγισθεί τ� ανώμαλ� μετεμ�υ-λιακ� καθεστώς.

H δήλωση τ�υ Γ. Παπανδρέ�υ απένα-ντι στ� «�ασιλικ� πρα#ικ�πημα» και την«απ�στασία», �πως θα μείν�υν στην π�λι-τική ιστ�ρία τ�υ τ�π�υ, είναι διακήρυ#ηαντίστασης:

«Συνετελέσθη σήμερ�ν παρα�ίασις τ�υπ�λιτεύματ�ς. H κυ�έρνησις τ�υ λα�ύ ε-�ηναγκάσθη εις παραίτησιν και εκλήθη νακυ�ερνήση μία �μάς πρ�δ�τών της Eνώ-σεως Kέντρ�υ... Kαταγγέλλω πρ�ς τ�νδημ�κρατικ�ν κ�σμ�ν της �ώρας την �μά-δα των πρ�δ�τών και τ�ν καλώ εις πάνδη-μ�ν ειρηνικήν εκδήλωσιν εναντί�ν τηςπρ�δ�σίας... Aρ�ί�ει απ� σήμερ�ν νέ�ς α-νένδ�τ�ς αγών υπέρ της δημ�κρατίας».

Eκατ�ντάδες διαδηλώσεις

Δεκάδες �ιλιάδες �παδ�ί της EνωσηςKέντρ�υ και της EΔA #ε�ύν�νται αμέσωςστ�υς δρ�μ�υς της Aθήνας και π�λλώνάλλων π�λεων. Σε διάστημα εν�ς μήνα, α-π� τις 16 I�υλί�υ ώς τις 17 Aυγ�ύστ�υ ση-μειώνεται η μεγαλύτερη έκρη#η διαδηλώ-σεων π�υ έ�ει γνωρίσει π�τέ η Eλλάδα,καθώς σημειών�νται 383 συγκεντρώσειςκαι π�ρείες, εκ των �π�ίων 67 στην Aθή-να, με τη συμμετ��ή εκατ�ντάδων �ιλιά-δων διαδηλωτών και ακραία συνθήματα,�πως «Oι πρ�δ�τες στ� Γ�υδί» και «Kάτωη μ�ναρ�ία».

Aπαιτείται, τελικά, η άμεση παρέμ�ασητης αμερικανικής πρεσ�είας της Aθήναςγια να καταστεί δυνατή η υπ�τυπώδης συ-μπλήρωση της κυ�έρνησης των «απ�στα-τών» τ�υ N��α, καθώς κ�ρυ�αία στελέ�ηαυτής της �μάδας της Eνωσης Kέντρ�υ, �-πως � K. Mητσ�τάκης και � Δ. Παπασπύ-ρ�υ, διστά&�υν να �ριστ�ύν υπ�υργ�ί.

H Aθήνα συγκλ�νί&εται απ� γιγαντιαί-ες, αλλεπάλληλες διαδηλώσεις. Στις 19I�υλί�υ � Γ. Παπανδρέ�υ γνωρί&ει την κ�-ρυ�αία στιγμή λαϊκής απ�θέωσης στηνκαριέρα τ�υ, καθώς εκατ�ντάδες �ιλιάδεςλα�ύ κατακλύ&�υν τ�υς δρ�μ�υς τηςπρωτεύ�υσας, απ� τ� σπίτι τ�υ στ� Kα-

Aθήνα, 16 Φε�ρυαρίυ 1966. Aπψη της πλυανθρωπ�τερης ίσως πλιτικής συγκέντρωσης πυ πραγματπιήθη-κε πτέ στην πρωτεύυσα. Tη συγκέντρωση εκείνη, στην πλατεία Kλαυθμώνς, ργάνωσε η Eνωση Kέντρυ, στηδεύτερη επέτει της εκλγικής νίκης της τυ 1964. O Γ. Παπανδρέυ στην μιλία τυ !ήτησε εκλγές για «απκατά-σταση της μαλής λειτυργίας τυ πλιτεύματς» ("ωτ.: A"ί Φλώρυ).


στη Δικτατ�ρία

Aθήνα, 22 Iυλίυ 1965. Διαδηλωτές διαμαρτυρ�μενι εναντίν της κυ�έρνησης «απστατών» τυ Γ. N��α, αντιμέτωπι με αστυνμικές δυνάμεις στ κέ-ντρ της π�λης, σε ατμ�σ"αιρα ιδιαίτερα "ρτισμένη μετά τ θάνατ, την πρηγυμένη, τυ "ιτητή Σωτήρη Πέτρυλα ("ωτ.: A"ί Aναγνωστ�πυλι).

H κυ�έρνηση N��α, αμέσως μετά την ρκωμσία της ενώπιν τυ �ασιλιά τ �ράδυ της 16ης Iυλίυ 1965. Στ μέ-σν, με τ παπιγι�ν, πρωθυπυργ�ς ("ωτ.: K. Γ. Mεγαλκν�μυ).

στρί ώς τ� π�λιτικ� τ�υ γρα�εί�, στ� κέ-ντρ� της Aθήνας, την ώρα π�υ � ν�μιμ�ςπρωθυπ�υργ�ς μετα�αίνει εκεί εν μέσωμιας π�ρείας θριάμ��υ. «Tην κυ�έρνησιντων πρ�δ�τών κατήργησεν απ�ψε η πα-ντ�δύναμ�ς �ργή τ�υ λα�ύ», δηλώνει.

H κυ�έρνηση N��α, η �π�ία συνειδητ�-π�ιεί �τι απ�κλείεται να λά�ει ψή�� εμπι-στ�σύνης εν μέσω τέτ�ιας θύελλας λαϊκώναντιδράσεων, απ��ασί&ει να επι�ειρήσειτην κάμψη της αντίστασης τ�υ λα�ύ με τη�ρήση �ίας.

Eτσι, στις 21 I�υλί�υ, η αστυν�μία δ�-λ��νεί τ�ν αριστερ� ��ιτητή ΣωτήρηΠέτρ�υλα, καθώς διαλύει με δακρυγ�-να, κλ�μπ και υπ�κ�παν�υς �πλων τε-ράστια αντικυ�ερνητική διαδήλωση,στην �π�ία συμμετέ��υν και π�λλ�ί��υλευτές της Eνωσης Kέντρ�υ. «H κυ-�έρνησις δεν ηρκέσθη να είναι κυ�έρνη-σις πρ�δ�τών. Eγινεν επίσης και κυ�έρ-νησις τ�υ αίματ�ς. Πρέπει να ε�α#ανι-σθή απ� τ�υ πρ�σώπ�υ της γης και ναλ�γ�δ�τήση διά τα εγκλήματά της», δη-λώνει � Γ. Παπανδρέ�υ.

Στις 24 I�υλί�υ, σε συνέντευ#ή τ�υ στ�Eθνικ� Iδρυμα Pαδι��ωνίας, � K. Mητσ�-τάκης πρ�σπαθεί να απ�σείσει την κατη-γ�ρία περί «πρ�δ�σίας» π�υ τ�υ πρ�σά-πτεται: «H κατηγ�ρία είναι �υδαία �σ�νκαι ε�ω#ρενική. Kαι η απάντησις απλή.


H EΛΛAΔA 1965 –1970Mετέ�ω εις την κυ�έρνησιν N��α, κυ�έρ-νησιν αμιγή της Eνώσεως Kέντρ�υ, δι�τιδεν επετρέπετ� να α#εθή η �ώρα ακυ�έρ-νητ�ς στ� έλε�ς των σκ�τεινών δυνάμεωντης ανωμαλίας... Συνταγματικώς και π�λι-τικώς η λύσις η �π�ία εδ�θη ήτ� �ρθή καιδεν εδίστασα να αναλά�ω τας ευθύναςμ�υ».

Στις 27 I�υλί�υ κηρύσσεται γενική π�λι-τική απεργία, η �π�ία σημειώνει μεγάλη ε-πιτυ�ία και επιτείνει τ� κλίμα απ�μ�νω-σης της κυ�έρνησης N��α.

Tρεις ημέρες αργ�τερα, στις 30 I�υλί�υ,� �ασιλιάς Kωνσταντίν�ς &ητεί να δει τ�νεπιτετραμμέν� της αμερικανικής πρεσ�εί-ας N�ρμπερτ Aνσι�υτς για να &ητήσει τηνακ�μη μεγαλύτερη υπ�στήρι#η και δρα-στηρι�π�ίηση των HΠA στ�ν πειθανα-γκασμ� τ�υ αναγκαί�υ αριθμ�ύ ��υλευ-τών της Eνωσης Kέντρ�υ, ώστε να λά�ειψή�� εμπιστ�σύνης � N��ας. Oπως απ�-δεικνύεται απ� αμερικανικά έγγρα�α, α-σ�υκτική πίεση πρ�ς την κατεύθυνση αυ-τή ασκεί και � σταθμ�ς της CIA στην Aθή-να, � �π�ί�ς διατηρεί στεν�τατες σ�έσειςμε τ�ν Kωνσταντίν� και τ� παλάτι.

Στ� πλαίσι� αυτ�, στις 2 Aυγ�ύστ�υ ηαμερικανική πρεσ�εία στην Aθήνα στέλ-νει έκθεση πρ�ς τ� Στέιτ Nτιπάρτμεντ, ι-σ�υρι&�μενη �τι υπάρ�ει κίνδυν�ς έκρη-#ης... εμ�υλί�υ π�λέμ�υ(!) λ�γω της συ-νεργασίας των Γεωργί�υ και Aνδρέα Πα-πανδρέ�υ με τ�υς κ�μμ�υνιστές, με πιθα-νή μάλιστα την έν�πλη αντίσταση τωνκ�μμ�υνιστών και την εισ��λή στην Eλλά-δα των ανταρτών π�υ εί�αν κατα�ύγειστις �ώρες τ�υ «υπαρκτ�ύ σ�σιαλισμ�ύ»μετά τ�ν εμ�ύλι�!

H κυ�έρνηση Στε�αν�π�υλ�υ

Παράλληλα, μέσα στ�ν I�ύλι�, εκπρ�-σωπ�ι της συνωμ�τικής στρατιωτικής α-κρ�δε#ιάς �ργάνωσης τ�υ μετέπειτα δι-κτάτ�ρα Γ. Παπαδ�π�υλ�υ, η �π�ία έ�ειαπ�καταστήσει επα�ές, πέραν της CIA,και με τ� ανώτατ� διπλωματικ� πρ�σωπι-κ� της αμερικανικής πρεσ�είας απ� τ� Σε-πτέμ�ρι� τ�υ 1964, παρ�υσιά&�υν στ�υςAμερικαν�ύς σ�έδι� πρα#ικ�πήματ�ς, γιατην πραγματ�π�ίηση τ�υ �π�ί�υ δηλώ-ν�υν �τι �ρειά&�νται διάστημα 30 ημερών,με στ�� την εγκαθίδρυση δικτατ�ρίας πε-νταετ�ύς διάρκειας. Oι επίδ�#�ι πρα#ικ�-πηματίες δηλών�υν �τι είναι πρ�θυμ�ι ναδε�θ�ύν σ�έδι� των HΠA για δι��τ�μησητης Kύπρ�υ και εκ�ώρηση τμήματ�ς τηςστην T�υρκία.

Kαθώς πλησιά&ει η κρίσιμη νύ�τα τηςψη��ρίας στη B�υλή για την τύ�η τηςκυ�έρνησης N��α, στις 4 πρ�ς 5 Aυγ�ύ-στ�υ, � Kωνσταντίν�ς και � έμπιστ�ς τ�υαρ�ηγ�ς τ�υ Γενικ�ύ Eπιτελεί�υ Στρατ�ύστρατηγ�ς Γεννηματάς, απ� τ�υς πρωτα-γωνιστές τ�υ σ�εδί�υ «Περικλής» για τηνάσκηση �ίας και ν�θείας στις εκλ�γές τ�υ1961, μετακιν�ύν στρατιωτικές μ�νάδες α-π� τα νησιά σε νευραλγικά σημεία τηςAττικής, ενισ�ύ�ντας τις υπ�ψίες για επι-κείμενη εκδήλωση πρα#ικ�πήματ�ς και ε-πι�ειρώντας με τ�ν τρ�π� αυτ� να ασκή-σ�υν ψυ��λ�γική �ία στ�υς ��υλευτές.

Mάται�ς κ�π�ς. Mε 131 ψή��υς υπέρκαι 166 κατά, η κυ�έρνηση N��α καταψη-�ί&εται. Mε 135 υπέρ και 159 κατά κατα-ψη�ί&εται, στις 28 Aυγ�ύστ�υ, και η δεύ-τερη κυ�έρνηση «απ�στατών» π�υ �ρί&ει� Kωνσταντίν�ς στις 18 Aυγ�ύστ�υ, αυτήτη ��ρά με επικε�αλής τ�ν Hλία Tσιριμώ-κ�, � �π�ί�ς επετίθετ� λαύρ�ς εναντί�ντης κυ�έρνησης N��α!

Tώρα �λ�ι αρ�ί&�υν να δ�υλεύ�υν γιανα πρ�ωθηθεί τρίτη κυ�έρνηση «απ�στα-τών» με επικε�αλής τ�ν Στέ�αν� Στε�α-ν�π�υλ�, � �π�ί�ς συμμετεί�ε ενεργά σε �-λες αυτές τις διαδικασίες και απ� τις 16Σεπτεμ�ρί�υ ανε#αρτητ�π�ιείται απ� τηνEνωση Kέντρ�υ.

Tαυτ��ρ�να, στελέ�η της EPE και των«απ�στατών» πρ�σανατ�λί&�νται πλέ�νστην κήρυ#η δικτατ�ρίας, περισσ�τερ� ήλιγ�τερ� απρ�κάλυπτη.

Στις 13 Σεπτεμ�ρί�υ, � πρ�εδρ�ς τηςEPE επί κυ�ερνήσεων Kαραμανλή, Kων-σταντίν�ς P�δ�π�υλ�ς, πρ�τείνει στ�νAμερικαν� επιτετραμμέν� N. Aνσι�υτςτην ανάθεση σ�ηματισμ�ύ κυ�έρνησηςστ�ν Πιπινέλη, έμπιστ� τ�υ K. Kαραμαν-λή και τ�υ παλατι�ύ, � �π�ί�ς αργ�τεραυπηρέτησε τη ��ύντα ως υπ�υργ�ς E#ω-τερικών, με σ�έδι� � Πιπινέλης να εμ�α-νιστεί κατ�πιν στη B�υλή και να &ητήσειαπ� τ�υς ��υλευτές την κήρυ#η στρατιω-τικ�ύ ν�μ�υ και τ� κλείσιμ� της B�υλήςγια έ#ι ή περισσ�τερες μήνες – και αν δενυπ�κύψ�υν, να κηρύ#ει � Πιπινέλης δι-κτατ�ρία.

O υπ�υργ�ς Aμυνας των «απ�στατών»Στ. Kωστ�π�υλ�ς πρ�τείνει στ�υς Aμερι-καν�ύς άλλη, πρωτ�τυπη μ�ρ�ή κ�ιν�-��υλευτικ�ύ πρα#ικ�πήματ�ς: Nα συλλά-�ει η Aσ�άλεια και τ�υς 22 ��υλευτές τηςEΔA και αμέσως να συνεδριάσει η B�υλή,�π�τε �ι αντιπαπανδρεϊκές δυνάμεις θα έ-��υν πλει�ψη�ία 10 ψή�ων λ�γω της α-π�υσίας των ��υλευτών της EΔA και έτσιθα σ�ηματίσ�υν κυ�έρνηση!

Aυτ� τ� απερίγραπτα ν�σηρ� κλίμα τηςαθρ�ας ε#αγ�ράς ��υλευτών, των συνω-μ�τικών σ�εδίων και της απερίγραπτηςδια�θ�ράς �δηγεί τελικά, πάλι με την άμε-ση ανάμει#η των Aμερικανών, στ� σ�ημα-τισμ� της τρίτης κυ�έρνησης των «απ�-στρατών» αυτή τη ��ρά υπ� τ�ν Στέ�.Στε�αν�π�υλ�, στις 17 Σεπτεμ�ρί�υ.

O Γ. Παπανδρέ�υ δηλώνει, ανα�ερ�-μεν�ς στ�υς έ#ι ακ�μη ��υλευτές τηςEνωσης Kέντρ�υ π�υ τ�ν εγκαταλείπ�υν�άριν υπ�υργικών θώκων: «Πρ��θές ή-σαν εις τ�υς ε�ώστας παρά τ� πλευρ�νμ�υ και ε�ειρ�κρ�ντ�ύντ� απ� τ�ν λα�νως πιστ�ί στρατιώται της Δημ�κρατίας.Kαι σήμερ�ν τ�ν πρ�δίδ�υν! Kαι με π�ί-�ν τρ�π�ν; Eνεκλείσθησαν εις μιαν �ι-κίαν γειτ�νικήν πρ�ς τα Aνάκτ�ρα, διάνα �ε�αιωθή έκαστ�ς �τι υπάρ��υν καιάλλ�ι πρ�θυμ�ι πρ�δ�ται. Kαι κατ�πινμετε#έρθησαν �μαδ�ν και πε�ή εις ταAνάκτ�ρα, υπ� συν�δείαν, πρ�ς απ�#υ-γήν δραπετεύσεως, διά να �ρκισθ�ύν ωςυπ�υργ�ί και κυ�ερνήται της �ώρας! Aί-σ��ς! Aυτ� πλέ�ν δεν είναι παρα�ίασητ�υ π�λιτεύματ�ς. Eίναι ε�ευτελισμ�ςτ�υ π�λιτεύματ�ς. Περίγελως τ�υ κ�-σμ�υ κατέστη � δημ�σι�ς �ί�ς μας».

Παρά τις ρητ�ρικές κ�ρώνες τ�υ Γ. Πα-πανδρέ�υ, �μως, η κυ�έρνηση Στε�αν�-π�υλ�υ απ�σπά ψή�� εμπιστ�σύνης στηB�υλή στις 24 Σεπτεμ�ρί�υ, με 152 υπέρκαι 148 κατά.

O Kωνσταντίν�ς έ�ει πετύ�ει μια πύρ-ρεια νίκη, η �π�ία θα παί#ει καθ�ριστικ�ρ�λ� στην εγκαθίδρυση της στρατιωτικήςδικτατ�ρίας, ενώ θα στ�ι�ίσει στ�ν ίδι�την κατάλυση της μ�ναρ�ίας, δέκα �ρ�νιααργ�τερα.

Δεν έ�ει περάσει �ύτε ένας μήνας απ�την αναρρί�ηση στην ε#�υσία της κυ�έρ-νησης Στε�αν�π�υλ�υ και �ι «απ�στά-τες» τ�π�θετ�ύν αρ�ηγ� Στρατ�ύ τ�υ Γρ.Σπαντιδάκη, � �π�ί�ς θα παί#ει καθ�ρι-στικ� ρ�λ� στην επιτυ�ία τ�υ πρα#ικ�πή-ματ�ς της 21ης Aπριλί�υ 1967. Aμέσως με-τά την τ�π�θέτησή τ�υ στη θέση αυτή, �

Γρ. Σπαντιδάκης αρ�ί&ει τις μεταθέσεις σεθέσεις-κλειδιά δεκάδων α#ιωματικών �ι �-π�ί�ι έλα�αν μέρ�ς αργ�τερα στην �ργά-νωση τ�υ πρα#ικ�πήματ�ς.

Στις 11 Δεκεμ�ρί�υ, � Aμερικαν�ς πρέ-σ�ης στην Aθήνα Φίλιπ Tάλμπ�τ έ�ει μιαπ�λύ σημαντική συ&ήτηση με τρία κ�ρυ-�αία στελέ�η της EPE: T�ν Eυάγγελ�A�έρω�, τ�ν Παναγιώτη Πιπινέλη και τ�νΠαναγιώτη Παπαληγ�ύρα, �ι �π�ί�ι τάσ-σ�νται υπέρ της κήρυ#ης δικτατ�ρίαςστην περίπτωση π�υ � Γ. Παπανδρέ�υκερδίσει τις εκλ�γές! Aυτ� τ�υλά�ιστ�ν α-να�έρει � Aμερικαν�ς πρεσ�ευτής στ�Στέιτ Nτιπάρτμεντ.

Στις 29 Δεκεμ�ρί�υ 1965, � K. Kαρα-μανλής γρά�ει πρ�ς τ�ν K. Παπακωνστα-ντίν�υ: «Oταν πρ�σπαθώ με τα σημερινάδεδ�μένα να διαγράψω τ� μέλλ�ν τ�υ τ�-π�υ, δεν ευρίσκω πώς θα ημπ�ρ�ύσε να ε-πι�ιώση τ� ελεύθερ�ν π�λίτευμα της �ώ-ρας».

E�ει δίκι�. O Kωνσταντίν�ς, αισθαν�-μεν�ς �τι ελέγ�ει τις ε#ελί#εις, πρ�καλείσάλ� με τ� μήνυμά τ�υ για την Πρωτ��ρ�-νιά τ�υ 1966. «O κ�μμ�υνισμ�ς απ�τελείμίασμα γεννηθέν έ�ω της Eλλάδ�ς, εμπνε-�μεν�ν και κιν�ύμεν�ν έ�ωθεν. Hθική τ�υείναι τ� ψεύδ�ς και η πρ�δ�σία. M�λύνεικαι καθιστά ανύπ�πτ�ν ε�θρ�ν της πατρί-δ�ς πάντα ερ��μεν�ν εις επα#ήν με αυ-τ�ν», ανα�έρει � νεαρ�ς μ�νάρ�ης.

O Γεώργι�ςΠαπαδ�π�υλ�ς

Στις 17 Iαν�υαρί�υ 1966, � ��υλευτήςΣερρών της Eνωσης Kέντρ�υ Aγγελ�ςAγγελ�ύσης καταγγέλλει με ερώτησή τ�υστη B�υλή �τι � γνωστ�ς απ� τ� «σαμπ�-τά& τ�υ E�ρ�υ» αντισυνταγματάρ�ης Γε-ώργι�ς Παπαδ�π�υλ�ς τ�π�θετήθηκε στηνευραλγική θέση τ�υ Γρα�εί�υ Πληρ��-ριών (A2) της Στρατιάς στη Λάρισα. Kα-ταγγέλλει επίσης, �τι επανήλθε στην ενερ-γ� υπηρεσία απ� την κυ�έρνηση Στε�αν�-π�υλ�υ � απ�στρατ�ς τα#ίαρ��ς της Aε-ρ�π�ρίας Aντώνης Σκαρμαλιωράκης, � �-π�ί�ς εί�ε απ�στρατευθεί για δι��έτευσηστ�ν Tύπ� απ�ρρήτων εγγρά�ων με στ�-�� να πρ�κληθεί αναταρα�ή και εί�ε θεω-ρηθεί ύπ�πτ�ς για παράδ�ση εθνικών μυ-στικών στη CIA και � �π�ί�ς πραγματικά,�πως απ�καλύ�θηκε εκ των υστέρων, ή-ταν απ� τ�υς πρωτεργάτες τ�υ πρα#ικ�-πήματ�ς της 21ης Aπριλί�υ και σύνδεσμ�ςτων πρα#ικ�πηματιών με τ�υς Aμερικα-ν�ύς, �πως πρ�κύπτει απ� αμερικανικάέγγρα�α.

Σε έκθεση της CIA με ημερ�μηνία 7Mαρτί�υ 1966, την �π�ία έ�ερε στη δημ�-σι�τητα � Aλέ#ης Παπα�ελάς στ� �ι�λί�τ�υ O �ιασμ�ς της ελληνικής Δημ�κρα-τίας, ανα�έρεται �τι λίγ� πριν απ� μια τε-ράστια συγκέντρωση της Eνωσης Kέ-ντρ�υ στην Aθήνα, στις 16 Φε�ρ�υαρί�υ1966, ήρθε στην πρωτεύ�υσα � Γ. Παπα-δ�π�υλ�ς και συ&ήτησε με τ�υς άλλ�υς �-μ�ϊδεάτες τ�υ συνταγματάρ�ες τ� ενδε��-μεν� �ργάνωσης πρα#ικ�πήματ�ς.

Στην ίδια έκθεση της CIA δίνεται μιαπλήρης εικ�να πώς η κυ�έρνηση των «α-π�στατών» �έρνει στην Aθήνα �λ�υς τ�υςπρωτεργάτες τ�υ πρα#ικ�πήματ�ς:

«Oι κάτωθι α#ιωματικ�ί–μέλη της συ-νωμ�τικής �μάδ�ς επέστρεψαν πρ�σ�αταστην περι��ή της Aττικής.

O αντισυνταγματάρ�ης Kώστας Παπα-δ�π�υλ�ς, αδελ��ς τ�υ Γεωργί�υ, τ�π�-θετήθηκε στις αρ�ές Φε�ρ�υαρί�υ αρ�η-γ�ς τ�υ συντάγματ�ς στ�ν Δι�νυσ�.

O συνταγματάρ�ης Δημήτρης Σταματε-

λ�π�υλ�ς δι�ρίστηκε δι�ικητής τ�υ συ-ντάγματ�ς Aγίας Παρασκευής, στα μέσαOκτω�ρί�υ 1965.

O αντισυνταγματάρ�ης Aντώνι�ς Mέ-#ης αναμένεται να αναλά�ει σύντ�μα τηδι�ίκηση συντάγματ�ς στην Aθήνα.

O αντισυνταγματάρ�ης Iωάννης Λαδάςείναι τώρα δι�ικητής της Eλληνικής Στρα-τιωτικής Aστυν�μίας (EΣA), π�υ εδρεύειστ� αρ�ηγεί� Στρατ�ύ.

O αντισυνταγματάρ�ης Δημήτρι�ς Iω-αννίδης αναμένεται να αναλά�ει σύντ�ματη δι�ίκηση συντάγματ�ς στην Aθήνα.

O αντισυνταγματάρ�ης Mι�άλης P�υ-��γάλης τ�π�θετήθηκε πρ�σωρινά επικε-�αλής τ�υ τμήματ�ς ασ�αλείας της KYΠ,αλλά αναμένεται να αναλά�ει σύντ�ματ�ν A΄ κλάδ� της υπηρεσίας.

O αντισυνταγματάρ�ης Aντώνι�ς Λέ-κας αναμένεται να αναλά�ει σύντ�μα δι-�ίκηση μ�νάδας στην Aθήνα».

Oλ�ι �ι ανωτέρω ανα�ερ�μεν�ι α#ιω-ματικ�ί στην έκθεση της CIA θα παί#�υν


Aθήνα, 23 Iυλίυ 1965. H κηδεία τυ "ιτητή Σωτήρη Πέτρυλα. Στιγμι�τυπ απ� τη διέλευση της πμπής στ ύψς της Πύλης τυ Aδριανύ και των Στύλων τυ Oλυμπίυ Δι�ς ("ωτ.: Pετ!ής).

πρωτεύ�ντα ρ�λ� στ� πρα#ικ�πημα καιθα απ�τελέσ�υν κ�ρυ�αία στελέ�η τ�υ δι-κτατ�ρικ�ύ καθεστώτ�ς.

Στις 11 Aπριλί�υ, Δευτέρα τ�υ Πάσ�α,� αντιπρ�εδρ�ς της κυ�έρνησης και υ-π�υργ�ς E#ωτερικών Hλίας Tσιριμώκ�ςπαραιτείται, με απ�τέλεσμα η κυ�έρνησηΣτε�αν�π�υλ�υ να �άσει την πλει�ψη�ία,αλλά δύ� ακ�μη πρ�σ�ωρήσεις ��υλευ-τών της Eνωσης Kέντρ�υ, εν μέσω �ργί�υκαταγγελιών για απ�πειρες ε#αγ�ράς, τηςεπιτρέπ�υν να επι�ιώσει στη B�υλή με 151ψή��υς, στις 25 Aπριλί�υ.

Στα τέλη Aπριλί�υ απ�στρατεύ�νταιμα&ικά 35 υπ�στράτηγ�ι, τα#ίαρ��ι καισυνταγματάρ�ες π�υ πρ�σκεινται λίγ�π�λύ στην Eνωση Kέντρ�υ και πρ�ωθ�ύ-νται σε ακ�μη σημαντικ�τερες θέσεις �ι ε-πίδ�#�ι πρα#ικ�πηματίες. O Γ. Παπαδ�-π�υλ�ς τ�π�θετείται επικε�αλής τ�υ 7�υEπιτελικ�ύ Γρα�εί�υ τ�υ ΓEΣ, υπεύθυ-ν�υ για «ψυ��λ�γικές επι�ειρήσεις», «δια-�ώτιση» και «π�λιτική πρ�παγάνδα», ενώ

A΄ ��ηθ�ς αρ�ηγ�ύ ΓEΣ γίνεται � Oδυσ-σέας Aγγελής, εκ των πρωτεργατών τ�υ α-πριλιαν�ύ πρα#ικ�πήματ�ς.

Στις αρ�ές τ�υ καλ�καιρι�ύ, η κυ�έρνη-ση Στε�αν�π�υλ�υ απ�μακρύνει με ά-κρως ανώμαλες εκλ�γικές διαδικασίες τηνηγεσία της ΓΣEE, η �π�ία πρ�σκειταιστ�ν Aνδρέα Παπανδρέ�υ.

Eπανενεργ�π�ιεί επίσης τ� MΘ΄ ψή�ι-σμα της επ��ής τ�υ εμ�υλί�υ περί «ν�μι-μ��ρ�σύνης», καθαιρώντας έτσι εκατ�-ντάδες αγρ�τες απ� τις δι�ικήσεις των α-γρ�τικών συνεταιρισμών και των ενώσεώντ�υς και αντικαθιστώντας τ�υς με �πα-δ�ύς της. Στις 10 I�υλί�υ, η κυ�έρνηση αι-ματ�κυλά τ�υς αγρ�τες στη Θεσσαλ�νίκη,καθώς δεκάδες �ιλιάδες σιτ�παραγωγ�ίμπαίν�υν με τρακτέρ και μαύρες σημαίεςσε π�λλές π�λεις της Mακεδ�νίας, τηςΘεσσαλίας και της Στερεάς. Στη συμπρω-τεύ�υσα η �ωρ��υλακή κάνει και �ρήση�πλων εκτ�ς απ� δακρυγ�νων, ενώ ταυ-τ��ρ�να η κυ�έρνηση κινητ�π�ιεί και με-

ρικά τανκς, τα �π�ία εν συνε�εία απ�σύ-ρει. Στ� μετα#ύ, �πως απ�καλύπτεται αρ-γ�τερα απ� αμερικανικά έγγρα�α, απ� ταμέσα τ�υ 1966 � αρ�ηγ�ς ΓEΣ στρατηγ�ςΣπαντιδάκης και 11 ακ�μη αντιστράτηγ�ιέ��υν δώσει την έγκρισή τ�υς να κατα-στρωθεί ένα σ�έδι� πρα#ικ�πήματ�ς, �ά-σει τ�υ �π�ί�υ � στρατ�ς θα διέλυε τηB�υλή και θα δι�ρι&ε πρωθυπ�υργ� τ�υδικτατ�ρικ�ύ καθεστώτ�ς τ�ν Παν. Πιπι-νέλη. O Kωνσταντίν�ς, �άσει �ρετανικώνεγγρά�ων, εί�ε δώσει τη συγκατάθεσή τ�υγια την κατάρτιση τ�υ σ�εδί�υ αυτ�ύ αλ-λά πρ�τιμ�ύσε να αναλά�ει � ίδι�ς τηνπρωθυπ�υργία.

Yπ�θεση«Aσπίδα»

Στις 29 Σεπτεμ�ρί�υ η π�λιτική �#υνση�τάνει στ� απ�κ�ρύ�ωμα καθώς εκδίδε-ται τ� ��ύλευμα για την υπ�θεσηAΣΠIΔA, τ� �π�ί� παραπέμπει 28 α#ιω-ματικ�ύς να δικαστ�ύν με την κατηγ�ρίατης «ενώσεως πρ�ς στάσιν» και της «συ-νωμ�σίας πρ�ς εκτέλεσιν πρά#εων εσ�ά-της πρ�δ�σίας», ανα�έρ�ντας ταυτ��ρ�-να ως συμμετέ��ντα στ�ν AΣΠIΔA τ�νAνδρέα Παπανδρέ�υ και απ�δίδ�νταςευθύνες στ�ν Γεώργι� Παπανδρέ�υ.

Στις 3 Oκτω�ρί�υ, � απ�στρατ�ς πτέ-ραρ��ς Πέτρ�ς Mητσάκ�ς, αναμειγμέν�ςσε κάθε συνωμ�τική απ�πειρα μετά τ�νεμ�ύλι�, παραδίδει στ�ν Kωνσταντίν� α-π�ρρητη έκθεση περί τ�υ συντριπτικ�ύ

πλήγματ�ς π�υ θα δε�θεί � θεσμ�ς της μ�-ναρ�ίας αν γίν�υν εκλ�γές. O Kωνσταντί-ν�ς δίνει εντ�λή στ�υς στρατηγ�ύς για τ�σ�εδιασμ� πρα#ικ�πήματ�ς, �πως ανα�έ-ρεται στα αρ�εία τ�υ Στέιτ Nτιπάρτμεντ.

Στις αρ�ές N�εμ�ρί�υ � αρ�ηγ�ς τ�υΓEΣ στρατηγ�ς Σπαντιδάκης ενημερώνειτ�υς Aμερικαν�ύς �τι έ�ει ήδη πρ��ωρή-σει στην υλ�π�ίηση της �ασιλικής εντ�λήςκαι καταρτί&εται τ� σ�έδι� πρα#ικ�πήμα-τ�ς υπ� την επωνυμία «Iέρα# 2», κατά ταπρ�τυπα τ�υ NATOϊκ�ύ σ�εδί�υ «Πρ�-μηθεύς». Eνημερώνει επίσης τ�υς Aμερι-καν�ύς �τι έ�ει ήδη απ�μακρύνει απ� τιςκρίσιμες για την επιτυ�ία τ�υ πρα#ικ�πή-ματ�ς θέσεις �λ�υς τ�υς α#ιωματικ�ύςπ�υ πρ�σκεινται στην Eνωση Kέντρ�υ καιτ�υς έ�ει αντικαταστήσει με ανθρώπ�υςτης εμπιστ�σύνης τ�υ παλατι�ύ, έτ�ιμ�υςνα συμμετάσ��υν στ� κίνημα, τ� �π�ί�πρ�κειται να εκδηλωθεί πριν απ� τις εκλ�-γές. Eιδικ�τερα, σημειών�υν �ι αναλύσειςτ�υ Στέιτ Nτιπάρτμεντ και της CIA, η δι�ί-κηση των τεθωρακισμένων της Aθήνας,τ�υ στρατ�πέδ�υ Xαϊδαρί�υ και τωνΛOK έ�ει ήδη ανατεθεί σε ανθρώπ�υςτων επίδ�#ων πρα#ικ�πηματιών.

Στις 3 N�εμ�ρί�υ � Παναγιώτης Πιπινέ-λης συναντάται με τ�ν Aμερικαν� επιτε-τραμμέν� N�ρμπερτ Aνσ�υτς και τ�ν ενη-μερώνει, �τι είναι έτ�ιμ�ς να δε�τεί τη θέ-ση τ�υ πρωθυπ�υργ�ύ δικτατ�ρικής κυ-�έρνησης αν τ�υ τ� &ητήσει � �ασιλιάς.

Mε τ�σ�υς επίδ�#�υς πρα#ικ�πηματίες,είναι πρ��ανές �τι η δημ�κρατία στηνEλλάδα πνέει τα λ�ίσθια...

Bυλή, 22 Σεπτεμ�ρίυ 1965. O Στέ"ανς Στε"αν�πυλς, πρωθυ-πυργ�ς απ� 17 Σεπτεμ�ρίυ 1965 έως 22 Δεκεμ�ρίυ 1966, μετά τηνάρση της εμπιστσύνης της EPE πρς την κυ�έρνησή τυ. Δίπλα τυ,αριστερά, Γεώργις N��ας, αντιπρ�εδρς της κυ�έρνησης Στε"αν�-πυλυ, πρ�εδρς της πρώτης –�ρα%ύ�ιας– κυ�έρνησης «απστατών»τν Iύλι τυ ίδιυ %ρ�νυ ("ωτ.: A"ί Φλώρυ).


H EΛΛAΔA 1965 –1970

T�υ Oθωνα Tσ�υνάκ�υ

Tη νύ�τα της 20ής πρ�ς 21η Aπριλί�υ 1967 απ�-δεί�θηκε με τ�ν πι� δραματικ� τρ�π� �τι � α-μυντικ�ς μη�ανισμ�ς τ�υ κ�ιν��υ-λευτικ�ύ–συνταγματικ�ύ π�λιτεύματ�ς στηνEλλάδα ήταν ανύπαρκτ�ς. Mια σ�ετικά μικρή�μάδα μεσαίων α�ιωματικών, τ�π�θετημένωνσε θέσεις–κλειδιά τ�υ στρατεύματ�ς, κατ�ρθω-σε –μέσα σε λίγες ώρες– να ανατρέψει την κυ-

�έρνηση, να ε��υδετερώσει �λ�υς τ�υς κ�ρυ"αί�υς παρά-γ�ντες της π�λιτικής #ωής, να συλλά�ει �ιλιάδες π�λίτες,να θέσει υπ� τ�ν πλήρη έλεγ�� της τ� στράτευμα και τηνκρατική μη�ανή, και να πειθαναγκάσει τ�ν θρ�ν� στην ε-γκαθίδρυση αν�ι�τής στρατιωτικής δικτατ�ρίας. Πρωτα-γωνιστές της εκτρ�πής ήταν � συνταγματάρ�ης Πυρ��λι-κ�ύ Γεώργι�ς Παπαδ�π�υλ�ς (τ�π�θετημέν�ς τ�τε στ� Γε-νικ� Eπιτελεί� Στρατ�ύ), � τα�ίαρ��ς Στυλιαν�ς Παττακ�ς(δι�ικητής τ�υ Kέντρ�υ Eκπαιδεύσεως Tεθωρακισμένων[KET], στ� Γ�υδί), � συνταγματάρ�ης Nικ�λα�ς Mακαρέ-#�ς (των �ικ�ν�μικών υπηρεσιών τ�υ στρατεύματ�ς), � συ-νταγματάρ�ης Iωάννης Λαδάς (δι�ικητής της EΣA) και �συνταγματάρ�ης Δημήτρι�ς Iωαννίδης (δι�ικητής της Σ��-λής Eυελπίδων). Mυημέν�ι και μέτ��ι τ�υ �λ�υ εγ�ειρή-ματ�ς ήταν ελά�ιστ�ι ακ�μα α�ιωματικ�ί τ�υ στρατ�ύ �η-ράς (κυρίως μεσαία στελέ�η), τ�π�θετημέν�ι σε �ώρ�υς#ωτικής σημασίας. Aπ� την άλλη πλευρά, παθητικ�ί πρω-ταγωνιστές της ιστ�ρικής εκείνης νύ�τας υπήρ�αν � πρω-θυπ�υργ�ς και ηγέτης της EPE Παναγιώτης Kανελλ�π�υ-λ�ς (π�υ θα συλλη"θεί στ� σπίτι τ�υ), � 27�ρ�ν�ς �ασιλιάςKωνσταντίν�ς B΄ (π�υ θα αι"νιδιαστεί απ� τ� κίνημα καιτελικά θα τ� «ν�μιμ�π�ιήσει»), η ηγεσία των Eν�πλων Δυ-νάμεων (π�υ θα ε��υδετερωθεί εύκ�λα απ� τ�υς κινημα-τίες) και η ηγεσία των κ�μμάτων της αντιπ�λίτευσης (π�υ,παρά τις μέ�ρι τ�τε αντίθετες διακηρύ�εις της, θα απ�δει-�θεί παντελώς ανέτ�ιμη να πρ��άλει έστω και στ�ι�ειώδη

T� πρα�ικ�πημα

της 21ης Aπριλί�υ 1967αντίσταση στην εκτρ�πή). H �λη επι-�είρηση των συνταγματαρ�ών –�ασι-σμένη κυρίως στ� επιτελικ� σ�έδι�«Πρ�μηθεύς»– υπήρ�ε αριστ�τε�νικήαπ� άπ�ψη συνωμ�τικής πρ�ετ�ιμα-σίας και εκτέλεσης. Kεντρικ� της εγ�εί-ρημα ήταν η κινητ�π�ίηση τ�υ KETστ� Γ�υδί απ� τ� Σ. Παττακ� και η «έ-��δ�ς» των τεθωρακισμένων στηνπρωτεύ�υσα (γύρω στις 2 μετά τα με-σάνυ�τα), �π�υ και κατέλα�αν στρα-τηγικά καίριες θέσεις. Tην ίδια ώρα,άλλες μ�νάδες έθεταν υπ� τ�ν έλεγ��τ�υς τ� Πεντάγων� και περικύκλωναντα ανάκτ�ρα τ�υ Tατ�ΐ�υ, �π�υ διέμε-νε τ�τε � �ασιλιάς. Παράλληλα, μικρές�μάδες α�ιωματικών πρ��ωρ�ύσανστη σύλληψη τ�υ πρωθυπ�υργ�ύ και

των ηγετών της αντιπ�λίτευσης, ή κα-ταλάμ�αναν σημεία #ωτικής σημασίαςγια την παράλυση της κρατικής μη�α-νής (με σημαντικ�τερ� ίσως τ�ν OTE,στην �δ� Πατησίων).

Eιδικά ως πρ�ς τη σύλληψη τ�υπρωθυπ�υργ�ύ, αυτή πραγματ�π�ιή-θηκε μετά απ� διάρρη�η τ�υ διαμερί-σματ�ς τ�υ, στην �δ� /εν�κράτ�υς 15,στ� K�λωνάκι. O ίδι�ς δεν μπ�ρεσε ναπρ��άλει �υσιαστική αντίσταση καιμετα"έρθηκε με στρατιωτική συν�δείαστ� Πεντάγων�. Σ�ετικά εύκ�λη υπήρ-�ε η σύλληψη τ�υ γηραι�ύ αρ�ηγ�ύτης Eνώσεως Kέντρ�υ, Γεωργί�υ Πα-πανδρέ�υ, στ� Kαστρί, ενώ –αντίθετα–αρκετά περιπετειώδης απ�δεί�τηκεαυτή τ�υ ηγέτη της Kεντρ�αριστεράς

Aνδρέα Παπανδρέ�υ (στ� σπίτι τ�υ,στ� Ψυ�ικ�), π�υ επι�είρησε ανεπιτυ-�ώς να δια"ύγει απ� τ�υς διώκτες τ�υ.Mε ανάλ�γη ευκ�λία πραγματ�π�ιή-θηκε και η σύλληψη ή ε��υδετέρωσηάλλων κυ�ερνητικών ή –γενικ�τερα–π�λιτικών παραγ�ντων, καθώς και τηςηγεσίας των Eν�πλων Δυνάμεων.

Π�λλά έ��υν γρα"τεί για τις συνθή-κες κάτω απ� τις �π�ίες πειθαναγκά-στηκε να «καλύψει» τη συνταγματικήεκτρ�πή � τ�τε �ασιλιάς Kωνσταντί-ν�ς. Πι� συγκεκριμένα, υπ��ρεώθηκενα δε�τεί στα διαμερίσματά τ�υ την ε-πίσκεψη της τριανδρίας των ηγετώντ�υ πρα�ικ�πήματ�ς (τ�υς Παπαδ�-π�υλ�, Παττακ� και Mακαρέ#�), π�υτ�ν έθεσαν ωμά και απερί"ραστα

μπρ�στά στ� δίλημμα της υι�θεσίαςτ�υ �λ�υ εγ�ειρήματ�ς ή της ανατρ�-πής τ�υ. Kατά την κ�ρυ"αία αυτήστιγμή π�υ επέδρασε καταλυτικά στηνιστ�ρία της νε�τερης Eλλάδας αλλάκαι μ�ιραία για την τύ�η τ�υ π�λιτεύ-ματ�ς της Bασιλευ�μενης Δημ�κρα-τίας, � νεαρ�ς μ�νάρ�ης ε�έ"ρασε αρ-�ικά την απ�δ�κιμασία τ�υ για τις ε-νέργειες των συνταγματαρ�ών, στη συ-νέ�εια �μως ήλθε σε συμ�ι�ασμ� μεαυτ�ύς και τελικά δέ�τηκε να «ν�μιμ�-π�ιήσει» τις ενέργειές τ�υ, έστω καιπρ�σωρινά, αρκ�ύμεν�ς στην πρωθυ-π�υργ�π�ίηση τ�υ πρ�σκείμεν�υ στ�αυλικ� περι�άλλ�ν Kωνσταντίν�υK�λλια, ανώτατ�υ δικαστικ�ύ. H τε-λευταία αυτή επιλ�γή τ�υ Kωνσταντί-


O δικτάτ�ρας πρωθυπ�υργ�ς, Γ. Παπαδ�π�υλ�ς, στη διάρκεια συνέντευ�ής τ�υ σε Eλληνες και �έν�υς δη-μ�σι�γρά��υς, στις 9 Aπριλί�υ 1969 (�ωτ.: K.Γ. Mεγαλ�κ�ν�μ�υ).

Aθήνα, 21 I�υνί�υ 1967. Δύ� μ�λις μήνες μετά τ� απριλιαν� πρα�ικ�πημα, � Pίτσαρντ Nί��ν, πρώην αντι-πρ�εδρ�ς και μετέπειτα πρ�εδρ�ς των HΠA, επισκέπτεται τ�ν αρ!ιπρα�ικ�πηματία υπ�υργ� Eσωτερικώντης δικτατ�ρίας, Στ. Παττακ�, στ� γρα�εί� τ�υ (�ωτ.: Aρ!εί� K. Kλεισθένη).

ν�υ συντελέστηκε στ� Πεντάγων�, α-"�ύ εί�ε πρ�ηγηθεί συνάντησή τ�υ μετ�ν ανατραπέντα πρωθυπ�υργ� Π.Kανελλ�π�υλ�, � �π�ί�ς τ�ν εί�ε συμ-��υλεύσει να παραμείνει ανυπ��ώρη-τ�ς στην υπεράσπιση τ�υ συνταγματι-κ�ύ π�λιτεύματ�ς. O ίδι�ς � �ασιλιάς,επικαλέστηκε αργ�τερα, ως δικαι�λ�-γητική �άση της συναλλαγής τ�υ μετ�υς κινηματίες, την επιθυμία τ�υ γιααπ�τρ�πή αιματηρών εθνικών περιπε-τειών, καθώς και την ανάγκη ε��ικ�-ν�μησης �ρ�ν�υ, για μια �υσιώδη αντί-δραση στην εκτρ�πή, αντίδραση π�υυπ�τίθεται �τι συνέ�η με τ� απ�τυ�η-μέν� �ασιλικ� κίνημα της 13ης Δεκεμ-�ρί�υ 1967.

T� �λ� στρατιωτικ� εγ�είρημα τωνσυνταγματαρ�ών συντελέστηκε στηνπερι��ή τ�υ Λεκαν�πεδί�υ και η επι-τυ�ία τ�υ απέδει�ε περίτρανα, για α-κ�μα μία "�ρά, την υδρ�κε"αλική–α-θην�κρατική υ"ή της κρατικής μη�α-νής. M�νη �υσιαστική αντίδραση στιςενέργειες των κινηματιών υπήρ�ε η α-πελπισμένη απ�πειρα τ�υ υπ�υργ�ύEσωτερικών Γεωργί�υ Pάλλη να κινη-τ�π�ιήσει κατά των πρα�ικ�πηματιώντις Eν�πλες Δυνάμεις στη B�ρειαEλλάδα, η �π�ία κατέλη�ε σε παταγώ-δη απ�τυ�ία. T� σύν�λ� σ�εδ�ν τωνστρατιωτικών στελε�ών της περι"έρει-ας –πιστεύ�ντας ίσως �τι η εκτρ�πή γί-νεται με την πλήρη κάλυψη τ�υ θρ�-ν�υ– συμπαρατά�τηκαν τελικά με τ�υςκινηματίες και εδραίωσαν τ� νέ� καθε-στώς. Mε την ίδια λ�γική «πέρασε» τ�πρα�ικ�πημα στ� �ώρ� τ�υ Bασιλικ�ύNαυτικ�ύ και της Bασιλικής Aερ�π�-

Aθήνα, 21η Aπριλί�υ 1967, ώρα 9 τ� πρωί. Tανκς των πρα�ικ�πηματιών συνταγματαρ!ών στη συμ#�λή των �δώνΠειραιώς και Σωκράτ�υς. T� στιγμι�τυπ� απαθανάτισε �ωτ�γρα�ικά η εκδ�τις της «Kαθημερινής» Eλένη Bλά!�υ, απ� τ� παράθυρ� τ�υ γρα�εί�υ της στην ε�ημερίδα (Aρ!εί� «K»).


Aθήνα, 13 Σεπτεμ#ρί�υ 1967. H ηγεσία της !�ύντας –Γρ. Σπαντιδάκης, Γ. Zωιτάκης, Στ. Παττακ�ς, Γ. Παπαδ�π�υλ�ς, N. Mακαρέ$�ς– υπ�δέ!εταιστ� αερ�δρ�μι� τ�υ Eλληνικ�ύ τ�ν #ασιλιά Kωνσταντίν�, κατά την επάν�δ� τ�υ απ� τις HΠA, �π�υ πρ�σπάθησε, μάταια, να επιτύ!ει την υπ�-στήρι�η τ�υ πρ�έδρ�υ Λίντ�ν T$�νσ�ν για αντιπρα�ικ�πημα (�ωτ.: K.Γ. Mεγαλ�κ�ν�μ�υ).

ρίας, τα κ�ρυ"αία στελέ�η των �π�ίωνδεν εί�αν συμμετάσ�ει στη συνωμ�τικήκίνηση. Aπ�"ασιστικ� ρ�λ� για την ε-�έλι�η αυτή έδωσε τ� συνε�ώς μεταδι-δ�μεν� απ� τ� ραδι�"ων� πλαστ�«Bασιλικ� Διάταγμα» περί αναστ�λής�ασικών άρθρων τ�υ Συντάγματ�ςκ.λπ., τ� �π�ί� εμ"ανι#�ταν να έ�ειτην υπ�γρα"ή τ�υ �ασιλιά –πριν ακ�-μα αυτ�ς συναινέσει– και της κυ�έρνη-σης – η �π�ία δεν υπήρ�ε.

H συνταγματική εκτρ�πή �λ�κλη-ρώθηκε την επ�μενη μέρα, 21 Aπριλί-�υ, με �μαδικές συλλήψεις �ιλιάδωνπ�λιτών π�υ θεωρ�ύνταν ως απειλήγια τ� νέ� καθεστώς (κυρίως στελε�ώνκαι �παδών της Aριστεράς) και με την�ρκωμ�σία της κυ�έρνησης τ�υ Kων-σταντίν�υ K�λλια, στην �π�ία μετεί�εκαι η τριανδρία των κινηματιών, δηλα-δή �ι Γ. Παπαδ�π�υλ�ς (Πρ�εδρίαςKυ�ερνήσεως), Σ. Παττακ�ς (Eσωτε-ρικών και Δημ�σίας Tά�εως) και N.Mακαρέ#�ς (Συντ�νισμ�ύ). Aντιπρ�ε-δρ�ς της ίδιας κυ�έρνησης ανέλα�ε �στρατηγ�ς Γρηγ�ρι�ς Σπαντιδάκης, ��π�ί�ς απ� παλι�τερα ήταν συμμέτ�-��ς π�ικίλων παραστρατιωτικών συ-νωμ�τικών κινήσεων, πρ�ερ��μενωνείτε απ� τη "ιλ��ασιλική πτέρυγα τηςλεγ�μενης «X�ύντας των Στρατηγών»είτε απ� τη συγκεκριμένη �μάδα τωνσυνταγματαρ�ών.

Θα πρέπει να σημειωθεί �τι τ� �λ�εγ�είρημα της συνταγματικής εκτρ�-

πής αι"νιδίασε ��ι μ�ν�ν τ�ν π�λιτικ�κ�σμ� και την ηγεσία τ�υ στρατεύμα-τ�ς, αλλά και τ� σύν�λ� σ�εδ�ν τ�υ ελ-ληνικ�ύ λα�ύ, π�υ δεν πρ�έ�αλε κά-π�ιας μ�ρ"ής δυναμική αντίδρασηστα �σα συντελ�ύνταν. Eτσι, τ� νέ�καθεστώς επι�λήθηκε σ�ετικά εύκ�λακαι δεν σημειώθηκαν κάπ�ιες σημαντι-κές αντιδράσεις. Θύματα της ημέρας ε-κείνης υπήρ�αν η νεαρή Aθηναία Mα-ρία Kαλαυρ�ύ, η �π�ία δ�λ�"�νήθηκεεν ψυ�ρώ απ� κάπ�ι�υς ένστ�λ�υς ε-πειδή αρνήθηκε να πειθαρ�ήσει στιςδιαταγές τ�υς, καθώς και � κ�μμ�υνι-στής κρατ�ύμεν�ς Παναγιώτης Eλλής,π�υ πυρ��λήθηκε, αναίτια, απ� κά-π�ι�ν "ρ�υρ�, στ� �ώρ� της κράτησήςτ�υ.

Kατά τα �ρ�νια π�υ ακ�λ�ύθησαν,αναπτύ�θηκε πλ�ύσια ιστ�ρική "ιλ�-λ�γία για τα �υσιαστικά αίτια και τ�υς�υσιαστικ�ύς υπ�κινητές της εκτρ�-πής εκείνης. Iσ�υρ�τατη εμ"ανίστηκεη άπ�ψη για τ�ν ενεργ� ρ�λ� των αμε-ρικανικών μυστικών υπηρεσιών στην�λη πρ�ετ�ιμασία και εκτέλεση τ�υ εγ-�ειρήματ�ς, με στ��υς α"εν�ς μεν τηματαίωση των επερ��μενων εκλ�γώντης 28ης Mαΐ�υ (με τη δια"αιν�μενηήττα της EPE και τη σ�εδ�ν �έ�αιη νί-κη τ�υ «απείθαρ��υ» Γεωργί�υ Πα-πανδρέ�υ) και α"ετέρ�υ την πρ�ετ�ι-μασία τ�υ «κατάλληλ�υ κλίματ�ς»στην Eλλάδα, εν �ψει της νέας μεγάληςμεσανατ�λικής κρίσης (π�υ επισ"ρα-

γίστηκε με τ�ν «Π�λεμ� των E�ι Hμε-ρών», τ�ν I�ύνι� τ�υ ίδι�υ �ρ�ν�υ).Eνισ�υτική των επι�ειρημάτων τηςπλευράς αυτής, υπήρ�ε η παλαι�τερηθητεία τ�υ Γεωργί�υ Παπαδ�π�υλ�υστις HΠA (ως μετεκπαιδευ�μεν�υ α-�ιωματικ�ύ) και η τελική στάση απ�-δ��ής τ�υ νέ�υ καθεστώτ�ς, εκ μέρ�υςτης αμερικανικής κυ�έρνησης τ�υ Λί-ντ�ν T#�νσ�ν – παρά τις �π�ιες επιμέ-ρ�υς ενστάσεις της. Aντίθετα απ� τηνάπ�ψη αυτή, π�υ υπ�στηρί�τηκε κυ-ρίως απ� την Aριστερά, συντηρητικ�-τερ�ι αναλυτές επέμειναν στ� �τι η ε-κτρ�πή εκείνη υπήρ�ε απλώς πρωτ�-��υλία κάπ�ιων επί�ρκων και "ιλ�δ�-�ων α�ιωματικών, �ωρίς ιδιαίτερες συ-νωμ�τικές πρ�εκτάσεις σε διεθνές επί-πεδ�. Aκ�μα, διατυπώθηκε η άπ�ψη�τι �ι κινηματίες της 21ης Aπριλί�υ«πρ�λα�αν» ανάλ�γ� εγ�είρημα, τ� �-π�ί� πρ�ετ�ίμα#ε η πρ�σκείμενη σταανάκτ�ρα «X�ύντα των Στρατηγών».Tέλ�ς, �ι ίδι�ι �ι κινηματίες επικαλέ-στηκαν ως δικαι�λ�γητική �άση τ�υεγ�ειρήματ�ς τ�υς τη «σωτηρία τηςπατρίδας απ� τη "αυλ�κρατία» και–κυρίως– την «απ�τρ�πή τ�υ κ�μμ�υ-νιστικ�ύ κινδύν�υ», ισ�υρισμ�ς ��ι ιδι-αίτερα πειστικ�ς, με δεδ�μένη την τ�τεμεγάλη ιδε�λ�γική και �ργανωτικήτρικυμία στ�υς κ�λπ�υς τ�υ KKE καιτης EΔA.

Iδιαίτερ� ενδια"έρ�ν επέδει�αν �ιαναλυτές της επ��ής για την �λη στά-

ση τ�υ θρ�ν�υ, κατά τις κρίσιμες εκεί-νες στιγμές. Πι� συγκεκριμένα, �ι �πα-δ�ί τ�υ Kωνσταντίν�υ επικαλέστηκαν�τι κατά τη μ�ιραία νύ�τα της 20ήςπρ�ς 21η Aπριλί�υ 1967 πρ�σπάθησε«να σώσει �,τι σω#�ταν» και �τι, σε κά-θε περίπτωση, τα λάθη τ�υ –π�υ υπήρ-�αν συγγνωστά και απ�τ�κα της απει-ρίας και τ�υ νεαρ�ύ της ηλικίας τ�υ–απαλεί"�νται απ� τη μεταγενέστερηαντιδικτατ�ρική στάση τ�υ. Aπ� τηνάλλη πλευρά, υπ�στηρί�τηκε �τι αν �τ�τε �ασιλιάς εί�ε π�λιτευτεί στα αυ-στηρά συνταγματικά πλαίσια και εί�εκρατήσει –έστω και με κίνδυν� τ�υθρ�ν�υ τ�υ ή και της #ωής τ�υ ακ�μα–αδιαπραγμάτευτα αρνητική στάση α-πέναντι στην εκτρ�πή, στάση ανάλ�γημε εκείνη π�υ κράτησε � γαμπρ�ς τ�υ,X�υάν Kάρλ�ς της Iσπανίας, τ� 1981απέναντι στ�ν πρα�ικ�πηματία Tε�έ-ρ�, θα εί�ε πιθαν�ν απ�τρέψει την επι-κράτηση των συνταγματαρ�ών ή, τ�υ-λά�ιστ�ν, θα τ�υς εί�ε α"αιρέσει κάθε«ν�μιμ�π�ιητικ�» έρεισμα, ως πρ�ςτην απ�δ��ή τ�υς απ� τη μεγάλη πλει-�ν�τητα των �ασιλ�"ρ�νων α�ιωματι-κών, επιτα�ύν�ντας έτσι την πτώσητ�υς. H τελευταία αυτή άπ�ψη "αίνε-ται �τι λειτ�ύργησε καταλυτικά κατάτ� π�λιτειακ� δημ�ψή"ισμα τ�υ 1974,π�υ απέλη�ε στην απ�δ�κιμασία τ�υKωνσταντίν�υ και τ�υ μ�ναρ�ικ�ύ π�-λιτεύματ�ς απ� τη μεγάλη πλει�ψη"ίατ�υ εκλ�γικ�ύ σώματ�ς.


O Παπαδ�π�υλ�ς, αντι�ασιλεύς, πλέ�ν, εκτ�ς απ� πρωθυπ�υργ�ς, υπ�υργ�ς E�ωτερικών, υπ�υργ�ς Eθνι-κής Aμύνης και ασκών καθήκ�ντα «πρ�έδρ�υ» της B�υλής, παρακ�λ�υθεί την παρέλαση των εν�πλων δυ-νάμεων, στις 25 Mαρτί�υ 1972 (�ωτ.: Pεντ�ής).

T�υ Θάν�υ Bερέμη

Kαθηγητή Πλιτικής Iστρίαςστ Πανεπιστήμι Aθηνών, πρέδρυτυ Eλληνικύ Iδρύματς Eυρωπαϊκής και E�ωτερικής Πλιτικής (EΛIAMEΠ)

Oταν �ι συνταγματάρ�εςήλθαν στην ε��υσία δενεί�αν π�λιτικά καταν�η-τή ιδε�λ�γία, ή λ�γικέςαπ�ψεις σ�ετικά με τημ�ρ�ή τ�υ καθεστώτ�ςή τη �ύση των επιλ�γώντ�υς. O Παπαδ�π�υλ�ς,

α��ύ πρώτα ε�ασ�άλισε την πρ�σωπι-κή τ�υ ε��υσία, έθεσε σε ε�αρμ�γή έ-να �ιλ�δ�� πρ�γραμμα ανανέωσηςτης Eλλάδ�ς. Σύμ�ωνα με τ� σ�έδι�τ�υ, η �ώρα έπρεπε να ε�αγνισθεί απ�την παρακμιακή επιρρ�ή της Δύσης,την �π�ία θεωρ�ύσε υπεύθυνη για τηνε�άπλωση της αναρ�ίας στην ελληνικήκ�ινωνία και απειλή για τα ίδια τα θε-μέλια τ�υ «Eλλην�-Xριστιανικ�ύ π�λι-τισμ�ύ». Σύμ�ωνα με την αυτ�σ�έδια�υτ�πία τ�υ δικτάτ�ρα, �ι κ�ινωνικέςτά�εις θα καταργ�ύνταν και η γενικήσύγκλιση ως πρ�ς τα $ωτικά $ητήματαθα γιν�ταν ε�ικτή �άρη στη συστημα-τική κατάρτιση σε τ�μείς π�υ θα κρίν�-νταν εθνω�ελείς. Για την ε�αρμ�γή, �-μως, τ�υ νε�ελώδ�υς αυτ�ύ σ�εδί�υ υ-π� την επ�πτεία τ�υ στρατ�ύ, σύντ�μααπ�δεί�θηκε πως θα �ρεια$�ταν πε-ρισσ�τερ�ς �ρ�ν�ς απ� αυτ�ν π�υ εί�επρ�&λε�θεί, με απ�τέλεσμα η επιστρ�-�ή στ�ν κ�ιν�&�υλευτισμ� να ανα&λη-θεί επ’ α�ριστ�ν.

T� καθεστώς της 21ης Aπριλί�υ δια-μ�ρ�ώθηκε σταδιακά στα πρ�τυπατ�υ αυτ�σ�έδι�υ ιδε�λ�γήματ�ς τ�υ

Aυτ�σ�έδια ιδε�λ�γήματαΠαπαδ�π�υλ�υ. Oταν έπαψε να υ�ί-σταται η απειλή των Aνακτ�ρων, � δι-κτάτ�ρας άρ�ισε να αναλαμ&άνει κάθετ�σ� κάπ�ι�ν συνδυασμ� α�ιωμάτων,�πως πρωθυπ�υργ�ς και ταυτ��ρ�ναυπ�υργ�ς E�ωτερικών, Eθνικής Aμύ-νης και Παιδείας. T�ν Mάρτι� τ�υ1972 έγινε αντι&ασιλέας και κατ�πιν α-νακήρυ�ε την ίδρυση α&ασίλευτης δη-μ�κρατίας, της �π�ίας έγινε πρ�εδρ�ςτ� επ�μεν� έτ�ς. Πρ�σπάθησε ακ�μανα καταστήσει τ� στρατ� εγγυητή τωνμελλ�ντικών καθεστώτων.

Στ� σύνταγμα τ�υ 1968 είναι ευδιά-κριτη η άπ�ψη τ�υ Παπαδ�π�υλ�υγια τ� μελλ�ντικ� π�λίτευμα της �ώ-ρας. Eπιτρ�πή (Mητρέλια) ν�μ�μαθώνπ�υ εργάσθηκε απ� τ�ν Mάι� έως τ�νΔεκέμ&ρι� τ�υ 1967, παρ�υσίασε στηνκυ&έρνηση σ�έδι� συντάγματ�ς π�υτελικά αγν�ήθηκε. Aντ’ αυτ�ύ �ι α�ιω-ματικ�ί παρ�υσίασαν τ� δικ� τ�υςσ�έδι� μετα�ύ Mαρτί�υ και Aυγ�ύ-

στ�υ 1968, τ� �π�ί� και κύρωσαν μεδημ�ψή�ισμα υπ� καθεστώς εκτάκτ�υανάγκης. T� νέ� σύνταγμα, π�υ εί�ετην έγκριση τ�υ 92% των ψη��ρων,απέδιδε τη ν��τρ�πία �σων &ρίσκ�-νταν στην ε��υσία.

O πρωθυπ�υργ�ς, τ� μ�ν� μέλ�ς τηςκυ&έρνησης με έδρα στ� κ�ιν�&�ύλι�,θα λ�γ�δ�τ�ύσε στ� &ασιλιά της «&α-σιλευ�μένης» αυτής «δημ�κρατίας»,αλλά � &ασιλιάς δεν θα εί�ε τ�υς πα-λαι�ύς τ�υ δεσμ�ύς με τις έν�πλες δυ-νάμεις. Tα νέα στ�ι�εία αυτά εισή�θη-σαν στ� σύνταγμα για να διασ�αλισθείπως � στρατ�ς θα ασκ�ύσε τις θεμε-λιώδεις ε��υσίες. T� Συνταγματικ� Δι-καστήρι� και τα άρθρα τ�υ Συντάγμα-τ�ς παρεί�αν στ� στρατ� υπερ&�λικέςε��υσίες.

Eνα μεγάλ� μέρ�ς απ� τις αρμ�δι�-τητες τ�υ υπ�υργ�ύ Aμύνης μετα&ι&ά-σθηκε στην ηγεσία των εν�πλων δυνά-μεων, και �ι πρ�αγωγές, �ι συντά�εις

και �ι δι�ρισμ�ί έγιναν απ�κλειστικέςαρμ�δι�τητες τ�υ στρατ�ύ. Oι απερ-γίες με π�λιτικά κίνητρα τέθηκαν ε-κτ�ς ν�μ�υ. Yπήρ�ε ακ�μη ρήτρα σ�ε-τικά με τ� κ�ιν�&�ύλι�, τ� �π�ί� θα ε-κλεγ�ταν με καθ�λική και μυστική ψη-��ρία και θα �ωρι$�ταν σε δύ� τμή-ματα.

Tα περισσ�τερα κύρια άρθρα τ�υσυντάγματ�ς, ωστ�σ�, θα παρέμενανεπ’ α�ριστ�ν νεκρ� γράμμα. Παράταύτα, � Παπαδ�π�υλ�ς πρ�σπάθησενα παγιώσει τη θέση τ�υ, στηρί$�ντας�λ� και περισσ�τερ� την ε��υσία τ�υστ� σύνταγμα, θέλ�ντας ταυτ��ρ�νανα διευκ�λύνει την απ��ώρηση τ�υστρατ�ύ απ� την κυ&έρνηση. Παρ�υ-σία$ε τ� καθεστώς τ�υ ��ι ως δικτατ�-ρία αλλά ως μια «παρένθεση» απαραί-τητη για να μπ�υν τα πράγματα στηθέση τ�υς. Eως τ�ν Mάι� τ�υ 1970, �Παπαδ�π�υλ�ς απ�τελ�ύσε πλέ�ν τ�ναδια�ιλ�νίκητ� ηγέτη της ��ύντας.

Mετά τ� απ�τυ�ημέν� κίνημα τ�υNαυτικ�ύ, � Παπαδ�π�υλ�ς ανακήρυ-�ε την 1η I�υνί�υ 1973 την εκθρ�νισητ�υ &ασιλιά και την ίδρυση «πρ�εδρι-κής κ�ιν�&�υλευτικής δημ�κρατίας»,την �π�ία έθεσε πρ�ς έγκριση στ�ν ελ-ληνικ� λα�. Σύμ�ωνα με τ� νέ� καθε-στώς, � πρ�εδρ�ς θα εκλεγ�ταν με κα-θ�λική άμεση ψη��ρία για μια �-κταετή περί�δ� και θα εί�ε ευρείες ν�-μ�θετικές και εκτελεστικές αρμ�δι�τη-τες, με έλεγ�� επί των ε�ωτερικών υπ�-θέσεων και των θεμάτων δημ�σιας τά-�ης και εθνικής ασ�αλείας. T� δημ�-ψή�ισμα τ�υ I�υλί�υ τ�υ 1973 διενερ-γήθηκε ενώ ακ�μα η �ώρα ήταν υπ�στρατιωτικ� ν�μ�, και ε�υπηρέτησεδύ� σκ�π�ύς: Kύρωσε τρ�π�λ�γίεςστ� σύνταγμα τ�υ 1968 και ανέδει�ετ�ν Παπαδ�π�υλ� πρ�εδρ� της δημ�-κρατίας. O δικτάτωρ ανέλα&ε τα πρ�ε-δρικά καθήκ�ντα, καθώς τ� 78% τωνψη��ρων εί�αν ψη�ίσει «ναι», δη-


Aθήνα, 3 Σεπτεμ�ρί�υ 1967. Aπ� τ�ν ε�ρτασμ� της «Π�λεμικής αρετής των Eλλήνων» στ� Παναθηναϊκ� Στάδι�: ανυπ�ψίαστ�ι �ι Tρώες – �αντά-ρ�ι μπά��υν τ�ν Δ�ύρει� Iππ� στην Tρ�ία. Θέαμα εκπληκτικ� ως σύλληψη, εκτέλεση και παρ�υσίαση (�ωτ.: K. Γ. Mεγαλ�κ�ν�μ�υ).

Aθήνα, 29 Σεπτεμ�ρί�υ 1968. O Παπαδ�π�υλ�ς σε εκλ�γικ� τμήμα τη μέρα τ�υ δημ�ψη�ίσματ�ς για τ� Σύ-νταγμα (�ωτ.: K. Γ. Mεγαλ�κ�ν�μ�υ).

λαδή με 3.843.000 ψή��υς υπέρ και1.050.000 κατά.

Aντίθετα απ� τ� πρ�ηγ�ύμεν� τ�υ1968, τ� δημ�ψή�ισμα αυτ� πρ�κάλε-σε έντ�νη κριτική απ� διά��ρ�υς �ώ-ρ�υς. Oι π�λιτικ�ί ηγέτες άρ�ισαν ναανασυντάσσ�νται και να εκ�ρά$�υντην αγανάκτησή τ�υς έπειτα απ� αρ-κετά �ρ�νια. Oι δε�ι�ί, κεντρώ�ι και α-ριστερ�ί π�λιτικ�ί, �ι �π�ί�ι πριν απ�τ� 1967 ήταν σ��δρ�ί αντίπαλ�ι, συνα-ντήθηκαν στα κελιά της �υλακής, στ�αρ�ηγεί� της αστυν�μίας και στα �ερ�-νήσια �π�υ εί�αν ε��ρισθεί. Eνωμέν�ιαπ� τ� μίσ�ς τ�υς για τη ��ύντα �δη-γήθηκαν στην επανεκτίμηση των λα-θών τ�υ παρελθ�ντ�ς, στην άμ&λυνσητων π�λιτικών παθών και στην ευθείααπ�κήρυ�η της κληρ�ν�μιάς τ�υ εμ-�υλί�υ π�λέμ�υ και της π�λωσης. Eτσιτέθηκαν �ι &άσεις για μια μελλ�ντικήδιαδικασία π�λιτικής ανανέωσης καιευρείας συναίνεσης.

T� Eπαναστατικ� Συμ&�ύλι� τωνδώδεκα συνταγματαρ�ών, �ι �π�ί�ιπραγματ�π�ίησαν τ� πρα�ικ�πημα, υ-π�&αθμίσθηκε τελικά έναντι της πρ�-σωπ�κεντρικής διακυ&έρνησης απ�τ�ν Γεώργι� Παπαδ�π�υλ� και απ� τη�ιλ�δ��ία τ�υ να στε�θεί με τ� στέ�α-ν� της π�λιτικής ν�μιμ�τητας. H πρ�-σπάθεια τ�υ δικτάτ�ρα να μετα&ι&ά-σει περι�ρισμένες αρμ�δι�τητες σε μιαμετα&ατική κυ&έρνηση π�λιτικών,πρ�κάλεσε την �ργή τ�υ Iωαννίδη, τ�υισ�υρ�ύ άντρα της στρατιωτικής αστυ-ν�μίας και τ� τέλ�ς της ε��υσίας τ�υΠαπαδ�π�υλ�υ.

T�υ Πέτρ�υ Παπακωνσταντίν�υ

Hσισύ�εια πρσπάθειατυ Mακαρίυ να ε�α-σ�αλίσει έναν απτελε-σματικ� στρατιωτικ� ε-�πλισμ� της νεπαγύςKυπριακής Δημκρα-τίας άρ�ισε αμέσως μετάτα «ματωμένα Xριστύ-

γεννα» τυ 1963, πυ έ�εραν στην ημε-ρήσια διάτα�η τ ενδε��μεν δυναμικήςπαρέμ�ασης της Tυρκίας.

Πέραν της ανάγκης θωράκισης της α-μυντικής ικαν�τητας της νήσυ, σε πεί-σμα των ασ�υκτικών περιρισμών τωνΣυνθηκών της Zυρί�ης και τυ Λνδί-νυ, η πρσπάθεια αυτή τυ Aρ�ιεπι-σκ�πυ υπαγρεύθηκε απ� ευρύτερεςπλιτικές στ�εύσεις. Στ διπλωματικ�πεδί, Mακάρις πρσέ�λεπε σε σύ-σ�ιγ�η των σ�έσεών τυ με την EΣΣΔκαι γενικά με τν ανατλικ� συνασπι-σμ�, ώστε να επιτύ�ει κάπια περιθώριαελευθερίας απέναντι στ δύσπιστ ή καιε�θρικά διακείμεν NATO. Στ εσωτε-ρικ� πλιτικ� παι�νίδι της ελληνκυ-πριακής κιν�τητας, α�ετέρυ, ήλπι$ενα ενισ�υθεί έναντι της γρι�ικής αντιπ-λίτευσης, η πία, υπστηρι$�μενη καιαπ� ισ�υρύς κύκλυς των Aθηνών, ε-πεδίωκε την υπν�μευση τηςαδέσμευτης πλιτικής τυ, μεκύρι μ�λ� την Eθνική Φρυ-ρά. Πρ�ανώς, η συγκρ�τησημιας ισ�υρής και απτελεσμα-τικά ε�πλισμένης Πλιτ�υ-λακής, υπ� τν πλιτικ� έλεγ�τυ ιδίυ, θα έλυνε τα �έριατυ Mακαρίυ, αναγρεύ-ντάς τν σε κυρίαρ� της κυ-πριακής πλιτικής $ωής.

Oι πρσπάθειες τυ Mακα-ρίυ επιτα�ύνθηκαν τ καυτ�καλκαίρι τυ 1964, �ταν ιτυρκικί �μ�αρδισμί στηνTυλληρία απκάλυψαν τηντραγική ανεπάρκεια της κυ-πριακής αεράμυνας. E�νταςήδη πρ�ωρήσει σε τλμηράπλιτικά ανίγματα πρς τKρεμλίν, Mακάρις έστειλετν υπυργ� E�ωτερικών τηςKύπρυ, Σπύρ Kυπριανύ,στη M�σ�α, πρκειμένυ να ε-�ασ�αλίσει σ�ιετικής κατα-σκευής πυραύλυς εδά�υς–α-έρς, πυ θα τυ επέτρεπαν νααντιτά�ει μια απτελεσματικήαντίσταση σε πιθανές τυρκι-κές επιδρμές.

Oμως, παρά την άκρα μυστι-κ�τητα, ι κινήσεις τυ Mακα-ρίυ έγιναν γνωστές στην Aθή-να, πρκαλώντας ισ�υρές αντιδράσειςστυς κ�λπυς της πλιτικής και στρα-τιωτικής ηγεσίας. Aλλά ι επίμνες πρ-σπάθειες τυ Πέτρυ Γαρυ�αλιά, υ-πυργύ Aμυνας της κυ�έρνησης Γ.Παπανδρέυ και έμπιστυ τυ Θρ�νυκαι τυ αμερικανικύ παράγντα, να α-πτρέψει τν Mακάρι απ� αυτή την κί-νηση, απέ�ησαν άκαρπες.

Στις 30 Σεπτεμ�ρίυ, Kυπριανύσυμ�ωνεί με τυς Σ�ιετικύς για την �-ρήγηση των πυραύλων και δρμλγεί-ται η διαδικασία για την παράδσή τυςστη ν�μιμη κυ�έρνηση της Λευκωσίας.

Tα πρώτα �ρτία των ρωσικών πυ-ραύλων (για την ακρί�εια, επρ�κειτγια τις �άσεις τυς, καθώς ι εκρηκτικίκώνι επρ�κειτ να έλθυν σε δεύτερ�ρ�ν) �θάνυν, υπ� συνθήκες άκραςμυστικ�τητας, στην Kύπρ μέσω Aλε-�άνδρειας, στις 11 Iανυαρίυ 1965.

Kατά μυστηριώδη τρ�π, η είδηση«διαρρέει» ��ι στν τυρκικ� ή τν αμε-ρικανικ� Tύπ, �πως θα μπρύσε ναυπθέσει κανείς, αλλά σε... αθηναϊκές ε-�ημερίδες, πρκαλώντας, �πως ήταν�υσικ�, διεθνή σάλ. Σε �ρ�ν μηδέν, Aμερικαν�ς πρεσ�ευτής στην Aθήνα X.Λαμπυίς πραγματπιεί έντν διά�η-

μα στν Γ. Παπανδρέυ, ενώ υπυρ-γ�ς Aμυνας των HΠA P�μπερτ Mακνα-μάρα διαμηνύει στν Γαρυ�αλιά �τι ιAμερικανί δεν θα ανε�θύν μια δεύτε-ρη Kύ�α. Παράλληλα, εναντίν της ε-γκατάστασης των πυραύλων τάσσεται,με επιστλή τυ στν Mακάρι, και στρατηγ�ς Γρί�ας, επικαλύμενς τε-�νικύς και πλιτικύς λ�γυς, αν καιείναι ηλίυ �αειν�τερν �τι μ�ν ι δεύ-τερι παί$υν απ�ασιστικ� ρ�λ στηστάση τυ.

Yπ� τ �άρς των συνδυασμένων πιέ-σεων πυ δέ�εται απ� Aθήνα, Λνδίνκαι Oυάσιγκτν, Mακάρις τελικά θα

αναγκασθεί να υπ�ωρήσει. Oι ρωσικίπύραυλι δεν θα εγκατασταθύν πτέστην Kύπρ, καθώς Aρ�ιεπίσκπςθα τυς παραδώσει στην Aίγυπτ τυπρέδρυ Nάσερ, έναντι ικνμικώνανταλλαγμάτων.

Eνάμιση �ρ�ν αργ�τερα, ένα παρ�-μι σενάρι διαδραματί$εται και πάλιστ τρικυμιώδες πλιτικ� σκηνικ� τηςKύπρυ. Aυτή τη �ρά, Mακάριςστρέ�εται πρς την Πράγα. Στα τέληNεμ�ρίυ τυ 1966, �ρτία τσε�σλ-�άκικων �πλων �ε�ρτώννται στ λι-μάνι της Λεμεσύ και παραλαμ�άν-νται απ� ανθρώπυς τυ Kυπρίυ πρ-έδρυ. Ωστ�σ, παρακρατικ�ς μη�α-νισμ�ς τυ Γρί�α ανακαλύπτει τη μυστι-κή συναλλαγή και ενημερώνει τν στρα-τηγ�, πίς, με τη σειρά τυ, ειδπι-εί την Aθήνα και τν �έν παράγντα.Δημιυργείται σκάνδαλ διεθνών δια-στάσεων, παρά την απέλπιδα πρσπά-θεια τυ Mακαρίυ να δικαιλγήσειτις κινήσεις τυ επικαλύμενς την ανά-γκη ενίσ�υσης της κυπριακής αστυν-μίας. Tελικά, ύστερα απ� απαίτηση τηςTυρκίας, επικυρύμενης για ακ�μαμία �ρά απ� τυς Aμερικανύς, τατσε�σλ�άκικα �πλα παραδίδνταιστυς «κυαν�κρανυς» τυ OHE, α�ή-νντας τν Mακάρι γυμν� στρατιωτι-

κά, με μ�νη θωράκιση την π-λιτική υπστήρι�η της συντρι-πτικής πλειψη�ίας των Eλλη-νκυπρίων.

Mε τ πρα�ικ�πημα της21ης Aπριλίυ, αρ�ί$ει η αντί-στρ�η μέτρηση πρς τν πλή-ρη, υσιαστικά, στρατιωτικ�α�πλισμ� της Kυπριακής Δη-μκρατίας. Aπ� την πρώτηστιγμή, τ δικτατρικ� καθε-στώς των Aθηνών ενέγραψεστην ημερήσια διάτα�η τηνπρπτική ανατρπής τυMακάριυ απ� τυς γρι�ι-κύς. Hδη την 1η Iυλίυ, ι υ-π� καθεστώς στυγνής λγκρι-σίας εκδιδ�μενες αθηναϊκές ε-�ημερίδες �ιλ�ενύν σε πε-ρίπτη θέση σ��λι «αρμδίωνκύκλων» τυ αθηναϊκύ καθε-στώτς:

«Oταν αρ�ί$υν εθνικί α-γώνες απ�ασιστικής σημα-σίας, αι πρώται πρσπάθειαιστρέ�νται πρς την εκκαθά-ρισιν τυ εσωτερικύ μετώπυ[...] Eις την περίπτωσιν της Kύ-πρυ, τα ανθενωτικά αυτάστι�εία δεν είναι μ�νν ικμμυνισταί και ι συνδι-π�ρι. Eίναι και ι ψευδενω-τικί, ι υπκριταί, ι καιρ-

σκ�πι και ι συμ�ερντλ�γι [...]

Oλι αυτί είναι αρνηταί και λιπτά-κται τυ αγώνς, δι�τι η πλιτική των -δηγεί εις τν εντα�ιασμ�ν της Eνώσεως.Δυστυ�ώς, μετα�ύ αυτών συγκαταλέγ-νται και πρ�σωπα κατέ�ντα ανώταταςθέσεις εις την Πλιτείαν και επηρρεά$-ντα την ηγεσίαν τυ κυπριακύ λαύ.

Πρέπει λιπ�ν, εις τας παραμνάς α-π�ασιστικών ε�ελί�εων, τα πρ�σωπααυτά να απμνωθύν και να ε�ανα-γκασθύν �πως εγκαταλείψυν τα α-�ιώματά των και την ανεύθυνν πλιτι-κήν των».


O πρωθυπ�υργς Γεώργι�ς Παπανδρέ�υ και � πρεδρ�ς της Kύπρ�υαρ�ιεπίσκ�π�ς Mακάρι�ς, κατά την επίσκεψη τ�υ τελευταί�υ στηνAθήνα, στις 6 Mαΐ�υ 1965, σε !άση νέας έντασης τ�υ Kυπριακ�ύ. Στ�μέσ�ν, � Aνδρέας Παπανδρέ�υ, εκ νέ�υ αναπληρωτής υπ�υργς Συ-ντ�νισμ�ύ στην κυ#έρνηση Kέντρ�υ (!ωτ.: Greca Foto Press).

Kύπρς:

Aν�ύρωτη

Πλιτεία


Aθήνα, 16 Iαν�υαρί�υ 1970. O Kύπρι�ς πρεδρ�ς αρ�ιεπίσκ�π�ς Mακάρι�ς εν μέσω δημ�σι�γρά!ων κατάτη διέλευσή τ�υ απ την ελληνική πρωτεύ�υσα. E�ει ειδ�π�ιηθεί απ τ�υς Aμερικαν�ύς τι έ�ει �ργανω-θεί αππειρα δ�λ�!�νίας τ�υ μλις επιστρέψει στη Λευκωσία. Δυ� μέρες αργτερα εί�ε π�λύωρες συν�-μιλίες στη Pώμη με τ�ν #ασιλιά Kωνσταντίν� (!ωτ.: K. Γ. Mεγαλ�κ�νμ�υ).

Aπ την �ρκωμ�σία, ενώπι�ν τ�υ Παπαδπ�υλ�υ και τ�υ Zωιτάκη, στις 18 Δεκεμ#ρί�υ 1967, τ�υ Παναγιώ-τη Πιπινέλη ως υπ�υργ�ύ E&ωτερικών τ�υ στρατιωτικ�ύ καθεστώτ�ς. Oρκίστηκαν επίσης υπ�υργ�ί, �ι Aδ.Aνδρ�υτσπ�υλ�ς (Oικ�ν�μικών), Π. T�τμης (Συγκ�ινωνιών) και Παν. T'ε#ελέκ�ς (Δημσιας Tά&ης)(!ωτ.: K. Γ. Mεγαλ�κ�νμ�υ).

Eνώ στ παρασκήνι η �ύντα τωνσυνταγματαρ�ών απεργά$εται σ�έδιαανατρπής και δλ�νίας τυ Mακα-ρίυ, στ διπλωματικ� πρσκήνι ε-γκαινιά$ει μια πλιτική ελληντυρκι-κύ διαλ�γυ, ευελπιστώντας σε μια λύ-ση τυ Kυπριακύ στη δι�τμική λγι-κή τυ σ�εδίυ Aτσεσν. Στ πλαίσιαυτ�, ργανώνει, μετά �ανών και λα-μπάδων, στις 9 Σεπτεμ�ρίυ τυ 1967,συνάντηση των πρωθυπυργών τηςEλλάδας και της Tυρκίας, Kωνσταντί-

νυ K�λλια και Συλεϊμάν Nτεμιρέλ,στα σύνρα των δύ �ωρών, στν E�ρ.Φυσικά, τις διαπραγματεύσεις με τνNτεμιρέλ �ειρί$εται ��ι διακσμητικά«πρωθυπυργεύων» K�λλιας, αλλά ι-σ�υρ�ς άνδρας της �ύντας, συνταγμα-τάρ�ης Γεώργις Παπαδ�πυλς.

Aνα�ρικά με τ πραγματικ� περιε-��μεν των συνμιλιών, απκαλυπτικήείναι η μυστική έκθεση της υπηρεσίαςπληρ�ριών και αναλύσεων τυ αμε-ρικανικύ υπυργείυ E�ωτερικών,

πυ θα συντα�θεί δύ μήνες αργ�τερα:«Aυτ� πυ δε θα μάθει πτέ ίσως η ελ-

ληνική κινή γνώμη», γρά�ει συντάκτηςτης έκθεσης, «είναι η πρσ�ρά της �ύ-ντας να δι�τμήσει την Kύπρ και να τημιραστεί με την Tυρκία, α�ύ ανατρέ-ψει τν Mακάρι μέσω τυ Γρί�α και επε-κτείνει τ καθεστώς της και στη νήσ».

Tην εκτίμηση αυτή επι�ε�αίωσε και τ�τε πρεσ�ευτής των HΠA στην Eλλά-δα, σε συνέντευ�η πυ παρα�ώρησεστν δημσιγρά� Aλέ�η Παπα�ελά

τ 1995. Oπως πρκύπτει απ� αυτά ταστι�εία, Παπαδ�πυλς πρ�σ�ερεστν Nτεμιρέλ τη �άση της Δεκελείας,μεγάλ μέρς της κυπριακής γης και ει-δικά πρν�μια στυς τυρκκυπρια-κύς θυλάκυς της ελληνικής $ώνης,πρκειμένυ να πετύ�ει μια κατ’ επί�α-σιν «Eνωση», πυ, �πως υπλ�γι$ε, θαεμ�ανι$�ταν ως θρίαμ�ς της «εθνσω-τηρίυ επαναστάσεως». Ωστ�σ Nτε-μιρέλ, δύσπιστς για τις πρθέσεις αλλάκαι για τη δυνατ�τητα των στρατιωτι-κών να επι�άλυν μια τέτια λύση, δενδεσμεύθηκε για τίπτα και η πλυδια-�ημισμένη συνάντηση τυ E�ρυ κατέ-λη�ε σε απτυ�ία.

H Kύπρς κλήθηκε για πρώτη �ράνα πληρώσει �αρύ τίμημα για τυς τυ�-διωκτισμύς των στρατιωτικών τν N-έμ�ρι τυ ίδιυ �ρ�νυ, �ταν δημιυρ-γείται και πάλι πλεμική ατμ�σ�αιραστ νησί, ύστερα απ� αι�νιδιαστική επί-θεση τυ Γρί�α στ υπ� τυρκκυπρια-κ� έλεγ� �ωρι� των Aγίων Θεδώρων.Oι ε�θρπρα�ίες γενικεύνται στην πε-ρι�ή της K�ίνυ, με τη συμμετ�ή δυ-νάμεων πε$ικύ, πυρ�λικύ και τε-θωρακισμένων, και με την τυρκικήEθνσυνέλευση να ε�υσιδτεί την κυ-�έρνηση να πρ�ωρήσει σε εισ�λή.

Aυτή τη �ρά, η διεθνής συγκυρία ή-ταν ε�αιρετικά δυσμενής για την ελληνι-κή και την ελληνκυπριακή πλευρά. O�ιμ�ν γιατί η Σ�ιετική Eνωση δεν εί�εκανένα λ�γ να επέμ�ει υπέρ εν�ς καθε-στώτς πυ έ�ει κάνει την κμμυνιστ-�αγία επίσημη ιδελγία και πρακτικήτυ. Aλλά και γιατί, με πρ�σ�ατ τν α-ρα�ϊσραηλιν� «Π�λεμ των E�ι Hμε-ρών», η γεωστρατηγική σημασία τηςTυρκίας πρ��αλλε ενισ�υμένη �σ π-τέ στα μάτια τυ NATOϊκύ παράγντα.

Σ’ αυτ� τ ��ντ, ειδικ�ς απεσταλ-μένς τυ πρέδρυ T$�νσν, ΣάιρυςBανς, πυ έ�τασε εσπευσμένα στηνAθήνα στις 23 Nεμ�ρίυ, δεν μετέ�ερεστις απσκευές τυ παρά μ�ν πιέσειςκαι εκ�ιασμύς. Eντρμη η �ύντα, συ-μπερι�έρθηκε σαν τν μαθητευ�μενμάγ τυ μεσαιωνικύ παραμυθιύ,πυ αδυνατεί να ελέγ�ει τα κακά πνεύ-ματα πυ τ�σ αστ��αστα απελευθέρω-σε. Eτσι, ι στρατιωτικί ανέθεσαν τ υ-πυργεί E�ωτερικών στν έμπειρ π-λιτικ� Π. Πιπινέλη, ελπί$ντας �τι θακατά�ερνε να �γάλει, �πως �πως, τακάστανα απ� τη �ωτιά. Ωστ�σ, τ α-ντίτιμ υπήρ�ε �αρύτατ: Πρκειμένυνα απ�ύγει μια τυρκική εισ�λή σταεπ�μενα εικσιτετράωρα –κάτι πυ θαήταν μιραί, με δεδμένη την απδιρ-γάνωση τυ στρατύ και την κατάρρευ-ση τυ εσωτερικύ μετώπυ πυ έ�ει ε-πι�έρει η �ύντα– Πιπινέλης υπ�ώ-ρησε κατά κράτς στις αμερικανικέςπιέσεις και δέ�θηκε να απσύρει ηEλλάδα απ� την Kύπρ τη μεραρ�ίαπυ με τ�σ κ�π εί�ε κατα�έρει να ε-γκαταστήσει Γ. Παπανδρέυ.

H αντίστρ�η μέτρηση για τν «Aττί-λα» εί�ε ήδη αρ�ίσει. «Aν�ύρωτη Π-λιτεία» πλέν η Kύπρς εγκαταλεί�θη-κε να σηκώσει μ�νη της τ σταυρ� τυμαρτυρίυ, ενώ η συγκρ�τηση της ακρ-δε�ιάς, συνωμτικής, τρμκρατικήςργάνωσης «Eθνικ�ν Mέτωπν», τνMάρτι τυ 1969, απ� τα ενεργύμενατης �ύντας, και η πρώτη απ�πειρα δ-λ�νίας τυ Mακαρίυ με εκρηκτικά,στν περί�λ τυ πρεδρικύ Mεγά-ρυ, στις 27 Oκτω�ρίυ 1969, έρι�αν �α-ριές σκιές στ ήδη $�ερ� πλιτικ� σκη-νικ� της Kυπριακής Δημκρατίας.


Στιγμι�τυπ απ� τη δίκη τριάντα εν�ς μελών τυ «Πατριωτικύ Aντιδικτατρικύ Mετώπυ» (ΠAM) στ Eκτακτ Στρατδικεί Aθηνών, στις 15–21Nεμ�ρίυ 1967. Hταν η πρώτη μεγάλη δίκη μελών αντιστασιακής ργάνωσης (�ωτ.: Hνωμένι Φωτρεπ�ρτερ).

Aντιστασιακές �ργανώσειςT�υ Oθωνα Tσ�υνάκ�υ

T� πρα�ικ�πημα της 21ηςAπριλί�υ �ρήκε παντελώςανέτ�ιμ� τ�ν π�λιτικ� κ�σμ�να πρ��άλει κάπ�ιας μ�ρ-�ής �υσιαστική αντίστασηκαι, απ� αυτήν την άπ�ψη, �αι�νιδιασμ�ς των κινημα-τιών υπήρ�ε απ�λυτ�ς. Mέ-

σα σε λίγες ώρες διαλύθηκαν �λ�ι �ι π�-λιτικ�ί σ"ηματισμ�ί, τα συνδικάτα και �ι�ργανώσεις νε�λαίας, ενώ "ιλιάδες π�λί-τες ενταγμέν�ι στα ν�μιμα κ�μματα, ε-νεργ�ί π�λίτες ασ"�λ�ύμεν�ι με τα κ�ινά–ιδίως απ� τ�ν ευρύτερ� "ώρ� της Aρι-στεράς και της Kεντρ�αριστεράς– συνε-λή�θησαν και στάλθηκαν σε τ�π�υς ε-κτ�πισης.

Oσ�ι συνειδητ�ί π�λίτες παρέμεναν α-σύλληπτ�ι και θεωρ�ύσαν καθήκ�ν τ�υςνα αντιπαρατεθ�ύν στ� στρατιωτικ� κα-θεστώς και να υπερασπισθ�ύν τη δημ�-κρατία, απ��άσισαν να συγκρ�τήσ�υν–ή να πρ�σ"ωρήσ�υν σε ήδη συγκρ�τη-μένες– παράν�μες �ργανώσεις με σα�ή

αντιδικτατ�ρικ� "αρακτήρα. Πράγματι,κατά τα "ρ�νια π�υ ακ�λ�ύθησαν, συ-γκρ�τήθηκαν και έδρασαν δεκάδες αντι-καθεστωτικές �ργανώσεις, π�υ ε�έ�ρα-$αν �λ� σ"εδ�ν τ� π�λιτικ� �άσμα, απ�την κ�μμ�υνιστική Aριστερά μέ"ρι καιτη �ασιλ��ρ�να Δε�ιά. Kάπ�ιες απ’ αυ-τές, ανε�αρτήτως της μα$ικ�τητάς τ�υς,έκαναν ιδιαίτερα αισθητή την παρ�υσίατ�υς με λιγ�τερ� ή περισσ�τερ� δυναμι-κές αντιδικτατ�ρικές ενέργειες, ενώ άλ-λες παρέμειναν απλές πρ�θέσεις «στα"αρτιά» ή μικρ�ί ανενεργ�ί �μιλ�ι. Σε κά-θε περίπτωση, πάντως, καμιά αντιδικτα-τ�ρική �ργάνωση δεν μπ�ρεσε να απ�-κτήσει τη μα$ικ�τητα ή την εμ�έλεια π�υθα της επέτρεπε να ηγηθεί εν�ς ισ"υρ�ύαντιστασιακ�ύ κινήματ�ς, αντίστ�ι"�υμε εκείν� της κατ�"ικής περι�δ�υ ή τωνκινημάτων π�υ έδρασαν σε άλλες "ώρεςμε αυταρ"ικά καθεστώτα, π.". στη στρα-τ�κρατ�ύμενη Λατινική Aμερική.

Xωρίς να υπ�τιμάται η αντιδικτατ�ρι-κή δράση της �π�ιας μικρής ή μεγάληςπαράν�μης �ργάνωσης αυτής της περι�-δ�υ, μπ�ρ�ύμε να π�ύμε �τι κάπ�ιες απ�

αυτές έγιναν ιδιαίτερα γνωστές, είτε για-τί έδωσαν τ� έναυσμα της �ργανωμένηςαντιδικτατ�ρικής δράσης είτε γιατί συ-σπείρωσαν έναν σημαντικ� αριθμ� αγω-νιστών είτε γιατί η π�λιτική τ�υς παρ�υ-σία �ρήκε άμεση πρ�έκταση στη μεταπ�-λιτευτική περί�δ�. Mε αυτά και μ�ν� τακριτήρια, �ι γνωστ�τερες αντιδικτατ�ρι-κές �ργανώσεις των πρώτων "ρ�νων τηςδικτατ�ρίας υπήρ�αν �ι ακ�λ�υθες:

Πατριωτικ Aντιδικτατ�ρικ Mέτω-π�/ΠAM: H συγκρ�τηση τ�υ ΠAM άρ-"ισε απ� την επ�μένη της δικτατ�ρίαςκαι –�πως πρ�κύπτει και απ� την π�λυ-γρα�ημένη ιδρυτική τ�υ διακήρυ�η– �-λ�κληρώθηκε στις αρ"ές Mαΐ�υ τ�υ1967. Πρωτεργάτες τ�υ υπήρ�αν διωκ�-μενες πρ�σωπικ�τητες και στελέ"η τηςAριστεράς, με κυρι�τερες τ�ν μ�υσικ�-συνθέτη και ηγέτη της Δημ�κρατικής Nε-�λαίας Λαμπράκη, Mίκη Θε�δωράκη, τ�δημ�σι�γρά�� Γιώργη B�τση, τ�νEΔAΐτη συνδικαλιστή Tάσ� Δήμ�υ, ταστελέ"η τ�υ KKE Kώστα Φιλίνη καιAντώνη Mπριλάκη και τ�ν AριστείδηMανωλάκ�. T� ΠAM ε�έδωσε την πα-

ράν�μη ε�ημερίδα «Nέα Eλλάδα» και έ-κανε γρήγ�ρα αισθητή την παρ�υσίατ�υ, ιδίως στην περι�"ή τ�υ λεκαν�πεδί-�υ και, αργ�τερα, στη Θεσσαλ�νίκη. Πα-ρά τις πρ�σπάθειές της για π�λιτική δι-εύρυνση, παρέμεινε κυρίως "ώρ�ς αρι-στερής ανα��ράς. Yπέστη σ��αρά και ε-πανειλημμένα πλήγματα απ� τις διωκτι-κές αρ"ές: συλλήψεις, κακ�π�ιήσεις και�αριές καταδίκες στελε"ών και μελώντ�υ απ� έκτακτα στρατ�δικεία. Mετά τηδιάσπαση τ�υ KKE, τ�ν Φε�ρ�υάρι�τ�υ 1968, τ� μεγαλύτερ� μέρ�ς των στε-λε"ών της συμπ�ρεύτηκε με τις δυνάμειςπ�υ αργ�τερα θα συγκρ�τ�ύσαν τ� KKEEσωτερικ�ύ.

Δημ�κρατική Aμυνα/Δ.A.: Συγκρ�τή-θηκε στην Aθήνα λίγες μέρες μετά την ί-δρυση τ�υ ΠAM, απ� αντιστασιακ�ύςπρ�σκείμεν�υς κυρίως στ�υς "ώρ�υς τ�υKέντρ�υ και της Kεντρ�αριστεράς: στε-λέ"η της Eνωσης Kέντρ�υ, τ�υ Oμίλ�υΠαπαναστασί�υ, της Eλληνικής Σ�σιαλ-δημ�κρατικής Eνωσης κ.ά. Πρώτ�ς π�λι-τικ�ς εκπρ�σωπ�ς της υπήρ�ε � Γεώρ-γι�ς Mυλωνάς, ενώ στ� δυναμικ� της α-


H EΛΛAΔA 1965 –1970

O Mίκης Θεδωράκης συνμιλεί με τν συνήγρ� τυ Xριστ. Aργυρ�πυλ σε έ-να διάλειμμα της δίκης τυ, στις 22 Iανυαρίυ 1968. Eί"ε καταδικαστεί για αντί-σταση και περιύ�ριση αρ"ής, σε �υλάκιση 9,5 μηνών. E#ι μέρες αργ�τερα απ�υ-λακίστηκε, ευεργετύμενς απ� την αμνηστία τυ Δεκεμ�ρίυ 1967. Στις 21 Aυ-γύστυ εκτπίστηκε στ Παρθένι της Λέρυ (�ωτ.: K.Γ. Mεγαλκν�μυ).

νήκαν επι�ανείς πρ�σωπι-κ�τητες της πανεπιστημια-κής κ�ιν�τητας και τηςπνευματικής $ωής (Γεώρ-γι�ς–Aλέ�ανδρ�ς Mαγκά-κης, Σάκης Kαράγιωργας,Bασίλης Φίλιας κ.ά.), πρώην��υλευτές, ��ιτητές και ε-παγγελματίες. Σύντ�μα ηΔημ�κρατική Aμυνα απέ-κτησε παράρτημα στη Θεσ-σαλ�νίκη (Στέλι�ς Nέστ�-ρας, Παύλ�ς Zάννας κ.ά.),με α�ι�λ�γη αντιδικτατ�ρι-κή παρ�υσία. T� 1970, η �ρ-γάνωση υπέστη συντριπτικ�πλήγμα απ� τις διωκτικέςαρ"ές, μετά την τυ"αία πυ-ρ�δ�τηση εκρηκτικ�ύ μη"α-νισμ�ύ στ� σπίτι τ�υ καθη-γητή Σ. Kαράγιωργα, και δε-κάδες στελέ"η και μέλη τηςσυνελή�θησαν και, μετά α-π� π�λύμηνες ταλαιπωρίεςαπ� τις ανακριτικές αρ"ές,δικάστηκαν απ� έκτακτ�στρατ�δικεί� και καταδικά-στηκαν σε �αρύτατες π�ι-νές. T� στρατιωτικ� καθε-στώς –επιδιώκ�ντας να εμ-�ανίσει τ�υς π�λεμί�υς τ�υως κ�ιν�ύς τρ�μ�κράτες– έ-δωσε μεγάλη δημ�σι�τηταστη δίκη εκείνη, η �π�ία τε-λικά απ�δεί"τηκε «μπ�ύμε-ρανγκ» για τ� ίδι�, ιδίως μετις απ�καλύψεις για �ασα-νισμ�ύς κρατ�υμένων καιτις θαρραλέες απ�λ�γίεςπ�λλών απ� τ�υς κατηγ�-ρ�υμέν�υς.

Pήγας Φεραί�ς/P.Φ.:Yπήρ�ε η πρώτη και μ�νη α�ι�λ�γη αντι-δικτατ�ρική �ργάνωση νε�λαίας. Συ-γκρ�τήθηκε στην Aθήνα στα τέλη τ�υ1967, απ� στελέ"η και μέλη τ�υ ευρύτε-ρ�υ πρ�δικτατ�ρικ�ύ αριστερ�ύ ��ιτη-τικ�ύ "ώρ�υ. Σύμ�ωνα με τις διακηρύ-�εις της, απ�σκ�π�ύσε στη σύμπη�η εν�ς

μα$ικ�ύ και υπερκ�μματικ�ύ αντιστα-σιακ�ύ κινήματ�ς της σπ�υδά$�υσας,αλλά και της εργα$�μενης νε�λαίας, στ��π�ί� εί"αν θέση και αγωνιστές με κε-ντρ��ιλελεύθερα ή και δε�ιά �ρ�νήμα-τα. H �ργάνωση –�ργαν� της �π�ίας ή-ταν η παράν�μη ε�ημερίδα «Θ�ύρι�ς»–

ανέπτυ�ε σημαντική δράση ιδίως σταπανεπιστήμια. Yπέστη π�λλά πλήγματααπ� τις διωκτικές αρ"ές, δεκάδες μέλητης συνελή�θησαν, �ασανίστηκαν, πα-ραπέμ�θηκαν σε έκτακτα στρατ�δικείαμε �αριές κατηγ�ρίες και, π�λλά απ� αυ-τά, καταδικάστηκαν σε ε��ντωτικές π�ι-

νές. Tα σ��αρά αυτά πλήγματα εμπ�δι-σαν τη μα$ικ�π�ίηση της �ργάνωσης,π�υ πέραν των άλλων πρ��λημάτων της,ενεπλάκη σταδιακά στις ιδε�λ�γικές έρι-δες και αντιπαλ�τητες στ� εσωτερικ� τηςAριστεράς, απ�τ�κες της συν�λικ�τερηςκρίσης της κ�μμ�υνιστικής Aριστεράς

Aθήνα, 24 Mαρτίυ 1969. O υπυργ�ς E#ωτερικών τυ δικτατρικύ καθεστώτς, Παν. Πιπινέλης, «ανακριν�μενς» απ� την Eυρω-παϊκή Eπιτρπή Δικαιωμάτων τυ Aνθρώπυ, στ πλαίσι της διαδικασίας τελικής αππμπής της Eλλάδας απ� τ Συμ�ύλι της Eυ-ρώπης (�ωτ.: K.Γ. Mεγαλκν�μυ).


H"ρ�νική απ�μάκρυνση απ� τ� κλίμα των πρώτων με-τεμ�υλιακών "ρ�νων και η σταδιακή �σ� και δύσκ�ληε��μάλυνση της π�λιτικής $ωής τ�υ τ�π�υ, άσκησε, �-πως είναι �υσικ�, καταλυτικές επιδράσεις στ� εσωτερι-

κ� των π�λιτικών δυνάμεων. H επτά"ρ�νη απριλιανή δικτατ�-ρία ενέτεινε τις $υμώσεις, απ� τις �π�ίες αναδύθηκαν νέες δυ-νάμεις και τάσεις π�υ, μετά την πτώση της "�ύντας, διαμ�ρ-�ωσαν τ� μεταπ�λιτευτικ� π�λιτικ� σκηνικ�.

H κρίση π�υ υπέ��σκε στ�υς κ�λπ�υς της κ�μμ�υνιστικήςAριστεράς, ήδη πριν απ� τ� τέλ�ς τ�υ εμ�υλί�υ, εντάθηκε με-τά την επικράτηση τ�υ απριλιαν�ύ πρα�ικ�πήματ�ς και κ�ρυ-�ώθηκε τ�ν Φε�ρ�υάρι� τ�υ 1968, με τη διάσπαση τ�υ εκτ�ςν�μ�υ KKE.

Mε τη λή�η τ�υ εμ�υλί�υ, τ� KKE μπήκε σε μια περί�δ� α-νασύντα�ης υπ� ε�αιρετικά δυσμενείς συνθήκες. Oι �ργανώ-σεις τ�υ στην Eλλάδα εί"αν �υσιαστικά διαλυθεί και δεκάδες"ιλιάδες στελέ"η και μέλη τ�υ εί"αν πλήρως ε��υδετερωθείκαι, στη συντριπτική πλει�ν�τητά τ�υς, �ρίσκ�νταν υπ� καθε-στώς �υλάκισης, εκτ�πισης ή στενής αστυν�μικής παρακ�λ�ύ-θησης. Tην ίδια ώρα, η υπ� τ�ν Nίκ� Zα"αριάδη αυτ�ε��ριστησε "ώρες τ�υ ανατ�λικ�ύ συνασπισμ�ύ κ�μματική ηγεσία, υ-περασπι$�μενη την �ρθ�τητα των π�λιτικών της επιλ�γών, εί-"ε επιδ�θεί σε μια πρ�σπάθεια να εντά�ει σε νέες �ργανωτικέςδ�μές τ�υς δεκάδες "ιλιάδες π�λιτικ�ύς πρ�σ�υγες και να δη-μι�υργήσει τις πρ�ϋπ�θέσεις για επαναδραστηρι�π�ίηση τ�υκ�μματ�ς στην Eλλάδα. Oι μέθ�δ�ί της στη διττή αυτή πρ�-σπάθεια πρ�κάλεσαν μεγάληπ�λιτική-ιδε�λ�γική σύγ"υ-ση και ισ"υρές εσωκ�μματι-κές αντιδράσεις, δεδ�μένωνκαι των αδυναμιών της ηγε-σίας να αντιλη�θεί και να ε-γκλιματισθεί στη νέα π�λιτι-κή πραγματικ�τητα στη με-τεμ�υλιακή Eλλάδα.

H σύγ"υση επιτάθηκε μετάτην ίδρυση της EΔA, τ�1951, η �π�ία �ρισκ�ταν μενυπ� την επιρρ�ή τ�υ εκτ�ςν�μ�υ KKE, δεν απ�τελ�ύσε�μως, �πως απέδει�αν �ι ε-�ελί�εις, και ενεργ�ύμεν� τηςτ�τε κ�μματικής ηγεσίας σεπ�λιτικ� και �ργανωτικ� ε-πίπεδ�. Πι� απλά, με τη συ-γκρ�τηση αυτ�ύ τ�υ ν�μιμ�υσ"ήματ�ς της εαμ�γεν�ύςAριστεράς, τ� KKE κατ�ρθωσε μεν να πρ�σπελάσει στις εσω-τερικές π�λιτικές ε�ελί�εις, παράλληλα �μως δημι�ύργησε καιτ�υς �ρ�υς για την αυτ�αναίρεσή τ�υ σε μεγάλη μερίδα στελε-"ών και �παδών, π�υ, ασ"έτως της �π�ιας συναισθηματικήςπρ�σδεσής τ�υς σε αυτ�, εγκλιματίστηκαν στη νέα πραγματι-κ�τητα της ν�μιμ�τητας και "αλάρωσαν τις σ"έσεις τ�υς με τ�νεκτ�ς Eλλάδας ηγετικ� μη"ανισμ� τ�υ κ�μματ�ς.

Oι δια��ρετικές αντιλήψεις για την ιδε�λ�γική ταυτ�τητα,αλλά και την �ργανωτική δ�μηση τ�υ κ�μματ�ς, εμ�ανίστη-καν μετά την 6η Oλ�μέλεια τ�υ 1956, η �π�ία καταδίκασε �ρι-στικά την παλαιά σταλινική ηγεσία τ�υ N. Zα"αριάδη και τιςμεθ�δ�υς της. Kατά τα "ρ�νια π�υ ακ�λ�ύθησαν, αναπτύ"θη-κε έντ�ν�ς πρ��ληματισμ�ς για τ� ρ�λ� τ�υ KK στη νέα ελλη-νική πραγματικ�τητα, με δεδ�μένη την αναγκαστική παραμ�-νή της ηγεσίας τ�υ εκτ�ς Eλλάδ�ς, και κυρίως για τις σ"έσειςτ�υ με την EΔA, τη ν�μιμη κ�ιν��υλευτική έκ�ραση της εα-μ�γεν�ύς Aριστεράς.

H απή"ηση της EΔA, �πως καταγρά�ηκε στ� απ�τέλεσμα τωνεκλ�γών τ�υ 1958, π�υ την ανέδει�αν σε α�ιωματική αντιπ�λί-τευση, δεν ήταν μ�ν� μια ισ"υρή ένεση αισι�δ��ίας: τ� απ�τέλε-σμα εκείν� άν�ι�ε τ�υς «ασκ�ύς τ�υ Aι�λ�υ» στ�υς κ�λπ�υς τηςελληνικής κ�μμ�υνιστικής Aριστεράς, καθώς ενθάρρυνε να εκ-�ραστ�ύν �ι απ�ψεις π�υ $ητ�ύσαν να τεθεί επί τάπητ�ς τ� $ή-τημα των σ"έσεων KKE-EΔA, και άρ"ισε να κερδί$ει έδα��ς η ι-δέα για �υσιαστικ� π�λιτικ� παρ�πλισμ� τ�υ KKE και ανάδει�ητης EΔA σε ��ρέα της ελληνικής μαρ�ιστικής Aριστεράς και αυ-τ�ν�μημέν� κέντρ� π�λιτικών απ��άσεων.

Mετά τ� 8� Συνέδρι� τ�υ KKE, τ�ν Aύγ�υστ� τ�υ 1961, �ιτάσεις εκείνες πήραν σα�έστερη μ�ρ�ή, με κύρι�υς εκ�ραστέςτ�υς τ�ν πρ�εδρ� της EΔA, Γιάννη Πασαλίδη, τ�ν Hλία Hλι�ύκαι τ�ν Σταύρ� Hλι�π�υλ�, τις απ�ψεις των �π�ίων ασπάστη-καν, στη συνέ"εια, επι�ανή στελέ"η της εντ�ς («κλιμάκι� εσω-τερικ�ύ») και εκτ�ς Eλλάδας ηγεσίας τ�υ KKE. T� 1964 �ι διε-νέ�εις άρ"ισαν να παίρν�υν τη μ�ρ�ή αν�ι"τής ρή�ης, και τ�νεπ�μεν� "ρ�ν�, στην 8η Oλ�μέλεια τ�υ KKE, έγινε σα�ής η α-δυναμία γε�ύρωσης των δια��ρών. H μία πλευρά, με εκ�ρα-

στές τ�ν γενικ� γραμματέα τ�υ KKE, Kώστα K�λιγιάννη, καιτ�ν �υλακισμέν� στην Eλλάδα Xαρίλα� Φλωράκη, υπ�στήρι-�ε την «ιδε�λ�γική καθαρ�τητα» τ�υ κ�μματ�ς –με κεντρικ�αίτημα τη ν�μιμ�π�ίησή τ�υ– και τη λειτ�υργία �ε"ωριστών α-π� την EΔA �ργανώσεών τ�υ στην Eλλάδα. H άλλη πλευρά ε-πέμεινε στη διάλυση των �ργανώσεων τ�υ KKE στην Eλλάδα,α�ήν�ντας ωστ�σ� περιθώρια για κάπ�ια ενδιάμεση συμ�ι�α-στική λύση. H 10η Oλ�μέλεια (Δεκέμ�ρι�ς 1966 – Iαν�υάρι�ς1967), έλα�ε συμ�ι�αστικές και, �πως απ�δεί"θηκε, ατελέσ��-ρες απ��άσεις, κυρίως τη μετα��ρά τ�υ καθ�δηγητικ�ύ κέ-ντρ�υ στην Eλλάδα, αλλά και την ανασύντα�η των �ργανώσε-ων τ�υ KKE.

Mε την εγκαθίδρυση της δικτατ�ρίας της 21ης Aπριλί�υ1967, �ι διενέ�εις πέρασαν στ� περιθώρι� μ�ν� για λίγ�: σύ-ντ�μα άρ"ισε ένας μαραθώνι�ς αλληλ�κατηγ�ριών και απ�δ�-σης ευθυνών για την έλλειψη πρ�ετ�ιμασίας των �ργανωμένωνδυνάμεων της ελληνικής Aριστεράς εν �ψει τ�υ κινδύν�υ συ-νταγματικής εκτρ�πής και τ�υ συνακ�λ�υθ�υ απ�λυτ�υ αι�-νιδιασμ�ύ και των "ιλιάδων συλλήψεων. H ηγετική πτέρυγα ε-πέρριπτε τις ευθύνες στα στελέ"η τ�υ «κλιμακί�υ εσωτερικ�ύ»και στην ηγεσία της EΔA – �τι εί"αν αναγάγει σε πανάκεια τη«ν�μιμ�τητα» και τ�ν «κ�ιν��υλευτισμ�». H άλλη πλευρά α-να$ήτησε τις ευθύνες στην εκτ�ς Eλλάδας ηγεσία – �τι ήταν α-π�σπασμένη απ� την ελληνική πραγματικ�τητα και δέσμιατων γενικ�τερων επιλ�γών τ�υ διεθν�ύς κ�μμ�υνιστικ�ύ κινή-ματ�ς. H «συναινετική», λ�γω δικτατ�ρίας, 11η Oλ�μέλεια,

τ�ν I�ύνι� τ�υ 1967, απλώςανέ�αλε την πλήρη ρή�η.

H �ριστική σύγκρ�υσημπήκε στην τελική ευθεία τ�νIαν�υάρι� τ�υ 1968, με τηνκατά πλει�ψη�ία (4-3) απ�-�αση τ�υ επταμελ�ύς Π�λιτι-κ�ύ Γρα�εί�υ της KεντρικήςEπιτρ�πής τ�υ KKE να πρ�-"ωρήσει στη σύγκληση της12ης Eυρείας Oλ�μέλειας, α-π� την �π�ία ήταν απ�κλει-σμένα, λ�γω �υλάκισης, ε-κτ�πισης ή παραν�μίας, μέλητης K.E. ευρισκ�μενα στηνEλλάδα. Kαταγγέλθηκε τ�τεη κ�μματική ηγεσία �τι, μεαυτή τη ρύθμιση, επεδίωκε ναεπι�άλει αθέμιτα τις απ�ψειςτης. Παρ’ �λα αυτά, �ι δια-�ων�ύντες συμμετεί"αν στην

�λ�μέλεια, αν και δηλών�ντας �τι αμ�ισ�ητ�ύν την εγκυρ�τητάτης. H 12η Oλ�μέλεια συνήλθε στη B�υδαπέστη τ�ν Φε�ρ�υά-ρι� τ�υ 1968, και έλη�ε με την επικράτηση της «ηγετικής» πτέ-ρυγας υπ� τ�ν K. K�λιγιάννη και την καταδίκη και καθαίρεσητης «αντιηγετικής» πτέρυγας Παρτσαλίδη – Δημητρί�υ – Zω-γρά��υ. Oι καθαιρεθέντες αντέδρασαν αν�ι"τά, καταλαμ�άν�-ντας τ�ν κ�μματικ� ραδι�σταθμ� «Φωνή της Aλήθειας» στ�B�υκ�υρέστι, στις 17 Φε�ρ�υαρί�υ 1968, και εκπέμπ�ντας μιαε�αιρετικά �ίαιη ανακ�ίνωση κατά της αντίπαλης πτέρυγας. Hπρά�η εκείνη επισ�ράγισε τη διάσπαση τ�υ KKE, η �π�ία αι�-νιδίασε δυσάρεστα τα "ιλιάδες μέλη και �παδ�ύς της εαμ�γε-ν�ύς Aριστεράς, στην Eλλάδα και στ� ε�ωτερικ�, π�υ δεν εί"ανυπ�πτευθεί ώς τ�τε τ� �άθ�ς τ�υ "άσματ�ς. Kατά τ�υς μήνεςπ�υ ακ�λ�ύθησαν, �ι δύ� πλευρές απ�δύθηκαν σε αγώνα δρ�-μ�υ για τ�ν πρ�σεταιρισμ� των κ�μματικών �ργανώσεων, τ�σ�στ�υς "ώρ�υς των μεταναστών και των π�λιτικών πρ�σ�ύγων�σ� και στ�υς π�λιτικ�ύς κρατ�ύμεν�υς στην Eλλάδα.

H αμ�ι�αία π�λεμική ��ύνθηκε στ� έπακρ� τ�ν Aύγ�υστ�τ�υ ίδι�υ "ρ�ν�υ, �ταν η «αντιηγετική» �μάδα, π�υ π�λύ σύ-ντ�μα θα συγκρ�τ�ύσε τ� KKE εσωτερικ�ύ, με πρ�ταγμα την«ανανέωση» και �ιλελευθερ�π�ίηση τ�υ ελληνικ�ύ κ�μμ�υνι-στικ�ύ κινήματ�ς, κατήγγειλε αν�ι"τά τη σ��ιετική στρατιωτι-κή επέμ�αση στην Tσε"�σλ��ακία και την κατάπνι�η της«Aν�ι�ης της Πράγας», και ήλθε σε ευθεία αντιπαράθεση μετην EΣΣΔ, εισπράττ�ντας κατηγ�ρίες για «αντισ��ιετισμ�»και «αντικ�μμ�υνισμ�».

Mετά τη μεταπ�λίτευση τ�υ 1974, τα δυ� κ�μμ�υνιστικά κ�μ-ματα εμ�ανίστηκαν –τ� καθένα απ� την πλευρά τ�υ– ως απ�-κλειστικ�ί ��ρείς της «κ�μματικής ν�μιμ�τητας» και ανα$ήτη-σαν την απ�δ�"ή τ�υ κ�σμ�υ της Aριστεράς, τ� μεν ένα υπ� τησημαία της μαρ�ιστικής καθαρ�τητας (καταγγελλ�μεν� για«δ�γματισμ�»), τ� δε άλλ� υπ� τη σημαία της κ�μμ�υνιστικήςανανέωσης (καταγγελλ�μεν� για «αναθεωρητισμ�»). Πι� επι-τυ"ημένη, απ� άπ�ψη �ργανωτικ�τητας και συσπείρωσης �πα-δών, απ�δεί"τηκε η πρ�σπάθεια τ�υ KKE, ενώ, αντίθετα, τ�KKE εσωτερικ�ύ ε�ασ�άλισε σα�ώς μικρ�τερη απ�δ�"ή.

Στιγμι�τυπ απ� τη δίκη τυ Aλ. Παναγύλη στ Eκτακτ

Στρατδικεί Aθηνών, 1–18 Nεμ-�ρίυ 1968. H πινή –δις εις

θάνατν– μετατράπηκε σε ισ��ια(�ωτ.: K.Γ. Mεγαλκν�μυ).

την περί�δ� της δικτατ�ρίας. Πρ�ςτα τέλη της δικτατ�ρίας, στελέ"ηπρ�σκείμενα στ� KKE Eσωτερικ�ύ–η K�μματική Oργάνωση Σπ�υδα-στών / K.O.Σ.– πέτυ"αν τ�ν πλήρη έ-λεγ"� της �ργάνωσης και, μετά τημεταπ�λίτευση, την εμ�άνισαν ωςτην επίσημη κ�μματική τ�υς �ργά-νωση νε�λαίας.

Πανελλήνι� Aπελευθερωτικ Kί-νημα/ ΠAK: H �ργάνωση συγκρ�-τήθηκε στις 27 Φε�ρ�υαρί�υ 1968 α-π� τ�ν αυτ�ε��ριστ� ηγέτη της Kε-ντραριστεράς Aνδρέα Παπανδρέ-�υ, στη Στ�κ"�λμη και –πέρα απ�τ�υς αντιδικτατ�ρικ�ύς στ�"�υςτης– διακήρυ�ε την ανάγκη ρι$�-σπαστικών π�λιτικών και κ�ινωνι-κών αλλαγών στη μεταδικτατ�ρικήEλλάδα, αλλαγών πρ�ς την κατεύ-θυνση της δημ�κρατίας, τ�υ σ�σια-λισμ�ύ και της απαλλαγής της "ώ-ρας απ� την αμερικανική κηδεμ�-νία. Kατά τα "ρ�νια π�υ ακ�λ�ύθη-σαν, η �ργάνωση ανέπτυ�ε α�ι�λ�-γη παράν�μη δράση στην Eλλάδακαι π�λλά μέλη της –ανάμεσα σταπι� γνωστά είναι � Γιάννης Aλευ-ράς– συνελή�θησαν και υπέστησανπ�λύ"ρ�νες ταλαιπωρίες (�ασανι-σμ�ύς, �υλακίσεις κ.ά.) απ� τ�στρατιωτικ� καθεστώς. Διάδ�"�σ"ήμα τ�υ ΠAK υπήρ�ε τ� Πανελ-λήνι� Σ�σιαλιστικ� Kίνημα(ΠAΣOK), τ� �π�ί� ιδρύθηκε στις 3Σεπτεμ�ρί�υ 1974 και έγινε κ�μμα ε-��υσίας τ� 1981. Σημειωτέ�ν �τι στέ-λε"�ς τ�υ ΠAK υπήρ�ε και � καθη-γητής Kώστας Σημίτης, � �π�ί�ς εί"εαναπτύ�ει αντιδικτατ�ρική δράσηκαι στ� πλαίσι� της Δημ�κρατικήςAμυνας.

Aριστερά:

κρίση και

διάσπαση


H EΛΛAΔA 1965 –1970

Tης Hρας Eμκε-Π�υλ�π�ύλ�υ

Aντιπρ�έδρ�υ της Eλληνικής Eταιρείας Δημ�γρα�ικών Mελετών, μέλ�υς της Aκαδημίας Eπιστημών της Nέας Y�ρκης

Eνα δεύτερ�, ύστερα απ� εκείν� των αρ�ών τ�υ αιώνα, μεταναστευτικ� ρεύμα ε-κτείνεται μετα�ύ 1945 και 1973. Για την περί�δ� 1946-1956 τα επίσημα στατιστι-κά στ�ι�εία μιλ�ύν για 111.386 υπερπ�ντιες απ�δημίες – 41.087 απ� τις �π�ίεςστις HΠA. Για τη συν�λική μετανάστευση υπάρ��υν στ�ι�εία για την περί�δ�

1955-1977, σύμ�ωνα με τα �π�ία απ�δήμησαν 1.236.290 άτ�μα. Aν και ελλιπή, τα στ�ι-�εία δίν�υν σημαντικές πληρ��ρίες:

— Yπερτερ�ύν �ι άνδρες ( 58,7%). — Yπερτερ�ύν �ι ηλικίες 15-44 ετών (81,7%) Tα παιδιά (10,9%) ήταν περισσ�τερα

απ� τ�υς άνω των 45 (7,4%). H μέση ηλικία κυμαιν�ταν απ� 25-32 έτη για τ�υς άνδρεςκαι απ� 25-29 έτη για τις γυναίκες.

— Tα πρώτα �ρ�νια, �ι περισσ�τερ�ι μετανάστες ήταν άγαμ�ι, ενώ �ι έγγαμ�ι μετα-νάστευαν �ωρίς τις �ικ�γένειές τ�υς. Mε την πάρ�δ� τ�υ �ρ�ν�υ και την αλλαγή τηςπ�λιτικής των �ωρών της Δυτικής Eυρώπης π�υ καθιέρωσαν τη συνένωση των �ικ�γε-νειών, η συντριπτική πλει�ν�τητα των μεταναστών ήταν έγγαμ�ι.

— Oι περισσ�τερ�ι μετανάστες πρ�έρ��νταν απ� τη B�ρεια Eλλάδα (15,4 σε 1.000κατ�ίκ�υς), ακ�λ�υθεί η Nησιωτική Eλλάδα (8,3 σε 1.000), ενώ λιγ�τερ�ι πρ�έρ��νταιαπ� τη N�τι� Eλλάδα (6 σε 1.000). Tρία γεωγρα�ικά διαμερίσματα απ�τέλεσαν τις πη-γές τ�υ κύρι�υ �γκ�υ της απ�δημίας: η Mακεδ�νία, η Περι�έρεια της Πρωτεύ�υσαςκαι η Πελ�π�ννησ�ς.

— Eως τ� 1959 η υπερπ�ντια μετανάστευση απ�ρρ��ά περισσ�τερ� απ� τ� μισ� συ-ν�λικ� μεταναστευτικ� ρεύμα. Tην περί�δ� 1960-1973 � κύρι�ς �γκ�ς τ�υ μεταναστευ-τικ�ύ ρεύματ�ς κατευθύνεται στις �ώρες της Δ. Eυρώπης, �ι περισσ�τερ�ι στην Oμ�-σπ�νδιακή Δημ�κρατία της Γερμανίας –στην �π�ία μετα�ύ 1955 και 1977 μετανάστευ-σαν 638.000– και κατά δεύτερ� λ�γ� σε Σ�υηδία, Bέλγι�, Γαλλία, Hνωμέν� Bασίλει�και Oλλανδία.

Π�λιτικ�ί παράγ�ντες. O π�λεμ�ς, η κατ��ή και � εμ�ύλι�ς κατερείπωσαν τη �ώρα,μείωσαν σημαντικά τ�ν πληθυσμ�, κατέστρεψαν σ�εδ�ν �λ�κληρωτικά την παραγωγι-κή της υπ�δ�μή και ε�άρθρωσαν την �ικ�ν�μία, ιδιαίτερα την αγρ�τική, η παραγωγή

της �π�ίας μειώθηκε κατά 70%. Mετάτην απελευθέ-ρωση, κατά τηδιάρκεια και με-τά τ� τέλ�ς τ�υεμ�υλί�υ π�λέ-μ�υ, �ι αντεκδι-κήσεις, �ι διώ-�εις, τα πιστ�-π�ιητικά κ�ινω-νικών �ρ�νημά-των, ανάγκασαναρκετ�ύς να με-ταναστεύσ�υν.Tην περί�δ� τηςδικτατ�ρίας, ε-πίσης, εργάτεςκαι επιστήμ�νεςπ�υ θα μπ�ρ�ύ-σαν να &ρ�υνεύκ�λα δ�υλειάστην πατρίδατ�υς, πρ�τίμη-σαν να �ενητευ-θ�ύν για να α-π��ύγ�υν ενδε��μενες π�λιτικές διώ�εις.

Mακρ�-�ικ�ν�μικ�ί και μακρ�-κ�ινω-νι�λ�γικ�ί παράγ�ντες. H ανεργία, η υ-π�απασ��ληση, �ι περι�ρισμένες ευκαι-ρίες απασ��λησης στ�ν αγρ�τικ� και τ�ναστικ� τ�μέα της �ικ�ν�μίας τρ��δ�τη-σαν την εσωτερική μετανάστευση πρ�ςτα αστικά κέντρα, αλλά και την απ�δη-μία. T� �αμηλ� εισ�δημα και η άνιση κα-ταν�μή τ�υ ανάμεσα σε κλάδ�υς και γε-ωγρα�ικά διαμερίσματα ε�ηγεί επίσηςγιατί η μετανάστευση έπλη�ε κυρίως ά-τ�μα π�υ ασ��λ�ύνταν στ�ν αγρ�τικ�τ�μέα της �ικ�ν�μίας, κατ�ικ�ύσαν σε �-ρισμένες περι��ές της �ώρας ή ανήκανστις κατώτερες εισ�δηματικές τά�εις.Aπ� τα στρώματα αυτά και απ� τ�υς α-π�ρ�υς και τ�υς ανέργ�υς τρ��δ�τή-θηκε τ� δεύτερ� μεταναστευτικ� ρεύμα.

Tα διαρθρωτικά πρ�&λήματα τ�υ α-

H Eλλάδα

της μετανάστευσηςγρ�τικ�ύ τ�μέα (μικρ�ς και π�λυτεμα�ι-σμέν�ς γεωργικ�ς κλήρ�ς, μ�ν�καλλιέρ-γεια, �λιγ�καλλιέργεια, περι�ρισμένη μη-�αν�καλλιέργεια και �ρήση �υτ��αρμά-κων, έλλειψη έργων υπ�δ�μής), τ� �αμη-λ� επίπεδ� μ�ρ�ωσης και επαγγελματι-κής κατάρτισης των αγρ�τών, η περι�ρι-σμένη συμμετ��ή τ�υς σε συνεταιρι-σμ�ύς, και άλλα &ασικά πρ�&λήματα τηςαγρ�τικής �ικ�ν�μίας στις δεκαετίες τ�υ’50 και τ�υ ’60 –π.�., τ� �τι στη διάθεσητης παραγωγής τ�υ � αγρ�της γιν�τανθύμα των παρασιτικών διαμεσ�λα&ητών,η παραμέληση απ� τ� κράτ�ς της αλιείαςκαι της κτην�τρ��ίας, κ.λπ.– ε�ηγ�ύν τημετανάστευση αλλά και την εγκατάλειψητης γης και τη �υγή στις π�λεις. H ανικα-ν�τητα τ�υ &ι�μη�ανικ�ύ τ�μέα να α-π�ρρ��ήσει τα διαθέσιμα εργατικά �έ-

ρια συνέ&αλε σημαντικά στη μετανά-στευση, τ� ίδι� και �ι κακές συνθήκεςκατ�ικίας και περίθαλψης, η έλλειψη ευ-καιριών ψυ�αγωγίας και διασκέδασης –αλλά και �ι αυ�ημένες πρ�σδ�κίες τωνατ�μων.

Παράγντες πρσέλκυσης

Kύρι�ι παράγ�ντες πρ�σέλκυσης μετα-ναστών ήταν: η μεταπ�λεμική ανάπτυ�ητων &ι�μη�ανικών �ωρών της B�ρει�δυ-τικής Eυρώπης· η έλλειψη εργατικών �ε-ριών – ιδιαίτερα για τις κακ�πληρωμένες,�ειρωνακτικές, &ρώμικες και επικίνδυνεςδ�υλειές· δημ�γρα�ικ�ί παράγ�ντες· ηπ�λιτική των κυ&ερνήσεων και των επι-

�ειρήσεων των �ωρών υπ�δ��ής, π�υ μεδιά��ρ�υς τρ�π�υς διευκ�λυναν την εί-σ�δ� μεταναστών· η πρ�τίμηση μετανα-στών απ� ευρωπαϊκές �ώρες της Mεσ�-γεί�υ, �ι �π�ί�ι θεωρ�ύνταν �τι εί�αν �-μ�ια «κ�υλτ�ύρα» και επ�μένως δεν θαδημι�υργ�ύσαν, αλλά �ύτε θα αντιμετώ-πι*αν �ι ίδι�ι, πρ�&λήματα στις �ώρες υ-π�δ��ής.

H σταθερή και μ�νιμη απασ��ληση, τ�υψηλ�τερ� επίπεδ� αμ�ι&ών, �ι συνθή-κες εργασίας, �ι διά��ρες κ�ινωνικές πα-ρ��ές, π�υ απ�τελ�ύσαν �υσιώδες συ-μπλήρωμα της αμ�ι&ής, και �ι δυνατ�τη-τες απ�ταμίευσης απ�τέλεσαν κίνητραγια τ�υς Eλληνες αγρ�τες και εργάτες γιανα εγκαταλείψ�υν τ�ν τ�π� τ�υς για τις�ώρες υπ�δ��ής. Aλλά και παράγ�ντεςκ�ινωνικ�ί, �πως: �ικ�γενειακ�ί λ�γ�ι·


λ�γ�ι υγείας· �ι σπ�υδές και η ανατρ��ήτων παιδιών· ψυ��λ�γικ�ί παράγ�ντες,�πως η απ�γ�ήτευση απ� τη *ωή της υ-παίθρ�υ, η έλ�η της *ωής των π�λεων και�ι δυνατ�τητες κ�ινωνικής αν�δ�υ· κι ε-πίσης παράγ�ντες �πως, π.�., η γειτνίασημε τις �ώρες της Δυτικής Eυρώπης, η ύ-παρ�η ελληνικών κ�ιν�τήτων στις �ώρεςυπ�δ��ής, συγγενείς και �ίλ�ι π�υ εί�ανήδη μεταναστεύσει εκεί, αλλά επίσης ηπρ�ίκα –της κ�ρης, της αδελ�ής– κι ακ�-μη η ανα*ήτηση της περιπέτειας, υπήρ-�αν κίνητρα.

Oι επιπτώσειςAνάμεσα στις π�λλές επιπτώσεις της

απ�δημίας επισημαίν�νται: — Oι επιπτώσεις στην �ικ�ν�μία και

ειδικ�τερα στην αγ�ρά εργασίας. ΣτηνEλλάδα μειώθηκε μεν � αριθμ�ς των α-νέργων, �μως απ� τη δεκαετία τ�υ 1960και μετά υπήρ�ε έλλειψη εργατικών �ε-ριών στη γεωργία, την κτην�τρ��ία καιτ� μη γεωργικ� τ�μέα της �ικ�ν�μίας.Oταν η �ώρα �ρειάστηκε εργατικ� δυνα-μικ� για την ανάπτυ�ή της, δεν τ� εί�ε.

— Δυσμενείς ήταν �ι συνέπειες της α-θρ�ας μετανάστευσης στ� μέγεθ�ς και τηδιάρθρωση τ�υ �ικ�ν�μικά ενεργ�ύ πλη-θυσμ�ύ. H έλλειψη εργατικών �εριών εί-�ε μεν ως συνέπεια την αύ�ηση των μι-σθών και ημερ�μισθίων, �μως π�λλ�ί ερ-γ�δ�τες αντέδρασαν �ρησιμ�π�ιώντας«�θην�ύς» αλλ�δαπ�ύς εργάτες, ν�μι-μ�υς ή παράν�μ�υς, απ� �ώρες τηςA�ρικής και της Aσίας.

— Tα μεταναστευτικά εμ&άσματα –ε-ντυπωσιακά σε μέγεθ�ς– απ�τελ�ύσαν,την περί�δ� 1955-1973, σημαντικ� π�σ�-στ� των αδήλων π�ρων (απ� 32% έωςκαι 44%) και κάλυπταν σημαντικ� μέρ�ςτ�υ ελλείμματ�ς τ�υ εμπ�ρικ�ύ ισ�*υγί-�υ (23-36%). Mάλιστα, κατά τη �άση έ-ντασης της απ�δημίας, απ�τελ�ύσαν τ�4-5% τ�υ Eθνικ�ύ Eισ�δήματ�ς. Oμωςδεν &�ήθησαν �υσιαστικά την �ικ�ν�μι-κή ανάπτυ�η, δι�τι κάλυπταν ένα μέρ�ςτ�υ ελλείμματ�ς τ�υ εμπ�ρικ�ύ ισ�*υγί-�υ �ωρίς να δημι�υργήσ�υν τις πρ�ϋπ�-θέσεις π�υ θα μείωναν αυτ� τ� έλλειμμα.Oσα κέρδισε η �ώρα σε μεταναστευτικ�συνάλλαγμα τα έ�ασε σε εισαγωγές π�-λυτελών και συ�νά ά�ρηστων ειδών, καισε τα�ίδια, με απ�τέλεσμα να ενισ�ύεται� πληθωρισμ�ς και να υπ�σκάπτεται η�ικ�ν�μική και κ�ινωνική ανάπτυ�η.Aπ� τις �ικ�γένειες των μεταναστών ταεμ&άσματα �ρησιμ�π�ιήθηκαν για κατα-ναλωτικ�ύς σκ�π�ύς, ενώ �ι παραγωγι-κές επενδύσεις υπήρ�αν μηδαμινές. Eπι-πρ�σθέτως, εάν υπ�λ�γιστεί τ� κ�στ�ςγια να μεγαλώσει και να συντηρηθεί έναάτ�μ�, � μετανάστης απ�τελεί δώρ� γιατη �ώρα υπ�δ��ής, η �π�ία κερδί*ει απ�την παραγωγική εργασία τ�υ �ωρίς να έ-�ει ��δέψει για την ανατρ��ή, εκπαίδευ-ση και ενδε��μενη ειδίκευσή τ�υ. E�ει υ-π�λ�γιστεί, �τι, π.�. τ� 1969, η Eλλάδα«ε�ήγαγε» εργατική δύναμη α�ίας 1, 3 δι-σεκατ�μμυρίων δ�λαρίων, ενώ τ� αμέ-σως επ�μεν� έτ�ς η εισρ�ή συναλλάγμα-τ�ς σε εμ&άσματα δεν �επέρασε τα 343 ε-κατ�μμύρια δ�λάρια.

— Δημ�γρα�ικά, η μετανάστευση επη-ρέασε τ� μέγεθ�ς, τη διάρθρωση κατά�ύλ� και την καταν�μή στ� �ώρ� τ�υ ελ-ληνικ�ύ πληθυσμ�ύ, εί�ε αρνητική επί-

δραση στη γ�νιμ�τητα και συνέ&αλε στηγήρανση τ�υ ελληνικ�ύ πληθυσμ�ύ.

— Oι επιπτώσεις στη *ωή τ�υ μετανά-στη, της μετανάστριας και της �ικ�γένει-άς τ�υς είναι μια άλλη σημαντική διά-σταση. Oι μετανάστες εργάτες στις �ώρεςτης Δ. Eυρώπης και ειδικ�τερα στη Δ.Γερμανία, αν και εί�αν κατώτερ�υς μι-σθ�ύς απ� τ�υς Γερμαν�ύς –και, επιπλέ-�ν, παρά τη ν�μ�θεσία για ίση αμ�ι&ήανδρών - γυναικών, �ι γυναίκες αμεί&�-νταν ακ�μη λιγ�τερ�– &ελτίωσαν τ� ει-σ�δημα και τ� &ι�τικ� τ�υς επίπεδ� σεσύγκριση με τ� πριν. E�άλλ�υ ενισ�ύθη-κε τ� εισ�δημα �σων παρέμειναν καικαλλιεργ�ύσαν τα κτήματα των μετανα-στών, ενώ τα εμ&άσματα συνέ&αλανστην αύ�ηση τ�υ αγρ�τικ�ύ �ικ�γενεια-κ�ύ εισ�δήματ�ς.

— Oι περισσ�τερ�ι μετανάστες δεν εί-�αν και δεν απέκτησαν πραγματική ε-παγγελματική επιμ�ρ�ωση, αλλά έμα-θαν μια μ�ν�τ�νη �άση της εργασίας στ�πλαίσι� της &ι�μη�ανικής παραγωγής.Aπ�κτησαν �μως α�ίες και συνήθειεςπ�υ συνδέ�νται με τ� &ι�μη�ανικ� τρ�π�παραγωγής, π.�. ε��ικείωση στην �μαδι-κή εργασία, πειθαρ�ία, ακρί&εια κ.λπ.Στ��ς τ�υς ήταν η συντήρηση της �ικ�-γένειας και η απ�ταμίευση. Oταν και �ιδύ� σύ*υγ�ι εργά*�νταν, έκαναν υπερω-ρίες ή εί�αν δύ� ή τρεις δ�υλειές –συνή-θως ως καθαριστές– πετύ�αιναν τ� στ�-�� τ�υς. H ε�έλι�η των εργατών σε μικρε-μπ�ρ�υς, επι�ειρηματίες κ.λπ., στηνOμ�σπ�νδιακή Γερμανία, ήταν σπάνι��αιν�μεν� έως τ� 1973.

— H εργατική μεταναστευτική �ικ�γέ-νεια αντιμετώπισε στις �ώρες υπ�δ��ήςπρ�&λήματα στέγης, έλλειψης κ�ινωνι-κών επα�ών, κλ�νισμ�ύ της υγείας ε� αι-τίας των ανθυγιεινών και επικίνδυνωνσυνθηκών απασ��λησης, των κακώνσυνθηκών διατρ��ής και κατ�ικίας, καιτης άγν�ιας των υπηρεσιών π�υ πρ�σέ-�ερε η �ώρα υπ�δ��ής. Eπίσης δυσκ�-λίες πρ�σαρμ�γής στ� νέ� κ�ινωνικ� πε-ρι&άλλ�ν και διατήρησης της π�λιτισμι-κής τ�υς ταυτ�τητας, και πρ�&λημα κ�ι-νωνικής καταπίεσης. E�άλλ�υ, �ικ�γε-νειακά πρ�&λήματα, �πως η διάλυση της�ικ�γένειας, η δημι�υργία νέας, υπήρ�ανιδιαίτερα �δυνηρά για τις Eλληνίδες με-τανάστριες, π�υ, εκτ�ς απ� τις αντι��-τητες στην εργασία τ�υς, εί�αν και τη�ρ�ντίδα τ�υ σπιτι�ύ και την ανατρ��ήτων παιδιών, συνήθως �ωρίς τη συμπα-ράσταση τ�υ άνδρα.

— Σημαντικά ήταν τα κ�ινωνικά καιψυ��λ�γικά πρ�&λήματα των παιδιώντων μεταναστών, είτε αυτά ακ�λ�ύθη-σαν τ�υς γ�νείς τ�υς, είτε έμειναν στηνEλλάδα, ή παλινν�στησαν έπειτα απ�μερικά �ρ�νια παραμ�νής στ� ε�ωτερι-κ�.

Συν�λικά, τις &ρα�υπρ�θεσμες ευν�ϊ-κές επιπτώσεις απ� τη μετανάστευση α-γρ�τών και εργατών στις �ώρες της Δυτι-κής Eυρώπης, και ειδικ�τερα τη Γερμα-νία, τις πλήρωσαν, μεσ�πρ�θεσμα καιμακρ�πρ�θεσμα, η Eλλάδα και η μετα-ναστευτική �ικ�γένεια, ακρι&ά.

Σημείωση: Για πηγές, �ι�λι�γρα�ία, περισσ�-τερα στ�ι�εία και σ�ετική �ι�λι�γρα�ία. �λ.:H. Eμκε-Π�υλ�π�ύλ�υ, «Πρ��λήματα Mε-τανάστευσης Παλινν�στησης», IMEO-EΔHM, 1986.

Eλληνίδα αγρτισσα μετανάστρια με τα παιδιά της, αμέσως μετά την α-π��ί�αση απ τ� τρέν� π�υ τ�υς μετέ�ερε στη Γερμανία (�ωτ.: Aρ�εί�Mατ��υράνη).

Eλληνες μετανάστες στη Δυτική Γερμανία, 1969.Eνα δωμάτι� για τέσσερις άνδρες. Mια τ�υαλέταγια δέκα τέτ�ια δωμάτια. T� μπάνι�, στ� υπγει�(�ωτ.: Aρ�εί� Γ. Mατ��υράνη).


H EΛΛAΔA 1965 –1970

T�υ Θανάση Kαλαάτη

Iστ�ρικ�ύ, Πανεπιστήμι� Πειραιώς Tμήμα Oικ�ν�μικής Eπιστήμης

Hελληνική �ικ�ν�μία, την περί�δ� 1965–1970,αναπτύσσεται με υψηλ�ύς ρυθμ�ύς, αν και�αμηλ�τερ�υς σε σύγκριση με την πρ�ηγ�ύ-μενη πενταετία. O δευτερ�γενής τ�μέας υ-π�σκελί�ει τ�ν αγρ�τικ� σε ειδικ� �άρ�ς γιατ� σύν�λ� της �ικ�ν�μίας. H μέση ετήσια ε-�ωτερική μετανάστευση �επερνά τώρα τη#υσική αύ�ηση τ�υ πληθυσμ�ύ, �ι κατα-

σκευές διαδραματί��υν �λ� και πι� σημαντικ� ρ�λ� στην�ικ�ν�μική �ωή της �ώρας, απ�τελώντας τ�ν δυναμικ�τερ�παράγ�ντα της �ι�μη�ανικής επέκτασης, ενώ �ι ε�αγωγές�ι�μη�ανικών ειδών αντιπρ�σωπεύ�υν τ� μεγαλύτερ� π�-σ�στ� στις συν�λικές ε�αγωγές, �ταν την ίδια στιγμή η π�-σ�στιαία συμμετ��ή της κατηγ�ρίας «τρ�#ιμα–αγρ�τικάπρ�ϊ�ντα» στη συν�λική δαπάνη μειώνεται σημαντικά – ε-�έλι�η π�υ καταδεικνύει τις αλλαγές π�υ έ��υν συντελεστείστις καταναλωτικές συνήθειες και σηματ�δ�τεί την εισ�δη-ματική επαύ�ηση.

Πλάι, λ�ιπ�ν, στις κ�ινωνικές και π�λιτικές ανατρ�πές τηςπερι�δ�υ, έ��υμε μια σ��αρή ανατρ�πή της στατικής εικ�-νας της �ικ�ν�μίας, θετικές μετα��λές στ�υς δείκτες των �ι-κ�ν�μικών μεγεθών και ανατρ�πές στην τά�η μεγέθ�υς καιστ� ειδικ� �άρ�ς των τ�μέων της �ικ�ν�μικής δραστηρι�τη-τας στ� σύν�λ� της �ικ�ν�μίας. Tα διαρθρωτικά πρ��λήμα-τα δεν έ��υν τ� ίδι� �άρ�ς σε σ�έση με την πρ�ηγ�ύμενη δε-καετία – ωστ�σ�, έ��υν έντ�νη παρ�υσία σε κάθε κρίση την�π�ία θα πυρ�δ�τ�ύν ε�ωτερικ�ί παράγ�ντες. H �ικ�ν�μίααναπτύσσεται τώρα αυπ� την πίεση σ��αρών ε�ωτερικώνκαι εσωτερικών �ικ�ν�μικών και π�λιτικών γεγ�ν�των. Oιεπιπτώσεις των εσωτερικών ε�ελί�εων της περι�δ�υ1965–1967 διευκ�λύν�υν την είσ�δ� �έν�υ κε#αλαί�υ καισυμ�άλλ�υν στην επέκταση της �ήτησης, αν�ίγ�ντας τ�δρ�μ� στις αυ�ητικές τάσεις τ�υ τιμαρίθμ�υ, π�υ θα εκδη-λωθ�ύν πι� έντ�να την επ�μενη δεκαετία.

Oι �ικ�ν�μικές και π�λιτικές ε�ελί�εις την περί�δ�1965–1970 καταδεικνύ�υν μια αναντιστ�ι�ία ανάμεσα στην

OIKONOMIA

Oικ�δ�μικ�ς πυρετ�ς�ικ�ν�μική επέκταση και στ�υς ανα-γκαί�υς θεσμ�ύς, απ� τη μια, και στηνπ�λιτική δυναμική και τ�υς π�λιτικ�ύςθεσμ�ύς, απ� την άλλη. O ενδεικτικ�ςπρ�γραμματισμ�ς, με τη μ�ρ#ή των πε-νταετών πρ�γραμμάτων π�υ αυτή τηνπερί�δ� �ελτιών�νται τε�νικά, στην �υ-σία απ�τελεί καν�νιστικ� πλαίσι� μάλ-λ�ν, παρά εργαλεί� συνεκτικής κρατι-κής παρέμ�ασης. H εκ των υστέρων α-π�δ�ση ευθυνών στ�ν ενδεικτικ� πρ�-γραμματισμ� της δεκαετίας τ�υ ’60 γιαμελλ�ντικές στρε�λώσεις των δυνάμε-ων της αγ�ράς θα είναι άστ��η, καθώςη �ικ�ν�μία αναπτύ�θηκε υπ� την επί-δραση ε�ωτερικών καθ�ριστικών πα-ραγ�ντων και με ιδιαίτερες μ�ρ#ές κε-#αλαιακής συσσώρευσης.

Στην πενταετία 1965–1970, τ� Aκα-

θάριστ� Eθνικ� Πρ�ϊ�ν αυ�άνεται μεμέσ� ετήσι� ρυθμ� 6,5% και �ι υψηλ�-τερ�ι ρυθμ�ί σημειών�νται την περί�δ�1967–1970. Tην ίδια πενταετία, η αγρ�-τική παραγωγή αυ�άνεται με μέσ� ετή-σι� ρυθμ� 1,7%. Eτσι, τ� π�σ�στ� τηςγεωργίας στη σύνθεση τ�υ AEΠ θα μει-ωθεί δραστικά, σε αντίθεση με τ�ν δευ-τερ�γενή τ�μέα, και ιδίως τη μεταπ�ίη-ση. Ωστ�σ�, η υπ��ώρηση αυτή τ�υ α-γρ�τικ�ύ τ�μέα δεν συνδέεται με σ��α-ρές αλλαγές στις σ�έσεις εκμετάλλευσηςτης γης, στ� καθεστώς και στην καταν�-μή της ιδι�κτησίας γης. H διατήρησητων δ�μών αυτών δημι�υργεί τ� πλαί-σι� μέσα στ� �π�ί� θα αναπτυ�θ�ύνσυγκεκριμένες πηγές εισ�δημάτων στ�ναγρ�τικ� τ�μέα, π�υ συνδέ�νται με πα-ρ�μ�ιες μ�ρ#ές στ�ν αστικ� τ�μέα.

H �ι�μη�ανική παραγωγή την πεντα-ετία 1965–1970 θα κινηθεί αν�δικά με υ-ψηλ�τερ�υς ρυθμ�ύς σε σύγκριση μετην πρ�ηγ�ύμενη πενταετία. O μέσ�ς ε-τήσι�ς ρυθμ�ς θα #θάσει τ� 9,7%, ενώ� κλάδ�ς της μεταπ�ίησης θα αναπτυ-�θεί με ακ�μη υψηλ�τερ�υς ρυθμ�ύς,πρ�σεγγί��ντας τ� μέσ� ετήσι� π�σ�-στ� 11%, με �ι�μη�ανίες αι�μής τις υ-#αντ�υργικές, τις �ημικές και τις �ασι-κές μεταλλ�υργικές.

Oικ�δ�μές: η ατμ�μη-�ανή της �ικ�ν�μίας

Oι κατασκευές συνιστ�ύν σημαντικ�κλάδ� τ�υ δευτερ�γενή τ�μέα και συμ-�άλλ�υν με υψηλ� π�σ�στ� στη σύνθε-

ση τ�υ Aκαθάριστ�υ Eγ�ώρι�υ Πρ�ϊ�-ντ�ς, τ�σ� την πρώτη πενταετία �σ�και τη δεύτερη. Πρέπει να σημειωθεί �-τι �ι �ικ�δ�μές αντιπρ�σωπεύ�υν τ�συντριπτικά μεγαλύτερ� π�σ�στ� τηςσυν�λικής α�ίας των κατασκευών καιτ� κυρι�τερ� μέρ�ς τ�υς α#�ρά τις κα-τ�ικίες. H ανάπτυ�η των «κατ�ικιών»συνδέεται με την υπερδι�γκωση της α-στυ#ιλίας και τη μεγάλη αγρ�τική #υ-γή. Tη δεκαετία τ�υ ’60 σημειώνεται ημεγαλύτερη πληθυσμιακή συγκέντρω-ση στα αστικά κέντρα Aθήνα, Πειραι-άς και Θεσσαλ�νίκη σε σύγκριση με τηδεκαετία τ�υ ’50, αλλά και τη δεκαετίατ�υ ’70.

Yπ� αυτές τις συνθήκες, δημι�υργεί-ται μεγάλη �ήτηση στέγης, κατ’ αρ�άς,στα μεγάλα, κυρίως, αστικά κέντρα


Aπ�ψη της Aθήνας των αρ�ών της δεκαετίας τ�υ ’60, απ�τ�ν Λυκα�ηττ�. Tη δεκαετία αυτή σημειώθηκε η μεγαλύτερηπληθυσμιακή συγκέντρωση σε Aθήνα, Πειραιά και Θεσσαλ�-νίκη, συγκριτικά με την πρ�ηγ�ύμενη, αλλά και την επ�μενηδεκαετία ("ωτ.: Bασ. Kαραμανώλης).

H Σαντ�ρίνη στα τέλη της δεκαετίας τ�υ ’60, �π�τε σημειώνεται μεγάλη επέκταση τ�υ τ�υριστικ�ύ κλάδ�υ,π�υ, στις επ�μενες δεκαετίες θα απ�τελέσει την κατ’ ε$��ήν �ικ�ν�μική δραστηρι�τητα για π�λλά γεωγρα-"ικά διαμερίσματα της �ώρας ("ωτ.: Γ. Σκ�υρ�γιάννης).

και, ταυτ��ρ�να, με την αγρ�τική έ��-δ� πρ�σ#έρ�νται στ�ν αστικ� τ�μέαεργατικά �έρια π�υ θα μπ�ρέσ�υν νααπασ��ληθ�ύν στ�ν �ικ�δ�μικ� κλά-δ�. H μεγάλη επέκταση της �ικ�δ�μι-κής δραστηρι�τητας στα αστικά κέ-ντρα, τη συγκεκριμένη περί�δ�, συνδέ-εται με τ� σύστημα της αντιπαρ��ής. Oμη�ανισμ�ς της αντιπαρ��ής, � �π�ί�ςθα επεκταθεί αργ�τερα και στα επαρ-�ιακά κέντρα, γίνεται αναγκαί�ς ε�αι-τίας τ�σ� της μεγάλης �ήτησης κατ�ι-κιών �σ� και της αδυναμίας των επι�ει-ρηματικών #�ρέων να ε�ασ#αλίσ�υντα αναγκαία κε#άλαια για την �ργά-νωση μιας μ�ρ#�λ�γικά καπιταλιστι-κής παραγωγής και της ταυτ��ρ�νης α-δυναμίας τ�υ κράτ�υς να θέσει σε ε-#αρμ�γή ένα μεγάλ� στεγαστικ� πρ�-γραμμα. H συμ��λή τ�υ συστήματ�ς α-ντιπαρ��ής στην επίλυση τ�υ στεγαστι-κ�ύ πρ��λήματ�ς υπήρ�ε σημαντική,καθώς τη δεκαετία τ�υ ’60 η �ικιστικήδραστηρι�τητα έλα�ε τεράστιες δια-στάσεις και αυ�ήθηκε υπέρμετρα τ�σ�� αριθμ�ς των νέων κατ�ικιών �σ� και� �γκ�ς τ�υς σε σ�έση με την πρ�ηγ�ύ-μενη δεκαετία.

T� σύστηματης αντιπαρ��ής

Σύμ#ωνα με σύγ�ρ�νες θεωρητικέςπρ�σεγγίσεις, τ� σύστημα της αντιπαρ�-

�ής δεν απ�τελεί τελείως σύγ�ρ�ν� επι-ν�ημα, αλλά πρ�κειται για μετα#�ράστ�ν αστικ� τ�μέα μ�ρ#ών και σ�έσεωνεκμετάλλευσης της γης (αγρ�ληπτικ�και εμ#υτευτικ� σύστημα), π�υ ίσ�υανπαλαι�τερα στ�ν ελληνικ� αγρ�τικ� τ�-μέα, με ταυτ��ρ�νη συν�δεία απ� ένασύστημα υπεργ�λα�ίας. Στην �υσία, πά-ντ�τε σύμ#ωνα με τις θεωρήσεις αυτές,πρ�κειται για πρακτική π�υ υπ�δηλώνειτην αδυναμία τ�υ κε#αλαί�υ να πρ��ω-ρήσει με κλασικ� τρ�π� στην �ργάνωσητης παραγωγής. Πρέπει, �μως, να σημει-ωθεί �τι στα δύ� συστήματα, αντιπαρ�-�ής και αγρ�ληπτικ�, �ι ταυτίσεις α#�-ρ�ύν τ� διακαν�νιστικ� πλαίσι� μέσαστ� �π�ί� αναπτύσσ�νται. Eτσι, τα εισ�-δήματα π�υ πρ�σπ�ρί��υν στ�υς εταί-ρ�υς είναι π�λύ δια#�ρετικά στις δύ�περιπτώσεις. Bασικ� στ�ι�εί� τ�υ δευτέ-ρ�υ συστήματ�ς δεν είναι πάντ�τε η μι-κρή ιδι�κτησία γης.

H επέκταση τ�υ συστήματ�ς αντιπα-ρ��ής διαμ�ρ#ώνει τ�υς �ρ�υς για τηδημι�υργία π�λυάριθμης τά�ης μικρ�με-σαίων εισ�δηματιών, κατ’ αρ�άς στα α-στικά κέντρα και ύστερα στα επαρ�ια-κά: ιδι�κτήτες γης, κατασκευαστές, υ-περγ�λά��ι, �ι�τέ�νες παραγωγής �ικ�-δ�μικών υλικών, εργάτες στην �ικ�δ�-μή, κ.ά. Π�λλά απ� τα εισ�δήματα π�υε�ασ#αλί��υν �ρισμένες απ� τις πρ�η-γ�ύμενες �μάδες έ��υν συμπληρωματι-κ� �αρακτήρα.

Kατά παρ�μ�ι� τρ�π�, συμπληρωμα-

τικά εισ�δήματα ε�ασ#αλί��νται και α-π� άλλες κ�ινωνικές �μάδες, �ι �π�ίεςσυνδέ�νται με τ�ν τ�υρισμ� ή κερδί��υναπ� την υπερα�ία των ακινήτων ή ει-σπράττ�υν μεταναστευτικά εμ�άσματα.

O τ�υρισμ�ς συνιστά, εκτ�ς απ� τημεγάλη �ργανωμένη μ�ρ#ή τ�υ, μία άλ-λη πηγή συμπληρωματικών εισ�δημά-των στην αγρ�τική περι#έρεια. H επέ-κταση τ�υ τ�υριστικ�ύ κλάδ�υ, την πε-ρί�δ� 1965– 1970, είναι π�λύ μεγάλη, �-πως εμ#αίνεται απ� τ�υς δείκτες τ�υκατά κε#αλήν εισερ��μεν�υ τ�υριστι-κ�ύ συναλλάγματ�ς. Tις επ�μενες δεκα-ετίες, � τ�υρισμ�ς θα απ�τελέσει τηνκατ’ ε��ήν �ικ�ν�μική δραστηρι�τηταγια π�λλά γεωγρα#ικά διαμερίσματατης �ώρας.

Tα εισ�δήματα απ� την υπερα�ία τωνακινήτων, διαμερίσματα, αστική και α-γρ�τική γη, είναι σημαντικά καθ’ �λη τηδιάρκεια της δεκαετίας τ�υ ’60, αν και τηδεύτερη πενταετία παρατηρείται σ�ετι-κή κάμψη στις α�ίες των διαμερισμάτωνκαι της αγρ�τικής γης, �ταν την ίδια πε-ρί�δ� εμ#ανί�εται ενισ�υμένη η εισρ�ήάδηλων π�ρων απ� μεταναστευτικ� καιτα�ιδιωτικ� συνάλλαγμα.

Oλ�ι αυτ�ί �ι μη�ανισμ�ί μετα#�ράςκαι καταν�μής εισ�δήματ�ς λειτ�υργ�ύνσε μεγάλ� π�σ�στ� υπέρ των μικρ�με-σαίων κ�ινωνικών στρωμάτων και έρ��-νται να αντισταθμίσ�υν τα απ�τελέσμα-τα μετα#�ράς και καταν�μής εισ�δημά-των και π�ρων, π�υ λαμ�άν�υν �ώραν

την ίδια περί�δ� και συνδέ�νται με τηναπ�σπαση και μετα#�ρά �ικ�ν�μικ�ύπλε�νάσματ�ς απ� τ�ν αγρ�τικ� τ�μέαστ�ν αστικ�, την επιδείνωση των �ρων ε-μπ�ρί�υ μετα�ύ των δύ� τ�μέων εις �ά-ρ�ς τ�υ αγρ�τικ�ύ και απ� την �λ�ένακαι μεγαλύτερη αύ�ηση των κερδών τ�υκε#αλαί�υ εις �άρ�ς των μισθών.

Oι κ�ινωνικές, �ικ�ν�μικές και π�λιτι-κές συνέπειες των μη�ανισμών αυτών εί-ναι πρ�#ανείς. Tις επ�μενες δεκαετίες,�ι �ικ�ν�μικές δ�μές θα �ελτιωθ�ύν, αλ-λά καιν�ύργιες μ�ρ#ές αναδιαν�μής καισυμπληρωματικ�ύ εισ�δήματ�ς θα κά-ν�υν εμ#ανή την παρ�υσία τ�υς.

Eνδεικτική ιλι�γρα�ία:Σ��ία Aντων�π�ύλ�υ, «O μεταπ�λεμικ�ς με-

τασ�ηματισμ�ς της ελληνικής �ικ�ν�μίας καιτ� �ικιστικ� �αιν�μεν�, 1950–1980», Eκδ�-σεις «Παπα�ήση», Aθήνα 1991.

Zα�αρίας Δεμαθάς, «Θεωρίες γαι�πρ�σ�δ�υστ�υς κλασικ�ύς και τ�ν K. Mαρ"», Πάντει�Πανεπιστήμι�, 1998.

Θανάσης Kαλα�άτης, «Eκ#ι�μη�άνιση καιδιαν�μή εισ�δήματ�ς στην Eλλάδα,1960–1970», «Aνάλυση ε"ελί"εων ελληνικής�ικ�ν�μίας», στ� περι�δικ� «Aνάλυση E"ε-λί"εων Eλληνικής Oικ�ν�μίας», τεύ��ς11–12/1981. ABΣΠ 1981.

Στέλι�ς Mπαμπανάσης, «Oικ�ν�μική Aνάπτυ-"η και K�ινωνικές της Eπιπτώσεις στηνEλλάδα, 1945–1967», Πρακτικά Συνεδρί�υ«H Eλληνική K�ινωνία, 1945–1967», IδρυμαΣάκη Kαράγιωργα, Aθήνα 1995.

Tράπε�α της Eλλάδ�ς: Mακρ��ρ�νιες Στατι-στικές Σειρές της Eλληνικής Oικ�ν�μίας,Aθήνα 1905.


H EΛΛAΔA 1965 –1970

T�υ Eμμαν�υήλ B. Mαρμαρά

Aναπληρωτή καθηγητή Oικιστικής Aνάπτυ�ηςκαι Σ�εδιασμ�ύ, Tμήμα Γεωγρα�ίας,Πανεπιστήμι� Aιγαί�υ

OB΄ Παγκσμι�ς Πλεμ�ςεπέ�ερε στην Eλλάδα με-γάλες ανθρώπινες απώ-λειες και σημαντικές υλι-κές καταστρ��ές, αναλ�-γικά απ τις �αρύτερεςπ�υ υπέστη εμπλεμ�κράτ�ς της Eυρώπης. Oι

ανθρώπινες απώλειες έ�θασαν τ�υς558.000 νεκρ�ύς. Aντιστ�ι��ύσαν στ�7,65% τ�υ συν�λικ�ύ πληθυσμ�ύ της �ώ-ρας τ� 1940. Eνώ υπήρ!αν και 880.000τραυματίες π�υ αναλ�γ�ύσαν στ� 12,05%τ�υ πληθυσμ�ύ. Oι υλικές καταστρ��έςυπ�λ�γί#�νται σε 4,4 δισεκατ�μμύρια δ�-λάρια, σε τιμές 1938 και α��ρ�ύν σε -λ�υς τ�υς τ�μείς δραστηριτητας. Eιδικ-τερα, στ�ν τ�μέα της κατ�ικίας �ι κατα-στρ��ές α��ρ�ύσαν στ� 23% τ�υ στεγα-στικ�ύ απ�θέματ�ς και ισ�δυναμ�ύσανμε α!ία 6 τρισεκατ�μμυρίων δρα�μών, σετιμές 1946. Συνέπεια των παραπάνω ε!ε-λί!εων ήταν, αμέσως μετά τ�ν πλεμ�, �ιανάγκες σε κατ�ικία στη �ώρα να υπ�λ�-γί#�νται στις 840.000 μ�νάδες.

Στ� κ�ινωνικ επίπεδ�, �πλεμ�ς και η εμ�υλιακή κρί-ση π�υ ακ�λ�ύθησε, πρ�κάλε-σαν μα#ική εσωτερική μετανά-στευση των κατ�ίκων της �ώ-ρας. Ως απ�τέλεσμα, � αγρ�τι-κς πληθυσμς μειώθηκε κατά4,9% μετα!ύ των ετών 1940και 1951 πρ�ς �ελ�ς τ�υ α-στικ�ύ. Eιδικτερα, στην κρί-σιμη πενταετία 1946–1950 υ-π�λ�γί#εται τι μετακινήθη-καν περί τ�υς 600.000 με700.000 άνθρωπ�ι.

Στ� �ικ�ν�μικ επίπεδ�, ταπρώτα μεταπ�λεμικά �ρνια�αρακτηρί#�νται απ την πλή-ρη κατάρρευση της εθνικής �ι-κ�ν�μίας. Hδη, στ�υς πρώτ�υςμήνες απ την απελευθέρωσηέγινε �ανερ τι �ασική πρ�ϋ-πθεση για την ενεργ�π�ίησητων παραγωγικών δ�μών ήτανη ε!ασ�άλιση της αναγκαίας!ένης ��ήθειας. H τελευταίαθα συνέ�αλε στην επι�ίωση τ�υπληθυσμ�ύ, στην κατασκευήτων σημαντικτερων έργων υ-π�δ�μής στην απ�κατάστασητων ν�μισματικών και δημ�σι�ν�μικώνμη�ανισμών τ�υ κράτ�υς και, τέλ�ς, στηναναδι�ργάνωση τ�υ συστήματ�ς παρα-γωγής – διαν�μής των αγαθών.

Aνα��ρικά με τ� στεγαστικ #ήτημα, ηεκρηκτικτητα των αναγκών και η απ�υ-σία ανταπκρισης απ τ� υπάρ��ν σύ-στημα παραγωγής κατ�ικίας συνέ�αλανστην έ!αρση της αυθαίρετης δμησης στηδιάρκεια της δεκαετίας 1946–1955. Eνδει-κτικά ανα�έρεται τι τ� 1946 τ� π�σ�σττων αυθαίρετων κτισμάτων στ� σύν�λ�της �ικ�δ�μικής δραστηριτητας της �ώ-ρας ανερ�ταν στ� 51,86%, τ� 1953 στ�44,49%, τ� 1954 στ� 51,64% και τ� 1955στ� 47,69%.

Eπικε�αλής της π�λε�δ�μικής ανασυ-γκρτησης της �ώρας τέθηκε � αρ�ιτέ-κτων–π�λε�δμ�ς Kωνσταντίν�ς Δ�!ιά-

δης. O τελευταί�ς δι�ρίστηκε συντ�νιστήςανασυγκρτησης στ� υπ�υργεί� Συντ�νι-σμ�ύ για την περί�δ� 1948–1949 και, ακ�-λ�ύθως, στ� υ�υπ�υργεί� Aν�ικ�δ�μή-σεως έως τ� 1951.

Ωστσ�, τ� μ�ντέλ� �ωρ�τα!ικής ανά-πτυ!ης των αστικών κέντρων της �ώρας�ασίστηκε κυρίως στη �ι�μη�ανική π�λι-τική π�υ ακ�λ�υθήθηκε. Eνα σύν�λ� ν�-μ�θετημάτων εκδθηκε, π�υ παρεί�ε δι-ευκ�λύνσεις για την εγκατάσταση των�ι�μη�ανικών συγκρ�τημάτων, �ωρίς -μως να θέτει κριτήρια επιλ�γής κλάδωνγια τη �ρηματ�δτηση και τη �ωρ�θέτησητων �ι�μη�ανιών. Σημειώνεται τι τ� κρι-τήρι� για τ�ν καθ�ρισμ της «επαρ�ιακής�ι�μη�ανίας» έως τ� 1955 ήταν η απστα-ση των 50 �λμ. απ τ� κέντρ� της Aθήνας.

Aπ�τέλεσμα ήταν να ιδρυθ�ύν π�λλές�ι�μη�ανικές μ�νάδες στις παρυ�ές τ�υν�μ�ύ Aττικής, π�υ πληρ�ύσαν μεν τ�«γράμμα» τ�υ νμ�υ, �ι μως και τ�«πνεύμα» τ�υ.

H ως άνω εγκατάσταση της �ι�μη�α-νίας στη �ώρα διευκλυνε σε μεγάλ� �αθ-μ τη συγκέντρωση πληθυσμ�ύ στα μεγά-λα αστικά κέντρα και ειδικτερα στ� π�-λε�δ�μικ συγκρτημα της πρωτεύ�υσας.A!ί#ει να σημειωθεί τι � μέσ�ς ετήσι�ςρυθμς πληθυσμιακής αύ!ησης στ� τε-λευταί� κατά την πενταετία 1951–1955 ή-ταν � μεγαλύτερ�ς π�υ παρ�υσιάστηκεπ�τέ εκεί μεταπ�λεμικά, �θάν�ντας τ�4,13%.

Kατά συνέπεια, η α�ίλλει�ς πτέρνα της�ικ�ν�μικής ανάπτυ!ης θα μπ�ρ�ύσε να

εντ�πιστεί στην ανισ�μερή �ωρ�τα!ικήκαταν�μή της. Συγκεκριμένα, ενώ τ� κα-τά κε�αλήν εθνικ εισδημα αυ!ήθηκεστην περι�έρεια της πρωτεύ�υσας απ10.576 δρ�. τ� 1956, σε 13.429 δρ�. τ� 1961,δηλαδή κατά 27% περίπ�υ, στην υπλ�ι-πη �ώρα τ� ίδι� �ρ�νικ διάστημα αυ!ή-θηκε απ 7.554 δρ�. σε 8.948 δρ�., δηλαδήκατά 18%.

O ανισ�μερής �αρακτήρας της πληθυ-σμιακής συγκέντρωσης συνε�ίστηκε καιστα επμενα μεταπ�λεμικά �ρνια. Eτσι,ενώ στην περί�δ� 1955–1961 � μέσ�ς ετή-σι�ς ρυθμς πληθυσμιακής αύ!ησης στ�π�λε�δ�μικ συγκρτημα της πρωτεύ�υ-σας ήταν 2,25%, την περί�δ� 1961–1965 έ-γινε 3,58% και την περί�δ� 1965–1971,2,95%. Aς σημειωθεί τι σύμ�ωνα με

Διαμ�ρ�ώσεις στ� λ�� Φιλ�πάππ�υ της Aθήνας (Δ. Πικιώνης, 1954–57). H παρέμ�αση στ� ευαίσθητ� πε-ρι�άλλ�ν της Aκρ�π�λης συν�ψί�ει τη �ιλ�σ��ία τ�υ Δ. Πικιώνη για συμ��λική �ρήση μ�τί�ων παρμένωναπ� την αρ�ιτεκτ�νική μας παράδ�ση και για υπ�ταγή τ�υ κτίσματ�ς στη �ύση (�ωτ.: K. Λι�ντης).

Π�λε�δ�μία και αρ ιτεκτ�νική 1945–1975

Aν�ικ�δμηση

και αντιπαρ��ή


δειγματ�ληπτική απ�γρα�ή τ�υ 1960 δια-πιστώθηκε τι τ� 55,7% τ�υ πληθυσμ�ύτης πρωτεύ�υσας εί�ε γεννηθεί σε άλληπερι��ή της �ώρας.

Γίνεται, λ�ιπν, �ανερ τι � �ώρ�ςτ�υ λεκαν�πεδί�υ της Aθήνας μετατρά-πηκε στ�ν υπ�δ��έα τ�υ πληθυσμ�ύ της�ώρας. T� γεγ�νς αυτ πυρ�δτησε την�ικ�δ�μική δραστηριτητα κατ�ικιών,π�υ πρ�σέλκυσε σημαντικτατ� π�σ�στεπενδύσεων. Παρ�υσιάστηκε ένα boomαν�ικ�δμησης, ιδιαίτερα εντυπωσιακγια τα δεδ�μένα της Eυρώπης. O τ�μέαςτης �ικ�δ�μής κατρθωσε να αυ!ήσει

τ�υς απασ��λ�ύμεν�ύς τ�υ απ 2,64% τ�1951, σε 4,6% τ� 1961.

O μεταπ�λεμικς μη�ανισμς αν�ικ�-δμησης της �ώρας στηρί�θηκε κατά �ά-ση στ�ν ιδιωτικ τ�μέα. Ωστσ�, ιδρύθη-κε � Aυτν�μ�ς Oργανισμς EργατικήςKατ�ικίας (AOEK) τ� 1954, με σκ�π τηνε!ασ�άλιση κατ�ικίας στ�υς άστεγ�υςεργατ�ϋπαλλήλ�υς. O AOEK κατασκεύ-ασε στις δύ� πρώτες δεκαετίες της λει-τ�υργίας τ�υ 18.500 κατ�ικίες και ��ρή-γησε 36.000 δάνεια αυτ�στέγασης σε ισά-ριθμ�υς δικαι�ύ��υς.

Tην περί�δ� 1960 – 1963, η κρατική

δραστηριτητα στ�ν τ�μέα της κατ�ικίαςέ�θασε να αντιστ�ι�εί μλις στ� 4,5% τ�υσυνλ�υ της �ικ�δ�μικής παραγωγής. T�υπλ�ιπ� 95,5% περιήλθε στην ιδιωτικήπρωτ��υλία. H παραπάνω σ�έση μετα-!ύ ιδιωτικής και δημσιας παραγωγής κα-τ�ικίας παρέμεινε σ�εδν σταθερή για �-λκληρη την ε!ετα#μενη περί�δ� με μι-κρές μν� απ�κλίσεις.

H κινητ�π�ίηση τ�υ ιδιωτικ�ύ τ�μέαδιευκ�λύνθηκε απ τη γενικτερη στάσητης π�λιτείας. Mετα!ύ των μέτρων π�υ έ-λα�ε ήταν η εισαγωγή ενς νέ�υ, τ�υ δεύ-τερ�υ, γενικ�ύ �ικ�δ�μικ�ύ καν�νισμ�ύ

(ΓOK) τ�υ κράτ�υς τ� 1955. Tα συστήμα-τα δμησης, �ι επιτρεπμενες καλύψειςτων, κατά καννα, μικρών αστικών �ικ�-πέδων και �ι κτιριακ�ί γκ�ι απ την ε-�αρμ�γή των αυ!ημένων συντελεστώνδμησης, π�υ εν τω μετα!ύ εί�αν απ��α-σιστεί, πρ�κάλεσαν τ� ενδια�έρ�ν για α-ν�ικ�δμηση π�λυκατ�ικιών. H τελευ-ταία αυτή αν�ικ�δμηση δημι�ύργησε«ασ�υκτική» δ�μή πλης, απ την �π�ίααπ�υσία#αν �ι ελεύθερες επι�άνειες, �ι�ώρ�ι στάθμευσης και �ι π�λε�δ�μικές υ-π�δ�μές.

T� παραπάνω ευν�ϊκ πλαίσι� διευκ-λυνε τ� σ�ηματισμ μιας διαδικασίας πα-ραγωγής τ�υ δ�μημέν�υ �ώρ�υ στη �άσητης «άκρατης» εμπ�ρευματικ�π�ίησηςτ�υ τ�μέα των π�λυκατ�ικιών. T�ν κε-ντρικ ρλ� κατεί�αν �ι εργ�λά��ι, ενώτ� κίνητρ� για τη συμμετ��ή των �ικ�πε-δ�ύ�ων στη διαδικασία της αν�ικ�δμη-σης παρεί�ε τ� ε�εύρημα της αντιπαρ�-�ής. H τελευταία, στην πρά!η, ισ�δυνα-μ�ύσε με τη μείωση τ�υ αναγκαί�υ κε�α-λαί�υ για τη �ρηματ�δτηση της διαδικα-σίας παραγωγής. O �ικιστής πλέ�ν έπαι#εδευτερεύ�ντα ρλ�. Oι επιθυμίες τ�υ επη-ρέα#αν την π�ιτητα τ�υ τελικ�ύ κτιρια-κ�ύ πρ�ϊντ�ς μν� στ� πλαίσι� της #ήτη-σης π�υ δημι�υργ�ύσε η απρσωπη αγ�-ρά κατ�ικίας, δηλαδή ελά�ιστα.

H δικτατ�ρική διακυ�έρνηση της �ώ-ρας απ τ� 1967 έως τ� 1974 επι�άρυνε α-κμη περισστερ� την κατάσταση στιςπλεις με τ�ν αναγκαστικ νμ� 395 π�υε!έδωσε τ� 1968. O τελευταί�ς επέ�αλε τηγενική αύ!ηση των συντελεστών δμησηςκατά 20% στις πλεις. T� γεγ�νς αυτ,σε συνδυασμ με την εισαγωγή ενς νέ�υΓOK τ� 1972, τ�υ τρίτ�υ κατά σειρά, �δή-γησε στη μεγαλύτερη πύκνωση τ�υ αστι-κ�ύ ιστ�ύ και υπ��άθμιση τ�υ π�λε�δ�-μικ�ύ περι�άλλ�ντ�ς.

H κρατική απ�υσία

H κυριαρ�ία τ�υ ιδιωτικ�ύ τ�μέα στηνπαραγωγή τ�υ κτισμέν�υ περι�άλλ�ντ�ςστην Eλλάδα, δυστυ�ώς συν�δεύτηκε α-π την έλλειψη απ�τελεσματικ�ύ π�λε�-δ�μικ�ύ ελέγ��υ και σ�εδιασμ�ύ.

Για να γίνει ανάγλυ�� τ� μέγεθ�ς τηςκρατικής απ�υσίας, αρκεί να σημειωθείτι �υσιαστικά τ� μ�ναδικ σ�ετικ ν�-μ�θέτημα π�υ ίσ�υε ήταν τ� N.Δ. τ�υ1923 «περί σ�εδίων πλεων, κωμών καισυν�ικισμών τ�υ κράτ�υς και �ικ�δ�μήςαυτών».

H παρ�υσία της κεντρικής δι�ίκησηςπρ�ς την κατεύθυνση της �ωρ�τα!ικήςκαι π�λε�δ�μικής ανάπτυ!ης περι�ρί-στηκε στην ανάθεση �ρισμένων μελετώνκυρίως μέσω τ�υ υπ�υργεί�υ Συντ�νι-σμ�ύ. Tα ρυθμιστικά σ�έδια π�υ εκπ�νή-θηκαν για πλεις της �ώρας και ειδικτε-ρα για την πρωτεύ�υσα στη διάρκεια τηςδεκαετίας τ�υ 1960 παρέμειναν στηνπρά!η ανενεργά.

Xαρακτηριστική περίπτωση απ�τελείη κυκλ��ριακή μελέτη για την Aθήνατ�υ W. Smith (1964–1965), π�υ παρ�υ-σία#ε την αδυναμία τι δεν εί�ε �ασιστείσε κάπ�ι� εγκεκριμέν� ρυθμιστικ σ�έδι�με καθ�ρισμένες τις �ρήσεις γης. Eνώ τ�ρυθμιστικ σ�έδι� της Aθήνας, π�υ άρ�ι-σε να εκπ�νεί � αρ�ιτέκτων–π�λε�δμ�ςΠρ�κπης Bασιλειάδης τ� 1962, �λ�κλη-ρώθηκε μλις τ� 1978.

Aπ�τέλεσμα της ως άνω κρατικής στά-σης ήταν η ανάπτυ!η μιας «παρα–π�λε�-δ�μίας», π�υ τρ��δ�τ�ύσε τις ανάγκεςενς ακμαί�υ �ικ�πεδεμπ�ρί�υ στα με-γάλα αστικά κέντρα. H απ�υσία π�λιτι-

T� μέγαρ� της Eταιρείας Mακεδ�νικών Σπ�υδών στην παραλία της Θεσσαλ�νίκης (B. Kασσάνδρας,1952–1962). Yι�θετώντας έναν εκσυγ�ρ�νισμέν� κλασικισμ�, τ� έργ� δέ�θηκε, στην επ��ή της �λ�κλήρω-σής τ�υ, κριτική ως ανα�ρ�νιστικ� και συντηρητικ�. Bρισκ�μαστε σε περί�δ� π�υ κυριαρ�εί κλίμα μ�ντερ-νίστικ�υ θετικισμ�ύ.

Eπι�ατικ�ς σταθμ�ς τ�υ OΛΠ στ�ν Πειραιά (I. Λιάπης - H. Σκρ�ύμπελ�ς, 1964-69). Aρμ�νικ�ς συνδυασμ�ςδιεθνών μ�ρ��λ�γικών τάσεων και σύγ�ρ�νης τε�ν�λ�γίας (�ωτ.: K. Λι�ντης).


H EΛΛAΔA 1965 –1970κής γης απ τ� ένα μέρ�ς και απ τ� άλ-λ�, τ� γεγ�νς τι τ� N.Δ. τ�υ 1923 απα-γρευε τη σύντα!η ιδιωτικών ρυμ�τ�μι-κών σ�εδίων και τις πωλήσεις αγρ�τεμα-�ίων, �δήγησε στη δημι�υργία ενς «μη-�ανισμ�ύ» π�υ λειτ�υργ�ύσε στην παρα-ν�μία με την αν��ή της π�λιτείας.

Tην παραπάνω κατάσταση επιδείνωσεη ίδρυση μεγάλ�υ αριθμ�ύ �ικ�δ�μικώνσυνεταιρισμών. Oι τελευταί�ι στην πρά-!η, ανελάμ�αναν να διεκπεραιώσ�υν μέ-σα απ «νμιμες» διαδικασίες, τη μετα-τρ�πή της αγρ�τικής γης σε αντίστ�ι�η�ικ�πεδική, �ωρίς να �ασί#�νται σε κά-π�ι� γενικτερ� �ωρ�τα!ικ και π�λε�-δ�μικ σ�εδιασμ.

Πρ�έκυψε, έτσι, ένα «παθ�γενές» αστι-κ περι�άλλ�ν στ� �π�ί� επικρατ�ύσεπαντελής σ�εδν έλλειψη επαρκ�ύς �δι-κ�ύ δικτύ�υ, επι�ανειών στάθμευσης, ε-λεύθερων εκτάσεων (πλατειών, πρασίν�υκ.λπ.) και κ�ινω�ελών ε!υπηρετήσων (ε-πι�ανειών για σ��λικά κτίρια, παιδικώνσταθμών και λ�ιπών εγκαταστάσεωνσυλλ�γικής κατανάλωσης).

H εισαγωγή των ν�μ�θετικών διαταγ-μάτων 1003 «περί ενεργ�ύ π�λε�δ�μίας»τ� 1971 και 1262 «περί ρυθμιστικών σ�ε-δίων» τ� 1972, θα μπ�ρ�ύσαν να θεωρη-θ�ύν ως μια πρ�σπάθεια συστηματικήςπαρέμ�ασης στην ανάπτυ!η τ�υ δ�μημέ-ν�υ �ώρ�υ. Oμως, α�ενς η ανε!έλεγκτηπ�λιτική κατάσταση π�υ επικρατ�ύσεστη �ώρα εκείνη την περί�δ�, α�ετέρ�υ ηε�αρμ�γή τ�υς σε μεμ�νωμένες περιπτώ-σεις π�υ ε!υπηρετ�ύσαν συγκεκριμένεςσκ�πιμτητες, δεν παρεί�αν κανένα ε�έγ-γυ� για να θεωρηθ�ύν �υσιαστικά τα π�-λε�δ�μικά αυτά μέτρα.

Ωστσ�, στ� περιθώρι� αυτών των δυ-σμενών ε!ελί!εων δθηκε η ευκαιρία νααναπτυ�θεί γνιμ�ς π�λε�δ�μικς λγ�ςκαι να διατυπωθ�ύν ρι#�σπαστικές πρ�-τάσεις στα μέσα της δεκαετίας τ�υ 1960.Συγκρ�τημένες �μάδες, πως τ� Γρα�εί�τ�υ K. Δ�!ιάδη, τ� Σπ�υδαστήρι� Π�λε-�δ�μικών Eρευνών τ�υ EMΠ, η EταιρείαMελετών Oικ�ν�μικής και K�ινωνικήςAναπτύ!εως κ.ά., αλλά και μεμ�νωμέν�ιπ�λε�δμ�ι πρ�σπάθησαν να ανασκευά-σ�υν τ� υ�ιστάμεν� ανεπαρκές πλαίσι�και να εισαγάγ�υν νέες ιδέες, εκσυγ�ρ�-νί#�ντας τα π�λε�δ�μικά πράγματα της�ώρας. Mετα!ύ των πρ�τάσεων π�υ δια-τυπώθηκαν, ιδιαίτερη θέση κατέ�ει ηπρωτ�π�ριακή σύλληψη τ�υ Tάκη X.Zανέτ�υ για την «Hλεκτρ�νική Π�λε�δ�-μία» (1959). O Zενέτ�ς πρ�έ�λεπε τηνκυριαρ�ία των ηλεκτρ�νικών καιν�τ�-μιών στην καθημερινή #ωή, ειδικτερατης αυτ�ματ�π�ίησης και της τηλε–εργα-σίας, και πρτεινε την ανάλ�γη πρ�ετ�ι-μασία των π�λε�δ�μικών υπ�δ�μών.

Aρ ιτεκτ�νική δημι�υργία

Σε αντίθεση με τα π�λε�δ�μικά πράγ-ματα, η αρ�ιτεκτ�νική δημι�υργία στη με-ταπ�λεμική Eλλάδα έκανε σα�ώς πι� αι-σθητή την παρ�υσία της. Θα μπ�ρ�ύσε,μάλιστα, ως �αινμεν� να υπα�θεί στη γε-νικτερη άνθηση π�υ σημειώθηκε σταπνευματικά πράγματα τ�υ τπ�υ κατά τηδεκαετία τ�υ 1960.

Eνδια�έρ�υσα ε!έλι!η απ�τελεί η ίδρυ-ση τ�υ Tμήματ�ς Aρ�ιτεκτνων Mη�ανι-κών στην Π�λυτε�νική Σ��λή τ�υ Aριστ�-τελεί�υ Πανεπιστημί�υ Θεσσαλ�νίκης τ�1955. Δημι�υργήθηκε, έτσι, � δεύτερ�ς π-λ�ς στα #ητήματα καλλιέργειας της αρ�ι-τεκτ�νικής δημι�υργίας και πρ�ώθησηςτης π�λε�δ�μικής έρευνας, ύστερα απ

Aρ�αι�λ�γικ� M�υσεί� Iωαννίνων (A. Kωνσταντινίδης, 1965-66). H συνθετική απλ�τητα τ�υ κτιρί�υ παρα-πέμπει στη λιτ�τητα και τη ρυθμ�λ�γία της αρ�αίας κλασικής αρ�ιτεκτ�νικής (�ωτ.: Eλένη Φεσσά-Eμμα-ν�υήλ, Kτίρια για δημ�σια �ρήση στη νε�τερη Eλλάδα, 1827-1992, Aθήνα: Παπασωτηρί�υ, 1993).

Eργ�στάσι� �υθ�π�ιίας Φι' στην Aθήνα (T.X. Zενέτ�ς, 1957-63). Mε την τ�λμηρή τ�π�θέτηση τ�υ κτιρί�υαυτ�ύ, � Zενέτ�ς δημι�ύργησε ένα «τ�π�σημ�» στ� ασ�εδίαστ� αστικ� τ�πί� της πρωτεύ�υσας (�ωτ.:Aρ�εί� «K»).

Eπαυλη στην Aνά�υσσ� Aττικής (N. Bαλσαμάκης, 1961-63). H κυριαρ�ία της �ρι��ντιας γραμμής (�ωτ.:Condaratos, S. & Wang, W. (eds.), Greece, 20th century Architecture, Munich - London - New York: Prestel, 1999).


μπ�ρ�ύσαμε να ισ�υριστ�ύμε τι συνέ-πεια της παραπάνω δημι�υργικής διεργα-σίας ήταν η μρ�ωση μιας ελληνικής σ��-λής στην αρ�ιτεκτ�νική.

Oρισμένα σημαντικά παραδείγματατης ε!ετα#μενης περιδ�υ είναι: η έπαυ-λη στην Aνά�υσσ� Aττικής (N. Bαλσα-μάκης, 1961-63), � επι�ατικς σταθμςτ�υ OΛΠ στ�ν Πειραιά (I. Λιάπης - H.Σκρ�ύμπελ�ς, 1964-69) (εικ. 7), η EθνικήΠινακ�θήκη της Aθήνας (Δ. Φατ�ύρ�ς -Π. Mυλωνάς, 1966-75) (εικ. 8) και τ�Ωδεί� της Aθήνας (I. Δεσπ�τπ�υλ�ς,1969-76).

Eπίλ�γ�ς

Συμπερασματικά, θα μπ�ρ�ύσαμε νακαταλή!�υμε τι η π�λε�δ�μία της περι-δ�υ 1945-74 δεν έμελλε να δώσει άμεσα α-π�τελέσματα σε ν�μ�θετικ επίπεδ�, σεθεωρητικ επίπεδ� μως έγινε σημαντικήπρ�εργασία και �ι καρπ�ί της πρ�σπάθει-ας αυτής ωρίμασαν πρ�ς τ� τέλ�ς τ�υ ει-κ�στ�ύ αιώνα.

Aντίθετα, στην αρ�ιτεκτ�νική τα πράγ-ματα ήταν δια��ρετικά. T� έργ� π�υ δη-μι�υργήθηκε κατά τη μεταπ�λεμική πε-ρί�δ� μπ�ρεί να θεωρηθεί ως ιδιαίτερα γ-νιμ�. T� γεγ�νς θα πρέπει να απ�δ�θείτσ� στη σημαντική θεωρητική πρ�εργα-σία π�υ εί�ε παρα�θεί κατά τη μεσ�π�λε-μική περί�δ�, στ� κλίμα της ανασυγκρ-τησης και στην παρ�υσία ικανών αρ�ιτε-κτνων.

Bι�λι�γρα�ία1. Mαν. Mαρμαράς, «Oικιστικά πρ�τυπα, ιδι�-

κτησιακή δ�μή και κ�στ�ς π�λε�δ�μημένηςγης στ�ν τ�μέα αυτ�στέγασης των μικρ�με-σαίων εισ�δημάτων», H Oικ�δ�μή στηνEλλάδα, Aθήνα, ΣΠME, Συνέδρι�, 1981.

2. Kenneth Frampton, M�ντέρνα Aρ�ιτεκτ�νι-κή, Iστ�ρία και Kριτική, Aθήνα: Θεμέλι�,1987.

3. Παναγιώτης Γετίμης, Oικιστική π�λιτικήστην Eλλάδα. Tα �ρια της μεταρρύθμισης,Aθήνα: Oδυσσέας, 1989.

4. Δημ. Φιλιππίδης, Για την Eλληνική π�λη.Mεταπ�λεμική π�ρεία και μελλ�ντικές πρ��-πτικές, Aθήνα: Θεμέλι�, 1990.

5. L. Leontidou, The Mediterranean city intransition: Social change and urbandevelopment. Cambridge: University Press,1990.

6. K�τ%αμάνης Bύρων, «H κινητικ�τητα τ�υ α-γρ�τικ�ύ πληθυσμ�ύ στη δεκαετία 1940–50και η αναδιάρθρωση τ�υ κ�ινωνικ�δημ�-γρα�ικ�ύ �άρτη της μεταπ�λεμικής Eλλά-δας, πρώτη πρ�σέγγιση», Eπιθεώρηση K�ι-νωνικών Eρευνών, Aθήνα: Eθνικ� Kέντρ�K�ινωνικών Eρευνών, τ. 77, 1990.

7. Eλένη Φεσσά–Eμμαν�υήλ, Kτίρια για δημ�-σια �ρήση στη νε�τερη Eλλάδα 1827–1992,Aθήνα: Παπασωτηρί�υ, 1993.

8. Mαν. Mαρμαράς & Σα'. Tσιλένης, «H μετα-π�λεμική π�λιτική π�λε�δ�μικών επεκτάσε-ων στην Aθήνα ως απ�τέλεσμα απ�υσίαςαρ�ών σ�εδιασμ�ύ και διαμ�ρ�ωσης τ�υ α-στικ�ύ �ώρ�υ». Iδρυμα Σάκη Kαράγιωργα,H Eλληνική κ�ινωνία κατά την πρώτη μετα-π�λεμική περί�δ� (1945–1967), Aθήνα, 1994.

9. Savas Condaratos & Wilfried Wang (eds.),Greece, 20th century Architecture,Munich–London–New York: Prestel, 1999.

αυτν τ�υ Tμήματ�ς Aρ�ιτεκτνων Mη-�ανικών στ� EMΠ, π�υ άρ�ισε τη λειτ�υρ-γία τ�υ τ� 1917.

Θα μπ�ρ�ύσαμε να ισ�υριστ�ύμε τι �ιμ�ρ�ές των: Δημήτρη Πικιώνη, Aρη Kων-σταντινίδη και Tάκη X. Zενέτ�υ σηματ�-δτησαν τις κύριες κατευθύνσεις, πρ�ς τις�π�ίες π�ρεύθηκε η ελληνική αρ�ιτεκτ�νι-κή στη διάρκεια των πρώτων μεταπ�λεμι-κών δεκαετιών.

O Πικιώνης (1887–1968) πρ�σπάθησενα μεταλαμπαδεύσει τ� μεσ�π�λεμικπ�ιητικ πνεύμα στη μεταπ�λεμική επ��ήτ�υ �ρθ�λ�γισμ�ύ. T� έργ� τ�υ στη δια-μρ�ωση τ�υ λ��υ Φιλ�ππάπ�υ(1954–1957) (εικ. 1), δίπλα στ� �ρά�� τηςAκρπ�λης, θεωρείται ως αντιπρ�σωπευ-τικ των θέσεων και της �ιλ�σ��ικής τ�υδιάθεσης. Σύμ�ωνα με αυτές, η άπ�ψητ�υ M�ντερνισμ�ύ περί «ιστρ�π�υ» δη-λαδή ισ�δύναμ�υ, αρ�ιτεκτ�νικ�ύ �ώρ�υπρέπει να αντικατασταθεί με στ�ι�εία τηςτ�πικής παράδ�σης, με σεμντητα και υ-π�ταγή στη �ύση και τέλ�ς, να γίν�υν ��-ρείς ιδεών και συμ��λισμών.

O Kωνσταντινίδης (1913–1993) κιν�ύ-μεν�ς μετα!ύ τ�υ M�ντερνισμ�ύ και τηςδιάθεσης για διακριτική έντα!η τ�υ κτί-σματ�ς στ� �υσικ περι�άλλ�ν, έθεσε ωςεπίκεντρ� την άπ�ψη τι κάθε κτίρι� θαπρέπει να αντιμετωπί#εται ως «δ��εί�»#ωής. H λιττητα της έκ�ρασής τ�υ, π�υθα μπ�ρ�ύσε να �αρακτηριστεί «δωρική»

η λετ�υργικτητα στη διάρθρωση της κτι-ριακής κάτ�ψης και η �ρήση απλών δ�μι-κών υλικών �γαλμένων, κατά τ� δυνατν,απ τ� ίδι� τ� περι�άλλ�ν τ�υ κτιρί�υ, α-π�τελ�ύσαν τ�υς γνώμ�νες διαμρ�ωσηςτων έργων τ�υ. Xαρακτηριστικά δείγματατης εργασίας τ�υ συνιστ�ύν, τσ� η κατ�ι-κία διακ�πών στην Aνά�υσσ� Aττικής(1961–1962) σ� και τ� Aρ�αι�λ�γικM�υσεί� στα Iωάννινα (1965–1966).

Tέλ�ς, � Zενέτ�ς (1926–1977) με την ι-καντητά τ�υ να α��μ�ιώνει δημι�υργικάτις τε�ν�λ�γικές καιν�τ�μίες, απ�τελεί τηνκυρίαρ�η �υσι�γνωμία σων ακ�λ�ύθη-σαν τις διεθνείς αρ�ιτεκτ�νικές τάσεις τηςεπ��ής τ�υ. T� έργ� τ�υ θα μπ�ρ�ύσε νακατατα�θεί στ�ν Yστερ�μ�ντερνισμ καισυγγενεύει με αυτ των συγ�ρνων τ�υδιάσημων αρ�ιτεκτνων, τ�υ Γερμαν�ύ F.Otto, τ�υ Bρεταν�ύ N. Rogers και τ�υ Iτα-λ�ύ R. Piano. A!ιλ�γα δείγματα της ερ-γασίας τ�υ απ�τελ�ύν τ� εργ�στάσι� Φι!την Aθήνα (1957-1963), τ� θέατρ� τ�υ Λυ-κα�ηττ�ύ στην Aθήνα (1964-1967) και τ�σ��λεί� στ� Mπρα�άμι επίσης στην Aθή-να (1970-1976).

Oι Πικιώνης και Kωνσταντινίδης, ανκαι δια�έρ�υν σημαντικά σε επίπεδ�πρ�σωπικής έκ�ρασης, θα μπ�ρ�ύσαν ναθεωρηθ�ύν ως �ι εισηγητές της τάσης τ�υKριτικ�ύ T�πικισμ�ύ στη �ώρα μας. Σύμ-�ωνα με αυτν, η μ�ντέρνα αντίληψη �-�είλει να συνταιριαστεί με τα στ�ι�εία τ�υ

τπ�υ (π�λιτισμικά, �ικ�ν�μικά, κ�ινωνι-κά, π�λιτικά κ.λπ.) O Kριτικς T�πικι-σμς πρ�έρ�εται, κατά κάπ�ι� τρπ�, α-π τη μεσ�π�λεμική τάση «για επιστρ��ήστις ρί#ες». O Zενέτ�ς, αν και π�λλές ��-ρές εμπνέεται απ την τ�πική παράδ�ση,θα μπ�ρ�ύσε να θεωρηθεί ως � σημαντι-κτερ�ς εκπρσωπ�ς τ�υ Διεθν�ύς Pυθ-μ�ύ στη �ώρα μας, �ι μως με την ένν�ιατης μίμησης των τάσεων τ�υ ε!ωτερικ�ύ,αλλά ως γνιμ�ς συνδυασμς της ε!έλι!ηςτ�υ μεσ�π�λεμικ�ύ M�ντερνισμ�ύ καιτων πλέ�ν πρ�ηγμένων τε�ν�λ�γικών ε!ε-λί!εων.

Oι σκαπανείς αυτ�ί της μεταπ�λεμικήςελληνικής αρ�ιτεκτ�νικής δεν ήταν μν�ιτ�υς. Συμ�άδισαν με άλλες σημαντικέςπρ�σωπικτητες, πως �ι: ΔημήτρηςAντωνακάκης, Nίκ�ς Bαλσαμάκης, Kων-σταντίν�ς Δεκα�άλλας, Iωάννης Δεσπ�-τπ�υλ�ς, Iωάννης Λιάπης, Παύλ�ς Mυ-λωνάς, Aριστ�μένης Πρ��ελέγγι�ς, Περι-κλής Σακελλάρι�ς, Aναστασία T#άκ�υκαι Δημήτρης Φατ�ύρ�ς. Tην ίδια περί�-δ� αναδεί�θηκαν και άλλ�ι νετερ�ι αρ�ι-τέκτ�νες, �ι �π�ί�ι είτε μέσω διαγωνισμώνείτε με απ’ ευθείας αναθέσεις παρήγαγανσπ�υδαί� αρ�ιτεκτ�νικ έργ�.

T� τελευταί� �αρακτηρί#εται απ μιαδιάθεση για σύνθεση των κυρίαρ�ων τάσε-ων τ�υ Διεθν�ύς Pυθμ�ύ και τ�υ Kριτικ�ύT�πικισμ�ύ, ως εάν επρκειτ� να απ�τε-λ�ύν τις ψεις τ�υ ίδι�υ ν�μίσματ�ς. Θα

Eθνική Πινακ�θήκη στην Aθήνα (Δ. Φατ�ύρ�ς - Π. Mυλωνάς, 1966-75). T� κτίρι�, με τη δωρική λιτ�τηταστην ε'ωτερική τ�υ μ�ρ�ή, επιτρέπει την απρ�σκ�πτη ανάδει'η τ�υ καλλιτε�νικ�ύ πλ�ύτ�υ π�υ �ρίσκεταιστ� εσωτερικ� τ�υ (�ωτ.: Eλένη Φεσσά-Eμμαν�υήλ, Kτίρια για δημ�σια �ρήση στη νε�τερη Eλλάδα 1827-1992, Aθήνα: Παπασωτηρί�υ, 1993).

Ωδεί� Aθηνών (I. Δεσπ�τ�π�υλ�ς, 1969-76). H αρμ�νία της κλασικής αρ�ιτεκτ�νικής σε σύγ�ρ�νη έκ�ρα-ση (�ωτ.: Γ. Kανελλ�π�υλ�ς).

Σημείωση των «Eπτά Hμερών»: Για τηναρ�ιτεκτ�νική και π�λε�δ�μική ε�έλι�ητης Θεσσαλ�νίκης απ� την απελευθέ-ρωσή της μέ�ρι τη δεκαετία τ�υ ’70 υ-πάρ�ει απ�κλειστικ� α�ιέρωμα των«Eπτά Hμερών» δημ�σιευμέν� στις 30Mαρτί�υ 1997. Eκτενείς δημ�σιεύσειςγύρω απ� την αρ�ιτεκτ�νική υπάρ��υνεπίσης στα κατά καιρ�ύς α�ιερώματασε π�λεις (Kαστ�ριά, Σέρρες, Kα'άλα,Aλε�ανδρ�ύπ�λη, Πάτρα, Nαύπλι�κ.ά.), σε νησιά τ�υ Aιγαί�υ (Kρήτη, Δω-δεκάνησα, Kυκλάδες, B. Σπ�ράδες) καιτ�υ I�νί�υ.


H EΛΛAΔA 1965 –1970

Tα περί�ημα «Δεκα��τώ Kείμενα» και τ� επιγέννημά τ�υς· τ� περι�δικ� «H Συνέ�εια». Eκδ�της η Nανά Kαλιανέση, στυλ��άτις τ�υ KEΔPOY και συνυπ�λ�γ�ςστην �λη κίνηση. A�ι�μνημ�νευτα είναι και τα «ντρά�αλα» των εκδ�τικών �ίκων, �πως τ� «Θεμέλι�» π�υ τ� έκλεισε αμέσως τ� καθεστώς, ή άλλων π�υ ασ�υ-κτι�ύσαν κάτω απ� τ�ν έλεγ�� της Aσ�άλειας.

ΛOΓOTEXNIA

Eλ�γ�κρίθη και...T�υ Aλέ�η Zήρα

Kριτικ�ύ Λ�γ�τε�νίας

Λίγες μέρες μετά την επι��λήτ�υ στρατιωτικ�ύ καθεστώ-τ�ς τ�υ ’67, � Aλέ�ανδρ�ςK�τ�ιάς και � Tάκης Σιν"-π�υλ�ς πληρ�#�ρήθηκαναπ" τ�ν Aνδρέα Kαραντώ-νη "τι � K�σμάς Π�λίτηςλ"γω της διαδικασίας της

ανάκρισής τ�υ ήταν αναγκαστικά περι�-ρισμέν�ς στ� σπίτι τ�υ, στ� Παλαι" Ψυ&ι-κ" και η σ&ετική υπηρεσία της ασ#άλειαςδεν τ�υ επέτρεπε �ύτε την πρ"σ#ατα πε-θαμένη γυναίκα τ�υ να κηδέψει! Φαίνεται"τι η είδηση αυτή λειτ�ύργησε σαν δικλίδααπ�ρρ"#ησης και των τελευταίων δισταγ-μών τ�υς και � K�τ�ιάς σε μια σ&ετική συ-�ήτηση, δημ�σιευμένη είκ�σι σ&εδ"ν &ρ"-νια αργ"τερα στ� περι�δικ" T� τέταρτ�(αρ. 12.1986), ανα#έρει &αρακτηριστικά"τι: «T� ίδι� �ράδυ π�υ #εύγαμε, με ρώτη-σε � Σιν"π�υλ�ς τι κάν�υμε. Aυθ"ρμητατ"τε τ�υ απάντησα "τι δεν γρά#ω».

Mετά τ� ’74 εμ#ανίστηκαν απ" αρκε-τ�ύς συγγρα#είς α#ηγηματικά &ρ�νικά "-π�υ περιέγρα#αν «απ" πρώτ� &έρι» τηνανατρ�πή της 21ης Aπριλί�υ και "π�υ υ-π�γράμμι�αν, σ&εδ"ν "λ�ι, "τι πήραν αυ-

θ"ρμητα την απ"#αση να σταματήσ�υννα δημ�σιεύ�υν. E&�ντας "μως μια σ&ετι-κή γνώση των δεδ�μένων της επ�&ής πι-στεύω πως αυτή ακρι�ώς η τ�π�θέτησήτ�υς μ�ιά�ει κάπως υπερ��λική. Oι περισ-σ"τερ�ι συγγρα#είς της πρώτης μεταπ�-λεμικής γενιάς π�υ απ�τελ�ύσαν τη #υσι-κή, διάδ�&η κατάσταση των π�ιητών καιπε��γρά#ων τ�υ ’30 είναι αλήθεια "τι α-νήκαν ιδε�λ�γικά στ� #ιλελεύθερ�, κε-ντρώ� &ώρ�. Aλλά γι’ αυτ"ν ακρι�ώς τ�λ"γ� δεν εί&αν να στηρι&θ�ύν, "πως άλλ�ισυν�μίληκ�ί τ�υς, στην �ργανωμένη κα-θ�δήγηση της Aριστεράς, η �π�ία ήτανπ�λύ περισσ"τερ� ε��ικειωμένη σε συνθή-κες παραν�μίας. E�αιρώντας �ρισμέν�υςαπ" αυτ�ύς τ�υς τελευταί�υς, "πως � Kώ-στας K�υλ�υ#άκ�ς, � Γιάννης Pίτσ�ς, �Tάσ�ς B�υρνάς, � Γιάννης Nεγρεπ"ντηςπ�υ πιάστηκαν αμέσως, άλλ�ι, "πως � Mί-μης Pαυτ"π�υλ�ς, � Tίτ�ς Πατρίκι�ς, �Kώστας K�τ�ιάς, � Aρης Aλε�άνδρ�υ και� M. M. Παπαϊωάνν�υ, κατ"ρθωσαν να#θάσ�υν σε &ώρες της δυτικής ή της ανα-τ�λικής Eυρώπης, &ρησιμ�π�ιώντας ένανδ�κιμασμέν� απ" τα πρ�ηγ�ύμενα &ρ"νιαμη&ανισμ" δια#υγής.

Σε "σ�υς έμειναν είτε επειδή δεν μπ�-ρ�ύσαν να κάν�υν δια#�ρετικά είτε επει-δή ήταν δική τ�υς επιλ�γή, μετά τ� πρώτ�

μ�ύδιασμα επικράτησε μια επι#υλακτικήστάση. O κυρι"τερ�ς και απ�#ασιστικ"τε-ρ�ς λ"γ�ς �ρίσκεται στ� "τι ήταν αδύνατ�να γίνει �π�ιαδήπ�τε έκδ�ση ή δημ�σίευ-ση &ωρίς να έ&ει πρ�ηγηθεί τ� «ελ�γ�κρί-θη και ενεκρίθη», σ#ραγισμέν� πάνω σταδ�κίμια των ε#ημερίδων, των τυπ�γρα-#είων ή τ�υ ραδι�#ωνικ�ύ δελτί�υ ειδή-σεων. Aυτ" λ�ιπ"ν τ� «ελ�γ�κρίθη και ε-νεκρίθη» συνέ�αλε στη δημι�υργία μιας ά-τυπης συναίνεσης μετα�ύ π�λλών συγγρα-#έων π�υ πρ�έρ&�νταν απ" δια#�ρετικέςπ�λιτικές αντιλήψεις, ως πρ�ς την τήρησημιας παθητικής αντίστασης και μιας σιω-πής π�υ θα κρατ�ύσε έναν περίπ�υ &ρ"ν�.

Xέρι με έριH κατάρτιση εκ μέρ�υς των αρ&ών α-

σ#αλείας εν"ς καταλ"γ�υ απαγ�ρευμέ-νων �ι�λίων, με &�νδρ�ειδείς και γελ�ί�υςπ�λλές #�ρές απ�κλεισμ�ύς –�ι μετα#ρά-σεις αρ&αίων τραγωδιών, λ"γ�υ &άριν, α-π" τ�ν Kώστα Bάρναλη, τ�ν Γιάννη Pίτσ�ή τ�ν Φώτ� Γι�#ύλλη, συμμερί��νταν τηντύ&η των πρωτ"τυπων έργων και κρίν�-νταν ως... αριστερής απ"κλισης – ενίσ&υσετις #υγ"κεντρες τάσεις π�υ εί&αν ήδη επι-κρατήσει μετα�ύ των γνωστ"τερων λ�γ�-τε&νών. Mάλιστα, σε απάντηση εμ#ανί-

στηκε για ένα διάστημα τ� #αιν"μεν� τωνδακτυλ�γρα#ημένων ή π�λυγρα#ημένων�ι�λίων π�υ κυκλ�#�ρ�ύσαν &έρι με &έριαπ�τελώντας μια συμ��λική πρά�η άρνη-σης στις α�ιώσεις της λ�γ�κρισίας. Iδιαίτε-ρα στις μικρ"τερες π"λεις, "π�υ � έλεγ&�ςήταν πιεστικ"τερ�ς και η κυκλ�#�ρία ε-ντύπων δυσ&ερέστερη, �ι αναγνώσεις π�ι-ημάτων και πε�ών σε στεν" κύκλ� απ�-κτ�ύσαν ένα ν"ημα ιδιαίτερ�. Θυμάμαι,π.&., έναν τέτ�ι� κύκλ� στα Γιάννενα, τ�1969, "π�υ με συγκινητική α#�σίωση εί-&αν δακτυλ�γρα#ήσει τα �ύτως ή άλλωςδυσεύρετα π�ιήματα τ�υ Mαν"λη Aνα-γνωστάκη, πρ�ωθώντας τα μ"ν� σε πρ"-σωπα π�υ θεωρ�ύνταν έμπιστα. Aλλά καιστην Aθήνα ή στη Θεσσαλ�νίκη υπήρ�ανανάλ�γες περιπτώσεις, με κλειστές συγκε-ντρώσεις #ίλων, "π�υ γίν�νταν αναλύσειςπ�ιημάτων τ�υ Σε#έρη και τ�υ Pίτσ�υ ήτης τριλ�γίας των «Aκυ�έρνητων Π�λιτει-ών» τ�υ Στρατή Tσίρκα, με έμ#αση σε α-π�σπάσματα π�υ υπαινίσσ�νταν ή περιέ-γρα#αν καταστάσεις συλλ�γικής ευθύνης.

Mία απ" τις αιτίες της εκτεταμένηςστρ�#ής π�λλών νε"τερων λ�γ�τε&νώνπρ�ς την π�ιητική ρητ�ρική τ�υ υπαινικτι-κ�ύ λ"γ�υ, κυρίως τις δεκαετίες τ�υ ’60και τ�υ ’70, ν�μί�ω "τι θα μπ�ρ�ύσε να ε-ντ�πιστεί εδώ. Tηρ�υμένων των αναλ�-


Θέατρ� «Aλ�α», 22 N�εμ�ρί�υ 1971. Aπ� αριστερά: Θ. Φραγκ�π�υλ�ς, Γιάννης Δάλλας, P�δης P�ύ��ς, Mαν�ληςAναγνωστάκης, Tάκης Σιν�π�υλ�ς στη «Bραδιά Σε�έρη» π�υ �ργάνωσε η Eταιρεία Mελέτης Eλληνικών Πρ��λημά-των, δύ� μήνες μετά τ� θάνατ� τ�υ π�ιητή (20.9.71). O Σε�έρης, με τη γνωστή δήλωσή τ�υ (28.3.69), αναδεί�θηκε σεεμ�ληματική μ�ρ�ή των γραμμάτων εναντί�ν τ�υ καθεστώτ�ς και τιμητικά απ� τ�υς νεώτερ�υς τ�π�θετήθηκε επι-κε�αλής στα «Δεκα��τώ Kείμενα» (1971) με τ� αδημ�σίευτ� ώς τ�τε στα ελληνικά π�ίημα «Oι γάτες τ’ Aϊ-Nικ�λα».

Oι π�λυπληθείς συνά�εις επί δικτατ�ρίας ήταν απαγ�ρευμένες. Π�σ� μάλλ�ν �ταν υπήρ�αν «δ�σ�ληψίες» με τηνAσ�άλεια. Tρεις απ� τ�υς «δεκα��τωκειμενίτες» και η εκδ�τρια σε συνάντηση τ� 1975. Aπ� αριστερά: Aλέ�. Aργυ-ρί�υ, Nανά Kαλιανέση, Kαίη Tσιτσέλη, Nίκ�ς Kάσδαγλης. H συγκέντρωση π�υ σ�ετι*�ταν με τα «Δεκα��τώ Kείμενα»και στην �π�ία παρευρέθησαν �ι περισσ�τερ�ι απ� τ�υς «συνεργ�ύς» τ�υ συλλ�γικ�ύ αυτ�ύ τ�μ�υ, έγινε στ� σπίτιτ�υ ήδη εκλιπ�ντ�ς P�δη P�ύ��υ (1924-1972) (�ωτ.: «Kαθημερινή» - Bασ. Kαραμανώλης).

γιών, μετά τ�ν Aπρίλι� τ�υ ’67 και για ένασύντ�μ� &ρ�νικ" διάστημα εί&αμε μια α-να�ίωση των κατ�&ικών "ρων. Oπως μετάτ� 1941 έ&�υμε και τώρα μια κ�ινωνία έ-γκλειστη π�υ αισθάνεται απ�κ�μμένη απ"τ�ν υπ"λ�ιπ� κ"σμ� και π�υ η αναγκαστι-κή της ιδιώτευση δίνει την ευκαιρία στηλ�γ�τε&νία (και ιδιαίτερα στην π�ίηση) να�ανα�ρεί τ�ν αρ&έγ�ν� μυητικ" της ρ"λ�.

Aυτή την περί�δ� παρ�υσιά��νται πε-�ά τ�υ P"δη P�ύ#�υ, τ�υ Θανάση Bαλτι-ν�ύ, τ�υ Xριστ"#�ρ�υ Mηλιώνη, τ�υ Θ.Δ.Φραγκ"π�υλ�υ και της Kατερίνας Πλασ-σαρά π�υ έ&�υν κ�ιν" τ�υς ά��να τ�νπλάγι� τρ"π� αναπαράστασης και τη συν-δηλωτική α#ήγηση, ενώ δύ� απ" τα σημα-ντικά μυθιστ�ρήματα της τελευταίας τρια-κ�νταετίας, O Λιμ�ς τ�υ Aνδρέα Φρα-γκιά και T� Kι�ώτι� τ�υ Aρη Aλε�άνδρ�υ�ργανών�υν τ� μυθιστ�ρηματικ" τ�υς ι-στ" &ρησιμ�π�ιώντας μια τε&νική υπαινιγ-μών π�υ διευρύνει τ�ν αναγνωστικ" �ρί-��ντα των �ι�λίων.

Δημ σιες εκδηλώσεις

Aπ" τ� δεύτερ� ε�άμην� τ�υ 1968 καιύστερα άρ&ισαν να γίν�νται πυκν"τερες �ιδημ"σιες εκδηλώσεις π�υ �ργανών�νταναπ" �έν�υς μ�ρ#ωτικ�ύς #�ρείς (κατάκύρι� λ"γ� τ� Iνστιτ�ύτ� Γκαίτε, αλλά πα-ραδ"�ως και την Eλλην�αμερικανικήEνωση). Eκεί, νε"τερ�ι κατά τεκμήρι�π�ιητές (αυτ�ί π�υ συγκρ"τησαν την �μά-δα τ�υ ’70) πραγματ�π�ι�ύσαν αναγνώ-σεις μπρ�στά σ’ ένα νεανικ" κ�ιν" π�υ γέ-μι�ε τις αίθ�υσες και π�υ ενδια#ερ"ταν "-&ι μ"ν� για την π�ίηση ως γλώσσα �αθύτε-ρων μηνυμάτων αλλά και για τη διωκ"με-νη αίσθηση της �μαδικής σύμπρα�ης γύρωαπ" ένα γεγ�ν"ς. Oι συ�ητήσεις π�υ ακ�-λ�υθ�ύσαν και π�υ ασ#υκτι�ύσαν μέσαστα νεν�μισμένα "ρια π�υ έθεταν �ι καθε-στωτικές αρ&ές, ν�μί�ω "τι απ�τέλεσαν τημια δυναμική, η �π�ία συνέ�αλε στην αλ-λαγή τ�υ σκηνικ�ύ.

H άλλη δυναμική εί&ε μια παράλληληκατεύθυνση με εκείνη των νε"τερων:πρ�ήλθε απ" την επιλ�γή �ρισμένων ήδηευρύτερα γνωστών συγγρα#έων και κριτι-κών, "πως � Mένης K�υμανταρέας, �Γιώργ�ς Iωάνν�υ και � Aλέ�ανδρ�ςAργυρί�υ, να δε&θ�ύν την πρ"κληση τωνδημ"σιων αναγνώσεων και συ�ητήσεων,απ�κλίν�ντας έτσι στην πρά�η απ" τηνπρ�γενέστερη απρ�σ&εδίαστη απ�&ή.Oμως, δεν υπάρ&ει αμ#ι��λία "τι τ� γεγ�-ν"ς π�υ επέδρασε καταλυτικά στην απ"-#αση των λ�γ�τε&νών να υπ�γράψ�υντ�ν Aπρίλι� τ�υ 1969 τη γνωστή διαμαρ-τυρία για την έλλειψη ελευθερίας στην έκ-#ραση ήταν η μαγνητ�#ωνημένη δήλωσητ�υ Γιώργ�υ Σε#έρη π�υ πραγματ�π�ιή-θηκε ένα μήνα νωρίτερα, στις 29 Mαρτί�υ1969, και μεταδ"θηκε ευρύτατα απ" τασημαντικ"τερα ραδι�#ωνικά δίκτυα στ�νκ"σμ�.

H σ&έση τ�υ κειμέν�υ των δεκα�&τώ μετη δήλωση Σε#έρη είναι αυταπ"δεκτη,στ� �αθμ" π�υ � π�ιητής της Kί�λης είναι� μ"ν�ς στ�ν �π�ί� ανα#έρ�νται �ν�μα-στικά �ι νε"τερ�ί τ�υ π�ιητές και πε��-γρά#�ι, θεωρώντας τ�ν κατά κάπ�ι� τρ"-π� εμ�ληματική μ�ρ#ή στ�ν κ�ιν" τ�υς α-γώνα. Aλλά και απ" μ"νη της η διαμαρτυ-ρία τ�υς μπ�ρεί να θεωρηθεί ένα είδ�ς μα-νι#έστ�υ π�υ εκ#ρά�ει ιδε�λ�γικά τη γε-νιά τ�υς, α#�ύ έ&�υμε ως δεδ�μέν� τ� "τιδεν εμ#ανί�εται �ύτε ένας συγγρα#έαςτης μεσ�π�λεμικής περι"δ�υ να συνυπ�-γρά#ει τ� κείμεν�. Πράγματι, �ι συμ�ι�α-στικές παραινέσεις των παλαι"τερων καικυρίως η απρ�θυμία τ�υς να συστρατευ-


H EΛΛAΔA 1965 –1970θ�ύν εναντί�ν τ�υ στρατιωτικ�ύ καθε-στώτ�ς, #αίνεται "τι συνέ�αλαν �υσικώδικαίω στην επίτευ�η της ήδη καθυστερη-μένης διαδ�&ής των γενεών. Aλλωστε, η«άνδρωση» των μεταπ�λεμικών συν�δεύ-τηκε ε� αντιθέτ�υ, σε αυτήν ακρι�ώς την ι-στ�ρική καμπή, απ" την πρ�σ&ώρηση �ρι-σμένων απ" τ�υς γηραι"τερ�υς συγγρα-#είας στην υπηρεσία τ�υ καθεστώτ�ς.Oμως, έτσι κι αλλιώς, η δήλωση των δεκα-�&τώ �εκαθάρι�ε τ� �ήτημα ε�αρ&ής, ανα-#έρ�ντας με έντ�να μα&ητικ" ύ#�ς: «Oι υ-π�γρα#"μεν�ι 18 Aθηναί�ι συγγρα#είςτης μεταπ�λεμικής γενιάς συμμερι�"μαστετην αναγνάκτηση εκείνων απ" μας, των �-π�ίων τα �ν"ματα &ρησιμ�π�ι�ύνται &ω-ρίς τη συγκατάθεσή τ�υς, με την αναγκα-στική δημ�σίευση κειμένων τ�υς στ�ν Tύ-π�, για να δημι�υργηθεί η εντύπωση μέσακαι έ�ω απ" την Eλλάδα "τι υπάρ&ει τά&αελεύθερη πνευματική �ωή στη &ώρα μας».

Aμ�ιλ�γίες

Kατά μία ένν�ια η δήλωση τ�υ Aπριλί-�υ τ�υ 1969 και η έκδ�ση των Δεκα��τώκειμένων π�υ κυκλ�#"ρησαν τ�ν επ"μεν�&ρ"ν� είναι δύ� πτυ&ές �μ"ρι�ες αλλά "&ικαι "μ�ιες. Mεταπ�λιτευτικά είναι αλή-θεια "τι παρ�υσιάστηκαν αρκετές αντιτι-θέμενες απ"ψεις γύρω απ" τις δύ� εκδ�-&ές των δεκα�&τώ, "&ι πάντ�τε πειστικές.M�λ�ν"τι πρ"κειται για ένα �ήτημα π�υ ε-�ακ�λ�υθεί να είναι ακανθώδες, στ� μέ-τρ� π�υ �ρισμένες ενέργειες πήραν στα ε-π"μενα &ρ"νια έναν πρ�σωπικ" &αρακτή-ρα, πιστεύω "τι δεν θα έ�λαπτε να παραλ-ληλίσ�υμε τη δήλωση με την έκδ�ση. Mεμια πρώτη ματιά μπ�ρ�ύμε να διαπιστώ-

σ�υμε εύκ�λα "τι πέρα απ" έναν κ�ιν"πυρήνα συγγρα#έων (Aργυρί�υ, Bαλτι-ν"ς, Kάσδαγλη, Kάσδαγλης, K�τ�ιάς,K�υμανταρέας, P�ύ#�ς, K�υ#"π�υλ�ς,Tσιτσέλη, Φραγκ"π�υλ�ς), η μεν δήλωση#ανερώνει τη διάθεση αλλά και τη διαθε-σιμ"τητα �ρισμένων να αναλά��υν να ρι-ψ�κινδυνεύσ�υν μια πρώτη αναμέτρησημε τ� στρατιωτικ" καθεστώς. Eνώ η ανθ�-λ�γία, πραγματ�π�ιημένη ύστερα απ" αρ-κετ�ύς μήνες, πρ�σ#έρει την ευκαιρία σε�ρισμέν�υς συγγρα#είς να �επεράσ�υν τιςαμ#ιλ�γίες τ�υς περνώντας απ�#ασιστι-κά στην άλλη μεριά. Oι υπ�θέσεις "μωςδεν σταματ�ύν εδώ. Συγκρίν�ντας τα δύ�συγγενή εγ&ειρήματα, μας δίνεται η δυνα-τ"τητα να ανι&νεύσ�υμε τις δύ� αρκετάδια#�ρετικές στρατηγικές π�υ απαιτ�ύ-σαν η συγκυρία τ�υ 1969 και εκείνη τ�υ1970.

Eίναι πρ�#ανές "τι απ" τη συλλ�γικήέκδ�ση των Δεκα��τώ κειμένων απ�υσιά-��υν εκείν�ι �ι συγγρα#είς π�υ αν και υ-πέγραψαν τη δήλωση δεν απ�τέλεσαν–κρίν�ντας τα πράγματα εκ των υστέρων–μα�ί με τ� �ασικ" πυρήνα μια συνεκτική�μάδα λ�γίων και λ�γ�τε&νών. Oπως καιείναι πρ�#ανές "τι στην αρ&ική δήλωση ε-πιδιώ&θηκε να συμμετάσ&�υν συγγρα#είςπ�υ δεν πρ�έρ&�νταν απ" την �ργανωμέ-νη Aριστερά, ενδε&�μένως για να μην πά-ρει τ� εγ&είρημα μια περι�ριστική ιδε�λ�-γικά κατεύθυνση, η �π�ία θα μετρ�ύσεδια#�ρετικά τ"σ� στις υπηρεσίες πρ�πα-γάνδας τ�υ καθεστώτ�ς "σ� και στην κ�ι-νή γνώμη.

Λίγ�υς μήνες αργ"τερα τ� τ�πί� εμ#α-νί�εται αρκετά δια#�ρ�π�ιημέν�. O&ι μ"-ν�ν έ&ει εκλείψει η αναπ�#ασιστικ"τητα�ρισμένων, αλλά ήδη �ρισκ"ταν στ� επί-

κεντρ� των γεγ�ν"των η υπ"θεση της«Δημ�κρατικής Aμυνας», π�λλά απ" ταυπ"δικα μέλη της �π�ίας, κρατ�ύμεν�ιστις #υλακές, εί&αν εμ#ανέστερα �ργανι-κ�ύς δεσμ�ύς με τ�ν πυρήνα τ�υ αρ&ικ�ύμανι#έστ�υ των Δεκα�&τώ. Aν διατρέ-��υμε έστω και πρ"&ειρα τις μετέπειτασυλλ�γικές εκδ"σεις των Nέων Kειμένων(1971) και Nέων Kειμένων 2 (1971) θα δια-κρίν�υμε αμέσως "τι � �ασικ"ς κ�ρμ"ςτων συνεργατών και των δύ� ανθ�λ�γιώναπ�τελέστηκε απ" αυτά τα μέλη, πρ�μη-νύ�ντας κατά μια ένν�ια την εμ�ληματικήθέση της κεντρ�αριστεράς στα μετέπειταπ�λιτικά πράγματα της &ώρας. Eτσι, τηνMι&αήλα A�έρω#, τ�ν Παντελή Kαλι"-τσ�, τ�ν Φώντα K�νδύλη, την Λιλή Iακω-�ίδη ή την Kωστ�ύλα Mητρ�π�ύλ�υ καιτ�ν πάντ�τε «αν�ικ�ν"μητ�» σε τέτ�ιεςπεριπτώσεις Kώστα Tα&τσή διαδέ&�νταιεκείν�ι π�υ κατά τεκμήρι� εμ#ανί��υν με-γαλύτερ� δημ"σι� εκτ"πισμα στ� &ώρ�των γραμμάτων, "πως �ι Mαν"λης Aνα-γνωστάκης, Σπύρ�ς Πλασκ��ίτης, TάκηςΣιν"π�υλ�ς, Δημήτρης Mαρωνίτης, Στρα-τής Tσίρκας. Aν και για να είμαστε ακρι-�είς η έκδ�ση των Δεκα��τώ Kειμένωνδεν μπ�ρ�ύμε να π�ύμε "τι εί&ε πια τ�ν&αρακτήρα εν"ς μανι#έστ�υ.

Aπ" εκεί και πέρα τα πράγματα δρ�μ�-λ�γήθηκαν πρ�ς την κατεύθυνση της με-τωπικής αντιπαράθεσης με τ� καθεστώς,παρά τ� "τι τ� μεγαλύτερ� μέρ�ς των αυ-τ�ε�"ριστων συγγρα#έων ή των Eλλήνωνπ�υ διέμεναν σε &ώρες της Eυρώπης πίε�επρ�ς τη λύση μιας παρατεταμένης παθητι-κής αντίστασης. Oι δίκες π�υ άρ&ισαν τ�1970, με την πρ�σαγωγή τ�υ Nίκ�υ Kάσ-δαγλη για τ� μυθιστ"ρημά τ�υ Eγώ ειμίκύρι�ς � Θε�ς σ�υ και τ�υ Mένη K�υμα-

νταρέα για τη συλλ�γή των πε��γρα#ημά-των τ�υ T� αρμένισμα, �ι π�λιτικές δίκεςτης ε#ημερίδας Eθν�ς και της αντιστασια-κής �ργάνωσης «Δημ�κρατική Aμυνα», �ισυνε&είς διώ�εις των συγγρα#έων π�υσυμμετεί&αν στα Δεκα��τώ κείμενα, ηδιάλυση της Eταιρείας Mελέτης Eλληνι-κών Πρ��λημάτων, "πως και η σ&εδ"ν α-ναγκαστική διακ�πή της κυκλ�#�ρίας τ�υπερι�δικ�ύ Δ�κιμασία, στα Γιάννενα, ι-σ&υρ�π�ίησαν και παγίωσαν αυτή τηγραμμή της εκ τ�υ συστάδην σύγκρ�υσης.

Aν πάντως &ρησιμ�π�ιήσ�υμε σήμερατη δυνατ"τητα να πρ�&ωρήσ�υμε σε �ρι-σμένες διαπιστώσεις, ως πρ�ς τις εκδ�τι-κές στρατηγικές των συγγρα#έων, κατάτη διάρκεια της δικτατ�ρίας, ν�μί�ω "τιθα πρέπει να τ�π�θετήσ�υμε στ� ένα ά-κρ� τ�υ #άσματ�ς τα Δεκα��τώ κείμενακαι στ� άλλ� τ� περι�δικ" H Συνέ�εια(1973). H ανθ�λ�γία των αντιστασιακώνκειμένων έ&ει �έ�αια την ιστ�ρική της ση-μασία, αλλά παράλληλα είναι #ανερ" "τιδιαπνέεται απ" τ� πνεύμα μιας «δυσκαμ-ψίας» ως πρ�ς τα αν�ίγματά της πρ�ςτ�υς γηραι"τερ�υς και τ�υς νε"τερ�υςσυγγρα#είς. Aντίθετα, στ� περι�δικ" #αί-νεται "τι έ&ει πρυτανεύσει μια δια#�ρετι-κή πρ��ληματική, ίσως λ"γω της εν τω με-τα�ύ συ&νής συνύπαρ�ης σε διά#�ρ�υς α-ντιστασιακ�ύς #�ρείς συγγρα#έων π�υπρ�έρ&�νται απ" δια#�ρετικές γενιές. Bέ-�αια, αυτή η διάθεση για σύμπρα�η καιαυτή η �μ�ψυ&ία υπήρ�ε και σε άλλα εκ-δ�τικά εγ&ειρήματα της επ�&ής –παρά-δειγμα δύ� τ"μ�ι της Kατάθεσης ’73 καιKατάθεσης ’74– αλλά �πωσδήπ�τε εδώ,στη Συνέ�εια, τα συν�λικά απ�τελέσματαήταν π�λύ πι� γ"νιμα καθώς και �ι επιλ�-γές των πρ�σώπων ήταν αυστηρ"τερες.

APXAIOΛOΓIA

Oι ανασκα#ές της Σαντ�ρίνηςT�υ Δημήτρη Δαμάσκ�υ

Διδάκτ�ρα Kλασικής Aρ�αι�λ�γίαςτ�υ Eλεύθερ�υ Πανεπιστημί�υ τ�υ Bερ�λίν�υ

T� 1967 �εκιν�ύν στη Σαντ�ρίνη �ιανασκα#ές της Aρ&αι�λ�γικήςEταιρείας στ� Aκρωτήρι της Σα-ντ�ρίνης υπ" τη διεύθυνση τ�υ

Σπυρίδωνα Mαρινάτ�υ. Στ� #ως ήρθετμήμα της π"λης π�υ σκεπάστηκε απ"τις στά&τες τ�υ η#αιστεί�υ, κάτι ανάλ�-γ� με τη ρωμαϊκή Π�μπηία αρκετ�ύς αι-ώνες αργ"τερα. H καταστρ�#ή &ρ�ν�λ�-γείται περί τα τέλη τ�υ 16�υ αι. π.X.

Eντυπωσιακή είναι η διατήρηση των�ικιστικών καταλ�ίπων, των δημ�σίωνκτιρίων και των ιδιωτικών �ικιών, π�λλάεκ των �π�ίων έ&�υν σωθεί σε ύψ�ςτριών �ρ"#ων. O σύγ&ρ�ν�ς επισκέπτηςέ&ει τη δυνατ"τητα να ανασυνθέσει τηνπ"λη και να #ανταστεί τη �ωή π�υ διέ-τρε&ε τα στενά της δρ�μάκια. Oρισμένααπ" τα κτίσματα κ�σμ�ύνται απ" εντυ-πωσιακές τ�ι&�γρα#ίες, �ι �π�ίες απ�τε-λ�ύν θραύσματα μιας π�λύ&ρωμης απει-κ"νισης των θρησκευτικών τελετών καιτων συνα#ών τ�υς συμ��λισμών τηςπρ�ϊστ�ρικής κ�ινωνίας τ�υ Aιγαί�υ.

Kατά παράδ�� τρ"π� λείπ�υν �ι σκη-νές καθημερινής �ωής, κάτι π�υ δυσ&ε-ραίνει εν μέρει τη συμπλήρωση της εικ"-νας π�υ ήδη έ&�υμε για την κ�ινωνία τηςεπ�&ής απ" τα αρ&ιτεκτ�νικά κατάλ�ιπακαι τα λ�γής κινητά ευρήματα. Στα τε-λευταία δεν περιλαμ�άν�νται π�λύτιμαείδη. Φαίνεται "τι �ι κάτ�ικ�ι τ�υ Aκρω-τηρί�υ εί&αν πρ�αισθανθεί την επερ&"-μενη καταστρ�#ή και εγκατέλειψαν ε-γκαίρως τ� νησί με τα π�λυτιμ"τερα υ-πάρ&�ντά τ�υς. Oι πρώτες τ�ι&�γρα#ίεςπ�υ �ρέθηκαν έγιναν σ&εδ"ν αμέσωςδιάσημες, μια π�υ συντηρήθηκαν και με-τα#έρθηκαν στ� Eθνικ" Aρ&αι�λ�γικ"M�υσεί�, απ�τελώντας έτσι έναν απ"τ�υς κυρι"τερ�υς π"λ�υς έλ�ης τ�υ.

O ήδη ανασκαμμέν�ς &ώρ�ς δεν απ�-τελεί παρά ένα μικρ" τμήμα της αλλ�τι-νής π"λης. Mε την ανάληψη της διεύ-θυνσης των ανασκα#ών απ" τ�ν καθη-γητή Xρήστ� Nτ�ύμα, "μως, παράλληλαμε την περι�ρισμένης κλίμακας συνέ&ισητων ανασκα#ών, δ"θηκε έμ#αση στησυντήρηση και στη μελέτη των ευρημά-των, διαδικασία &ρ�ν��"ρα αλλά επι-�αλλ"μενη απ" τις αρ&ές της επιστήμηςσήμερα.

Συντηρητές στ� δωμάτι� Δ2 μπρ�στά απ� τ� ν�τι� τ�ί��, με την τ�ι��-γρα�ία της Aν�ι�ης, σήμερα στ� Eθνικ� Aρ�αι�λ�γικ� M�υσεί� (απ� τ��ι�λί� τ�υ S. Marinatos, Excavations at Thera IV, 1971).


Bάσως Kατράκη, «Ψαράς», ψαμμίτης (�ωτ.: P. Παρίσης). T� έργ�, �γαλμέν� απ� �ιώματα της �αράκτριας στ� �ω-ρι� της, τ� Aιτωλικ� («τ� σπίτι μας ήτανε σ�εδ�ν �λ� μέσα στη θάλασσα και στη γειτ�νιά καθ�ντανε �λ� ψαρά-δες. Eνα �υπ�λυτ� μελισσ�λ�ι τριγύρι*ε �λ�ήμερα...»), έ�ει εντ�ι�ιστεί στ� σπίτι τ�υ διαν��ύμεν�υ και τε�ν�κρί-τη τ�υ περι�δικ�ύ «Eπιθεώρηση Tέ�νης» Γιώργ�υ Πετρή (1916-1997). H Bάσω (1914-1988), π�υ �ρα�εύτηκε για τα�αρακτικά της στην Mπιενάλε Bενετίας τ� 1966, απ� τ� 1956 δ�ύλευε σε ψαμμίτη Σητείας με τα καλέμια και τασ�υριά τ�υ γλύπτη.

τίας. O γλύπτης M. T"μπρ�ς εκλέγεται α-καδημαϊκ"ς στην Aκαδημία Aθηνών.

T� 1969 ιδρύεται τ� Kαλλιτε&νικ"Πνευματικ" Kέντρ� «Ωρα» απ" τ�ν �ω-γρά#� και &αράκτη A. Mπα&αριάν. HEλλάδα συμμετέ&ει στην Mπιενάλε Aλε-�ανδρείας, στην Mπιενάλε Σά� Πά�λ�και στην Mπιενάλε Nέων Παρισι�ύ. Oγλύπτης Δημήτρης Kαλαμάρας εκλέγεταικαθηγητής της Γλυπτικής στην AΣKT.

T� 1970 �ργανών�νται στ� Kαλλιτε&ι-κ" Πνευματικ" Kέντρ� «Ωρα» αναδρ�-μική έκθεση έργων τ�υ �ωγρά#�υ Aγ.

Aστεριάδη και στ� K�λλέγι� Aθηνών ηπέμπτη έκθεση έργων τ�υ �ωγρά#�υ Γ.Mπ�υ�ιάνη (η πρώτη, στην αίθ�υσα τ�υΦιλ�λ�γικ�ύ Συλλ"γ�υ «Παρνασσ"ς» τ�1949 ήταν �ργανωμένη με επιμ�νή #ίλωντ�υ καλλιτε&νών και στ�ί&ισε στ�ν �ω-γρά#� τη σύλληψή τ�υ απ" την αστυν�-μία με την κατηγ�ρία "τι ακρωτηριά�ειτις μ�ρ#ές τ�υ, η δεύτερη έγινε στην ίδιααίθ�υσα τ� 1960, η τρίτη στ� Πρακτ�ρεί�Πνευματικής Συνεργασίας τ� 1963 και ητέταρτη στην Eλλην�αμερικανική Eνω-ση τ� 1965). H Eλλάδα συμμετέ&ει στην

Mπιενάλε Bενετίας. T� Kαλλιτε&νικ"Πνευματικ" Kέντρ� «Ωρα» εγκαινιά�ειτην π�λύτιμη έως σήμερα ετήσια έκδ�σηXρ�νικ�, στην �π�ία καταγρά#�νται η-μερ�λ�γιακά τα γεγ�ν"τα της πνευματι-κής και καλλιτε&νικής κίνησης στηνEλλάδα και δημ�σιεύ�νται π�ικίλα κρι-τικά κείμενα.

Aπώλειες: Πεθαίν�υν τ� 1966 �ι �ωγρά-#�ι Δ. Γερανιώτης, B. Γερμενής και Aλ.K�ρ�γιαννάκης, � �ωγρά#�ς και &αρά-κτης Δ. Γαλάνης, τ� 1967 �ι �ωγρά#�ι Γ.K�σμαδ"π�υλ�ς, T�ων =έρ�ν (I. =ηρ"κω-

στας) και K. Παρθένης, � καθηγητής καιτε&ν�κρίτης A. Γ. Πρ�κ�πί�υ και � λ�γ�-τέ&νης και τε&ν�κρίτης Δ.A. K"κκιν�ς, τ�1968 �ι �ωγρά#�ι Xρ. Λε#άκης και Kαί-σαρ Σ�#ιαν"π�υλ�ς και � λαϊκ"ς �ωγρά-#�ς Mι&. Παντ"λ#ης (Pandolfi), τ� 1969 �ι�ωγρά#�ι Eκτωρ Δ�ύκας, Γ. Λυδάκης, K.Πλακωτάρης και K�ύλα Pώμπαπα, �ιγλύπτες Γ. Kαστριώτης και τ� 1970 � γλύ-πτης B. Γεωργιάδης, � λαϊκ"ς �ωγρά#�ςκαι καραγκι��παί&της K. Mάν�ς και � ι-στ�ρικ"ς της Tέ&νης και εκδ"της �ι�λίωντέ&νης Kριστιάν Zερ�"ς.

EIKAΣTIKEΣ TEXNEΣ

Σημαντικές απώλειες

T�υ Δημήτρη Παυλ�π�υλ�υ

Iστ�ρικ�ύ της Tέ�νης

T� 1966 ιδρύ�νται η EταιρείαEλλήνων Tε&ν�κριτών(EET), π�υ υπάγεται στη Διε-θνή Eνωση Kριτικών Tέ&νης(AICA) και η Δημ�τική Πι-νακ�θήκη στη Θεσσαλ�νίκη.Oργανώνεται τ� A΄ Συνέδρι�Eλλήνων Kαλλιτε&νών στ�

Aθηναϊκ" Tε&ν�λ�γικ" Iνστιτ�ύτ�. Oργα-νώνεται απ" τ� Eλληνικ" Tμήμα της Διε-θν�ύς Eνώσεως Kριτικών Tέ&νης έκθεσηEλλήνων καλλιτε&νών στην Eλλην�αμερι-κανική Eνωση. H γκαλερί «Nέες M�ρ#ές»δι�ργανώνει αναδρ�μική έκθεση έργωντ�υ �ωγρά#�υ Γ. Πρ�κ�πί�υ. H Eλλάδασυμμετέ&ει στην Mπιενάλε Bενετίας, "π�υη &αράκτρια B. Kατράκη τιμάται με τ��ρα�εί� &αρακτικής. Διακ"πτεται η έκδ�-ση τ�υ περι�δικ�ύ εικαστικών τε&νών Zυ-γ"ς. O αρ&αι�λ"γ�ς, διδάκτωρ τ�υ Πανε-πιστημί�υ της B"ννης Xρύσανθ�ς Xρή-στ�υ εκλέγεται καθηγητής της Iστ�ρίαςτης Tέ&νης στ� AΠΘ.

T� 1967 � γκαλερίστας Tάσ�ς Z�υ-μπ�υλάκης αν�ίγει με τη σύ�υγ" τ�υ Πέ-γκυ εκ νέ�υ την γκαλερί της �δ�ύ Kριε�ώ-τ�υ ως σύγ&ρ�νη αίθ�υσα εκθέσεων καιαρ&ί�ει να συνεργά�εται με �έν�υς γκαλε-ρίστες (Fachetti, Iolas, Rene). H Eλλάδασυμμετέ&ει στην Mπιενάλε Aλε�ανδρείαςκαι στην Mπιενάλε Σά� Πά�λ�. Aρ&ί�εινα εκδίδεται τ� τρίτ�μ� σύγγραμμα Iστ�-ρία της Tέ�νης 1750–1950 τ�υ A.Γ. Πρ�-κ�πί�υ, τ� �π�ί� δεν πρ"λα�ε να �λ�κλη-ρώσει � ίδι�ς. O γλύπτης M. T"μπρ�ς τι-μάται με τ� Aριστεί� Kαλών Tε&νών τηςAκαδημίας Aθηνών. H �υ�αντιν�λ"γ�ςNτ�ύλα M�υρίκη εκλέγεται καθηγήτριατης Iστ�ρίας της Tέ&νης στην AΣA.

T� 1968 ιδρύεται στη Θεσσαλ�νίκη ηγκαλερί «ZM», π�υ �ν�μά�εται απ" τααρ&ικά των επωνύμων των ιδρυτών τηςΠ. Zάννα και A. Mαυρ�κ�ρδάτ�υ. HEλλάδα συμμετέ&ει στην Mπιενάλε Bενε-


H EΛΛAΔA 1965 –1970

H Eλλη Λαμπέτη στ «Πέπσυ» της Πιερέτ Mπριν� (1968) στ θέ-ατρ «Δινύσια» (�ωτ.: «Θέατρ ’68»).

ΘEATPO

Aλλαγή

πρσανατλισμύT�υ Πλάτων�ς Mαυρ�μ�ύστακ�υ

Eπίκ�υρ�υ καθηγητή στ� τμήμα ΘεατρικώνΣπ�υδών Πανεπιστημί�υ Aθηνών

Hαύ�ηση τυ αριθμύ τωνθιάσων, η πικιλία τωνπρ�ληματισμών σ�ετικάμε τ ρ�λ τυ θεάτρυ, ηαύ�ηση τυ αριθμύ τωνηθπιών πυ έ�υν ακ-λυθήσει συστηματικ�τε-ρες σπυδές απ� τις πα-

λαι�τερες γενιές με τη !ίτησή τυς σεδραματικές σ�λές δημιυργύν νέα αιτή-ματα για τη θεατρική πρακτική. Aνάμεσάτυς �ε�ωρί"υν τ αίτημα της απκέ-ντρωσης και τ αίτημα πρ�λής εν�ς

δραματλγίυ με σύγ�ρν πρ�ληματι-σμ�. H γενικ�τερη πρσπάθεια για αρτι�-τερες σκηνικές εκ!ράσεις απ� θιάσυςπυ δεν έ�υν στην κατ�ή τυς τα τε�νι-κά και τα υλικά μέσα της κρατικής σκηνήςαπτελεί ένα απ� τα �αρακτηριστικά τυελευθέρυ θεάτρυ κατά τη δεκαετία’60–’70 πυ έ�ει ως απτέλεσμα τη δια-μ�ρ!ωση πι υσιαστικών κριτηρίων τ�-σ για τυς ανθρώπυς τυ θεάτρυ, �σκαι για σημαντική μερίδα τυ κινύ. Hδικτατρία �ρίσκει τ θέατρ στην αρ�ήμιας νέας πρείας η πία ανακ�πτεται: η�ίαιη ανατρπή της δημκρατίας, η εγκα-θίδρυση μιας αυστηρής �σ και παράλ-γης λγκρισίας, ι απειλές και ι συλλή-ψεις ανθρώπων τυ θεάτρυ, δημιυρ-γύν ένα ασ!υκτικ� πλαίσι.

Mετά την παρέλευση της πρώτης διε-τίας, τα θέατρα παρά τις δυσκλίες, τυςκινδύνυς και τις πρσπάθειες παρεμπ�-δισης της λειτυργίας τυς επινύν τρ�-πυς δια!υγής απ� τις απαγρεύσεις καιαπτελύν εστίες αντίστασης. Oι παρα-στάσεις απκτύν συ�νά τ �αρακτήραμιας πλιτικής πρά�ης τ�σ για τ κιν�,�σ και για τυς δημιυργύς. H μετα-τρπή ανώδυνων !ράσεων σε μηνύματαδιαμαρτυρίας μέσα απ� την ερμηνεία, τη

Aπ� τις μεγάλες επιτυ�ίες τυ 1969 «O τρελ�ς τυ λύνα παρκ»

τυ Θανάση Bέγγυ (�ωτ.: XPONIKO ’70).

σκηνική συμπερι!ρά, την κίνηση ή τησκηνική εικ�να δηγύν στη συσπείρωσηεν�ς μεγάλυ κινύ πυ απδκιμά"εισθεναρά τ διδακτρικ� καθεστώς. Hσκηνική αυτή στάση η πία �ρησιμπι-ήθηκε απ� τυς ηθπιύς, τ�σ στ θέα-τρ πρ�"ας ή στην επιθεώρηση (πυ �μωςτ�τε γνώρισε την πρώτη μεγάλη αμ!ισ�ή-τησή της) �αρακτήρισε σε μεγάλ πσ-στ� την εικ�να της ελληνικής σκηνικής

πρακτικής της περι�δυ της δικτατρίας.Oι Eλληνες ηθπιί, ανε�αρτήτως τυ

είδυς θεάτρυ πυ υπηρετύν, αντιμετω-πί"υν συ�νά τις διώ�εις της ασ!άλειας. Hπαρακλύθηση, ι πιέσεις και ι απειλη-τικές ανακρίσεις �ρίσκνται σε ημερήσιαδιάτα�η. Πλλί συλλαμ�άννται και ε�-ρί"νται. Oπως �αρακτηριστικά συνέ�ημετά την απελευθέρωση τυ Kώστα Πα-ρά�α και την εμ!άνισή τυ στη σκηνή της

επιθεώρησης, τ κιν� εκ!ρά"ει τησυμπαράστασή τυ στ πρ�σωπ�τυς και τιμά τη στάση τυς με θερ-μές αντιδράσεις και μα"ική πρσέ-λευση.

Yπαινικτική γρα�ήH ελληνική δραματυργία αλλά-

"ει πρσανατλισμ� και απμακρύ-νεται απ� άμεσα αντιληπτά !αιν�-μενα της καθημερινής "ωής. Σε με-γάλ πσστ� επηρεασμένη απ� ταμρ!λγικά �αρακτηριστικά τυθεάτρυ τυ παραλ�γυ κατα!εύ-γει σε μια υπαινικτική γρα!ή η -πία, παρά τ γεγν�ς �τι δεν κα-ταγρά!ει ελληνικά !αιν�μενα,πρ�άλλει μια έντνη κριτική πυενώ ανα!έρεται στ υπαρ�ιακ� άγ-�ς πυ γεννά η δια�ίωση σε πια-δήπτε σύγ�ρνη κινωνία παρα-πέμπει συγκεκριμένα στη "!ερήελληνική πραγματικ�τητα.

H ίδρυση της Nέας Σκηνής τυEθνικύ Θεάτρυ (1968) απτέλε-σε ένα εναλλακτικ� �ήμα στ πλαί-σι της κρατικής σκηνής και συνέ-�αλε στην υσιαστική διεύρυνσητυ ρεπερτρίυ τυ με έργα σύγ-�ρνυ πρ�ληματισμύ αλλά καιμε την συ�νή παρυσία Eλλήνων

συγγρα!έων �πως Nίκς Zακ�πυλς ήη Mαρία Λαμπαδαρίδυ.

Oι συνθήκες της δικτατρίας θα δηγή-συν τ ελληνικ� θέατρ σε μια σα!έστε-ρη τρπή: η διερεύνηση τυ πλιτικύ ρ�-λυ τυ θεάτρυ θα απτελέσει �ασικ�παράγντα για τη διαμ�ρ!ωση των θεα-τρικών πυρήνων πυ θα δημιυργηθύνκατά τις αρ�ές της δεκαετίας τυ ’70.


Aπ� αριστερά, Nίκη Tριαντα�υλλίδη, Aλέ�ης Mινωτής, Kατίνα Πα�ινύ στυς «Παλαιστές» τυ Στρατή Kαρρά (1970) στ θέατρ«Πα�ινύ» σε σκηνθεσία Aλέ�η Mινωτή (�ωτ.: XPONIKO ’70).

«Oι νταντάδες» τυ πρωτεμ�ανι#�μενυ Γιώργυ Σκύρτη στ «Θέατρ Tέ�νης» (1970) σε σκηνθεσίαΓιώργυ Λα#άνη και σκηνικά Γιώργυ Bακαλ�.

Aπ� αριστερά, Kατίνα Πα�ινύ, Kώστας Kαστανάς, Nίκη Tριαντα�υλλίδη, BασίληςAνδρε�πυλς στ «Mατωμέν Γάμ» τυ Λ�ρκα (1970) απ� τ θίασ Mινωτή-Πα�ι-νύ στ θέατρ «Πα�ινύ» (REX) σε σκηνθεσία Aλέ�η Mινωτή, μετά�ραση NίκυΓκάτσυ και μυσική M. Xατ#ιδάκι.


Λη�ιαρ�ική πρά�η γέννησης τ�υ Nέ�υ Eλληνικ�ύ Kινηματ�γρά��υ θεωρείται η «Aναπαράσταση» τ�υ Θ�δωρ�υ Aγγελ�π�υλ�υ, π�υ άν�ι�ε τ�νδρ�μ� στη διεθνή καριέρα τ�υ δημι�υργ�ύ.

Kινηματ�γρά��ς

Σε μετα�ατικ� στάδι�Tης Mαρίας Kατσ�υνάκη

Tη στιγμή π�υ � Nέ�ς Eλληνι-κ�ς Kινηματ�γρά��ς έκανετην επίσημη είσ�δ� τ�υ στην�θ�νη με τη θριαμ�ευτικήπρ��λή της «Aναπαράστα-σης» τ�υ Θ�δωρ�υ Aγγελ�-π�υλ�υ στ� Φεστι�άλ Θεσ-σαλ�νίκης (1970), � εμπ�ρι-

κ�ς κινηματ�γρά��ς εκτ��εύεται στηνκ�ρυ�ή με την «Yπ�λ�"αγ� Nατάσα» καιτα 751.117 εισιτήρια, αριθμ�ς π�υ θεωρεί-ται � μεγαλύτερ�ς, έως σήμερα, στην ιστ�-ρία τ�υ ελληνικ�ύ σινεμά. Eνώ �μως η π�-ρεία τ�υ πρώτ�υ είναι αν�δική, κατα�ιώ-νεται και επι�ε�αιώνεται μέσα στην ερ"�-μενη δεκαετία, η π�ρεία τ�υ δεύτερ�υ εί-ναι πτωτική, καθώς η ε�άπλωση της τηλε-�ρασης και η αλλαγή των συνηθειών τ�υκ�ιν�ύ μετατ�πί$�υν τα ενδια�έρ�ντακαι μειών�υν δραματικά τα εισιτήρια.

H απριλιανή δικτατ�ρία �άνηκε, πρ�ςστιγμήν, να ανακ�πτει την �ρμή μιας νέαςκινηματ�γρα�ίας, με κ�ινωνική άπ�ψηκαι πρ�σωπικ� �λέμμα, π�υ έκανε την ε-ντυπωσιακή εμ�άνισή της στ� Φεστι�άλτ�υ 1966. T� «μ�ύδιασμα» τ�υ πρώτ�υ"ρ�ν�υ ακ�λ�υθεί η εκτίνα�η, π�υ έγινεπερισσ�τερ� αισθητή απ� τ� ’70 και μετά.Στ� ενδιάμεσ�, μετα�ατικ� στάδι�, �ι ται-νίες π�υ �ρισαν τη διαδικασία της μετα-

μ�ρ�ωσης συνάντησαν δυσκ�λίες, απαγ�-ρεύτηκαν ή λ�γ�κρίθηκαν. H «Aν�ι"τή ε-πιστ�λή» τ�υ Γιώργ�υ Σταμπ�υλ�π�υλ�υ,έ"�ντας κερδίσει τ� �ρα�εί� κριτικών στ�Φεστι�άλ τ�υ Λ�κάρν�, απ�ρρίπτεται α-π� τ� Φεστι�άλ Θεσσαλ�νίκης (1968).Mια ειλικρινής μαρτυρία, με λιτή ρεαλιστι-κή α�ήγηση, της αλλ�τριωμένης μικρ�α-στικής ελληνικής νε�λαίας στα τέλη τηςδεκαετίας τ�υ ’60. T� π�λιτικ� θρίλερ τ�υΔήμ�υ Θέ�υ «Kιέρι�ν» (ανα�έρεται στηνπερι��ητη υπ�θεση Π�λκ) ήταν απαγ�-ρευμέν� στην Eλλάδα σε �λη τη διάρκειατης επταετίας. Πρ��λήθηκε στ� ε�ωτερικ�(Φεστι�άλ Bενετίας 1968, γερμανική τηλε-�ραση) και «επαναπατρίστηκε» στ� Φε-στι�άλ τ�υ 1974. Tέλ�ς, «Oι ��σκ�ί» τ�υNίκ�υ Παπατάκη, Eλληνα σκην�θέτη τηςδιασπ�ράς, «μια άγρια νατ�υραλιστικήσύνθεση πάνω στις πατριαρ"ικές ε��υσια-στικές δ�μές και στην έκρη�η της ανταρ-σίας και τ�υ τρελ�ύ έρωτα» (�πως ανα�έ-ρει � κριτικ�ς Γιάννης Mπακ�γιανν�π�υ-λ�ς), αντιμετώπισε π�λλά πρ��λήματα (�-λ�κληρώθηκε στ� ε�ωτερικ�). Στις ταινίεςτης «μετα�ατικής περι�δ�υ» ανήκει και«T� καν�νι και τ� αηδ�νι» τ�υ Iάκω��υKαμπανέλλη, π�υ μέσα απ� τρεις ιστ�ρίες,�ι �π�ίες εκτυλίσσ�νται γύρω απ� τ� θέματης Kατ�"ής και της Aντίστασης, � σενα-ρι�γρά��ς και κατ’ ε�αίρεσιν σκην�θέτηςτ�νί$ει τ� πνεύμα ελευθερίας μέσα σε συν-

θήκες σκλα�ιάς και διωγμών (�ρα�εί� σε-ναρί�υ στ� Φεστι�άλ τ�υ 1968). Tην ίδια"ρ�νιά, τ� �ρα�εί� καλλιτε"νικής ταινίαςμ�ιρά$�νται η ακραία ��ρμαλιστική καιλυρική «Παρένθεση» τ�υ Tάκη Kανελλ�-π�υλ�υ μα$ί με τη γλυκ�πικρη, αθώα καιευ"άριστη παραγωγή τ�υ Bασίλη Γεωρ-γιάδη «K�ρίτσια στ�ν ήλι�». T� Φεστι�άλτ�υ 1968, �μως, σ�ραγί$�υν �ι μικρ�μηκά-δες: O Θ�δωρ�ς Aγγελ�π�υλ�ς με την«Eκπ�μπή», � Kώστας Σ�ήκας και �Σταύρ�ς T�ρνές με τ�ν «Θηραϊκ� �ρθρ�».

Eν τω μετα�ύ � εμπ�ρικ�ς κινηματ�-γρά��ς διανύει την περί�δ� της μεγαλύ-τερης ακμής και ευ��ρίας τ�υ. H παρα-γωγή ταινιών σημειώνει ιστ�ρικ� ρεκ�ρ(117 ταινίες στ� διάστημα 1966 - 67) τ� ί-δι� και η πρ�σέλευση τ�υ κ�ιν�ύ στις αί-θ�υσες (137 εκατ�μμύρια κ�πηκαν τ�1968, σ"εδ�ν 15 εισιτήρια κατά κε�αλήν,αριθμ�ς π�υ κατέτασσε τ�υς Eλληνεςστ�υς πι� κινηματ�γρα��ιλ�υς λα�ύς).H Aλίκη B�υγι�υκλάκη δεσπ�$ει, απ�λυ-τη κυρίαρ"�ς των ταμείων και τ�υ σταρσύστεμ: «T� πι� λαμπρ� αστέρι» (652.661εισιτήρια), «H αρ"�ντισσα και � αλήτης»(750.380 εισιτήρια), «H δασκάλα με τα�ανθά μαλλιά» (739.000 εισιτήρια). H�αρσ�κωμωδία ανθεί, τ� μελ�δραμα α-ντέ"ει πάντα (�ασιλεύει τ� «παιδί τ�υ λα-�ύ», � Nίκ�ς /ανθ�π�υλ�ς), ενώ ευδ�κι-μ�ύν και �ι π�λεμικές υπερπαραγωγές

(«O"ι», «Oι γενναί�ι τ�υ B�ρρά» κ.ά.),αλλά και ταινίες απ�λυτα ευθυγραμμι-σμένες με την ιδε�λ�γία των συνταγμα-ταρ"ών («Στα σύν�ρα της πρ�δ�σίας»,παραγωγής τ�υ T$. Πάρις). Tα στ�ύντι�της Φίν�ς Φιλμ, � Kαραγιάννης - Kαρα-τ$�π�υλ�ς, αλλά και η Kλακ Φιλμ (παρα-γωγ�ς των ταινιών τ�υ N. /ανθ�π�υλ�υ)$�υν τις τελευταίες ημέρες ακμής και δ�-�ας. O πι� "αρακτηριστικ�ς και δημι�υρ-γικ�ς κωμικ�ς της επ�"ής είναι � Θανά-σης Bέγγ�ς, ταλέντ� μ�ναδικ� π�υ αντι-ρ�σωπεύει τ�ν π�λυμή"αν� Eλληνα, Kα-ραγκι�$ης μα$ί και Oδυσσέας, σε δεκάδεςταινίες π�λλές απ� τις �π�ίες σκην�θέτη-σε μ�ν�ς τ�υ.

Oι δ�μές της ελληνικής κ�ινωνίας με-τα�άλλ�νται, η μέση και ανώτερη τά�ηαλλά$ει συνήθειες, �ι μικρ�αστ�ί αρ"ί-$�υν να γεύ�νται και να μαγεύ�νται απ�μια νέα μ�ρ�ή ψυ"αγωγίας: την τηλε�-ραση.

Mέσα σε αυτ� τ� κινηματ�γρα�ικ� -κ�ινωνικ� πλέγμα κάνει την εμ�άνισή τ�υ� Θ�δωρ�ς Aγγελ�π�υλ�ς με την «Aνα-παράσταση» (Bρα�εί� καλλιτε"νικής ται-νίας στ� Φεστι�άλ τ�υ 1970), μια ταινίαπ�υ αγγί$ει την καρδιά τ�υ κ�ινωνικ�ύπρ��ληματισμ�ύ: η «άλλη Eλλάδα» τηςδεκαετίας τ�υ ’60. Eνα έγκλημα δεμέν� μετ� τ�πί�, τ� ερειπωμέν� "ωρι� Bίτσα στηνHπειρ�.


T�υ Γιώργ�υ Tσάμπρα

Aπ��ασί$�μεν και διατάσ-σ�μεν �τι εις �λ�κληρ�ντην επικράτειαν απαγ�ρεύ-εται: α) H αναπαραγωγή ήεκτέλεσις της μ�υσικής τ�υσυνθέτ�υ Mίκη Θε�δωρά-κη, πρώην αρ"ηγ�ύ της δια-λυθείσης κ�μμ�υνιστικής

�ργανώσεως Nε�λαίας Λαμπράκη, δεδ�-μέν�υ �τι η μ�υσική αυτή �ρίσκεται ειςτην υπηρεσίαν τ�υ K�μμ�υνισμ�ύ. �) Oλατα τραγ�ύδια τ�υ Kινήματ�ς της K�μμ�υ-νιστικής Nε�λαίας, δεδ�μέν�υ �τι τα τρα-γ�ύδια αυτά διεγείρ�υν τα πάθη και σπέρ-ν�υν την δι"�ν�ια εις τ�υς κ�λπ�υς τ�υλα�ύ. O κάθε π�λίτης π�υ θα παρα�ή τηνως άνω διαταγή θα παραπεμ�θή εις τ�Στρατ�δικεί�ν και θα δικασθή συμ�ώνωςπρ�ς τας διατά�εις των μέτρων εκτάκτ�υανάγκης». M’ αυτ� τ� διάταγμα ανατρέ-π�νται με την επι��λή της δικτατ�ρίας �ιισ�ρρ�πίες π�υ έ"�υν διαμ�ρ�ωθεί στ�"ώρ� τ�υ ελληνικ�ύ τραγ�υδι�ύ απ� ταπρώτα "ρ�νια τ�υ ’60. H «κ�ρυ�ή τ�υ πα-γ��υν�υ» είναι η απαγ�ρευση των τρα-γ�υδιών τ�υ Mίκη Θε�δωράκη. Στην �υ-σία, τα «μέτρα» πρ�"ωρ�ύν π�λύ πι� �α-θιά – και μάλιστα στην πρώτη, την πι�«σκληρή», περί�δ�. Aπλώς απαγ�ρεύ�-νταν τα πάντα. Eιδικά στη μ�υσική, απα-γ�ρευ�ταν τ� μπ�υ$�ύκι και �,τι έ"ει σ"έ-ση με τ� ρεμπέτικ�. K��νταν ακ�μα και�ι «E�ι λαϊκές $ωγρα�ιές» τ�υ Xατ$ιδάκι,μ’ �λ� π�υ τα ρεμπέτικα παί$�νται με πιά-ν�. Eθεωρ�ύντ� «τραγ�ύδια τ�υ υπ�κ�-σμ�υ». T� «νέ� κύμα» και τις μπ�υάτ τάθεωρ�ύσαν σκ�ταδιστικά, δε θέλανε τ�«γιεγιέδικ�», �πως απ�καλ�ύσαν τ� τρα-γ�ύδι των Mπιτλς δι�τι «ήταν συνδεδεμέ-ν� με ναρκωτικά»... Tελικά τ� μ�ν� π�υπαι$�ταν ήταν τ� ελα�ρ� αισθηματικ�τραγ�ύδι... H μεγαλύτερη �μως επέμ�ασητης επταετίας στη μ�υσική και την ε�έλι�ήτης δεν έγινε μέσω των απαγ�ρεύσεων,αλλά μέσω των «κ�ινωνικών επιλ�γών»της. T� δικτατ�ρικ� καθεστώς πριμ�δ�τείτα ψυ"αγωγικά σ�υ�έ της επ�"ής π�υ ε�υ-πηρετ�ύν τ� κλίμα ευημερίας π�υ θέλει ναπρ��άλλει τ� «Eπιπ�λαι� με λες» ή τ�«Kυρα Γιώργαινα � Γιώργ�ς σ�υ π�ύ πά-ει» είναι "αρακτηριστικά τραγ�ύδια αυτήςτης «κατεύθυνσης».

Eντε�ν� λαϊκ�Πέρα απ’ αυτά ωστ�σ�, �αίνεται �τι �-

λες �ι κατευθύνσεις τ�υ τραγ�υδι�ύ της ε-π�"ής �ρίσκ�νται σε πλήρη άνθηση. Aκ�-μα και � – απαγ�ρευμέν�ς στην Eλλάδα –Mίκης Θε�δωράκης παρ�υσιά$ει και η"�-γρα�εί στ� ε�ωτερικ� κάπ�ια απ� τα πι�"αρακτηριστικά έργα τ�υ για εκείνη τηνπερί�δ� («Λαϊκά», «P�μανσέρ� Xιτάν�»,«Mυθιστ�ρημα», «Hλι�ς και "ρ�ν�ς»κ.ά.). Kαι μέσα στην Eλλάδα �μως έ"�υμεαρκετές πρ�τάσεις σε πλήρη ανάπτυ�ηκαι π�λλά τραγ�ύδια π�υ θα μπ�ρ�ύσαννα θεωρηθ�ύν σπ�υδαία με τα �π�ιαδή-π�τε δια"ρ�νικά κριτήρια. Σα�ώς επηρέα-σε την ε�έλι�η τ�υ τραγ�υδι�ύ αυτά τα"ρ�νια τ�σ� η δημι�υργία εν�ς μεγάλ�υκ�ιν�ύ κάτω απ� τ� «λά�αρ�» τ�υ «έντε-"ν�υ λαϊκ�ύ τραγ�υδι�ύ» τα πρ�ηγ�ύμε-να "ρ�νια, �σ� �έ�αια και � ανάλ�γ�ς ε-μπ�ρικ�ς πρ�σανατ�λισμ�ς των δισκ�-γρα�ικών εταιριών της επ�"ής. Mε την κή-

ρυ�η της δικτατ�ρίας, την απαγ�ρευσητ�υ Θε�δωράκη και την απ�"ώρηση τ�υXατ$ιδάκι στ� ε�ωτερικ�, η �π�ία έ"ειπρ�ηγηθεί, η αγ�ρά της δισκ�γρα�ίαςμ�ιά$ει λίγ� σαν να έ"ει ένα καλά μελετη-μέν� «�"ημα» για να �τάν�υν στ�ν κ�σμ�τα πρ�ϊ�ντα της και να της λείπ�υν �α�νι-κά τα «καύσιμα». Δεν είναι περίεργ� λ�ι-π�ν πως ακρι�ώς αυτή την περί�δ� πριμ�-δ�τείται μια σειρά νέων δημι�υργών π�υ�εκιν�ύν κάτω απ� την «�μπρέλα» τ�υ «έ-ντε"ν�υ λαϊκ�ύ» και έ"�υν άμεσ� «αντί-κρισμα» στ�ν κ�σμ�. Στα ακ�ύσματα τηςεπ�"ής έ"�υν � καθένας τ� δικ� τ�υ μερί-δι�: μια μεγάλη �μάδα δημι�υργών π�υ έ-"�υν �εκινήσει την πρ�ηγ�ύμενη δεκαετίαστα "νάρια της κίνησης τ�υ «έντε"ν�υ»(Λ�ΐ$�ς, K�υγι�υμτ$ής, /αρ"άκ�ς, M�ύ-τσης, Σπαν�ς, Mαμαγκάκης απ� πλευράςσύνθεσης, Nίκ�ς Γκάτσ�ς και ΛευτέρηςΠαπαδ�π�υλ�ς απ� πλευράς στί"�υ). Δενείναι τυ"αί� �τι και απ� τ�υς εκπρ�σώ-

π�υς τ�υ λαϊκ�ύ (ή ακ�μα και τ�υ παλι�-τερ�υ «ελα�ρ�ύ») τραγ�υδι�ύ, εκείν�ιπ�υ συνε"ί$�υν να γνωρί$�υν μεγάλη επι-τυ"ία είναι κάπ�ι�ι π�υ πρ�σεταιρί$�νται«��ρμες» τ�υ «έντε"ν�υ λαικ�ύ» �πως, αςπ�ύμε, τ�ν «κύκλ� τραγ�υδιών». O MίμηςΠλέσσας γνωρί$ει τεράστια επιτυ"ία με τ�«Δρ�μ�» (1969), τ� ίδι� και � Aπ�στ�λ�ςKαλδάρας γρά��ντας τ�υς «κύκλ�υς»:«Mικρά Aσία» (1972) και «Bυ$αντιν�ς ε-σπεριν�ς» (1973). Για κάπ�ι�υς άλλ�υς α-π� τ�υς εκπρ�σώπ�υς τ�υ παλι�τερ�υ ε-λα�ρ�ύ, αλλά κυρίως τ�υ λαϊκ�ύ τραγ�υ-δι�ύ είτε αρ"ί$ει η πτώση, είτε η πρ�σάρ-τησή τ�υς στ� άρμα της ελα�ρ�λαϊκήςδιασκέδασης της επ�"ής και –μ�ιραία–στην «ανυπ�ληψία» της «πρ��δευτικήςδιαν�ησης». Δεν είναι σίγ�υρ�, ας π�ύμε,�τι αντιλαμ�άν�νται π�λλ�ί εκείνα τα"ρ�νια –ίσως και για π�λλά "ρ�νια μετά–τι κρύ�εται πίσω απ� τ� «"ι�υμ�ριστικ�σ��υ πίστας» τ�υ Γιώργ�υ Zαμπέτα. Σα-

�ώς συμπλέει και γρά�ει τραγ�ύδια π�υανταπ�κρίν�νται στις επιταγές της επ�"ής� κ�ρυ�αί�ς δημι�υργ�ς, αλλά παράλλη-λα «κανι�αλί$ει» με ασύγκριτ� τρ�π� τηνε�ελληνική πραγματικ�τητα και μάλιστα�"ι α�’ υψηλ�ύ �πως τ� «τραγ�ύδι δια-μαρτυρίας» αλλά απ� τη σκ�πιά τ�υ «θύ-ματ�ς». Aυτά τα ίδια "ρ�νια � Aκης Πά-ν�υ γρά�ει κάπ�ια ε� ίσ�υ σπ�υδαία τρα-γ�ύδια τ�υ για τ�ν Mπιθικώτση, τ�ν Στρά-τ� Δι�νυσί�υ και –στ� τέλ�ς αυτής της πε-ρι�δ�υ– για τ�ν Kα$αντ$ίδη. T�σ� � Kα-$αντ$ίδης �σ� και � Mπιθικώτσης διατη-ρ�ύν επά�ια τις ήδη κατα�ιωμένες απ� τ�παρελθ�ν θέσεις τ�υς... O πρώτ�ς με τρα-γ�ύδια Kαλδάρα, Δερ�ενιώτη, Bασιλειά-δη και Nικ�λ�π�υλ�υ, � δεύτερ�ς με τρα-γ�ύδια π�υ γρά�ει � ίδι�ς τη μ�υσική καιπάνω σε στί"�υς τ�υ Kώστα Bίρ��υ αντι-κατ�πτρί$�υν μια απ� τις πι� «θυμ�σ�-�ες» διαθέσεις τ�υ λαϊκ�ύ τραγ�υδι�ύ. Hγυναικεία λαϊκή �ωνή τ�υ παρελθ�ντ�ς

MOYΣIKH

T� τραγ�ύδι

της επταετίας

Aναμνηστική �ωτ�γρα�ία για τη συναυλία τ�υ Σταύρ�υ !αρ�άκ�υ στ� θέατρ� «K�τ�π�ύλη» στις 8 Mαρτί-�υ 1967. Aπ� αριστερά, Γρηγ. Mπιθικώτσης, K. Παπαδ�π�υλ�ς, Bίκυ M�σ��λι�ύ, � νε�εμ�ανισθείς Σταμά-της K�κκ�τας και � συνθέτης Σταύρ�ς !αρ�άκ�ς. T� κλίμα ευ��ρίας τ�υ ελληνικ�ύ τραγ�υδι�ύ θα ανα-τραπεί σε λίγες μέρες (�ωτ.: Eνωσις).


H EΛΛAΔA 1965 –1970Γιώργ�ς Zαμπέτας και Nτίν�ς Hλι�π�υλ�ς σε σκηνή της ταινίας

«O πι� καλ�ς � μαθητής» (1968), κωμωδία σε σκην�θεσία τ�υ K. Aνδρίτσ�υ.Aπαράμιλλ�ς στ� «�ι�υμ�ριστικ� σ��υ πίστας» � Zαμπέτας ανταπ�κρίνεται

στ� γ�ύστ� της επ��ής αλλά ταυτ��ρ�να «�λευά%ει» τη νε�ελληνική πραγματικ�τητα απ� την πλευρά τ�υ «θύματ�ς».

O Γιάννης Mαρκ�π�υλ�ς (αριστερά), τη στιγμή π�υ τ� δικτατ�ρικ� κα-θεστώς έ�ει κάνει αντιπαθές ένα τμήμα της μ�υσικής παράδ�σης,�ρησιμ�π�ιεί παραδ�σιακά �ργανα, επιλέγ�ντας για ερμηνευτή ένανKρητικ� λυράρη π�υ είναι ταυτ��ρ�να και σπ�υδαί�ς τραγ�υδιστής:τ� Nίκ� !υλ�ύρη (δε�ιά) (�ωτ.: Γερ. Kαρδακάρης).

O Δι�νύσης Σα''�π�υλ�ς, �εκινώντας αυτή την περί�δ� 'ρίσκει με τις μ�υσικές τ�υ ανα%ητήσεις σημαντι-κή απή�ηση στ� νεανικ� κυρίως κ�ιν� (�ωτ.: Athens Press).

π�υ θριαμ�εύει �λα αυτά τα "ρ�νια ερμη-νεύ�ντας μερικά απ� τα σημαντικ�τερατραγ�ύδια τ�υς, είναι η Bίκυ M�σ"�λι�ύ...Δίπλα σ’ αυτ�ύς ωστ�σ�, υπάρ"ει μια με-γάλη σειρά λαϊκών τραγ�υδιστών τ�υ πα-ρελθ�ντ�ς π�υ σιγά σιγά υπ�"ωρ�ύν. Kά-τι � ερ"�μ�ς της τηλε�ρασης, κάτι η μετάλ-λα�η της λαϊκής νυ"τερινής διασκέδασηςσε «σ��υ» (η Mαρινέλλα έ"ει τ�ν κύρι�ρ�λ� σ’ αυτ�), κάνει τραγ�υδιστές π�υ δεν�ημί$�νται για την εμ�άνιση και την άνε-σή τ�υς στην πίστα (Γα�αλάς, Mενιδιάτης,Λύδια, Π�λυ Πάν�υ, αλλά και νεώτερ�ι �-πως �ι Tσετίνης, Παπαδάκης, Xατ$ηα-ντωνί�υ) να περάσ�υν σε «δεύτερη μ�ί-ρα», περι�ρι$�μεν�ι στ� «ειδικ�» κ�ιν�μιας σειράς νυ"τερινών κέντρων. Aυτή ημ�ίρα επι�υλάσσεται αυτά τα "ρ�νια ακ�-μα και σε κ�ρυ�αί�υς λαϊκ�ύς συνθέτες,�πως � Bασίλης Tσιτσάνης, � MανώληςXιώτης και � Γιάννης Παπαϊωάνν�υ (�δεύτερ�ς και � τρίτ�ς �έ�αια «�εύγ�υν»για πάντα στη διάρκεια της επταετίας).Mέσα στ� νέ� κλίμα ωστ�σ�, ανδρώνεταιμια νέα γενιά τραγ�υδιστών, π�υ η παρ�υ-σία των περισσ�τερων θα συν�δέψει τ�τραγ�ύδι μέ"ρι τ� τέλ�ς τ�υ αιώνα (Nτα-λάρας, Γαλάνη, Mητσιάς, Aλε�ί�υ, Πά-ρι�ς, Mητρ�πάν�ς). Yπάρ"�υν �έ�αια καικάπ�ι�ι τραγ�υδιστές (Kαλατ$ής, Π�υλ�-π�υλ�ς, B�σκ�π�υλ�ς, K�κ�τας) π�υ έ-"�υν �εκινήσει λίγ� νωρίτερα και ακρι�ώςστα πρώτα "ρ�νια της επταετίας �ρίσκ�-νται στ� απ�κ�ρύ�ωμα της δ��ας τ�υς, υ-πηρετώντας είτε κάπ�ια σπ�υδαία τρα-γ�ύδια («Δρ�μ�ς», «Θαλασσ�γρα�ίες»,«Σταθμ�ς», «Eνα μεσημέρι») είτε και α-πλά τα νέα πρ�τυπα τραγ�υδιστικών ει-


23 Φε'ρ�υαρί�υ 1966: πρώτη ημέρα επίσημης έναρ�ης της τη-λε�ρασης (E.I.P.). T� πρ�γραμμα διευθύνει � Γ. Kάρτερ και 200έως 250 υπ�λ�γί%�νται �ι πρώτ�ι δέκτες στην Aθήνα.

δώλων μέσα απ� τα �π�ία σα�ώς και μπ�-ρεί να �ε"ωρίσει κάπ�ι�ς για τ� ε�ε$ητη-μέν� ντύσιμ� τ�υ ή και μ�ν� για τις... �α-��ρίτες τ�υ.

Mαρκ�π�υλ�ς– Σα��π�υλ�ς

Σιγά σιγά, με τ�ν ένα ή με τ�ν άλλ� τρ�-π�, εντάσσ�νται στ� «άρμα» τ�υ τραγ�υδι-�ύ ακ�μα νεώτερ�ι δημι�υργ�ί (� Λ�υκια-ν�ς Kηλαηδ�νης �εκινάει στ�ν απ�η"� τ�υ«έντε"ν�υ λαϊκ�ύ» για να �δηγηθεί περί τατέλη της περι�δ�υ στα ε�αιρετικά παρα-στατικά για την επ�"ή «Mικρ�αστικά», �Γιώργ�ς Xατ$ηνάσι�ς γρά�ει μεγάλες επι-τυ"ίες με διά��ρ�υς τραγ�υδιστές).

Ωστ�σ�, η πι� ενδια�έρ�υσα και η πι��λ�κληρωμένη ίσως κατεύθυνση π�υ δίνε-ται στ� τραγ�ύδι της επ�"ής πρ�έρ"εταιαπ� ένα συνθέτη π�υ ήδη έ"ει κάνει τηνεμ�άνισή τ�υ την πρ�ηγ�ύμενη δεκαετίαγρά��ντας κυρίως μ�υσική για τ�ν κινη-ματ�γρά��, τ�ν Γιάννη Mαρκ�π�υλ�.

T� περί�ημ� –και τ�σ� παρε�ηγημέν�και κατασυκ��αντημέν� στα κατ�πινά"ρ�νια– κίνημα «επιστρ��ή στις ρί$ες».Tην ώρα π�υ τ� ίδι� τ� καθεστώς κάνει ε-�αιρετικά αντιπαθές ένα κ�μμάτι της πα-ράδ�σης, � Mαρκ�π�υλ�ς "ρησιμ�π�ιεί�ασικά παραδ�σιακά �ργανα δίπλα στακλασικά και επιλέγει έναν Kρητικ� λυρά-ρη π�υ είναι παράλληλα και σπ�υδαί�ςτραγ�υδιστής, τ�ν Nίκ� /υλ�ύρη, να τρα-γ�υδήσει τ� «Xρ�νικ�» και την «Iθαγέ-νεια» της Eλλάδας τ�υ 20�ύ αιώνα, ταπαραδ�σιακά «Pι$ίτικα», αλλά ακ�μα και

τ� σύγ"ρ�ν� π�ιητικ� λ�γ� τ�υ Γιώργ�υΣε�έρη («Στράτης � θαλασσιν�ς»).

Mέσα στα πρώτα "ρ�νια της δεκαετίαςτ�υ ’70 εμ�ανί$εται μια ευρύτερη επανα-τ�π�θέτηση στ� $ήτημα της κατασυκ�-�αντημένης παράδ�σης τ�σ� με νεωτερι-στικές διαθέσεις (Mαρί$α Kω") �σ� καιμε διαθέσεις «αυθεντικής» καταγρα�ής(Δισκ�γρα�ία Σίμωνα Kαρρά με την επι-"�ρήγηση τ�υ Iδρύματ�ς Φ�ρντ, Δ�μναΣαμί�υ). Στ�ι"εία απ� την ελληνική πα-ράδ�ση "ρησιμ�π�ιεί ακ�μα και � έτερ�ςσπ�υδαί�ς π�λ�ς της πρ�σωπικής δημι-�υργίας της επ�"ής εκείνης, π�υ δεν είναιάλλ�ς απ� τ�ν Δι�νύση Σα��π�υλ� γιατις ανα$ητήσεις τ�υ �π�ί�υ �ι δίσκ�ι «T�περι��λι τ�υ τρελλ�ύ», «Mπάλλ�ς» και«Bρώμικ� ψωμί» π�υ κυκλ��ρεί μέσαστην επταετία, είναι �ριακά σημεία.Eκπρ�σωπώντας στην Eλλάδα μια διε-θνή ε��μ�λ�γητική σ"�λή τρ��αδ�ύρωνέ"ει τη δύναμη να ενσωματώσει σ’ αυτήνκάθε στ�ι"εί� π�υ τ�ν ενδια�έρει και ναπαραμείνει για περισσ�τερ� απ� μια δε-καετία η μ�ναδική ανάλ�γη περίπτωσηκαλλιτέ"νη π�υ έ"ει σημαντική πρ�σ�α-ση στ� κ�ιν� –η «�ασιλεία» των μπαλα-ντ�π�ιών τρ��αδ�ύρων �εκινάει στη δε-καετία τ�υ ’80. Aλλά μέσα σ’ αυτ� τ� κλί-μα �έ�αια, επιστρέ�ει στην Eλλάδα και �Mάν�ς Xατ$ιδάκις για να δώσει τ� νέ�δικ� τ�υ στίγμα, εκδίδ�ντας πρώτα τ�«Mεγάλ� ερωτικ�» τ�υ (1972) και στη συ-νέ"εια �λ� τ� νέ� υλικ� τ�υ, π�υ παρ�υ-σιά$ει παράλληλα στ� μ�υσικ�–θεατρικ�κα�ενεί� «Π�λύτρ�π�ν» («Oδ�ιπ�ρ�ς,«Mεθυσμέν� κ�ρίτσι και Aλκι�ιάδης»,«Πέρι�» κ.ά.).

THΛEOPAΣH

H πρώτη εκπ�μπήTης Π�πης Διαμαντάκ�υ

Oπρώτ�ς τηλε�πτικ�ς σταθμ�ςτης "ώρας ε�έπεμψε την 3η Σε-πτεμ�ρί�υ τ�υ 1960, στις 8 τ��ράδυ, απ� στ�ύντι� εγκατεστη-

μένα στ� περίπτερ� της ΔEH μέσα στ�"ώρ� της 25ης Διεθν�ύς Eκθέσεως Θεσ-σαλ�νίκης. Tα εγκαίνια έγιναν απ� τ�ντ�τε πρωθυπ�υργ� Kωνσταντίν� Kαρα-μανλή και �ι εκπ�μπές εί"αν διάρκειατρεις μ�ν�ν ε�δ�μάδες �σ� και η Διε-θνής Eκθεση, ενώ η εμ�έλεια ήταν μ�λις45 "ιλι�μετρα γύρω απ� την Θεσσαλ�νί-κη. Για την εγκατάσταση και λειτ�υργίατ�υ σταθμ�ύ ��ήθησαν με μη"ανήματαη Philips, τ� Mετσ��ι� Π�λυτε"νεί�, τ�Mαιευτήρι� «Aλε�άνδρα» και � σταθ-μ�ς τηλε�ρασης της αμερικανικής �άσηςτ�υ Hρακλεί�υ Kρήτης. Στη διάρκειατων είκ�σι δύ� ημερών λειτ�υργίας τ�υσταθμ�ύ παρ�υσιάστηκαν απ� τα πρ�-γράμματά τ�υ ��υλευτές, καλλιτέ"νεςκαι μ�υσικ�"�ρευτικά συγκρ�τήματα.Παρά την επιτυ"ία τ�υ εγ"ειρήματ�ς καιτις εκκλήσεις �ικ�ν�μικών παραγ�ντωντης Θεσσαλ�νίκης, � σταθμ�ς διαλύθηκεκαι ένα τμήμα τ�υ μετα�έρθηκε στηνAθήνα με σκ�π� να επανεκπέμψει, αλλάπι� �ργανωμένα. Σ��αρ�τατ� ενδια�έ-ρ�ν εί"αν δεί�ει την επ�"ή εκείνη εκδ�-τες, �πως � Xρήστ�ς Λαμπράκης και ηEλένη Bλά"�υ, για να συμμετέ"�υν με τησυνεργασία �ένων καναλιών.

Tηλε�πτικές εκπ�μπές επανελή�θη-σαν πάντως δύ� "ρ�νια αργ�τερα, τ�1962, απ� τη ΔEH και τ� πρ�γραμμα, υ-π�τυπώδες, μετέδιδε ταινίες X�-ντρ�ύ–Λιγν�ύ και Tρί� Στ�ύτ$ες. Ωστ�-σ�, αντέδρασαν �ι υπεύθυν�ι της κρατι-κής ραδι��ωνίας, καθώς σύμ�ωνα με τ�ν�μ� απ�κλειστικ� δικαίωμα παραγω-γής και εκπ�μπής τηλε�πτικ�ύ πρ�-γράμματ�ς εί"ε μ�ν�ν τ� EIP.

Πέρασαν άλλα δύ� "ρ�νια δια��υλεύ-σεων και καθυστερήσεων, και τ�ν Σε-πτέμ�ρι� τ�υ 1964 έ�θασαν στην Aθήνα

συνεργεία της ιταλικής και δανικής τηλε-�ρασης, για να μεταδώσ�υν τ�υς γάμ�υςτων τέως �ασιλέων Kωνσταντίν�υ καιAννα-Mαρίας. O μικρ�ς π�μπ�ς π�υ ε-γκαταστάθηκε στ� Λυκα�ηττ� μετέδω-σε τ�υς γάμ�υς σε ακτίνα μ�λις 8 "ιλι�-μέτρων. Kαι πάλι διεκ�πη η πρ�σπάθειαμέ"ρι την 10η Aπριλί�υ τ�υ 1965, �ταν �τ�τε πρωθυπ�υργ�ς Γεώργι�ς Παπαν-δρέ�υ απ��άσισε να πρ�κηρύ�ει διεθνήδιαγωνισμ� για να ε��πλιστεί � τηλε�-πτικ�ς σταθμ�ς τ�υ EIP και να �εκινήσειεκπ�μπές. Xρειάστηκαν ακ�μη πεντέμι-σι μήνες για να �εκινήσει, την 21η Σε-πτεμ�ρί�υ τ�υ 1965 απ� τ� στ�ύντι� 3των ραδι�θαλάμων τ�υ Zαππεί�υ, ηπρώτη δ�κιμαστική εκπ�μπή της ελληνι-κής τηλε�ρασης, για την �π�ία υπήρ�επρ�ϋπ�λ�γισμ�ς ύψ�υς 270.000 δρ". T�απ�τέλεσμα ήταν δανεικά πρ�γράμματααπ� τις �ένες πρεσ�είες και ε��πλισμ�ςαπ� τ� M�ναστηράκι. Eπίσημη έναρ�ητης τηλε�ρασης πάντως �ρίστηκε η 23ηΦε�ρ�υαρί�υ τ�υ 1966. Yπ�λ�γί$εταιπως υπήρ"αν 200-250 δέκτες σε �λη τηνAθήνα. Eν τω μετα�ύ εί"αν αρ"ίσει απ�τ� καλ�καίρι τ�υ 1965 δ�κιμαστικές τη-λε�πτικές εκπ�μπές στη Γεωγρα�ικήYπηρεσία Στρατ�ύ. T� πρώτ� στ�ύντι�της τ�τε TEΔ, π�υ έγινε αργ�τεραYENEΔ, �ρισκ�ταν στ� κτίρι� τ�υ ΓYΣκαι μετά στα T�υρκ��ύνια. Eπικε�α-λής ήταν α�ιωματικ�ί, αλλά εργάστηκε�μάδα �πλιτών με γνώσεις τηλε�ρασηςκαι κινηματ�γρά��υ, �ι �π�ί�ι αργ�τε-ρα έγιναν γνωστ�ί κινηματ�γρα�ιστές�πως � Bασίλης Aλε�άκης, � Nίκ�ς Πε-ράκης, � �περατέρ Xρήστ�ς Mάνγκ�ς, �διευθυντής �ωτ�γρα�ίας Aρης Σταύ-ρ�υ, � Γιώργ�ς Παν�υσ�π�υλ�ς κ.ά.T�ν I�ύλι� τ�υ 1968 δημι�υργήθηκε ηYπηρεσία Eνημέρωσης Eν�πλων Δυνά-μεων και τα στ�ύντι� μετα�έρθηκαν στηMεσ�γείων – τ� κανάλι λειτ�ύργησε ωςYENEΔ μέ"ρι τ� 1982, �ταν απ�στρα-τιωτικ�π�ιήθηκε και έγινε EPT2, κατ�-πιν ET2 και σήμερα πλέ�ν NET.

ΕΛΛΑΔΑ 1965-1970

Documents

Transcript of ΕΛΛΑΔΑ 1965-1970