(1941 -1946)
ιδακτορικ διατριβ 
Εισηγητς Καθηγητς 
(1941 -1946)
ιδακτορικ διατριβ 
Εισηγητς Καθηγητς 
Α. Η ΙΤΑΛΙΚΗ ΖΝΗ 1941 -1942
α. Οι δυσκολες του πεδου...............................................................................57
α. Η συχη Φλρινα ...................................................................................... 113
β. Η καταστροφ του Μεσβουνου ................................................................ 125
γ. Η ΥΒΕ........................................................................................................ 143
Γ. ΑΡΙΣΤΕΡΟΙ ΚΙ ΕΘΝΙΚΙΣΤΕΣ 
δ. Οι Εθνικιστς αντρτες .............................................................................. 231
ε. Συµπερσµατα............................................................................................ 239
γ. Εµφλιος στο Βιο -Καστορι .................................................................... 269
δ. Εµφλιος σε Κοζνη -Εορδαα ................................................................... 281
ε. Συµπερσµατα............................................................................................ 291
γ. Η ΠΑΟ....................................................................................................... 317
στ. Συµπερσµατα.......................................................................................... 353
γ. Η Εξολθρευση .......................................................................................... 403
δ. Η Εαµοκρατα ............................................................................................ 415
α. Αππειρες µετβασης ................................................................................. 433
β. Το  ΝΟΦ .................................................................................................... 439
δ. Προς την οµαλτητα................................................................................... 459
ΑΧΜ  Ανωτρα ιοκησις Χωροφυλακς υτικς Μακεδονας 
ΑΕ  Αχτιδικ Επιτροπ και Αννυµος Εταιρα 
ΑΕΑ  Αρχεα Εθνικς Αντστασης 
ΑΕΠ  Αρχεα Εµφυλου Πολµου 
ΑΘΦ  Αρχεο Θανση Φωτιδη 
ΑΚΕ  Αγροτικ Κµµα Ελλδας 
ΑΠΘ  Αριστοτλειο  Πανεπιστµιο Θεσσαλονκης  
ΒΑ  Βορειοανατολικς  
Β  Βορειοδυτικς 
ΓΑ  Γενικ Αρχηγεο [ΣΕ]
ΓΑΚ  / ΚΕ  Γενικ Αρχεα του Κρτους / Κεντρικ Υπηρεσα 
ΓΒΑΚΣ  Γεννδειος Βιβλιοθκη Αµερικανικν Κλασσικν Σπουδν 
ΓΓ  Γενικς Γραµµατας 
ΓΕΣ / ΙΣ  Γενικ Επιτελεο Στρατο / ιεθυνση Ιστορας Στρατο 
ΓΠΜ  Γραφεο Περιοχς Μακεδονας 
 
 
ΒΣ  ηµσια Βιβλιοθκη Σιτιστας 
ΒΚ   ηµοτικ Βιβλιοθκη Κοζνης 
ΙΣ  ιεθυνση Ιστορας Στρατο 
Χ  ιοκησις Χωροφυλακς 
ΕΑ  Εθνικ Αλληλεγγη 
ΕΓΣ   νωσις Γεωργικν Συνεταιρισµν 
ΕΕΣ  Εθνικς ηµοκρατικς  Ελληνικς Σνδεσµος 
ΕΘ  Ειδικ ικαστριο οσιλγων Θεσσαλονκης 
ΕΚ   Ειδικ ικαστριο οσιλγων Κοζνης 
ΕΕ  Ειρηνοδικεο Εορδαας και Επαρχιακ Επιτροπ 
ΕΕΣ  Εθνικς Ελληνικς Στρατς 
ΕΛ   νωσις Λακς ηµοκρατας 
ML Στρατιωτικ Συνεργασα 
ΕΟΝ  Εθνικ Οργνωσις  Νεολαας 
ΕΣΟ  Εθνικοσοσιαλιστικ Οργνωσις 
ΙΑΜ  Ιστορικ Αρχεο Μακεδονας 
ΚΕ  Κεντρικ Επιτροπ 
ΚΙΘ  Κντρο Ιστορας Θεσσαλονκης 
ΚΚΕ  Κοµουνιστικ Κµµα Ελλδας 
ΚΟ  Κοµµατικ Οργνωση 
ΚΠ  Κντρο Πληροφοριν 
ΛΑ  Λιγνιτωρυχεο Αµυνταου 
ΟΕΚ   Οµδες ηµοκρατικν  Καταδιωκµενων 
ΟΜΜ  Οµδα Μεραρχιν Μακεδονας 
ΡΑΝ  Ρλος –Αυλν - Νσοι 
ΠΒ  Πυροβολικο 
Π  πολεµικ διαθεσιµτητι 
ΠΕΓ  Περιφερειακ Επιτροπ Γρεβενν 
ΠΕΕΑ  Πανελλνιος Επιτροπ Εθνικς Απελευθρωσης 
ΠΕΚ   Πατριωτικν  Εθνικν Κοµιττον 
ΠΕΚΠ  Πολιτικα Εκθσεις και Πρξεις 
ΠΕΝΓ  Πρωτοβθµια Εκπαδευση  Νοµο Γρεβενν 
ΠΚ   Πρωτοδικεο Κοζνης 
Σ  Σταθµς ιοκησης 
ΣΝΟΦ  Σλαβοµακεδνικο Εθνικ ( Λακ) Απελευθερωτικ Μτωπο 
ΣΣΑ  Συµµαχικ Στρατιωτικ Αποστολ 
ΣΤΓ  Στρατιωτικν  Ταχυδροµικν Γραφεον 
ΣΥΠ  Σµα Υλικο Πολµου 
ΥΚ  Υποεπιτροπ Κντρου ιανοµν 
ML Military Liaison
WO War Office
ΠΡΟΛΟΓΟΣ 
15
ΠΡΟΛΟΓΟΣ 
ς  κριτρια  για  την  επιλογ  του  θµατος  ορζονται  εφηβικ  και  στερα  ερεθσµατα. Πασγνωστο  στα  µτια  των  φιλιστρων  της  επαρχας  ταν  παλαιτερα  το  µε  παρση  γραµµνο  βιβλο  του  Γλλου   Ντοµινκ   Εντ  Οι   Καπετνιοι , ο  ελληνικς   εµφλιος   πλεµος  1943-1948   εν  σε  ορισµνες  Βιβλιοθκες κετονταν η εξτοµη εργασα µε τον ττλο  Ιστορα της   Αντστασης  
1940 –1945 που  εχε  επιµεληθε  ο  δηµοσιογρφος  Βσος  Γεωργου, επαγγελµατικ στλεχος  της Αριστερς. Αµφτερα  ανκαν στο  ορατ µρος  της  σκηνς, την  οποα  διαφµιζαν  ηγτες «µορφωτικν» οµδων  που  ενσκηπταν  σαν  µανιτρια  πειτα  απ  τη  βροχ  σο  και  τοπικο  πολιτευτς  στις συχνς τους οµιλες κι επισκψεις στην περιοχ αρχς της δεκαετας του 
1980. Ηπιτερος  ερχταν  ο   Νικος, εξδελφος  της  µνας, που  φηβος   υπηρετοσε  στο  στοιχεο  λµων  του  τοπικο  συντγµατος  του  ΕΛΑΣ 
(Ελληνικο  Λακο  Απελευθερωτικο  Στρατο),1  καθς  στην  αφγησ  του 
απφευγε σχεδν κθε εξωπραγµατικ αφγηση.
Την  αρατη  για  τους  πολλος  ψη  των  πραγµτων  εξφραζαν  µλη  του 
οικογενειακο  µας  περιβλλοντος  µε  ντονα βιµατα: ο  πατρας  Γρηγρης  θεωροσε τι κνητρο για την νταξη των περισσοτρων στο αντρτικο ταν η 
πενα  κι  χι  η  ιδεολογα. Ο  συζευγµνος  ττε  θεος Θανσης, αναγκαστικ 
επιστρατευµνος απ τον ΕΛΑΣ, σιωποσε µπλεος περιφρονσεως για τους αντρτες, εν  ο  τερος, φηβος  ττε, Λζος  που  εχε  µλιστα  υπηρετσει  εθελοντς στον ΕΛΑΣ, απολκτιζε  κθε  εδους ηρωισµος  χαρακτηρζοντας  µλιστα  τους  εν  πλοις  συναδλφους  του «παρταλδις», ννοια  χρωσµνη 
αρνητικτερα  απ  την  κλασικ  του «κακοντυµνος». ιαξιφιζταν  ττε  ο 
ευρς  επσηµος λγος µε  τη στεν  ιδιωτικ ποψη και  νικητς µε  ελχιστες  αµφιβολες  βγαινε  ο  πρτος, αφο  η  λλειψη  εµπειρας  κι  ο  διχυτος  λακισµς της εποχς παρσερναν εκολα τους δισταγµος  την απχθεια που 
εξφραζε η οικογνει µας προς τους αντρτες. Μσα σε ναν κσµο που τα 
ρι  του  δεν  ξεπερνοσαν  τα  εκοσι  χιλιµετρα  η  ευλγιστη  φαντασιακ 
ιδεολογα ταν φυσικ  να  υπερχει της πεζς πραγµατικτητας. Με συνεχιζµενη την τριβ επνω σε αναγνσµατα  αφηγσεις σε λες 
τις  αποχρσεις  του  φσµατος  οι  ισορροπες  ρχισαν  να  διαφοροποιονται.  ταν  προσκεµενοι στη εξι  αφηγητς  του  χωριο µας, που κατηγοροσαν  µνιµα τους αντρτες, µµφονταν το  διο και τους αντικοµουνιστς ενπλους, επειδ οι τελευταοι  εχαν  επ Κατοχς συλσει  τα σπτια  τους, ταν  εδηλο 
τι  η  καθηµεριντητα  και  η  συγκυρα  επηραζαν  καταλυτικ  την  ιδεολογα.
Αποδεχτηκε  ακµη  τι  το  δπολο  επσηµος –ιδιωτικς  δεν  ταν  τσο 
συµπαγς  σο  φαινταν, αφο  πσω  απ  τον  πρτο  πλο  διακρνονταν  κατευθνσεις  και σκοπιµτητες  χι  πντα  ανλογες µε  τη  δοµ  του  και  την 
 
16
ακρβεια  των  γεγοντων.  πειτα  εν ο  επσηµος λγος ταν µονολιθικς, οι  ιδιωτικς  εµβλειας προφορικς   γραπτς αναπαραστσεις  του παρελθντος  ταν  ποικλες  και  σκληρ  συγκρουµενες  µεταξ  τους. Φαινταν  ττε  ο 
επσηµος λγος ελλιπς φωτεινς κι ντονα διαθλασµνος. Οι  λγιοι  της  περιοχς, εκπαιδευτικο  κατ  το  πλεστον, απφευγαν  να 
αναφερθον στα  γραπτ  τους στη  δεκαετα  του 1940 προτιµντας ως  τλος  των  ργων  τους  την  απελευθρωση  της  περιοχς  απ  τους  Οθωµανος  ,
σπανιτερα, τον ιταλοελληνικ πλεµο του 1940 -41. Αιτιολογοσαν τη στση 
τους  απολογοµενοι  τι  αυτ «τα  γεγοντα» ταν «πρσφατα» 2
   πιο 
ευλγιστα πως η κθεσ τους θα ταν «αντικεµενο περιγραφς αργτερον», 3  
µως  το  αργτερον  συνεχς  αναβαλλταν. Αιτα  της  αποφυγς  δεν  ταν  η 
γνοια των γεγοντων, διτι σοι δεν ταν αυτπτες εχαν την δυναττητα  να 
εντρυφσουν  τουλχιστον  στις  φθονες  προφορικς  πηγς, αλλ  τα 
αναµενµενα  τραντγµατα  καθς  η  ιδιωτικ  οµολογα  θα  συναντοσε  τον  σχεδν επσηµο κατεστηµνο λγο της εποχς τους. Σε ποιον µως εχε την  τλµη  να τραβ την αυλαα δηµιουργονταν φλγοντα ερωτµατα: ποιες ταν  οι ακριβες σχσεις της  ιδεολογας µε την καθηµεριντητα, δηλαδ  επσηµου  και  ιδιωτικο λγου κατ την περοδο της δεκαετας του 1940; Πτε, πς και  γιατ  το  ζτηµα  διαθλστηκε; Γιατ  υπρχουν  αντικρουµενες  απψεις  και  ποιες εναι αυτς;
Ο ττλος «Οι Πρσφυγες στη υτικ Μακεδονα κατ την περοδο 1941 -
1946» επιλχτηκε  ακµη  λγω  τερων  πριµων  κι  ψιµων  αποριν. Στο  Οικοτροφεο  και  το  Γυµνσιο  της  Κοζνης  ανµεσα  στους  συµµαθητς   υπρχαν  φηβοι  απ  διφορα  χωρι  των  οποων  η  προφορ  διφερε  ντονα 
απ  τη  δικ  µας. Ορισµνοι  πρφεραν  νρινα  το  λµδα  και  ποτ  δε  χρησιµοποιοσαν  το  τελικ  ν στο ρθρο  της αιτιατικς  του  ενικο (π.χ . στη 
Κοζνη), εν λλοι εκφωνοσαν την ελληνικ αρκετ βαρι. Τους πρτους, µε  κριτριο  τη  γλσσα    τον  τπο  καταγωγς, αποκαλοσαν  µερικο  στα 
κρυφ   Βουργρους   και  σπανως  φανερ   Σλαβοµακεδνες . Τους  επµενους  αντστοιχα  Τουρκαλδες  ,  Αοτους   και  σπανιτερα   Πρσφυγες . Παροµοου  εδους χαρακτηρισµο δεν ταν πρωτγνωροι στην κοινωνα της εποχς, αφο 
εκτοξεονταν  ακµη  και  ανµεσα  σε  οµγλωσσα  χωρι    συνοικες  που  γειτναζαν.
Η  εικνα  των  γλωσσικν  κοινοττων  δεν  ταν  διαυγς. Ορισµνοι  θεωροσαν  τι  µεταξ  τους  οι  Πρσφυγες  µε  τους  Σλαβοµακεδνες  ταν  σπονδοι  εχθρο  και  λλοι  επµεναν  τι  οι  πρτοι, ιδιατερα  σοι  εχαν  µητρικ  γλσσα  την  τουρκικ, συνεργστηκαν  µε  τους  Γερµανος  στην  Κατοχ. Αρκετο  µως  απ  σους  αναµχτηκαν  στα  γεγοντα  της  ιδας  περιδου θεωροσαν τι το σχµα αυτ δεν σχυε και πς αρκετο Πρσφυγες, ακµη  και  Τουρκφωνοι, δροσαν  και  στο  πλευρ  των  ανταρτν.  πως  αποδεχτηκε  αργτερα  δεν  εχαν  δικο, αφο  να  τµµα  των  Προσφγων, ιδιατερα  σοι  βρσκονταν  στην  ανταρτοκρατοµενη  περιοχ, εχαν  ενταχθε 
 
ΠΡΟΛΟΓΟΣ 
17
απ  νωρς στον ΕΛΑΣ. Τα περισστερα µως πεδιν προσφυγικ χωρι  του 
 νοµο Κοζνης  εχαν  πργµατι  οπλιστε  εναντον  των  ανταρτν. Επειδ  οι  Πρσφυγες αντιπροσπευαν να σηµαντικ αριθµ των κατοκων  επιλχτηκε  το  προς  εξταση  θµα -εννοεται  βεβαως  τι  θα  ενταχθε  παρλληλα  στο 
ιστορικ  και  κοινωνικ  πλασιο  της  εποχς. Περιορστηκε  η  ρευνα  στη 
υτικ Μακεδονα, περιοχ που συναρτοσε να ακραιο σνολο ως προς τη  διοκηση, τη  γεωµορφολογα, τη  γεωοικονοµα  και  την   υδρολογα,
επιτρποντας  τσι  µα  βαθτερη  ιστορικ  εµβθυνση  µε  σφαιρικτερη 
τεκµηρωση.
Η  εσταση  της  µελτης  σε  µα  εξαετα  δεν  ταν  τυχαα. Το  τος 1941
αποτελε  τοµ, διτι  για  την  περιοχ  µας  οριοθετε  την  ναρξη  της  διπλς  Κατοχς  απ  ιταλικ  και  γερµανικ  στρατεµατα. Το 1946, ειδικτερα  ο 
µνας Μρτιος προσυπολογζεται παροµοως ως ριο λγω των βουλευτικν  εκλογν µε τις οποες ο τπος πρασε στην οµαλτητα. Ακµη ττε σµανε το 
τλος  της  αυτονοµας  διφορων  οµδων  πως  οι  νοπλοι  πολτες  που  εντχθηκαν κρατικς Μονδες Ασφαλεας Υπαθρου (ΜΑΥ). Την δια περοδο 
ληξε και, απ  την αντπερα χθη, η αυτονοµα  των ανταρτικν  νησδων µε  την προοδευτικ δηµιουργα του ηµοκρατικο Στρατο Ελλδας (ΣΕ).
Προς προσφορτερη µελτη το θµα χωρστηκε ως εξς: α) παρουσιζονται και αποτιµνται οι πηγς που χρησιµοποιθηκαν για τη 
συγγραφ της παροσας εργασας  β) στην εισαγωγ χαρτογραφεται γεωγραφικ, ιδεολογικ, οικονοµικ και 
κοινωνικ  η  τοπικ  κοινωνα  για   να  γνουν  περισστερο  κατανοητ  σα  ακολοθησαν µετ. Το πολιτικ τοπο εξετζεται κπως ιδιατερα.
γ) απ  το 1941 ως  τα  τλη  σχεδν  του 1942 περιγρφεται  η  οµαλ  εδραωση των δο ζωνν κατοχς και αντστοιχα της Ελληνικς Πολιτεας µε  µνη σηµανουσα  εξαρεση την καταστροφ  του Μεσβουνου Εορδαας απ  τους  Γερµανος. Οι  αρχικο  τριγµο  που  εχαν  προκαλσει  Βλχοι  και  Σλαβοµακεδνες, εξ  αιτας  των  οποων  εµφανστηκε  η  παρνοµη  οργνωση 
των  αξιωµατικν  ΥΒΕ (Υπερασπιστα  Βορεου  Ελλδος), ατνησαν  κι  εξαφανστηκαν 
δ) το  τος 1943 αποτελε µα  ιδιατερη περοδο. Στις αρχς παγιθηκε µε  κντρο  την πλη  της Κοζνης η οργνωση Εθνικ Κοινωνικ µυνα (ΕΚΑ)
των εµπρων και των αξιωµατικν, πως επσης και ιδεολογικ συγγενες της  εθνικιστικς  οµδες  στο  Βιο  και  την  Καστορι, αλλ  καταβλθηκαν  αιµατηρ απ το εισαγµενο Εθνικ Απελευθερωτικ Μτωπο (ΕΑΜ) και το 
στρατ του. Ορισµνοι Βλχοι και Σλαβοµακεδνες πολτες εξοπλστηκαν, εξ  αιτας του φβου των ανταρτν και κτω απ την επνευση, σκπη, ανοχ  
αδιαφορα  των  Ιταλν  στα  Γρεβεν, την  Καστορι, τα  Κορστια  και  την  Πρσπα. Στην Εορδαα η  εγκατσταση  των µισθοφρων του φιλογερµανικο  «Εθελοντικο  Σµατος  Γ. Πολου» συνετλεσε  στην  αξηση  του  τοπικο  αντικοµουνισµο. Χρη  στη  δραστηριτητα  της  Βρετανικς  Συµµαχικς  Αποστολς (ΒΣΑ) που  αργτερα  ευρνθηκε  σε  Συµµαχικ  Στρατιωτικ 
 
18
ε) χωριστ  εξετζεται  το 1944, τος  κατ  το  οποο  πολτες  των  πεδινν  επαρχιν Εορδαας και Κοζνης λαβαν µαζικ πλα εναντον των ανταρτν  κτω  απ  τις  οργανσεις  Εθνικς  Ελληνικς  Στρατς (ΕΕΣ) κι  Εθνικοσοσιαλιστικ  Οργνωσις (ΕΣΟ). Επιθσεις  του  ΕΛΑΣ  εναντον  των  οπλισµνων  χωριν  κι  αντεπιθσεις  των  τελευταων, κποτε  µε  τη 
συνοδοιπορα του κατακτητ, αποκορφωσαν τον κατοχικ Εµφλιο Πλεµο. Πριν  φγουν  οι  Γερµανο  οι  Σλαβοµακεδνες  αντιεαµικο  νοπλοι  απορροφθηκαν  απ  τον  ΕΛΑΣ, χι  µως  οι  Πρσφυγες  του  ΕΕΣ  που  καταβλθηκαν κατπιν σκληρν µαχν και µαζικν εκτελσεων.
στ) κατ  την περοδο  της Εαµοκρατας παρακολουθεται η  επκταση  των  ανταρτν  σε ολκληρη  τη  υτικ  Μακεδονα  και  οι  συνπεις  της. Ακολοθησε  πειτα  η  επιτυχς  επθεση  του  τοπικο  ΕΛΑΣ  εναντον  του 
µακρινο ΕΕΣ και η ειρνευση µετ απ την ττα του ΕΑΜ στην Αθνα απ 
την  αφιχθεσα  Κυβρνηση  του  Καρου  και  τις  συνεπικουροσες  αυτν  βρετανικς µονδες.
ζ) Η εξταση του χρονικο διαστµατος απ  την νοιξη  του 1945 ως  το 
Μρτιο του 1946, περοδο που ορισµνοι ονοµζουν «Λευκ Τροµοκρατα»,
κλενει το θµα. Πρκειται για µεταβατικ πολιτικ πρασµα απ να νωθεν  επιβεβληµνο  κρτος  των  ανταρτν  σε  µα  εκ   των  κτωθι  εκλεγµνη 
κυβρνηση.  ταν µα αυχµηρ εποχ µσα σε να κατεστραµµνο τοπο, που 
 υποδαλιζε  τσο ο σκληρς αλυτρωτισµς  των Σλαβοµακεδνων σο και  τα 
ορατ κατοχικ µση ανµεσα σε πληγντες αντικοµουνιστς και  υποστηρικτς  του  ΕΑΜ. Πργµατι  σε  αυτς  τις  διαστσεις  οφελεται  η  προοδευτικ  διολσθηση στον κυρως Εµφλιο Πλεµο.
η) απαρατητα  κρθηκαν  τλος  να  παρρτηµα (σε  ξεχωριστ  τµο) µε  γγραφα, χρτες, εικνες και σχεδιαγρµµατα που σχετζονται µε το κεµενο –
λα σχολιζονται αδρς – κι νας ξχωρος χρτης της υτικς Μακεδονας. Το παρν πνηµα δεν  επιχειρε  να  επαναλβει σα  χουν  γραφε  για  την 
περοδο. Σκοπεει µε γνµονα τα συµβντα στη υτικ Μακεδονα κι χι µε  κατασκευασµνες  εκ  των προτρων φρµες  να αναιρσει  εντελς   εν µρει  περιοδολογικ και  ερµηνευτικ σχµατα που  χουν κατ καιρος  εκφραστε  και  να προσφρει  να επαρκς τεκµηριωµνα, πως:
1. εισγει  τη  θση  τι  στην  εξεταζµενη  περιοχ  πρτη  ξεκνησε  την  αντσταση εναντον των κατακτητν και του διχασµο η Ελληνικ Πολιτεα µε  ειρηνικς µεθδους στα Γρεβεν και τη Φλρινα. Οµοιτροπα σχεδν δρασε  στην αρχ και η οργνωση ΥΒΕ, αλλ αργτερα δηµιοργησε νοπλες οµδες  σε συνεργασα  συµπρευση µε την ΕΚΑ.
2. τοποθετε  την  ναρξη  του Εµφυλου Πολµου στο  τος 1943, αντ  του 
κλασικο 1946, αφο  σκληρς  συγκροσεις  και  οµαδικς    ατοµικς  δολοφονες ρχισαν  να επιβαρνουν τη σκην απ τον Απρλιο δη του 1943.
3. θεωρε  το  χαρακτηρισµ «Λευκ  Τροµοκρατα» ως  υπερβολικ    και  ανρµοστο, αφο την δια εποχ νοπλοι Σλαβοµακεδνες δροσαν αιµατηρ 
ως τα κρσπεδα σχεδν των Γρεβενν και της Κοζνης. 4. διαχωρζει  την  εξεταζµενη  περοδο  σε  κατοχικ  και  κυρως Εµφλιο 
 
ΠΡΟΛΟΓΟΣ 
19
καταφγει εκτς της χρας. 5. ρει  ολικς  η  µερικς  εκπεφρασµνες  απψεις, τι  π.χ . οι  κτοικοι 
µοιρστηκαν σε «προοδευτικος» και αντικοµουνιστς εξ αιτας  εθνοτικν  
εκπαιδευτικν  παραγντων  προτενοντας  ως  καταλυτικ  το  ρλο  της  γεωγραφας και της εκστοτε επιτπιας ισχος 
6. θεωρε  τι  το  κρτος  των  ανταρτν  δεν  διφερε  κατ  πολ  απ  το  πρτερο  που  επιδωκε   να  αντικαταστσει  και  πως  η  επιβλητικτητ  του 
οφειλταν σε µεγλο βαθµ στην επµονη πολιτικ επικοινωνα (σγχρονη και   στερη) και στη συνεπικουροσα (εν δυνµει  πραγµατικ) βα των πλων.
7. προτενει  τη  γνµη  τι στην  επιθετικτητα  των  ανταρτν  οφελεται  η 
εµφνιση των αντικοµουνιστν οπλιτν κτω απ τη σκπη των κατακτητν, επιθετικτητα  που  εντθηκε  ταν  το  ΕΑΜ / ΕΛΑΣ  ρχισε  να  στενοχωρεται  απ επισιτιστικ τουλχιστον προβλµατα 
8. θεωρε ανεπαρκς τεκµηριωµνη την ποψη τι σοι αντιµχονταν τους  αντρτες  ταν  λιγτερο  πατριτες  απ  αυτος  που  πολεµοσαν  τους  κατακτητς και την αντικροει µε παραµεληµνα   να δεδοµνα.
9. ασφαλς  πιστεει  τι  η  πλειοντητα  των  κατοκων  δεν  αυτενεργοσε  µνη  της, αλλ  υποµοχλεονταν, εν κρυπτ  φανερ, απ διακριτς και µη 
οµδες. Τελικς  στχος  της  ανατροπς  ταν  η  κατκτηση, η  κατοχ    η 
(επ)ανληψη της  νοµς της εξουσας µε την αρωγ λων των δυνατν µσων  πως η πολιτικ επικοινωνα  η εµφανς βα χωρα  να ερωτονται οι πολλο.
10. αναιρε  τλος διφορες απψεις που απκτησαν  ισχ αξιµατος λγω 
της  συνεχος  επανληψς  τους, πως  η  ισχυρ  προπολεµικ  παρουσα  της  Αριστερς, το  εξαπλωµνο φσµα  της  πενας, ο  πολιτισµικς  οργασµς στις  ανταρτοκρατοµενες περιοχς, η κρατικ και ατοµικ βα της εξις το 1945.
Ευχαριστες εκφρζονται: σε  λους  τους  ηλικιωµνους  που  νοιξαν  φιλξενα  τις  µνµες (και  τις 
οικες τους) στο αιτοµενο ταξδι στο παρελθν  σε  σους  υπαλλλους Αρχεων   Βιβλιοθηκν  ξεπρασαν  τα  καθκοντ 
το