ΠΟΛΕΜΟΣ & ΙΣΤΟΡΙΑ, Μάρτιος 200630

ΤΟΥ ΠΑΝΟΥ ΠΙΚΡΑΜΕΝΟΥ

«...Σε όλα τα κατεχόµενα εδάφη βλέ-πω τους ανθρώπους να ζουν εκεί µπου-κωµένοι στο φαΐ, ενώ ο δικός µας λαός πεινάει. Για τ’ όνοµα του Θεού, δεν σας στείλαµε εκεί για να δουλέψετε για την ευηµερία των λαών που σας εµπιστευ-τήκαµε, αλλά για να πάρετε όσο περισ-σότερα µπορείτε, ώστε να µπορέσει να ζήσει ο γερµανικός λαός. Περιµένω από σας να αφιερώσετε τις δυνάµεις σας σ’ αυτό. Αυτή η συνεχής έγνοια για τους ξένους πρέπει να τελειώνει µια για πά-ντα... Καρφί δεν µου καίγεται όταν µου λέτε ότι άνθρωποι της ζώνης ευθύνης σας πεθαίνουν από την πείνα. Αφήστε τους να πεθαίνουν, εφόσον έτσι δεν λι-µοκτονεί κανένας Γερµανός...».

Από µήνυµα του Γκέρινγκ προς τους αρµοστές του Ράιχ και τους στρατιωτι-κούς διοικητές των κατεχόµενων εδα-φών.

Απρίλιος 1941 Μετά τις µεγάλες νίκες του ελληνικού

στρατού επί των Ιταλών στην Αλβανία και το κλίµα ευφορίας και θριάµβου που κυριαρχούσε στην Ελλάδα επακολούθη-σε η γερµανική επίθεση, η κατάρρευση της γραµµής Μεταξά και η συνθηκολό-γηση. Στις 18 Απριλίου ο πρωθυπουρ-γός απελπισµένος αυτοκτόνησε. Η χώρα έµεινε χωρίς ηγεσία, ενώ ο βασιλιάς και

οι πολιτικοί έριζαν για τη διαδοχή. Ο κόσµος όταν µπορούσε έφευγε από τις πόλεις για να αποφύγει τους βοµβαρ-δισµούς της γερµανικής αεροπορίας, οι ελληνικές και οι συµµαχικές δυνάµεις οπισθοχωρούσαν προς το Νότο και η στρατιωτική πειθαρχία άρχισε να καταρ-ρέει. Οµάδες άτακτων στρατιωτών βάδι-ζαν προς τα χωριά και τις πόλεις τους, τα µαγαζιά είχαν κατεβάσει ρολά και οι τράπεζες πολιορκούνταν από χιλιάδες ανθρώπους που προσπαθούσαν να απο-σύρουν τις καταθέσεις τους.

Στις 27 Απριλίου, στις 8.10 το πρωί, µία µεγάλη µηχανοκίνητη φάλαγγα των Γερµανών µπήκε στην Αθήνα. Ο κόσµος βγήκε περίεργος στους δρόµους ενώ δεν έλειψαν και σηµαίες µε τον αγκυ-λωτό σταυρό κρεµασµένες σε ορισµένα παράθυρα... Στις 10.45 ο στρατιωτικός διοικητής της Αθήνας, οι δήµαρχοι της Αθήνας και του Πειραιά και ο νοµάρ-χης Αττικής συνάντησαν στα βόρεια προάστια της πρωτεύουσας το Γερµανό διοικητή, στρατηγό φον Στρούµε, και του παρέδωσαν τα κλειδιά της πόλης... Η αναµετάδοση του εθνικού ύµνου από το ραδιοφωνικό σταθµό διακόπηκε απότοµα και ένας Γερµανός αξιωµατικός ανήγγειλε την κατάληψη της Αθήνας στο όνοµα του Χίτλερ.

Τη διακυβέρνηση της χώρας ανέλα-βε ο στρατηγός Τσολάκογλου, σχηµατί-ζοντας κυβέρνηση -µεταξύ των µελών

της οποίας υπήρχαν έξι στρατηγοί- η οποία όµως ποτέ δεν απέκτησε υπουρ-γό Εξωτερικών, αφού ποτέ δεν απέκτη-σε διεθνή αναγνώριση. Ανάµεσά στους πολίτες, ένας καθηγητής Πανεπιστηµί-ου που είχε παντρευτεί την κόρη του στρατηγού Λιστ και ο Πλάτων Χατζη-µιχάλης, ένας σκοτεινός επιχειρηµα-τίας που είχε επαγγελµατικές σχέσεις µε τους Γερµανούς. Σύντοµα όµως το κύρος της κυβέρνησης εκµηδενίστηκε. Ο στρατηγός Τσολάκογλου, παρά τις πα-τριωτικές διακηρύξεις του, καθίσταται αναξιόπιστος όταν η Βουλγαρία, σύµ-µαχος του Χίτλερ, κατέλαβε ένα µεγάλο κοµµάτι της ανατολικής Μακεδονίας και της Θράκης ενθαρρύνοντας την εγκατά-σταση Βουλγάρων εποίκων. Πάνω από 100.000 Έλληνες αναγκάστηκαν να πά-ρουν το δρόµο της προσφυγιάς για να αποφύγουν τους διωγµούς των Βούλ-γαρων επικυρίαρχων.

Η Ελλάδα διαιρέθηκε σε τρεις ζώνες κατοχής: τη γερµανική, την ιταλική και τη βουλγαρική. Οι Γερµανοί κράτησαν τις σηµαντικότερες στρατηγικές περιο-χές: Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Κρήτη, όλο το κοµµάτι της Μακεδονίας που συνό-ρευε µε τη Γιουγκοσλαβία, το κοµµάτι της Θράκης που συνόρευε µε την Τουρ-κία και τα νησιά Λήµνο, Λέσβο και Χίο. Το Μάιο και τον Ιούνιο οι Ιταλοί ανέ-λαβαν τη διοίκηση της υπόλοιπης ηπει-ρωτικής Ελλάδας, των ∆ωδεκανήσων

ΚΑΤΟΧΗ 1941-1944

Όταν η Ελλάδα σταµάτησε να αναπνέει...

τόπο κατοικίας ολόκληρων ορδών από άπορους, λιµοκτονούντες ανθρώπους. ...Φυσικά η απάντηση είναι ο γερµανι-κός στρατός κατοχής» («Στην Ελλάδα του Χίτλερ», Mark Mazower, εκδ. Αλεξάν-δρεια, 1993) έγραφε ο Μπέρτον Μπέρι, Αµερικανός διπλωµάτης στην Αθήνα.

Όταν ο γερµανικός στρατός κατέφτα-σε στην Αθήνα ήταν υποσιτισµένος και καταβεβληµένος. ∆εν είχαν µαζί τους τρόφιµα και άλλα εφόδια, αλλά ζούσαν εις βάρος του ελληνικού πληθυσµού. Στην αρχή οι Ιταλοί είχαν οργανώσει κάποια υπηρεσία Επιµελητείας, οι Γερ-µανοί όµως δεν είχαν ποτέ. Η τακτική τους ήταν η κατάσχεση αγαθών από τις στρατιωτικές µονάδες ή ακόµη και η απευθείας αρπαγή αγαθών από τον ντόπιο πληθυσµό. Η συµπεριφορά αυτή άφησε έκπληκτο τον Αµερικανό διπλω-µάτη, ο οποίος είχε άλλη εικόνα για το γερµανικό στρατό. «Το ηθικό και η πει-θαρχία είχαν αντικατασταθεί από µία συντεχνιακή συνειδητοποίηση δύναµης που διαπερνά το γερµανικό στρατό, από τους στρατηγούς έως τους ιδιώτες. Όλοι τους φαίνονται να έχουν µια µαζική αί-σθηση ακάθεκτης δύναµης (µε σχεδόν σαδιστικές αποχρώσεις), η οποία πλάθει µία ψυχολογία που δύσκολα την κατα-λαβαίνουν οι απέξω» έγραφε ο Μπέρτον Μπέρι. Ο µουσικολόγος Μίνως ∆ούνιας, ο οποίος είχε ζήσει πολλά χρόνια στη Γερµανία, ήταν επίσης έκπληκτος: «Πού είναι η πατροπαράδοτη γερµανική τιµιό-τητα; Έζησα δεκατρία χρόνια στη Γερµα-νία και κανείς δεν µε εξαπάτησε. Τώρα ξαφνικά µε τη “Νέα Τάξη” έχουν όλοι µετατραπεί σε λωποδύτες. Αδειάζουν τα σπίτια απ’ ό,τι τους χτυπήσει στο µάτι. Στο σπίτι του Πιστολάκη έκοψαν από τα µαξιλάρια τα κεντήµατα και αφαίρεσαν τα κρητικά κειµήλια από την πολύτιµη συλλογή του σπιτιού. Από τα φτωχό-σπιτα της επαρχίας έκλεψαν τα σεντόνια και τις βελέντζες. Από άλλες κατοικίες άρπαξαν ελαιογραφίες και αφαίρεσαν και αυτά ακόµη τα µετάλλινα πόµολα της πόρτας» («Το ηµερολόγιο του Μίνου ∆ούνια», Αθήνα 1987).

Αλλά και οι ίδιοι οι Γερµανοί επισή-µαναν το απαράδεκτο αυτής της κατά-στασης. Ο πληρεξούσιος Άλτενµπουργκ προειδοποίησε το Βερολίνο για την «καταστροφική τροφοδοσία» στην Ελ-λάδα λέγοντας ότι ο στρατός θα έπρεπε να φέρνει τρόφιµα στη χώρα και όχι να τα παίρνει («Στην Ελλάδα του Χίτλερ»).

ΚΑΤΟΧΗ 1941-44

ΠΟΛΕΜΟΣ & ΙΣΤΟΡΙΑ, Μάρτιος 2006 31

και των Επτανήσων, προκαλώντας την αγανάκτηση του ελληνικού πληθυσµού που περιφρονούσε τους Ιταλούς µετά την ήττα τους από τον ελληνικό στρατό.

Παρά τις ιδεολογικές διακηρύξεις των ναζί για τη «Νέα Τάξη» που θα επι-κρατούσε σε έναν κόσµο υπό την κυ-ριαρχία τους, στην κατοχική Ελλάδα άρχισε να επικρατεί διοικητικό χάος. Οι Ιταλοί µηχανορραφούσαν εναντίον των Γερµανών, οι διπλωµάτες εναντί-ον των στρατηγών της κυβέρνησης και οι Έλληνες γενικά προσπαθούσαν να

στρέψουν τον έναν κατακτητή εναντί-ον του άλλου. Το διοικητικό χάος και η ληστρική συµπεριφορά των γερµανικών στρατευµάτων σύντοµα προκάλεσαν οι-κονοµική καταστροφή και τη µεγαλύτε-ρη λιµοκτονία στην ιστορία της κατεχό-µενης Ευρώπης.

Η πείνα«Θα ήθελα να κάνω µία παρέκβαση,

για να σας ζητήσω να θυµηθείτε πώς µία ευηµερούσα και εργατική πόλη, χωρίς να καταστραφεί, µεταβλήθηκε σε

Γερµανικό αντιαεροπορικό µπροστά από τους στύλους του Ολυµπίου Διός.

Επίσης, µία έκθεση της Άµπβερ επισή-µανε τη διαφορά µεταξύ Βρετανών και Γερµανών και τις πολιτικές της επιπτώ-σεις. Οι Βρετανοί είχαν µοιράσει τρόφι-µα, ενώ οι Γερµανοί είχαν επιτάξει σχε-δόν τα πάντα. Η έκθεση κατέληγε ότι οι Γερµανοί έπρεπε να αποζηµιώσουν τους κατοίκους («Στην Ελλάδα του Χίτλερ»).

Το ότι αυτή η κατάσταση ήταν προϊόν συνειδητού και µάλιστα υψηλού επιπέ-

δου σχεδιασµού αποδεικνύεται από τις αποσπάσεις Γερµανών επιχειρηµατιών µε µεγάλη πείρα στη βαλκανική αγο-ρά, στο Οικονοµικό Επιτελείο Ανώτατης ∆ιοίκησης της Βέρµαχτ, οι οποίοι πριν εργάζονταν σε εταιρείες όπως η Κρουπ και η IG. Farben. Ο Χ. Χάινε, ανώτα-το στέλεχος της Κρουπ, ο οποίος είχε προσπαθήσει να αγοράσει αποθέµατα χρωµίου πριν από τον πόλεµο, ένστολος

τώρα, εξανάγκασε τις ελληνικές µεταλ-λευτικές επιχειρήσεις να υπογράψουν συµβόλαια µε τη Γερµανία σε εξαιρετι-κά χαµηλές τιµές. Άλλα µέλη του Οικο-νοµικού Επιτελείου είχαν αναλάβει τις εταιρείες ηλεκτρικής ενέργειας, τα ναυ-πηγεία, τα υφαντουργεία και το πυριτι-δοποιείο του Μποδοσάκη. Όλα τα απο-θέµατα καπνού, δέρµατος, βάµβακος και κάθε είδους αγαθών είτε κατασχέθηκαν

Ο υποσιτισµός των παιδιών είναι εµφανής. Η λήψη της φωτογραφίας έγινε το φθινόπωρο του 1941.

ΚΑΤΟΧΗ 1941-44

ΠΟΛΕΜΟΣ & ΙΣΤΟΡΙΑ, Μάρτιος 200632

είτε αγοράστηκαν σε εξευτελιστικές τι-µές και στάλθηκαν στη Γερµανία.

Οι Ιταλοί, ανησυχώντας από αυτήν την κατάσταση, άρχισαν να ανταγωνίζο-νται τους Γερµανούς. Ο πρώην υπουρ-γός Οικονοµικών του Μουσολίνι, κόµης Βόλπι, κατέφτασε µε µεγάλη συνοδεία στην Ελλάδα για να πιέσει τους Έλληνες βιοµηχάνους να υπογράψουν µε αυτόν συµβόλαια και όχι µε τους Γερµανούς. Συνεργάτες του επισκέφτηκαν την Εθνι-κή Τράπεζα στην Αθήνα και απαίτησαν πακέτα µετοχών στις ελληνικές ηλεκτρι-κές εταιρείες, ενώ οι Γερµανοί απαιτού-σαν τα πακέτα µετοχών της τράπεζας στις µεγάλες βιοµηχανίες. Ο ανταγω-νισµός αυτός οδήγησε σε ένταση τις σχέσεις Γερµανών και Ιταλών και τελικά χώρισαν µεταξύ τους τα αποθέµατα της χώρας σε δέρµατα, ενώ το βαµβάκι, η ρητίνη και άλλα αγαθά πέρασαν από την άλλη πλευρά της Αδριατικής. Τα µεταλ-λεία νικελίου της Λοκρίδας περιήλθαν εν µέρει σε ιταλικό έλεγχο. Αξιοσηµείω-το είναι ότι πριν από τον πόλεµο ιταλική εταιρεία είχε... αποκλειστικό συµβόλαιο µε τα µεταλλεία αυτά.

Η πολιτική αυτή των δυνάµεων του Άξονα αποδιοργάνωσε εντελώς το σύ-στηµα διανοµής τροφίµων και γενικότε-ρα την ελληνική οικονοµία. Οι αγρότες άρχισαν να διστάζουν να φέρνουν τα προϊόντα τους στην αγορά, οι τιµές ανέ-βαιναν συνεχώς, τροφοδοτούµενες και από το χρήµα που τυπωνόταν αφειδώς από τις κατοχικές αρχές. Ο πληθωρι-σµός ανέβαινε µε ιλιγγιώδεις ρυθµούς και τα µπλόκα των Γερµανών και Ιταλών στις οδικές αρτηρίες, όπως και οι έφο-δοι στις αποθήκες τροφίµων ήταν στην ηµερήσια διάταξη.

Η κυβέρνηση Τσολάκογλου απέ-στειλε απόστρατους αξιωµατικούς στην επαρχία για να επιβλέπουν τη συγκέ-ντρωση των αγαθών. Αυτοί όµως συνή-θως έπαιρναν το µέρος των αγροτών, οι οποίοι απέκρυπταν τα αγαθά τους, αφού αµφέβαλαν αν αυτά προορίζονταν για την ελληνική αγορά. Η συγκοµιδή ξέ-φευγε από τον έλεγχο της κυβέρνησης και οποιαδήποτε κρατική απόφαση έπα-ψε γίνεται σεβαστή και να λαµβάνεται υπόψη. Ο συνδυασµός πλιάτσικου και πληθωρισµού ανάγκασε τους καταστη-µατάρχες να αποσύρουν τα προϊόντα τους από τα καταστήµατα. Οι ουρές 300-400 ατόµων έξω από τα καταστήµατα ήταν συνηθισµένο φαινόµενο.

Στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη άρχισαν να οργανώνονται λαϊκά συσσί-τια. Στα τέλη Ιουνίου 1941, η µερίδα ψω-µιού ήταν 200 γραµµάρια την ηµέρα και στα µέσα Νοεµβρίου η µερίδα έφτασε τα 100 γραµµάρια την ηµέρα, και αυτό για τρεις µόνο εβδοµάδες του µήνα. Ήδη από το Μάιο είχε επιβληθεί δελτίο στο ρύζι, στο ελαιόλαδο και στη ζάχαρη. Τον Ιούνιο έγινε µία διανοµή κρέατος, µία ρυζιού και µία ζάχαρης και τον Ιούλιο διανεµήθηκαν δύο µειωµένες µερίδες κρέατος και µία µερίδα ρύζι.

Πλήθη επαιτών άρχισαν να περι-φέρονται στους δρόµους των µεγάλων αστικών κέντρων, τα οποία υπέφεραν περισσότερο από το λιµό. Σύµφωνα µε υπολογισµούς της Κοινωνίας των Εθνών (προδρόµου του ΟΗΕ), ο ελλη-νικός πληθυσµός την εποχή εκείνη

λάµβανε µόλις το ένα τρίτο των απαραί-τητων για την επιβίωσή του θερµίδων. Στην πραγµατικότητα ο εργατικός πλη-θυσµός των µεγάλων πόλεων λάµβανε πολύ λιγότερες...

Ο φοβερός χειµώνας του 1941-42 άρχιζε και µαζί του ο µεγαλύτερος λι-µός στην ιστορία της χώρας. Τα καύσιµα ήταν σπάνια, κάθε δηµόσιο µέσο µετα-φοράς είχε σταµατήσει να λειτουργεί και πυκνό χιόνι σκέπασε την Αθήνα. Πάνω απ’ όλους χτυπήθηκαν οι προσφυγικές οικογένειες του ’22, οι οποίες κατοικού-σαν σε παραγκουπόλεις γύρω από τα αστικά κέντρα και δεν είχαν σπίτια και συγγενείς στην επαρχία, η οποία υπέ-φερε λιγότερο. Στην πλειοψηφία τους ήταν βιοµηχανικοί εργάτες και υπάλ-ληλοι -το πρώτο γνήσιο ελληνικό προ-λεταριάτο- και µε τον πόλεµο έχασαν

Το χειµώνα του 1941-42 η πείνα αποτελεί το χειρότερο εχθρό της υποδουλωµένης Ελλάδας. Εκατοντάδες άνθρωποι πέθαιναν στους δρόµους. Η πείνα έφερνε την αβιταµίνωση, η οποία µε τη σειρά της άνοιγε το δρόµο στις επιδηµίες, που οδηγούσαν πολύ µεγάλο ποσοστό του πληθυσµού στο θάνατο.

ΚΑΤΟΧΗ 1941-44

ΠΟΛΕΜΟΣ & ΙΣΤΟΡΙΑ, Μάρτιος 2006 33

τις δουλειές τους, αφού τα εργοστάσια είτε έκλεισαν είτε µείωσαν την παραγω-γή τους. Προσπαθώντας απελπισµένα να επιβιώσουν πουλούσαν όσο όσο τα υπάρχοντά τους, έκαναν µικροδουλειές ή ζητιάνευαν. Μικροπωλητές πουλού-σαν χαρούπια και σύκα, σπίρτα, τσιγάρα ή παλιά ρούχα. Στο κέντρο της πλατείας Οµονοίας υπήρχαν ξαπλωµένοι άνθρω-ποι κάθε ηλικίας, οι οποίοι προσπαθού-σαν να ζεσταθούν από το ζεστό αέρα που έβγαινε από τις σχάρες εξαερισµού του υπόγειου σιδηροδρόµου. Πολλοί επιβίωναν µαζεύοντας χόρτα γύρω από τις πόλεις ενώ παιδιά έψαχναν στους κάδους απορριµµάτων των ξενοδοχείων και των µεγάλων εστιατορίων. Πολλοί Γερµανοί αξιωµατικοί διασκέδαζαν πε-τώντας αποφάγια από τα µπαλκόνια των ξενοδοχείων βλέποντας τα παιδιά να παλεύουν µεταξύ τους.

Οι επιδηµίες και η φυµατίωση θέρι-ζαν τον πληθυσµό. Καύσιµα για θέρµαν-ση δεν υπήρχαν και ο χειµώνας ήταν ιδιαίτερα σκληρός. Μετά από µερικές εβδοµάδες υποσιτισµού οι άνθρωποι εξασθενούσαν µε γρήγορο ρυθµό και οι θάνατοι αυξήθηκαν αλµατωδώς.

Τον Οκτώβριο του 1941 οι θάνα-τοι στην Αθήνα και στον Πειραιά ήταν, σύµφωνα µε τα επίσηµα στοιχεία, 49.188 έναντι 14.566 την προηγούµενη χρονιά. Για παράδειγµα, στη συνοικία του Αγίου Γεωργίου οι µηνιαίοι αριθ-µοί θνησιµότητας τον Αύγουστο του 1941 ήταν διπλάσιοι από τον αντίστοιχο µήνα του 1940, τον Οκτώβριο τετραπλά-σιοι και τον ∆εκέµβριο οκταπλάσιοι (Φ. Σκούρας, «Ψυχοπαθολογία της πείνας, του φόβου και του άγχους»). Συνολικά υπολογίζεται ότι πάνω από 40.000 άν-θρωποι πέθαναν από πείνα στην Αθήνα και στον Πειραιά το χειµώνα 1941-42. Το ποσοστό θανάτων είχε ξεπεράσει κατά πολύ το ποσοστό των γεννήσεων. Υπάρχουν διαφορετικές εκτιµήσεις για τους θανάτους από πείνα µέχρι το τέλος του πολέµου σε ολόκληρη την Ελλάδα: 500.000 άνθρωποι (BBC), 250.000 άν-θρωποι για την περίοδο 1941-43 (Ερυ-θρός Σταυρός).

Η ζωή όµως δεν ήταν ίδια για όλους. Για τους Γερµανούς, τους Έλληνες συ-νεργάτες τους και για όσους γενικά είχαν τη δυνατότητα η ζωή είχε άλλη όψη. Μία Γερµανίδα, σύζυγος Έλληνα δηµόσιου υπάλληλου, γράφει στο γιο της: «Η Ελλάδα έχει γίνει ένα κοµµά-

τι της πατρίδας µου, είναι απίστευτο πόσο έχουν αλλάξει όλα. Στο µεγάλο σπίτι στην Κηφισιά όπου ζούσε ο κ. Φορµπς, στο δρόµο προς το Τατόι, ζει ένας ταγµατάρχης µε τους αξιωµατικούς του. Πιάσαµε φιλία και τους έχω σχεδόν κάθε µέρα το σπίτι µου. Έχω τρία αυτο-κίνητα στη διάθεσή µου. Ζω σαν µικρή βασίλισσα. Με σέβονται και µε αγαπούν πολύ και εγώ δροσίζοµαι (σ.σ.: εννοεί ανακουφίζεται, ξεκουράζεται) από τον ελληνικό λαουτζίκο γιατί ζω τουλάχι-στον στο περιβάλλον µου, ανάµεσα σε δυνατούς άντρες, που έχουν πολύ καλή µόρφωση, φορούν καθαρά ρούχα και έχουν τους καλύτερους τρόπους» («Στην Ελλάδα του Χίτλερ»).

Ο λιµός όµως, εκτός από τις απώλει-ες που προκάλεσε στον ελληνικό πλη-θυσµό, τραυµάτισε σοβαρά το ηθικό του και πρόσβαλε βαθιά τα ήθη και τις παρα-δόσεις του. Η πολιτεία, που αδυνατούσε να φροντίσει τους ζωντανούς, αδυνα-τούσε να φροντίσει και τους νεκρούς. Τα πατροπαράδοτα έθιµα και τελετουρ-γίες που αφορούσαν την ταφή των νε-κρών ήταν αδύνατο να τηρηθούν πλέον. «Ο µεγαλύτερος µπελάς που µπορείς να βάλεις τώρα στο κεφάλι των δικών σου είναι να πεθάνεις» έγραφε µε πίκρα ένας Αθηναίος («Στην Ελλάδα του Χίτλερ»). Η ιδιωτική ταφή ήταν µία ακριβή υπόθεση µόνο για τους πλούσιους αφού η µετα-

φορά του νεκρού ήταν αδύνατη λόγω έλλειψης καυσίµων. Πολλές φορές τα πτώµατα των ανθρώπων που πέθαιναν στους δρόµους της Αθήνας από ασιτία παρέµεναν αρκετές ώρες εκτεθειµένα στα πεζοδρόµια µέχρις ότου περάσει το κάρο του δήµου για να τα περισυλλέ-ξει. Πολλοί άνθρωποι έθαβαν τους δι-κούς τους σε τυχαίες τοποθεσίες γύρω από την Αθήνα και όχι σε νεκροταφεία, χωρίς το τελετουργικό που απαιτεί η ορθόδοξη παράδοση. Το γεγονός αυτό προξενούσε βαθιά θλίψη, απόγνωση και αίσθηµα ανεπάρκειας στους συγγενείς των νεκρών, οι οποίοι δεν µπορούσαν να φροντίσουν τους νεκρούς τους.

Η αγριότητα και η σκληρότητα κα-τέλαβαν τη θέση της παραδοσιακής ελ-ληνικής φιλοξενίας εµπιστοσύνης και εγκαρδιότητας. Η πορνεία, όπως και οι κλοπές και γενικά η εγκληµατικότητα είχαν αυξηθεί κατακόρυφα και οι κα-βγάδες στην ουρά των λαϊκών συσσιτί-ων ήταν πολύ συνηθισµένο φαινόµενο.

Ο Κλεµ φον Χόενµπεργκ, στρατιω-τικός ακόλουθος της γερµανικής πρε-σβείας και φιλέλληνας, αναφέρει ότι τα χαρακτηριστικά της συµπεριφοράς του αθηναϊκού λαού υπό το καθεστώς της πείνας είναι «η παράλυση της πρωτο-βουλίας, η απέχθεια για εργασία, ατο-νία και παραίτηση ή νευρική ευερεθι-στότητα».

Το Μάιο του 1941 επιβλήθηκε δελτίο στο ρύζι και µέσα στο καλοκαίρι στο κρέας, στο λάδι και στη ζάχαρη. Οι ουρές για τα τρόφιµα ήταν µεγάλες και από το Σεπτέµβριο και µετά το κρέας έγινε για τους Αθηναίους µια µακρινή ανάµνηση…

ΚΑΤΟΧΗ 1941-44

ΠΟΛΕΜΟΣ & ΙΣΤΟΡΙΑ, Μάρτιος 200634

Η µαύρη αγοράΜπορούµε να πούµε ότι η µαύρη

αγορά ήταν στο επίκεντρο των κοινωνι-κών µεταβολών που επέφερε η γερµανι-κή κατοχή στην Ελλάδα και, εποµένως, είναι και ένα από τα κυριότερα χαρακτη-ριστικά της. Η δύναµη και η έκτασή της ήταν αντιστρόφως ανάλογη από τη δύ-ναµη και την πρόνοια του κράτους και διέφερε από περιοχή σε περιοχή. Έτσι, όταν και όπου υπήρχαν οργανωµένα λαϊκά συσσίτια που λειτουργούσαν, η δυναµική της µαύρης αγοράς, όπως και οι τιµές της ήταν χαµηλές. Όταν ήταν πια αδύνατον να καθοριστούν επίσηµες τιµές, η µαύρη αγορά και οι άγραφοι νό-µοι της κάλυπταν αυτό το κενό.

∆υστυχώς, πρέπει να πούµε ότι έτσι όπως είχαν τα πράγµατα -δηλαδή λόγω της ληστρικής συµπεριφοράς των Γερµανών και Ιταλών κατακτητών, της ανικανότητάς τους να διατηρήσουν το σύστηµα διανοµής τροφίµων και της τυχοδιωκτικής συµπεριφοράς πολλών Ελλήνων, που έσπευσαν να εκµεταλ-λευτούν την ευκαιρία- η µαύρη αγορά ήταν µία αναγκαιότητα. Πολλοί ερευνη-τές συµφωνούν ότι αν οι Έλληνες της κατοχής στήριζαν τις διατροφικές τους ανάγκες στο κατοχικό κράτος, τα θύµατα από την πείνα και τις στερήσεις θα ήταν ασυγκρίτως περισσότερα.

Παρά τις διακηρύξεις των ναζί για τη «Νέα Τάξη», τις µιλιταριστικά οργανωµέ-νες κοινωνίες κ.ά., η µαύρη αγορά ήταν η αδιάψευστη απόδειξη της σαθρότη-τας των µορφών διακυβέρνησης που εγκαθίδρυσε ο Άξονας. Η µαύρη αγορά «συνιστούσε µία ταυτόχρονη οικονοµι-κή, πολιτική και κοινωνική παθολογία, φωτίζοντας την ανικανότητα του κρά-τους να εξασφαλίσει τους αναγκαίους πόρους για τη συντήρηση των πολιτών του. Καλώς ή κακώς, η µαύρη αγορά είχε τη δική της ηθική και τους δικούς της κανόνες και οι άνθρωποι έπρεπε να τους µάθουν αν ήθελαν να επιζήσουν» («Στην Ελλάδα του Χίτλερ»).

Ο ταγµατάρχης Α. Τσαουσόπουλος, διευθυντής µεταφορών για την Επιτρο-πή του ∆ιεθνούς Ερυθρού Σταυρού στην Αθήνα, έγραφε: «Η µαύρη αγορά, παρ’ όλο που επέτρεψε τη ληστρική εκµε-τάλλευση και τον πλουτισµό προσώπων µε αµφίβολη ηθική ακεραιότητα, έσωσε το δίχως άλλο από βέβαιο θάνατο λόγω πείνας το µεγαλύτερο µέρος των µεσαί-ων στρωµάτων στα αστικά κέντρα».

Κάθε φηµολογία για επιδείνωση της κατάστασης ενέτεινε την αποθησαύριση των αγαθών από τους αγρότες, οι οποίοι τα πουλούσαν σε υψηλές τιµές σε δι-άφορους µεσάζοντες, τους περιβόητους µαυραγορίτες, οι οποίοι είτε µε προσω-πικό τους ρίσκο είτε λόγω των καλών σχέσεων που είχαν µε τις ιταλικές και γερµανικές αρχές µετέφεραν τα αγαθά στα αστικά κέντρα, όπου και τα πουλού-σαν σε αστρονοµικές τιµές. Σε κάθε πε-ρίπτωση όµως η δωροδοκία ήταν απα-ραίτητη σε όλα τα στάδια της διακίνησης των τροφίµων.

Θα ήταν λάθος όµως να επικεντρώ-σουµε την κριτική µας µόνο σε αυτούς τους µεσάζοντες. Η µαύρη αγορά ήταν ένα πολύπλοκο φαινόµενο, στο οποίο δεν συµµετείχε µόνο µία κοινωνική οµάδα.

«...Ένας ανώτερος αξιωµατικός του υπουργείου ∆ηµόσιας Ασφάλειας, ο Ι. Πολυχρονόπουλος, είχε µετατρέψει το σπίτι του σε κέντρο χονδρεµπορίου της µαύρης αγοράς... Ο επίσκοπος Μυτιλή-νης κατηγορήθηκε ότι διοχέτευσε τη βο-ήθεια του Ερυθρού Σταυρού προς τους φίλους του, ενώ ο αρχηγός της τοπικής αστυνοµίας Ν. Κατσαρέας ήταν αναµε-µειγµένος σε συµµορίες τροφίµων και καυσίµων, βοηθούσε στην εποπτεία του επιµερισµού των αλεύρων στους φουρ-νάρηδες και τελικά την κατάλληλη στιγ-µή το έσκασε µε καΐκι στη Μέση Ανατο-λή, τόσο φορτωµένος ώστε χρειάστηκε βοήθεια για να ανεβάσει τα υπάρχοντά του στο καΐκι. Επίσης, οι οικογένειες που είχαν καλές διασυνδέσεις µε τους Γερµανούς βρίσκονταν σε καλή θέση για να πλουτίσουν από τη µία στιγµή στην άλλη», «...η αστυνοµία της Αθήνας παρατηρούσε µε ενδιαφέρον τη µεταβο-λή της ζωής του ∆ιονύση Π., ενός φτω-χού τραπεζοϋπαλλήλου που η µητέρα του ήταν γερµανικής καταγωγής. Λίγο µετά την Κατοχή άνοιξε µαζί µε το Γερ-µανό θείο του γραφείο στο κέντρο της Αθήνας, όπου έκλεισε µία σειρά από ενδιαφέροντα συµβόλαια, όπως για την ανέλκυση των βυθισµένων ελληνικών πλοίων στο λιµάνι του Πειραιά κ.ά. Επί-σης, σπάζοντας το εµπάργκο µετέφερε ελαιόλαδο από τη Μυτιλήνη στην Αθή-να. Στα τέλη του 1944 είχε τρία σπίτια σε ακριβές περιοχές της Αθήνας» («Στην Ελλάδα του Χίτλερ»).

Η µαύρη αγορά δηµιούργησε πολλά «νέα τζάκια» της µεταπολεµικής Ελλάδας. Φυσικά η κοινωνική οµάδα που ωφελή-

θηκε συνολικά πάνω απ’ όλες ήταν οι παραγωγοί τροφίµων. Οι αγρότες αναµ-φίβολα είχαν την εποχή του λιµού µία προνοµιούχα θέση, γεγονός που προ-καλούσε το φθόνο και την αντιπάθεια όχι µόνο των κατοίκων των αστικών πε-ριοχών αλλά και κατοίκων της επαρχίας, οι οποίοι είχαν άλλα επαγγέλµατα όπως ψαράδες, βοσκοί, µικροµαγαζάτορες κ.ά. Πολλές φορές όµως οι αγρότες ήταν αναγκασµένοι να κρύβουν τις σοδειές τους απλά και µόνο για να αποφύγουν την επίταξή τους από τους κατακτητές. Αργότερα βέβαια, πληρώνοντας υψηλά ναύλα, τις µετέφεραν στα αστικά κέντρα, όπου και τις πουλούσαν πανάκριβα. Για να δώσουµε ένα µέτρο των τιµών της εποχής στην Τήνο, 100 οκάδες σαπούνι και 140 οκάδες λάδι ανταλλάχθηκαν µε

Ο χειµώνας του 1941-42 κυριολεκτικά θέρισε την ελληνική νεολαία στα φτωχά και µεσαία στρώµατα του πληθυσµού, κυρίως στην Αθήνα, στη Θεσσαλονίκη και στα νησιά του Αιγαίου.

ΚΑΤΟΧΗ 1941-44

ΠΟΛΕΜΟΣ & ΙΣΤΟΡΙΑ, Μάρτιος 2006 35

150 χρυσές λίρες Αγγλίας («Στην Ελλά-δα του Χίτλερ»).

Από τη µαύρη αγορά επωφελούνταν και οι Γερµανοί στρατιώτες, οι οποίοι µαζικά αντάλλασσαν τρόφιµα, φάρµακα και άλλα αγαθά µε χρυσό. «...Στη Χίο οι επίτροποι της γερµανικής Οικονοµικής Επιτροπής πλούτισαν χάρη στο µονο-πώλιο που ασκούσαν µαζί µε µερικούς ντόπιους εµπόρους στο εµπόριο του λαδιού, των κίτρων και της µαστίχας...», «...οι συναλλαγές αυτές γίνονται συχνά µε στόχο τη συσσώρευση κεφαλαίου... ώστε να χρησιµεύσουν στην αγορά κά-ποιου ακινήτου στην πατρίδα» ανέφερε µία γερµανική έκθεση, που σηµείωνε µε ανησυχία ότι το 60% των στρατιωτών δεν µιλούσε για τίποτε άλλο («Στην Ελ-λάδα του Χίτλερ»).

Επίσης, η φτώχεια και η πείνα είχαν µεταβάλει χιλιάδες υπαλλήλους, καθη-γητές, δικηγόρους και κάθε είδους αν-θρώπους σε µικροπωλητές. Γυρόφερναν όλη µέρα τους δρόµους και πουλούσαν λιανικά τα προϊόντα της µαύρης αγο-ράς: δύο τρία τσιγάρα, µερικά χαρούπια, ελιές ή µία χούφτα σταφίδα.

Εκτός όµως από τα «νέα τζάκια» και τους φτωχούς λιανοπωλητές, άνθρωποι ήδη πλούσιοι και φτασµένοι κατάφεραν να αυξήσουν τον πλούτο τους µε τη µαύρη αγορά σε βάρος των συµπολιτών τους. Εφοπλιστές, πολιτικοί, βιοµήχα-νοι, προύχοντες και τοπικοί άρχοντες έπαιξαν ενεργό ρόλο. Η διαβόητη «οµά-δα των Γιώργηδων» περιελάµβανε πέντε από τους διασηµότερους κερδοσκόπους, µεταξύ των οποίων τρεις προπολεµικούς υπουργούς. Για δύο κατοχικούς υπουρ-γούς, τον Χατζηµηχάλη και τον Καρα-µάνο, λεγόταν ότι είχαν αποµακρυνθεί κατόπιν πιέσεων των Γερµανών, όταν 2.500 χιλιάδες τόνοι ελαιόλαδο, το οποίο είχαν στείλει οι Γερµανοί για δη-µόσια κατανάλωση, εµφανίστηκαν µυ-στηριωδώς στη µαύρη αγορά. Μετά την παραίτησή του ο Χατζηµιχάλης συνέχι-σε τις κερδοφόρες δραστηριότητές του. Ο πρόεδρος του Εµπορικού Επιµελη-

1. Οµάδα ανταρτών του ΕΛΑΣ. Σύµφωνα µε υπολογι-σµούς, το Μάιο 1943 ο αριθµός των ανταρτών ανερ-χόταν περίπου σε 17.000, ενώ τον Ιούλιο έφταναν τους 30.000, µε συνεχή ανοδική τάση.2. Ο αρχηγός του ΕΔΕΣ Ναπολέων Ζέρβας µε το επι-τελείο στα Γιάννενα το 1944. 3. Μέλη των Ταγµάτων Ασφαλείας µε Γερµανούς στρατιώτες.

1

2

3

ΚΑΤΟΧΗ 1941-44

ΠΟΛΕΜΟΣ & ΙΣΤΟΡΙΑ, Μάρτιος 200636

τηρίου Θεσσαλονίκης συνελήφθη για παράνοµες εµπορικές δραστηριότητες, όπως και ο διευθυντής της Υπηρεσίας Επισιτισµού (τα κέρδη του υπολογίζο-νταν σε 300 στερλίνες ηµερησίως) και πολλοί άλλοι που δεν συνελήφθησαν ποτέ. Ο ίδιος ο Ιταλός γενικός πρόξε-νος στη Θεσσαλονίκη παρατηρούσε ότι «αυτή η ατιµωρησία των µεγαλοκερδο-σκόπων γίνεται δεκτή µε ένα αίσθηµα κατάθλιψης από τη µεγάλη µάζα του πληθυσµού που λιµοκτονεί» («Στην Ελ-λάδα του Χίτλερ»).

Τον Ιούνιο του 1941 η επίσηµη τιµή του ψωµιού από 70 δραχµές είχε ανέ-βει στις 2.350, το σαπούνι από τις 65 στις 3.100 και τα ξερά φασόλια από 90 σε 2.900. Το 1944 το χρήµα ήταν πια ουσιαστικά άχρηστο. Στην επαρχία µία οκά καλαµπόκι κόστιζε 25.000.000 δραχµές, το λάδι 12.000.000 και το ψωµί 2.000.000. Η οικονοµία ήταν ήδη ανταλλακτική. Οι αγρότες αρνούνταν να δεχτούν χρήµατα και πληρωµές γίνο-νταν σε είδος ή σε χρυσό.

Η µαύρη αγορά επηρεαζόταν άµεσα από τις ειδήσεις από το µέτωπο και την αύξηση της προσφοράς. Έτσι, µετά τις ήττες των Γερµανών στη βόρεια Αφρική το 1943 και τις φήµες περί επικείµενης απελευθέρωσης οι τιµές έπεσαν κατακό-ρυφα και οι δρόµοι της Αθήνας γέµισαν από αγαθά: το κρέας από 25 χιλιάδες δραχµές έπεσε στις 6, οι πατάτες από τις 8 στις 3 και τα φασόλια από 15 στις 4 χιλιάδες δραχµές. Το ίδιο έγινε όταν το 1942 κατέπλευσε στον Πειραιά το πλοίο «Ραντµάνσο» µε φορτίο σταριού. Οι τιµές των σιτηρών έπεσαν κατακόρυφα.

Η κατάσταση αυτή ήταν µία από τις βασικές αιτίες της ολοένα και αυξανό-µενης δυσαρέσκειας, που έµελλε να δι-ογκωθεί και να γίνει εφιάλτης για τους Γερµανούς και τους Ιταλούς, οι οποίοι ποτέ δεν κατάφεραν να «νοµιµοποιή-σουν» την παρουσία τους στη συνείδη-ση του ελληνικού λαού.

Η αντίσταση αρχίζειΟι εκδηλώσεις αντιπάθειας προς

τους Γερµανούς ήταν συχνές από τις πρώτες κιόλας ηµέρες της κατοχής, ενώ, αντίθετα, αυξάνονταν συνεχώς οι εκδη-λώσεις συµπάθειας προς αιχµάλωτους προερχόµενους από τις συµµαχικές δυνάµεις. Οι Γερµανοί αντέδρασαν γρή-γορα και εξέδωσαν αυστηρές εντολές για τιµωρία όποιων είχαν την παραµι-

κρή επαφή µε αιχµάλωτους πολέµου ή παρακολουθούσαν συµµαχικούς ραδι-οφωνικούς σταθµούς. Πολλοί Βρετανοί αιχµάλωτοι που είχαν αποδράσει είχαν αµέσως τη στήριξη του ελληνικού λαού. Εκατοντάδες αιχµάλωτοι κρύβονταν από Έλληνες πολίτες σε διάφορες συνοικί-ες της Αθήνας και ακόµη περισσότεροι στην επαρχία, ιδίως στην Πελοπόννησο και στην Κρήτη, ελπίζοντας να διαφύ-γουν στη Μέση Ανατολή.

Παρά την επίµονη προπαγάνδα των Γερµανών, οι οποίοι πίστευαν ότι θα µε-τέδιδαν το εθνικοσοσιαλιστικό «όραµα» και στους λαούς που κατακτούσαν και υπόσχονταν νέες µορφές διακυβέρ-νησης υπό την «ενωµένη Ευρώπη της Νέας Τάξης», ο ελληνικός λαός -εκτός από κάποιες εξαιρέσεις- δεν πείστηκε ποτέ για όλα αυτά και εξακολουθούσε να «µεροληπτεί εξοργιστικά υπέρ των Βρετανών» («Στην Ελλάδα του Χίτλερ»).

Το Μάιο 1941 ο Μανόλης Γλέζος µε τον Λάκη Σάντα, κατά τη διάρκεια µίας παράτολµης νυχτερινής επιχείρησης, υποστέλλουν κάτω από τη µύτη των Γερ-µανών τη γερµανική πολεµική σηµαία από την Ακρόπολη και τη σκίζουν. Η πράξη αυτή ήταν η πρώτη ενεργή αντι-στασιακή κίνηση και προβλήθηκε έντο-

να σε όλο τον κόσµο. Οι Γερµανοί µα-νιασµένοι, µε το γόητρό τους καταρρα-κωµένο, διέταξαν αυστηρές ανακρίσεις ώστε να αποκαλυφθούν οι ένοχοι. Η Εισαγγελία Πληµµελειοδικών σχηµάτι-σε δικογραφία περί «κλοπής γερµανικής σηµαίας από αγνώστους», αλλά οι ελλη-νικές αστυνοµικές και δικαστικές αρχές αποδείχθηκαν απρόθυµες να φέρουν σε πέρας τις έρευνες. Μάλιστα, ο εισαγ-γελέας Πληµµελειοδικών Η. Μικρου-λέας, αν και επικεφαλής των ερευνών, µε ιδιόχειρο σηµείωµά του ενεθάρρυνε τους δικαστικούς λειτουργούς να απο-δεχθούν ότι υπάρχουν «ανώτερα καθή-κοντα από αυτά του ανακριτικού έργου, και τα οποία έρχονται σε σύγκρουση µε αυτό» («Ιστορία της Κατοχής», ∆. Γατό-πουλου, εκδ. Μέλισσα).

Οι δύο νεαροί Έλληνες, αν και γνωστοί στην αστυνοµία, δεν συλλαµ-βάνονται.

∆ιάφορα γεγονότα έδειχναν ξεκάθα-ρα ότι οι αρχές κατοχής αδυνατούσαν να έχουν την κοινή γνώµη µε το µέ-ρος τους, όπως όταν εκδόθηκαν τα νέα δελτία ταυτότητας. Στην Κρήτη αλλά και στην υπόλοιπη Ελλάδα οι χωροφύλα-κες έδιναν εκατοντάδες λευκά δελτία σε Βρετανούς στρατιώτες, πολλές φορές µε

Τα αντίποινα είχαν ακριβείς «ταρίφες»: για επιθέσεις µε θάνατο Γερµανού στρατιώτη εκτελούνταν από 50 έως 100 όµηροι. Η χώρα θύµιζε ένα απέραντο νεκροταφείο, τόσο στα αστικά κέντρα όσο και στην ύπαιθρο.

ΚΑΤΟΧΗ 1941-44

ΠΟΛΕΜΟΣ & ΙΣΤΟΡΙΑ, Μάρτιος 2006 37

την υπογραφή και τη σφραγίδα τους.Η εχθρότητα µεγάλωσε όταν οι Γερ-

µανοί επέτρεψαν την είσοδο στην Ελ-λάδα των µισητών τότε Ιταλών. ∆ηµόσια εκφράζονταν υπέρ του Άξονα ελάχιστοι Έλληνες, κυρίως φιλογερµανοί, ιδεο-λόγοι εθνικοσοσιαλιστές, τους οποίους ουδέποτε πήραν στα σοβαρά οι Γερµα-νοί. Η προπαγάνδα των Γερµανών περί «απελευθέρωσης των λαών της Ευρώ-πης από τον µπολσεβίκικο κίνδυνο» πέφτει στο κενό και ο ευσεβής πόθος τους περί αποδοχής του οράµατος της «ενωµένης Ευρώπης», της «Νέας Τάξης», και των άλλων ναζιστικών θεωρηµάτων αποδεικνυόταν ουτοπία.

Παρά τη συνεχώς αυξανόµενη αντι-πάθεια εναντίον των Γερµανών, τους πρώτους µήνες οι πράξεις αντίστασης ήταν σποραδικές. Αφορούσαν κυρίως συλλογή πληροφοριών και δολιοφθο-ρές και ήταν έργο µεµονωµένων ατόµων ή πολύ µικρών οµάδων. Στις 30 Μαΐου ανατινάχτηκαν δύο καράβια στο λιµάνι του Πειραιά και την επόµενη µέρα µία αποθήκη πυροµαχικών στη Θεσσαλονί-κη. Τον Ιούλιο κάποιες µικρές ένοπλες οµάδες εµφανίστηκαν στα βουνά της Β. Ελλάδας, ενώ Σεπτέµβριο και Οκτώβριο γίνονται αρκετές δολιοφθορές στο σι-δηροδροµικό δίκτυο. Οι Γερµανοί, αντι-δρώντας, προέβησαν στα πρώτα αντί-ποινα: δύο χωριά, το Άνω και το Κάτω

Κεδρύλλιο, καίγονται και 200 κάτοικοι του χωριού εκτελούνται. Συνολικά µέ-χρι τον Οκτώβριο 1941 έχουν εκτελεστεί 488 άµαχοι όµηροι.

Ο ελληνικός λαός συγκλονίστηκε από αυτά τα γεγονότα. Ο Γενικός Κυβερ-νήτης Βορείου Ελλάδας Α. Ραγκαβής, αν και γερµανόφιλος, υπέβαλε αηδια-σµένος την παραίτησή του. Το χειµώνα οι αντιστασιακές ενέργειες αραίωσαν.

Στη γειτονική όµως Γιουγκοσλαβία η αιµοσταγής αντισερβική πολιτική, της κροατικής εξουσίας που επέβαλαν οι Γερ-µανοί, οδήγησε από τους πρώτους κιό-λας µήνες της κατοχής χιλιάδες Σέρβους στα βουνά και η αντίσταση θέριεψε. Στην Ελλάδα, που δεν υπήρχε αυτή η ιδιαιτε-ρότητα, τον πρώτο χρόνο της κατοχής η αντίσταση δεν ήταν ακόµη οργανωµένη. Το χειµώνα περιορίζεται σε σποραδικές ενέργειες και αναγραφή συνθηµάτων στους τοίχους. Η Ελλάδα έµοιαζε νεκρή. Όπως έγραφε ένας Ιταλός, «...µοιάζουν µε ανθρώπους που επιστρέφουν από το νεκροταφείο µετά από κηδεία και που γυρίζουν σπίτι τους όπου τους περιµέ-νουν καινούρια βάσανα», ενώ ο Θεοτο-κάς λέει: «Νέκρα, ερηµιά, βαριά παρου-σία της ξένης κατοχής» και παρατηρεί ότι ακόµη και τα ρολόγια έχουν σταµατήσει. Στους δρόµους και στις πλατείες κανείς δεν νοιαζόταν να τα κουρδίσει... («Στην Ελλάδα του Χίτλερ»).

Από το Μάιο όµως είχε ήδη αρχίσει να οργανώνεται το ΕΑΜ. Στις 22 Ιουνίου, στην 6η ολοµέλεια του ΚΚΕ αποφασίστη-κε να υιοθετηθεί η τακτική του εθνικού µετώπου ενάντια στον Άξονα. Το Σεπτέµ-βριο, παρά τη δυσπιστία των υπόλοιπων πολιτικών φορέων, ιδρύεται το ΕΑΜ και στις 10 Οκτωβρίου 1942 εξαγγέλλεται επίσηµα η ίδρυσή του. Λίγο αργότερα ιδρύεται και µία οργάνωση ανταγωνιστι-κή προς το ΕΑΜ, ο Ε∆ΕΣ (Εθνικός ∆ηµο-κρατικός Ελληνικός Σύνδεσµος) υπό την ηγεσία του στρατηγού Πλαστήρα, αλλά στην πραγµατικότητα υπό τον έλεγχο του αξιωµατικού Ναπολέοντα Ζέρβα. Την άνοιξη του 1942 ο κόσµος άκουσε για πρώτη φορά να αναφέρεται το στρατιωτι-κό σκέλος του ΕΑΜ, ο ΕΛΑΣ.

Στις 27 Φεβρουαρίου πέθανε ο εθνικός ποιητής Κωστής Παλαµάς. Η κηδεία του γίνεται αφορµή για τη µε-γαλύτερη µέχρι τότε συγκέντρωση. Ο ποιητής Άγγελος Σικελιανός, ο Αρ-χιεπίσκοπος ∆αµασκηνός και άλλοι διανοούµενοι εκφωνώντας πύρινους λόγους και απαγγέλλοντας πατριωτικά ποιήµατα συνάρπασαν τους συγκε-ντρωµένους. Το πλήθος τραγουδώντας τον Εθνικό Ύµνο έδωσε ένα σαφές µήνυµα στους Γερµανούς: η αντίσταση έχει πια φουντώσει.

Μία εβδοµάδα µετά την κηδεία του Παλαµά, οι κατοχικές αρχές επιχείρη-σαν να εφαρµόσουν το µέτρο της πο-λιτικής επιστράτευσης των Ελλήνων. Η απόφαση αυτή πυροδότησε πρωτοφανή επεισόδια και οδοµαχίες στο κέντρο της Αθήνας, τα οποία κατέληξαν σε γενική απεργία. Στις 25 Ιουνίου το ΕΑΜ ορ-γανώνει και άλλη γενική απεργία και συλλαλητήριο, στο οποίο συµµετείχαν πάνω από 100.000 άνθρωποι αψηφώ-ντας τα όπλα των Γερµανών.

Στην επαρχία το ΕΑΜ έχει από και-ρό αρχίσει να γιγαντώνεται. Ο Άρης Βε-λουχιώτης, αν και µέλος του ΚΚΕ, είχε το όραµα ενός πανεθνικού µετώπου στο πρότυπο της Επανάστασης του 1821, µε τη συµµετοχή όλων των κοινωνι-κών στρωµάτων και πολιτικών τάσεων. Περιοδεύοντας ασταµάτητα τα ορεινά χωριά της Κεντρικής και Βόρειας Ελ-λάδας, κρατώντας την ελληνική σηµαία και τραγουδώντας τον Εθνικό Ύµνο αφόπλιζε τους έντροµους χωροφύλακες και οργάνωνε συνεχώς αντιστασιακές οµάδες. Σύντοµα έγινε θρύλος για τους Έλληνες και τρόµος για τους Ιταλούς

Ο στρατάρχης φον Μπράουχιτς και η «ορντινάτσα» του στην Ακρόπολη το Μάιο του 1941.

ΚΑΤΟΧΗ 1941-44

ΠΟΛΕΜΟΣ & ΙΣΤΟΡΙΑ, Μάρτιος 200638

και τους δωσίλογους. Κατάφερε, παρά τις αρχικές αντιρρήσεις του ΚΚΕ, το οποίο ήθελε να ελέγχει το ΕΑΜ, να συ-σπειρώσει ανθρώπους κάθε είδους και κάθε κοινωνικής τάξης: παραδοσιακούς ληστές των ορέων και αξιωµατικούς του στρατού, παπάδες και χωροφύλακες, αγρότες και διανοούµενους, κοµµουνι-στές και δεξιούς...

Το καλοκαίρι του 1943 το ΕΑΜ ήδη κυριαρχούσε στις ορεινές περιοχές της Βόρειας Ελλάδας και της Πελοποννή-σου. Οι Γερµανοί απάντησαν µε αντί-ποινα: µαζικές συλλήψεις, οµαδικές εκτελέσεις και καταστροφή ολόκληρων χωριών. Τα µέτρα όµως αυτά δηµιούρ-γησαν κλίµα ανασφάλειας και πολύς κόσµος, τροµοκρατηµένος, έφυγε για τα βουνά και κατατάχθηκε στον ΕΛΑΣ.

Οι σποραδικές συγκρούσεις σιγά σιγά έγιναν πραγµατικές µάχες µε τη συµµετοχή µεγάλων δυνάµεων ανταρ-τών. Στις 16 Απριλίου 1943 µία ιταλική πηγή σηµείωνε ότι «ο έλεγχος σε όλη τη βορειοανατολική, κεντρική και νο-τιοδυτική Ελλάδα παραµένει πολύ επι-

εξίσου φανατικός αντιβασιλικός. Υπήρξε διοικητής της προσωπικής φρουράς του Πάγκαλου και είχε παίξει ενεργό ρόλο σε διάφορα κινήµατα κατά το µεσοπόλε-µο. Την άνοιξη του 1942 παίρνει οικο-νοµική ενίσχυση ύψους 42.000 χρυσών λιρών από τους Βρετανούς, οι οποίοι τον υποστήριζαν για να εξισορροπεί-ται η µεγάλη λαϊκή απήχηση που είχε ο κοµµουνιστής Άρης Βελουχιώτης. Η πιθανή αύξηση της επιρροής της Σοβι-ετικής Ένωσης στην Ελλάδα ήταν κάτι που τρόµαζε τους Βρετανούς. Ο Ε∆ΕΣ, σε αντίθεση µε τον ΕΛΑΣ, στήριζε την επιµελητεία του σχεδόν αποκλειστικά στη βρετανική οικονοµική βοήθεια.

Το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ και ο Ε∆ΕΣ, αν και ήταν οργανώσεις µε διαφορετικό ιδεο-λογικό υπόβαθρο, συνεργάστηκαν κά-ποιες φορές, όπως στην ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταµου, ενώ άλλες φορές συγκρούστηκαν. Οι ίντριγκες, τα πολιτικά πάθη της εποχής, όπως και η βρετανική πολιτική του διαίρει και βασίλευε εµπόδισαν την ενότητα της ελληνικής αντίστασης και την ακόµη

σφαλής, για να µην πούµε ανύπαρκτος» («Στην Ελλάδα του Χίτλερ»).

Ολόκληρες περιοχές ήταν υπό τον έλεγχο των ανταρτών. Ένας Βρετανός πράκτορας του SOE (Special Operations Executive), που δρούσε στην περιοχή της Καρδίτσας, έγραφε: «Καθώς οδηγού-σα στους δρόµους της Καρδίτσας, µου ήταν δύσκολο να πιστέψω πως ήµουν σε µια πόλη χώρας που την κατείχε ο εχθρός. Τα µαγαζιά ήταν ανοικτά, οι δρόµοι και τα καφενεία γεµάτα... σχε-δόν τσιµπιόµουν για να σιγουρευτώ πως η σκηνή ήταν πραγµατική και πως δεν ονειρευόµουν διακοπές στο εξωτερικό εν καιρώ ειρήνης» («Στην Ελλάδα του Χίτλερ»). Σύµφωνα µε υπολογισµούς, το Μάιο 1943 ο αριθµός των ανταρτών ήταν περίπου 17.000, ενώ τον Ιούλιο έφταναν τους 30.000 µε συνεχή ανοδική τάση.

Εκτός όµως από το ΕΑΜ, υπήρχε και µία άλλη αντιστασιακή οργάνωση, ο Ε∆ΕΣ (Εθνικός ∆ηµοκρατικός Ελληνι-κός Σύνδεσµος) µε ηγέτη τον αξιωµατι-κό Ναπολέοντα Ζέρβα. Ο Ζέρβας ήταν φανατικός αντικοµµουνιστής αλλά και

Η αντιανταρτική εκστρατεία των Γερµανών την περίοδο 1943-44.

ΚΑΤΟΧΗ 1941-44

ΠΟΛΕΜΟΣ & ΙΣΤΟΡΙΑ, Μάρτιος 2006 39

µεγαλύτερη αποτελεσµατικότητα του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα εναντί-ον των Γερµανών. Ξεφεύγει όµως από τα πλαίσια του παρόντος άρθρου και από τις προθέσεις του γράφοντος να επιχειρηθεί µία λεπτοµερής ανάλυση ή πολιτική αξιολόγηση των γεγονότων που δίχασαν την ελληνική κοινωνία και σηµάδεψαν ανεπανόρθωτα τη σύγχρο-νη ελληνική ιστορία...

Ο γερµανικός στρατός στην ΕλλάδαΜετά την κατάρρευση του Μουσολί-

νι και την πλήρη επικράτηση των Γερ-µανών στην Ελλάδα το κεντρικό ζήτηµα της γερµανικής πολιτικής στη χώρα µας ήταν ο αντιανταρτικός πόλεµος, ο οποί-

ος σε µεγάλο βαθµό βασίστηκε στις αξίες και στην ιδεολογία της «Νέας Τάξης» του Χίτλερ. Ο αντιστράτηγος Αλεξάντερ Λερ, ρωσικής καταγωγής και γνώστης της βαλκανικής ιστορίας, ήταν ο υπεύθυνος του εγχειρήµατος. Ο Λερ επάνδρωσε τις µονάδες του µε στρατιώτες από το σκλη-ρό ανατολικό µέτωπο και από το µέτωπο του αντιανταρτικού πολέµου της Γιου-γκοσλαβίας. Έτσι, όταν το 1944 η Ελλά-δα απελευθερώθηκε, είχαν ισοπεδωθεί πάνω από 1.000 χωριά, 1.000.000 Έλλη-νες είχαν χάσει τα σπίτια τους ή τα είδαν να λεηλατούνται και πάνω από 20.000 άµαχοι εκτελέστηκαν, τραυµατίστηκαν ή βασανίστηκαν από τις δυνάµεις του Άξο-να («Στην Ελλάδα του Χίτλερ»).

Ο αντιανταρτικός πόλεµος άρχισε να διέπεται από φυλετικά στερεότυπα, όπως φάνηκε από τις οδηγίες που πήραν οι άνδρες της 117ης Μεραρχίας Γκέγκνερ για τον «ολοκληρωτικό πόλεµο» εναντί-ον των Ελλήνων: «Όλοι οι πολίτες εί-ναι εν δυνάµει εχθροί... Απαγορεύεται οποιαδήποτε επαφή µε τους Έλληνες... κάθε Έλληνας, ακόµη κι όταν τα πηγαί-νει καλά µ’ ένα Γερµανό, κάτι θέλει απ’ αυτόν. Για κάθε εξυπηρέτηση θέλει και ένα αντάλλαγµα... καλύτερα να πυροβο-λήσεις έναν παραπάνω παρά έναν λιγό-τερο...» («Στην Ελλάδα του Χίτλερ»).

Ο παραδοσιακός φιλελληνισµός των Γερµανών διανοούµενων -και δυστυ-χώς αρκετοί αξιωµατικοί ήταν διανοού-µενοι- άρχισε σταδιακά να δίνει τη θέση του στα ναζιστικά φυλετικά θεωρήµατα. Επίσης, πολλοί Αυστριακοί αξιωµατικοί που υπηρετούσαν στην Ελλάδα είχαν υπηρετήσει και στο στρατό των Αψβούρ-γων στον Α’ Π.Π. και διέπονταν ακόµη από τις αυτοκρατορικές προκαταλήψεις εναντίον των βαλκανικών λαών.

Κάτω από το βάρος των αντάρτικων επιθέσεων οι «απόγονοι του Περικλή, και του κλασικού πολιτισµού» αντιµετω-πίστηκαν ως «ύπουλοι, πανούργοι και ωµοί βαλκάνιοι υπάνθρωποι»: «... Στην Ελλάδα ευδοκιµούσαν ληστές, οι οποίοι δεν είχαν αντίληψη περί στρατιωτικής τιµής και προέρχονταν από έναν πρωτό-γονο πληθυσµό, που υπό την επίδραση φανατικών ηγετών επιδίδονταν σε έναν ανελέητο και απάνθρωπο πόλεµο...» («Στην Ελλάδα του Χίτλερ»). Τα στερεό-τυπα αυτά αντλούνταν απευθείας από το ναζιστικό θεωρητικό απόθεµα που χρη-σιµοποιήθηκε εναντίον των Εβραίων, για «φυλετικά κατώτερους» ανθρώπους και «αντικοινωνικές οµάδες»...

Πρέπει να πούµε ότι οι τακτικοί στρατοί την εποχή εκείνη δεν είχαν πείρα από ανταρτοπόλεµους. Οι περισ-σότερες αντιανταρτικές τεχνικές και τακτικές αναπτύχθηκαν αργότερα -στη Μαλαισία, στη Αλγερία, στο Βιετνάµ κτλ. Τα αντάρτικα του Β’ Π.Π. έφερναν σε µε-γάλη αµηχανία και απόγνωση τους Γερ-µανούς, οι οποίοι έπρεπε να πειραµατί-ζονται συνεχώς. Η συλλογή πληροφο-ριών ήταν εξαιρετικά προβληµατική, το έδαφος άγνωστο και ο ντόπιος πληθυ-σµός εχθρικός. Η σύλληψη οµήρων, τα αντίποινα και το δόγµα της συλλογικής ευθύνης δεν έφερναν αποτελέσµατα και τελικά στρέφονταν εναντίον των δυνά-

Αφίσα της εποχής.

ΚΑΤΟΧΗ 1941-44

ΠΟΛΕΜΟΣ & ΙΣΤΟΡΙΑ, Μάρτιος 200640

µεων κατοχής, αφού οδηγούσαν όλο και περισσότερο κόσµο στο αντάρτικο.

Στην αρχή οι Γερµανοί έστελναν απο-σπάσµατα δύναµης λόχου στην ύπαιθρο, αλλά οι αντάρτες αποτραβιόνταν στα βου-νά παρενοχλώντας συνεχώς τους Γερµα-νούς, οι οποίοι δεν γνώριζαν το έδαφος και είχαν έλλειψη διερµηνέων και χαρ-τών. Οι µαζικές εκτοπίσεις του ντόπιου αρσενικού πληθυσµού αποδείχθηκαν επίσης ανέφικτες για τεχνικούς λόγους.

Η τακτική της κατασκευής «ισχυ-ρών σηµείων», δηλαδή σειράς ισχυρών φυλακίων από µπετόν απέτυχε ως επι-κίνδυνη γιατί τα φυλάκια, αντί να εγ-γυηθούν την κυριαρχία των Γερµανών, σύντοµα µετατρέπονταν σε φυλακές-παγίδες και στόχος συχνών νυχτερινών επιθέσεων. Η «εκκαθάριση» των οδικών αρτηριών, µε αποστολή αποσπασµάτων σε βάθος και από τις δύο πλευρές ενός δρόµου, δεν απέφερε τίποτε περισσότε-ρο εκτός από µερικά καµένα χωριά. Τον Οκτώβριο 1943 έγιναν τρεις µεγάλες γερµανικές επιθέσεις µε τις ονοµασίες «Πάνθηρας», «Πούµα» και «Λεοπάρδα-λη» βαθιά µέσα στην Πίνδο, οι οποίες αρχικά έφεραν κάποια αποτελέσµατα, αλλά οι αντάρτες αποτραβήχτηκαν και οι Γερµανοί, που αδυνατούσαν να συ-ντηρούν µεγάλες στρατιωτικές δυνάµεις στα βουνά, τελικά αποχώρησαν.

Η στρατηγική που είχε προταθεί από τις γερµανικές µυστικές υπηρεσίες ήταν να αναπτυχθούν δυνάµεις στις πεδιά-δες για να ελέγχουν τις σοδειές ώστε οι αντάρτες να λιµοκτονήσουν. Όµως απορ-ρίφθηκε από τους στρατιωτικούς ως µη επιθετική και ανάρµοστη µε τα δόγµατα του γερµανικού στρατού. Το 1944 οι Γερ-µανοί, όταν άρχισαν να παραδέχονται ότι δεν επαρκούσαν για να εξαφανίσουν το αντάρτικο, στράφηκαν στη δηµιουργία µονάδων επανδρωµένων από Έλληνες, τα διαβόητα Τάγµατα Ασφαλείας...

Τα αντίποιναΤο στίγµα της αντιανταρτικής πολι-

τικής των Γερµανών στα Βαλκάνια το έδωσε τον Απρίλιο του 1941 ο στρατάρ-χης Βάις στη Γιουγκοσλαβία: «...Οι άρ-ρενες κάτοικοι των περιοχών µε ανταρ-τική δραστηριότητα πρέπει να πυροβο-λούνται αδιακρίτως, ακόµη και αν δεν υπήρχαν συγκεκριµένα στοιχεία εναντί-ον τους. Όλοι θεωρούνται ένοχοι εκτός αν αποδείξουν την αθωότητά τους»...

Έτσι, όταν κατελήφθη η Κρήτη, ο

στρατηγός Κουρτ Στουντέντ, διοικητής του ΧΙ Σώµατος Αεροπορίας, διέταξε να αρχίσουν «Επιχειρήσεις Αντεκδί-κησης» µε εντολές που δεν µπορούν να παρερµηνευτούν: «1) Εκτελέσεις, 2) Αναγκαστικές Επιτάξεις, 3) Κάψιµο των χωριών, 4) Εξόντωση (Αusrottung) του αρσενικού πληθυσµού όλης της περιο-χής...», «...όλες οι επιχειρήσεις πρέπει να διεξαχθούν µε µεγάλη ταχύτητα, αφή-νοντας κατά µέρος όλες τις τυπικότητες και οπωσδήποτε χωρίς τη συγκρότηση έκτακτων δικαστηρίων...» («Στην Ελλά-δα του Χίτλερ»). Το αποτέλεσµα ήταν να εκτελεστούν 2.000 άµαχοι στην Κρήτη µόνο εκείνη την περίοδο. Ο φωτογράφος Φ.Π. Βάιξλερ κατέγραψε σε φιλµ πολλές από τις λεπτοµέρειες των αποτελεσµάτων των εντολών του στρατηγού Στουντέντ, όπως την εν ψυχρώ εκτέλεση όλων των κατοίκων του χωριού Κοντοµάρι... Επί-σης τότε ισοπεδώθηκαν προειδοποιητικά τα χωριά Κόντανος και Αλικιανός.

Ένα συνταρακτικό χαρακτηριστικό των πράξεων αυτών είναι ότι οι εντολές δεν δίνονταν πάντα από τα Ες-Ες ή φα-νατικούς χιτλερικούς ή ανθέλληνες. Για παράδειγµα, ο στρατάρχης Λιστ, που στις αρχές ακόµη της Κατοχής διέταξε την 164η Μεραρχία Πεζικού να καταστρέψει τα χωριά Άνω και Κάτω Κερδύλλιο, όχι µόνο δεν ήταν Ες-Ες ή δηλωµένος ναζί, αλλά ήταν ιδιαίτερα καλλιεργηµένος άν-θρωπος, θρησκευόµενος και είχε οικο-γενειακούς δεσµούς µε την Ελλάδα...

Τα αντίποινα είχαν ακριβείς «ταρί-φες»: 50-100 όµηροι έπρεπε να εκτελού-νται για επιθέσεις µε θάνατο Γερµανού στρατιώτη, 10 για τραυµατισµό κ.ο.κ. Βέβαια πρέπει να πούµε ότι υπήρχαν σοβαρές διαφωνίες για το ζήτηµα των αντιποίνων και µεταξύ Γερµανών διοι-κητών αλλά και µεταξύ των Γερµανών και Ιταλών γενικότερα, γιατί οι Ιταλοί δεν συµπαθούσαν τα µέτρα αυτά. Έτσι, και τα αντίποινα εφαρµόζονταν µε δι-αφορετικό τρόπο σε κάθε περιοχή: για το συνταγµατάρχη Ζόλµιγκερ, που σκο-τώθηκε στη βορειοδυτική Ελλάδα εκτε-λέστηκαν 14 άµαχοι από µία γειτονική πόλη, ενώ για το θάνατο του στρατηγού Κρεντς και τριών υπασπιστών του στους Μολάους προτάθηκε η εκτέλεση 200 αµάχων στην Αθήνα, καθώς και όλων των αντρών που εκινούντο στο δρόµο Μολάων-Σπάρτης («Στην Ελλάδα του Χίτλερ»).

Πολλοί Γερµανοί αξιωµατικοί προ-

σπαθούσαν, χωρίς αποτέλεσµα, να πεί-σουν τους ανωτέρους τους ότι η τακτική των αντιποίνων ήταν αντιπαραγωγική, γιατί ενώ δεν στάθηκε ποτέ εµπόδιο για τους αντάρτες, δηµιουργούσε µάρτυρες, τροφοδοτούσε τα εθνικά αισθήµατα των Ελλήνων και οδηγούσε τον πληθυσµό να κατατάσσεται στο αντάρτικο.

Ιδιαίτερα η σφαγή των Καλαβρύτων, το ∆εκέµβριο 1943, όπου εκτελέστηκαν πάνω από 500 άµαχοι, ως αντίποινα για το θάνατο 78 Γερµανών στρατιωτών, µεταβλήθηκε σε µείζον πολιτικό ζήτηµα αντιπαράθεσης της γερµανικής ηγεσίας. ∆εν επήλθε όµως καµία µεταβολή στην τακτική των Γερµανών, όπως αποδει-κνύεται από τις σφαγές στην Κλεισούρα Μακεδονίας και στο ∆ίστοµο της Φθι-ώτιδας, όπου οι στρατιώτες σκότωσαν ακόµη και τα γυναικόπαιδα.

Τον Ιούλιο 1944, σύµφωνα µε µία έκθεση της εξόριστης ελληνικής κυβέρ-νησης, 879 χωριά είχαν καταστραφεί ολοκληρωτικά και 460 είχαν υποστεί σοβαρές καταστροφές από τους Γερµα-νούς, οι οποίοι χρησιµοποιούσαν φλο-γοβόλα, εµπρηστικές χειροβοµβίδες ή και πετρέλαιο («Στην Ελλάδα του Χίτ-λερ»). Το αποτέλεσµα όλων αυτών ήταν η καταστροφή και η οικονοµική αποδι-οργάνωση µεγάλου τµήµατος της ελλη-νικής υπαίθρου. Σε ορισµένες περιοχές όπως η Ήπειρος, όπου υπήρχε ιδιαίτερη έλλειψη τροφής, τα περισσότερα παιδιά ήταν αναιµικά και έπασχαν από εντε-ρίτιδα. Λόγω της έλλειψης σαπουνιού ήταν γεµάτα ψείρες και από τον υπο-σιτισµό είχαν πρησµένες κοιλιές, ενώ πολλά τυφλώνονταν προσωρινά.

Σύµφωνα µε τη γερµανική προπα-γάνδα, ο γερµανικός στρατός εισέβαλε για να απελευθερώσει τη χώρα, όπως και την υπόλοιπη Ευρώπη, από τους Μπολ-σεβίκους κοµµουνιστές, φιλοδοξώντας να ενοποιήσει την Ευρώπη σε µία ναζι-στική γερµανική αυτοκρατορία που έµελ-λε να φέρει τα φώτα του πολιτισµού.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ«Στην Ελλάδα του Χίτλερ», Mark

Mazower, εκδ. Αλεξάνδρεια 1993.«Ιστορία της Κατοχής», ∆. Γατόπουλου,

εκδ. Μέλισσα.«Ψυχοπαθολογία της πείνας, του φόβου

και του άγχους: νευρώσεις και ψυχονευρώ-σεις», Φ. Σκούρας, Αθήνα 1947, ανατύπ. 1991.

«Το ηµερολόγιο του Μίνου ∆ούνια», Αθή-να 1987.

Εγκυκλοπέδια Ήλιος.«Ιστορίες της Κατοχής», Πάνου Αποστολίδη.

ΚΑΤΟΧΗ 1941-44

ΠΟΛΕΜΟΣ & ΙΣΤΟΡΙΑ, Μάρτιος 2006 41