Έλλη Παππά - Η Κομμούνα του 1871 - Επανάσταση του εικοστού...

Κ Ο Μ Μ Ο Υ Ν Α T O Y 1 8 7 1

ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ;

Τ Η Σ Ι Δ Ι Α Σ

Ο ΠΛΑΤΩΝ ΑΣ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΜΑΣ - Μελέτη, Κέδρος, 1981, δεύτερη έκδοση. Εκδό-σεις του Εικοστού Πρώτου, 1997

ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΣΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ TOT ΜΑΡΞ - Μελέτη, Σύγ-χρονη 'Εποχή, 1983, δεύτερη έκδοση 1964 (εξαντλημένο)

ΣΩΘΗΤΩ Η ΔΗΜΟΤΙΚΗ - Μελέτη, 'Εκδόσεις 'Οδηγητής, 1984 ΣΠΟΥΔΗ ΣΤΟ ΘΕΜΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ - Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΣΤΟΝ

ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟ ΥΛΙΣΜΟ - Μελέτη, έκδ. Φιλιππότη, 1985 ΣΕΛΙΔΕΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΤΥΠΟ ΤΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ - Μαρτυρία, έκδ. Φιλιππότη, 1985 ΝΙΚΟΣ ΚΙΤΣΙΚΗΣ - Ο ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΑΣ, Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ, Ο ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ - Αφιέρω-

μα, 'Εκδόσεις Τεχνικού Επιμελητηρίου 'Ελλάδος, 1986 ΜΥΘΟΣ ΚΑΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗ ΡΩΣΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ - ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ ΑΠΟ ΤΟ

ΡΩΣΙΚΟ ΑΓΡΟΤΙΚΟ ΛΑΪΚΙΣΜΟ ΣΤΟ ΛΑΪΚΙΣΜΟ ΤΟΥ ΣΤΑΛΙΝ - Μελέτη, έκδ. 'Εστίας, 1990

Ο ΛΕΝΙΝ ΧΩΡΙΣ ΛΟΓΟΚΡΙΣΙΑ ΚΑΙ ΕΚΤΟΣ ΜΑΥΣΩΛΕΙΟΥ - Μελέτη, 1991 (έκτος έμπορίου)

ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ; - Μελέτη, έκδ. Δελφίνι, 1992

ΜΑΚΙΑΒΕΛΛΙ *Η ΜΑΡΞ - Δοκίμια, έκδ. Άγρα, 2005 ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ ΑΙΩΝΑ - Δοκίμιο, έκδ. Κέδρος, 2005 ΜΙΚΡΟΓΡΑΦΙΕΣ - Ε.Λ.Ι.Α., 2006

Κείμενα άπό τη Φνλαχη

ΤΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΕΝΟΣ ΦΥΛΑΚΙΣΜΕΝΟΥ - Μυθιστόρημα, Πολιτικές και Λογοτε-χνικές Εκδόσεις, Βουκουρέστι 1961 (εξαντλημένο)

ΔΟΥΛΕΙΑ ΤΗΣ ΦΥΛΑΚΗΣ - Διηγήματα - ποιήματα, έκδ. Διάλογος, 1979 (έξαντλημέ-νο)

"Αλλη δουλειά της Φνλαχής : Μυθιστόρημα, Διήγημα, θέατρο, Μελέτες, γραμμένα στα χρόνια της φυλακής. 'Ελάχι-

στα σώθηκαν

Προεχδόσεις (Έχόόσεις σε κομπιούτερ και φωτστνπιχό, εχτός εμπορίου)

Η ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΜΟΝΤΕΡΝΑΣ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗΣ - Μελέτη, 1994 ΔΙΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ - ΚΡΙΤΙΚΑ - ΠΟΛΙΤΙΚΑ - Κείμενα δημοσιευμένα και αδημοσίευτα,

ομιλίες, συνεντεύξεις και παρεμβάσεις διάφορες, 1994 κ,έ.

ΕΛΛΗ ΠΑΠΠΑ

Κ Ο Μ Μ Ο Υ Ν Α Τ Ο Υ 1871

Ε Π Α Ν Α Σ Τ Α Σ Η Τ Ο Υ 21ου Α Ι Ω Ν Α ;

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ Α Γ Ρ Α

Τ Η Σ Ι Δ Ι Α Σ Σ Τ Ι Σ Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ Α Γ Ρ Α

ΜΑΚΙΑΒΕΛΛΙ *Η ΜΑΡΞ

2005

'Ετοιμάζονται

ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΣΤΟ ΓΙΟ MOT

ΦΤΑΑΚΕΣ ΑΒΕΡΩΦ 1955-1962

(α' εχβοση)

ΣΠΟΤΔΗ ΣΤΟ ΘΕΜΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΕΛΕΤθΕΡΙΑΣ ΣΤΟΝ ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟ ΤΑΙΣΜΟ

(β' έκδοση)

ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΣΤΓ ΓΡΑΦΕΙ Σ

ΣΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΟΤ ΜΑΡΞ

(β' έκδοση)

Α' ΕΚΔΟΣΗ : Δελφίνι, 1992

ISBN 978-960-325 - 671-7

© 2006, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΡΑ Α.Ε. Φωκιανοΰ 7 - Στάδιο, 116 35 'Αθήνα Τηλ. 210.7011.461 - FAX 210.7018.649 http: // www.agra.gr, e-mail: [email protected]

xai

"Ελλη Παππα

http://www.agra.gr

mailto:[email protected]

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

Πρόλογος 9

Α' Ή εξουσία που αρνείται τον εαντό της

Κομμούνα 1871: ή Σφίγγα κι ό Οιδίποδας 31

Κυρίαρχος ό ένοπλος λαός 34 Ή γένεση της Κομμούνας 37 Πρώτη πράξη ή προκήρυξη έκλογών Φ2

Ό λαός γιορτάζει την -εκλογική- νίκη του

Β' Ή κριτική στην Κομμούνα

'Από την κριτική των μπλανκιστών στην κριτική τοΰ Μαρξ 53 Σταλινική κριτική και μπλανκισμός 59 Μερικά χρήσιμα, ίσως, συμπεράσματα 62

Ή τρομοκρατία ήρθε άργά; 66

Γ' Ή κληρονομιά που σπαταλήθηκε

Μερικά άπό τά πολλά αναπάντητα ερωτήματα 75 Ή Κομμούνα, Σφίγγα και τοΰ 21ου αιώνα 8ι Δόγμα και πραγματικότητα 85 Οί -γόνιμες- άντιθέσεις της Κομμούνας 93 Λαϊκή παρέμβαση - μιά άκόμη άντίθεση 9®

Λ' Τά μετά την Κομμούνα

Άπό τήν ήττα της Κομμούνας στον εμφύλιο της Διεθνούς ιογ

ΙΟ ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ;

Πρώτο μέτωπο: οι μπλανκιστες ι ΐ 2 Μπακούνιν: άλωση της Διεθνούς 118

Ή Διεθνής ανάμεσα σέ τρεις πολέμους 124 "Οσοι έχουν το διάβολο στή σάρκα τους 127 Τό Πρόγραμμα της 'Αδελφότητας 130

Ε' Ό ρωσοενρωπαϊκός Ιδεολογικός πόλεμος

Ό ΰπερεκατονταετής ρωσοευρωπαϊκός πόλεμος 141 Ή « Κατήχηση» τοΰ Νετσάγεφ 146 « Κατήχηση » και προγραφές 151

Ή ευτυχία της « επόμενης μέρας » 156 Ή κληρονομιά τοΰ Νετσάγεφ και τοΰ Μακιαβέλλι 159 « Επαναστατικός ίησουιτισμός » και άλλα 164 Μυστικισμός και ορθολογισμός 169 Πώς λησμονήθηκε ή Κομμούνα 173

ΣΤ' Ό Μακιαβέλλι στην Ευρώπη

Σταλινική ειρήνη: ή κυριαρχία τοΰ μύθου 187 Γκράμσι : ό εξευγενισμός τοΰ μύθου 189 Γιακωβινισμός και συλλογική βούληση 193 « Γιακωβίνοι » τοΰ 16ου και τοΰ 20οΰ αιώνα 197

Ή πνευματική και ηθική μεταρρύθμιση 204 Ή τριμερής σύνθεση τοΰ Κόμματος 208 Πρώτη φωνή διαμαρτυρίας 214

Επίλογος 219

Σημειώσεις 225

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ

ΑΠΟ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΔΕΚΑΕΤΙΑΣ ΤΟΤ '90, ίσως και νωρίτερα, καθώς πλησίαζε το 1991, ό νους μου γύριζε και ξαναγύριζε

στην Κομμούνα τοϋ 1871, σ' εκείνη την πρώιμη επανάσταση των εργατών του Παρισιού πού ό Μαρξ τη θεώρησε « σημείο έκκίνη-σης » για τις μελλοντικές έπαναστάσεις και τις μελλοντικές έπα-ναστατικές έξουσίες.

Εκατόν είκοσι χρόνια άπό την πρώτη εκείνη προσπάθεια των εργατών « να καταχτήσουν τον ούρανό » είναι μια επέτειος πού δεν έπρεπε να περάσει απαρατήρητη (όπως δυστυχώς πέρασε), πού άξιζε να τη θυμηθούμε μέσα στο 1991 περισσότερο άπό ποτέ. Νά τη θυμηθούμε, οχι βέβαια για νά αναπέμψουμε ύμνους έπετειακούς στούς «ήρωικούς κομμουνάρους » και στο μαρτυρικό τέλος τους, ούτε για να πούμε πώς τα όσα οραματίστηκε καΐ θέλησε να πραγ-ματοποιήσει εκείνη ή έπανάσταση τα πραγματοποίησε ή σοβιετική εξουσία (όπως ακούγαμε, και λέγαμε, σε παλιότερες εποχές). "Α-ξιζε να τη θυμηθούμε για να αναζητήσουμε τα όσα έδωσε ή έπα-νάσταση τοϋ 1871 στη θεωρία και στην πράξη τών έπαναστάσεων τοϋ 20ού αιώνα και όσα χάθηκαν στο δρόμο.

Τα γεγονότα τών τελευταίων χρόνων τόσο στις χώρες τού « υ-παρκτού σοσιαλισμού» όσο και στο κομμουνιστικό κίνημα της

Ελλάδας ήρθαν έτσι πού δέν μπόρεσα να είμαι συνεπής στο ραντε-βού μου μέ τήν Κομμούνα. Καταπιάστηκα μέ θέματα πού δέν σήκωναν αναβολή, πίστευα πώς ήταν πιο επείγοντα για τούς "Ελ-ληνες κομμουνιστές, μού πήραν περισσότερο χρόνο άπό όσο ύπολό-γιζα, και ή δουλειά γιά τήν Κομμούνα ολο έμενε πίσω. Τήν άρχισα

9


πολύ άργά, και πάλι μέ βρήκε ό Αύγουστος μέ δσα δραματικά έγιναν στη Σοβιετική "Ενωση. Άλλα ό σοβιετικός Αύγουστος '91 μέ έπεισε πώς ή άναδρομή στήν Κομμούνα ήταν περισσότερο άπό ποτέ αναγκαία και επείγουσα - και υποχρεωτική γιά μένα.

"Ετσι κατέληξα στήν άπόφαση νά τή δώσω μέ τή μορφή « σημειώ-σεων », άφοΰ μόνο έτσι μπορούσα να κερδίσω κάτι άπό τό χρόνο, έστω κι αν ή έκδοση δέν θά προλάβαινε τή χρονιά της έπετείου.

"Αλλωστε, τό είπα και πρίν, σκοπός μου δέν ήταν νά γράψω κάτι έπετειακό ή «ιστορικό » γιά τήν Κομμούνα. Σήμερα, στο έτος 1991, δταν ή 'Ιστορία φαίνεται πώς γύρισε άνάποδα τό τιμόνι κι αύτό πού θά ήταν « τό μέλλον » έγινε παρελθόν, κι δλα -και δλοι- αναζητούν μιά καινούργια άρχή, και πολλοί λένε πώς μαζί μέ τόν « υπαρκτό σοσιαλισμό » κατέρρευσε ή ίδια ή ιδέα τοϋ σοσιαλισμού και τοΰ κομμουνισμού δπως οί θεμελιωτές τοΰ έπιστημονικοΰ σοσιαλισμού τήν συνέλαβαν και τήν κήρυξαν, ή Κομμούνα στέκεται μπροστά στήν πύλη τοϋ 21ου αιώνα και θέτει τό άμείλικτο έρώτημα:

Σημείο έκκίνησης των έπαναστάσεων τοϋ 20οΰ αιώνα ήταν ή Κομμούνα; "Αν ή άπάντηση είναι καταφατική, τότε ή άποτυχία τους σημαίνει και άποτυχία τοΰ μαρξισμού. Ά ν ή άπάντηση είναι άρνητική, τότε πρέπει νά άναζητηθοΰν οί αιτίες πού έκαναν τό σοσιαλισμό τοϋ 20οΰ αιώνα νά πάρει τό δρόμο πού οδήγησε στήν ήττα. Μόνο αύτή ή άναζήτηση μπορεί νά ξαναγεννήσει, άν δχι τήν πεποίθηση, τουλάχιστον τήν έλπίδα πώς ό 21ος αιώνας θά βρει τόν σωστό δρόμο πού θά βγάλει άπό τά άδιέξοδα τοΰ καπιταλισμοΰ τήν ανθρωπότητα και θά σημάνει τό τέλος της «προϊστορίας » της. Συμβολή σέ μιά συγκριτική προσπάθεια είναι αύτή ή μελέτη μας, μέ «σημείο έκκίνησης » τήν Κομμούνα πού γεννήθηκε τό 1871, έζησε δυο μόνο μήνες κι άφησε μιάν άνεκτίμητη κληρονομιά - πού άδικα σπαταλήθηκε.

Σέ παλιότερα χρόνια τά έπετειακά γραπτά γιά τήν Κομμούνα δέν παρέλειπαν νά τονίζουν πώς τό μοντέλο της προλεταριακής έξουσίας πού έδωσε ή εξέγερση τοΰ γαλλικοΰ προλεταριάτου πραγ-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ '12

ματώθηκε στη Σοβιετική "Ενωση - κι άπό κει και στις άλλες χώρες τοΰ ύπαρκτοΰ. Ή γαλλική έπιθεώρηση Pensee, π.χ. - « ε π ι -θεώρηση τοϋ σύγχρονου ορθολογισμού », που είχε στη συντακτική της επιτροπή προσωπικότητες όπως 6 Ζολιό-Κιουρί- στο έπετεια-κό της Κομμούνας τεϋχος τοϋ Μάη 1951 δημοσίευε έκτιμήσεις δπως αύτη, τοϋ Βικτόρ Ζοάν:

Τό σοσιαλιστικό σοβιετικό κράτος έφερε σέ πέρας τά καθήκοντα πού ή Κομμούνα δεν μπόρεσε να ολοκληρώσει, πού δεν τά είχε ούτε καν πλησιάσει. Ό καπιταλισμός εξολοθρεύτηκε ώς τις ρίζες του, οί έκμεταλλεύτριες τάξεις διαλύθηκαν, ή οικονομία θεμελιώ-θηκε σέ σοσιαλιστικές βάσεις. Ή δημοκρατία ύψώθηκε σέ άνώ-τερο επίπεδο, καθώς και ή πολιτική και ήθική ενότητα των λαών πού απαρτίζουν τή μεγάλη Σοβιετική "Ενωση. ( . . . ) Τό 'Ανώτατο Σοβιέτ της ΕΣΣΔ -είναι μιά αλήθεια αύταπόδεικτη- ασκεί πραγ-ματικά τήν ανώτατη εξουσία στή χώρα, καί, έκφραση της λαϊκής θέλησης, δέν ύπακούει παρά μόνο στούς σοβιετικούς λαούς.

Σήμερα αύτά τά λόγια μόνο σαν ειρωνεία άκούγονται, τότε δμως ηταν γενική πεποίθηση. Κι έγώ τά είπα σέ ένα γιορτασμό της επε-τείου της Κομμούνας πού κάναμε εκείνα τά χρόνια -παράνομα, φυσικά- οί φυλακισμένες στις Φυλακές της όδοΰ Κάστορος, στον Πειραιά. Άπό τά μέσα της δεκαετίας τοΰ '50 κι έπειτα δέν τά επανέλαβα. Μόνο πού πάντα ξαναγυρνούσα στην ιστορία της Κομ-μούνας, στά δσα έγραψαν γ ι ' αύτήν ό Μάρξ κι ό Ένγκελς -και ό Λένιν άνάμεσα στις έπαναστάσεις τοΰ Φλεβάρη καί τοΰ 'Οχτώβρη-, άναζητώντας αύτό πού είναι σήμερα ένα άπό τά σημαντικότερα ζητούμενα (γιά δσους τουλάχιστον εξακολουθούν νά νοιάζονται γ ι ' αύτά τά θέματα): τί έδωσε καί τί έχασε ή Κομμούνα στη θεωρία καί στην πράξη των προλεταριακών επαναστάσεων, κι ακόμη περισσό-τερο, των ((προλεταριακών » κρατών, τοΰ εικοστού αιώνα.

'Από άναζήτηση σέ αναζήτηση κι άπό σύγκριση σέ σύγκριση, μέ


άφετηρία τη διάλυση τοϋ « ύπαρκτοΰ σοσιαλισμού » κι εξετάζοντας άναδρομικά τα πράγματα, έφτασα σέ μια διαπίστωση πού στην άρχή μέ ξένισε, ισως και νά μέ τρόμαξε, μά δέν μπόρεσα και νά της ξεφύγω: στη διαπίστωση πώς ή Κομμούνα του 1871 ήταν ή μόνη επαναστατική εξουσία πού άνηκε -ούσιαστικά και οχι χρονο-λογικά- στον 20ό αιώνα. 'Αντίθετα, οί έξουσίες πού έγκαθίδρυσαν οί επαναστάσεις τοΰ 20ού αιώνα άνηκαν -ούσιαστικά κι αύτές καΐ όχι χρονολογικά- στον 18ο και στον 19ο αιώνα. ΤΗταν βαθύτατα έτυηρεασμένες άπό τή σκέψη και τήν πράξη της Γαλλικής Επανά-στασης, ιδιαίτερα άπό τή γιακωβίνικη περίοδο της, άπό τον ρωσικό άναρχισμό και το λαϊκισμό τοΰ 19ου αιώνα, ενώ άπό τήν περίοδο της Κομμούνας και μετά πήραν κυρίως τις άπόψεις τών μπλανκι-στών κι αύτές υιοθέτησαν στήν οργάνωση και τή λειτουργία τοΰ Μπολσεβίκικου Κόμματος ή « κόμματος νέου τύπου ».

Μ' αυτήν τήν έννοια ή Κομμούνα άποτελεΐ τήν καλύτερη εισα-γωγή στή μελέτη γιά μιά σοσιαλιστική προοπτική τοΰ 21ου αιώνα, δηλαδή γι ' αύτό πού θεωρούν πρωταρχική άνάγκη οί « άνανεωτές » τοΰ κομμουνιστικού κινήματος στον τόπο μας, κι όλο ύπόσχονται πώς « θά άρθρώσουν ένα νέο πολιτικό λόγο » κι όλο άναβάλλουν τήν άρθρωσή του. Είναι φυσική αύτή τους ή άδυναμία. Τήν ώρα πού καταρρέει ολόκληρο το « σοσιαλιστικό » οικοδόμημα τοΰ 20οΰ αιώ-να μαζί μέ τά εικονίσματα και τά είδωλα του πού οδήγησαν στή σήψη τήν έπανάσταση τοΰ 'Οχτώβρη, ό νέος πολιτικός λόγος δέν θά μπορέσει ποτέ νά « άρθρωθεϊ » αν δέν προηγηθεί, πρώτο, μιά σέ βάθος κριτική θεώρηση τοΰ παρελθόντος τόσο στή θεωρία οσο και στήν πράξη καί, δεύτερο, μιά σέ βάθος άνάλυση τών συνθηκών πού έχουν διαμορφωθεί στον κόσμο καί στή χώρα μας καθώς παταμε τό κατώφλι τοΰ 21ου αιώνα. Πράγμα πού δέν έγινε ώς τώρα άπό καμία πλευρά.

Σ ' αυτήν τήν κρίσιμη στιγμή τών καταρρεύσεων καί τών δια-ψεύσεων ή έπαναστατική-διαλεκτική-ύλιστική σκέψη, αν πρόκειται νά διασωθεί, είναι ύποχρεωμένη νά ξεπεράσει τά πλέγματα πού

ΠΡΟΛΟΓΟΣ '3

άφησε ό σταλινισμός και νά κάνει το άλμα που θά τή φέρει άπό τον 19ο στον 21ο αιώνα. Τό καλύτερο εφαλτήριο πού μπορεί να τή βοηθήσει να περάσει πάνω άπ' αύτό το τεράστιο κενό είναι ή Κομ-μούνα τοϋ 1871. Άπό δώ και ό τίτλος τοϋ βιβλίου μου.

Νά μιλάς για έπαναστατική σκέψη στο τέλος τοϋ 20οϋ αιώνα μοιάζει έξωπραγματικό. Ό δρος πού συχνότερα άκούγεται για να χαρακτηρίσει την έποχή μας είναι ή «άφασία», και κανείς δεν μπορεί να πει πώς δεν άνταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Ή διανόηση, ή ενταγμένη στο κομμουνιστικό ή στο σοσιαλιστικό κί-νημα ή ή γενικά προοδευτική, σέ δλες τις χώρες και σέ δλες τις ηπείρους, αμήχανη, άνίκανη να ξεπεράσει τό στάδιο των γενικών αφορισμών και της περιγραφικής καταστροφολογίας, μοιάζει χτυ-πημένη άπό εγκεφαλικό. Διατηρεί την ικανότητα νά παρακολουθεί τά δσα άπρόσμενα συμβαίνουν, άλλα έχει χάσει την ικανότητα της ερμηνείας τους, την ικανότητα τών γενικεύσεων, την ικανότητα νά βλέπει στο μέλλον. Κυρίως έχει χάσει τή βούληση νά λειτουργεί, νά δρα κοινωνικά, επομένως και νά σκέφτεται κοινωνικά.

Βρίσκεται, δηλαδή, ή σημερινή διανόηση στούς άντίποδες της διανόησης τοϋ 19ου αιώνα, τότε πού ή έπαναστατική σκέψη βρισκό-ταν σέ κατάσταση « βρασμοΰ ». Άπό τή Γαλλία ώς τήν τσαρική Ρωσία, μέ επίκεντρο τή Γερμανία τοϋ Μάρξ και τοϋ Ένγκελς, και μέ άφετηρία τή γαλλική και τή γερμανική φιλοσοφική κληρονομιά και τον ουτοπικό σοσιαλισμό, τά καλύτερα μυαλά της Ευρώπης μπαίνανε αύτόβουλα στήν ύπηρεσία τών « αδικημένων » της γης, παίρνανε θέση στις πρώτες γραμμές τών δυνάμεων πού επιζητού-σαν τις ριζικές κοινωνικές άλλαγές. « Τί νά κάνουμε » ήταν ό τίτλος έργων διανοουμένων δπως ό Τσερνιτσέφσκι, ό εξόριστος τοϋ Τσά-ρου και άπομονωμένος στά άκρα της παγωμένης Σιβηρίας.

Ούτοπικοί σοσιαλιστές, άναρχικοί, μπλανκιστές, μαρξιστές, λαϊκιστες κονταροχτυπιόνταν, διεκδικώντας τήν τ ιμή νά είναι αυ-τοί οί κοινωνικοί άναμορφωτές, έθεταν τή δύναμη της σκέψης τους, συχνά και τήν ίδια τή ζωή τους, στήν ύπηρεσία της ελευθερίας και


της δημοκρατίας, στήν ύττηρεσία των καταπιεσμένων, γιά τή ριζική άνάπλαση της κοινωνίας.

Τελικά νίκησε ό μαρξισμός, ή πιο έπιστημονικά θεμελιωμένη μέθοδος γιά τήν άνάλυση των κοινωνικών φαινομένων μέσα στήν ιστορικότητα τους, γι ' αύτό και ή ικανότερη γιά έπιστημονική πρό-βλεψη των ιστορικών τάσεων της κοινωνίας, επομένως και ή ικα-νότερη νά χρησιμεύσει ώς « μέθοδος γιά δράση », ώς μέθοδος πού μετέτρεπε το προλεταριάτο άπό « κοινωνική άρρώστια » -όπως το ήθελε ό ουτοπικός σοσιαλισμός άκόμη και ένός Τσερνιτσέφσκι- σέ επαναστατική δύναμη άνατροπης τοΰ καπιταλισμού και εγκαθίδρυ-σης τοΰ βασιλείου της ισότητας, της κατάργησης της εκμετάλλευ-σης άνθρώπου άπό άνθρωπο, τοΰ χωρισμοΰ της κοινωνίας σέ τάξεις, σέ έκμεταλλευτές και θύματα της έκμετάλλευσης, τοΰ βασιλείου της κατάργησης τοΰ μηχανισμοΰ επιβολής της κυριαρχίας μιας τά-ξης πάνω στις άλλες και διαιώνισης της έκμετάλλευσης, της άλλο-τρίωσης και της ανισότητας : τοΰ κράτους.

Τό συναρπαστικό στό μαρξισμό -σωστότερα στον έπιστημονικό σοσιαλισμό-, αύτό πού συσπείρωσε γύρω του μάζες άνθρώπων άπό όλα τά κοινωνικά στρώματα, ήταν ό συνδυασμός έπιστημονικής άνάλυσης, διαλεκτικής-έπαναστατικής σκέψης και κινητοποιητικής δύναμης γιά τήν κατάκτηση συγκεκριμένου στόχου, ήταν ότι έδινε καινούργιο νόημα στό αίτημα της Γαλλικής Επανάστασης γιά ε-λευθερία και ισότητα των άνθρώπων, τό μετέβαλλε άπό ουτοπία σέ στρατηγικό στόχο απελευθερωτικό των άνθρώπων ώς τάξεων και ώς άτόμων χάρη στήν ελεύθερη ένταξή τους στή συλλογική δράση.

ΤΗταν τό βαθύτατα άντιεξουσιαστικό περιεχόμενο του, καθώς άνα-γνώριζε τήν άνάγκη ύπαρξης τοΰ κράτους των επαναστατημένων μόνο σέ ένα προσωρινό και άπολύτως μεταβατικό στάδιο, ένός κρά-τους πού άπό τήν ώρα της νίκης των έπαναστατικών δυνάμεων δέν θά ήταν κράτος στήν κυριολεξία, γιατί σκοπό δέν είχε τή διαιώνισή του άλλά τήν αύτοκαταστροφή του και τήν γιά πάντα έξαφάνιση κάθε έξουσιαστικής δύναμης έπι βολής, κυριαρχίας και καταστολής.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ' 5

Ή νίκη του πάνω στα άλλα ρεύματα της επαναστατικής σκέψης έπιφύλασσε ωστόσο στο μαρξισμό μια εξέλιξη πού θα προκαλούσε την άποστροφή τοϋ Μάρξ. Χαρακτηριστικό της ήταν το στόμωμα της τόλμης καί της γονιμότητας της έπαναστατικης σκέψης σέ όλη τή διάρκεια τοΰ 20οϋ αιώνα. Οί « μαρξιστές » λειτουργούσαν καί δρούσαν πια όχι μέ πνευματική αυτονομία, άλλα ώς « οπαδοί », ώς έξηγητές, απολογητές ή, στήν καλύτερη περίπτωση, ώς « συνεχι-στές » τοΰ « μαρξισμοΰ », μέ μόνη, καί άκραία, δυνατότητα την « παραπέρα άνάπτυξη της διδασκαλίας τοΰ Μάρξ ». Σ ' αύτήν τήν τελευταία κατηγορία τοποθετήθηκε ώς καί ό Λένιν, κι ας εδειξε τή μεγαλύτερη τόλμη καί πρωτοτυπία στήν έπαναστατική σκέψη καί πράξη στις αρχές τοΰ 20οΰ αιώνα, καί τή μεγαλύτερη άπομάκρυνση άπό πολλές άντιλήψεις πού τυποποιημένα ή καί γνήσια αποδόθηκαν στον Μάρξ. Ό μαρξισμός άπό « μέθοδος γιά δράση » μεταβλήθηκε σέ κλειστό σύστημα καί οί επισημότεροι των εξηγητών απέκτησαν το δικαίωμα νά διακρίνουν τούς « γνήσιους » μαρξιστές άπό τους μη γνήσιους, πού στιγματίζονταν μέ τή ρετσινιά τοΰ « αίρετικοΰ », τοΰ « άναθεωρητη », εως καί τοΰ « προδότη », αν κάπου τολμοΰσαν νά διατυπώσουν απόψεις πού δέν συμφωνούσαν μέ τήν άποψη των επίσημων εξηγητών - παράδειγμα ό « αιρετικός » Γκράμσι καί ή « άναθεωρήτρια » Λούξεμπουργκ.

"Οταν μια μέθοδος γιά τή γνώση της πραγματικότητας καί γιά τή σύμφωνα μ' αύτη τή γνώση άνθρώπινη δραστηριότητα καθηλω-θεί σέ σύστημα, μένει εκτεθειμένη στον κίνδυνο νά μεταβληθεί στο άντίθετό της: νά γίνει ενα υποκατάστατο της θρησκείας, ν' άπο-κτήσει τό ιερατείο της, τούς ιεραποστόλους της, τούς έξηγητές καί τούς άπολογητές της, τήν ορθοδοξία καί τις αιρέσεις της, κι ολα αύτά στο όνομα ενός Ύπερτάτου Όντος καί των Προφητών του. Κι άν αύτή ή « πολιτική θρησκεία » πάρει τό όνομα τοΰ θεμελιωτή της, όπως ό μαρξισμός, τότε πολύ διευκολύνεται αύτη ή διαδικασία.

"Ολες οί θρησκείες έχουν τό ονομα εκείνου πού πρώτος κήρυξε τις « αιώνιες » άλήθειες τους.


Ά ν σκεφτούμε το μαρξισμό ώς « επιστημονικό σοσιαλισμό », μπορούμε εύκολότερα να κατανοήσουμε τή διαδικασία πού έβαλε το σύστημα στή θέση της μεθόδου. Ή έπιστημονικότητα του όρου θα σηματοδοτούσε τον αποκλεισμό τοΰ δόγματος καί της αύθεν-τίας, θά άφηνε άνοιχτή τή μέθοδο καί θά έκανε άπαγορευτική τήν πτώση της σέ κλειστό σύστημα.

Τότε καί ό Στάλιν δέν θά μπορούσε νά κλείσει άκόμη πιο σφιχτά τό σύστημα καθιερώνοντας τον όρο « μαρξισμός-λενινισμός-σταλι-νισμός » , πού κουτσουρεύτηκε μεν μέ τήν άποσταλινοποίηση τοΰ Χρουστσόφ, άλλά κράτησε τά δύο πρώτα συστατικά του, διατηρών-τας έτσι τό στοιχείο της καθήλωσης, της αυθεντίας καί της θρη-σκευτικής ορθοδοξίας.1

Τό πνίξιμο της ζωντανής, έρευνητικής καί κριτικής σκέψης, ό άποκλεισμός τών πολιτών άπό τήν πολιτική ζωή - πολύ 7τερισσό-τερο άπό τήν άσκηση της έξουσίας πού υποτίθεται ότι τους άνηκε, ή μονοπώληση της έξουσίας άπό μιά κλειστή κάστα γραφειοκρατών, άκινητοποίησαν τελικά καί τό ίδιο τό σύστημα, τό καταδίκασαν στήν αποτελμάτωση μέχρι θανάτου. Κι όταν ή διάβρωση είχε φτά-σει ώς τά θεμέλια του, άρκεσε ένα καί μόνο ρήγμα προς τή δη-μοκρατία γιά νά δείξει τήν άδυναμία του νά δεχτεί ζωογόνες άνα-νεώσεις, όπως άρκεσε ό σοβιετικός Αύγουστος μέ τό γελοίο του πραξικόπημα γιά νά καταρρεύσει ολόκληρο.

Στον Γκορμπατσόφ άνήκει ή τ ιμή ότι έκανε τό πρώτο ρήγμα καί ότι προσπάθησε νά έπαναφέρει τήν ΕΣΣΔ στό δρόμο πού άνοιξε ή 'Οχτωβριανή Επανάσταση. Άλλά στόν Γκορμπατσόφ πέφτει καί ή εύθύνη ότι πίστεψε στή δυνατότητα νά ξεπεράσει τήν άδρά-νεια εβδομήντα χρόνων καί νά πετύχει τό στόχο του στηριγμένος στις κληρονομημένες δομές καί στούς ίδιους κομματικούς μηχα-νισμούς, ενώ οί λεγόμενες ριζοσπαστικές δυνάμεις τον έγκατέλει-παν καί οί λαϊκές μάζες παρέμεναν « μάζες » , άδύναμες άκόμη νά άποτινάξουν τήν πολιτική νάρκη καί τήν άδράνεια τοΰ τρόμου πού είχαν κληρονομήσει άπό τις προηγούμενες γενιές καί νά άναδει-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ '7

χθοϋν σέ πολίτες, ή καλύτερα σέ « δήμο » - μέ τήν υψηλή έννοια πού είχε αύτή ή λέξη στήν έλληνική αρχαιότητα, λέξη πού μας άφησε τή «δημοκρατία » ώς παντοτινή διεκδίκηση και δύσκολη κατάκτηση.

"Οσοι είχαν πιστέψει πώς κάποιες δυνάμεις στή Σοβιετική "Ε-νωση -ό γραφειοκρατικός κομματικός μηχανισμός, ό στρατός (ή μάλλον οί τρεις στρατοί πού υπήρχαν σ' αύτό τό σύστημα πού, στή θεωρία άλλα και στήν πρακτική πού άφησε ή Κομμούνα, έπρεπε νά είχε συντρίψει το μιλιταρισμό και νά στηρίζεται στον « ένοπλο λαό » και μόνο), ή Κά Γκέ Μπέ, ό οποιοσδήποτε- θά μπορούσε νά επέμβει γιά « νά ρίξει » τον « προδότη » Γκορμπατσόφ και νά επαναφέρει τήν παλιά καλή τάξη τών πραγμάτων είδαν τις ελπίδες τους νά σβήνουν μέ τό πραξικόϊτημα τοϋ Αύγούστου. Ή άντίσταση τοϋ λαοΰ άπέδειξε ότι περνάει ό καιρός της παθητικότητας, άλλά οί άντιθέσεις πού στό παρελθόν « λύνονταν » μέ τήν πίεση καί, μέ τήν περεστρόικα, φανέρωσαν τήν εκρηκτική δύναμη πού συσσωρευόταν κάτω άπό τις πιέσεις, έμφανίστηκαν οχι μόνο έκρηκτικότερες μετά τό πραξικ07τημα άλλά καί σέ ολη τήν τρομακτική εύρύτητα τοϋ φάσματος τους, συγκροτώντας τήν εικόνα της κρίσης μέσα στήν οποία παραδέρνει σήμερα ή Σοβιετική "Ενωση:

Κρίση οικονομική, πού κανείς δέν έδωσε άκόμη τήν ολοκληρω-μένη άνάλυση της καί, προπαντός, κανείς δέν έδωσε ώς τώρα μιά καθαρά έπιστημονική άνάλυση γιά τά βαθύτερα αίτια πού τήν προκάλεσαν καί τήν συντηροΰν. Τέτοιες κρίσεις δέν είναι, καί δέν μποροΰν νά είναι, άποτέλεσμα κακής διαχείρισης καί άνικανότητας της περεστρόικα μά ούτε καί στήν περίοδο της μπρεζνιεφικής <( στασιμότητας » μπορούν αποκλειστικά νά άποδοθοϋν.

Οί καταβολές τους είναι πολύ βαθύτερες, πρέπει νά άναζητηθοϋν πίσω, στά χρόνια της εσπευσμένης κατάργησης της ΝΕΠ τοϋ Λένιν καί της εσπευσμένης καί βίαιης «κολλεχτιβοποίησης » της γης. Φανερώνουν πώς ή δουλειά τόσων χρόνων καί τόσων εκατομμυρίων ανθρώπων κάπου χανόταν, πώς ούτε συσσώρευση γινόταν ούτε


άξιες λόγου επενδύσεις ούτε τεχνολογική άνάπτυξη ούτε στερεή οργάνωση της διανομής και των υπηρεσιών ούτε σωστή σύνδεση βιομηχανικής και άγροτικής παραγωγής ούτε βιοτικό έπίπεδο τοϋ λαοΰ τέτοιο πού νά δικαιολογεί τήν άπορρόφηση ολου τοΰ ύπερ-προϊόντος. Τό μόνο πού φαίνεται πώς πραγματικά εύημεροΰσε ήταν τό περίφημο στρατιωτικό-βιομηχανικό σύμπλεγμα πού έδινε στήν ΕΣΣΔ τήν αίγλη της υπερδύναμης άλλά, πολυδάπανο και άντι-παραγωγικό τό ίδιο, δέν χρησιμοποιήθηκε τουλάχιστον ώς μοχλός κίνησης της οικονομίας, όπως χρησιμοποίησε ή Αμερική τό δικό της άντίστοιχο σύμπλεγμα.

Κρίση έθνική, πού ξεσπάει άγρια, άποδείχνοντας ότι τά οσα λέγονταν άπό τόν Στάλιν και τούς διαδόχους του πώς στό σοβιετικό σοσιαλισμό είχαν βρει τή λύση τους όλα τά έθνικά προβλήματα, πώς αιώνια φιλία και άδελφοσύνη ένωναν πλέον τούς λαούς τοΰ πολυεθνικοΰ κράτους κλπ. κλπ., ήταν άπλοι μύθοι. Οί έθνικοί άντα-γωνισμοί, πού οί ρίζες τους βρίσκονται στήν άνισόμετρη άνάπτυξη των δημοκρατιών, τόσο τήν οικονομική όσο και τήν πολιτισμική (διαφορετικές θρησκείες, διαφορετικά ήθη κλπ.), άλλά και στον « μεγαλορωσισμό » (πού τόν κίνδυνο του είχε έπισημάνει άπό τό 1923 ό Λένιν, ιδιαίτερα σέ ό,τι άφοροΰσε τόν Στάλιν) 2, ξέσπασαν μέ βιαιότητα -συχνά και μέ άγριότητα- πού μας φέρνουν πίσω, στον 19ο ή ώς και στον 16ο αιώνα.

Κρίση «ιδεολογική » , καθώς ό μαρξισμός, ώς επίσημη ιδεολο-γία, παρουσιαζόταν μέ τήν άπολιθωμένη μορφή θρησκευτικού δόγ-ματος καλλιεργώντας μιά λαϊκή φιλοσοφία στραμμένη στή μετα-φυσική, οί ιστορικές και οί άνθρωπιστικές σπουδές ήταν σχεδόν άνύπαρκτες και οί ίδιες οί οικονομικές σπουδές ξεκινούσαν άπό μιά πλαστή και στρεβλή εικόνα της οικονομίας, ή ελεύθερη κίνηση της σκέψης και ή έλεύθερη διακίνηση τών ιδεών, ή ελεύθερη καλλιτε-χνική έκφραση, ώς και ή στοιχειώδης « πληροφόρηση » ήταν άπα-γορευμένα άγαθά.

Τώρα ολα αύτά πληρώνονται μέ τή στροφή μεγάλου μέρους τοΰ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ' 9

λαοϋ στις αύθεντικότερες πηγές της μεταφυσικής : στη θρησκολη-ψία, στο μυστικισμό, στή νοσταλγία μορφών τοϋ παρελθόντος χω-ρίς, έστω, τήν εξιδανίκευση πού έδινε άλλοτε ό ρομαντισμός σέ παρόμοιες νοσταλγίες. Τά μνημόσυνα τοΰ Τσάρου, ή έμφάνιση κά-ποιου Ρομανόφ στην « 'Αγία Πετρούπολη», δέν είναι φαινόμενα πού ξεπήδησαν άπό τό τίποτα, καί κανείς δέν μπορεί νά πει άκόμη ποιό ρόλο θά παίξει ή προπαγάνδα τοΰ πανισλαμισμοΰ καί τοΰ παντουρκισμοΰ 3 στις ισλαμικές άσιατικές δημοκρατίες. Ή άλα-ζονεία της « θεωρίας τών δύο πολιτισμών η ξεφούσκωσε όπως όλα τά μπαλόνια τά γεμισμένα μέ άέρα, άφήνοντας νά φανεί ολη ή πολιτιστική έρημος πού βρισκόταν πίσω της.

Μιά 'Οχτωβριανή Επανάσταση, μέ όλο το μεγαλείο καί τις θυσίες της καί μέ όλες τις προσδοκίες πού στηρίχτηκαν πάνω της, έπεσε θύμα της δίψας γιά εξουσία τών ήγετών της πού έγιναν γραφειοκράτες καί παρέδωσαν τή διαδοχή σέ μανδαρίνους. Τό ζή-τημα είναι τί πρέπει να περισωθεί άπ' αύτό τό οικτρό ναυάγιο.

Εκείνο πού πρέπει νά σωθεί είναι ό έπιστημονικός σοσιαλισμός, είναι ή διαλεκτική-ύλιστική-έπαναστατική σκέψη πού απειλείται νά συμπαρασυρθεί στον καταποντισμό, χωρίς νά εύθύνεται γ ι ' αύτόν.

Εκείνο πού θά τή σώσει είναι ή τίμια, ειλικρινής, άπροκατάληπτη όπως ή επιστήμη, άναζήτηση τών αιτίων αύτης της πρωτοφανούς στήν ιστορία ήττας ένος κοινωνικοΰ συστήματος πού δέν έρχόταν άπό το παρελθόν άλλά γεννήθηκε γιά νά φέρει τό μέλλον.

Πολλοί, ιδιαίτερα παλιοί κομμουνιστές καί ιδιαίτερα στή χώρα μας, πιστεύουν πώς γνωρίζουν τις αίτιες - ή μάλλον πιστεύουν πώς δέν ύπάρχουν αιτίες, ύπάρχουν μόνο αίτιοι: είναι αύτοί πού έφεραν τήν περεστρόικα (ορισμένοι τή λένε « χαλαστρόικα » καί είναι πολύ περήφανοι γ ι ' αύτό τους τό εύρημα), μέ πρωταίτιο τον Γκορμπα-τσόφ. Σ ' αύτούς άξίζει νά θυμίσουμε τά λόγια τοΰ Ένγκελς ύστερα άπό τήν ήττα της επανάστασης τοΰ 1848-49 στή Γερμανία:

Λοιπόν, ας ήττηθήκαμε, δέν έχουμε παρά νά ξαναρχίσουμε άπό


τήν αρχή. Καί, ευτυχώς, το μάλλον μικρό διάλειμμα που μας δίνεται ανάμεσα στήν πρώτη καί στή δεύτερη πράξη τοΰ κινήμα-τος, μας προσφέρει τό χρόνο γιά μιά πολύ άναγκαία έργασία: νά μελετήσουμε τις αιτίες πού έφεραν αναγκαία ( . . . ) τήν ήττα. Αιτίες πού δέν πρέπει νά άναζητηθοϋν στις τυχαίες προσπάθειες, στα ταλέντα, στά λάθη, τις πλάνες ή τις προδοσίες κάποιων ήγε-τών, άλλά στή γενική κοινωνική κατάσταση καί στους ορούς ύ-παρξης καθενός άπό τά έθνη πού εξεγέρθηκαν. ( . . . ) "Οταν έρευ-νας γιά τις αιτίες της έπιτυχίας της άντεπανάστασης πέφτεις συνεχώς πάνω στήν έτοιμη άπάντηση ότι ήταν ό πολίτης Τάδε, πού « πρόδωσε » τό λαό. Άπάντηση 7τού μπορεί νά άληθεύει ή οχι, ανάλογα μέ τις περιστάσεις, άλλά σέ καμιά περίπτωση δέν μπο-ρεί νά έξηγήσει οτιδήποτε. ( . . . ) Καί πόσο φτωχές ελπίδες έχει ένα πολιτικό κόμμα πού όλο κι όλο τό άπόθεμά του συνίσταται στή γνώση τοϋ μεμονωμένου γεγονότος, ότι αύτός ή αύτός ό πολίτης είναι άναξιόπιστος.

( Ένγκελς, « Επανάσταση καί Άντεπανάσταση στή Γερμανία » , κεφ. I, "Απαντα Μαρξ- "Ενγχελς, άγγλ. εκδ., τ. 11, σ. 6 )

Μπροστά στήν άνάγκη « νά ξαναρχίσουμε άπό τήν άρχή », ξεκινών-τας άπό τήν έρευνα « γιά τις αιτίες της έπιτυχίας της άντεπανά-στασης » καί άπό τή μελέτη « της γενικής κοινωνικής κατάστασης καί τών συνθηκών ύπαρξης » σέ Ανατολή καί Δύση σήμερα άνα-ζητεΐται ή « νέα επαναστατική σκέψη ».

Ή δεκαετία τοΰ '80 μας προετοίμασε καί ή δεκαετία τοΰ '90 μας έφερε μέσα στήν καρδιά της έποχής τών άβεβαιοτήτων. Οί παρα-γωγικές δυνάμεις άλλάζουν ραγδαία, άπομακρύνονται όλο καί πε-ρισσότερο άπό τήν εικόνα έργάτης - μηχανή - άλυσίδα παραγωγής -μονοτονία της επαναλαμβανόμενης κίνησης - στρατιωτική οργάνω-ση τοΰ έργοστασίου μέ τούς έργάτες «στρατιωτικά οργανωμέ-νους », <( άπλούς στρατιώτες της βιομηχανίας κάτω άπό τήν έπί-βλεψη μιας ολόκληρης ιεραρχίας άπό ύπαξιωματικούς καί άξιω-


ματικούς » , σύμφωνα μέ τήν περιγραφή τοϋ Μαρξ και τοϋ Έν-γκελς στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο.

"Εχουμε μπει στήν έποχή τών θαυμάτων της έπιστήμης: πλη-ροφορική, γενετική μηχανική, εξωσωματική γονιμοποίηση, κύηση σέ « ξένη » μήτρα, μεταμοσχεύσεις, ίσως σέ λίγο καί δημιουργία παιδιών-« κλώνων » πού θά γεννιούνται άπό άπλο κύτταρο τοϋ γεν-νητορος καί θά άποτελοΰν πιστό του άντίγραφο, ϊσως καί δημιουρ-γία νέων μορφών ζωής, διαστημικά λεωφορεία καί διαστημικοί σταθμοί μακρας παραμονής πού ετοιμάζουν τις διαστημικές « ά-ποικίες » τοϋ οχι πολύ μακρινού μέλλοντος, όλα τά γνωστά καί άγνωστα άκόμη έπιτεύγματα της έπιστήμης καί της τεχνολογίας περιέχονται σ' αύτό πού ονομάζουμε έπιστημονικοτεχνική έπανά-σταση χωρίς νά ξέρουμε άκόμη τί θά φέρει.

Τό μόνο πού γνωρίζουμε μέ βεβαιότητα είναι πώς αύτή ή έπα-νάσταση κατοιλύει π<χλιές βεβαιότητες καί ριζωμένες πεποιθήσεις, δίνει συντριπτική απάντηση στήν απλοϊκή « θέση » πού διατυπώ-νουν ορισμένοι "Ελληνες κομμουνιστές πώς τίποτα δέν άλλαξε ά-φοϋ ((ό καπιταλισμός έξακολουθεΐ νά έκμεταλλεύεται τόν έργάτη ». Μ' αύτήν προσπαθούν νά δικαιολογήσουν τήν άρνησή τους νά απο-δεχτούν τις άλλαγές πού άπαιτοϋνται καί στον τρόπο σκέψης, ορ-γάνωσης καί δράσης αύτών πού θέλουν νά λέγονται «επαναστά-τες » , μας κάνει νά συνειδητοποιούμε τί θά πει νά ζει κανείς σέ έποχή μεγάλων άλλαγών καί μεγάλων άμφιβολιών καί άμφισβη-τήσεων καί άγωνίας μπροστά στά όσα άνατρέπονται καί σέ όσα κυοφορούνται, μπροστά στήν άδυναμία τών κοινωνικών έπιστημών νά προβλέψουν τό αύριο καί στήν υποκατάσταση τους άπό τή μελ-λοντολογία.

"Αν μιά αλλαγή τόσο « άπλούστερη » όπως ήταν τό πέρασμα άπο τή δύναμη του νερού στή δύναμη τοϋ άτμοΰ ήταν ικανή νά άλλάξει ριζικά τις παραγωγικές σχέσεις, νά φέρει τήν εύρωπαϊκή κοινωνία άπό τή φεουδαρχία στον καπιταλισμό, τί θά πρέπει νά περιμένουμε άπό τις σύγχρονες κοσμοϊστορικές άλλαγές, πού τά πρώτα τους


ορατά δείγματα θά τά δοΰμε στήν « κοινωνία των ιδιωτών », στο νομικό εποικοδόμημα, άλλά και στό συνειδησιακό και στόν ψυχικό κόσμο τών άτόμων.

Οί μεταμοσχεύσεις οργάνων υμνούνται ώς τώρα -και πολύ σω-στά- ώς ένα υπέρτατο δείγμα άνθρωπισμοΰ άπό τούς συγγενείς τών νεκρών, πού δέχονται νά διαθέσουν τά όργανα τών άγα7τημένων τους γιά νά δώσουν ζωή και χαρά σέ άλλους, καταδικασμένους άρρώστους. Πέρα όμως άπ' αύτό, ύπάρχει ή « σκοτεινή » πλευρά : ή « μετά θάνατον ζωή », ή « μετενσάρκωση », μεταφυσικοί οραμα-τισμοί πού στοίχειωσαν επί αιώνες τή συνείδηση τών άνθρώπων, έπανέρχονται τώρα, άλλά όχι πιά μέ τήν έννοια πού τά συνέλαβε ό άνθρωπος άπό χρόνια άρχαιότατα, άλλά ώς νίκη της επιστήμης.

Ή μετά θάνατον ζωή μπορεί νά γίνει πραγματικότητα, όχι μέσα άπό τήν « άθάνατη » ψυχή μας άλλά μέσα άπό τή σωματική μας ύπόσταση - κι αύτό χάρη στήν επιστήμη, κάτι πού έπιβεβαιώνει τή γνωστή θέση τοϋ Ένγκελς πώς « ή ύλικότητα τοΰ κόσμου άποδεί-χνεται άπό τή μακρά και κοπιαστική άνάπτυξη της φιλοσοφίας και τών φυσικών επιστημών». Ή φιλοσοφική πλευρά δικαιώνει τόν

' Η ράκλειτο, άποδείχνοντας πόσο ρευστά είναι τά όρια άνάμεσα στή ζωή και στό θάνατο, κι οχι μόνο αύτό: ό Ή ράκλειτος ενώνει τή ζωή και τό θάνατο σέ μιά ταυτότητα, ζωή και θάνατος είναι « ταύτόν », άλλά τονίζει και τήν άνάγκη τών ζωντανών νά άπαλλαγοΰν άπό ό,τι είναι νεκρό - οί νεκροί περισσότερο άπό τις κοπριές είναι γιά πέταμα (άπόσπ. 96: « νέκυες κοπρίων έκβλητότεροι » ) .

Ή μεταμόσχευση προσθέτει ενα καινούργιο -υλικό- στοιχείο, πού δέν τροποποιεί άλλά πλουτίζει αύτή τή θέση τοΰ πατέρα της διαλεκτικής : άπό ό,τι πεθαίνει πρέπει νά άποχωρίζονται έκεϊνα τά μέρη πού έχουν μέσα τους ζωή και μποροΰν νά ένσωματωθοΰν στήν καινούργια ζωή και νά τήν κάνουν ικανότερη γιά άνάπτυξη. Π ρίν νά άποδειχθεΐ άπό τή βιολογία, ή θέση αύτή είχε υποστηριχθεί άπό τή διαλεκτική ύλιστική φιλοσοφία. Ό έπιστημονικός σοσιαλισμός εί-χε πάντα υποστηρίξει πώς ό « νεκροθάφτης τοϋ καπιταλισμοΰ », τό


προλεταριάτο, έπρεπε πριν να θάψει τον νεκρό καπιταλισμό να άφαιρέσει τά ζωτικά του όργανα και νά τά «μεταμοσχεύσει» στό ζών σώμα τοΰ σοσιαλισμού. Τό πρόβλημα εϊναι πώς οί επίγο-νοι άγνόησαν αύτη τη θεμελιακή θέση, και σ' αύτό βρίσκεται μιά άπό τις αιτίες της χρεοκοπίας καί της τελικής κατάρρευσης τοϋ λεγόμενου « ύπαρκτοΰ σοσιαλισμού ».

'Ορατές είναι καί οί πρώτες άλλαγές πού φέρνει ή έπιστημονι-κοτεχνική επανάσταση στον τομέα της καθαρά παραγωγικής δια-δικασίας. 'Ορισμένες έχουν επισημανθεί άπό τούς επιστήμονες εδώ καί άρκετόν καιρό - π.χ., έκθεση Γάλλων ειδικών είχε επισημάνει άπό τή δεκαετία τοΰ '70 πώς ή παραγωγικότητα της εργασίας έχει άνέβει τόσο ώστε νά καθίστα διεκδικήσιμη τήν εργάσιμη μέρα τών τεσσάρων, αν όχι καί τών τριών ώρών. "Ενα τόσο « τολμηρό » αί-τημα, πού μεταξύ τών άλλων θά έλυνε καί τό πρόβλημα της άνερ-γίας, δέν υιοθετήθηκε, έστω καί έν μέρει, ούτε άπό τά κόμματα της

'Αριστεράς ούτε άπό τά συνδικάτα - πού πολύ δειλά προβάλλουν στις διεκδικήσεις τους τήν εβδομάδα τών 35 ώρών. "Ετσι οί εργα-ζόμενοι μένουν άκόμη στήν κατάκτηση τους τοΰ περασμένου αιώνα, στό οκτάωρο, μέ μοναδικό κέρδος τήν εβδομάδα τών πέντε ήμερών πού, κι αύτή, κατακτήθηκε στις καπιταλιστικές χώρες καί όχι στις χώρες τοΰ « ύπαρκτοΰ ». Έδώ άξίζει νά άναφέρω αύτό πού έλεγε Ρουμάνος διπλωμάτης λίγο μετά τήν κατάρρευση τοΰ καθεστώτος τοΰ Τσαουσέσκου, σέ δημοσιογράφο πού τον ρώτησε γιατί άκόμη άπασχολοΰσαν τούς έργάτες τό Σάββατο, όταν μάλιστα ή παραγω-γή τους ήταν έτσι κι άλλιώς σέ χαμηλά επίπεδα: « Δέν τούς ά-πασχολοΰσαν μόνο τό Σάββατο, άλλά συχνά καί τις Κυριακές. Ό λόγος δέν ήταν ή αύξηση της παραγωγής. Τό έπέβαλλε ό Τσαου-σέσκου, γιατί στό χώρο της δουλείας έχεις συγκεντρωμένους τούς έργαζόμενους καί μπορείς νά τούς παρακολουθείς, ένώ στό σπίτι τους δέν ξέρεις τί θά κάνουν καί τί θά ποΰν », ήταν ή άπάντησή του. Χωρίς σχόλιο.

Μιά άπό τις άλλαγές πού θά επιδράσουν πολύ στό μέλλον, πού


διαπιστώνεται -καί αξιοποιείται- σήμερα άπό τους ίδιους τους καπιταλιστές είναι ό αυξανόμενος ρόλος πού παίζει στήν παραγωγή ή γνώση, τό άνθρώπινο μυαλό. Ή « έγκεφαλική ένέργεια » παίρνει θέση άνάμεσα στις πολυτιμότερες πηγές ένέργειας σήμερα, κι αυτό θά φέρει, ασφαλέστατα, μεγάλες άλλαγές στις σχέσειςπαραγωγης, δηλαδή στή σχέση έκμεταλλευτη - ύφιστάμενου τήν έκμετάλλευση, παραγωγού καί καρπωτη της ύπεραξίας. "Οσο ή δύναμη τοΰ άνθρώ-πινου μυαλού θά έκτοπίζει τή μυϊκή δύναμη τόσο καί πιο σύνθετος θα γίνεται ό προσδιορισμός της άξίας της έργατικής δύναμης γιά μεγάλες ομάδες έργαζομένων, καί άντίστοιχα θά έπηρεάζεται ή σχέση σταθερού καί μεταβλητού κεφαλαίου, άπόλυτης καί σχετικής υπεραξίας, άλλά καί ή σχέση έργάτη - διανοούμενου όπως οριζόταν Λ / 4

ως τωρα. Πώς θά ορίσουμε λοιπόν τήν πρωτοπόρα-έπαναστατική τάξη

καί τούς συμμάχους της στήν έποχή πού έρχεται; Γιά τήν ώρα ξέρουμε επίσης μέ βεβαιότητα πώς ή παραγωγή

πού στηρίζεται σέ παλιές τεχνολογίες 7τεθαίνει καί κανένα φιλί της ζωής δέν τή φέρνει πίσω. Αύτό όμως τό είχε διαπιστώσει ήδη στή δική του έποχή ό Μάρξ, μαζί μέ τήν άφευκτη συνέπειά του - τήν άχρήστευση τών έργαζομένων σ' αύτές τις επιχειρήσεις (πού σή-μερα θά τις λέγαμε « προβληματικές » ) . Γ ι ' αύτό καί έθετε έπί τάττητος, ώς διεκδίκηση τών έργαζομένων, τήν πολυδύναμη τεχνική τους έκπαίδευση, ώστε νά μπορούν νά άλλάζουν άπασχόληση άκο-λουθώντας τήν « έπαναστατική τεχνική βάση του καπιταλισμού » στις άλλαγές της. Κάτι πού έπιμένει νά άγνοεΐ ώς σήμερα τό συνδικαλιστικό μας κίνημα - άλλά καί ή παιδεία μας γενικότερα, μαζί καί οί έκπαιδευτικοί μας. 5

Αύτό είναι τό πρόβλημα πού άντιμετωπίζει τό έργατικό κίνημα σέ ολα τά στάδια τοΰ καπιταλισμού. Οί συνεχείς άλλαγές στο « έπαναστατικό στοιχείο » τοΰ καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, στήν τεχνική του βάση, πετούσαν στήν άνεργία μάζες έργαζομένων πού δέν μπορούσαν νά προσαρμοστούν στήν κάθε φορά νέα τεχνική.


Ή διαφορά είναι ότι παλιότερα οί άλλαγές αύτές γίνονταν μέ πολύ βραδύτερο ρυθμό άπό ό,τι σήμερα. Παλιότερα, γενιές εργατών, άπό πατέρα σέ γιό, ήταν άνθρακωρύχοι ή έργάτες υφαντουργίας ή μεταλλουργίας στά μεγάλα βιομηχανικά κέντρα τών άνεπτυγμένων χωρών. Τό κάθε παιδί ήξερε πώς « θά κληρονομούσε » τή δουλειά πού έκανε ό πατέρας του ή κι ό παππούς του, στό ίδιο άνθρακωρυ-χεϊο, στό ίδιο έργοστάσιο. Πολύ συχνά αύτή τήν κληρονομιά τήν έπαιρνε μόλις μπορούσε νά σταθεί στά πόδια του, άπό τά όκτώ ή και τά έπτά του χρόνια, κάτι πολύ συνηθισμένο σέ όλη περίπου τή διάρκεια τοϋ περασμένου αιώνα (σήμερα ή άγρια έκμετάλλευση της παιδικής έργασίας άκμάζει στις χώρες της Λατινικής 'Αμερι-κής, χωρίς νά συγκινεί τούς ευαίσθητους Εύρωπαίους ή 'Αμερικα-νούς, μιας κι αύτές οί χώρες είναι έξω άπό τό δικό μας «πολι-τισμικό πεδίο » ) .

Τότε ό θάνατος ένός κλάδου ερχόταν μέ τρόπο σχετικά φυσικό, μέ τά γεράματα.Τό Μάντσεστερ, π.χ., καρδιά άλλοτε της βιομη-χανικής 'Αγγλίας, είναι σήμερα μιά « νεκρή πόλη », όπως περίπου τό δικό μας Λαύριο. 'Αλλά τό Μάντσεστερ έζησε και άκμασε δύο περίπου αιώνες, έξασφαλίζοντας τήν άπασχόληση σέ γενιές εργα-τών, άπό πατέρα σέ γιό. "Ετσι, στις βιομηχανικές χώρες υπήρχε ένα παραδοσιακό προλεταριάτο πού θεωρούσε κληρονομικά μοι-ραία τήν άπασχόλησή του σ' αύτόν ή έκεϊνον τόν κλάδο, ώσπου ερχόταν ή κρίση - μ έ πόλεμο ή χωρίς πόλεμο- νά βάλει τέρμα στις βεβαιότητες.

Σήμερα κανένας κλάδος δέν μπορεί νά προσφέρει ούτε ένα μικρό ποσοστό άπό τή σιγουριά πού έδινε ή βιομηχανική εποχή. Ή έ-πιστημονικοτεχνική έπανάσταση συντελείται μέ ταχύτητες πού ήταν άσύλληπτες γιά τούς κατοίκους τοΰ πλανήτη μας άκόμη και στό πρώτο μισό τοΰ 20οΰ αιώνα, αχρηστεύοντας τεράστιες ποσό-τητες σταθερού κεφαλαίου και μάζες έργαζομένων, προβάλλοντας νέες, αύξημένες άπαιτήσεις γιά μιά θέση στήν άγορά έργασίας. Ή νέα μορφή οργάνωσης, άντιεραρχική, άντιγραφειοκρατική, άντι-


ρουτινιέρικη, αύτοκαταστρεφόμενη, προγραμματική, ad hoc, ορι-ζόντια, όπως κι αν τήν ποΰμε, θέτει τό παλιό πρόβλημα μέ πρω-τοφανή οξύτητα. Τό εργατικό κίνημα, συνδικαλιστικό ή/καί πολι-τικό, βρίσκεται μπροστά σέ προβλήματα πού, όσο κι αν είναι πρωτοφανέρωτα, προσπαθεί νά τά άντιμετωπίσει μέ τις παραδο-σιακές μεθόδους του: πορείες διαμαρτυρίας, καταλήψεις εργοστα-σίων, αιτήματα τών εργαζομένων νά τούς δοθούν τά θνήσκοντα έργοστάσια γιά νά τά κρατήσουν αύτοί στή ζωή κλπ. 'Ωστόσο, τό έργατικό κίνημα ήταν προειδοποιημένο γι ' αύτές τις καταστά-σεις καί γιά τις μεθόδους μέ τις όποιες οφείλε νά τις αντιμετωπί-σει. Οί προειδοποιήσεις έρχονταν άπό τον 19ο ήδη αιώνα καί φέ-ρανε τήν υπογραφή τοΰ ίδιου τοΰ Μάρξ.

Τήν τάση τοϋ καπιταλισμού γιά διαρκή άλλαγή της τεχνικής του βάσης ό Μάρξ τή χαρακτηρίζει « έπαναστατική ». 6 Άλλά σέ όλη τή διάρκεια τοΰ 19ου καί ώς τά μισά τοϋ 20οΰ αιώνα ή άλλαγή περιοριζόταν στήν τεχνική, πού ήδη στήν έποχή τοΰ Μάρξ είχε γίνει « τεχνολογία » . 7 Ή « στρατιωτική », ιεραρχική, γραφειοκρα-τική έσωτερική οργάνωση τών έπιχειρήσεων οχι μόνο παρέμενε άναλλοίωτη, άλλά γινόταν 7υερισσότερο συγκεντρωτική όσο αύξανε τό μέγεθος καί ή πολυεθνικότητα τών καπιταλιστικών έπιχειρήσε-ων καί περισσότερο κατασταλτική στις μεθόδους άντιμετώπισης τών έργαζομένων.

Στή μεταπολεμική περίοδο οί μεγάλες έπιχειρήσεις ώς καί τή συνδικαλιστική οργάνωση τών έργαζομένων άπαγόρευαν, καί πολ-λές διατηρούσαν οχι μόνο ιδιωτική άστυνομία καί δίκτυο χαφιέδων άλλά καί ιδιωτικό στρατό γιά τήν καταστολή κάθε δραστηριότητας πού θά παραβίαζε τήν αύστηρή « πειθαρχία » τών εργατών.

Τώρα, μέ τήν « προγραμματική » , « αύτοκαταστρεφόμενη » καί έναλλασσόμενη μορφή οργάνωσης καί τήν οριζόντια επικοινωνία μεταξύ τών έργαζομένων καί τών διαφόρων τομέων της παραγω-γικής διαδικασίας, ή έπαναστατικότητα της τεχνικής βάσης άπλώ-νεται, έπεκτείνεται καί στήν ιδια τή δομή της καπιταλιστικής έ-


πιχείρησης. Ό καπιταλισμός βρίσκεται, έπι ποινή θανάτου, στήν άνάγκη να άποδεχτεΐ τήν επέκταση, έστω κι άν υποψιάζεται δτι ή νέα μορφή οργάνωσης άλλάζει τις σχέσεις τών άνθρώπων μέσα στή δουλειά, κι οτι οί συνέπειες αύτης της άλλαγης -πού θά είναι άπό τις σημαντικότερες πού γνώρισε ώς τώρα ό καπιταλισμός- θά επιδρούν καί στούς άλλους τομείς της κοινωνικής ζωής καί στις συνειδήσεις τών άνθρώπων, όσο ή εφαρμογή τους θά άπλώνεται καί θά γενικεύεται.

Βεβαίως ό καπιταλισμός δέν έπαψε νά συντηρεί τις δυνάμεις χαφιεδισμοϋ καί καταστολής μέσα στις επιχειρήσεις. Άλλά ή χρη-σιμοποίηση τους θά γίνεται ολο καί πιο δύσκολη όσο ό ρόλος του « επιστάτη », τοΰ « επιθεωρητή », άκόμη καί τοΰ « άνώτερου », θά μειώνεται.

Τό θλιβερό είναι ότι, τήν ώρα αύτης της βαθιας άλλαγης πού πραγματοποιεί ό καπιταλισμός, σπρωγμένος πάντα άπό τήν άνάγ-κη τοΰ κέρδους, τοΰ άνταγωνισμοΰ καί της εξασφάλισης άγορών, ό « ύπαρκτός σοσιαλισμός » έχει περάσει στήν άνυπαρξία - οδηγη-μένος σ' αύτήν άπό τούς γραφειοκράτες-μανδαρίνους πού άνέλαβαν τήν ((οικοδόμηση» του καί έφεραν τήν κατεδάφιση του. Κύρια αιτία αύτης της πορείας στάθηκε ή άδυναμία του νά έκτελέσει τό πρωταρχικό καθήκον μιας σοσιαλιστικής έξουσίας: τή συντριβή της γραφειοκρατίας, τών ίεραρχικών-γραφειοκρατικών δομών, στό κράτος, στήν παραγωγή, σέ όλη τήν κοινωνική ζωή.

"Οσο γιά τήν 'Αριστερά στις καπιταλιστικές χώρες, πορεύεται χωρίς πυξίδα ή καί, μιά μερίδα της, μέ τήν άντίληψη πώς « τίποτα δέν άλλαξε », προς μιά εποχή πού θά λέγεται 21ος αιώνας καί πού προανακρούσματά του άποτελοΰν οί έπαναστατικές άλλαγές στήν τεχνολογία, πού φτάνουν ώς τήν εσωτερική δομή της καπιταλιστι-κής έπιχείρησης, καί σημαδεύεται άπό τήν κατάρρευση, ώς τήν εξαφάνιση, όλων τών καθεστώτων πού πήραν τό ονομα τοΰ ((ύ-παρκτοΰ σοσιαλισμού ».

"Ο,τι δέν μπόρεσαν νά πετύχουν οί έπαναστάσεις τοΰ 20οΰ αιώνα


θά το αναλάβουν οί έπαναστάσεις τοϋ 21ου αιώνα; Καί θά γίνει σημείο εκκίνησης τών έπαναστάσεων τοΰ 21ου αιώνα αύτό πού όφειλαν νά είχαν ώς άφετηρία τους -καί δέν είχαν- οί έπαναστάσεις τοΰ 20οΰ αιώνα; Ή Κομμούνα τοΰ 19ου αιώνα θά γίνει το πρότυπο τών έπαναστάσεων τοΰ 21ου αιώνα, γεφυρώνοντας το χάσμα πού δημιούργησαν οί επαναστάσεις τοΰ 20οΰ αιώνα, καθώς άγνόησαν τό μαρξισμό καί άκολούθησαν τις παραδόσεις τών εύρωπαϊκών άστι-κών έπαναστάσεων καί τοΰ ρωσικοΰ λαϊκισμού τοΰ 19ου αιώνα;

Αύτά είναι τά έρωτήματα πού περιμένουν τήν άπάντησή τους άπό μιά 'Αριστερά πού κάποτε, κάπου, θά φανεί νά άνατελλει σέ κάποιον ορίζοντα.

Δεκέμβρης 1991

A '

Η ΕΞΟΥΣΙΑ ΠΟΥ ΑΡΝΕΙΤΑΙ

ΤΟΝ ΕΑΥΤΟ Τ Η Σ

"Ολα αυτά γράφτηκαν σχεδόν εδώ και μισόν αιώνα, και σήμερα χρειά-ζεται νά γίνουν ενα είδος άνασκαφές γιά νά κάνεις συνείδηση τών πλατιών μαζών τόν άνόθευτο μαρξισμό. Τά συμπεράσματα πού βγή-καν άπό τις παρατηρήσεις πάνω στην τελευταία μεγάλη επανάσταση που έζησε ό Μάρξ τά ξέχασαν τότε άκριβώς πού ήρθε ή ώρα γιά τις κατοπινές μεγάλες επαναστάσεις τοϋ προλεταριάτου.

Λένιν, Κράτος και 'Επανάσταση, "Απαντα, έλλ. εκδ., τ . 33, σ. 55

1. Κομμούνα 1871: ή Σφίγγα κι ό Οιδίποδας

«Τήν αυγή της 18ης τοΰ Μάρτη τί» Παρίσι ξεσηκώθηκε μέ το βροντερό σύνθημα " Ζήτω ή Κομμούνα!". Τί είναι ή Κομμούνα, αύτή ή σφίγγα πού τρομοκρατεί τά μυαλά τών άστών; » : μ ' αύτήν τήν εισαγωγή περνάει ό Μάρξ στο τρίτο μέρος -καί τό σημαντι-κότερο- της άνάλυσής του γιά τήν Κομμούνα. 8

Στις σελίδες αύτοΰ τοΰ μέρους, πού δέν ξεπερνούν τό ένα δεκα-εξασέλιδο, περιέχονται οί άπαντήσεις στο αίνιγμα πού έθεσε στούς επαναστάτες τών δύο τελευταίων αιώνων ή Σφίγγα όλων τών και-ρών, ή 'Ιστορία. Γιατί, πραγματικά, ή Κομμούνα δέν ύπήρξε Σφίγ-γα παρά μόνο γιά τούς άστούς. Γιά τον Μάρξ, έκείνη ή προλετα-ριακή έπανάσταση τών δύο μηνών έπαιξε τό ρόλο τοΰ Οιδίποδα λύνοντας τό αίνιγμα πού κρύβει τό μυστικό της τελικής μοίρας κάθε έπανάστασης : τό αίνιγμα της εξουσίας.

Τό πρωί της 18ης Μαρτίου 1871 ό λαός τοΰ Παρισιού άντιμε-τώπιζε τό άμείλικτο ερώτημα : ποιά έξουσία ταιριάζει στή σοσια-λιστική έπανάσταση; Ή άπάντηση του δόθηκε τήν ίδια στιγμή, καί ήταν πεντακάθαρη: « Είναι ή έξουσία πού άρνεϊται τόν εαυτό της ». "Ετσι γεννήθηκε ή Κομμούνα.

Ή 'Ιστορία δέχτηκε τήν άπάντηση, άλλά δέν αύτοκτόνησε όπως ή μυθική Σφίγγα. 'Υποσχέθηκε στον έαυτό της νά θέτει τό αίνιγμά της σέ κάθε έπανάσταση τοΰ μέλλοντος, ώσπου νά βρεθεί έκείνη πού θά άρνιόταν τή σωστή άπάντηση - καί θά βάδιζε στήν κατα-στροφή της.

Ό Μάρξ άνέλαβε νά κοινοποιήσει τή λύση πού έδωσε ή Κομμού-να, καί τό έκανε μέ μεγάλη επιτυχία. "Ετσι, κανείς δέν μπορεί νά

3 '

32 ΚΟΜΜΟΥΝΑ TOY 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ:

πει πώς όσοι ήγήθηκαν στις σοσιαλιστικές έπαναστάσεις τοΰ 20οΰ αιώνα δέν ήταν ειδοποιημένοι. Τά ήξεραν ολα, τά ξαναγράφανε καί τά ξαναλέγανε οποτε τά είχαν άνάγκη, καί τά άπαρνήθηκαν όταν ήρθε ή ώρα της πραγματικής δοκιμασίας - ή ώρα της πράξης, της οικοδόμησης μιας έξουσίας πού θά είχε μοναδικό σκοπό της ύπαρ-ξής της τήν άπαλλαγή της άνθρωπότητας άπό κάθε έξουσία.

Αύτό βέβαια άφορα πρωταρχικά τήν 'Οχτωβριανή Επανάστα-ση καί τό Κόμμα τών Μπολσεβίκων, πού σήκωσε τήν εύθύνη τοΰ « καθοδηγητή » τών έπαναστατικών δυνάμεων καί τοΰ « συλλογι-κού ήγεμόνα » στήν οικοδόμηση τής νέας κοινωνίας καί της νέας έξουσίας, πού φερόταν ώς έξουσία της έργατικής τάξης. 9 Γ ι ' αύτό ή μορφή της έξουσίας πού έχει τό ονομα τής Κομμούνας καί γεννή-θηκε στό Παρίσι τοΰ 1871 δέν έχει νόημα παρά μόνο όταν « δια-βάζεται » παράλληλα μέ τή σοβιετική έξουσία. Ή Σφίγγα τών αστών κατόρθωσε τελικά νά γίνει καί τοΰ «ύπαρκτοΰ σοσιαλι-σμού » ή Σφίγγα στά χέρια τής έκδικητικής 'Ιστορίας.

Ή κρίσιμη στιγμή γιά τό Παρίσι καί τό λαό του ήρθε γύρω στις τρεις τά ξημερώματα της 18ης Μαρτίου όταν ή πόλη, πού άντιστε-κόταν στήν πολιορκία τών πρωσικών στρατευμάτων, βρέθηκε αιφ-νιδιαστικά άνάμεσα σέ δύο 7ΐυρά. Ό Θιέρσος, έφοδιασμένος μέ τή νομιμότητα πού τοΰ έδινε μιά άντιδραστική Εθνοσυνέλευση 10, ά-ποφάσισε τήν έπιχείρηση άφοπλισμοΰ τής Εθνοφρουράς, δηλαδή τής λαϊκής, δημοκρατικά οργανωμένης ένοπλης δύναμης πού άπο-τελοΰσε τον κορμό της άμυνας τής πολιορκημένης γαλλικής πρω-τεύουσας.

Ή σημαδιακή έκείνη μέρα ϊσως ποτέ δέν θά 'παίρνε στήν ιστορία τή θέση πού 7τήρε αν ό στρατός τοΰ Θιέρσου δέν έπασχε άπό όλες τις άρρώστιες πού οδήγησαν τή Γαλλία στήν έπαίσχυντη ήττα τοϋ Σε-ντάν: οί δυνάμεις του πέτυχαν, τις πρώτες ώρες τής έπίθεσής τους, τούς στόχους τους, πού ήταν ή κατάληψη τών θέσεων οπού βρισκόταν ό κύριος ογκος τοϋ πυροβολικού τής Εθνοφρουράς. Εύτυχώς γιά τήν

Εθνοφρουρά, καί γιά τήν Κομμούνα, ό στρατηγός ό έπικεφαλής τής

Α. Η ΕΞΟΥΣΙΑ ΠΟΥ ΑΡΝΕΙΤΑΙ ΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΤΗΣ 33

έπιχείρησης άφοπλισμοΰ λησμόνησε να φέρει τά οχήματα πού θά μετέφεραν τά κανόνια, οί στρατιώτες ύποχρεώθηκαν νά τά σέρνουν μέ τά χέρια, κι αύτή ή καθυστέρηση έσωσε τήν κατάσταση:

Ξημέρωσε, τό Παρίσι ξύπνησε, ό λαός του άρχισε νά άναταρά-ζεται, εθνοφρουροί έτρεξαν στό Δημαρχείο καί στά στρατόπεδα της

Εθνοφρουράς φέρνοντας τις κακές ειδήσεις. Σάλπιγγες καί τα-μπούρλα σήμαιναν σέ λίγο τό συναγερμό, κι άπ' όλους τούς δρόμους άρχισαν νά σπεύδουν προς τή Μονμάρτρη εθνοφρουροί πού ζώνανε βιαστικά τά όπλα τους, άντρες, γυναίκες, άκόμη καί παιδιά, σέ μιά πρωτοφανή πανστρατιά.

Στήν πρώτη γραμμή βρέθηκε ή Επιτροπή Επαγρύπνησης τοΰ 18ου Διαμερίσματος τοΰ Παρισιού, μέ πρωταγωνιστές δυο έξοχους έπαναστάτες, τον Θεόφιλο Φερρέ καί τή Λουίζα Μισέλ. Στό βιβλίο της Ή Κομμούνα ή Λ. Μισέλ έδωσε μιά ζωντανή περιγραφή εκεί-νου τοΰ πρωινού:

Κατηφορίζω άπό τή Μονμάρτρη μέ τό όπλο μου κάτω άπό τό πανωφόρι μου, φωνάζοντας « Προδοσία! » Σχηματίστηκε μιά φά-λαγγα. "Ολη ή Επιτροπή Επαγρύπνησης ήταν έκεϊ: ό Φερρέ, ό Μορό, ό Άβρονσάρ, ό Λεμουσύ, ό Μπυρλό, ό Σενέρ, ό Μπουρντέιγ.

Ή Μονμάρτρη ξυπνοΰσε, σήμαινε ό συναγερμός, επέστρεψα, άλλά μαζί πιά μέ τούς άλλους, στή Μονμάρτρη γιά τήν έπίθεση... "

Τήν τελική λύση τήν έδωσε ή συναδέλφωση τοΰ στρατού μέ τό λαό: οί δυνάμεις πού έστειλε ό Θιέρσος δέν άποτελοΰνταν άπό πραιτω-ριανούς τοΰ Βοναπάρτη, άλλά άπό στρατευμένα παιδιά πού αισθά-νονταν όπως ολος ό εξεγερμένος λαός τοΰ Παρισιού. 'Αψήφησαν τις απειλές καί τις διαταγές τοΰ στρατηγοΰ τους νά χτυπήσουν στό ψαχνό καί άκολούθησαν τό σύνθημα πού έριξε ό λοχίας Βερταγκέρ (καλό είναι νά μένουν στή μνήμη τών άνθρώπων οσα ονόματα ά-φανών άγωνιστών της ελευθερίας έχουν διασωθεί): « Σύντροφοι, καταθέστε τά όπλα ! »


Ό στρατηγός Βιναί, επικεφαλής τών δυνάμεων τοϋ Θιέρσου, άναγκάσθηκε να δώσει τή διαταγή της υποχώρησης. Τήν ίδια ώρα ενα συμβολικό γεγονός κορύφωνε τήν ένταση της ιστορικής εκείνης μέρας : Ό Βικτόρ Ούγκώ κήδευε τόν γιό του Σάρλ. "Οπως 7ΐεριγράφει αύτή τή σκηνή ό Λισαγκαραί, μαχητής της Κομμούνας, δημοσιογράφος και συγγραφέας τοΰ κλασικού έργου Ιστορία της Κομμούνας τοϋ 1871:

Στήν πλατεία τής Βαστίλλης απλώθηκε άκρα σιγή. Πίσω άπό μιά νεκροφόρα πού ερχόταν άπό τό σταθμό τής 'Ορλεάνης ένας γέρος μέ ξέσκεπο κεφάλι άκολουθοΰσε μιά μακρά πομ7τή: ό Βι-κτόρ Ούγκώ κήδευε στό νεκροταφείο Πέρ-Λασαίζ τό σώμα τοϋ γιοΰ του Σάρλ. Οί Εθνοφρουροί παρουσίασαν όπλα και άνοιξαν τά οδοφράγματα γιά νά 7τεράσουν ή δόξα και ό θάνατος.

Συμβολική ή στιγμή: δύο μήνες άργότερα περνούσαν, μέσα άπό τά ίδια οδοφράγματα, ή δόξα και ό θάνατος τής Κομμούνας.

2. Κυρίαρχος ό ένοπλος λαός

Η άποτυχία της έπιχείρησης άφοπλισμοΰ τής Εθνοφρουράς έκανε τά μέλη τής « Κυβέρνησης Εθνικής Σωτηρίας » τοΰ Θιέρσου νά εγκαταλείψουν τήν πρωτεύουσα και νά καταφύγουν στις Βερσαλ-λίες. Ή εγκατάλειψη αύτή θεωρήθηκε ένδειξη πανικοΰ. Πραγμα-τικά, ή συναδέλφωση τοΰ στρατοΰ μέ τόν έξεγερμένο λαό και ή άρνηση τών έθνοφρουρών νά άνταποκριθοΰν στήν έκκληση τοΰ Θιέρσου και νά ταχθοΰν στό πλευρό της κυβέρνησης (ό ίδιος ό Θιέρσος άναγνώρισε άργότερα, μετά τήν πτώση τής Κομμούνας, ότι μόλις 500 ώς 600 έθνοφρουροί προσχώρησαν στις γραμμές του) έπέτρεπαν μιά τέτοια εκδοχή - κι αυτήν έσπευσαν νά υιοθετήσουν οί εξεγερμένοι. Συχνά οί έπαναστάτες έχουν τήν τάση νά θεωροΰν


τις τακτικές υποχωρήσεις τών αντιπάλων ώς οριστική ήττα τους, καί νά ύποτιμοϋν τή συσσωρευμένη πείρα τών ταξικών τους έ-χθρών. Αύτή ή υποτίμηση στάθηκε μιά άπό τις κύριες αιτίες καί γιά της Κομμούνας τήν ήττα.

Ό ίδιος ό Θιέρσος έξήγησε τήν τακτική σημασία της άποχώρησης της κυβέρνησης του άπό τήν πρωτεύουσα καταθέτοντας στήν έρευ-νητική κοινοβουλευτική έπιτροπή, μετά τήν ήττα της Κομμούνας:

Στις 24 Φεβρουαρίου [ 1848 ], ό βασιλεύς μοϋ είχε ζητήσει, όταν τά πράγματα έξελίσσονταν πολύ άσχημα, τή γνώμη μου γιά τό τί έπρεπε νά κάνουμε. Τοϋ άπάντησα ότι έπρεπε νά έγκαταλείψουμε τό Παρίσι, γιά νά επιστρέψουμε μέ τόν στρατηγό Μπυζό καί 50.000 άνδρες. ( . . . ) Ή πρότασή μου συνάντησε τότε σφοδρές άντιρρήσεις. Στις 24 Φεβρουαρίου δέν μπόρεσα νά πετύχω, άλλά έκείνη τή μέρα [στις 18 Μαρτίου 1871 ], κατανίκησα τις άντιρρή-σεις χάρη στήν όρθοφροσύνη καί τό θάρρος τών συναδέλφων μου.

Τό σχέδιο πού ό Θιέρσος δέν μπόρεσε νά θέσει σέ έφαρμογή τις μέρες της δημοκρατικής έπανάστασης τοΰ 1848, πέτυχε στήν προ-λεταριακή έπανάσταση τοΰ 1871. Θεωρήθηκε ιστορικό λάθος της Κομμούνας τό οτι άφησε τις δυνάμεις της άντίδρασης νά φύγουν άπό τό Παρίσι άνενόχλητες καί νά εγκατασταθούν στις Βερσαλλίες άπό όπου ό Θιέρσος μπόρεσε νά οργανώσει -καί μέ τήν πρωσική βοήθεια- τό στρατό πού θά έπνιγε στο αιμα τήν έπανάσταση.

Ή κριτική είναι αιτιολογημένη. Ό Θιέρσος μπορεί νά σύστησε τήν άποχώρηση τών κυβερνητικών δυνάμεων σύμφωνα μέ τό παλιό του σχέδιο, άλλά ή ίδια ή άποχώρηση είχε ολα τά στοιχεία της άτακτης ύποχώρησης. "Αν ή Εθνοφρουρά κυνηγούσε τις δυνάμεις τοΰ Θιέρσου, θά τις διέλυε χωρίς μεγάλη προσπάθεια. "Αλλωστε ό ίδιος έκεϊνος δειλός, πονηρός καί μοιραίος άνθρωπος της Γαλλίας τοΰ περασμένου αιώνα είχε προετοιμάσει μιά δεύτερη γραμμή υποχώρησης, πολύ πιο μακριά άπό τό Παρίσι. "Οταν ή Κομμούνα


κατάλαβε το λάθος της κι επιχείρησε να διώξει τον Θιέρσο άπό τις Βερσαλλίες μέ την έπιχείρηση τοϋ 'Απρίλη, κινήθηκε χωρίς σχέ-διο, άσυντόνιστα, καί απέτυχε.

'Ωστόσο σήμερα, γιά μας, στο τέλος τοΰ 20οΰ αιώνα και στήν έποχή τής κατάρρευσης τοΰ « ύπαρκτοΰ σοσιαλισμοΰ », σημασία δέν έχει αυτή ή κριτική, ούτε καί ή ιστοριογραφική έκθεση τών γεγονότων. Σημασία έχει αύτό πού ήταν καί είναι ή ούσιαστική συνεισφορά τής Κομμούνας στο έπαναστατικό-σοσιαλιστικό κίνη-μα : ή λύση πού έδωσε στο πρόβλημα τής έξουσίας, στή μορφή καί τή λειτουργία τοϋ προλεταριακοΰ κράτους. Σ ' αύτό άποκλειστικά θά σταθοΰμε.

Μέ τήν έγκατάλειψη της πρωτεύουσας άπό τήν άντιδραστική κυβέρνηση, κυρίαρχος έμεινε ό ένοπλος λαός, δηλαδή ή Εθνοφρου-ρά. "Ετσι, φυσιολογικά πλέον, ό ένοπλος λαός 7ΐήρε τή θέση τοΰ μόνιμου στρατοΰ καί θεσμοθετήθηκε ώς ή ένοπλη δύναμη τής προ-λεταριακής έπανάστασης - καί τής προλεταριακής έξουσίας. "Ο-πως λέει ό Μάρξ:

Τό Παρίσι, ή έδρα της παλιας κυβερνητικής ισχύος καί ταυτόχρονα τό κοινωνικό οχυρό τής έργατικής τάξης τής Γαλλίας, πήρε τά άρματα γιά νά άποκρούσει τήν άπόπειρα τοΰ Θιέρσου καί τών

'Αγροτικών νά αποκαταστήσουν καί νά διαιωνίσουν τήν παλιά κυ-βερνητική έξουσία πού τούς κληροδότησε ή Αυτοκρατορία. Τό Παρίσι μπόρεσε νά άντισταθεΐ μόνο καί μόνο έπειδή, έξαιτίας τής πολιορκίας, είχε άπαλλαγεΐ άπό τό στρατό καί τον ειχε άντι-καταστήσει μέ μιά Εθνοφρουρά, πού ό κύριος ογκος της άπαρτι-ζόταν άπό έργαζόμενους. Αύτό τό γεγονός δέν ειχε τώρα παρά νά μετατραπεί σέ θεσμό. Έτσι , τό πρώτο διάταγμα τής Κομμούνας ήταν ή κατάργηση τοϋ μόνιμου στρατοΰ καί ή αντικατάσταση του άπό τον ένοπλο λαό.

(Μάρξ, Ό 'Εμφύλιος Πόλεμος στη Γαλλία, "Απαντα Μάρξ-Ένγκελς, ο,π., τ. 22, σ. 331)


Πραγματικά, το πρώτο διάταγμα της Κομμούνας, πού εκδόθηκε στις 29 Μαρτίου και περιείχε τά πρώτα μέτρα της έπαναστατικής κυβέρνησης, όριζε ότι : « Ή Εθνοφρουρά είναι πλέον ή μόνη ένο-πλη δύναμη της πόλης, και ή άναδιοργάνωσή της θά πραγματοποι-ηθεί άμεσα ». Τό ίδιο διάταγμα μιλούσε, λίγο γενικόλογα άκόμη, γιά άποκατάσταση και άπλοποίηση τών δημοσίων υπηρεσιών. ΤΗ-ταν τά δυο μέτρα-κλειδιά τοϋ νέου κράτους πού θά οικοδομούσε ή Κομμούνα πάνω στά συντρίμμια τοΰ παλιοΰ, γραφειοκρατικού και στρατοκρατικού, κρατικού μηχανισμού. Σ ' αύτό όμως, πού είναι και τό κύριο θέμα μας, θά έπανέλθουμε, άφού πρώτα παρακολουθήσου-με ιστορικά τή γένεση της μορφής τής έξουσίας πού ονομάστηκε « Κομμούνα ».

Είδαμε ότι ή Κομμούνα έξέδωσε τό πρώτο της διάταγμα στις 29 τοΰ Μάρτη. Αύτό σημαίνει ότι στις 18 τοΰ Μάρτη δέν μποροΰμε νά μιλάμε άκριβώς γιά « Κομμούνα », παρόλο πού άπό κείνη τή σημαντική μέρα χρονολογείται ή γέννηση της.

3. Ή γένεση της Κομμούνας

Ή 18η Μαρτίου βρήκε τό Παρίσι μέ δύο οργανωμένες δυνάμεις, προπλάσματα της έπαναστατικής έξουσίας: τήν Εθνοφρουρά, πού αύτοδίκαια μπορούσε νά έχει τόν τίτλο τοΰ « ένοπλου λαοΰ » , και τούς άντιπροσώπους τών Είκοσι Δημοτικών Διαμερισμάτων τοΰ Παρισιού, πού άποτελοΰσαν ήδη μιά μορφή λαϊκής αύτοδιοίκησης, έτοιμης νά άναλάβει εύθύνες διακυβέρνησης.

Στήν οργάνωση τής Εθνοφρουράς και τής 'Αντιπροσωπείας τών Είκοσι Διαμερισμάτων ήταν έμφανής ό ρόλος πού έπαιξαν τά μέλη τοΰ γαλλικού τμήματος της Α' Διεθνοΰς. Παρόλες τις περιπέτειες αυτού τοΰ τμήματος στήν περίοδο τής Β' Αυτοκρατο-ρίας, παρά τό γεγονός ότι μέ τόν πόλεμο τά περισσότερα μέλη του είχαν σκορπίσει, τό 7τνεΰμα τής Διεθνοΰς περνούσε στις όργανω-


μένες λαϊκές δυνάμεις μέσω κυρίως άγωνιστών πού άνηκαν σ' αύτήν.

Αύτό δέν σήμαινε δτι οσοι άνηκαν στην πρώτη έκείνη διεθνή οργάνωση τών έργαζομένων ήταν μαρξιστές. Πολυκομματική και πολυφωνική, περιλάμβανε μαρξιστές, μπλανκιστές, προυντονιστές, γιακωβίνους, δημοκράτες σοσιοΛιστές - τάσεις, οργανώσεις καί άτομα πού εκπροσωπούσαν δλο το φάσμα τών σοσιαλιστών. Ό άγώνας γιά τήν ελευθερία καί το σοσιαλισμό ήταν ό κοινός σκοπός πού συνέδεε όλες αύτές τις δυνάμεις: ή Π ρώτη Διεθνής σέ τίποτα δέν εμοιαζε μέ τήν Τρίτη Διεθνή.

Στήν Κομμούνα, τή μεγαλύτερη επιρροή είχαν οί μπλανκιστές καί οί προυντονιστές. Οί μπλανκιστές άπαρτίσανε τήν « πλειοψη-φία » καί οί προυντονιστές τή « μειοψηφία », χωρίς να σβήνουν τήν έπιρροή καί τών άλλων τάσεων στή διαμόρφωση εκείνης της πρώ-της προλεταριακής εξουσίας. Είναι αυτονόητο ότι ή ύπαρξη τόσων τάσεων δημιουργούσε άντιθέσεις καί σέ βασικά ζητήματα στόχων καί προτεραιοτήτων, άλλά καί σέ καθημερινά, τρέχοντα, άκόμη καί σέ άσήμαντα μικροζητήματα.

Οί αντιθέσεις μάλιστα σέ μικροζητήματα φαίνεται οτι ταλαι-πώρησαν τήν Κομμούνα πολύ περισσότερο άπό τις διαφωνίες στα μεγάλα προβλήματα πού άντιμετώπιζε. Ενδεικτική είναι ή προσ-πάθεια τοϋ Μάρξ νά παρέμβει γιά νά τερματιστούν οί διαβρωτικές προσωπικές διαμάχες. Σέ γράμμα του σέ δύο άπό τούς πιο δια-λεχτούς κομμουνάρους, μέλη της Διεθνούς, τον Βαρλέν καί τον Φράνκελ |2, εγραφε - στις 13 Μαΐου, λίγες μέρες πριν άπό τήν πτώση της Κομμούνας :

Ή Κομμούνα φαίνεται οτι χάνει πολύ χρόνο σέ μπαγκατέλες καί σέ προσωπικές διαμάχες. Είναι φανερό πώς ύπάρχουν ξένες προς τούς εργάτες επιδράσεις. "Ολα αύτά δέν θά είχαν σημασία αν θά είχατε τον καιρό νά κερδίσετε τό χαμένο χρόνο.


Οί αντιθέσεις στα σημαντικά ζητήματα πάντως -δπως ήταν ή αντίθεση Κ.Ε. της Εθνοφρουράς καί της Επιτροπής τών Είκοσι Διαμερισμάτων στο θέμα τών έκλογών πού προκήρυξε ή Εθνο-φρουρά- ούδέποτε πήραν το χαρακτήρα έξοντωτικοΰ έσωτερικοϋ πολέμου γιά τήν έπιβολή της μιας άποψης, έστω κι αν ήταν ή άποψη της « πλειοψηφίας », γιά τή μονοπώληση της « ορθότητας » μιας θέσης, γιά τήν κατάκτηση της « ήγεμονίας ».

Τελικά υπερίσχυε τό πνεύμα της ενότητας καί της σύνθεσης, όπως τό έπέβαλλαν οί άνάγκες τών κρίσιμων εκείνων ήμερών καί τό δημοκρατικό πνεύμα πού έπικρατοϋσε στούς κόλπους της Κομ-μούνας. Τις ώρες της μάχης μέ τόν εχθρό ό μόνος « άνταγωνισμός » ήταν στον ήρωισμό καί στή θυσία.

Ή πιο ούσιαστική άντίθεση -πού έκδηλώθηκε άπό τις πρώτες μέρες της κατάληψης της εξουσίας- ήταν ή άντίθεση άνάμεσα στον δημοκρατικό « λεγκαλιστικό » καί στον άκρως « επαναστατικό » τρόπο άσκησης της έξουσίας, πού έκφράστηκε ώς άντίθεση άνάμε-σα στήν Κεντρική Επιτροπή της Εθνοφρουράς, όπου οί προυντο-νικές έπιδράσεις ήταν άρκετά ισχυρές, καί στήν Επιτροπή τών Είκοσι Διαμερισμάτων, όπου ήταν έντονότερες οί μπλανκιστικες επιδράσεις.

Τις άπόψεις της ή Επιτροπή τών Είκοσι Διαμερισμάτων τις είχε διατυπώσει άπό τόν Φεβρουάριο, μέ τή « Διακήρυξη Αρχών » πού ψηφίστηκε στή Γενική Συνέλευση τών Επιτροπών Επαγρύ-πνησης (19-23.2.1871). Σύμφωνα μ' αυτήν τήν άπόφαση, οί Ε π ι -τροπές έπρεπε νά άνασυγκροτηθούν καί νά άπομακρύνουν όλα τά στοιχεία πού ή νοοτροπία τους « δέν ήταν έπαρκώς Σοσιαλιστική

Έπαναστατική ». Κάθε μέλος έπρεπε νά ύπογράψει τή Διακήρυξη Αρχών πού ψηφίστηκε στή συνεδρία της 19 Φεβρουαρίου 13, όπου είναι έκδηλες οί μπλανκιστικές αντιλήψεις:

Προσπάθεια νά δημιουργηθεί ένα ήγετικό έπαναστατικό κόμμα, « Σοσιαλιστικό Έπαναστατικό », μέ τή δέσμευση όλων τών μελών τών Επιτροπών ότι θά άνήκουν σ' αύτό, άρνηση της άρχής της


πλειοψηφίας καί επιβολή της εξουσίας της « επαναστατικής μειο-ψηφίας », άρνηση τών εκλογικών διαδικασιών καί τών άντιπροσω-πευτικών σωμάτων κλπ. Ή Διακήρυξη της Επιτροπής τών Είκοσι Διαμερισμάτων περιείχε ώστόσο μιά πρώτη σκιαγραφία τοϋ προ-λεταριακοΰ κράτους, πού σημαίνει: συντριβή τοΰ άστικοΰ κράτους καί δημιουργία μιας εξουσίας τελείως νέας στή μορφή καί στο περιεχόμενο, πού θά άσκεΐται άμεσα άπό τούς έργαζόμενους, μέ κυρίαρχο τό ρόλο τοΰ προλεταριάτου καί μέ σκοπό τήν έξάλειψη τών τάξεων καί κάθε έκμετάλλευσης, συνεπώς τήν έξαφάνιση καί της ίδιας της έξουσίας.

Ό πρώτος λόγος πάντως, όταν ή έξουσία βρέθηκε στά χέρια τοΰ λαοΰ στις 18 τοΰ Μάρτη, άνηκε στήν Εθνοφρουρά, πού ήταν ό οπλισμένος γιά τήν προάσπιση της ελευθερίας της πατρίδας λαός, γέννημα της πολεμικής συγκυρίας, όταν ό στρατός βρισκόταν στό μέτωπο καί άνατέθηκε στό λαό ή φρούρηση τών πόλεων. Μέ τήν ντροπιασμένη ήττα τοΰ Ναπολέοντα Γ' , τήν κατάρρευση τής Δεύ-τερης Αύτοκρατορίας καί τήν άνακήρυξη της Δημοκρατίας, καί μπροστά στήν άντιδραστικότητα καί τις συνθηκολόγες διαθέσεις της « Κυβέρνησης Εθνικής Σωτηρίας », ό ρόλος της Εθνοφρουράς στό κυκλωμένο άπό τά πρωσικά στρατεύματα Παρίσι άλλαζε:

"Εγινε ό <( ένοπλος λαός » πού άγωνίζεται ταυτόχρονα καί γιά τήν προάσπιση της άνεξαρτησίας της χώρας του καί γιά τήν άπαλλαγή τοΰ λαοΰ άπό τούς έκμεταλλευτές του καί γιά τό στέριωμα τής δημοκρατίας καί γιά τήν άνάδειξη τοΰ ένοπλου λαοΰ σέ θεσμό τής πραγματικής δημοκρατίας μέ τήν κατάλυση τοΰ στρατοκρατι-κοΰ στηρίγματος της άστικής έξουσίας. 14

Μέσα άπό τις άποφάσεις καί τις διακηρύξεις τής Εθνοφρουράς μπορεί νά παρακολουθήσει κανείς μιά εξέλιξη πού κόβει, κυριο-λεκτικά, τήν άνάσα, καθώς μέρα μέ τή μέρα, άκόμη καί ώρα μέ τήν ώρα, συντελείται μιά ραγδαία ωρίμαση τής πολιτικής συνείδησης αύτών τών άνθρώπων πού, εργάτες, τεχνίτες καί μικροεπαγγελμα-τίες στή μεγάλη πλειονότητά τους, άνακάλυπταν μέσα άπό τήν


πράξη και θεμελίωναν τη θεωρία και την πρακτική της έπαναστα-τικής έξουσίας.

Βλέπουμε τήν Κ.Ε. τής Εθνοφρουράς, σέ προκήρυξή της της 4ης Μαρτίου, να υπογραμμίζει γιά πρώτη φορά τήν υπεροχή τοϋ ένο-πλου λαοΰ έναντι τών μόνιμων στρατών στήν άποτελεσματική υπερ-άσπιση τής πατρίδας. Λίγες μέρες άργότερα, στις 10 Μαρτίου, σέ νέα συνέλευση, ή Κ.Ε. θέτει πλέον άνοιχτά τό αίτημα της κατάργη-σης τοΰ μόνιμου στρατού:

"Οχι πιά μόνιμοι στρατοί, άλλά ολόκληρο τό έθνος οπλισμένο. ( . . . ) Τέρμα στήν καταπίεση, στήν υποδούλωση, στή δικτατορία κάθε λογής. Κυριαρχία τοΰ έθνους, πολίτες έλεύθεροι, πού θά διοικούν-ται κατά τή δική τους βούληση.

Αύτές ήταν οί θέσεις τών οργανωμένων λαϊκών δυνάμεων στό πο-λιορκημένο Παρίσι τόν Μάρτη τοΰ 1871. Στήν άλλη όχθη βρίσκον-ταν οί δυνάμεις της άντίδρασης, οχυρωμένες στήν Εθνοσυνέλευση όπου κυριαρχούσαν οί εκπρόσωποι τοΰ κεφαλαίου, τών εύγενών της έπαρχίας και της υπαίθρου, τών νοσταλγών της Αύτοκρατορίας, τής συνθηκολόγησης μέ τούς Π ρώσους και τής παλινόρθωσης της μοναρχίας. Ή ρήξη γινόταν άναπόφευκτη, κι ό Θιέρσος τήν έπέ-σπευσε μέ τήν έπιχείρηση άφοπλισμοΰ της Εθνοφρουράς, τήν αυγή της 18 Μαρτίου.

Μέ τήν άποτυχία τού εγχειρήματος και τή φυγή της κυβέρνησης τοΰ Θιέρσου στις Βερσαλλίες, ό λαός τοΰ Παρισιού βρέθηκε κυ-ριολεκτικά άπροετοίμαστος, μέ τήν έξουσία στά χέρια, στήν πρω-τεύουσα της επανάστασης: ούτε πολιτικές δυνάμεις μέ έτοιμο πρό-γραμμα ούτε « καταξιωμένες » πολιτικές προσωπικότητες υπήρ-χαν γιά νά πάρουν τήν ηγεσία και νά « οδηγήσουν » ή νά « καθοδη-γήσουν » τήν επανάσταση. "Οπως τονίζουν και οί συγγραφείς τής Κομμούνας τοϋ 1871, στις διακηρύξεις και τις τοιχοκολλήσεις τών πρώτων ήμερών τοΰ Μαρτίου δέν υπήρχαν άνάμεσα στά ονόματα


τών μελών της Κεντρικής Επιτροπής της Εθνοφρουράς παρά δύο σχετικά γνωστά ονόματα : τοΰ Βαρλέν καί τοΰ Άσσί . 15

Ό Ζύλ Βαλλές, δημοσιογράφος καί συγγραφέας, άπό τις εξέ-χουσες μορφές της Κομμούνας, έγραφε στις 19 Μαρτίου, δίνοντας μιά γλαφυρή εικόνα τών μελών τής επαναστατικής κυβέρνησης :

Δέν γνωρίζω κανέναν. Μοΰ λένε τά όνόματά τους, δέν τά έχω ξα-νακούσει. Είναι οί άντιπρόσωποι τών ταγμάτων (σ.σ.: της Εθνο-φρουράς ), γνωστοί μόνο στις συνοικίες τους. Κέρδισαν τήν έπιτυ-χία μέ το λόγο καί μέ τήν πράξη τους στίς, συχνά ταραχώδεις, συνελεύσεις άπό τις όποιες προήλθε ή ομοσπονδιακή οργάνωση. ( . . . ) Αύτή τή στιγμή δέν βρίσκονται παρά έξι ή επτά σ' αύτή τή μεγάλη αίθουσα (τοϋ Δημαρχείου) όπου εδώ καί λίγον καιρό χό-ρευε ή Αύτοκρατορία μέ τις χρυσοποίκιλτες στολές καί τις βρα-δινές τουαλέτες. Σήμερα, μισή ντουζίνα άγόρια μέ χοντροπάπου-τσα, μέ μάλλινους σκούφους, χωρίς έπωμίδες καί άορτηρες, είναι ή κυβέρνηση...

Τέτοιοι ήταν οί άνθρωποι πού έκαναν τήν Κομμούνα, καί έστησαν τήν πρώτη στήν 'Ιστορία καί τή γνησιότερη λαϊκή-προλεταριακή έξουσία.

4. Πρώτη πράξη, ή τιροκήρυξη εκλογών

Τό πρόβλημα της « νομιμοποίησης » τής έξουσίας ορθώθηκε άπό τις πρώτες ώρες της 18ης Μαρτίου μπροστά στίς οργανωμένες λαϊ-κές δυνάμεις μέ τή μορφή διλήμματος: αυτήν τήν έξουσία πού έπεσε στά χέρια τους μέσα σέ λίγες ώρες όφειλαν νά τήν κρατήσουν έπαναστατικώ δικαίω ή έπρεπε νά άσκήσουν προσωρινά καί μόνο καθήκοντα καί νά προχωρήσουν σέ μιά μορφή νόμιμης έξουσίας. Τή λύση τήν ύπαγόρευσε καί πάλι ή ιδια ή έπαναστατική άνάγκη.


Τή νύχτα της 18ης προς 19η Μαρτίου μέλη της Εθνοφρουράς έκαναν, μέ τή δική τους έπαναστατική πρωτοβουλία, τις αναγκαίες κινήσεις: ό Μπρυνέλ, πού ήταν άξιωματικός καί οδηγήθηκε άπο τις γνώσεις του της τακτικής, κατέλαβε το Δημαρχείο, κι αύτή τήν ένέργεια έπικύρωσε ή Κ.Ε. της Εθνοφρουράς, δηλώνοντας ότι θά παρέμενε σ' αύτό. Ή δεύτερη άπόφασή της ήταν νά άρει τήν κα-τάσταση πολιορκίας καί νά προκηρύξει δημοτικές εκλογές άπό όπου καί θά άναδεικνυόταν τό Συμβούλιο της Κομμούνας τοΰ Πα-ρισιοΰ. Τις άποφάσεις της αυτές τις κοινοποιούσε στήν πρώτη της, πανηγυρική προκήρυξη:

Πολίτες, ό λαός τοΰ Παρισιοΰ άποτίναξε τό ζυγό πού προσπάθη-σαν νά τοΰ έπιβάλουν. "Ηρεμος, ψύχραιμος χάρη στή δύναμή του, άντιμετώπισε χωρίς φόβο καί χωρίς προκλήσεις τους άναίσχυν-τους τρελούς πού θέλησαν νά μας άφαιρέσουν τήν ιερή παρακατα-θήκη τών έλευθεριών μας. Τούς εύχαριστοΰμε ολους, καί τώρα τό Παρίσι καί ή Γαλλία ας βάλουν μαζί τις βάσεις μιας Δημοκρα-τίας πού θά άνακηρυχθεΐ μέ όλες τις συνέπειες της, ώς ή μόνη κυβέρνηση πού θά κλείσει γιά πάντα τήν έποχή τών εισβολών καί τών έμφύλιων πολέμων. Αίρεται ή κατάσταση πολιορκίας. Ό λαός τοΰ Παρισιού καλείται στά τμήματά του γιά νά εκλέξει τις Κομμοΰνες του. Ή άσφάλεια τών πολιτών είναι έξασφαλισμέ-νη μέ τή συμβολή της Εθνοφρουράς.

Σέ προκήρυξή της προς τήν Εθνοφρουρά, ή Κ.Ε. καλούσε τούς έθνοφρουρούς νά προετοιμάσουν τις έκλογές γιά νά έπιβληθεϊ « ή άληθινή Δημοκρατία », καί δήλωνε τήν πρόθεσή της νά παραμείνει στο Δημαρχείο « έν ονόματι τοΰ λαοΰ ».

Ή άπόφαση γιά τις έκλογές προκάλεσε τήν άντίδραση της Ε -πιτροπής τών Είκοσι Διαμερισμάτων καί τήν εκδήλωση τών πρώ-των, μείζονος σημασίας, διαφωνιών. Σέ έντονη παρέμβαση του ό Ναπιά-Πικέ, άντιπρόσωπος τοΰ 1ου Διαμερίσματος, στή συνεδρία


της 21ης Μαρτίου κατηγόρησε την Κ.Ε. της Εθνοφρουράς ότι δέν έκανε « παρά μόνο λάθη » , και υποστήριξε τη θέση της Διακήρυξης

Άρχων τοϋ Φλεβάρη:

Τό Ιο Διαμέρισμα ήθελε επαναστατικά μέτρα καί οχι εκλογές. Νά εξεταστεί άν αΰριο τό πρωί δέν θά ήταν απολύτως επείγον νά μετατραπεί ή Κ.Ε. τής Εθνοφρουράς σέ Επιτροπή Κοινής Σωτη-ρίας, μέ τή συμμετοχή ορισμένων μελών της Αντιπροσωπείας τών Είκοσι Διαμερισμάτων.

Τελικά ή Αντιπροσωπεία τών Είκοσι δήλωσε ότι δεχόταν τις άποφάσεις τής Εθνοφρουράς, οχι γιατί αναγνώρισε τήν όρθότητά τους άλλά γιά να μή δώσουν, μέ τή διαφωνία τους, όπλα στήν άντίδραση. Ή κατηγορία ότι ή Κ.Ε. τής Εθνοφρουράς «προσχώ-ρησε στή νομιμότητα », επομένως «δέν μπορούσε πιά νά κάνει επανάσταση », άκούστηκε πολλές φορές άπό τήν πλευρά της Αν-τιπροσωπείας τών Είκοσι Διαμερισμάτων, άλλά οί κατηγορίες γιά «λεγκαλιστικές αυταπάτες » τής Κομμούνας επαναλήφθηκαν άπό πολλές πλευρές ώς καί στόν αίώνα μας.

Στή σταλινική περίοδο ή κριτική στήν Κομμούνα παίρνει τή «σκληρότερη» μορφή της, φτάνει ώς τήν έπίθεση έναντίον τής ίδιας τής έννοιας τής έλευθερίας, πού τήν ταυτίζει μέ τήν άστική ιδεολογία. Τυπικό δείγμα αύτης της κριτικής είναι τό άρθρο τοΰ Βικτόρ Λεντύκ στήν έπετειακή έκδοση της Pensee τοΰ 1951. Γρά-φει ό Λεντύκ:

'Άν ή Κομμούνα -κι αύτό άποτελεΐ τήν αιώνια δόξα της- είναι ή σκιαγράφηση τής δικτατορίας τοΰ προλεταριάτου, οί άνθρωποι πού τή ζοϋνε δέν έχουν, έκτος άπό κάποιες εξαιρέσεις, καθαρή εικόνα τών πραγματικών θεωρητικών δεδομένων τοϋ άγώνα τους. Πολύ απέχουν άπό τή συστηματική κριτική τών άξιών πού προ-τείνει ή κυρίαρχη τάξη. Οί κυριότερες άπό τις αδυναμίες, τά

Α. Η ΕΞΟΥΣΙΑ ΠΟΥ ΑΡΝΕΙΤΑΙ ΤΟΝ ΕΑΥΤΟ Τ Η Σ 45

μοιραία λάθη της Κομμούνας, απορρέουν άπό τήν ιδεολογική σύγ-χυση, τής οποίας Θύμα είναι ή έργατική τάξη, άκόμη κι δταν εξ-ορμά εναντίον τής αστικής τάξης πραγμάτων.

Δέν ύπάρχει πιο πειστικό παράδειγμα αύτής τής σύγχυσης και τών καταστροφικών της συνεπειών άπό αύτό πού έχει ώς άντικεί-μενό του τήν έννοια τής ελευθερίας, ή οποία κληρονομήθηκε άπό τήν άστική ιδεολογία και έγινε δεκτή χωρίς σέ βάθος κριτική άπό τούς κομμουνάρους. Σε όλη τή διάρκεια τής Κομμούνας θά δοΰμε τούς πρωταγωνιστές της νά σκοντάφτουνε πάνω σ' αύτό τό έμπό-διο. Ένώ δημιουργοϋν έναν καινούργιο τύπο Κράτους, ένώ άσκοϋν ούσιαστικά τή δικτατορία τής πλειοψηφίας πάνω στή μειοψηφία στηριγμένοι στήν ένοπλη δύναμη τοϋ προλεταριάτου, επικαλούν-ται συνεχώς, οχι τις αρχές της πάλης τών τάξεων πού έφαρμόζουν στήν πράξη, άλλά τις άρχές πού είχε εισαγάγει ή άστική τάξη στή δική της πολιτική πάλη. Βλέπουν στήν ελευθερία τό κλειδί πού άρκεϊ γιά νά άνοίξει τις πόρτες τοϋ καινούργιου κόσμου, γιά νά λύσει δλα τά προβλήματα. Κι άκόμη, είναι γι' αύτούς ή υπέρτατη άξία και ή μόνη πού μπορεί νά νομιμοποιήσει τήν πράξη τους.

Οί σταλινικής εμπνεύσεως κριτικοί της Κομμούνας καταλαμβάνον-ται άπό ρίγη άγανακτήσεως στό άκουσμα και μόνο της λέξης έ-λευθερία. Στό βάθος, μέ τελείως άντιιστορικό τρόπο, ψέγουν τήν Κομμούνα γιατί δέν έφάρμοσε τή « δικτατορία τοΰ προλεταριάτου » όπως τήν έννοοΰσε και τήν έφάρμοζε τό σταλινικό σύστημα και άποδίδουν στά κληρονομημένα άπό τή Γαλλική Επανάσταση « τα-μπού » τήν προσήλωση τών κομμουνάρων « στήν έξίσωση " έλευ-θερία = σοσιαλισμός " ένώ τό σωστό είναι " σοσιαλισμός = ελευ-θερία " », δπως λέει ό Λεντύκ. Είναι χαρακτηριστική ή άπορία του γιατί ή Κομμούνα είχε άφήσει έλεύθερο ώς και τόν άστικό Τύπο, επειδή δέν έπέτρεπε στον έαυτό της « νά πλήξει τήν έλευθε-ρία τοΰ Τύπου » έστω κι άν αύτός ό Τύπος τή χτυπούσε και τή συκοφαντούσε.

4 6 ΚΟΜΜΟΥΝΑ TOY 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ:

Ωστόσο, στις εκλογές γιά τήν άνάδειξη τών δημοτικών άρχών τών διαμερισμάτων τοϋ Παρισιοΰ καί τοϋ Συμβουλίου της Κομμού-νας κέρδισε τή συντριπτική πλειοψηφία τών δήμων τοϋ Παρισιοΰ, παρά τήν « έλευθερία » πού άναγνώριζε καί στούς έχθρούς της. Άπό τό μυαλό τοΰ Λεντύκ, καί όλων τών όμοια μ ' αυτόν σκεπτόμενων, δέν πέρασε ποτέ ή ιδέα πώς οί κατακτήσεις τής Γαλλικής Επα-νάστασης ήταν κατακτήσεις καί τοΰ γαλλικοΰ προλεταριάτου, είχαν βαθιά ριζώσει στή συνείδηση του, καί έβρισκαν τό δρόμο τους καί στήν έπαναστατική έξουσία του.

Ό Μάρξ θεώρησε λάθος της Κομμούνας τήν άμεση προκήρυξη τών έκλογών, άλλά γιά άλλο λόγο, πού συνδέεται μέ τό πρώτο καί βασικό λάθος της: άντί νά καταδιώξει τις δυνάμεις τοΰ Θιέρσου καί νά έμποδίσει τήν έγκατάστασή τους στίς Βερσαλλίες, άσχολή-θηκε μέ τήν προετοιμασία τών έκλογών. Σ ' αυτήν τήν κριτική κανείς δέν μπορεί νά έχει άντίρρηση.

5. Ό λαός γιορτάζει τήν -εκλογική- νίκη τον

Οί έκλογές έγιναν στις 26 Μαρτίου, καί ό λαός τοΰ Παρισιοΰ άπέκτησε, μέ τήν έλεύθερη έκφραση της θέλησής του, τό Συμβούλιο της Κομμούνας, αύτό πού άπλούστερα ονομάστηκε μονολεκτικά « Κομμούνα ». Τό άποτέλεσμα ήταν θριαμβευτικό γιά τούς ύποψή-φιους τοΰ παρισινοΰ λαοΰ πού κατόρθωσε, μέσα σ' εκείνες τις συν-θήκες τοΰ έπαναστατικοΰ άναβρασμοΰ, νά οργανώσει έλεύθερες, μέ ολη τή σημασία τής λέξης, έκλογές: ύποψήφιοι ήταν καί άστοί, πρώην δήμαρχοι καί άντιδήμαρχοι. Οί άστικές συνοικίες τοΰ Πα-ρισιοΰ έδωσαν τήν προτίμηση τους σέ 15 άπ' αύτούς - οί περισσό-τεροι άπό τούς οποίους παραιτήθηκαν μέ διάφορα προσχήματα. Π.χ., ένας άπό τούς πιο κυνικούς έκλεγμένους άστούς παραιτήθηκε μ ' αύτό τό αιτιολογικό: « Ή εντολή μου ήταν γιά τήν άσκηση καθαρά δημοτικών καθηκόντων. Εφόσον έδώ γίνεται λόγος γιά


την κατάργηση τών νόμων καί γιά μιά Κομμούνα-Πολεμικό Συμ-βούλιο, δέν έχω δικαίωμα νά παραμείνω ».

Στις 28 Μαρτίου βγήκαν τά τελικά άποτελέσματα, καί ό κατά-λογος τών έκλεγμένων πιά μελών της Κομμούνας άνακοινώθηκε στις 200 χιλιάδες λαού πού είχαν συγκεντρωθεί μπροστά στό Δη-μαρχείο. Ό Ρανβιέ, μέλος της Κ.Ε. της Εθνοφρουράς, έκλεγμένος άντιπρόσωπος τοΰ 20οΰ Διαμερίσματος στό Συμβούλιο της Κομ-μούνας, μπόρεσε νά πει μόνο δυο λόγια στούς συγκεντρωμένους πολίτες καί εθνοφρουρούς:

Ή καρδιά μου είναι πλημμυρισμένη άπό τόση χαρά πού δέν μπορώ νά βγάλω λόγο. Επιτρέψτε μου μόνο νά δοξάσω τό λαό τοϋ Πα-ρισιοΰ γιά το μεγάλο παράδειγμα πού έδωσε σήμερα στον κόσμο.

Κι όταν διαβάστηκε ό κατάλογος αυτών πού άποτελοΰσαν πιά την Κομμούνα τοΰ Παρισιοΰ κι άντήχησε ή Μασσαλιώτιδα, κι έγινε ή έπίσημη άνακήρυξη της Κομμούνας σέ έξουσία τοΰ έπαναστατη-μένου λαοΰ, καμιά περιγραφή δέν θά μποροΰσε νά άποδώσει τόν ένθουσιασμό, τή χαρά, τή συγκίνηση τοΰ λαοΰ πού πανηγύριζε τή δική του νίκη. 16

Τήν ίδια μέρα ή Κεντρική Έπιτρο7τη της Εθνοφρουράς παρέ-δινε τήν έξουσία στήν Κομμούνα. Ή προκήρυξή της είναι ένα άνεπανάληπτο ιστορικό ντοκουμέντο:

Πολίτες, σήμερα παραβρεθήκαμε στήν πιο μεγαλειώδη λαϊκή συγκέντρωση πού είδαν ποτέ τά μάτια μας, πού συγκλόνισε ποτέ τις ψυχές μας: τό Παρίσι άνοιγε τό βιβλίο της 'Ιστορίας σέ μιά λευκή σελίδα κι άπόθετε σ' αύτήν τό πανίσχυρο ονομά του. ( . . . ) Οί κατάσκοποι πού έχουν γλιστρήσει μέσα στις γραμμές μας, ας πανε νά τούς περιγράψουνε τό μεγαλειώδες θέαμα ενός λαοΰ πού άνακτα τήν κυριαρχία του καί, ύτυέρτατη φιλοδοξία, τήν άνακτα κραυγάζοντας: « Τή ζωή μας γιά τήν Πατρίδα! » Πολίτες, στα


χέρια σας αποθέτουμε τό έργο πού μας αναθέσατε, κι αύτη την τελευταία στιγμή της εφήμερης έξουσίας μας, πριν νά έπανέλθου-με οριστικά στις άρμοδιότητες τής Επιτροπής της Εθνοφρουράς, αρμοδιότητες πού τά γεγονότα μας είχαν υποχρεώσει νά εγκατα-λείψουμε, θέλουμε νά σας ποϋμε ένα εύχαριστώ.

Ή επόμενη παράγραφος της προκήρυξης έχει ιδιαίτερη σημασία, γιατί σ' αύτήν περιέχεται ή πολιτική φιλοσοφία τής Κ.Ε. της 'Ε-θνοφρουράς - πού συγκέντρωσε τά πυρά της σταλινικού τύπου κριτικής καί θεωρήθηκε ή κύρια αίτια τής ήττας της Κομμούνας :

Βοηθούμενοι στό έργο μας άπό τόν θαυμαστό πατριωτισμό σας κι άπό τή φρόνησή σας, φέραμε σέ πέρας, χωρίς νά προσφύγουμε στή βία άλλά καί χωρίς άδυναμία, τούς όρους της έντολής μας. Παρό-λο πού τήν πορεία μας εμπόδιζε ή πίστη στή νομιμότητα πού μας άπαγόρευε νά λειτουργήσουμε ώς κυβέρνηση, κατορθώσαμε ω-στόσο, στηριγμένοι πάνω σας, νά προετοιμάσουμε μέσα σέ οκτώ ήμέρες μιά ριζική επανάσταση. Γνωρίζετε τις πράξεις μας, καί τις ύποβάλλουμε στήν κρίση σας μέ τήν περηφάνια τοΰ έπιτελε-σθέντος καθήκοντος. Π ρίν όμως περάσουμε άπό τό δικαστήριο της γνώμης σας, θέλουμε νά ποΰμε πώς τίποτα δέν έφτασε σέ πέρας παρά μόνο άπό σας: θέλουμε να διακηρύξουμε μέ ολη τή δύναμη τής φωνής μας πώς έσεϊς, ό άπόλυτος καί νόμιμος κύριος, δείξατε τή δύναμή σας κυρίως μέ τή μεγαλοψυχία σας κι ότι, άν απαιτή-σατε καί επιβάλατε τις διεκδικήσεις σας, ποτέ δέν κάνατε χρήση άντιποίνων.

Τίς θέσεις της Εθνοφρουράς συμπληρώνει ή δήλωση της προς τούς έκλεγμένους άντιπροσώπους στήν Κομμούνα:

Εκλεγμένοι πολίτες τοϋ Παρισιοΰ, ή Κεντρική Επιτροπή σας παραδίνει τίς επαναστατικές εξουσίες της. Επανερχόμαστε στά


καθήκοντα που ορίζονται άπό τόν κανονισμό μας. Ή Κ.Ε. δέν πρόκειται νά άναμειχθεϊ στις πράξεις τής Κομμούνας, τής μόνης νόμιμης έξουσίας. Θά τις κάνει σεβαστές καί θά περιορισθεί στήν άναδιοργάνωση τής Εθνοφρουράς.

Μ' αύτή τή διακήρυξη ή Κ.Ε. της Εθνοφρουράς ολοκλήρωνε τή φυσιογνωμία της Κομμούνας-προτύπου τοΰ προλεταριακοΰ κρά-τους. Μέ τήν παραίτηση της άπό κάθε άσκηση έξουσίας πλουτίζει τήν εξουσία τοΰ προλεταριάτου μέ ένα σημαντικό στοιχείο : άκόμη κι όταν ό μόνιμος στρατός έχει άντικατασταθεΐ άπό τόν ένοπλο λαό, δέν παύει νά είναι έπικίνδυνη, και γι ' αύτό άνεπίτρεπτη, ή άνάμειξη τών οπλών στή διακυβέρνηση.

"Ετσι ή Κομμούνα, πού καταργεί τό χωρισμό τών έξουσιών όπως τόν καθόρισε ή πολιτική σκέψη τοΰ 18ου αιώνα και κατοχυρώθηκε άπό τή Γαλλική Επανάσταση, εισάγει έναν άλλο χωρισμό: ή κα-θαρά κυβερνητική έξουσία χωρίζεται άπό τό ένοπλο τμήμα της, έστω κι άν αύτό είναι « ένοπλος λαός » μέ εκλεγμένους άξιωματι-κούς, βάζοντας μ' αυτόν τόν τρόπο φραγμό σέ κάθε κίνδυνο άνα-βίωσης τοΰ μιλιταρισμού καί κάθε τάσης βοναπαρτισμοΰ.

Ό γιορτασμός άπό τό λαό τής έκλογικής του νίκης έδινε ένα χτύπημα -πού θά μπορούσε νά είναι συντριπτικό γιά πάντα- στόν μπλανκισμό καί στήν περιφρόνησή του προς τήν έκλογική διαδι-κασία, στό δόγμα του ότι οί « έπαναστατικές μειοψηφίες » έπιβάλ-λουν τή θέληση τους πάνω στήν πλειοψηφία άπό μόνο τό λόγο ότι άνακηρύσσουν τόν εαυτό τους σέ μοναδικούς άξιους νά άναλαμβά-νουν τήν έπαναστατική έξουσία καί νά άναδεικνύουν τά όργανα τής έξουσίας.

Στήν πραγματικότητα ό μπλανκισμός ήταν ή « άριστοκρατική » άντίληψη πώς ή έπαναστατική συνείδηση άποτελεΐ προνόμιο τών λίγων φωτισμένων έπαναστατών, πού άποκτοΰν έτσι τό δικαίωμα νά χειραγωγούν τό λαό, άποκλείοντάς του τό δικαίωμα τής μεγάλης πολιτικής κινητοποίησης καί πολιτικής συνειδητοποίησης πού είναι


ή εκλογική διαδικασία. Σ ' αύτήν τήν αντίληψη έχει άσκήσει πολύ αξιοπρόσεχτη κριτική ή Ρόζα Λούξεμπουργκ, όταν τό Μπολσεβί-κικο Κόμμα ματαίωσε τις έκλογές της Συντακτικής Συνέλευσης καί ανακήρυξε τά Σοβιέτ σέ μοναδικά όργανα έξουσίας (βλ. σχε-τικά Ρ. Λούξεμπουργκ, Ή Ρωσική Επανάσταση).

Β '

Η ΚΡΙΤΙΚΗ Σ Τ Η Ν ΚΟΜΜΟΥΝΑ

Χάρη στη μάχη που έδωσε το Παρίσι, ή πάλη της εργατικής τάξης εναντίον της καπιταλιστικής τάξης καί τοΰ Κράτους της μπήκε σέ καινούργια φάση. "Οποια κι αν θα είναι ή έκβαση της, έχουμε πλέον ένα νέο σημείο εκκίνησης μέ παγκόσμια ιστορική άξία.

Κ. Μάρξ, Γράμμα στον Κούγχελμαν, 17.4.1871

1. Άπό τήν κριτική τών μπλανκιστών στήν κριτική τον Μάρξ

"Ολες οί θέσεις πού περιέχονται στίς διακηρύξεις τοϋ Συμβουλίου της Κομμούνας και της Κ.Ε. της Εθνοφρουράς άπαιτοΰν ξεχωριστή άνάλυση. Πριν δμως άναφερθοΰμε στίς σημαντικότερες, σωστό είναι νά σταθοΰμε στήν κριτική πού προκάλεσαν οί διακηρύξεις, οί πράξεις καί οί παραλείψεις της Κομμούνας, άλλά καί, ειδικότε-ρα, της Εθνοφρουράς γιά τό σύντομο διάστημα πού ήταν, έκ τών πραγμάτων, έπαναστατική έξουσία.

Είδαμε ότι οί άντιθέσεις στούς κόλπους της Κομμούνας άρχισαν πριν άκόμη άπό τήν εκλογή καί τήν έπίσημη άνακήρυξή της, άπό τήν ίδια τήν 18η Μαρτίου. Προήλθαν άπό τούς μπλανκιστές, καί έκφράζανε τήν άντίθεση άνάμεσα στήν Επιτροπή τών Είκοσι Δια-μερισμάτων καί στήν Κεντρική Επιτροπή της Εθνοφρουράς. Ή κριτική τών μπλανκιστών μπορεί νά συνοψιστεί στή φράση « ή Κ.Ε. της Εθνοφρουράς προσχώρησε στή νομιμότητα, έπομένως δέν μπορεί πιά νά κάνει έπανάσταση, θέλαμε έπαναστατικά μέτρα κι οχι έκλογές ».

Δύσκολα μπορεί νά διακρίνει κανείς ποιά « έπαναστατικά μέ-τρα » δέν πήρε ή Κομμούνα, καί θά τά είχαν πάρει οί μπλανκιστές αν μπορούσαν νά έπιβάλουν τις άπόψεις τους. "Αν θεωρήσουμε ώς « έ-παναστατικά μέτρα » αύτά πού πρότειναν οί μπλανκιστές στή « Δια-κήρυξη 'Αρχών », τότε θά πρέπει νά θεωρηθεί εύτύχημα ή άρνηση της Κομμούνας νά τά υιοθετήσει. "Οσο γιά τήν κριτική τους στήν <( κοινωνική » πολιτική της Κομμούνας, γιατί δέν πήρε μέτρα όπως θά ήταν, π.χ., ή επίταξη τών πολυτελών μεγάρων γιά τή λύση τοΰ οξύτατου στεγαστικού προβλήματος τών έργατών τοΰ Παρισιού,

S3


τέτοια μέτρα μόνο μιά ύπεραριστερή αισιοδοξία γιά τή σταθερότη-τα της επαναστατικής έξουσίας θά μπορούσε νά τά εμπνέει. 17

Ό Μάρξ, άντίθετα, βλέπει πολύ θετικά τά μέτρα πού πήρε ή Κομμούνα τόσο γιά τούς εργάτες οσο καί γιά τά μεσαία στρώματα καί τά καταγράφει μέ ιδιαίτερη φροντίδα στά προσχέδιά του, γιά νά τά άξιολογήσει στό τελικό κείμενο τοΰ 'Εμφυλίου Πολέμου στη Γαλλία. Ειδικά θεωρεί έπιτυχημένα τά μέτρα γιά τά μεσαία στρώ-ματα (ρύθμιση τών ληξιπρόθεσμων χρεών κ.ά.), γιατί έφεραν αύτά τά στρώματα στό πλευρό τοΰ προλεταριάτου. 18

Γενικά, οί εκτιμήσεις τοΰ Μάρξ γιά τό έργο τής Κομμούνας στή σύντομη ζωή της δέν έχουν τίποτα κοινό μέ τήν επαναστατική άνυ-πομονησία τών μπλανκιστών. "Οπως γράφει στον 'Εμφύλιο Πόλε-μο, τό προλεταριάτο δέν περίμενε θαύματα άπό τήν Κομμούνα, ούτε ειχε έτοιμες κάποιες ούτοπίες γιά νά τίς έπιβάλει μέ « διάταγμα τοΰ λαοΰ ». Ξέρει ότι :

Γιά νά πετύχει τήν άπελευθέρωσή του καί μαζί μ' αύτήν νά πετύ-χει τήν άνώτερη μορφή προς τήν οποία ή σημερινή κοινωνία τείνει άκαταμάχητα μέσα άπό τίς ίδιες τίς οικονομικές της μορφές, πρέπει νά περάσει άπό μακρόχρονους αγώνες, μέσα άπό σειρά ιστορικών διαδικασιών, πού μεταβάλλουν τίς συνθήκες καί τούς άνθρώπους. Δέν έχει νά πραγματοποιήσει κάποια ιδεώδη, άλλά νά ελευθερώσει τά στοιχεία τής νέας κοινωνίας πού κυοφορεί ή ιδια ή παλιά, καταρρέουσα άστική κοινωνία.

( "Απαντα, ο.π., τ. 22, σ. 335)

Αύτό δέν σημαίνει οτι παραγνωρίζει τά ούσιαστικά λάθη τής Κομ-μούνας, λάθη πού ήταν καθοριστικά γιά τήν πορεία αύτης της πρώτης έξουσίας τοΰ προλεταριάτου. Τό πρώτο καί τό πιο καίριο λάθος, όπως είδαμε καί πιο πάνω, τό είχε επισημάνει ό Μάρξ άπό τήν πρώτη στιγμή: ήταν ότι ή Κομμούνα δέν έδιωξε μακριά άπό τό Παρίσι τίς δυνάμεις τοΰ Θιέρσου όταν ειχε αύτή τή δυνατό-

Β. Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΚΟΜΜΟΥΝΑ 55

τητα, άλλά στράφηκε άμέσως στην προετοιμασία τών έκλογών. "Αλλη μιά παράλειψη της Κομμούνας πυροδότησε την κριτική: ή

άρνησή της νά παραβιάσει τά χρηματοκιβώτια τοΰ ύπουργείου Οι-κονομικών καί νά πάρει τό θησαυρό τών 4.600.000 φράγκων πού περιείχαν. Αύτά τά χρήματα θά ήτανε σωτήρια, καθώς τό Παρίσι λιμοκτονούσε. 'Αλλά τά κλειδιά τών χρηματοκιβωτίων βρίσκονταν στίς Βερσαλλίες καί οί κομμουνάροι -πρώτος ό Βαρλέν- θεώρησαν άπαράδεκτο νά κάνουν διάρρηξη! Αύτή ή εντιμότητα θεωρήθηκε άσυμβίβαστη μέ τήν « έπαναστατική έντιμότητα » , πού είναι ή λή-ψη κάθε πρόσφορου μέτρου γιά τή νίκη τής έπανάστασης.

Άλλά ή τιμιότητα ήτανε γενικό γνώρισμα εκείνων τών επανα-στατών. Είναι γνωστός ό τρόπος μέ τον όποιο ή Κ. Ε. της Εθνοφρου-ράς άπέρριψε πρόταση γιά αύξηση τοΰ πενιχρού μισθοΰ τών έθνο-φρουρών: « Μέ τή σημερινή κατάσταση είναι άνήθικο νά πάρουμε αύξηση. Ζήσαμε μέ τις τριάντα δεκάρες μας, μ ' αύτές θά ζήσουμε καί τώρα », ήταν ή άπάντηση πού έδωσε ένα μέλος της Κ.Ε., κι ή άπάντηση αύτή υιοθετήθηκε άπό όλους. "Αλλωστε, ένα άπό τά βα-σικά μέτρα της Κομμούνας ήταν ό μισθός τών εκλεγομένων σέ δημόσιο λειτούργημα νά μήν ξεπερνάει τό μισθό τοΰ μέσου εργάτη.

Ό Μάρξ σέ γράμμα του στόν Λήμπκνεχτ, μέ ήμερομηνία 6 Απριλίου 1871, διαβλέποντας τήν ήττα τής Κομμούνας, γράφει:

Οί Παριζιάνοι κάμπτονται, είναι φανερό, κι άπό δικό τους λάθος, άλλά ένα λάθος πού στο κάτω κάτω οφείλεται στήν υπερβολική τους τιμιότητα. Ή Κεντρική Επιτροπή κι έπειτα ή Κομμούνα άφησαν σ' αύτό τό άθλιο έκτρωμα, τό Θιέρσο, τό χρόνο νά συγ-κεντρώσει τις έχθρικές δυνάμεις, 1) γιατί, άπό βλακεία, δέν θέλη-σαν νά άρχίσουν τον έμφύλιο πόλεμο, λές καί δέν τόν είχε άρχίσει πρώτος ό Θιέρσος όταν πήγε νά άφοπλίσει μέ τή βία τό Παρίσι, λές καί ή Εθνοσυνέλευση, πού κλήθηκε νά άποφασίσει γιά πόλε-μο ή ειρήνη μέ τούς Π ρώσους, δέν είχε κιόλας κηρύξει τόν πόλεμο στή δημοκρατία ! 2 ) γιά νά μήν κατηγορηθούν οτι σφετερίσθηκαν


τήν έξουσία έχασαν πολύτιμο χρόνο μέ τις εκλογές τής Κομμού-νας, τής οποίας ή οργάνωση κλπ. χρειάστηκε κι άλλο χρόνο, άντί νά βαδίσουν στις Βερσαλλίες άμέσως μετά τήν ήττα τής άντιδρα-σης στο Παρίσι...

( "Απαντα, ο.π., τ. 44, σ. 128)

Λίγες μέρες άργότερα, στό γράμμα του στον Κούγκελμαν (12.4), έπαναλαμβάνει τις ίδιες εκτιμήσεις γιά τά λάθη της Κομμούνας, άλλά μέ διαφορετικό 7τνεΰμα, μέ κατανόηση γιά τις αίτιες καί μέ όλο τό θαυμασμό γιά τά πραγματικά επιτεύγματα τής επανάστα-σης τών εργατών τοΰ Παρισιού:

Στό τελευταίο κεφάλαιο τής «18 Μπρυμαίρ » μου σημειώνω, όπως θά δεις άν τό ξαναδιαβάσεις, ότι ή επόμενη προσπάθεια της επανάστασης στή Γαλλία θά συνίσταται οχι πιά στό 7τέρασμα τοϋ γραφειοκρατικοΰ στρατιωτικού μηχανισμοΰ σέ άλλα χέρια, όπως γινόταν ώς τώρα, άλλά στήν καταστροφή του. Αύτή είναι ή προϋπόθεση γιά κάθε πραγματικά λαϊκή έπανάσταση στήν εύρω-παική ήπειρο. Αύτό άκριβώς έπεχείρησαν οί ήρωικοί μας σύντρο-φοι στό Παρίσι. Μέ τί ευλυγισία, μέ τί ιστορική πρωτοβουλία, μέ τί ικανότητα αυτοθυσίας είναι προικισμένοι αυτοί οί Παριζιάνοι! Πεινασμένοι καί κατεστραμμένοι έξι ολόκληρους μήνες άπό τήν ντόπια προδοσία πιότερο παρά άπό τόν εχθρό, έξεγέρθηκαν κάτω άπό τις πρωσικές ξιφολόγχες σάν νά μήν υπήρξε ποτέ πόλεμος άνάμεσα στή Γαλλία καί στή Γερμανία, σάν νά μή βρισκόταν μπροστά στις πύλες τοΰ Παρισιοΰ ό ξένος! Ή ιστορία δέν έχει γνωρίσει ώς τώρα παράδειγμα τόσο μεγαλειώδες! ΛΑν υποκύ-ψουν, μοναδική αιτία θά είναι ή « ψυχική καλοσύνη » τους. Έπρε-πε νά είχαν βαδίσει στις Βερσαλλίες μόλις άφήσανε ελεύθερο τό πεδίο πρώτα ό Βιναί κι ύστερα τά αντιδραστικά στοιχεία τής

Εθνοφρουράς. Άπό ευσυνειδησία, άφησαν νά περάσει ή εύνοϊκή στιγμή. Δέν θέλησαν νά αρχίσουν τον εμφύλιο πόλεμο, λές κι αύτό


τό άθλιο έκτρωμα, ό Θιέρσος, δέν τόν είχε άρχίσει όταν επιχεί-ρησε να αφοπλίσει τό Παρίσι. Δεύτερο λάθος: ή Κεντρική Επ ι -τροπή (σ.σ.: της Εθνοφρουράς) πολύ γρήγορα παρέδωσε τις άρμοδιότητές της γιά νά τις άναλάβει ή Κομμούνα. Καί πάλι άπό ύπερβολικά μεγάλη εύαισθησία σέ « ζητήματα τιμής » ! "Ο-πως κι αν είναι, ή εξέγερση τοϋ Παρισιού, άκόμη κι αν τήν κα-τασπαράξουν οί λύκοι, τά γουρούνια καί τά σκυλιά της παλιας κοινωνίας είναι τό πιο δοξασμένο κατόρθωμα τοΰ κόμματος μας 19

ύστερα άπό τήν έξέγερση τοΰ Παρισιού τοΰ 'Ιουνίου.

(απ., σ. 131)

Σ ' αύτές τις έκτιμήσεις τοΰ Μάρξ δέν θά είχε κανείς τίποτα νά προσθέσει. "Ισως στίς έξι μέρες πού μεσολάβησαν άπό τό γράμμα στον Λήμ7τκνεχτ ωρίμασαν οί έκτιμήσεις του γιά τήν Κομμούνα, ή ύπερβολική έντιμότητα έπαψε νά είναι « βλακεία », καί βρήκε τή θέση της ή άληθινή προσφορά της Κομμούνας.

Στό επόμενο γράμμα του στον Κούγκελμαν (17.4) ξεκαθαρίζει, μέσα σέ πολύ λίγες γραμμές καί μέ άφετηρία τό ρόλο τοΰ τυχαίου στήν ιστορία, δύο άκόμη βασικά ζητήματα της έπανάστασης τοΰ Μάρτη καί τοΰ ρόλου τους στήν -άναμενόμενη πιά- ήττα της Κομ-μούνας : τήν παρουσία τών Π ρώσων στό γαλλικό έδαφος καί σέ απόσταση άνα7ΐνοής άπό τό Παρίσι, καί άν, παρά τή γερμανική κατοχή, δηλαδή κάτω άπό τόσο άντίξοες συνθήκες, έπρεπε νά κάνει ή έργατική τάξη τήν έπανάστασή της:

Προφανώς θά ήταν πολύ βολικό νά κάνεις τήν παγκόσμια ιστορία άν δέν μπαίνεις στή μάχη παρά μόνο « μέ σίγουρα εύνοϊκές συνθή-κες ». Άπό τό άλλο μέρος, θά είχε (σ.σ.: ή ιστορία) μυστικιστικό χαρακτήρα άν τά « τυχαία » δέν έπαιζαν σ' αύτήν κανένα ρόλο. Αύτά τά τυχαία μπαίνουν φυσικά στή γενική πορεία άνάπτυξης καί ίσοσταθμίζονται μέ άλλα τυχαία. Άλλά ή έπιτάχυνση καί ή καθυστέρηση εξαρτώνται κατά πολύ άπό τέτοια « τυχαία », στά

5 » ΚΟΜΜΟΥΝΑ TOY 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου AIIJNA;

όποια περιλαμβάνεται τό « τυχαίο » τοΰ χαρακτήρα τών ήγετών πού πρώτοι μπαίνουν επικεφαλής τής πορείας.

(απ., σ. 137)

Ποιό ήταν λοιπόν τό τυχαίο, τό απρόβλεπτο καί συμπτωματικό πού καθόριζε σέ μεγάλο βαθμό τήν τύχη της Κομμούνας:

Σ' αύτήν τήν περίπτωση, δέν χρειάζεται να άναζητήσεις τό δυσ-οίωνο καί άποφασιστικό μ τυχαίο » στίς γενικές συνθήκες τής γαλλικής κοινωνίας, άλλά στήν παρουσία τών Π ρώσων στή Γαλ-λία καί στή θέση πού κατείχαν τόσο κοντά στο Παρίσι.

Άλλά αύτή τήν παρουσία τών Π ρώσων τήν ήξεραν πολύ καλά οί έξεγερμένοι τοΰ Παρισιοΰ. Πώς 7τηραν λοιπόν τήν παρακινδυνευ-μένη άπόφασή τους; Ή άπάντηση τοΰ Μάρξ είναι πώς, σέ ορισμέ-νες στιγμές άποφασίζεις οχι μέ τό κριτήριο τής πλέον εύνοϊκής συγκυρίας άλλά μέ τό -μακροπρόθεσμο- ήθικό κριτήριο :

Οί Παριζιάνοι τό γνώριζαν αύτό πολύ καλά. 'Εξίσου καλά τό γνώριζαν καί τά άστικά καθάρματα τών Βερσαλλιών. Γ ι ' αύτό άκριβώς έβαλαν τούς Παριζιάνους μπροστά στο δίλημμα ή νά αποδεχτούν τήν πρόκληση ή νά ύποκύψουν άμαχητί. Στή δεύτε-ρη περίπτωση ή ήθική κατάπτωση της έργατικής τάξης θά ήταν πολύ μεγαλύτερο δυστύχημα άπό τήν άπώλεια ένός άριθμοΰ « ήγετών ».

ΤΗταν λοιπόν μιά άπελπισμένη, έκ τών προτέρων καταδικασμένη μάχη, πού δόθηκε όχι γιά ένα άμεσο παρόν της έργατικής τάξης της Γαλλίας άλλά γιά τό μέλλον τοϋ έργατικοΰ κινήματος συνολι-κά ; Ό Μάρξ αύτό υποστηρίζει:

Χάρη στή μάχη πού έδωσε τό Παρίσι, ή πάλη της έργατικής τάξης έναντίον τής καπιταλιστικής καί τοΰ καπιταλιστικού Κρά-


τους της μπήκε σέ καινούργια φάση. "Οποια κι άν θα είναι ή έκβαση, έχουμε ένα καινούργιο σημείο εκκίνησης μέ παγκόσμια ιστορική άξία.

(0.71.)

2. Σταλινική κριτική καί μπλανκισμος

' Η κριτική της σταλινικής περιόδου γιά τίς πράξεις καί τίς παρα-λείψεις της Κομμούνας έπανέλαβε, φυσικά, τίς έπισημάνσεις τοΰ Μάρξ, άλλά έφερε τίς δικές της ερμηνείες. "Αν έπανέλθουμε σέ έναν άπό τούς κριτικούς της εκείνης της εποχής, στον Βικτόρ Ζοαν καί στό άρθρο του στήν Pensee τοΰ 1951, εύκολα θά διακρίνουμε τις διαφορές του άπό τήν άνάλυση τοΰ Μάρξ.

Διαφορά πρώτη: Ό Ζοάν άποδίδει τήν άδυναμία νίκης της Κομμούνας στό ότι ό γαλλικός καπιταλισμός δέν ειχε φτάσει άκό-μη στό τελευταίο του στάδιο, τοΰ ιμπεριαλισμού:

Οί συνθήκες γιά τή νίκη της σοσιαλιστικής επανάστασης σέ μιά χώρα όπως ή Γαλλία δέν ύπήρχαν, άφοΰ δέν είχαν φτάσει σέ επαρκές σημείο άνάπτυξης οί παραγωγικές δυνάμεις, ή συγκέν-τρωση στή βιομηχανία καί στήν εργατική τάξη. Ή Γαλλία τής εποχής εκείνης, όπως είναι γνωστό, ήταν κυρίως μιά χώρα μικρο-αστική. Ό γαλλικός καπιταλισμός μέ τή μικρή του άνάπτυξη πολύ άπεϊχε άπό τήν τελευταία φάση του, τής σήψης, τοϋ ίμπε-ριαλισμοΰ. Ή άνιση οικονομική καί πολιτική άνάπτυξη στις διά-φορες χώρες δέν είχε φτάσει σέ σημείο πού θά έκανε δυνατό, λόγω τής επιδείνωσης όλων τών άντιφάσεων τοΰ καπιταλισμοΰ, τό νικηφόρο σπάσιμο τοΰ μετώπου τοΰ ιμπεριαλισμού σέ ένα ή περισσότερα σημεία μεμονωμένα.

Δέν χρειάζεται ιδιαίτερη άνάλυση γιά νά καταλάβουμε ότι έ-


δώ βρισκόμαστε στό έδαφος τοϋ « μαρξισμοΰ-λενινισμοΰ-σταλινι-σμοΰ » : ή λενινιστική θεωρία τοΰ ίμ7τεριαλισμοϋ στή σταλινική της έκδοχή ταύτιζε τις προϋποθέσεις νίκης της σοσιαλιστικής επανά-στασης σέ μιά μόνη χώρα μέ τόν ιμπεριαλισμό πού, σύμφωνα μέ τόν ορισμό τοϋ Λένιν, ήταν τό άνώτερο καί τελευταίο στάδιο τοΰ καπιταλισμοΰ, ή έποχή τών σοσιαλιστικών έπαναστάσεων άλλά καί τής άνισης άνάπτυξης τών καπιταλιστικών χωρών. Ή μηχα-νιστική μεταφορά της άνάλυσης τοΰ Λένιν γιά τόν ιμπεριαλισμό κατέληγε στό εκπληκτικό συμπέρασμα, πού ό συγγραφέας γλαφυ-ρά έκφράζει:

Ή Κομμούνα ήταν έκ τών προτέρων καταδικασμένη γιατί, στήν προϊμπεριαλιστική περίοδο τοΰ καπιταλισμού δέν υπήρχε ή δυνα-τότητα νά νικήσει. "Ετσι, ή σταλινική έκδοχή έρχεται σέ πλήρη άντίθεση μέ τήν τοποθέτηση τοΰ Μάρξ, πού άφησε άνοιχτό τό θέμα της νίκης της Κομμούνας ώς έπανάστασης σέ μιά μόνη χώρα, καί περιορίστηκε στήν άναζήτηση τών αίτιων τής ήττας οχι στον μι-κρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό σήψης τοΰ καπιταλισμοΰ γενικά, άλ-λά στή διεξοδική άνάλυση τής σήψης τής Β' Αύτοκρατορίας, πού οδήγησε στήν επαίσχυντη πολεμική ήττα καί στήν κατοχή τής χώρας άπό τούς Π ρώσους. 'Απ' αύτή τή γενική σήψη άνέλαβε νά σώσει τή χώρα ή Κομμούνα.

Κι όμως ό Μάρξ, άμέσως μετά τήν άνακήρυξη της δημοκρατίας, τόν Σεπτέμβρη τοΰ 1870, είχε προειδοποιήσει τούς Γάλλους εργά-τες νά μήν παρασυρθοΰν σέ πράξεις « άπελπισμένης τρέλας ». Εί-ναι γνωστή ή αύστηρή γλώσσα έκείνης της προειδοποίησης:

Ή γαλλική εργατική τάξη επομένως κινείται μέσα σέ έξαιρετικά δύσκολες συνθήκες. Κάθε άπόπειρα νά άνατρέψουν τή νέα κυβέρ-νηση στή σημερινή κρίση, όταν ό έχθρός χτυπάει σχεδόν τις πύλες τοϋ Παρισιοΰ, θά ήταν μιά άττελπισμένη τρέλα. Οί Γάλλοι έργά-τες πρέπει νά έπιτελέσουν τό καθήκον τους ώς πολίτες, άλλά ταυτόχρονα δέν πρέπει νά άφήσουν νά έξαπατηθοϋν άπό τις έθνι-


κές μνήμες τοϋ 1792, όπως οί Γάλλοι άγρότες άφησαν να εξαπα-τηθούν άπο την έθνική μνήμη της Πρώτης Αυτοκρατορίας. Αύτό πού έχουν νά κάνουν δέν είναι νά επαναλάβουν το παρελθόν, άλλά νά οικοδομήσουν τό μέλλον. "Ηρεμα καί άποφασιστικά άς βελτιώ-σουν τις δυνατότητες της δημοκρατικής ελευθερίας γιά τήν ανά-πτυξη της δικής τους ταξικής οργάνωσης. Αύτό θά τούς προικίσει μέ καινούργιες ήράκλειες δυνάμεις γιά τήν άναγέννηση της Γαλ-λίας καί γιά τό κοινό μας καθήκον - τήν απελευθέρωση της εργασίας. Άπό τις δικές τους ενέργειες καί τή δική τους σοφία έξαρταται ή τύχη της Δημοκρατίας.

Κ. Μάρξ, Δεύτερη "Εκθεση γιά τον Γαλλογερμανικό πόλεμο στό Γενικό Συμβούλιο της Διεθνούς, 6-9 Σεπτεμβρίου 1870

Παρ' όλη τήν άρχική του άντίθεση σέ ένδεχόμενες παράτολμες ένέργειες τοϋ γαλλικού προλεταριάτου, όταν οί έργάτες τοΰ Παρι-σιοΰ πήραν τήν έξουσία άψηφώντας ολους τούς κινδύνους, ό Μάρξ κινητοποίησε όλες τις δυνάμεις, τις δικές του καί της Διεθνοΰς, γιά νά βοηθήσει τήν έπανάστασή τους καί προχώρησε στίς άναλύσεις πού περιέχονται στον 'Εμφύλιο Πόλεμο στή Γαλλία καί στίς έ-πιστολές πού είδαμε, χωρίς νά θέσει ζήτημα δυνατότητας νά έπι-

/ < » / \ \ / ' 2 0 κρατήσει ή επανασταση σε μια μονη χωρα. Ή δεύτερη διαφορά άνάμεσα στήν άνάλυση τοΰ Μάρξ καί στή

σταλινική άνάλυση γιά τά αίτια της ήττας της Κομμούνας άφορα τήν ύπαρξη ή τήν άνυπαρξία κόμματος έπαρκώς εξοπλισμένου μέ τήν « έπαναστατική θεωρία » πού θά τό έκανε ικανό νά άναλάβει ήγετικό-καθοδηγητικό ρόλο στήν έπανάσταση. Γράφει ό Ζοάν:

Άπό τήν άλλη, έλειπε άπό τήν εργατική τάξη ένα ήγετικό κόμμα, οπλισμένο μέ έπαναστατική θεωρία, χωρίς τήν οποία δέν ύπάρχει, καί δέν μπορεί νά ύπάρξει πραγματικό έπαναστατικό κίνημα.

Έδώ βρισκόμαστε κάπου στό χώρο τοΰ παραλόγου. "Αν δεχτούμε

I ΙΟ ΚΟΜΜΟΥΝΑ TOY 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου AJQNA;

αύτή τή θέση ώς ορθή, θά πρέπει νά δεχτούμε και το άναγκαϊο συμπέρασμα, δτι ό μαρξισμός τοϋ Μάρξ δέν ήταν « έπαναστατική θεωρία » ικανή νά οπλίσει ένα « ήγετικο κόμμα τής έργατικής τά-ξης », έπομένως τότε δέν μπορούσε νά ύπάρξει « πραγματικά έ-παναστατικό κίνημα ». Μέ άλλα λόγια, κατά τόν συγγραφέα αύτοΰ τοΰ άρθρου, μπορούμε νά μιλάμε γιά επανάσταση στήν έποχή τοΰ ίμ7υεριαλισμού καί μόνο, ιδιαίτερα άπό όταν ό μαρξισμός έγινε « μαρξισμός-λενινισμός-σταλινισμός » !

Μάταια λοιπόν ό Μάρξ θεωρούσε ότι ή Α' Διεθνής έπαιξε πρω-ταρχικό ρόλο στήν Κομμούνα, μάταια τή χαρακτήριζε «τό πιο δοξασμένο κατόρθωμα τοΰ κόμματος μας », στο γράμμα του στον Κούγκελμαν καί, βεβαίως, μάταια θεωρούσε τόν έαυτό του ώς θεμελιωτή της έπαναστατικής θεωρίας τοΰ έπιστημονικοΰ σοσια-λισμού.

Παρ' όλα αυτά, οί άπόψεις « μαρξιστών » όπως ό συγγραφέας τοΰ εισαγωγικού άρθρου στο άφιέρωμα τής Pensee γιά τήν Κομ-μούνα ούδέποτε παραβλήθηκαν μέ τις απόψεις τών μπλανκιστών γιά νά επισημανθεί ή συγγένειά τους.

3. Μερικά χρήσιμα, ίσως, συμπεράσματα

Η « τιμιότητα » , πού, στήν άρχή, τή χαρακτηρίζει « βλακεία » τών κομμουνάρων ό Μάρξ, δέν μπορεί παρά νά συνδεθεί μέ τις διακη-ρύξεις της Κ.Ε. τής Εθνοφρουράς τής 28 Μαρτίου, μέρας άνακή-ρυξης της Κομμούνας σέ εκλεγμένη καί νόμιμη έξουσία. "Οπως είδαμε, σ' έκείνη τή διακήρυξη ή Κ.Ε. τονίζει ότι ή έπανάσταση πού συντελέστηκε άπό τις 18 ώς τις 28 Μαρτίου ήταν ειρηνική, έγινε χωρίς τή χρήση βίας, κι ότι ή έργατική τάξη τοΰ Παρισιοΰ επέδειξε μεγαλοψυχία καί δέν έκανε χρήση άντιποίνων.

"Ολα αύτά μαζί συνθέτουν αύτό πού άπό χρόνια άρχαϊα άποτε-λοΰσε άρετή τοΰ « δήμου » : τήν άνθρωπιά καί τήν επιείκεια. Μας


παραπέμπουν στον 'Αριστοτέλη, πού μας παραδίνει πώς οί 'Αθη-ναίοι. δέν έδιωξαν άπό την πόλη τούς φίλους του τυράννου Πεισί-στρατου, όσους δέν είχαν πάρει μέρος στις ταραχές, « χρώμενοι τη είωθυία τοϋ δήμου πραότητι » - άκολουθώντας τή συνήθη στή δη-μοκρατία έπιείκεια. 'Ανάλογη επιείκεια έδειξαν οί 'Αθηναίοι καί στήν πολύ πιο βαριά περίπτωση, τών Τριάκοντα τυράννων, πού καί ξενοκίνητοι ήταν - όργανο της νικήτριας στον Πελοποννησιακό πό-λεμο Σπάρτης, καί πνίξανε τήν 'Αθήνα στό αίμα όταν πήρανε τήν εξουσία καί κλεφταράδες καί φονιάδες άποδειχτήκανε, δολοφονών-τας δημοκρατικούς πολίτες γιά νά πάρουνε τήν περιουσία τους.

"Οταν οί δυνάμεις της δημοκρατίας, μέ τόν Θρασύβουλο επικε-φαλής, άπαλλάξανε τούς 'Αθηναίους άπό τήν τυραννία τών Τριά-κοντα, καθόλου δέν σκεφτήκανε νά προβούνε σέ άντίποινα. 'Αντί-θετα, έπιτρέψανε στούς ολιγαρχικούς, φίλους τών Τριάκοντα, νά πανε νά εγκατασταθούνε στήν Ελευσίνα, καί ψηφίσανε νόμο πού άπαγόρευε τήν άναμόχλευση τών περασμένων καί τίς άντεκδική-σεις - « τών δέ παρεληλυθότων μηδενί προς μηδένα μνησικακεΐν » -μέ εξαίρεση όσους είχαν λάβει άξιώματα, άλλά καί γι ' αύτούς ίσχυε τό « δεδικασμένο », δέν μποροΰσαν νά τούς δικάσουν δυο φορές γιά τά άδικήματά τους - « μηδέ προς τούτους, έάν διδώσιν εύθύνας ». 21

Πουθενά ό Μάρξ δέν επικρίνει τήν Κομμούνα γιατί άπέρριψε τή χρήση της έπαναστατικής τρομοκρατίας - ή μόνη περίπτωση πού εξετάζει τό θέμα είναι όταν ή Κομμούνα, πολύ άργά πιά, όταν είχε κριθεί ή τύχη της, άποφάσισε νά κάνει μερικές εκτελέσεις όμηρων.

'Αντίθετα, ό Λένιν προσάπτει στό προλεταριάτο τήν « ύπερβολική μεγαλοψυχία » πού έδειξε στούς έχθρούς του άντί νά τούς έξοντώ-σει. Σέ άρθρο του δημοσιευμένο στις 23 Μαρτίου 1908 έγραφε:

Τό δεύτερο λάθος είναι ή ύπερβολική μεγαλοψυχία τοΰ προλετα-ριάτου. 'Αντί νά εξοντώσει τούς έχθρούς του, προσπάθησε νά ε-πιδράσει ήθικά πάνω τους, περιφρόνησε τή σημασία τών καθαρά πολεμικών ενεργειών στον εμφύλιο πόλεμο καί άντί νά στεφανώ-


σει τη νίκη του στο Παρίσι με μιά άποφασιστική επίθεση στις Βερσαλλίες, αργοπόρησε καί έδωσε στην κυβέρνηση τών Βερσαλ-λιών τον καιρό νά συγκεντρώσει τις σκοτεινές δυνάμεις καί νά προετοιμαστεί γιά τη ματωμένη βδομάδα τοΰ Μάη.

( "Απαντα, τ. 16, σ. 476)

Ή τρομοκρατία, ή πιο άγρια καί άδίστακτη, χρησιμοποιήθηκε άπό τόν Θιέρσο, πού έριξε τις δυνάμεις τών μισθοφόρων τοΰ Βοναπάρ-τη πάνω στό λαό τοΰ Παρισιοΰ μέ σαδιστική εκδικητική μανία.

Έχοντας μεθοδικά προετοιμάσει τή συναλλαγή του μέ τόν Βί-σμαρκ, δήλωνε μέ κομπασμό στήν Εθνοσυνέλευση ότι οί Βερσαλ-λίες « είχαν φτάσει στό στόχο τους » καί ήταν πλέον έξασφαλισμένη ή νίκη «της τάξεως, της δικαιοσύνης καί τοΰ πολιτισμού ». Μιά μέρα πρίν, στις 21 Μάιου, ό στρατηγός Ντουαί έμπαινε στό Παρίσι έπικεφαλής τών « πραιτωριανών τοΰ Βοναπάρτη » πού ό Βίσμαρκ είχε προσφέρει άπελευθερώνοντάς τους, μέ άντάλλαγμα τήν ύπο-γραφή της συνθήκης ειρήνης μέ τούς όρους πού ό ίδιος έπέβαλλε. 22

Καθώς ή άποφασιστική στιγμή πλησίαζε -γράφει ό Μάρξ- ό Θιέρσος δήλωσε στήν Εθνοσυνέλευση ότι « θά ήταν άνελέητος », καί στις « βοναπαρτικές συμμορίες » έδωσε τήν « άδεια » νά πά-ρουν τήν έκδίκησή τους άπό τό Παρίσι όσο καί όπως βάσταγε ή ψυχή τους. Αύτό πού έπακολούθησε, λέει ό Μάρξ, μπορεί νά πα-ραλληλιστεί μόνο μέ οσα έγιναν στή Ρώμη τόν καιρό τοΰ Σύλλα καί τών « τριουμβιράτων » 2 3 :

Οί ίδιες άθρόες, έν ψυχρώ, σφαγές. ' Η ίδια περιφρόνηση γιά τήν ήλικία καί τό φύλο στή σφαγή. Τό ίδιο σύστημα βασανιστηρίων τών αιχμαλώτων. Οί ίδιες προγραφές, πού αύτή τή φορά ήταν προγραφές μιας ολόκληρης τάξης. Τό ίδιο άγριο κυνηγητό γιά νά βρεθούν όσοι άπό τούς ηγέτες διέφυγαν, καί νά μή γλιτώσει ούτε ένας. Οί ίδιες καταδόσεις πολιτικών καί ιδιωτικών έχθρων. Ή ίδια άδιαφορία στο σφαγιασμό άνθρώπων τελείως άσχετων μέ τή


διαμάχη. Ή μόνη διαφορά είναι ότι οί Ρωμαίοι δέν είχαν μυδραλ-λιοβόλα γιά νά έκτελοΰν τούς προγεγραμμένους σωρηδόν, κι ότι δέν εϊχαν « στα χέρια τους τό νόμο », ούτε στο στόμα τους την έπίκληση τοϋ « πολιτισμού ».

( "Απαντα, τ. 22, σ. 349)

'Απέναντι στις φρικαλεότητες τών μισθοφόρων τοΰ Βοναπάρτη, ό λαός τοΰ Παρισιοΰ άντέταξε έναν ηρωισμό χωρίς προηγούμενο:

' Η αυτοθυσία στον ήρωισμό μέ τόν όποιο ό πληθυσμός τοΰ Παρισιοΰ -άνδρες, γυναίκες καί παιδιά- άγωνίστηκε έπί όκτώ ήμέρες, άπό την είσοδο τών δυνάμεων τών Βερσαλλιών, άντανακλα τό μεγαλείο της δικής τους ύπόθεσης, οσο τά καταχθόνια έργα τών στρατιωτι-κών αντανακλούν τό εγγενές πνεΰμα αύτοΰ τοΰ πολιτισμού πού υπηρετούν ώς μισθοφόροι ύπερασπιστές του. Λαμπρός, άλήθεια, πολιτισμός πού κύριο πρόβλημά του είναι πώς νά άπαλλαγεΐ άπό τούς σωρούς τών πτωμάτων πού άφησε πίσω του μετά τή μάχη.

(ο.π., σ. 348)

Ό άστικός πολιτισμός καί ή άστική δικαιοσύνη στάθηκαν στό ύψος τών προγόνων τους - πολιτισμών τών ταξικών κοινωνιών: εμφα-νίζονται μέ όλο τό θλιβερό τους φώς κάθε φορά πού « οί σκλάβοι καί οί ύπηρέτες αύτοΰ τοΰ είδους τής τάξεως εξεγείρονται εναντίον τών άφεντάδων τους ». 'Ομολογουμένως ή γαλλική άστική τάξη τοϋ 1871 δέν πρωτοτύπησε σέ φρικαλεότητες:

"Ολες οί μάχες τών κυρίαρχων τάξεων έναντίον τών τάξεων τών παραγωγών πού άπειλοΰν τά προνόμιά τους είναι γεμάτες άπό τις ίδιες φρικαλεότητες. ( . . . ) Υιοθέτησαν πάντοτε τό παλιό άξίωμα της περιπλανώμενης ιπποσύνης, ότι κάθε οπλο είναι καλό όταν χρησιμοποιείται έναντίον τών πληβείων.

(ό'π., σ. 531)

66 ΚΟΜΜΟΥΝΑ TOY 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ TOY 21o« AIQNA;

4. Ή « τρομοκρατία » ήρθε άργά;

Ή Κομμούνα σε κάθε περίπτωση διακήρυξε τήν άποστροφή της προς τις τρομοκρατικές μεθόδους, πού θεωρούσε πώς άνήκαν στήν άστική τάξη καί δέν είχαν θέση στήν πρακτική της προλεταριακής έπανάστασης. Καί στό τέλος, τις ώρες της έσχατης απελπισίας της, όταν οί ορδές τοΰ Θιέρσου επεσαν μέ μανία πάνω στό λαό τοΰ Παρισιού, κατέφυγε κι αύτή σέ πράξεις -καθαρά άμυντικής-τρομοκρατίας, πράξεις πού ό έχθρός της επέβαλλε. Άλλά τότε ήταν πιά άργά, δέν μποροΰσαν νά φέρουν κανένα άποτέλεσμα, καί τό μόνο πού άφησαν πίσω τους ήταν τό ερώτημα:

Θά ήταν διαφορετική ή τύχη της Κομμούνας άν είχε έφαρμόσει άπό τήν άρχή τήν έπαναστατική τρομοκρατία; Ερώτημα πού 7τήρε γενικότερη μορφή όταν τέθηκε στίς έπαναστάσεις τοΰ 20οΰ αιώνα : ή πείρα καί τοΰ 1848 καί τοΰ 1871 έδειξε πώς ή άστική τάξη είναι άδίστακτη στίς μεθόδους κατάπνιξης τών έπαναστάσεων, επομένως αύτή έπιβάλλει τή βία στούς έπαναστάτες, διδάσκοντάς τους πώς άν ή έπανάσταση δέν χρησιμοποιήσει τή βία, είναι καταδικασμένη.

Τό δίδαγμα τό έλαβε ό Λένιν. Μέ άφετηρία τή μείζονα πρόταση, πώς ή έπανάσταση είναι έμφύλιος πόλεμος, επομένως ό έμφύλιος πόλεμος δέν είναι λιγότερο « πόλεμος » άπό τις συγκρούσεις μετα-ξύ κρατών -άντίθετα, είναι ό σκληρότερος, γιατί σ' αύτόν δέν ύ-πάρχουν συνθήκες ειρήνης, ή ήττα σημαίνει θάνατο γιά τούς ήττη-μένους-, δούλεψε μέ τή μέθοδο καί τήν άντίληψη στρατιωτικού ήγέτη γιά τήν προετοιμασία του καί μέ τήν ίδια μέθοδο καί άντί-ληψη τόν διεξήγαγε όταν ήρθε ή ώρα του:

Μελέτη τοΰ χώρου - της γενικής κατάστασης στήν τσαρική Ρωσία καί της κατάστασης πού διαμόρφωναν κάθε στιγμή οί ιστο-ρικές συνθήκες. Ξεκαθάρισμα τοΰ κύριου, τού στρατηγικού στόχου, καί τακτική άνοιχτή, εύλύγιστη, ικανή γιά έπίθεση καί ύποχώρηση, ταγμένη στήν ύϊτηρεσία τοΰ στρατηγικού στόχου, μέ πλήρη αίσθηση τοΰ παράγοντα « χρόνος ». Διάταξη τών -κοινωνικών- δυνάμεων


καί τών εφεδρειών, εσωτερικών καί διεθνών. Καί : οργάνωση στρα-τού, τοϋ ((στρατοΰ της έπανάστασης », οργανωμένου ιεραρχικά καί αύστηρά πειθαρχημένου, μέ τά μόνιμα στελέχη του, τίς μονάδες της πρώτης γραμμής, καί τή δυνατότητα νά κινητοποιεί σέ μιά πανστρατιά τίς πλατιές κοινωνικές δυνάμεις, γιά τή γενική έπίθεση στον κατάλληλο χρόνο. Έπίθεση οργανωμένη σύμφωνα μέ όλους τούς κανόνες τοΰ πολέμου, πού χρησιμοποιεί όλες τίς μεθόδους μέ πρωταρχικό σκοπό τήν εξόντωση τοΰ άντιπάλου καί την « ούδετε-ροποίηση », ή καί τήν διά τοΰ τρόμου παράλυση, τών -πραγματι-κών ή « δυνάμει » - παθητικών έφεδρειών τοΰ εχθρού.

Παρ' όλα αύτά, ή νικηφόρα επανάσταση τοΰ Όχτώβρη γνώρισε ήττες συντριπτικές εβδομήντα χρόνια μετά τό θρίαμβο της, άφή-νοντας καί πάλι άνοιχτό τό πρόβλημα της έπανάστασης, τών με-θόδων της καί της έξουσίας της. 'Άν δεχτούμε τή θέση τοΰ Μάρξ οτι ή Κομμούνα ήταν «ένα νέο σημείο εκκίνησης μέ παγκόσμια ιστορική άξία », θά πρέπει νά έπανεξετάσουμε ολο τό πρόβλημα της σοσιαλιστικής έπανάστασης θέτοντας, έστω καί ώς « ύπόθεση έργασίας » τό έρώτημα άν ή διεξαγωγή καί, προπαντός, ή έξουσία πού έγκαθίδρυσε ή έπανάσταση τοΰ Όχτώβρη είχαν τήν Κομμούνα ώς « σημείο έκκίνησης ». Υποχρεωτικά, λοιπόν, πρέπει νά ξανα-δούμε τά προβλήματα αύτά όπως τά έθεσε ή Κομμούνα, μέ πρώτο τό πρόβλημα τής έπαναστατικής τρομοκρατίας.

Ή άλήθεια είναι πώς κάποια δείγματα ύπάρχουν στή λιγόχρονη ζωή τής Κομμούνας, πού ή προπαγάνδα τοΰ Θιέρσου τά διόγκωσε καί τά χρησιμοποίησε σάν προσχήματα γιά νά έξαπολύσει τή σφα-γή 35.000 καί τήν εξορία καί τό διωγμό άναρίθμητων κομμουνάρων. Στις 18 τοΰ Μάρτη δύο στρατηγοί τουφεκίστηκαν - ό Λεκόντ καί ό Κλεμάν Τομά. Ό δεύτερος ήταν ένας άπό τούς ονομαστούς « χα-σάπηδες » στήν κατάπνιξη της έξέγερσης τοΰ 'Ιουνίου 1848. "Οταν έγινε γνωστή ή σύλληψη τους, πολλοί, άνάμεσά τους καί μέλη της Κ.Ε. της Εθνοφρουράς, προσπάθησαν νά τούς σώσουν. Τή στιγμή πού οί κύριοι ένοχοι είχαν ήδη φύγει γιά τίς Βερσαλλίες, ήταν


φανερό πώς δέν είχε νόημα ή εκτέλεση δύο πού δέν άνηκαν στούς πρωταγωνιστές. Τελικά, μέσα στη σύγχυση έκείνων τών πρώτων ώρών, οΐ δύο στρατηγοί τουφεκίστηκαν - κι άπό κείνη τη στιγμή ή άντιδραση έβαλε στό μέτωπο τών επαναστατημένων τό στίγμα τών «δολοφόνων ».

Αύτό ήταν καί τό μοναδικό « έγκλημα » τοϋ εξεγερμένου λαού τοΰ Παρισιοΰ, τήν άποφασιστική μέρα της κατάληψης της έξου-σίας. Τήν άπόδειξη τή δίνει ό ίδιος ό Θιέρσος όταν, στις 8 τοΰ Μάη, δήλωνε σέ άντιπροσωπεία «συμφιλιωτικών» έκπροσώπων τών μεσαίων στρωμάτων που ζητούσαν μιά συμβιβαστική λύση γιά νά λήξει ό έμφύλιος πόλεμος ότι, άν οί επαναστάτες άποφασίσουν νά συνθηκολογήσουν, θά βροΰνε τις τώλες τοΰ Παρισιοΰ άνοιχτές γιά νά φύγουν όλοι « έκτος άπό τούς δολοφόνους τών στρατηγών Κλεμάν Τομά καί Λεκόντ ». Αύτός ήταν ό μόνος όρος πού έθετε ό Θιέρσος σ' έκείνη τήν υποκριτική εκδήλωση συμφιλιωτισμοΰ, όταν πλέον είχε συμφωνήσει μέ τόν Βίσμαρκ γιά τούς όρους της συναλ-λαγής καί δέν περίμενε παρά τήν άφιξη τών « πραιτωριανών » τοΰ Βοναπάρτη γιά νά επιτεθεί στό Παρίσι. 24

Παρά τήν καλυμμένη ύποκρισία της, ή δήλωση έκείνη τοΰ Θιέρ-σου είναι εύγλωττη καί γιά έναν άλλο λόγο - ότι δέν κάνει χρήση τοΰ θέματος τών «ομήρων». Πραγματικά, στις 5 καί στις 6 τοΰ

'Απρίλη ή Κομμούνα δημοσίευσε άποφάσεις της μέ τις όποιες δή-λωνε ότι, άν συνεχίσει ή κυβέρνηση τών Βερσαλλιών νά έκτελεΐ αιχμαλώτους, θά άναγκαζόταν νά προχωρήσει σέ άντίποινα.

Ή άπόφαση της 5ης 'Απριλίου κατάγγελλε τά έγκλήματα τής κυβέρνησης τοΰ Θιέρσου καί δήλωνε οτι θά άναγκαζόταν νά άκο-λουθήσει τό « όφθαλμόν άντί όφθαλμοΰ καί οδόντα άντι οδόντος » όσο κι άν αύτό ήταν άντίθετο μέ τις άρχές της. Ή άπόφαση τής 6ης

'Απριλίου όριζε τις διαδικασίες πού θά άκολουθοΰσε ή Κομμούνα γιά νά διαπιστώσει τήν ένοχή κάθε ύποπτου γιά συνεργασία μέ τις Βερσαλλίες. 'Άν κρινόταν ένοχος, θά κρατούνταν ώς « όμηρος τοΰ λαοΰ τοΰ Παρισιοΰ ». Σέ περίπτωση έκτέλεσης αιχμαλώτου πολέ-

Β. Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΚΟΜΜΟΥΝΑ 6 9

μου άπό την κυβέρνηση τών Βερσαλλιών, ή Κομμούνα θά έκτελοΰσε τριπλάσιο άριθμό όμηρων. 25

Τά δύο αύτά διατάγματα εκδόθηκαν μετά τά γεγονότα της 2ας καί 3ης Απριλίου, όταν οί κομμουνάροι επιχείρησαν μιά -καθυ-στερημένη καί κακά οργανωμένη, γ ι ' αύτό καί άτυχη- επίθεση κα-τά τών Βερσαλλιών. Σ ' αύτήν έχασαν τη ζωή τους ικανοί ηγέτες της Κομμούνας, άνάμεσά τους ό Γουσταΰος Φλουρένς, ό « κόκκινος ιπ-πότης » όπως τόν ειχε άποκαλέσει ό Ούγκώ καί άγωνιστής της Κρητικής Επανάστασης τοΰ 1866. 26 'Απώλεια γιά τήν Κομμούνα ήταν καί ή σύλληψη καί ή έκτέλεση τοΰ Ντυβάλ στήν ίδια επι-χείρηση. 27

"Ενας συνταγματάρχης πού ήταν παρών, ό Λαμπέρ, καταθέτον-τας σέ έρευνητική κοινοβουλευτική έπιτροπή, έδωσε μιά χαρακτη-ριστική γιά τή γενναιότητα καί τό ήθος τών κομμουνάρων περιγρα-φή της έκτέλεσης τοΰ Ντυβάλ:

"Οταν πιάστηκε ή μονάδα τοΰ Ντυβάλ, ό στρατηγός Βιναί ρώτη-σε : « Υπάρχει κάποιος άρχηγός έδώ; » Βγήκε κάποιος άπό τις γραμμές καί ε ίπε: « Έγώ είμαι άρχηγός. Είμαι ό Ντυβάλ η. Τότε ό Βιναί ε ίπε: « Τουφεκίστε τον! » Πέθανε γενναία. Παρου-σιάστηκε ένας άλλος καί ε ίπε: « Είμαι ό άρχηγός τοΰ 'Επιτελείου τοϋ Ντυβάλ ». Τουφεκίστηκε κι αύτός.

Ό διάσημος γεωγράφος καί γενναίος κομμουνάρος Έλισαΐος Ρε-κλύ πού αιχμαλωτίστηκε κι αύτός, έδωσε μιά συμπληρωματική περιγραφή, χαρακτηριστική τοΰ « ήθους » τών άνθρώπων τών Βερ-σαλλιών :

'Αμέσως μετά τήν έκτέλεση τοΰ Ντυβάλ ένας άπό τούς ιππείς τής συνοδείας τοΰ Βιναί ρίχτηκε στο πτώμα, τοΰ έβγαλε τις μπότες κι άρχισε νά φωνάζει μπροστά στόν στρατηγό: « Ποιός θέλει τις μπότες τοΰ Ντυβάλ; »

"Ενας άλλος στρατηγός, ό Γκαλιφέ, διέταξε νά έκτελεστοΰν τρεις

71 ΚΟΜΜΟΥΝΑ TOY 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ TOY 2Ιου ΑΙΩΝΑ;

εθνοφρουροί πού βρέθηκαν άπομονωμένοι. Ό ίδιος έκεϊνος συνταγ-ματάρχης Λαμπέρ ομολόγησε ότι άφησε να έκτελεστοΰν μπροστά του δύο αιχμάλωτοι. "Αλλοι πέντε, άνάμεσά τους κι ένα άγόρι δεκα-πέντε χρόνων, έκτελέστηκαν στίς 2 'Απριλίου. Στίς « 'Αναμνήσεις » του ένας άλλος βερσαλλιέρος έγραφε πώς όσους αιχμαλώτους έπια-σαν κατά τήν έπιχείρηση της 2 'Απριλίου « τούς άραδιάζανε στον τοίχο μιας μάντρας καί τούς τουφεκίζανε ». "Ετσι, άπλά ! Αύτές οί έκτελέσεις αιχμαλώτων έκαναν τήν Κομμούνα νά έκδώσει τά δύο διατάγματα γιά άντίποινα, στίς 5 καί 6 'Απριλίου. Τά διατάγματα αύτά έμειναν ώστόσο άνενεργά - ή Κομμούνα δίσταζε νά προχωρή-σει σέ τέτοια μέτρα- άλλά είχαν κάποιο άποτέλεσμα : μετρίασαν τό ζήλο τών Βερσαλλιών νά θανατώνουν όποιον επεφτε στά χέρια τους.

Τό δισταγμό της Κομμούνας νά άπαντήσει στή βαρβαρότητα τών άντιπάλων της μέ άντίστοιχη βαρβαρότητα ό Μάρξ τόν κατα-νοεί άπολύτως, μέ τήν ιστορική άναδρομή του στήν άναβίωση αύ-τών τών « έθίμων » :

Ή άστική τάξη κι ό στρατός της έπανέφεραν, τόν 'Ιούνιο τοϋ 1848, ένα έθιμο πού είχε πολύν καιρό έκλείψει άπό τήν πολεμική πρα-κτική - τήν εκτέλεση τών άνυπεράσπιστων αιχμαλώτων. Αύτό τό κτηνώδες έθιμο υιοθετήθηκε περισσότερο ή λιγότερο άπό τούς καταστολείς όλων τών λαϊκών κινημάτων στήν Ευρώπη καί στήν

Ινδία, άποδείχνοντας έτσι πώς άποτελεΐ μιά άληθινή « πρόοδο τοΰ πολιτισμοΰ»! Άπό τό άλλο μέρος, οί Π ρώσοι στή Γαλλία έπα-νέφεραν τήν πρακτική της σύλληψης όμηρων - άθώων άνθρώπων πού υποχρεώνονταν, μέ τή ζωή τους, νά πληρώσουν γιά πράξεις άλλων. "Οταν, όπως είδαμε, ό Θιέρσος έφάρμοσε άπό τήν άρχή της σύγκρουσης τήν άνθρωπιστική πρακτική της εκτέλεσης τών αιχμαλώτων κομμουνάρων, ή Κομμούνα, γιά νά προστατέψει τή ζωή τους, αναγκάστηκε νά καταφύγει στήν πρωσική πρακτική της σύλληψης όμηρων.

(ό,τι., σ. 352)


Οί όμηροι της Κομμούνας ήταν σημαντικοί. 'Ανάμεσα τους ό άρχιε-πίσκοπος Παρισίων, ό τραπεζίτης Ζεκέρ κ.ά., άλλά καί κοινοί, πληρωμένοι κατάσκοποι τών Βερσαλλιών. ' Η Κομμούνα οχι μόνο άνέβαλλε τήν έκτέλεσή τους, άλλά επανειλημμένα ζήτησε άπό τίς Βερσαλλίες τήν άνταλλαγή τοϋ άρχιεπισκόπου καί τών ιερέων πού κρατούσε ώς ομήρους μέ τον Μπλανκί, πού βρισκόταν στά χέρια τοΰ Θιέρσου άπό τίς 17 Μαρτίου. Ό Θιέρσος « άρνήθηκε πεισματικά τήν άνταλλαγή », γιατί, όπως έξηγεϊ ό Μάρξ, «ήξερε ότι μέ τον Μπλανκί θά έδινε έναν ήγέτη στήν Κομμούνα, ένώ ό άρχιεπίσκοπος θά έξυπηρετοΰσε καλύτερα τούς σκοπούς του νεκρός », κι έτσι « ό πραγματικός έκτελεστής τοΰ άρχιεπισκόπου ήταν ό Θιέρσος ».

Τελικά, στις 24 Μαΐου, όταν οί δυνάμεις τών Βερσαλλιών είχαν μπει στό Παρίσι, καταλάμβαναν τό ένα μετά τό άλλο τά οδοφράγ-ματα τών κομμουνάρων καί έπιδίδονταν σέ άγριες σφαγές καί ομαδικές έκτελέσεις, τότε, κάτω καί άπό τήν πίεση τών οικογε-νειών τών άναρίθμητων θυμάτων, ό Φερέ, ύπεύθυνος της Γενικής

'Ασφάλειας, άποφάσισε τήν εκτέλεση τών ομήρων, σύμφωνα μέ τά διατάγματα τοΰ 'Απριλίου. Τό έκτελεστικό άπόσπασμα τό άποτε-λοΰσαν άποκλειστικά εθελοντές πού έκδικοΰνταν τό θάνατο τών παιδιών καί τών πατεράδων τους. "Ετσι, εκτελέστηκαν ό άρχιε-πίσκοπος Παρισίων, ό ιερέας της έκκλησίας τής Μαντελέν, τρεις ιησουίτες, συνολικά 68 όμηροι.

Οί νεκροί της Κομμούνας ήταν δεκάδες χιλιάδες, άλλά ό χαρα-κτηρισμός τών « σφαγέων » δόθηκε άπό τόν Θιέρσο καί τούς ο-μοίους του στούς κομμουνάρους, σύμφωνα μέ τήν αιώνια μοίρα τών ήττημένων. Καί βέβαια, ή εκτέλεση τών 68 όμηρων δέν άλλαζε τήν πορεία τών γεγονότων, πού είχε πλέον προδιαγραφεί. Ή τρομο-κρατία ήρθε πολύ άργά, ή έτσι κι άλλιώς είναι μάταιη στήν έπα-νάσταση; Τό έρώτημα μένει ώς τώρα άνοιχτό, άλλά ή άμείλικτη πραγματικότητα κρατάει άρκετά κλειδιά.

Οί δυνάμεις τοΰ Θιέρσου μπήκαν στό Παρίσι στις 22 Μαΐου οχι έπειδή ή Κομμούνα άρνήθηκε νά εφαρμόσει τήν «έπαναστατική

7 2 ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ TOY 2Ιοι> ΑΙΩΝΑ;

τρομοκρατία ». Μϊτήκαν γιατί ή Κομμούνα είχε αφήσει αφύλακτη τή δική της Κερκόπορτα, άπό δπου εισέβαλαν άνενόχλητα οί σφα-γείς τοΰ Μάκ Μαόν, καί γιατί δ Βίσμαρκ επέτρεψε στούς πραιτω-ριανούς τοΰ Βοναπάρτη νά 7τεράσουν μέσα άπό τις πρωσικες γραμ-μές γιά νά μποΰν στό Παρίσι.' Η κατάληψη τοΰ Παρισιοΰ ολοκλη-ρώθηκε μέσα σέ μιά βδομάδα οχι γιατί ή Κομμούνα δέν εκτέλεσε έγκαιρα τούς ομήρους της, άλλά γιατί δέν πέτυχε νά συντονίσει τις δυνάμεις της. Καί πάντα βαραίνει στήν τύχη της τό άρχικό σφάλ-μα, ότι άφησε τόν Θιέρσο νά φύγει άνενόχλητος στις Βερσαλλίες κι άπό κει νά οργανώσει τήν άντεπανάσταση.

Άκόμη καί οί φωτιές πού κατακάψανε τις τελευταίες μέρες της άμυνας τό Παρίσι δέν ήταν παρά μιά πράξη άπελπισίας τών κομ-μουνάρων. Καί πάλι, έλάχιστες οφείλονταν σ' αύτούς. Πολλές ήταν άποτέλεσμα τοΰ 7τυροβολικοΰ τοΰ Θιέρσου, άλλά άποδόθηκαν όλες, όπως ήταν έπόμενο, στούς κομμουνάρους.

Γ'

Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΠΟΥ ΣΠΑΤΑΛΗΘΗΚΕ

Οί προυντονιστές ήταν οί κυρίως υπεύθυνοι γιά τά οικονομικά δια-τάγματα της Κομμούνας, τόσο γιά τά πιο άξιέπαινα όσο καί γιά τά πιο αποτυχημένα, όπως οί μπλανκιστές ήταν υπεύθυνοι γιά τις πολι-τικές πράξεις καί παραλείψεις της. Καί στις δύο περιπτώσεις ή ει-ρωνεία της ιστορίας θέλησε -όπως συμβαίνει όταν το τιμόνι το πάρουν δογματικοί- νά πράξουν καί οί δύο τά αντίθετα άπό όσα τά δόγματα τών σχολών τους έπιτάσσανε.

Ένγκελς, Πρόλογος τοϋ 1891 στον 'Εμφύλιο Πόλεμο στη Γαλλία. Μάρξ - Ένγκελς, 'Εκλεχτά "Εργα, αγγλ. εκδ., τ. 2, σ. 186

1. Μερικά -άπό τά πολλά- αναπάντητα ερωτήματα

'Ορισμένοι ιστορικοί θεώρησαν την Κομμούνα « τελευταία έπανά-σταση τοΰ 19ου αιώνα », είδαν σ' αύτήν την τελευταία καί τελική έκδήλωση τών γαλλικών έπαναστατικών κινημάτων έκείνου τοΰ επαναστατικού αιώνα, τή θεωρούσαν « λυκόφως καί όχι άνατολή ». Αντίθετα, ό Μάρξ είδε τήν Κομμούνα ώς άνατολή τών έπαναστά-σεων τοΰ μέλλοντος.

ΤΗταν ή έπανάσταση πού έλυσε τό θεμελιακό έρώτημα πού είχε θέσει ή έπανάσταση τοΰ 1848 καί δέν είχε μπορέσει νά λύσει ό έπιστημονικός σοσιαλισμός μέ τά δεδομένα πού διέθετε ώς τότε: τό πρόβλημα της έξουσίας στή σοσιαλιστική έπανάσταση.

Σήμερα, έκατόν είκοσι χρόνια μετά, καί μέ όλη τή γνώση της έπαναστατικής πράξης τοΰ 20οΰ αιώνα καί της κατάληξής της, ποιά άπό τις δύο έκτιμήσεις μπορούμε νά θεωρήσουμε ότι ήταν ή ορθή;

Ή Κομμούνα τοΰ 1871 ήταν τό λυκόφως τών επαναστάσεων τοΰ 19ου αιώνα ή ή άνατολή τών έπαναστάσεων τοΰ 20οΰ αιώνα;

Γιά τό γαλλικό έπαναστατικό κίνημα ή Κομμούνα ήταν σίγουρα «λυκόφως». Ή Γαλλία, πού είχε τό ιστορικό προνόμιο νά παίρ-νουν οί έπαναστάσεις της τήν πιο « κλασική » μορφή τους, έμοιαζε νά έξάντλησε τό έπαναστατικό της άπόθεμα, ή Κομμούνα ύπήρξε τό κύκνειο άσμα της - ή, μέ όρους περισσότερο ιστορικούς: ή Γαλλία, άφοΰ έδωσε στή σειρά τών άστικών έπαναστάσεών της τήν κλασική μορφή τους, τις έφερε άπό τή Γενική Συνέλευση τών Τάξεων τόν Μάη τοΰ 1789 ώς τήν πρώτη έπαναστατική εμφάνιση τοΰ προλεταριάτου στήν έπανάσταση τοΰ 1848, μέ τήν Κομμούνα τοΰ 1871 έφτασε στήν κορυφή τών έπαναστατικών έπιτεύξεών της.

75


Έδωσε καί στην προλεταριακή επανάσταση τήν « κλασική μορφή » της, καί άποσύρθηκε άπό τό επαναστατικό προσκήνιο. Ή Κομμού-να τοϋ Παρισιοΰ ήταν τό κύκνειο άσμα τοΰ έπαναστατικοΰ κέντρου της Εύρώτυης, πού ήταν ή Γαλλία επί έναν αίώνα. Κι ή Εύρώτυη δέν μπόρεσε νά γεννήσει ένα καινούργιο έπαναστατικό κέντρο.

Ή ήττα της Κομμούνας έγινε ήττα τοΰ εύρωπαϊκοΰ προλεταριά-του. Ή κόκκινη σημαία, ποτισμένη μέ τό αίμα τών χιλιάδων κομ-μουνάρων, έμεινε πεσμένη καταγής καί κανένα εύρωπαϊκό προλε-ταριάτο δέν (ραινόταν έτοιμο νά τή σηκώσει. Τό έπαναστατικό κί-νημα τής Εύρώτυης έμπαινε στήν εποχή τών άντιφάσεων. Ό χώρος όπου άμεσα έκδηλώθηκαν οί μετά τήν Κομμούνα άντιφάσεις ήταν ή ιδια ή Α' Διεθνής.

Στούς κόλπους της ξέσπασε, άνοιχτά πιά, ό πόλεμος άνάμεσα στό μαρξισμό καί στόν άναρχισμό, άνάμεσα στόν Μάρξ καί τον

Ένγκελς άπό τή μία πλευρά καί τόν Μπακούνιν άπό τήν άλλη. Οί ήγέτες τής Α' Διεθνοΰς, άναγνωρίζοντας τήν κατάσταση πού δια-μορφωνόταν στήν Εύρώττη, μετέθεσαν τήν έδρα της Διεθνοΰς στις

'Ηνωμένες Πολιτείες, σέ μιάν ύστατη προσπάθεια νά δοκιμάσουν τίς δυνάμεις τοΰ προλεταριάτου σέ χώρα μέ καπιταλιστική άνά-πτυξη καί μακριά άπό τίς έπιπτώσεις τής ήττας τής Κομμούνας. Τό πείραμα άπέτυχε.

' Η ήττα της Κομμούνας σήμανε τήν έναρξη τοΰ « ρωσοευρωπαϊ-κοΰ » ίδεολογικοΰ πολέμου, πού οί πρώτες εχθροπραξίες του είχαν άρχίσει τό 1868-69, κηρύχθηκε έπίσημα μέ τόν άποκλεισμό τοΰ Μπακούνιν άπό τήν Α' Διεθνή, καί σηματοδότησε τό πραγματικό ιστορικό γεγονός: τή μετατόπιση τοϋ κέντρου τοϋ έπαναστατικοΰ κινήματος άπό τή Δύση στήν 'Ανατολή, άπό τήν Εύρώπη στήν τσα-ρική Ρωσία.

Έκεΐ , στό κέντρο τοΰ δεσποτισμοΰ καί στό «προ7τύργιο της εύρωπαϊκής άντίδρασης », όπως χαρακτήριζε ό Μάρξ την τσαρική Ρωσία, ό Μπακούνιν κατόρθωσε νά άπαγορεύσει τήν είσοδο στήν Α' Διεθνή. Οί άντιλήψεις του πιάσανε ρίζες στόν ρωσικό μηδενισμό

Γ. Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΠΟΥ ΣΠΑΤΑΛΗΘΗΚΕ ΙΟΙ

καί στον ρωσικό λαϊκισμό, κι αύτή ή σύνθεση κυριάρχησε άπό τή δεκαετία τοΰ 1870 ώς τις άρχές της δεκαετίας τοϋ 1890, όταν ό μαρξισμός, μέ τόν Πλεχάνοφ, έσπασε τό φράγμα τοΰ λαϊκισμοΰ καί πέρασε στή ρωσική έπαναστατική σκέψη.

Ό 20ός αιώνας, μέ πρωταγωνιστή τόν Λένιν, μετέθεσε άποφα-σιστικά τά έπαναστατικά του κέντρα, καί δημιούργησε τήν πεποί-θηση πώς έξ άνατολών έρχόταν πιά τό έπαναστατικό φως - ex oriente lux. Αύτή ή πεποίθηση ρίζωσε μέ τήν πρώτη ρωσική έπα-νάσταση, τοΰ 1905, κορυφώθηκε μέ τήν 'Οχτωβριανή Επανάστα-ση, ένισχύθηκε μέ τήν ήττα τοΰ γερμανικού προλεταριάτου μετά τόν πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, προχώρησε άνατολικότερα μέ τήν κινεζική έπανάσταση, καί είχε τις τελευταίες άτιηχήσεις της στον ένθουσιασμό άρκετών διανοουμένων της Δύσης γιά τις κινεζικές -άγροτοστρατιωτικές- κομμοΰνες καί τήν κινεζική « μορφωτική έπανάσταση » μέ τούς έρυθροφρουρούς καί τό κόκκινο βιβλιαράκι πού 7τεριέκλειε τή « σκέψη τοΰ Μάο » ώς έξ άποκαλύψεως ύττέρτα-τη έπαναστατική άλήθεια.

Τό Βιετνάμ, μέ τόν 7τερίπου τριακονταετή πόλεμο του έναντίον τών Γάλλων πρώτα, τών 'Αμερικανών άργότερα, ήταν ή τελευταία έπανάσταση τοϋ 20οΰ αιώνα πού συγκλόνισε τούς κατοίκους αύτοΰ τοΰ πλανήτη. Κι όπως έγινε μέ όλες τις προηγούμενες επαναστά-σεις, ό βιετναμικός λαός κέρδισε στον έπαναστατικό πόλεμο κι έχασε στό μέτωπο της ειρήνης.

Λίγο πιο μακριά άπό τό Βιετνάμ, στήν Καμπότζη της σιοτπής, ή έπανάσταση δολοφονήθηκε άγρια άπό τούς « Κόκκινους Χμέρ » τοΰ Πόλ Πότ. Ή πολιτισμένη άνθρωπότητα προτίμα νά κρατάει κλει-στά τά μάτια καί τά αύτιά μπροστά στά εγκλήματα τοΰ αιώνα πού διαπράχθηκαν σ' έκείνη τή μακρινή χώρα. "Ακρα σιω7τή τά σκε-πάζει, γιατί τό μέγεθος τους είναι άσήκωτο οσο καί ή άδιαφορία τών « πολιτισμένων » χωρών, τών κινημάτων ειρήνης καί τών « ά-δελφών κομμάτων η - άν κάποτε μετρήθηκαν καί οί Κόκκινοι Χμέρ στά τότε « άδελφά κόμματα ».


Στήν Ευρώτα) οί διαψεύσεις κι οί άπογοητεύσεις ήρθαν μέ δύ-ναμη χιονοστιβάδας, άφήνοντας αναπάντητο το έρώτημα: γιατί στις άνεπτυγμένες καπιταλιστικά χώρες, μετά τις ήττες τοΰ έπα-ναστατικού κινήματος πού φούντωσε άμέσως μετά το τέλος τοΰ Α' Παγκοσμίου πολέμου, τό προλεταριάτο ούσιαστικά παραιτήθηκε άπό τή διεκδίκηση της έξουσίας γιά τήν άνατρο7τή τοΰ καπιταλι-στικού συστήματος. Κι όμως, στον 20ό αιώνα ή συγκέντρωση κε-φαλαίου καί προλεταριάτου, άντίστοιχα, πρόσφερε πολύ καλύτερες προϋποθέσεις. Ή διάσπαση τοΰ έργατικοΰ κινήματος πάνω στή διαχωριστική γραμμή « ρεφορμισμός ή επανάσταση » υποτίθεται πώς άποτελοΰσε τήν εγγύηση γιά τή νικηφόρα πορεία τοΰ σοσια-λιστικοΰ κινήματος.

'Οργανωμένα πάνω στο πρότυπο τοΰ Ρωσικοΰ Μπολσεβίκικου Κόμματος, μέ ένιαία ιδεολογία, βούληση καί δράση, στηριγμένα στή σιδερένια πειθαρχία καί στόν αύστηρό συγκεντρωτισμό, μέ ενιαίο διεθνές καθοδηγητικό κέντρο, τήν Γ ' Διεθνή, τούς 21 όρους της οποίας είχαν άποδεχθεϊ μέ τήν ίδια τήν πράξη τής γέννησής τους, τά Κομμουνιστικά Κόμματα ύποτίθεται πώς ήταν τά έπιτε-λεΐα πού μέ σιγουριά θά όδηγοΰσαν τήν έργατική τάξη στήν κατά-ληψη της έξουσίας, στήν άνατρο7τή τοΰ καπιταλισμοΰ μέσα στά ίδια τά προϊΐύργιά του, στήν έγκαθίδρυση μιας έξουσίας πού θά ειχε πρότυπο της τή σοβιετική έξουσία - καί όχι πλέον τήν Κομμούνα τοΰ Παρισιοΰ.

Ή Εύρώττη δέν άνταποκρίθηκε σέ καμιά άπ' αύτές τις προσδο-κίες, άφήνοντας άναπάντητο τό έρώτημα γιά τις αίτιες αύτής της κάμψης τοΰ έπαναστατικοΰ κινήματος. Στή διάρκεια τοΰ μεσοπο-λέμου ή άπάντηση στο καίριο αύτό έρώτημα ήταν πώς αιτία τής κάμψης ήταν ή « έργατική άριστοκρατία » καί τά κόμματα τής Β' Διεθνοΰς. Στά μεταπολεμικά χρόνια ή έρμηνεία αύτή έλάχιστους οπαδούς διατηρεί, άλλά τό κενό πού άφησε δέν έχει καλυφθεί. Καί δέν θά καλυφθεί αν ή έρευνα δέν στραφεί στήν άναζήτηση τών πραγματικών δεδομένων πού μας άφήνει ό 20ός αιώνας σέ όλη τή


διαδρομή του - άπο το θρίαμβο τής Όχτωβριανής Επανάστασης ώς τήν κατάρρευση τοϋ « ύπάρξαντος σοσιαλισμού », καί δέν άνα-ζητήσει σ' αυτά τήν άπάντηση σέ πολύ συγκεκριμένα έρωτήματα:

• Ποιό ρόλο έπαιξε ή Γ ' Διεθνής καί τά κόμματα-τμήματά της στή μή άνάπτυξη έπαναστατικών κινημάτων στίς καπιταλιστικές χώρες, ποιές συνέπειες είχε ή άνευ όρων ύποταγή τους στίς άπο-φάσεις τοΰ διεθνούς καθοδηγητικού κέντρου καί τών « 'Ομοσπον-διών » του (όπως ήταν, π.χ., ή Βαλκανική 'Ομοσπονδία τής Γ ' Διεθνούς, πού έπαιξε σημαντικό, καί ολέθριο, ρόλο στό ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα).

Ποιό ρόλο έπαιξε ή ύποταγή τών Κ.Κ. στό καθήκον πού τούς έθεσε ό Στάλιν, περιορίζοντας σ' αύτό καί τήν έννοια τοΰ « προλε-ταριακού διεθνισμού » : υπεράσπιση τής ΕΣΣΔ μέ ολα τά μέσα. Ή θεωρία τής νίκης της έπανάστασης σέ μιά μόνη χώρα καί σέ συνθή-κες καπιταλιστικής περικύκλωσης ειχε ύποκαταστήσει τήν « παγ-κόσμια έπανάσταση » καί τόν « προλεταριακό διεθνισμό » όπως τόν έννοοΰσαν ό Μάρξ καί ό Ένγκελς. Έ κ τών πραγμάτων, ή στα-λινική έκδοχή τοΰ προλεταριακού διεθνισμού άπέκλειε τήν αυτόνο-μη δράση τών Κ.Κ. καί τό συντονισμό τών άγώνων τους σέ διεθνές έπίπεδο, καί έττέβαλλε τήν ύποταγή τους στήν πολιτική τής ΕΣΣΔ άκόμη κι όταν έφτανε σέ οριακά σημεία, όπως ήταν τό σύμφωνο Ρίμπεντροπ-Μολότοφ, ή ή πιο πρόσφατη -καί τελευταία- έμπει-ρία τοΰ Τσερνομπίλ.

Ποιό ρόλο έπαιξε ή άντίφαση άνάμεσα στήν έσωτερική οργάνωση τών Κ.Κ. ώς κομμάτων « νέου τύπου », προορισμένων νά δράσουν έπαναστατικά, καί στήν άπουσία συνθηκών γιά άμεση έπαναστατι-κή δράση, ή άντίφαση άνάμεσα στήν έπαναστατική φρασεολογία καί στίς άναλύσεις γιά φάσεις της γενικής κρίσης τοΰ καπιταλισμού καί στή μή έκμετάλλευση συνθηκών πού θά μπορούσαν νά εξελι-χθούν σέ έπαναστατικές καταστάσεις, άπό τήν οικονομική κρίση τοΰ 1928 ώς τόν πόλεμο καί τις πρώτες μεταπολεμικές συνθήκες.

Ποιό ρόλο έπαιξε ή « αύτοδιάλυση » τής Γ ' Διεθνούς μέσα στον

8ο ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ 1871: ΕΠΑΝΛΓΓΛΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ;

πόλεμο μέ άπόφαση τοϋ Στάλιν, κι άν έγινε γιά νά « αυτονομη-θούν » τά Κ.Κ. ή γιά νά άναδειχθεΐ ή Σ. "Ενωση καί το ΚΚΣΕ σέ μοναδικό καθοδηγητικό κέντρο τοϋ διεθνοΰς κομμουνιστικού κινή-ματος, χωρίς παρεμβάσεις καί παρεμβολές τών άλλων Κ.Κ. μέσα άπό ένα πολυκομματικό διεθνές κέντρο πού θά διεκδικοΰσε μιά θέση στή διεθνή προλεταριακή άλληλεγγύη, άλλά καί θά μποροΰσε κάποια στιγμή νά μήν είναι τόσο πειθαρχικό στις άποφάσεις τοΰ πραγματικού κέντρου, τοΰ ΚΚΣΕ, όσο άπαιτοΰσε ό Στάλιν.

Ποιό ρόλο έπαιξε ό ναπολεόντειος τρόπος «έττέκτασης » τοΰ σοσιαλισμού -δηλαδή τοΰ σταλινικού μοντέλου- μεταπολεμικά στις χώρες της 'Ανατολικής Εύρώτυης, καθώς καί ή μορφή καί ή ούσία τοΰ « σοσιαλισμοΰ » πού ονομάστηκε « υπαρκτός », στή μείω-ση της έλκτικής δύναμης τοΰ σοσιαλισμού γιά τούς έργαζόμενους τών δυτικών χωρών.

Ποιό ρόλο έπαιξε ή διαιώνιση της « δικτατορίας τοΰ προλετα-ριάτου », πού μόνο ώς μεταβατική μορφή προς τήν κατάργηση τοΰ κράτους, μαζί μέ τήν κατάργηση τών τάξεων, είχε οριστεί άπό τούς θεμελιωτές τοΰ επιστημονικού σοσιαλισμού, καί άν ήταν « δικτα-τορία τής εργατικής τάξης», όπως τήν έδωσε τό πρότυπο της Κομμούνας, ή « δικτατορία τοΰ κόμματος », όπως τήν όρισε ό Λένιν καί τήν υποστήριξε ό Τρότσκι τό 1921.

Τά έρωτήματα αύτά, καί πολλά άλλα άκόμη, άπαιτοΰν μιάν επιστημονική διερεύνηση, χωρίς πάθος, χωρίς προκατασκευασμέ-νες πεποιθήσεις καί φανατισμούς καί προβολή ιδεολογημάτων πού ή πραγματικότητα τά έχει άπορρίψει. Οί καιροί άπαιτοΰν τήν ά-ναζήτηση τών αιτίων μέσα άπό τήν ιστορική άλήθεια, τήν άποκά-λυψη τών άληθειών πού έμειναν χρόνια κρυμμένες κάτω άπό τή φενάκη τών κενών φράσεων, τήν άποκάλυψη τοΰ πραγματικού πε-ριεχομένου τών λέξεων πού έμενε χρόνια κρυμμένο κάτω άπό τήν πρωτόγονη μαγική άντίληψη: ό,τι ονομάζεται ύπάρχει.


2. 7 / Κομμούνα, Σφίγγα και τον 21ον αΙώνα

Αύτη ή διερεύνηση δέν μπορεί παρά νά μας οδηγήσει πίσω, στο (οσημεϊο έκκίνησης » , στήν Κομμούνα τοϋ 1871, ζητώντας άπ' αύ-τήν άπάντηση στο ερώτημα πού περιέχει δλα τά έρωτήματα πού διατυπώσαμε - καί δσα άλλα έπιβάλλεται νά προστεθούν: ή εξου-σία πού γεννήθηκε στήν αυγή τοΰ 20οΰ αιώνα καί κατέρρευσε στο λυκόφως του χρησιμοποίησε ώς « σημείο έκκίνησης » τήν Κομμού-να, δηλαδή ήταν μιά έξουσία πού συνέτριψε τόν άστικό κρατικό μηχανισμό βάζοντας τή γενική εκλογή καί τήν άνακλητότητα τών ύπαλλήλων τοΰ κράτους στή θέση τής διοικητικής γραφειοκρατίας καί τόν ένοπλο λαό στή θέση της στρατιωτικής ιεραρχίας, προετοι-μάζοντας έτσι τήν αύτοκατάλυσή της; Αύτό είναι τό τελικό ερώ-τημα, άν δεχτούμε ότι διατηρεί τήν ισχύ της ή θέση τοΰ Μάρξ ότι ή έξουσία πού κατόρθωσε νά δημιουργήσει στούς δύο μήνες της ζωής της ή Κομμούνα τοΰ Παρισιού

ήταν ούσιαστικά μιά κυβέρνηση τής εργατικής τάξης, τό γέννημα τής πάλης τής τάξης τών παραγωγών εναντίον τής τάξης τών σφετεριστών, ή πολιτική μορφή πού επιτέλους άνακαλύφθηκε, μέ τήν όποία μπορεί νά επιτευχθεί ή οικονομική απελευθέρωση τής εργασίας.

κι άν όλο τό « μυστικό » της, πάντα κατά τόν Μάρξ, ήταν οτ ι :

ήταν μιά τελείως ανοιχτή πολιτική μορφή, ένώ όλες οί προηγού-μενες μορφές διακυβέρνησης ήταν έντονα κατασταλτικές.

(άπ., τ. 22, σ. 334)

Ή Κομμούνα, « Σ φ ί γ γ α » γιά τήν άστική τάξη τοΰ 19ου αιώνα, έγινε ή Σφίγγα τών κομμουνιστών τοΰ τέλους τοΰ 20οΰ αιώνα.

'Από τή γέννηση ώς τό θάνατό της ή έξουσία πού σφετερίστηκε


τό ονομα τοϋ σοσιαλισμού φέρθηκε στην κληρονομιά της Κομμού-νας σάν κακός κληρονόμος. Τήν κατασπατάλησε, καί κατέληξε στή θλιβερή χρεοκοπία πού παρακολουθεί μέ κατάπληξη ό κόσμος σή-μερα. Άλλά ή συσσωρευμένη άρνητική πείρα τοΰ 20οΰ αιώνα άφή-νει τήν έλπίδα πώς θά γονιμοποιηθεί άπό τούς άνθρώπους τοΰ αιώνα πού έρχεται, πώς μιά άλλη γενιά θά γεφυρώσει τό χάσμα πού έμεινε άνοιχτό άνάμεσα στον 19ο καί στον 21ο αιώνα, στόν όποιο δικαιωματικά πλέον άνήκει ή Κομμούνα τοΰ 1871. Γ ι ' αύτό καί κάθε προσπάθεια διερεύνησης τών σημερινών, καί αύριανών, προβλημάτων τις λύσεις καί τις άπαντήσεις πού έδωσε ή Κομμού-να είναι υποχρεωμένη νά έχει ώς άφετηρία.

"Ενα άπό τά πρώτα ζητήματα πού άφησε άνοιχτά ή Κομμούνα είναι τό περίφημο ζήτημα τοΰ « υποκειμενικού παράγοντα ». Είδα-με άπό τήν άρχή ότι τό προλεταριάτο τοΰ Παρισιοΰ ούτε είχε προετοιμαστεί γι ' αύτήν τήν έξουσία ούτε τήν είχε προετοιμάσει.

"Επεσε, κυριολεκτικά, στά χέρια του έκεϊνο τό πρωινό της 18ης τοΰ Μάρτη, όταν ή κυβέρνηση τοΰ Θιέρσου έγκατέλειψε τό Παρίσι ύστερα άπό τήν άποτυχημένη άπόπειρά του νά άφοπλίσει τήν Ε -θνοφρουρά. Ό Λένιν μάλιστα, περιγράφοντας τό πώς γεννήθηκε ή έξουσία τής Κομμούνας, χρησιμοποιεί έναν όρο πού κάθε άλλο παρά συμπαθούσε, τόν ορο τοΰ « αύθόρμητου » :

Ή Κομμούνα γεννήθηκε αυθόρμητα. Κανένας δέν τήν είχε προ-ετοιμάσει συνειδητά καί σχεδιασμένα. Ό άποτυχημένος πόλεμος μέ τή Γερμανία, τά βάσανα τόν καιρό τής πολιορκίας, ή άνεργία στίς γραμμές τοϋ προλεταριάτου καί ή καταστροφή της μικρο-αστικής τάξης πού ήταν δυσαρεστημένη μέ τήν κατάστασή της καί έπεδίωκε ένα άλλο κοινωνικό σύστημα, ή άντιδραστική σύνθε-ση της Εθνοσυνέλευσης, πού άποτελοΰσε κίνδυνο γιά τήν τύχη της δημοκρατίας, ολα αύτά καί πολλά άλλα μαζεύτηκαν, μέ άπο-τέλεσμα νά σπρώξουν τόν πληθυσμό τοΰ Παρισιοΰ στήν έπανά-σταση της 18ης τοΰ Μάρτη, πού παρέδωσε άπροσδόκητα τήν


εξουσία στα χέρια της εθνοφρουράς, στα χέρια της εργατικής τά-ξης καί τής μικροαστικής τάξης που είχε προσχωρήσει σ' αύτήν. 29

Λένιν, « Στή μνήμη της Κομμούνας », Ραμπότσαγια Γκαζέτα, 28 'Απριλίου 1911. "Απαντα, τ. 20, σ. 224

'Αλλά ή κατάληψη τής έξουσίας άπο το προλεταριάτο καί τούς μικροαστούς τοϋ Παρισιού ήταν μιά πολιτική πράξη ύψιστης ση-μασίας, κι ό Λένιν δέν είχε δεχτεί δτι το αύθόρμητο κίνημα μπορεί νά ξεπεράσει τά πλαίσια τών οίκονομικών-συνδικαλιστικών άγώ-νων (βλ. Τί νά κάνουμε), καί ή αύθόρμητη πολιτική πάλη τών διανοουμένων δέν ξεπερνάει τά πλαίσια τής « διεγερτικής τρομο-κρατίας » , πού δέχεται άλλωστε το άνελέητο μαστίγωμά του. Το ((αυθόρμητο τών μαζών» είναι ό μή συνειδητός παράγοντας τοΰ κινήματος. Ή συνείδηση άνήκει στήν πρωτοπορία της τάξης, σ' αύτούς πού έχουν φτάσει ώς τή γνώση τών νόμων πού διέπουν τήν πορεία τών κοινωνιών. Γιά νά είναι ένεργός ό ρόλος της συνειδητής πρωτοπορίας, ύποστηρίζει ό Λένιν, άπαιτεΐται ή συγκρότηση της σέ κόμμα, καί μάλιστα σέ κόμμα πού θά στηρίζεται σέ ένα σώμα « έπαγγελματιών έπαναστατών », πού θά συνδέει τό αύθόρμητο τοΰ έργατικοΰ κινήματος μέ τούς πολιτικούς άγώνες καί θά τό κατευ-θύνει στήν κατάκτηση τής πολιτικής έξουσίας, δηλαδή στήν άνά-δειξη της έργατικής τάξης σέ « κυρίαρχη τάξη ».

Είναι λοιπόν άρκετά παράδοξη ή εύκολία μέ τήν όποία χαρακτη-ρίζει τήν κατάληψη τής έξουσίας στίς 18 τοΰ Μάρτη πράξη « αύ-θόρμητη », πού τήν αιτιολογούν άποκλειστικά καί μόνο οί ειδικές συνθήκες έκείνης τής έποχής στή Γαλλία καί εκείνης τής μέρας στό Παρίσι. Στήν άπαρίθμησή τους ό Λένιν δέν άναφέρεται διόλου σέ κάποιον « ύποκειμενικό » παράγοντα πού, ένδεχομένως, έφερνε τό « συνειδητό » στοιχείο σ' έκείνη τήν ύπέρτατη έπαναστατική πρά-ξη καί καθόρισε στή συνέχεια τό χαρακτήρα της. « 'Απροσδόκη-τη », γιά κείνη τή στιγμή, ήταν. « Αύθόρμητη » όμως δύσκολα θά μπορούσε νά τήν πει κανείς, γιατί έτσι άγνοεΐ δύο άποφασιστικά


στοιχεία: το ρόλο της Α' Διεθνούς (ας θυμηθοΰμε ότι ό Μάρξ χαρακτήρισε τήν Κομμούνα ώς τό μεγαλύτερο κατόρθωμα «τοϋ κόμματος μας » καί ή διεθνής άντίδραση άνοιξε πόλεμο μέ τή Διεθνή καί προσωπικά έναντίον τοΰ Μάρξ, ρίχνοντάς τους όλες τις εύθύνες γιά τήν Κομμούνα καί γιά τά ύποτιθέμενα « εγκλήμα-τα » πού τής απέδιδαν), καί τό ρόλο τών δύο μεγάλων παρατάξεων πού πρωταγωνίστησαν σ' αύτήν - τών προυντονιστών καί τών μπλανκιστών, άπό τούς οποίους όχι λίγοι ήταν μέλη της Διεθνοΰς.

"Αλλος ένας παράγοντας πού δέν μπορεί νά άγνοηθεΐ ήταν οτι ύττήρχαν ήδη τά προπλάσματα της λαϊκής έξουσίας: ή εθνοφυλακή, πού ήταν ή μορφή μέ τήν όποία ό ένοπλος λαός θά άντικαθιστοΰσε τόν τακτικό στρατό, καί οί Κομμοΰνες πού είχαν δημιουργηθεί ώς μορφές τοπικής αύτοδιοίκησης άλλά καί ώς προπλάσματα δημο-κρατικής έξουσίας. "Ετσι μπορούσαν εύκολα νά άναλάβουν τά διοι-κητικά καθήκοντα μέσα σέ ένα κενό έξουσίας. "Αλλωστε στόχος τής Κομμούνας ήταν νά επεκταθούν οί Κομμοΰνες ώς τό τελευταίο χωριό, νά συγκροτηθούν δευτεροβάθμια όργανα σέ έπίπεδο περι-φερειών ή νομών, καί άπό τούς άντιπροσώπους τους νά συγκροτη-θεί ή κεντρική Κομμούνα, πού θά έξέφραζε τήν ένότητα τοΰ έθνους :

' Η Κομμούνα τοΰ Παρισιοΰ θά ήταν, φυσικά, τό μοντέλο γιά ολα τά μεγάλα βιομηχανικά κέντρα της Γαλλίας. Μέ τήν εδραίωση τοϋ κοινοτικοΰ καθεστώτος στό Παρίσι καί στά δευτερεύοντα κέντρα, ή παλιά συγκεντρωτική διακυβέρνηση θά έδινε τή θέση της καί στις επαρχίες στήν αύτοκυβέρνηση τών παραγωγών. Σέ ένα προ-σχέδιο έθνικής οργάνωσης, πού δέν πρόλαβε νά τό άναπτύξει ή Κομμούνα, ορίζεται καθαρά ότι ή Κομμούνα θά ήταν ή πολιτική μορφή άκόμη καί γιά τό πιο άπομακρυσμένο χωριουδάκι, κι οτι στις άγροτικές 7τεριοχές τή θέση της άστυνομίας θά έπαιρνε ή εθνική πολιτοφυλακή, μέ πολύ μικρό χρόνο θητείας. Οί άγροτικές κομμοΰνες κάθε περιοχής θά διοικοΰσαν τις κοινές τους υποθέσεις μέ μία συνέλευση τών άντιπροσώπων τους στό άστικό κέντρο, κι


αύτές οί συνελεύσεις θά έστελναν μέ τή σειρά τους άντιπροσώπους στήν Εθνική 'Αντιπροσωπεία στο Παρίσι. Κάθε άντιπρόσωπος θά ήταν άνακλητός άνά πάσαν στιγμή καί δεσμευμένος μέ το mandat imperatif (τήν κατηγορηματική έντολή) τών έκλογέων του. Οί έλάχιστες άλλά σημαντικές άρμοδιότητες πού θά μένανε γιά μιά κεντρική κυβέρνηση δέν θά καταργούνταν, όπως σκόπιμα διαδόθηκε, άλλά θά περνούσαν σέ ύπαλλήλους τής Κομμούνας, έπομένως αύστηρά υπεύθυνους. Ή ένότητα τοΰ έθνους δέν θά έσπαζε άλλά, άντίθετα, θά οργανωνόταν άπό τό Σύνταγμα της Κομμούνας καί θά γινόταν πραγματικότητα μέ τή συντριβή τής έξουσίας τοΰ Κράτους πού ισχυριζόταν ότι ένσάρκωνε αύτήν τήν ένότητα άνεξάρτητα άπό τό έθνος καί υπεράνω τοϋ ίδιου τοΰ έ-θνους, τοΰ όποιου δέν ήταν παρά τό « παρασιτικό σάρκωμα ».

(Μάρξ, απ., σ. 332)

3. Δόγμα και πραγματικότητα

' Η « μαρξιστική » πράξη τοΰ 20οϋ αιώνα πέρασε πολλές άρρώστιες. Στήν πραγματικότητα, ήταν ένα δημιούργημα άταίριαστων δια-σταυρώσεων, γ ι ' αύτό καί καταδικασμένο άπό τήν άρχή σέ σύντομο θάνατο. Μιά άπό τις πιο νοσογόνες έστίες, πού κατέφαγε τόν « ύ-πάρξαντα σοσιαλισμό » , ήταν ό λεγόμενος « συνειδητός παράγον-τας » , ό ένσαρκωμένος στό « πρωτοπόρο κόμμα » πού, φωτισμένο άπό τήν « πρωτοπόρα θεωρία », άναλάμβανε τήν οικοδόμηση μιας νέας κοινωνίας πάνω στό έδαφος τοΰ άγνώστου, άποκλείοντας κάθε δεύτερη άποψη. Τρία τέταρτα τοΰ αιώνα χτιζόταν ή νέα κοινωνία μέ σχέδια - καί κάτω άπό τήν αύστηρότατη έπιτήρηση τοΰ « συν-ειδητού παράγοντα » πού μονοπωλούσε τήν έξουσία καί τό δικαίω-μα νά άποφασίζει. Τρία τέταρτα τοΰ αίώνα χτιζόταν, καί στό τέλος κατέρρευσε.

Τί έφταιξε - τό έδαφος ήταν άπό τήν άρχή σαθρό ή τά σχέδια


ήτανε λαθεμένα καί σκάρτα τά « ιδεολογικά » ύλικά πού χρησιμο-ποιήθηκαν ; Μήπως εκείνοι οί μονοπωλητές της « συνείδησης » καί θεματοφύλακες της ιδεολογικής «ορθοδοξίας » μέ τήν οποία θά έχτιζαν το « άκατάλυτο » οικοδόμημα τοϋ σοσιαλισμοΰ, πέτυχαν έκεΐνο άκριβώς πού είναι τό άποτέλεσμα κάθε άνορθόδοξης δογμα-τικής « ορθοδοξίας » - τή μετατρο7τή της σέ ύλικό καταστροφής;

Ά ν τό ίδιο έρώτημα τεθεί μέ μαρξιστικούς όρους, τότε πρέπει νά άναζητήσει στόν Ένγκελς τή διατύπωση του: οί κομμουνάροι, σύμφωνα μέ τόν Ένγκελς, πέτυχαν νά δώσουν τό πρότυπο τής προλεταριακής έξουσίας έπειδή καμιά άπό τίς δύο κυρίαρχες στήν Κομμούνα δογματικές τάσεις -τοΰ Μπλανκί καί τοΰ Προυντόν- δέν έπέβαλε τά δόγματά της, έπειδή καί οί δύο έπραξαν άντίθετα άπό τά δόγματα τών σχολών άπό τίς όποιες προέρχονταν. Καί στις δύο περιπτώσεις, τών μπλανκιστών καί τών προυντονιστών

ή ειρωνεία τής ιστορίας θέλησε -όπως συμβαίνει όταν τό τιμόνι τό πάρουν δογματικοί- νά πράξουν καί οί δύο τά άντίθετα άπό όσα τά δόγματα τών σχολών τους έπιτάσσανε.

Πώς λοιπόν μπορεί νά οριστεί ό ρόλος τοϋ « συνειδητοΰ παράγον-τα » τό 1871 καί τό 1917;

Ά ς άκολουθήσουμε τήν άνάλυση τοΰ Ένγκελς στήν Εισαγωγή του στήν τρίτη έκδοση τοΰ Εμφύλιου Πολέμου στη Γαλλία, τό 1891. Είκοσι χρόνια μετά τά γεγονότα, ή άνάλυση έγινε μέ τήν άπόσταση πού έπέτρεπε τήν πιο ψύχραιμη θεώρηση τους, κι αύτό πολύ βοηθάει στήν άντληση διδαγμάτων καί σήμερα, μέ τήν άπό-σταση τών 120 χρόνων άπό τήν Κομμούνα, τών τριών τετάρτων τοΰ αιώνα άπό τήν έπανάσταση τοΰ 1917 καί τοΰ χρόνου μηδέν άπό τήν κατάρρευση τών καθεστώτων πού ύποτίθεται πώς οικοδομήθηκαν πάνω στά θεμέλια εκείνων τών δύο έπαναστάσεων.

"Ορος άπαράβατος γι ' αύτήν τήν άναζήτηση: νά είναι παροΰσες οί συνθήκες τής ήττας τών δύο έπαναστάσεων.' Η Κομμούνα έπεσε


μαχόμενη μέ άνισους όρους. Ή σοβιετική έξουσία ηττήθηκε 74 χρόνια μετά τή νίκη της, άφοϋ δοκιμάστηκε στήν πράξη όλα αυτά τά χρόνια, καί χωρίς πόλεμο - μέσα άπό τις ίδιες τις έσωτερικές της άντιφάσεις, πού ήταν άποτέλεσμα της πράξης τοΰ ένός καί μοναδικοΰ « συνειδητοΰ παράγοντα » πού βρισκόταν « στό τιμόνι » σ' όλη αύτή τήν ιστορική εποχή. "Αν τό κριτήριο τής άλήθειας είναι ή πράξη, τότε μ ' αύτό τό κριτήριο οφείλουμε νά πορευόμαστε.

"Οποιος κι άν ήταν ό ρόλος τής Α' Διεθνοΰς στήν έπαναστατική πράξη πού έδωσε τό γνήσιο μοντέλο της έξουσίας τοΰ προλεταριά-του, τό βέβαιο είναι ότι ή Κομμούνα ήταν ένα μωσαϊκό τάσεων, άπόψεων καί παρατάξεων, όπως ήταν καί ή ίδια ή Α' Διεθνής. Μέσα σ' αύτό τό μωσαϊκό, δύσκολα θά μπορούσε νά μιλήσει κανείς γιά έναν « συνειδητό παράγοντα » πού θά διεκδικοΰσε τό ρόλο τοΰ τιμονιέρη.

Σύμφωνα μέ τήν άνάλυση τοϋ συσχετισμού τών τάσεων πού δίνει ό Ένγκελς, οί μπλανκιστές, πού άποτελοΰσαν τήν « πλειοψη-φία », ήταν σοσιαλιστές « μόνο άπό έπαναστατικό, προλεταριακό ένστικτο », καί μόνο ένας πολύ μικρός άριθμός είχε κάπως πιο ξεκάθαρη άντίληψη, κυρίως μέσω τοΰ Βαγιάν 30 πού ήταν έξοικειω-μένος μέ τόν επιστημονικό σοσιαλισμό. Στή μειοψηφία, πού άπαρ-τιζόταν κυρίως άπό οπαδούς « της προυντονικής σχολής τοΰ σοσια-λισμού », άνηκαν τά περισσότερα μέλη τής Διεθνοΰς.

Μέ αυτές τις έπιρροές είναι κατανοητό, λέει ό Ένγκελς, οτι « στον οικονομικό τομέα δέν έγιναν πολλά πράγματα πού, κρίνον-τάς τα άπό τή σημερινή σκοπιά μας, έπρεπε νά είχαν γίνει άπό τήν Κομμούνα ». 31 Άλλά « τό πιο άξιοθαύμαστο ήταν ή ορθότητα πολ-λών πράξεων τής Κομμούνας, παρόλο πού ή σύνθεση της περι-λάμβανε μπλανκιστες καί προυντονιστές ». Ή εξήγηση πού δίνει είναι οτι στήν πράξη καί οί δύο πλευρές ήταν ύποχρεωμένες νά άντιμετωπίσουν τά άληθινά προβλήματα καί νά δώσουν τις λύσεις πού τά προβλήματα ζητούσαν, άφήνοντας κατά μέρος τά δόγματα τών πολιτικών σχολών άπό τις όποιες προέρχονταν. Καί οί δύο


πλευρές έπραξαν αντίθετα άπό δσα στή θεωρία πρέσβευαν. "Ετσι : Οί οπαδοί τοϋ Προυντόν, « τοΰ σοσιαλιστή τών μικρών χωρικών

καί τών μικροβιοτεχνών », ήταν άντίθετοι μέ κάθε ίδέα συνεταιρι-σμοΰ, τή θεωρούσαν άντιπαραγωγική, έπιβλαβή « τόσο γιά τήν έ-λευθερία τοΰ έργάτη όσο καί γιά τήν οικονομία τής έργασίας ». Μόνο σέ έξαιρετικές περιπτώσεις, όπως ήταν ή μεγάλη βιομηχανία καί οί μεγάλης κλίμακας έπιχειρήσεις όπως ήταν οί σιδηρόδρομοι, δεχόταν ό Προυντόν τή χρησιμότητα τών συνεταιρισμένων έργα-τών. Άλλά, υπογραμμίζει ό Ένγκελς (καί σ' αύτό είναι καθαρά άντίθετος μέ όσα γράφει ό Ζοάν περί « μικρής άνάπτυξης τοΰ γαλ-λικού καπιταλισμού » - βλ. σχετικά πιο πάνω, Β' κεφάλαιο, σ. 62), ή μεγάλη βιομηχανία δέν ήταν πλέον έξαίρεση άκόμη καί στό Πα-ρίσι, σ' αύτό τό κέντρο τής καλλιτεχνικής χειροτεχνίας, ώστε τό πιο σημαντικό διάταγμα τής Κομμούνας νά είναι τό διάταγμα πού θέ-σπιζε τήν οργάνωση της μεγάλης βιομηχανίας καί τών μικρότερων έργοστασίων οχι μόνο στή βάση συνεταιρισμού τών έργατών σέ κάθε έπιχείρηση, άλλά καί στή σύνδεση τών έπιμέρους συνεταιρι-σμών σέ μιά μεγάλη ένωση, δηλαδή « μιά οργάνωση πού, όπως λέει ό Μάρξ στον 'Εμφύλιο Πόλεμο, στό τέλος θά όδηγοΰσε άναγκαϊα στον κομμουνισμό ». 32 Επομένως οί προυντονιστές έφάρμοσαν ένα μέτρο άντίθετο μέ τις θεωρητικές τους θέσεις.

Τό ίδιο διαπιστώνει ό Ένγκελς καί γιά τούς μπλανκιστές :

Διαπαιδαγωγημένοι στή σχολή της συνωμοσίας καί διατηρώντας τήν ένότητά τους μέ τήν αύστηρή πειθαρχία πού συμβαδίζει μέ τή συνωμοσία, είχαν ώς σημείο άφετηρίας τήν άποψη οτι ένας σχε-τικά μικρός άριθμός άποφασισμένων καί καλά οργανωμένων ά-τόμων είναι ικανός, στήν κατάλληλη στιγμή, όχι μόνο νά πάρει τό πηδάλιο τοΰ κράτους άλλά καί νά τό κρατήσει μέ μιά μεγάλη καί άνηλεή ένεργητικότητα, ώσπου νά κατορθώσουν νά κερδίσουν τή μάζα τοΰ λαοΰ στήν έπανάσταση καί νά τή στοιχίσουν γύρω άπό τή μικρή όμάδα τών ήγετών. Αύτό προϋποθέτει, πάνω άπ' ολα,


τήν αύστηρότατη, δικτατορική συγκέντρωση δλης της εξουσίας στα χέρια της νέας, επαναστατικής κυβέρνησης. Τί έκανε δμως στήν πραγματικότητα ή Κομμούνα, μέ τήν πλειοψηφία της τών μπλανκιστών; Σέ όλες τίς διακηρύξεις της προς τούς Γάλλους τών επαρχιών τούς καλούσε να συγκροτήσουν μιά ελεύθερη ομο-σπονδία άπό δλες τίς Κομμούνες τής Γαλλίας καί τοϋ Παρισιού, μιά εθνική οργάνωση πού γιά πρώτη φορά θά τή δημιουργοΰσε τό ίδιο τό έθνος. Γιατί ή έξουσία πού έπρεπε νά πέσει παντοϋ, όπως είχε πέσει στό Παρίσι, ήταν άκριβώς ή καταπιεστική έξουσία τής προηγούμενης συγκεντρωτικής κυβέρνησης, τοϋ στρατού, τής πο-λιτικής άστυνομίας, τής γραφειοκρατίας, πού ειχε δημιουργήσει ό Ναπολέων στά 1798 καί πού έκτοτε περνούσε στά χέρια κάθε νέας κυβέρνησης ώς καλοδεχούμενο όργανο γιά νά τό χρησιμοποιήσει εναντίον τών άντιπάλων της.

( "Ενγκελς, Selected Works, τ. 2, Progress Publishers, σ. 187)

Λάθος άνθρωποι, λοιπόν, δημιούργησαν τή σωστή έξουσία στή σωστή στιγμή; Λάθος άνθρωποι συνέλαβαν τό νόημα της πρόβλε-ψης τοΰ Μάρξ στή 18 Μτιρυμαίρ, ότι ή έπόμενη γαλλική έπανά-σταση δέν θά έμενε στήν κατάληψη της ύπάρχουσας έξουσίας άλλά θά προχωρούσε στήν καταστροφή της καί θά δημιουργοΰσε μιά ολότελα νέα έξουσία; Ό Μάρξ δέν ειχε διακινδυνεύσει καμιά πρό-βλεψη γιά τή μορφή καί τό περιεχόμενο της νέας έξουσίας, ώσπου ήρθε ή Κομμούνα νά δώσει τό πρότυπο, πού ό Μάρξ τό χαιρέτισε μέ ενθουσιασμό. Λάθος άνθρωποι, λοιπόν, καί μάλιστα χωρίς ένιαία θεωρητική σύλληψη, άνακάλυψαν μέσα στήν έπαναστατική πράξη αύτήν τήν έξουσία πού θά έκανε τά πρώτα βήματα προς τήν κα-τάργηση κάθε έξουσίας, άνεβάζοντας στήν έξουσία τήν τάξη πού στόχο της ειχε τήν κατάργηση τών τάξεων;

Καί τό ερώτημα γιά μας, σήμερα: τί θά ειχε συμβεί άν οί μπλανκιστές, σάν πλειοψηφία, επέβαλλαν τό δόγμα τους στήν Κομ-μούνα, όπως έπραξε τό Κόμμα τών Μπολσεβίκων στή Ρωσία ά-


κολουθώντας τά μπλανκιστικά δόγματα πού ή Κομμούνα ειχε άρ-νηθεϊ νά έφαρμόσει;

Ό Μάρξ κι ό Ένγκελς άποδέχτηκαν μέ ένθουσιασμό την πράξη της Κομμούνας, καί πίστεψαν πώς τά διδάγματά της ίσχυαν γιά τό μέλλον. Πώς όμως λειτούργησαν αύτές οί παρατάξεις, μέ τις τόσο διάφορες θεωρητικές θέσεις, καί μάλιστα μοιρασμένες σέ πλειο-ψηφία καί μειοψηφία; Πώς οί μπλανκιστές, οί θεωρητικοί της κλειστής, συνωμοτικής, ύπερεπαναστατικής οργάνωσης τών λίγων έκλεκτών ήγετών, δέχτηκαν τήν προυντονικής προελεύσεως λύση της άσκησης της λαϊκής έξουσίας άπό τις τοπικές Κομμούνες καί τήν ένωσή τους σέ ομοσπονδία, μέ κεντρικό όργανο έφοδιασμένο μέ τις έλάχιστες άπαραίτητες έξουσίες, χωρίς νά θίγεται ή αύτοτέλεια κάθε Κομμούνας;

Ό Έ μ ί λ Τερσέν, στήν Κομμούνα τοϋ 1871 (δ.π., σ. 145), κάνει μιά έπισήμανση πού άξίζει νά τήν άναφέρουμε :

Οί κομμουνάροι, στό σύνολο τους -κι αύτό ήταν άποτέλεσμα τών έπιρροών πού είχαν δεχτεί, τουλάχιστον ώς τήν τελική κρίση τής Αύτοκρατορίας- ξεχώριζαν αύθαίρετα τό πολιτικό καί τό κοινω-νικό πεδίο. Γιά τούς μέν (τήν πλειοψηφία), τό ούσιώδες ήταν τό πολιτικό πεδίο, γιά τούς δέ (τή μειοψηφία) τό κοινωνικό πεδίο ήταν τό κυριότερο. Καθώς όμως στήν πραγματικότητα τό « κοι-νωνικό » καί τό « πολιτικό » εϊναι στενά δεμένα, ή διάκριση γινό-ταν άδύνατη, κι έτσι δέν πρέπει νά βλέπει κανείς στενά τις έννοιες τής πλειοψηφίας καί τής μειοψηφίας.' Η πλειοψηφία θά έπρεπε έξ όρισμοϋ νά άναλάβει μόνη της τήν κυβερνητική εύθύνη της Κομ-μούνας, μόνη νά παίρνει τις άποφάσεις, μόνη νά διασφαλίζει τήν έφαρμογή τους. Ή μελέτη τών γεγονότων άποδείχνει πώς, σέ πάρα πολλές περιπτώσεις, τό άντίθετο συνέβαινε.' Η μειοψηφία, πού έκπροσωποϋσε τις έργατικές διαθέσεις, ύποστηριζόμενη άπ' έξω άπό τούς έργάτες καί τις οργανώσεις τους, μπόρεσε σέ πολλές περιπτώσεις νά παίξει άποφασιστικό ρόλο.


Και οί δύο παρατάξεις λειτούργησαν σύμφωνα μέ την « ειρωνεία της ιστορίας » - έπραξαν τό άντίθετο άπό αύτό πού πρέσβευαν τά δόγματα τών σχολών άπό τις όποιες προέρχονταν (κι αύτό « είναι σύνηθες όταν οί δογματικοί βρεθούνε στό τιμόνι », ας μην ξεχνάμε κι αύτη τη λεπτή παρατήρηση τοΰ Ένγκελς πού, όπως άποδείχτηκε στήν πράξη, μπορεί νά λειτουργήσει προς δύο κατευθύνσεις). Καί οί δύο « ύπερέβησαν » τήν άρχή της ύποταγής τής μειοψηφίας στήν πλειοψηφία, οχι όμως μέ τήν έννοια πού οί μπλανκιστές ύποστήρι-ζαν, όχι μέ τήν ύποταγή της πλειοψηφίας στή « γνήσια έπαναστα-τική » μειοψηφία. Πέτυχαν τή σύνθεση, χωρίς τήν όποία ή Κομμού-να δέν θά γινόταν ποτέ τό πρότυπο της προλεταριακής έξουσίας -τής έξουσίας πού ό Μάρξ τής έδωσε τό ονομα της « δικτατορίας τοΰ προλεταριάτου » καί τή μορφή καί τό περιεχόμενο της Κομμούνας.

"Αν θυμηθοΰμε πώς ή άρχή της υποταγής τής μειοψηφίας στήν πλειοψηφία είναι άπό τά άγια τών άγίων τής άστικής δημοκρατίας, τότε θά μπορούσαμε νά δοΰμε στήν ύπέρβασή της άπό τήν Κομμού-να ένα καινούργιο στοιχείο : τήν « ύποταγή » της πλειοψηφίας στή μειοψηφία όταν ή πλειοψηφία έχει τή δυνατότητα νά δεχτεί τήν ορθότητα της θέσης τής μειοψηφίας κι όταν ή άποψη τής μειοψη-φίας έπιβάλλεται οχι μέ τή χρησιμοποίηση της « βίας » τών φα-νατικών μειοψηφιών μέ τή μεσσιανική άντίληψη γιά τόν έαυτό τους, άλλά γιατί καί ή μειοψηφία καί ή πλειοψηφία μπόρεσαν νά άνα-γνωρίσουν τήν έπιταγή της -καινούργιας καί πρωτοφανέρωτης-πραγματικότητας πού άντιμετώπιζαν: τή συντριβή τοΰ κράτους-άφέντη της κοινωνίας καί τή γέννηση τής έξουσίας πού θά άνήκει ολοκληρωτικά στήν έργατική τάξη καί στούς συμμάχους της, άλλά καί θά αλλάζει τις ριζωμένες άντιλήψεις ότι « οί κοινές ύποθέσεις καί τά κοινά συμφέροντα της κοινωνίας δέν μπορούν νά υπηρετη-θούν παρά μόνο καί πάντα άπό τό κράτος καί τούς πλουσιοπάροχα άμειβόμενους άξιωματούχους του », πού θά καταλύει « τόν δεισι-δαιμονικό σεβασμό στό κράτος καί σέ καθετί πού συνδέεται μ' αύ-τό » καί θά βλέπει άκόμη καί στό προλεταριακό κράτος:


στήν καλύτερη περίπτωση ένα κακό πού κληρονομάει το προλε-ταριάτο ύστερα άπό τή νικηφόρα πάλη του γιά τήν ταξική κυ-ριαρχία, καί πού τίς χειρότερες πλευρές του τό νικηφόρο προλε-ταριάτο, άκριβώς όπως ή Κομμούνα, είναι ύποχρεωμένο νά κόψει μεμιάς καί όσο περισσότερο γίνεται, ώσπου νά έρθει μιά γενιά πού, έχοντας ζήσει στις καινούργιες, ελεύθερες κοινωνικές συνθή-κες, θά είναι ικανή νά 7τετάξει ολόκληρο τό σκουπιδαριό τοϋ κρά-τους στό σκουπιδότοπο.

( Ένγκελς, άπ., σ. 189)

Αύτη ή άντιεξουσιαστική έξουσία, ή έξουσία πού κληρονομεί τό προλεταριάτο « ώς άναγκαΐο κακό », άποκλειστικά καί μόνο γιά νά μπορέσει νά δημιουργήσει τίς συνθήκες της έλευθερίας πού θά πετάξουν στό σκουπιδότοπο κάθε έξουσία, πήρε τό ονομα της « δι-κτατορίας τοϋ προλεταριάτου » καί τή μορφή καί τό περιεχόμενο τής Κομμούνας. Μέ τό σημείο της ισότητας άνάμεσά τους κλείνει ό

Ένγκελς τόν πρόλογο του τοΰ 1891, καθησυχάζοντας όσους τρόμα-ζαν μέ τόν όρο τής δικτατορίας τοΰ προλεταριάτου:

Εντάξει, κύριοι, θέλετε νά ξέρετε μέ τί μοιάζει αύτή ή δικτατο-ρία ; Κοιτάξτε τήν Κομμούνα τοΰ Παρισιοΰ. Αύτή ήταν ή Δικτα-τορία τοΰ Προλεταριάτου.

(o.7u, σ. 189)

Τί άπόγινε αύτό τό σημείο της ισότητας, πώς ή έξουσία τοΰ προ-λεταριάτου έγινε δικτατορία χωρίς τό προλεταριάτο, είναι τό με-γάλο πρόβλημα πού άφήνει πίσω του ό « σοσιαλισμός » τοΰ 20οΰ αιώνα.


4. Οί -γόνιμες- αντιθέσεις τής Κομμούνας

« "Οσο ή κατάσταση ήταν στα χέρια τής Κεντρικής Επιτροπής τής Εθνοφρουράς τά πράγματα πήγαιναν καλά, ύστερα δμως άπο τις έκλογές ύπήρχε πολλή συζήτηση καί καμιά δράση » έλεγε ό Έν-γκελς στο Γενικό Συμβούλιο τής Διεθνούς στίς 11 'Απριλίου 1871, δταν πυκνώνανε τά σημάδια πώς ή Κομμούνα δέν θά άντεχε σέ μιά οργανωμένη έπίθεση τοΰ έχθροΰ.

Ή κριτική αύτή γιά τήν Κομμούνα, άπο τις σκληρότερες πού διατυπώθηκαν άπό τόν Μάρξ καί τόν Ένγκελς, δέν άναφέρεται άπλώς στήν τάση της Κομμούνας στήν πολιτικολογία -καί ενίοτε στή μικρολογία, όπως φαίνεται καί άπό τή σχετική κριτική τοΰ Μάρξ- εις βάρος τής επαναστατικής πράξης. Φέρνει στό φώς μιάν ύπαρκτή, βαθύτερη άντίθεση: τήν άντίθεση άνάμεσα στήν Εθνο-φρουρά, πού ήταν άπευθείας ό « ένοπλος λαός », καί στήν Κομμού-να 33, πού ήταν τό έκλεγμένο όργανο άσκησης της έπαναστατικής έξουσίας, στό όποιο ή Εθνοφρουρά παρέδωσε τή δική της, ντε φάκτο, έξουσία στίς 28 Μαρτίου, μέσα στή γενική άγαλλίαση.

' Η πολύ αύστηρή έπισήμανση τοΰ Ένγκελς, ότι στήν Κομμούνα ή συζήτηση είχε έκτοπίσει τή δράση, ξεπερνάει τή γνωστή άντίθε-ση τών τάσεων άνάμεσα στά δύο όργανα της έπανάστασης - ή

Εθνοφρουρά ήταν στραμμένη στήν έπίλυση τών κοινωνικών κυρίως προβλημάτων, ενώ ή Κομμούνα ένδιαφερόταν κυρίως γιά τήν πο-λιτική πλευρά τής έπανάστασης.' Η έκφραση « καμιά δράση » φαί-νεται νά περιέχει τόν βαθύτερο φόβο οτι, ένα « κεντρικό όργανο » , άκόμη καί σέ συνθήκες μιας έπανάστασης τόσο διαφορετικής άπό όσες ειχε ώς τότε γνωρίσει ό κόσμος, μπορεί νά ένδώσει στόν πει-ρασμό τοΰ συγκεντρωτισμού, κι έτσι, άποκόβοντας τό λαό άπό τήν άσκηση τής έξουσίας, νά πέσει στις παγίδες τής γραφειοκρατίας, νά ξαναγεννήσει τή γραφειοκρατία.

Ό φόβος, πού τόσο νωρίς διατυπώθηκε άπό τόν Ένγκελς, οτι ένας τέτοιος κίνδυνος καραδοκούσε, ήταν διάχυτος ήδη στό λαό τοΰ


Παρισιοΰ. Εκφραζόταν μέ πολλούς τρόπους καί μέ ολα τά μέσα πού ειχε ό λαός στή διάθεσή του, κυριότερα άπό τά όποια ήταν οί πολιτικές λέσχες καί ό Τύπος, καθώς καί μέσα άπό τήν άντίθεση Κ.Ε. τής Εθνοφρουράς καί Συμβουλίου τής Κομμούνας. Οί άντιθέ-σεις αύτές, έξαιρετικά γόνιμες, άποτελοΰσαν μιάν έγγύηση ότι ή άγρυ7τνη παρακολούθηση άπό τό λαό τών πράξεων καί τών παρα-λείψεων τής Κομμούνας, ή ένεργός καί άδιάκοπη παρέμβασή του, έβαζε φραγμό στον κίνδυνο. Άλλά καί μέσα άπ' αύτές τις άντιθέ-σεις -γ ι ' αύτό καί ήταν γόνιμες- έβγαινε ή σύνθεση πού έκανε τήν Κομμούνα πρότυπο της σοσιαλιστικής έξουσίας καί « σημείο έκκί-νησης » γιά τις επόμενες έπαναστάσεις, άν βέβαια άκολουθοΰσαν πραγματικά αύτό τό πρότυπο.

Δείγμα τής γονιμότητας αυτών τών άντιθέσεων δίνουν δύο ση-μαντικά κείμενα τοΰ Απρίλη, ή προκήρυξη της Εθνοφρουράς προς τούς πολίτες τοΰ Παρισιοΰ, καί ή Διακήρυξη της Κομμούνας προς όλους τούς Γάλλους. Ό Έ μ ί λ Τερσέν, στό κεφάλαιο τό άφιερωμένο στή δράση τών λαϊκών δυνάμεων (Κομμούνα τον 1871, σ. 149 κ.έ.), άποδίδει στήν άνησυχία τής Κ.Ε. τής Εθνοφρουράς μπροστά στήν καθυστέρηση της Κομμούνας νά έκδώσει τά διατάγματα γιά τά κοινωνικά μέτρα ύπέρ τών έργαζομένων, τήν έκδοση της προκήρυ-ξής της, στίς 5 τοΰ Απρίλη 1781.

Τό κείμενο αύτό, άρκετά μεγαλόστομο καί άφηρημένο, άπευθυ-νόταν σέ όλους τούς πολίτες, όχι μόνο στους έργάτες άλλά καί στούς εμπόρους, στούς βιομήχανους, στούς καταστηματάρχες, στούς δια-νοούμενους, σέ ολους όσοι έργάζονται « καί άναζητοΰν καλόπιστα τή λύση τών κοινωνικών προβλημάτων ». Τούς καλεί νά βαδίσουν ένω-μένοι <( προς τήν πρόοδο », δηλώνοντας καθαρά πώς « πρόοδος » είναι ή λύση τοΰ κοινωνικού προβλήματος μέ τή νίκη τών δυνάμεων της έργασίας πάνω στον παρασιτισμό τοΰ καπιταλισμού:

Εργαζόμενοι, μήν ξεγελιέστε. Είναι ό μεγάλος άγώνας, είναι ό παρασιτισμός καί ή έργασία, ή έκμετάλλευση καί ή παραγωγή


πού αντιμάχονται. 'Άν έχετε κουραστεί νά φυτοζωεΐτε μέσα στήν άγνοια καί νά σαπίζετε μέσα στή μιζέρια, άν θέλετε νά γίνουν τά παιδιά σας άνθρωποι πού θά άπολαμβάνουν τούς καρπούς τής

• δουλείας τους καί οχι είδος ζώων εκπαιδευμένων γιά τή δουλειά στο εργαστήρι ή γιά τον πόλεμο, γονιμοποιώντας μέ τόν ιδρώτα τους τήν περιουσία κάποιου εκμεταλλευτή ή χύνοντας τό αιμα τους γιά κάποιον τύραννο. 'Άν δέν θέλετε τά κορίτσια σας, πού δέν μπορείτε νά τά μεγαλώσετε καί νά τά προφυλάξετε όπως θά θέλατε, νά γίνονται όργανα ηδονής στήν άγκαλιά τής άριστοκρα-τίας τοΰ χρήματος, άν δέν θέλετε πιά ή άσέλγεια καί ή φτώχεια νά σπρώχνουν τούς άνδρες στά χέρια τής άστυνομίας καί τίς γυναί-κες στήν πορνεία, άν τέλος θέλετε τή βασιλεία τής δικαιοσύνης, εργαζόμενοι, όρθιοι! Κι άς ρίξουν τά γερά σας χέρια τήν άντίδρα-ση κάτω άπ' τά πόδια σας.

Παρά τη γενικολογία της, ή προκήρυξη τής Εθνοφρουράς άπο-τελοΰσε μιάν ύπόμνηση προς τήν Κομμούνα οτι έπρεπε νά κινηθεί ταχύτερα.' Η άπάντηση ήρθε σέ λίγες μέρες, στις 19 Απριλίου, μέ τό σημαντικότερο κείμενο πού άφησε ή Κομμούνα, πραγματικό Μα-νιφέστο « τής σύγχρονης Έπανάστασης, τής πιο πλατιας καί τής πιο γόνιμης άπό όλες τίς έπαναστάσεις πού φώτισαν τήν ιστορία » :

ΤΗταν ή « Διακήρυξη της Κομμούνας τοΰ Παρισιού προς τό Γαλ-λικό Λαό » - κι όχι μόνο προς τούς πολίτες τοΰ Παρισιού. Τό κακό ήταν ότι ή Διακήρυξη αύτή ήρθε πολύ άργά, όταν τά κινήματα στις έπαρχίες είχαν χτυπηθεί, κι όταν ή κατάσταση στό Παρίσι είχε άρχίσει νά γίνεται πολύ δύσκολη. Χαρακτηριστικό είναι τό εισαγω-γικό της μέρος:

Μέσα στήν οδυνηρή καί τρομερή σύγκρουση πού έπιβάλλει ξανά στό Παρίσι τή φρίκη τής πολιορκίας καί τοΰ βομβαρδισμοΰ, πού κάνει νά χύνεται τό αίμα τών άδελφών μας, τών γυναικών μας, τών παιδιών μας ( . . . ) είναι άπαραίτητο νά μήν είναι διηρημένη ή

φ ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21οι> ΑΙΩΝΑ;

κοινή γνώμη, νά μήν είναι ταραγμένη ή εθνική συνείδηση. Πρέπει τό Παρίσι κι ολόκληρη ή χώρα νά ξέρουν ποιός είναι ό χαρακτή-ρας, ό λόγος, ό σκοπός τής Επανάστασης που συντελείται. Πρέ-πει, έπιτέλους, ή εύθύνη γιά τά πένθη, τά βάσανα καί τις δυστυ-χίες πού θύματά τους είμαστε, νά πέσει σ' αύτούς πού, άφοϋ πρό-δωσαν τή Γαλλία καί παραδώσανε τό Παρίσι στον ξένο, συνεχί-ζουν μέ τυφλό καί άνελέητο 7τεΐσμα τήν καταστροφή τής Πρω-τεύουσας γιά νά θάψουνε, κάτω άπό τά ερείπια τής Δημοκρατίας καί τής Ελευθερίας, τή διπλή μαρτυρία γιά τήν προδοσία τους καί γιά τό έγκλημά τους.

Πολιτικός καί εθνικός ό λόγος της Κομμούνας, θυμίζει στή Γαλλία πώς τό Παρίσι άγωνίζεται καί υποφέρει γιά όλη τή χώρα καί, άντίθετα άπό τις συκοφαντίες τών έχθρων του, ούτε τή θέληση του έπιδιώκει νά έπιβάλει στήν ύπόλοΐ7υη Γαλλία, ούτε μιά δικτα-τορία πού θά κατέλυε « τήν άνεξαρτησία καί τήν κυριαρχία » κάθε άλλης κομμούνας. Άντίθετα άπό τις συκοφαντίες τών έχθρων του, δέν έπιδιώκει νά καταλύσει τή γαλλική ενότητα, όπως τήν πραγμα-τοποίησε ή Γαλλική Έπανάσταση, άλλά τήν ένότητα πού επέβαλε ή Αύτοκρατορία, ή μοναρχία καί ό δήθεν κοινοβουλευτισμός, μιά ένότητα πού δέν είναι παρά « ό δεσποτικός, βλακώδης, αύθαίρετος καί δαπανηρός συγκεντρωτισμός ». Ή πολιτική ένότητα, όπως τήν εννοεί τό έπαναστατημένο Παρίσι, είναι

- ή έθελοντική ένωση όλων τών τοπικών πρωτοβουλιών, ό αύθόρ-μητος καί έλεύθερος συναγωνισμός όλων τών άτομικών πρωτο-βουλιών γιά τήν έπίτευξη ένός κοινοϋ σκοποϋ, πού είναι ή εύημε-ρία, ή έλευθερία καί ή άσφάλεια όλων, - ή άρχή μιας καινούργιας εποχής πειραματικής, θετικής, έπιστη-μονικής πολιτικής, - τό τέλος τοΰ παλιοΰ κυβερνητικοϋ καί κληρικαλιστικοϋ κόσμου, τοΰ μιλιταρισμού, της ύπαλληλίας, τής έκμετάλλευσης, τής κερ-


δοσκοπίας, τών μονοπωλίων, τών προνομίων, στα όποια οφείλε-ται ή δουλεία τοϋ προλεταριάτου, ή δυστυχία καί οί καταστροφές της πατρίδας.

Μέ τούς άγώνες καί τις θυσίες του τό Παρίσι προετοιμάζει « την ϊτνευματική, ήθική, διοικητική καί οικονομική άναγέννηση, τή δόξα καί τήν εύημερία » τής Γαλλίας. Τί ζητάει τό άγωνιζόμενο Παρίσι;

Τή σταθεροποίηση της Δημοκρατίας. Τήν άπόλυτη αύτονομία στίς Κομμούνες, πού θά απλώνονται σέ όλες τις κοινότητες τής χώρας καί θά έξασφαλίζουν σέ κάθε κομμούνα τό άκέραιο τών δι-καιωμάτων της καί σέ κάθε Γάλλο « τήν πλήρη άσκηση τών ικα-νοτήτων καί τών δεξιοτήτων του ώς άνθρώπου, πολίτη καί έργα-ζόμενου ».

"Οριο τής αυτονομίας κάθε Κομμούνας θά είναι τό ίσο δικαίωμα αυτονομίας όλων τών άλλων, πού θά άποδεχτούν « τό συμβόλαιο ».

Ή ενωσή τους θά διασφαλίσει τήν ενότητα τής Γαλλίας. Τό Παρίσι δέν διεκδικεί τίποτα περισσότερο στον τομέα τών τοπικών διεκδι-κήσεων, ύπό τόν όρο ότι στήν κεντρική διοίκηση, πού θά συγκρο-τείται άπό τις αντιπροσωπείες τών ομοσπονδιών, θά ισχύουν καί θά ύλοποιοΰνται οί ίδιες άρχές.

Τά δικαιώματα κάθε Κομμούνας είναι: ή ψήφιση τοϋ κοινοτι-κού προϋπολογισμού, ό καθορισμός καί ή κατανομή τών φόρων, ή διεύθυνση τών τοπικών ύϊτηρεσιών, ή οργάνωση της δικαιοσύνης, της έσωτερικής αστυνομίας καί τής παιδείας, ή διαχείριση τών πόρων πού άνηκουν στήν Κομμούνα.

Ή έπιλογή τών δικαστικών καί τών δημοτικών υπαλλήλων σέ όλους τούς τομείς θά γίνεται « μέ έκλογή ή μέ διαγωνισμό », μέ τό δικαίωμα συνεχούς έλέγχου καί άνάκλησής τους.

Άπόλυτη εγγύηση της άτομικής έλευθερίας, τής έλευθερίας τής συνείδησης καί της έλευθερίας της εργασίας.

Συνεχής παρέμβαση τών πολιτών στίς ύποθέσεις της κάθε κομ-μούνας, μέ τήν έλεύθερη έκφραση τών ιδεών τους, τήν έλεύθερη


υπεράσπιση τών συμφερόντων τους, και μέ την εγγύηση της Κομ-μούνας, μόνης άρμόδιας νά επιβλέπει καί νά εξασφαλίζει την έλεύ-θερη καί δίκαιη άσκηση τοΰ δικαιώματος τοΰ συνέρχεσθαι καί της δημοσιότητας.

Ή οργάνωση της άσφάλειας τών άστικών κέντρων καί ή οργά-νωση της Εθνοφρουράς, πού έκλέγει τούς άρχηγούς της καί έχει άποκλειστικά την ευθύνη της τάξης σέ κάθε πόλη.

Στη γενική έθνική άναμόρφωση πού άνέλαβε νά φέρει σέ πέρας ή Κομμούνα τοΰ Παρισιοΰ, καλεί όλη τή Γαλλία νά μοιραστεί τις κατακτήσεις της καί νά ταχθεί άλληλέγγυα καί σύμμαχος της

σ' αύτόν τόν άγώνα πού δέν μπορεί νά τελειώσει παρά μέ τό θρίαμβο της ιδέας τής Κομμούνας ή μέ τήν καταστροφή τοΰ Πα-ρισιοΰ.

Ή ιδέα της Κομμούνας, ώς ιδέα, θριάμβευσε. 'Ως πράξη, περιμένει άκόμη τό θρίαμβο της. Τό Παρίσι καταστράφηκε, τότε. Καί ξα-ναχτίστηκε. Καπιταλιστικά.

5. Λαϊκή παρέμβαση - μιά άκόμη άντίθεση

Ή πολιτική παρέμβαση τοϋ λαοΰ τοΰ Παρισιοΰ, έντονη καί άπο-φασιστική, έκδηλώθηκε άμέσως μετά τήν ήττα της Γαλλίας, τήν πτώση της Δεύτερης Αύτοκρατορίας, τήν άνακήρυξη τής Δημοκρα-τίας, στίς 4 Σεπτεμβρίου 1870, καί τήν άποκατάσταση τών δημο-κρατικών ελευθεριών. Κύρια έκφρασή της οί -σύμφωνες μέ τή γαλλική δημοκρατική παράδοση- πολιτικές « Λέσχες ». Ξεπετά-γονται παντοΰ, στίς συνοικίες καί στούς δήμους, εγκαθίστανται παντού, στά σχολεία, στίς αίθουσες τών πανεπιστημίων, άκόμη καί στίς αίθουσες τών θεαμάτων καί τών κέντρων διασκέδασης πού μένουν κλειστά στή διάρκεια της πολιορκίας τοΰ Παρισιοΰ. 34


Μέσα άπό τις πολιτικές λέσχες αναπήδησε ή ιδέα πώς, μπροστά στις πράξεις εθνικής προδοσίας τής Κυβέρνησης « Εθνικής Σω-τηρίας », ή σωτηρία της Γαλλίας βρίσκεται « μόνο στήν έπανάστα-ση». Τό ίδιο καί ή ιδέα γιά μιά έπαναστατική Κομμούνα τοΰ Παρισιού. Άπό τίς λέσχες οί ιδέες αύτές άπλώνονταν σέ ολο τό Παρίσι, κατακτούσαν τόν ένοπλο λαό της Εθνοφρουράς, κι έτσι, όταν ήρθε ό αιφνιδιασμός τής 18ης Μαρτίου, ό λαός δέν χρειάστηκε νά αύτοσχεδιάσει: υπήρχαν ήδη οί ιδέες πού « είχαν κατακτήσει τίς μάζες » καί μπορούσαν νά μεταβληθούν « σέ ύλική δύναμη », χωρίς νά χρειαστεί, σ' έκείνη τήν άποφασιστική στιγμή, ή « εντολή » άπό κάποιο πολιτικό « κέντρο ».

Αύτό σημαίνει ότι ή έννοια τοΰ « αύθόρμητου » πρέπει νά επα-νεξεταστεί, μέ άφετηρία τήν έρευνα - μ έ κριτήρια ιστορικά καί μόνο- τών όσων προηγήθηκαν τής Κομμούνας καί όσων τήν άκο-λούθησαν. Τό πιθανότερο είναι ότι ή ιστορική έρευνα θά δείξει τό ρόλο πού παίζει ή γενική πολιτικοποίηση τών λεγόμενων « μαζών » στήν ύμνούμενη « έπαναστατική πρωτοβουλία τών μαζών », άλλά καί -τό κυρίως ζητούμενο- τό ρόλο πού παίζει στήν εκδήλωση καί στήν άξιοποίηση αύτής τής πρωτοβουλίας ή άπουσία ή ή παρουσία τοΰ « ένός » πολιτικοΰ « κέντρου » άπό τό όποιο τά πάντα έκπο-ρεύονται καί πού είθισται νά θεωρείται ή άποκλειστική έκφραση τοΰ « συνειδητού παράγοντα ». 35

Στούς δύο μήνες ζωής τής Κομμούνας οί πολιτικές λέσχες οχι μόνο πήρανε πρωτοφανή άνάπτυξη, άλλά έγιναν ένας άπό τούς κύριους παράγοντες της παρέμβασης « τών μαζών » στήν άσκηση της έξουσίας. Ό τρόπος λειτουργίας τους, πρώτα πρώτα, ήτανε μιά πρακτική άσκηση στήν πολιτική ζωή. Κι ή έλξη πού άσκοΰσαν στό λαό ήτανε τόση, ώστε νά άπορροφοΰν στή λειτουργία τους τή δρα-στηριότητα μελών πού άνήκαν σέ οργανωμένες πολιτικές δυνάμεις. Τά τμήματα της Α' Διεθνοΰς, π.χ., δέν άναπτύχθηκαν στή διάρκεια της Κομμούνας όσο Θά ήταν λογικό νά άναμένεται, γιατί τά μέλη τους λειτουργούσαν οχι μόνο στά θεσμοθετημένα όργανα -στό Συμ-

ΙΟΟ ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ TOY 21ou ΑΙΩΝΑ;

βούλιο τής Κομμούνας ή στην Κ.Ε. της Εθνοφρουράς- άλλά καί στις λέσχες δπου συγκεντρώνονταν δλες οί τάσεις κι δπου ζυμώ-νονταν δλες οί άπόψεις κι άποκτοΰσαν ένιαία έκφραση οί διεκδι-κήσεις τοϋ λαού πού άπευθύνονταν στά ιδια τά όργανα τής επα-ναστατικής έξουσίας.

Ό Κλώντ Περρό (ό'.π., σ. 160 κ.έ.) περιγράφει τον τρόπο λει-τουργίας τής λέσχης Νικολά-ντέ-Σάν, πού το καταστατικό της έχει διασωθεί: έκλογές γιά τήν άνάδειξη προέδρου, γραμματέα καί μελών τοΰ γραφείου γίνονταν κάθε 15 μέρες. "Ετσι άποκλειόταν ή δημιουργία οποιουδήποτε γραφειοκρατικού μηχανισμοΰ ή άτό-μων-γραφειοκρατών στή βάση, μέσα άπό τό πιο πολιτικοποιημένο κομμάτι τοΰ λαοΰ. ' Η εκλογική διαδικασία γινόταν άναπόσπαστο μέρος τής πολιτικής λειτουργίας. Δέν είναι λοιπόν νά άπορεΐ κανείς πώς τό πρώτο καθήκον πού έβαλε στόν εαυτό της ή έπανάσταση της 18ης Μαρτίου, ήταν οί έκλογές γιά τήν άνάδειξη τοΰ Συμβου-λίου της Κομμούνας.

Χωρίς τό στοιχείο τής καθολικής ψηφοφορίας, της μέ έκλογές άνάδειξης όλων όσοι άναλάμβαναν μιά λειτουργία τής Κομμούνας ή καί μιας Λέσχης, χωρίς τό στοιχείο τής σύντομης θητείας καί τής άνάκλησης, ή έπανάσταση εύκολα θά μποροΰσε νά γίνει λεία κά-ποιων επαγγελματιών τής πολιτικής πού θά ξαναγεννοΰσαν τήν κά-στα τών γραφειοκρατών. Καί τότε ή συντριβή τοΰ άστικοΰ κράτους -πού σημαίνει άκριβώς συντριβή τής γραφειοκρατίας καί άμεση άσκηση τής έξουσίας άπό τις « μάζες » - θά έμενε ένας μύθος. 36

Κάθε πολιτική λέσχη ήταν ένα έργαστήριο άσκησης τοΰ λαοΰ στήν πολιτική πράξη, ένα σχολειό πολιτικής κουλτούρας καί « ρη-τορικής », ένα μέσον « μαζικής ενημέρωσης » μέ τήν καλύτερη ση-μασία τοΰ όρου, άφοΰ ή ένημέρωση πάνω στά προβλήματα πού άντιμετώπιζε ή Κομμούνα καί πάνω στά πεπραγμένα της ήταν πλήρης. "Ενα άπόσπασμα άπό άρθρο πού δημοσιεύτηκε σέ έφημε-ρίδα τής εποχής δίνει μιά ιδέα γιά τό τί προσφέρανε οί πολιτικές λέσχες:


Πλησιάστε στούς ομίλους, άκοϋστε. "Ενας ολόκληρος λαός συζη-τάει γιά πράγματα σοβαρά. Γιά πρώτη φορά άκοΰς εργάτες νά άνταλλάσσουν τίς άπόψεις τους γιά προβλήματα πού ώς τώρα μόνο τούς φιλοσόφους άπασχολοΰσαν. "Ενας καινούργιος αιώνας άρχίζει. 37

"Οσο κι αν έξιδανικεύει ό άγνωστος δημοσιογράφος πού υπογράφει μέ τό ψευδώνυμο « Μάριος », δέν μπορεί νά άπεχε ι πολύ άπό τήν άλήθεια. Οί άνθρωποι είναι όπως λέει ό Πρωταγόρας στό διάλογο μέ τόν Σωκράτη: έχουν λάβει όλοι άπό τόν Δία τό χάρισμα νά με-τέχουνε στά κοινά, άρκεΐ νά είναι έλεύθεροι, νά είναι δήμος. Κι ώς τώρα, έκτος άπό τήν άρχαία δημοκρατία, μόνο στίς ώρες τών έπα-ναστάσεων μπορέσανε νά δείξουνε πόσο κοινό σέ όλους, κι οχι στούς λίγους « έπαΐοντας », είναι αύτό τό δώρο τοΰ Δία - γιατί μόνο σέ τέτοιες ώρες έχουν τήν άνάγκη τών « μαζών » έκεΐνοι πού θά καταλάβουνε, τελικά, τήν έξουσία. 'Ωστόσο ή Κομμούνα, όσο έζησε, σημάδεψε πραγματικά τήν άρχή ενός « καινούργιου αιώνα », πού δέν ήταν πιά ό 19ος - καί ώς τώρα δέν είναι ούτε ό 20ός.

Κομμούνα καί πολιτικές λέσχες βρίσκονταν σέ μιά σχέση άλλη-λοτροφοδότησης. Καθημερινά έφευγαν άπό τίς λέσχες πλήθος προ-τάσεις, παρατηρήσεις, κριτικές. Καί δέν είναι καθόλου βέβαιο πώς ή Κομμούνα μπόρεσε νά τίς άξιοποιήσει. Ή μαρτυρία τοΰ Γου-σταύου Λεφρανσαί είναι πολύτιμη σ' αύτό τό σημείο :

Πολύ γρήγορα λησμονήθηκε ότι τό κίνημα τής Κομμούνας οφείλε νά έχει άδιάκοπα στόχο του νά άναθέσει στούς ίδιους τούς πολί-τες, μέσω τών συνελεύσεων τών συνοικιών τους, τή φροντίδα τής έξυπηρέτησης τών κοινών καί τοπικών τους συμφερόντων κι οτι ή κεντρική διοίκηση δέν θά ήταν παρά ό συντονιστής καί ό έκτε-λεστής τών άποφάσεων πού θά έπαιρναν οί τοπικές συνελεύσεις, άντί νά είναι, όπως παλιά, ό μοναδικός κριτής, καί διευθυντής τών συμφερόντων όλων. ( . . . ) Οί άντιπρόσωποι είναι παραφορτωμέ-


νοι καί αύτό τους απομονώνει άπο τις λαϊκές συνελεύσεις οπου θά έπρεπε νά βρίσκονται διαρκώς γιά νά άναβαπτίζονται καί νά ποτίζονται άπο τά αισθήματα τής κοινής γνώμης καί νά διορθώ-νουν στήν άνάγκη τά λάθη της. 38

Μέ αύστηρότερη γλώσσα άπευθύνθηκε στήν Κομμούνα ή « Λέσχη τών Προλεταρίων» στίς 19 Μαΐου, λίγες μέρες πριν άπο τήν τε-λευταία πράξη τής έπαναστατικής τραγωδίας:

Τά μέλη τής Κομμούνας κάνουν το βαρύ σφάλμα νά παριστάνουν τή Θεία Πρόνοια. Είναι ύποχρεωμένα νά ύποβάλλουνε τά σχέδια τών διαταγμάτων τους γιά έγκριση στό λαό, πού τούς δίνει προσ-ταγές καί δέν δέχεται προσταγές. ( . . . ) Σ ' έμας άνηκει ή πρωτο-βουλία τών έπαναστατικών μέτρων. Τό γραφείο ύποβολής αιτη-μάτων έχει γίνει κάλαθος τών άχρήστων;

Πολλές άπό τις προτάσεις πού υποβάλανε στήν Κομμούνα οί λέ-σχες έχουν διασωθεί στά γαλλικά άρχεϊα. Ό Κλώντ Περρό παρα-θέτει άρκετές, πού άναφέρονται σέ άμεσα προβλήματα έπισιτισμοϋ -όπίος ήταν ή πρόταση γιά τήν ίδρυση δημοτικών σφαγείων, πού έγινε άμεσα δεκτή-, σέ προβλήματα βελτίωσης της κατάστασης τών έθνοφρουρών, άλλά καί στήν άνάγκη νά ληφθούν σκληρότερα μέτρα γιά όσους δέν έκπλήρωναν τις ύποχρεώσεις τους άπέναντι στήν Κομμούνα ή ήταν έχθρικοί προς αυτήν, ή καί στον τρόπο διεξαγωγής τών στρατιωτικών έπιχειρήσεων.

'Ενδεικτική είναι ή κριτική τής Λέσχης τής 'Ιατρικής Σχολής, πού διατυπώνει τήν άνησυχία της γιά τόν κακό τρόπο διεξαγωγής τών στρατιωτικών έπιχειρήσεων, γιατί κουράζουν ύπερβολικά τούς άνδρες, οί διαταγές δέν διαβιβάζονται κανονικά, υπάρχει έλλειψη ϊτυρομαχικών, μεγάλο μέρος τοΰ πυροβολικού δέν άξιοποιεΐται κλπ., κλπ.

Φαίνεται, λοιπόν, καθαρά ότι λαός καί Κομμούνα λειτουργούσαν


επίσης ώς αντιθετική ενότητα, ότι ό λαός ειχε αποκτήσει συνείδη-ση τών δικαιωμάτων του: δέν θεωρούσε τόν εαυτό του άπλή « πη-γή » της έξουσίας άλλά έξουσία. Τά μέλη της Κομμούνας δέν έπρεπε νά ξεχνούν ότι είναι άπλοί καί άνακλητοί εντολοδόχοι τοΰ λαοΰ. Άπό τήν άλλη, τό Συμβούλιο της Κομμούνας διέτρεχε τόν κίνδυνο πού καραδοκεί παντού όπου συγκεντρώνεται ή εκτελεστική έξουσία (πολύ περισσότερο πού στήν Κομμούνα δέν ύπήρχε ή κα-θιερωμένη άπό τήν άστική δημοκρατία διάκριση τών εξουσιών, νομοθετική καί εκτελεστική έξουσία πήγαιναν μαζί, κι αύτό, πού θεωρήθηκε κατάκτηση της σοσιαλιστικής έξουσίας, σήμερα άμφι-σβητεΐται άφοΰ προϋπόθεσή της είναι ή ούσιαστική άσκηση της έξουσίας άπό τίς « μάζες » ) : τόν κίνδυνο τοΰ συγκεντρωτισμού, που απομακρύνει τη « μαζα » απο την άσκηση της εξουσίας πού δικαιωματικά κατέκτησε μέ τήν έπανάσταση.

Δ'

ΤΑ ΜΕΤΑ Τ Η Ν ΚΟΜΜΟΥΝΑ

Ή πτώση της Κομμούνας τοΰ Παρισιού εφερε τη Διεθνή σε αδιέξοδο. Ε χ ε βρεθεί στο προσκήνιο της ευρωπαϊκής ιστορίας τή στιγμή πού έχανε παντοΰ κάθε δυνατότητα γιά επιτυχή πρακτική δράση. Τά γε-γονότα πού τήν ανέβασαν στή θέση της Ιβδομης Μεγάλης Δύναμης της απαγόρευαν, ταυτόχρονα, να κινητοποιήσει τις μαχητικές δυνάμεις της καί να τις ρίξει στή δράση, πράγμα πού θα έπέφερε τήν αναπό-φευκτη ήττα και τήν οπισθοχώρηση τοϋ έργατικοΰ κινήματος γιά δε-καετίες. Επιπλέον, άπο διάφορες πλευρές έβγαιναν στο προσκήνιο στοιχεία πού επεδίωκαν να εκμεταλλευθούν τήν ξαφνική αύξηση της φήμης της Διεθνούς γιά να ικανοποιήσουν προσωπικές ματαιοδοξίες ή φιλοδοξίες χωρίς να κατανοούν τήν πραγματική θέση της Διεθνούς ή χωρίς να της δίνουν σημασία.

Ένγκελς, Κάρλ Μάρξ, "Απαντα Μάρξ - "Ενγχελς, τ. 24, σ. 190

1. 'Από τήν ήττα τής Κομμούνας στον « έμφύλιο» τής Διεθνούς

Ή ήττα τής Κομμούνας είχε τόν άμεσο άντίχτυπό της στήν Α' Διεθνή, καί προκάλεσε τελικά τή διάλυση της. Ή διεθνής άντί-δραση, κατανοώντας μέ τό ταξικό της ένστικτο ότι ή δύναμη πού μπορούσε νά τής δημιουργήσει πραγματικούς κινδύνους ήταν ή Διεθνής, έστρεψε πάνω της -καί προσωπικά στόν Μάρξ- όλα τά πυρά της. 'Αλλά τόν μεγάλο κλονισμό τόν προκάλεσε ό πόλεμος πού ξέσπασε στό έσωτερικό της, μέ πρωταγωνιστές τόν Μπα-κούνιν καί τούς Γάλλους μπλανκιστές πρόσφυγες τής Κομμού-νας.

Τήν έκταση πού είχε πάρει ή έπίθεση έναντίον του περιγράφει μέ πολύ χιούμορ ό Μάρξ. Σέ γράμμα του στόν Κούγκελμαν γράφει, στις 27 'Ιουλίου 1871:

Ή δουλειά γιά τή Διεθνή είναι τεράστια, κι έπιπλέον τό Λονδίνο είναι πλημμυρισμένο άπό πρόσφυγες [ τής Κομμούνας ] πού πρέ-πει νά τούς φροντίσουμε. Κι άπό πάνω, μέ κατακλύζουν άλλοι -δημοσιογράφοι καί άνθρωποι κάθε λογής θέλουν νά δουν μέ τά μάτια τους τό ΤΕΡΑΣ. *Ως τώρα πιστεύαμε ότι ή εξάπλωση τών χριστιανικών μύθων στά χρόνια τής Ρωμαϊκής Αύτοκρατορίας οφειλόταν άποκλειστικά στό ότι δέν είχε έφευρεθεϊ άκόμη ή τυ-πογραφία. Τό άντίθετο ακριβώς συμβαίνει. Ό καθημερινός Τύ-πος καί ό τηλέγραφος, πού μέσα σέ μιά στιγμή διαχέει τις επι-νοήσεις του σέ όλη τή γη, κατασκευάζει περισσότερους μύθους μέσα σέ μιά μέρα (καί τό ίστψ.6 κοπάδι τούς πιστεύει καί τούς

,σ7


διαδίδει άκόμη παραπέρα) άπό όσους θά μπορούσαν νά παρα-χθούν παλιότερα μέσα σέ έναν αίώνα.

( "Απαντα, τ. 44, σ. 176)

Ή ηλεκτρονική δημοσιογραφία τών καιρών μας, σίγουρα δέν θά είχε πολλά νά προσθέσει στις διαπιστώσεις τοϋ Μάρξ !

Ή έκδοση της "Εκθεσης τοΰ Μάρξ γιά τήν Κομμούνα -πού κυκλοφόρησε μέ τόν τίτλο Ό 'Εμφύλιος Πόλεμος ατή Γαλλία-ειχε εκπληκτικό άντίκτυπο. Ικανοποίησε όλους τούς κομμουνά-ρους, όλων τών τάσεων, άλλά καί έδωσε νέα ώθηση στήν επίθεση τών άντιδραστικών δυνάμεων, πού είδαν σ' αύτή τήν έκθεση τοϋ Μάρξ προς τή Διεθνή μιά έπιπλέον... άπόδειξη πώς αύτός ήταν ό « άρχηγός » τής Κομμούνας, υπεύθυνος γιά όλα όσα έγιναν, πραγ-ματικά καί φανταστικά.

Σέ έπιστολή του, έπίσης στον Κούγκελμαν, μέ ήμερομηνία 18 Ιουνίου 1871, ό Μάρξ έγραφε:

Γνωρίζεις ότι στήν περίοδο τής έπανάστασης τοΰ Παρισιοΰ τά έντυπα τών Βερσαλλιών (καί έξ άντανακλάσεως ό έδώ Τύπος) μέ καταγγέλλανε συνεχώς ώς τόν « μεγάλο άρχηγό τής Διεθνούς ». Καί τώρα ήρθε ή « "Εκθεση », πού θά τήν έχεις λάβει. Σήκωσε διαβολεμένο θόρυβο κι έχω τήν τιμή νά είμαι ΑΪΤΗ ΤΗ ΣΤΙΓΜΗ Ο ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟ ΣΤΚΟΦΑΝΤΗΜΕΝΟΣ ΚΙ Ο ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟ ΑΠΕΙ-ΛΟΤΜΕΝΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΤΟΤΛΟΝΔΙΝΟΤ. Αύτό κάνει πραγματικά καλό ύστερα άπό είκοσι χρόνια βαρετοΰ ειδυλλίου στίς παρυφές τοΰ δάσους. Ή φιλοκυβερνητική έφημερίδα -ό Όμπσέρβερ- μέ άτιειλεϊ μέ δικαστική δίωξη. "Ας τό τολμήσουν! Δέν δίνω δεκάρα γι ' αύτά τά καθάρματα!

(ο.π., σ. 158)

Εύγλωττα είναι καί τά γράμματα τής κόρης τοΰ Μάρξ, τής Τζένης, γιά τούς διωγμούς τών Γάλλων προσφύγων άκόμη καί στό Λονδί-

Δ. ΤΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΚΟΜΜΟΥΝΑ I I I

νο, δπου οί αστοί δέν τους έπαιρναν στις δουλειές τους, κι δσοι κατόρθωναν να βρουν δουλειά μέ ψεύτικο ονομα καί ιδιότητα, τήν έχαναν μόλις οί έργοδότες μάθαιναν τήν πραγματική τους προέλευ-ση. Άλλά καί φίλοι της ίδιας της Τζένης διακόψανε κάθε σχέση μαζί της μόλις μάθανε πώς είναι κόρη τοΰ « άρχηγοΰ τών έμπρη-στών » της Κομμούνας. Σάν νά μήν ήταν αρκετό πού ό Μάρξ είχε νά πολεμήσει « μέ όλες τίς κυβερνήσεις τών κυρίαρχων τάξεων » ειχε νά άντιμετωπίσει ώς καί τίς « χοντρές σπιτονοικοκυρές » πού οί Γάλλοι πρόσφυγες ένοικιαστές τους δέν τούς είχαν πληρώσει τό νοίκι καί έρχονταν νά τό ζητήσουν άπό τόν Μάρξ! Μόλις εκείνος βρισκόταν « βυθισμένος στούς άφηρημένους λογισμούς του » , ορ-μούσαν στό σπίτι « ή κυρία Σμ ίθ ή ή κυρία Μπράουν η γιά νά τοΰ ζητήσουν τά χρωστούμενα. « 'Άν τά ήξερε αύτά ό Φιγκαρο - τί έπιφυλλίδα θά πρόσφερε στούς άναγνώστες του !» , λέει ή Τζένη Μάρξ στό γράμμα της στό ζεύγος Κούγκελμαν, στις 22 Δεκεμ-βρίου 1871.

Μέσα σ' όλη τήν εκστρατεία έναντίον του, ό Μάρξ είχε τήν τύχη νά πληροφορηθεί ώς καί τό θάνατο του! Μιά βοναπαρτική φυλλάδα, ή Α' Άβενιρ Λιμπεράλ, δημοσίευσε τήν « είδηση » τοΰ θανάτου τοΰ Μάρξ στό φύλλο της 5ης Σεπτεμβρίου 1871. Στις 8 Σεπτεμβρίου ό Μάρξ πληροφορούσε τόν Ένγκελς γ ι ' αύτό τό δημοσίευμα, καί πρόσθετε πώς γνωστοί καί φίλοι έγραφαν στόν Μάρξ καί στή γυ-ναίκα του γιά νά πληροφορηθούν τί άκριβώς συνέβαινε, ή έστελναν άλλες φυλλάδες πού άναδημοσίευαν « τήν ίδια άνοησία ».

Τήν ίδια έποχή, όταν οί πρόσφυγες άπό τό Παρίσι πλημμύριζαν τό Λονδίνο, καί τό Γενικό Συμβούλιο τής Διεθνούς άλλά καί προ-σωπικά ό Μάρξ καί ό Ένγκελς είχαν γίνει ένα είδος ύπηρεσίας γιά τήν ύποδοχή καί τήν άποκατάσταση τών φυγάδων, ξέσπασε στούς κόλπους τής Διεθνοΰς έμφύλιος πόλεμος σέ δύο μέτωπα: άπό τή μία πλευρά ήταν οί « μπλανκιστές » κι άπό την άλλη ό Μπακούνιν, μέ τή <( μυστική έταιρεία » πού οργάνωσε καί μέ τήν οποία έπε-δίωκε νά άλώσει άπό τά μέσα τή Διεθνή, μέ τό σύνθημά του γιά


« άποχή » άπό την πολιτική δράση, μέ τους πολιτικούς δεσμούς του μέ τόν Νετσάγεφ - πού ενέπλεκαν τή Διεθνή στήν περίφημη « υ-πόθεση Νετσάγεφ » πού έκδικαζόταν έκεϊνο τόν καιρό στήν Πε-τρούπολη.

Αύτός ό αινιγματικός Ρώσος άναρχικός, ό Σεργκέι Νετσάγεφ, πού εισήγαγε τις « βρόμικες » μεθόδους στό ρωσικό έπαναστατικό κίνημα καί έγινε διάσημος μέ τή δολοφονία μέλους της ομάδας του πού οργάνωσε ό ίδιος, είχε έξασφαλίσει τή στενή συνεργασία τοϋ Μπακούνιν καί, μέσω αύτοΰ, ισχυριζόταν πώς άνηκε στή Διεθνή.

"Ετσι τήν ένέπλεκε μέ τά όσα άποκαλύφθηκαν γιά τις μεθόδους καί τή δραστηριότητα της ομάδας του στή δίκη της Πετρούπολης καί της δημιουργούσε πρόσθετες δυσκολίες σ' έκείνη τήν εξαιρετικά δύσκολη ώρα.

Τόν Σεπτέμβριο τοΰ 1871, στή Συνδιάσκεψη της Διεθνοΰς στό Λονδίνο, ό Μάρξ ζήτησε νά ληφθεί άπόφαση γιά δημόσια δήλωση προς τή ρωσική κυβέρνηση « ή όποία έπιχειρεΐ νά έμπλέξει τή Διεθνή σέ μιά ύπόθεση σχετική μέ μιά μυστική έταιρεία, της ο-ποίας οί ήγέτες είναι παντελώς ξένοι ή καί έχθρικοί προς τή Διε-θνή » ( "Απαντα, τ. 22, σ. 613).

Ή Συνδιάσκεψη άποφάσισε τήν έκδοση άνακοίνωσης -γιά όλη αύτή τήν ύπόθεση γράφουμε πιο κάτω- άλλά τό σημαντικότερο σ' αύτή τή σύνοδο ήταν ή γενικότερη θέση τοΰ Μάρξ στό θέμα τών « μυστικών εταιρειών ». Οί δυσκολίες πού άντιμετώπιζαν τά κινή-ματα σέ πολλές χώρες κι όχι μόνο στή Γαλλία, ύστερα άπό τήν ήττα τής Κομμούνας, δημιουργούσαν εύνοϊκό έδαφος γιά τήν έμφά-νιση τέτοιων « έταιρειών » , μέ τις όποιες ήταν ριζικά άντίθετοι ό Μάρξ κι ό Ένγκελς. Γιά νά άνακόψει αύτήν τήν τάση καί γιά νά περιορίσει τις «μυστικές» δραστηριότητες τοΰ Μπακούνιν, ό Μάρξ ζήτησε άπό τή Συνδιάσκεψη νά διαχωρίσει τή θέση της άπό τις « μυστικές εταιρείες », καί ύπέβαλε σχετική πρόταση:

Σε χώρες όπου ή κανονική οργάνωση της Διεθνοΰς "Ενωσης έγινε


προσωρινά άδύνατη λόγω τών κυβερνητικών επεμβάσεων, ή "Ε-νωση και οί τοπικές οργανώσεις της μπορούν νά άναδιοργανώ-νονται μέ άλλα ονόματα, άλλά οποιαδήποτε μυστική εταιρεία μέ τήν αυστηρή έννοια άπαγορεύεται ρητά. Μέ [τον όρο] μυστική οργάνωση δέν εννοούμε μυστική εταιρεία μέ τήν αυστηρή έννοια, έναντίον τής οποίας οφείλουμε νά μαχόμαστε. Στή Γαλλία καί στήν Ιταλία, όπου ή πολιτική κατάσταση είναι τέτοια ώστε τό δικαίωμα τοϋ συνέρχεσθαι νά θεωρείται άδίκημα, υπάρχουν ισχυ-ρές τάσεις σέ πολλούς νά εντάσσονται σέ μυστικές εταιρείες, πού τά άποτελέσματά τους είναι πάντοτε άρνητικά. Επιπλέον, αυτός ό τύπος οργάνωσης άντίκειται στήν άνάπτυξη τοΰ έργατικοΰ κινή-ματος γιατί, άντί νά έκπαιδεύουν τούς έργάτες, αύτές οί εταιρείες τούς ύποτάσσουν σέ αύταρχικούς μυστικούς κανόνες πού μπλοκά-ρουν τήν άνεξαρτησία τους καί διαστρέφουν τις λογικές τους ικα-νότητες.

( "Απαντα, τ. 22, σ. 621)

Ή πρόταση έγινε δεκτή, καί ή σχετική άπόφαση τής Συνδιάσκεψης ζητοΰσε άπό τά τμήματα τής Διεθνοϋς στις χώρες όπου ή κρατική παρέμβαση έμπόδιζε τή λειτουργία τους, νά άναδιοργανωθοΰν μέ διαφορετικές ονομασίες, άλλά « όλες οί μυστικές εταιρείες μέ τήν κυριολεκτική σημασία είναι καί παραμένουν ρητά άπαγορευμένες ».

Οί μάχες πού έδωσαν ό Μάρξ καί ό Ένγκελς στά δύο μέτωπα -έναντίον τών μπλανκιστών, καί έναντίον τών μυστικών εταιρειών πού ίδρυε ό Μπακούνιν μέ τήν πρόθεση νά τις έντάξει στή Διεθνή-ένδιαφέρουν εδώ οχι ώς φαινόμενα «ιστορικά », πού εμφανίστηκαν σ' έκείνη τήν ιστορική στιγμή. 'Αντίθετα, έκεΐνο πού άναζηταμε είναι ή επίδραση πού είχανε στή μετέπειτα έπαναστατική σκέψη καί πράξη, καί πού ένδεχομένως έχουν ώς καί σήμερα. 'Από τήν άποψη αύτή, τό ιστορικό τής πάλης τοΰ Μάρξ καί τοϋ Ένγκελς στά δύο μέτωπα άποτελεΐ καί τήν εισαγωγή στό θέμα τών ξένων προς τό μαρξισμό προσμείξεων πού πέρασαν στό σοσιαλιστικό κίνημα τοΰ


20οϋ αιώνα, το εμπόδισαν να χρησιμοποιήσει ώς « σημείο έκκίνη-σης » τήν Κομμούνα τού 1871 και τό οδήγησαν στή δημιουργία ενός τύπου έξουσίας τελείως ξένου προς τόν τύπο πού παρέδωσαν οί κομμουνάροι ώς ύψιστη κατάκτηση τοΰ έργατικοΰ κινήματος.

2. Πρώτο μέτωπο: οί μπλανκιστές

Μεγάλο όγκο της δουλείας στά δύο μέτωπα πού άνοιξαν μετά τήν ήττα τής Κομμούνας άνέλαβε ό Ένγκελς. Μέ τούς μπλανκιστές πρόσφυγες δέν χρειάστηκε νά καταβάλει πολύ κόπο. ΤΗταν μιά μικρή ομάδα Γάλλων προσφύγων πού δήλωναν οπαδοί τοΰ Μπλαν-κί, άλλά, όπως λέει ό Ένγκελς, ούτε ό Μπλανκί ήταν ιδρυτής τής ομάδας τους ούτε τόν εϊχαν δει ποτέ τους, έκτος ίσως άπό δυό-τρεΐς.

' Η ομάδα, πού άριθμοΰσε 33 μέλη, άποσπάστηκε άπό τή Διεθνή καί τό 1873 εμφανίστηκε ώς ξεχωριστή οργάνωση μέ τόν τίτλο « Επαναστατική Κομμούνα ». Διαφώνησε μέ τή Διεθνή τό 1872, όταν στό Συνέδριο της Χάγης άποφασίστηκε ή μεταφορά της έδρας τοΰ Γενικοΰ Συμβουλίου στήν 'Αμερική. Τή διαφωνία τους οί 33 τή διατύπωσαν σέ μιά μπροσούρα μέ τόν τίτλο : « Διεθνής καί Ε π α -νάσταση. Μέ τήν ευκαιρία τοΰ Συνεδρίου τής Χάγης, άπό πρόσφυ-γες τής Κομμούνας, πρώην μέλη τοΰ Γενικοΰ Συμβουλίου τής Διε-θνοΰς. Λονδίνο, 1872».

Ή άποψή τους ήταν ότι ή Διεθνής « έγκατέλειψε τήν έπανάστα-ση» . Πώς τήν έγκατέλειψε; Πολύ άπλά: ή Διεθνής δέν συμφω-νούσε μέ τή δική τους « έπαναστατική » θέση ότι, μετά τήν πτώση της Κομμούνας, τό γαλλικό προλεταριάτο ήταν έτοιμο νά πάρει τήν έκδίκησή του μέ μιά νέα έπανάσταση - ή, σύμφωνα μέ τή διατύ-πωση τών 33 μπλανκιστών στό « πρόγραμμά » τους πού άπευθύ-νανε « Προς τούς Κομμουνάρους » , ή άπώλεια τής πλειοψηφίας τών μοναρχικών στή νέα Εθνοσυνέλευση (στίς έκλογές τοΰ 1873 πλειο-ψήφησαν οί δημοκρατικοί, άντίθετα άπό τήν προηγούμενη Έθνο-


συνέλευση στην όποία ή γαλλική ύπαιθρος ειχε δώσει τήν πλειο-ψηφία στούς μοναρχικούς) προανάγγελλε

τήν πτώση τών Βερσαλλιών, τήν εκδίκηση της Κομμούνας. Γιατί βρισκόμαστε κοντά σέ μιά μεγάλη ιστορική στιγμή, σέ μιάν άπό τίς μεγάλες κρίσεις, όταν ό λαός πού φαινομενικά ύποτάσσεται στήν άθλιότητα καί στή θανατική του καταδίκη, ξαναρχίζει τήν έπαναστατική του έπίθεση μέ άνανεωμένη δύναμη.

(Ένγκελς, Τό Πρόγραμμα τών μπλανκιστών προσφύγων τής Κομμούνας, "Απαντα, τ. 24, σ. 15)

Δηλαδή, συνέβαινε μέ τούς «άληθινούς έπαναστάτες » μπλανκι-στές ό,τι συμβαίνει μέ όλους όσοι σκέπτονται παρόμοια : σέ περιό-δους κάμψης τοΰ έπαναστατικοΰ κινήματος θεωρείται έπαναστάτης όποιος σαλπίζει τά πιο « έπαναστατικά » έμβατήρια, όποιος κραυ-γάζει τά πιο « έπαναστατικά » συνθήματα, όποιος δέν δέχεται ότι στό έπαναστατικό κίνημα ύπάρχουν περίοδοι κάμψης κι ότι κάθε βολονταριστική άπόπειρα έξέγερσης σέ τέτοιες περιόδους ισοδυ-ναμεί μέ δολοφονική απόπειρα κατά τοΰ ίδιου τοϋ κινήματος. Γ ι ' αυτούς ή Διεθνής είχε εγκαταλείψει τήν έπανάσταση, γιατί ή άνά-λυσή της, όπως τή συνοψίζει ό Ένγκελς, έλεγε οτι:

. . . ύστερα άπό τόν εξαντλητικό πόλεμο, ύστερα άπό τήν πείνα στό Παρίσι καί, κυρίως, ύστερα άπό τή φρικτή αιματοχυσία στίς μέρες τοΰ Μάη 1871, τό γαλλικό προλεταριάτο έχει άνάγκη άπό μιά μακρά άνάπαυση γιά νά άναρρώσει. Γ ι ' αύτό κάθε πρόωρη άπόπειρα έξέγερσης δέν μπορεί νά καταλήξει παρά σέ μιά νέα, ίσως πολύ πιο τρομερή ήττα.

(άπ . )

Αύτή ή άρνηση τής Διεθνοΰς νά διατηρήσει τήν « έπαναστατικότη-τά» της μέ φουσκωμένα «έπαναστατικά» λόγια έκανε τούς μπλανκιστές νά τή θεωρούν ώς μη έπαναστατική. Μέ πιο κοντινή


στη δική μας έποχή ορολογία θά χαρακτήριζαν τή Διεθνή « λικβι-νταριστική » καί « 07τπορτουνιστική », περιλαμβάνοντας σ' αυτούς τούς χαρακτηρισμούς καί τον Μάρξ καί τον Ένγκελς. Οί ύπερε-παναστάτες δλων τών έποχών έχουν ένα κοινό γνώρισμα: δίνουν στίς λέξεις τή δύναμη της πραγματικότητας όταν ή πραγματικό-τητα είναι δυσάρεστη. Άρκέΐ νά λές ότι ή έπανάσταση έρχεται γιά νά είσαι έπαναστάτης, έστω κι άν δέν ύπάρχει καμιά δυνατότητα γιά έπανάσταση. Άρκεΐ νά λές ότι είσαι « άνθρωπος της δράσης » -της έπαναστατικής δράσης, έξυπακούεται- γιά « νά κάνεις » τήν έπανάσταση. Μπορείς νά μιλάς γιά έπαναστατική δράση όσο θέ-λεις, άλλά, όπως λέει ό Ένγκελς, « όσο κι άν μιλάει γιά δράση ό

Άμλετ , μένει πάντα Ά μ λ ε τ ». Κι έτσι,

όταν οί τριαντατρεΐς άνθρωποι τής δράσης διαπιστώνουν ότι δέν μπορεί άπολύτως τίποτα νά γίνει στον τομέα πού άποκαλοϋν δράση, οί τριαντατρεΐς Βρούτοι μας έρχονται σέ άντίφαση μέ τόν εαυτό τους, μιά άντίφαση μάλλον κωμική παρά τραγική, μιά άντίφαση όϊυου ή τραγωδία δέν άναδείχνεται μέσα άπό τήν προσποιητά σκοτεινή τους οψη.

(o.Tu, σ. 14)

'Άν ύπάρχει κάποιο σοβαρό στοιχείο στήν κωμωδία πού έπαιζαν μέ τόν εαυτό τους οί ύπερεπαναστάτες μπλανκιστές είναι ότι άκολου-θούσαν τή θεωρία τοΰ Μπλανκί, σύμφωνα μέ τήν όποία:

οί έπαναστάσεις δέν έρχονται μόνες τους, άλλά γίνονται. Γίνονται άπό μιά σχετικά μικρή μειοψηφία καί σύμφωνα μέ ένα σχέδιο έπεξεργασμένο έκ τών προτέρων. Καί, τελικά, μποροΰν [ οί έπα-ναστάσεις ] νά άρχίσουν « σύντομα », οποιαδήποτε στιγμή. Μέ τέτοιες άρχές οί άνθρωποι γίνονται άθεράπευτα θύματα όλων τών αύτοδιαψεύσεων, όπως οί πρόσφυγες, καί βυθίζονται άπό τή μιά τρέλα στήν άλλη.

(ο.π.)


Ο ί « τριαντατρεΐς Βρούτοι », τονίζει ό Ένγκελς, θέλουν να μιμηθούν τόν Μπλανκί, πού χαρακτηριζόταν « άνθρωπος της δράσης ». Άλλά ό Μπλανκί ήταν « συναισθηματικά σοσιαλιστής », άπό συμπάθεια στά βάσανα τοϋ λαοϋ, ήταν « σοσιαλιστής άπό ένστικτο », χωρίς σοσιαλιστική θεωρία καί χωρίς συγκεκριμένο πρόγραμμα γιά τήν άλλαγή της κοινωνίας. Είχε όμως « έπαναστατικό ένστικτο » καί τήν ικανότητα νά παίρνει γοργά αποφάσεις, χαρίσματα « πού δέν δίνονται στόν καθένα ». ' Ηταν « άνθρωπος τής δράσης » πού πί-στευε ότι « άν μιά μικρή, καλά οργανωμένη μειοψηφία επιχειρήσει στήν κατάλληλη στιγμή μιάν έπαναστατική έξέγερση, μπορεί υστέ-ρα άπό μερικές άρχικές επιτυχίες, νά ξεσηκώσει τις λαϊκές μάζες κι έτσι νά πραγματοποιήσει μιά νικηφόρα έπανάσταση.

Μ' αύτό τό σκοπό ό Μπλανκί ίδρυσε τή μυστική εταιρεία του, τήν « Εταιρεία τών Εποχών » (Societe des Saisons, 1837-39), μέ σκοπό τήν ανατροπή τής βασιλείας τοΰ Λουδοβίκου Φιλίππου καί τήν έγκαθίδρυση της δημοκρατίας πού θά έφερνε τήν κοινωνία τής ισότητας. Υποκύπτοντας στήν άνυπομονησία πού ό ίδιος είχε καλ-λιεργήσει στούς οπαδούς του « μέ τις κούφιες ύποσχέσεις ότι ή έπαναστατική δράση θά άρχιζε σύντομα », έπεχείρησε τό άποφα-σιστικό χτύπημα (12 Μαίου 1839), μέ άποτέλεσμα τήν ταχύτατη συντριβή του.

Τό γεγονός ότι ό αύστηρός συνωμοτισμός τής μυστικής έται-ρείας τήν είχε διαφυλάξει άπό κάθε έχθρική διείσδυση, έτσι πού όταν προχώρησε στό έγχείρημά της οί δυνάμεις καταστολής αιφνι-διάστηκαν, δέν ήταν άρκετό γιά νά της έξασφαλίσει τήν έπιτυχία.

Άντίθετα, στό Παρίσι τοΰ Μάρτη 1871 ό λαός πήρε τήν έξουσία χωρίς μυστικές οργανώσεις, χωρίς καν οργανώσεις, μόνο καί μόνο γιατί οί συνθήκες ήταν έπαναστατικές : είχε τά όπλα, άρνήθηκε νά τά δώσει, άρνήθηκε νά δώσει παράταση ζωής σέ μιά κυβέρνηση έθνικής μειοδοσίας - καί μπόρεσε νά οργανώσει τή λαϊκή έξουσία.

Οί μπλανκιστές πρόσφυγες δέν είχαν πάρει ούτε τό μάθημα τοΰ 1839 ούτε τό μάθημα τοΰ 1871. Εξακολούθησαν νά πιστεύουν ότι

116 ΚΟΜΜΟΥΝΑ TOY 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ TOY 21o« AIQNA;

μιά μυστική εταιρεία μπορεί « νά κάνει » τήν επανάσταση. 'Αλλά δέν ήταν μόνο αύτό. Ό Μάρξ καί ό Ένγκελς πίστευαν ότι ό τρόπος καί οί κανόνες οργάνωσης μιας μυστικής έταιρείας άποτελοΰν ά-πειλή όχι μόνο γιατί μπορεί νά οδηγήσουν σέ άκαιρη εξέγερση άλλά καί στήν περίπτωση πού θά κερδίσουν τή νίκη καί θά εγκα-θιδρύσουν τήν « έπαναστατική » έξουσία τους. Είδαμε οτι ό Μάρξ έπεσειε τον κίνδυνο: μιά τέτοια οργάνωση, πού άπαιτεΐ μόνο τήν τυφλή πειθαρχία τών μελών της, δέν διαπαιδαγωγεί τήν έργατική τάξη, μπλοκάρει τήν άνεξαρτησία της καί διαστρέφει τίς λογικές της ικανότητες.

Ό Ένγκελς προχωρεί σέ πληρέστερη άνάλυση:

Εφόσον ό Μπλανκί θεωρεί κάθε έπανάσταση σάν έγχείρημα μιας μικρής έπαναστατικής μειοψηφίας, βγαίνει αύτόματα τό συμπέ-ρασμα πώς τήν έπιτυχία τοϋ έγχειρήματος άκολουθεϊ άνα7ΐόφευ-κτα ή έγκαθίδρυση μιας δικτατορίας - οχι ολόκληρης της έπα-ναστατικής τάξης, τοϋ προλεταριάτου, σημειώστε το καλά αύτό, άλλά τοΰ μικροΰ άριθμοΰ αύτών πού πραγματοποίησαν τήν έξέ-γερση καί πού είναι κι αύτοί οργανωμένοι κάτω άπό τή δικτατο-ρία ένός ή περισσότερων προσώπων.

(όΐπ., σ. 13)

Τελικά, τό πιστεύω τών μπλανκιστών προσφύγων διατυπώνεται μέ άπόλυτη σαφήνεια όταν φεύγουν άπό τό πεδίο τής θεωρίας καί περνούν στό χώρο τής πράξης. Γράφουν στό « πρόγραμμά » τους :

Είμαστε κομμουνιστές έπειδή θέλουμε νά φτάσουμε στό στόχο μας χωρίς νά σταματαμε σέ ένδιάμεσους σταθμούς, χωρίς νά ένδίδουμε σέ συμβιβασμούς, πού άπλώς άναβάλλουν τή νίκη καί παρατείνουν τή σκλαβιά.

(ό'π., σ. 17)


Ό Ένγκελς χαρακτηρίζει « παιδιάστικη άφέλεια » αύτη την προβο-λή της άνυπομονησίας μέ άξιώσεις « πειστικού θεωρητικού έπιχει-ρήματος ». Οί τριαντατρεϊς είναι κομμουνιστές « έπειδή φαντάζον-ται οτι, άφού έχουν τήν καλή θέληση νά περάσουν μέ ένα άλμα πάνω άπό τούς ένδιάμεσους σταθμούς καί τούς συμβιβασμούς, δλα είναι έξασφαλισμένα », κι έτσι, μόλις πάρουν στά χέρια τους τό τιμόνι, μέσα σέ δυο-τρεΐς μέρες « θά έχουν φέρει τόν κομμουνισμό ». 40

Άντίθετα, οί Γερμανοί κομμουνιστές είναι κομμουνιστές επειδή, « μέσα άπό ένδιάμεσους σταθμούς καί συμβιβασμούς πού δέν δη-μιουργούν οί ίδιοι άλλά ή ιστορική άνάπτυξη, διακρίνουν καθαρά τόν τελικό σκοπό τους: τήν κατάργηση τών τάξεων, τήν εγκαθίδρυ-ση μιας κοινωνίας στήν όποία δέν θά ύπάρχει άτομική ιδιοκτησία της γης καί τών μέσων παραγωγής ». Ή διαφορά άνάμεσα στις άντιλήψεις τών θεμελιωτών τοΰ έπιστημονικοΰ σοσιαλισμού καί στις άντιλήψεις τών πολύ έπαναστατικών έπαναστατών βγαίνει πεντακάθαρα μέσα άπ' αύτά τά λόγια τοΰ Ένγκελς.

Αξιοπρόσεχτη είναι καί ή επόμενη θέση του, άπάντηση στήν άλλη παιδιάστικη άφέλεια τών μπλανκιστών, πού θέλησαν νά δια-κηρύξουν πώς άποδέχονται τό μερδικό τους στήν εύθύνη γιά τίς εκτελέσεις « τών έχθρών τοΰ λαοΰ » άπό τήν Κομμούνα καί γιά τούς έμπρησμούς « πού κατέστρεψαν τά όργανα της μοναρχικής ή της άστικής καταπίεσης ή υπεράσπισαν τούς μαχόμενους». Ό

Ένγκελς παρατηρεί ότι σέ κάθε έπανάσταση γίνονται άναπόφευκτα πολλές τρελές πράξεις, δπως άλλωστε γίνονται σέ κάθε περίπτω-ση, κι όταν τά πράγματα ήρεμήσουν, οί άνθρωποι κρίνουν δσα έγι-ναν καί βγάζουν τό συμπέρασμα πώς πολλά άπό δσα έγιναν μπο-ρούσαν νά μή γίνουν καί πολλά πού δέν έγιναν έπρεπε νά είχαν γίνει.

Άλλά, ύπογραμμίζει ό Ένγκελς, χρειάζεται μεγάλη έλλειψη <( κριτικής σκέψης γιά νά ισχυρίζεσαι ότι ή Κομμούνα ένέργησε άψογα καί άλάθητα, γιά νά ύποστηρίζεις ότι λειτούργησε σέ κάθε περίπτωση τό άνταποδοτικό δίκαιο, ότι τίς μέρες τοΰ Μάη έκτε-λέστηκαν τόσοι όσοι έπρεπε κι ούτε ένας παραπάνω, ότι κάηκαν τά


κτίρια πού έπρεπε κι ούτε ένα παραπάνω. Είναι το ίδιο σαν να λές οτι στή Γαλλική Έπανάσταση οσοι άποκεφοιλίστηκαν άξιζαν τον αποκεφαλισμό, πρώτα έκεϊνοι πού άποκεφάλισε ό Ροβεσπιέρος, κι ύστερα ό ίδιος ό Ροβεσπιέρος:

» Τέτοιες παιδιάστικες κουβέντες άκούγονται όταν καλόκαρδοι κατά βάσιν άνθρωποι ένδίδουν στίς προτροπές νά φανούν άγρια κτηνώδεις » είναι ή κατάληξη τοΰ Ένγκελς.

Τό βέβαιο είναι ότι οί « τριαντατρεΐς Βροΰτοι» δέν άντιμετω-πίστηκαν ώς σοβαρός κίνδυνος άπό τόν Μάρξ καί τόν Ένγκελς.

ΤΗταν κι αύτοί ένα άπό τά προϊόντα πού συνήθως έμφανίζονται στήν πολιτική προσφυγιά. « "Υστερα άπό κάθε άποτυχημένη έπανάστα-ση ή άντεπανάσταση » όσοι γλιτώνουν καί καταφεύγουν σέ άλλες χώρες χωρίζονται σέ διάφορες ομάδες καί τάσεις, κάθε μιά κατη-γορεί τις άλλες γιά προδοσία, γιά εύθύνη στήν ήττα, καί « γιά κάθε άλλο θανάσιμο άμάρτημα ». Αύτό γίνεται πάντα σέ παρόμοιες πε-ριστάσεις, όπως έγινε καί μέ τούς Γάλλους μοναρχικούς πρόσφυ-γες τοΰ 1792 καί μέ τούς πρόσφυγες της Κομμούνας, κι όσοι « δια-θέτουν κοινό νοΰ καί λογική εγκαταλείπουν αυτές τις άκαρπες έρι-δες όσο ταχύτερα μποροΰν καί στρέφονται σέ κάτι πιο χρήσιμο » (ό'.π., σ. 12).

Εκείνο πού άνησυχοΰσε βαθύτερα τόν Μάρξ καί τόν Ένγκελς ήταν ό ανταγωνισμός έπαναστατικότητας άνάμεσα στούς μπλαν-κιστές καί στούς οπαδούς τοΰ Μπακούνιν, καθώς ή απειλή γιά τή Διεθνή έρχόταν κυρίως άπό τήν πλευρά τοΰ Μπακούνιν, κι έκεϊ δόθηκε ή μεγάλη μάχη.

3. Μπακούνιν: άλωση τής Διεθνούς

Ό πόλεμος μέ τόν Μπακούνιν άρχισε άπό τό 1868, όταν έφτασε στήν Εύρώττη, μετά τή δραπέτευσή του άπό τή Σιβηρία (δραπέ-τευση πού ό Μάρξ κι ό Ένγκελς τήν άποκαλοΰν « Έγίρα » τοΰ


Μπακούνιν, αμφισβητώντας τον ήρωισμό της). Οί πρώτες βολές άφορμή είχαν τον πανσλαβισμό τοϋ Μπακούνιν. Τά γράμματα τοΰ

Ένγκελς στόν Μάρξ στις αρχές τοΰ 1869 άναφέρονται συνεχώς σ' αύτόν τόν πανσλαβισμό, μέ τό έρώτημα, τελικά, « άν είναι δυνατόν γιά μας τούς Δυτικούς νά συνεργαστούμε μ ' αύτήν την πανσλαβι-στική άγέλη, έφόσον οί φιλαράκοι διακηρύσσουν τη σλαβική υπε-ροχή τους » ( "Απαντα, τ. 43, σ. 223).

Τά πανσλαβιστικά ιδεώδη τοΰ Μπακούνιν έκφράζονται εύγλωτ-τα στό μανιφέστο πού είχε άπευθύνει « Στούς Ρώσους, Πολωνούς καί ολους τούς φίλους Σλάβους » τό 1862 καί δημοσιεύθηκε στό Κολακόλ πού έξέδιδε στή Δυτική Εύρώπη ό Χέρτσεν. Χαρακτη-ριστικό είναι ένα άπόσπασμα άπ' αύτό τό « μανιφέστο » πού πα-ραθέτουν στήν έκθεσή τους γιά τή δράση τοΰ «Συνδέσμου τής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας », μέ τήν οποία ό Μάρξ κι ό Ένγκελς αιτιολογούσαν τήν άποπομπή τοΰ Μπακούνιν άπό τήν Α' Διεθνή.

Έγραφε ό Μπακούνιν:

Μποροΰμε νά ποΰμε ότι ό Μεγαλορωσικός λαός έζησε ώς τώρα τήν έξωτερική μόνο ζωή τοΰ κράτους. "Οσο δυσβάσταχτη κι άν ήταν ή θέση του, καταδικασμένη στήν έσχατη κατάπτωση καί ύποδούλωση, ώστόσο αυτός ό λαός είχε στήν καρδιά του τήν ένό-τητα, τήν ισχύ καί τό μεγαλείο τής Ρωσίας, κι ήταν έτοιμος νά υποστεί κάθε θυσία γιά χάρη τους. "Ετσι ό Μεγαλορωσικός λαός είχε μιά διαρκώς αύξανόμενη έγνοια γιά τό κράτος καί τόν πα-τριωτισμό, οχι στά λόγια άλλά στά έργα. Αυτός ήταν ό λόγος γιά τόν όποιο μόνο αύτός άνάμεσα στις σλαβικές φυλές επέζησε ώς λαός, μόνο αύτός άπλώθηκε στήν Εύρώπη καί έγινε αισθητός άπό όλους ώς δύναμη. ( . . . ) Μή φοβάστε οτι μπορεί νά χάσει τή νό-μιμη έπιρροή του καί τήν πολιτική ισχύ πού άπέκτησε μέ άγώνες τριών αιώνων καί ολοκλήρωσε μέ μαρτυρική αύταπάρνηση γιά τή διατήρηση τής άκεραιότητας τοΰ κράτους του. ( . . . ) Ά ς ξαπο-στείλουμε τούς Τάταρους στήν 'Ασία, τούς Γερμανούς στή Γερ-


μανία, κι άς μείνουμε ένας έλεύθερος λαός, ένας καθαρά ρωσικός λαός.

(Μάρξ - Ένγκελς, Ό Σύνδεσμος τής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας και ή Διεθνής "Ενωση τών 'Εργαζομένων, "Απαντα, τ. 23, σ. 560)

Τό εισαγωγικό σχόλιο τοϋ Μάρξ καί τοΰ Ένγκελς σ' αύτό τό άπόσπασμα άπό τό Μανιφέστο τοΰ Μπακούνιν είναι λιγόλογο: « Τό 1862, έδώ καί έντεκα χρόνια, σέ ήλικία σαρανταεπτά ετών, ό μέγας άναρχικός Μπακούνιν κήρυττε τή λατρεία τοΰ κράτους καί τόν πανσλαβιστικό πατριωτισμό ».

Άλλά τό ίδιο διάστημα ό Μάρξ μιλάει ήδη γιά τήν καλοστημέ-νη συνωμοσία τοΰ Μπακούνιν έναντίον της Διεθνούς καί γιά τό σχέ-διο του νά άναλάβει ή παράλληλη διεθνής οργάνωση πού έστηνε ( « Διεθνής Σύνδεσμος τής Ειρήνης καί τής Ελευθερίας » άρχικά, πού άντικαταστάθηκε άργότερα άπό τόν « Διεθνή Σύνδεσμο της Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας » ) τήν έπεξεργασία τών πιο υψηλών « φιλοσοφικών άρχών τοΰ προλεταριακοΰ κινήματος ». Στήν πραγ-ματικότητα, όπως γράφει ό Μάρξ στίς έπιστολές του εκείνης τής περιόδου, ή έπιδίωξή του ήταν « μέ ένα έξυ7τνο κόλπο νά θέσει τή Διεθνή υπό τήν καθοδήγηση καί τήν υπέρτατη πρωτοβουλία τοΰ Ρώσου Μπακούνιν ».

Τό « κόλπο » ήταν καλοστημένο: ό Μπακούνιν έστειλε τό πρό-γραμμα καί τό καταστατικό τοΰ «Διεθνούς Συνδέσμου» του σέ διάφορα τμήματα τής Διεθνούς « πίσω άπό τίς πλάτες » τοΰ Γενι-κοΰ Συμβουλίου. "Οταν τό πράγμα έγινε γνωστό, ξεσήκωσε τήν άγανάκτηση τών μελών του. Αποφάσισαν νά καταγγείλουν δημό-σια τή « ΛΑΘΡΟΒΙΑ ΟΡΓΑΝΩΣΗ », καί άνέθεσαν στόν Μάρξ τή σύνταξη της καταγγελίας (βλ. γράμμα τοΰ Μάρξ στόν Ένγκελς τής 15.12.1868).

' Η καταγγελία έγινε, ό « Σύνδεσμος » τοΰ Μπακούνιν χαρακτη-ριζόταν όργανο άποδιοργάνωσης, καί τό Γ . Συμβούλιο άπέκλειε


κάθε σχέση μαζί του. Ό Μπακούνιν ωστόσο δέν κατέθεσε τά όπλα. Ή Διοικούσα Επιτροπή τοϋ « Συνδέσμου » διεμήνυσε στό Γ . Συμ-βούλιο οτι δεχόταν νά διαλύσει τή μυστική εταιρεία, τό μόνο πού ζητοΰσε ήταν νά άποδεχτεΐ ή Διεθνής τις « αρχές » της. Διαφορε-τικά ό « Σύνδεσμος » θά δήλωνε δημόσια τήν άποχώρησή του άπό τή Διεθνή, ή οποία καί θά άναλάμβανε τήν εύθύνη. 41

Μερικά χρόνια άργότερα, μετά τήν πτώση της Κομμούνας καί τήν ένταση της δραστηριότητας τοΰ Μπακούνιν γιά τήν άλωση της Διεθνοΰς, ό Μάρξ έξηγοΰσε σέ ένα άπό τά πολλά γράμματα πού έγραφε τότε τούς λόγους πού επέβαλλαν τήν άποπομπή τοΰ Μπα-κούνιν άπό τή Διεθνή:

Στό τέλος τοϋ 1868 ό Ρώσος Μπακούνιν μπήκε στή Διεθνή μέ σκοπό νά δημιουργήσει μέσα σ' αύτήν μιά δεύτερη Διεθνή μέ τήν ονομασία « Σύνδεσμος τής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας » μέ άρ-χηγό του τόν ίδιο. Αύτός - ένας άνθρωπος χωρίς ίχνος θεωρητικής γνώσης, είχε τήν άπαίτηση νά εκπροσωπήσει αύτή ή χωριστή του οργάνωση τήν επιστημονική προπαγάνδα τής Διεθνοΰς, κι αύτή ή προπαγάνδα νά άποτελέσει τήν ειδική λειτουργία τής δεύτερης Διεθνούς μέσα στή Διεθνή.

Τό πρόγραμμά του είναι ένα έπιπόλαια συγκολλημένο άνακά-τωμα άπό δεξιά κι άριστερά - ισότητα τών τάξεων ( ! ) , κατάρ-γηση τον δικαιώματος κληρονομιάς (...)(σαινσιμονιστική άνοη-σία), αθεϊσμός ώς δόγμα επιβεβλημένο στά μέλη, κλπ., καί, ώς κύριο δόγμα, (ή προυντονιστικη) αποχή άπό τό πολιτικό κίνημα. ( . . . ) Παρόλο πού στή θεωρία [ ό Μπακούνιν ] είναι ένα μηδενικό, στήν ίντριγκα βρίσκεται στό στοιχείο του.

(Γοάμμα στόν Μπόλτε, 23.11.1871, "Απαντα, τ. 44, σ. 255)

Οί « φιλοσοφικές αρχές » πού ήθελε νά επιβάλει ό Μπακούνιν στή Διεθνή ήταν αύτές πού άναφέρει στό γράμμα του ό Μάρξ. 'Αποτε-λούσαν, κατά τήν έκφραση τοΰ Μάρξ, « τό σύνολο τών θεωρητικών


αποσκευών τοΰ Μωάμεθ-Μπακούνιν, ενός Μωάμεθ δίχως Κορά-νι ». Σε γράμμα του στον Λαφάργκ (19 'Απριλίου 1870, "Απαντα, τ. 43, σ. 490) τις σχολιάζει πιο εκτεταμένα:

1) Πρώτη « άρχή » της κοινωνικής έπανάστασης: ή κατάργη-ση της κληρονομιάς - « σαινσιμονιστική παλιατσαρία » κενή άπό περιεχόμενο.

Γ ιατί : « "Αν έχεις τή δυνατότητα νά κάνεις τήν κοινωνική έπανάστα-

ση μέσα σέ μιά μέρα, μέ δημοψήφισμα, τότε καταργείς άμέσως τή γαιοκτησία καί τό κεφάλαιο, οπότε δέν έχεις τήν ευκαιρία νά άσχοληθεΐς μέ τό δικαίωμα τής κληρονομιάς. "Αν δέν έχεις αύτή τή δυνατότητα (καί είναι βεβαίως βλακώδες νά ύποθέτεις ότι τήν έχεις), τότε καί ή διακήρυξη τής κατάργησης της κληρονομιάς δέν θά είναι σοβαρή πράξη άλλά βλακώδης απειλή πού θά συσπει-ρώσει όλη τήν άγροτιά καί όλη τή μεσαία τάξη γύρω άπό τήν άντί δράση ».

2 ) Ή ισότητα τών τάξεων ή, στήν πλήρη της διατύπωση, « ή πολιτική, οικονομική καί κοινωνική έξίσωση τών τάξεων », δέν σημαίνει παρά άποδοχή της ύπαρξης τών τάξεων καί μετά τήν « κοινωνική έπανάσταση », μέ άπλή « έξίσωσή » τους. Πρόκειται γιά μιά σαπουνόφουσκα, πού δείχνει «τήν ξεδιάντροίΐη άγνοια καί τήν έπιπολαιότητα » τοΰ άνθρώπου πού έθεσε ώς « " ειδική άποστολή του " νά μας διαφωτίσει " θεωρητικά " ».

3 ) Ή έργατική τάξη δέν πρέπει νά άσχολεΐται μέ τήν πολιτι-κή, πρέπει νά άσχολεΐται μόνο μέ τή συνδικαλιστική της οργά-νωση, γιατί, κάποια μέρα, μέ τή Διεθνή, θά πάρει τή θέση τών σημερινών κρατών. Αύτήν τήν «άρχή» ό Μάρξ τή βλέπει σάν « καρικατούρα » τών θεωριών του. "Οταν ό Μπακούνιν λέει ότι, ((εφόσον ή μετατρο7τή τών σημερινών κρατών σέ συνεταιριστικές ενώσεις είναι ό τελικός μας σκοπός, πρέπει νά άφήσουμε τις κυβερνήσεις, αύτά τά μεγάλα συνδικάτα τών κυρίαρχων τάξεων,


νά κάνουν δ,τι θέλουν γιατί, άν άσχολούμαστε μ' αύτές σημαίνει ότι τις άναγνωρίζουμε », δέν κάνει τίποτε άλλο παρά νά επανα-λαμβάνει αύτό πού έλεγαν οί παλιοί σοσιαλιστές :

« Δέν πρέπει νά άσχολεΐσθε μέ τό ζήτημα τών μισθών, γιατί θέλετε νά καταργήσετε τή μισθωτή έργασία καί τό νά άγωνίζεσαι μέ τόν καπιταλιστή γιά τό ύψος τών μισθών σημαίνει ότι άναγνω-ρίζεις τό μισθωτό σύστημα! Ό γάιδαρος [ ό Μπακούνιν ] δέν έχει καταλάβει δτι τό ταξικό κίνημα έφόσον είναι ταξικό είναι άναγ-καστικά καί ήταν πάντα πολιτικό κίνημα.

"Ετσι άρχισε κι έτσι έξελίχθηκε, στά πρώτα της στάδια, ή διαμάχη του Μάρξ καί τοΰ Ένγκελς μέ τόν Μπακούνιν. Πάντως (κι αύτό έχει σημασία, γιατί τώρα τελευταία κατηγορήθηκε ό Μάρξ γιά αύταρχισμό επειδή ζήτησε τόν άποκλεισμό τοΰ Μπακούνιν άπό τή Διεθνή), οί τρεις θεωρητικές « άρχές » δέν ήταν ή αιτία τοΰ άποκλεισμοΰ του. Αιτία ήταν άποκλειστικά ή προσπάθειά του νά άλώσει άπό τά μέσα τή Διεθνή, μέ τήν οργάνωση πού θέλησε νά τής μπολιάσει. Άντίθετα, ή άπόφαση της Α' Διεθνοΰς γιά τις θεωρη-τικές του άπόψεις ήταν ότι σέ τέτοια θέματα ό καθένας ήταν έλεύ-θερος νά υποστηρίζει ό,τι θέλει, άρκεϊ νά μήν έρχεται σέ άντίθεση μέ τό καταστατικό της, κι αύτή ήταν ή θέση τοΰ Μάρξ :

Τό Γενικό Συμβούλιο δέν είναι ό Πάπας, επιτρέπουμε σέ κάθε τμήμα νά έχει τις δικές του θεωρητικές απόψεις, μέ τήν προϋπό-θεση πάντα ότι δέν υποστηρίζει κάτι πού νά έρχεται σέ άμεση άντίθεση μέ τό καταστατικό μας.

(Γράμμα τον Μάρξ στόν Πώλ Λαφάργκ, "Απαντα, τ. 43, σ. 491)

Τό μόνο πού ζήτησε τό Γ . Συμβούλιο ήταν νά άντικαταστήσει ό Μπακούνιν τήν «ισότητα τών τάξεων » μέ τήν « κατάργηση τών τάξεων » , όπως κι έγινε. "Ετσι, ό « Σύνδεσμος τής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας » τοΰ Μπακούνιν διαλύθηκε τυπικά, στήν πραγματι-

I ΙΟ 125 ΚΟΜΜΟΥΝΑ TOY 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ;

κότητα δμως δεν έπαψε να λειτουργεί καί να αποτελεί ένα « κράτος έν κράτει » μέσα στη Διεθνή.

4. Ή Διεθνής ανάμεσα σε τρεις πολέμους

Ή πραγματική δραστηριότητα τοϋ Μπακούνιν καί τοΰ Συνδέσμου του στά χρόνια πριν καί μετά τήν Κομμούνα άποκαλύφθηκε όταν έμφανίστηκε στήν Εύρώττη ή παράξενη φυσιογνωμία τοΰ Σεργκέι Νετσάγεφ κι έγινε γνωστή ή στενή συνεργασία του μέ τόν Μπα-κούνιν κι όταν, στή δίκη τών μελών της ομάδας του, τό καλοκαίρι τοΰ 1871 στήν Πετρούπολη έγιναν γνωστές οί μέθοδοι τοΰ Νετσά-γεφ καί οί « άρχές » πού πρέσβευε στήν 'Επαναστατική Κατήχηση του.

Ή Διεθνής ήταν υποχρεωμένη νά πάρει πιο δραστικά μέτρα τόσο γιά νά βάλει άποτελεσματικότερο φραγμό στή διασπαστική δράση τοΰ « Συνδέσμου » τοΰ Μπακούνιν στά τμήματα τής Διεθνούς, όσο καί γιά νά καταγγείλει άπερίφραστα τόν Νετσάγεφ, πού έμφανι-ζόταν στή Ρωσία ώς άπεσταλμένος τής Διεθνούς. 42 Στήν κλειστή Συνδιάσκεψη, πού συνήλθε στό Λονδίνο τόν Σεπτέμβριο τοΰ 1871 άντί Συνεδρίου 43, ή καταγγελία τοΰ Νετσάγεφ γινόταν πιά ονομα-στικά, καί ή άπόφαση άρ. 16 άφοροΰσε, έπίσης ονομαστικά, τό « Σύνδεσμο Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας » πού ό Μπακούνιν ειχε δηλώσει έπίσημα τόν Αύγουστο τοΰ 1871 ότι διαλύθηκε.

Ή άπόφαση τής Συνδιάσκεψης όριζε ότι κάθε οργάνωση πού προσχωρούσε στή Διεθνή θά ονομαζόταν τμήμα ή ομοσπονδία της Διεθνούς "Ενωσης Εργατών τής μιας ή τής άλλης χώρας ή περιοχής. "Οσα τμήματα εϊχαν ονομασίες ένδεικτικές κάποιας τά-σης (όπως ποζιτιβιστές, μουτουαλιστές, κολεχτιβιστές, κομμουνι-στές κλπ.) έπρεπε νά τίς άλλάξουν, σύμφωνα μέ τήν άπόφαση. Τό ίδιο καί οί ονομασίες όπως « τμήμα προπαγάνδας » ή « Σύνδεσμος Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας » κλπ., δηλωτικές κάποιας ειδικής

Δ. ΤΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΚΟΜΜΟΥΝΑ Ι27 I I I

ενασχόλησης, ξέχωρης άπό τους κοινούς σκοπούς της Διεθνοΰς. 44

Οί άποφάσεις της Συνδιάσκεψης τοΰ Λονδίνου, πού έδειχναν οπωσδήποτε μιά σκλήρυνση τής εσωτερικής λειτουργίας της Διε-θνοΰς, έδωσαν τήν εύκαιρία στον άστικό Τύπο νά εντείνει τις έπι-θέσεις του καί νά γίνει ύπερασπιστής της « αύτονομίας » τών οργα-νώσεων. Τό ίδιο έκανε, άπό τή δική του πλευρά, καί ό Μπακούνιν πού, μέ τό αίτημα τής αύτονομίας, μπόρεσε νά εισδύσει σέ πολλά άπό τά τμήματα της Διεθνοΰς. "Ετσι, ένα χρόνο μετά τή Συνδιά-σκεψη, στό 5ο Συνέδριο της Διεθνοΰς πού συνήλθε στή Χάγη τόν Σεπτέμβρη τοΰ 1872, ό Μάρξ μποροΰσε νά άρχίσει τήν είσήγησή του μ ' αύτά τά λόγια :

Άπό τό τελευταίο μας Συνέδριο στή Βασιλεία, δύο μεγάλοι πό-λεμοι άλλαξαν τήν οψη της Εύρώπης: ό Γαλλογερμανικός πόλε-μος καί ό Έμφύλιος πόλεμος στή Γαλλία. Καί στούς δύο αύτούς πολέμους προηγήθηκε, άλλά καί τούς συνόδευσε καί τούς άκολού-θησε ένας τρίτος πόλεμος - ό πόλεμος έναντίον τής Διεθνοΰς

"Ενωσης τών Εργατών.

(Μάρξ, Εισήγηση στο πέμπτο ετήσιο Συνέδριο τής Διεθνούς. "Απαντα, τ. 23, σ. 219)

Ό τρίτος αύτός πόλεμος κορυφώθηκε στή μάχη πού δόθηκε στό Συνέδριο τής Χάγης καί έληξε μέ νίκη καί, ταυτόχρονα, ήττα τής Διεθνοΰς: Νίκη στό θεωρητικό πεδίο έναντίον τοΰ Μπακούνιν.

"Ηττα γιά τήν ίδια τήν ύπαρξη της Διεθνοΰς, μέ τήν άπόφαση -ύστερα άπό πρόταση τοΰ Μάρξ, τοΰ Ένγκελς καί Γάλλων προσ-φύγων- γιά μεταφορά της έδρας της Διεθνοΰς στή Νέα 'Υόρκη, πού άποδείχτηκε πώς ήταν τό πρώτο βήμα προς τή διάλυσή της.

Τό ίδιο Συνέδριο διέγραψε τόν Μπακούνιν καί τούς άμεσους συνεργάτες του άπό τή Διεθνή, άφοΰ άκουσε τήν έκθεση τής έπιτρο-πής πού είχε συσταθεί γιά νά έρευνήσει σέ βάθος τή δραστηριότητα τοΰ « Συνδέσμου » καί νά συγκεντρώσει όλα τά σχετικά ντοκουμέν-

127 ΚΟΜΜΟΥΝΑ TOY 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ;

τα. Τό πόρισμα της επιτροπής ήταν ότι υπήρχαν πλέον όλες οί αποδείξεις πώς ό Σύνδεσμος ήταν

μιά μυστική οργάνωση πού συνωμοτοϋσε οχι εναντίον της κυβέρ-νησης άλλά εναντίον της Διεθνούς. ( . . . ) "Οταν μιά μυστική έται-ρεία πού ιδρύεται μέ σκοπό νά άποκτησει τήν ήγεσία μιας μεγα-λύτερης άνοιχτης οργάνωσης δέν μπορεί νά άποκτησει άμεσα τήν ήγεσία, βρίσκει πώς τό καλύτερο μέσον γιά την έπίτευξη τοϋ σκοποΰ της είναι ή άποδιοργάνωση της άνοιχτης οργάνωσης.

Ένγκελς, « Γιά το Συνέδριο της Χάγης », άπ., σ. 265

"Ολα τά ύλικά καί τά ντοκουμέντα πού συγκέντρωσε ή έπιτροπη καθώς καί τό πόρισμά της έκδόθηκαν άπό τόν Μάρξ καί τόν Έν-γκελς σέ μπροσούρα τό 1873, μέ άπόφαση τοϋ Συνεδρίου. Σ ' αύτά τά ντοκουμέντα θά σταθοΰμε, γιατί θέτουν τό ζήτημα της έπανά-στασης, τών καθηκόντων πού θέτει στόν εαυτό της καί τών μεθόδων πού εισάγουν στό έπαναστατικό κίνημα τών τελευταίων δεκαετιών τοΰ 19ου αιώνα οί ΡώΙτοι άναρχικοί. Οί επιλογές τους είναι άντί-θετες άπό ό,τι ύτιηρξε ή προσφορά της Κομμούνας στό παγκόσμιο έργατικό κίνημα. Στήν ούσία βρίσκονται στούς άντίποδες της Κομ-μούνας καί θέτουν τό κύριο πρόβλημα πού μας άπασχολεϊ έδώ:

"Αν καί μέ ποιό τρόπο πέρασαν οί άντιλήψεις καί οί μέθοδοι τοΰ ρωσικοΰ άναρχισμοΰ καί τοΰ ρωσικοΰ λαϊκισμοΰ στό ρωσικό έπα-ναστατικό κίνημα τοΰ 20οΰ αιώνα, σέ ποιό βαθμό αυτές οί ξένες προς τό μαρξισμό προσμίξεις έττηρέασαν τή ρωσική επανάσταση τόσο στό « προπαρασκευαστικό » της στάδιο όσο καί στην έξουσία πού έγκαθίδρυσε. "Η, μέ άλλα λόγια:

Ποιό « μοντέλο » άκολούθησαν τελικά οί έπαναστάσεις τοϋ 20οΰ αιώνα, μέ πρώτη φυσικά τήν Όχτωβριανη Επανάσταση, τό πρό-τυπο της Κομμούνας ή ενα άλλο πρότυπο μέ φανερές τίς έπιδρά-σεις τοΰ δίδυμου Μπακούνιν - Νετσάγεφ;

Δ. ΤΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΚΟΜΜΟΥΝΑ Ι 2 7

5. "Οσοι έχουν « τόν διάβολο στή σάρκα τους »

«Διεθνής 'Αδελφότητα », « Εθνική 'Αδελφότητα », «Διεθνής Σύνδεσμος Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας » ήταν οί τίτλοι τών τριών μυστικών έταιρειών πού, σάν ομόκεντροι κύκλοι, περικλείνανε τό όργανωτικό-μυητικό σχήμα μέ τό όποιο ό Μπακούνιν πίστευε πώς μπορούσε νά πραγματοποιήσει τήν παγκόσμια έπανάσταση. Τό οργανωτικό σχήμα άποκάλυψε ή Επιτροπή πού όρισε τό 5ο Συν-έδριο τής Διεθνοΰς στή Χάγη γιά νά εξετάσει τήν υπόθεση Μπα-κούνιν - Νετσάγεφ, και δημοσιεύθηκε μαζί μέ τά καταστατικά καί τά άλλα ντοκουμέντα στήν έκδοση πού έχει τόν τίτλο « Ό Σύνδε-σμος τής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας καί ή Διεθνής "Ενωση τών

'Εργαζομένων » , καί τήν ύπογραφή τοΰ Μάρξ καί τοΰ Ένγκελς. Τά καταστατικά καί τών τριών βαθμών ήταν γραμμένα άπό τόν

Μπακούνιν, πολλά άντίτυπα ήταν γραμμένα μέ τό χέρι του, καί πολλά κυκλοφορούσαν καί σέ μή μυημένους, πράγμα πού κάνει τόν

Ένγκελς νά παρατηρεί πώς ή ματαιοδοξία τοΰ Μπακούνιν ήταν μεγαλύτερη άπό τή μυστικότητα πού άπαιτοΰσαν οί συνωμοτικοί κανόνες πού ό ίδιος είχε θεσπίσει.

Κάθε βαθμός μύησης είχε τό δικό του καταστατικό. Τό αύστη-ρότερο, καί τό πλέον ένδιαφέρον, είναι τό καταστατικό τοΰ πρώτου, τοΰ έσώτερου κύκλου, δηλαδή τής « Διεθνοΰς 'Αδελφότητας », όπου έφταναν όσοι είχαν τήν ικανότητα νά άναλάβουν τις εύθύνες τής μυστικής οργάνωσης σέ διεθνή κλίμακα, εύθύνες πού άπαιτοΰσαν ιδιαίτερες άρετές. "Οπως όριζε τό άρθρο 5 τοΰ καταστατικού:

Διεθνής άδελφός μπορεί νά γίνει μόνο έκεΐνος πού άποδέχτηκε ειλικρινά ολόκληρο τό πρόγραμμα, μέ όλες του τις συνέπειες, στή θεωρία καί στήν πράξη, αύτός πού πλουτίζει μέ έπαναστατικό πάθος τήν εύφυΐα του, τήν ένεργητικότητα, τήν τιμιότητα καί τή συνωμοτικότητα, αύτός πού έχει τό διάβολο στή σάρκα του. Δέν έπιβάλλουμε ούτε καθήκοντα ούτε θυσίες. Μά όποιος έχει αύτό τό

128 ΚΟΜΜΟΥΝΑ TOY 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ TOY 21ou ΑΙΩΝΑ;

πάθος θά κάνει πολλά πράγματα χωρίς κάν νά φαντάζεται πώς κάνει θυσίες.

( "Απαντα, τ. 23, σ. 568)

Δέν επιβάλλονται καθήκοντα καί θυσίες στούς « άδελφούς », άλλά, σύμφωνα μέ το καταστατικό, ή Διεθνής Άδελφόττρα:

« Δέν έχει πατρίδα άλλη άπό τήν παγκόσμια Επανάσταση », γ ι ' αύτήν « ξένη χώρα » καί « έχθρός » είναι μόνο ή 'Αντίδραση.

'Απορρίπτει κάθε πολιτική διαπραγματεύσεων καί παραχωρήσε-ων, θεωρεί «άντιδραστικό » κάθε πολιτικό κίνημα πού δέν έχει άμεσο στόχο τό θρίαμβο τών άρχών της (δηλαδή τών άρχών τής

'Αδελφότητας, μέ άλλα λόγια στήν «άντίδραση», δηλαδή στόν « έχθρό », περιλαμβάνονται όσοι δέν δέχονται τίς άρχές πού θέσπι-σε ό Μπακούνιν γιά τήν 'Αδελφότητα).

Τά μέλη της είναι 'Αδελφοί, δέν επιτίθενται ποτέ ό ένας στόν άλλο, δέν λύνουν τίς διαφορές τους δημόσια ούτε στά δικαστήρια, τό δικό τους δικαστήριο είναι ένα σώμα διαιτητών άπό μέλη τής

'Αδελφότητας πού έκλέγουν οί δύο πλευρές. Κάθε 'Αδελφός είναι ιερός γιά όλους τούς άλλους, πιο ιερός άπό τόν έξ αίματος άδελφό. Κάθε 'Αδελφός έχει τή βοήθεια καί τήν προστασία τών άλλων ώς τά όρια τοϋ δυνατού.

Ό 'Αδελφός δέν έχει δουλειά, συμφέροντα, ή καθήκοντα σοβα-ρότερα καί ιερότερα άπό τό νά ύττηρετεΐ τήν έπανάσταση καί τήν ιερή μας "Ενωση πού ύττηρετεΐ τήν έπανάσταση.

Δέν δέχεται δημόσιο άξίωμα παρά μόνο μέ τήν έγκριση της Έπιτρο7τής στήν οποία άνήκει. Κανείς δέν μπορεί νά άνήκει σέ (προφανώς « σέ άλλη») μυστική έταιρεία χωρίς τήν έγκριση τής

Έπιτρο7ϋής του, κι αύτό θά γίνεται μόνο μέ τόν όρο ότι θά άποκα-λύπτει στήν Έπιτροϊυή του όλα τά μυστικά (σ.σ.: τά μυστικά τής «άλλης » μυστικής εταιρείας, τήν όποία κανονικά θά κατασκο-πεύουν οί « 'Αδελφοί») πού μπορεί νά τήν ένδιαφέρουν άμεσα ή έμμεσα. "Ολα τά μέλη τής Διεθνούς 'Αδελφότητας γνωρίζονται

Δ. ΤΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΚΟΜΜΟΥΝΑ Ι27

μεταξύ τους, κι ανάμεσα τους δέν πρέπει νά ύπάρχουν πολιτικά μυστικά.

Ό άριθμος τών μελών της Διεθνοΰς 'Αδελφότητας είναι πολύ μικρός -δέν πρέπει νά ξεπερνούν τά έκατό- κι έτσι άποτελοΰν τό « κονκλάβιο τών καρδιναλίων », όπως τούς χαρακτηρίζουν ό Μάρξ κι ό Ένγκελς. "Η, σύμφωνα μέ τούς ύπολογισμούς τοΰ ίδιου τοΰ Μπακούνιν:

Ό άριθμός αύτών τών άτόμων δέν πρέπει, επομένως, νά είναι πολύ μεγάλος. Γιά τή διεθνή οργάνωση όλης τής Ευρώπης έκατό στα-θερά καί σοβαρά ενωμένοι έπαναστάτες θά είναι άρκετοί. Διακό-σιοι ώς τριακόσιοι έπαναστάτες θά ήταν άρκετοί γιά τήν οργά-νωση τής πιο μεγάλης χώρας.

Ό « άδελφός » έχει δικαίωμα νά άρνηθεΐ νά έκτελέσει μιά ύπηρε-σία, άλλά άν αύτό συμβαίνει συχνά θά θεωρείται άσυνείδητος ή τεμπέλης καί θά διαγράφεται.

Τά μέλη τής 'Αδελφότητας άνήκουν σέ μιά άπό τίς τρεις 'Ε-πιτροπές της. Ή Γενική 'Επιτροπή άπαρτίζεται άπό τά δύο τρίτα τών μελών, έχει τήν άνώτατη έξουσία, νομοθετική καί έκτελεστική.

'Ακολουθεί ή Κεντρική Επιτροπή καί, σέ κάθε χώρα, ή 'Εθνική Επιτροπή. Κύριο καθήκον τής τελευταίας είναι « νά οργανώνει μιά μυστική οργάνωση τής 'Αδελφότητας στή χώρα της ».

Ό δεύτερος κύκλος, ή 'Εθνική 'Αδελφότητα, λειτουργεί σέ κάθε χώρα, μέ κύριο καθήκον τή μεγαλύτερη δυνατή έξάπλωση «της μυστικής οργάνωσης », τήν προπαγάνδα στις πόλεις καί στά χωριά, τήν έξασφάλιση οικονομικών πόρων γιά τήν ίδια καί γιά τή Διεθνή

'Αδελφότητα κλπ. Δεσμευτικός όρος: τά μέλη της δέν πρέπει ούτε νά ύποψιάζονται τήν ύπαρξη της Διεθνοΰς 'Αδελφότητας!

Στόν τρίτο κύκλο, τόν έξωτερικό, άνήκει ό « Διεθνής Σύνδεσμος Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας ». Είναι ή οργάνωση πού δρα άνοιχτά, άλλά ή άνοιχτή δραστηριότητά της υπηρετεί τούς σκοπούς τοϋ


εσωτερικού κύκλου, της μυστικής 'Αδελφότητας. Είναι, δηλαδή, οργάνωση διφυής, άνοιχτή καί μυστική, γ ι ' αύτό καί έχει δύο κατα-στατικά : ένα φανερό καί ένα μυστικό.

Ό Μάρξ κι ό Ένγκελς έδωσαν στή δημοσιότητα τό καταστατικό τής μυστικής δραστηριότητας τού « Συνδέσμου ». Είναι ένας πε-ρίπλοκος έσωτερικός οργανισμός, πού ό δυαδικός χαρακτήρας του τόν κάνει άκόμη πιο περίπλοκο. Ενδεικτικά:

« Τ ό Κεντρικό Γραφείο, πού είναι ή μυστική καί ή δημόσια έκτελεστική έξουσία τού Συνδέσμου, θά ένεργοποιεϊ τή μυστική καί τή δημόσια προπαγάνδα καί θά προωθεί τήν άνάπτυξή του [ τού Συνδέσμου ] σέ όλες τις χώρες μέ κάθε δυνατό μέσον. ( . . . ) Σέ όλα τά μέτρα πού παίρνει γιά τό καλό τοΰ Συνδέσμου, θά ύπο-τάσσεται οπωσδήποτε στίς άποφάσεις της πλειοψηφίας τοΰ Μυ-στικοΰ Κεντρικού Τομέα, στον όποιο θά άνήκουν όλα τά μέλη του » κλπ. κλπ.

Μέσα σέ ολον αύτό τό διπλό, μυστικό καί δημόσιο, καί πολυ-σύνθετο μηχανισμό, ύπάρχει ένα σταθερό σημείο: « ό πολίτης Μπ. », δηλαδή ό Μπακούνιν, ό όποιος έμφανίζεται στό καταστατι-κό τοΰ Συνδέσμου ώς προσωποπαγής θεσμός. "Ετσι, κατά τήν ιδρυτική διαδικασία συγκροτείται ένα « Προσωρινό Κεντρικό Γρα-φείο », τά μέλη τοΰ όποιου παρουσιάζονται στήν εδρα της οργάνω-σης, πού είναι ή Γενεύη, « ώς προσωρινώς έκλεγέντα άπό τά ιδρυ-τικά μέλη τοΰ Συνδέσμου », άλλά ή παρουσίασή τους γίνεται μέσω τοΰ Μπακούνιν, διότι οί προσωρινά έκλεγέντες έχουν έπιστρέψει στίς χώρες τους « άφοΰ έκχώρησαν όλες τις άρμοδιότητές τους στον πολίτη Μπ. », δηλαδή στόν Μπακούνιν.

6. Τό πρόγραμμα τής 'Αδελφότητας

Στήν πολεμική τού Μάρξ καί τοΰ Ένγκελς έναντίον τοΰ Μπακούνιν τή μικρότερη θέση κατέχουν οί προγραμματικοί στόχοι του όπως


έκτίθενται στο Πρόγραμμα της « Επαναστατικής 'Οργάνωσης τής Διεθνοΰς 'Αδελφότητας ». Θά μποροΰσε μάλιστα νά πει κανείς ότι ή πολεμική τους άφορα λιγότερο τις προγραμματικές αρχές καί πολύ περισσότερο τή διφυή οργανωτική δομή πού παρουσίαζε ό Μπακούνιν - δομή πού δύσκολα κάλυπτε τόν άρκετά διαφανή στόχο του πού ήταν ή άπό τά μέσα διάλυση τής Α' Διεθνοΰς: άπό τό ένα μέρος ή μυστική έταιρεία -πού είναι φανερά επηρεασμένη άπό τις μυστικές έταιρεΐες τών απελευθερωτικών κινημάτων τοΰ περασμέ-νου αιώνα κι άπό τή μασονική παράδοση- κι άπό τό άλλο μέρος ή « άνοιχτή » οργάνωση πού θά άναπτυσσόταν σέ διεθνές καί έθνικό έπίπεδο, μέσα άπό τή Διεθνή καί άνταγωνιστικά προς αύτήν.

Στήν πηγή αύτοΰ τοΰ οργανωτικού σχήματος ήταν ή άντίληψη τοΰ Μπακούνιν πώς χρειαζόταν μιά οργάνωση μέ τά χαρακτηρι-στικά καί τόν τρόπο δράσης τής « συνωμοσίας » : « Εφόσον ή ε-περχόμενη Έπανάσταση δέν μπορεί νά είναι παρά μόνο παγκό-σμια, ό " Σύνδεσμος " -ή, γιά νά μή μασαμε τά λόγια μας, ή συν-ωμοσία- πού θά τήν προετοιμάσει, θά τήν οργανώσει καί θά τήν έπισπεύσει, δέν μπορεί παρά νά είναι κι αύτή παγκόσμια », λέει -χωρίς νά μασάει, πραγματικά, τά λόγια του- τό άρθρο 4 τοΰ Προγράμματος τοΰ «Διεθνοΰς Συνδέσμου της Σοσιαλιστικής Δη-μοκρατίας ».

'Αλλά άκριβώς τήν έπαναστατική οργάνωση ώς « συνωμοσία » απέκλειαν ό Μάρξ καί ό Ένγκελς. Είδαμε πιο πάνω οτι, μέσα στις συνθήκες τών διωγμών στήν μετά τήν Κομμούνα Εύρώπη, συνι-στούσαν στά τμήματα τής Διεθνοΰς νά άνασυγκροτηθοΰν « μέ άλλη ονομασία », σέ καμιά περίπτωση όμως μέ τή μορφή μυστικών έταιρειών. Ή θέση τους πάνω στις οργανωτικές καί στις προγραμ-ματικές διαφορές διατυπώνεται σαφέστατα σ' αύτήν τήν περικοπή άπό τήν Έκθεσή τους:

Είναι καθαρό ότι κανείς δέν μπορεί νά ταχθεί έναντίον τών μελών τοΰ Συνδέσμου έπειδή διαδίδουν τό πρόγραμμά τους. Ή Διεθνής


αποτελείται άπό σοσιαλιστές μέ τη μεγαλύτερη ποικιλία άποχρώ-σεων στις άπόψεις τους. Τό πρόγραμμά της είναι άρκετά εύρύ ώστε νά τίς χωράει όλες. Ή αίρεση τοϋ Μπακούνιν έγινε δεκτή μέ τούς ίδιους δρους, όπως δλες οί άλλες. Ή κατηγορία πού τής άπευθύνουμε είναι άκριβώς ότι παραβίασε αύτούς τούς όρους.

Άλλά ό μυστικός χαρακτήρας τοΰ Συνδέσμου είναι τελείως άλλο πράγμα. Ή Διεθνής δέν μπορεί νά άγνοήσει τό γεγονός ότι σέ πολλές χώρες, άνάμεσά τους στήν Πολωνία, τή Γαλλία καί τήν 'Ιρλανδία, οί μυστικές οργανώσεις είναι νόμιμο μέσον άμυνας έ-ναντίον τής κυβερνητικής τρομοκρατίας. Παρ' όλα αύτά, στή Συν-διάσκεψη τοϋ Λονδίνου ή Διεθνής δήλωσε ότι επιθυμεί νά μείνει άπολύτως ξένη προς αύτές τίς οργανώσεις, έπομένως δέν τίς ά-ναγνωρίζει ώς τμήματά της. Επιπλέον, κι αύτό είναι τό καίριο σημείο, έδώ άσχολούμαστε μέ μία μυστική εταιρεία πού δημιουρ-γήθηκε μέ τό σκοπό νά παλέψει οχι έναντίον μιας κυβέρνησης άλλά έναντίον τής ίδιας της Διεθνοΰς. ( . . . ) Τό Καταστατικό μας άναγνωρίζει μιά μόνο κατηγορία μελών της Διεθνοΰς, μέ ίσα δικαιώματα καί καθήκοντα γιά όλους. Ό Σύνδεσμος τά χωρίζει σέ δύο κάστες: τούς μεμυημένους καί τούς άμυήτους, τήν άριστο-κρατία καί τήν πλέμπα. Προορισμός τής τελευταίας είναι νά κα-θοδηγείται άπό τήν πρώτη μέσω μιας οργάνωσης τής οποίας τήν ύπαρξη παντελώς άγνοεΐ. Ή Διεθνής ζητάει άπό τά μέλη της νά έχουν βάση της συμτιεριφορας τους τήν Αλήθεια, τή Δικαιοσύνη καί τό ΤΗθος. Ό Σύνδεσμος έπιβάλλει στά στελέχη του, ώς πρώ-το καθήκον τους, τό ψέμα, τήν ύποκρισία, τήν άπάτη, ύποχρεώ-νοντάς τα νά έξαπατοΰν τά μή μεμυημένα μέλη τής Διεθνοΰς ώς προς τήν ύπαρξη τής μυστικής οργάνωσης καί ώς προς τά κίνητρα καί τούς σκοπούς τών λόγων καί τών πράξεών τους. Οί ιδρυτές τοΰ Συνδέσμου ήξεραν πολύ καλά ότι ή μεγάλη πλειοψηφία τών άμυήτων μελών τής Διεθνοΰς ούδέποτε θά ύπέκυπταν συνειδητά σέ μιά τέτοια οργάνωση αν γνώριζαν τήν ύπαρξή της. Γι ' αύτό τήν έκαναν « άπολύτως μυστική ». Γιατί είναι ούσιώδες νά τονίσουμε


ότι σκοπός τοϋ μυστικοΰ χαρακτήρα τοΰ Συνδέσμου δέν είναι να αποφύγει τήν κυβερνητική επαγρύπνηση, άλλιώς δέν θά άρχιζε τή ζωή του ώς άνοιχτή οργάνωση. ( . . . ) "Ετσι, έχουμε νά κάνουμε μέ μιά γνήσια συνωμοσία έναντίον τής Διεθνοϋς. Γιά πρώτη φορά στήν ιστορία τών άγώνων τής εργατικής τάξης βρισκόμαστε μπροστά σέ μιά συνωμοσία πού έξυφάνθηκε μέσα στήν εργατική τάξη καί άπέβλεπε στήν ύπονόμευση, οχι τοϋ ύπαρκτοΰ εκμεταλ-λευτικού συστήματος, άλλά τής ίδιας τής "Ενωσης στήν όποία αύτό τό σύστημα βρίσκει τόν πιο σκληρό άντίπαλό του.

( "Απαντα, τ. 23, σ. 232 κ.έ.)

Σ ' αύτά τά σημεία εντοπιζόταν ή άντίθεση τής Διεθνοΰς, καί δύσ-κολα μπορεί κανείς νά θεωρήσει τούς φόβους της άβάσιμους. Σέ ό,τι άφορα τό πρόγραμμα τοΰ Συνδέσμου, ή κύρια άντίθεση έντο-πιζόταν στό θέμα της έξουσίας τοΰ προλεταριάτου. Ό Μάρξ, όπως είδαμε, ύστερα άπό τήν έμπειρία τοΰ 1848, ειχε καταλήξει στό συμπέρασμα πώς ή έργατική τάξη δέν θά γινόταν ό κληρονόμος τής διαμορφωμένης άπό τήν άστική τάξη έξουσίας, άλλά θά τή συνέτριβε άπό τά θεμέλια γιά νά οικοδομήσει μιά τελείως νέα καί τελείως διαφορετική μορφή έξουσίας πάνω στά συντρίμμια τοΰ άστικοΰ κράτους. Κι ύστερα άπό τήν έπανάσταση τοΰ 1871 ολοκλήρωσε τή θεωρία του δίνοντας στήν Κομμούνα τή θέση τοΰ μοντέλου γιά τις μελλοντικές έπαναστάσεις.

Ό Μπακούνιν, ώς άναρχικός, ήταν άντίθετος προς κάθε μορφή έξουσίας, επομένως καί τής έξουσίας τοΰ προλεταριάτου ώς μετα-βατικού σταδίου προς τήν άταξική καί άντιεξουσιαστική κοινωνία.

'Αναγνώριζε τό ρόλο τής έργατικής τάξης ώς « τής μεγάλης καί τής μόνης άληθινής δύναμης τοΰ αιώνα », πού τίποτα δέν θά μπορούσε νά τή συνενώσει, νά τήν ήλεκτρίσει καί νά τήν εξεγείρει « παρά μόνο ή πλήρης άπελευθέρωση της έργασίας πάνω στά έρείπια όλων τών θεσμών πού προστατεύουν τήν κληρονομική ιδιοκτησία τής γης καί τό κεφάλαιο ». Ή άντίληψή του, όπως έκτίθεται στό Πρόγραμ-


μα της 'Αδελφότητας, ήταν ότι ή έπανάσταση πρέπει να είναι «καθολική »,

ταυτόχρονα κοινωνική, φιλοσοφική, οικονομική καί πολιτική, έτσι που Λίτο τή σημερινή κατάσταση πραγμάτων -που στηρίζεται στήν άτομική ιδιοκτησία, στήν έκμετάλλευση, στήν κυριαρχία καί στήν άρχή της έξουσίας, είτε αύτή είναι θρησκευτική, μεταφυ-σική, άστική-δογματική, ή άκόμη καί γιακωβίνικη-έπαναστατι-κή- νά μή μείνει όρθια ούτε ττέτρα, πρώτα σέ ολόκληρη τήν Ευ-ρώπη κι έττειτα στον υπόλοιπο κόσμο. Μέ τό σύνθημα τής ειρήνης γιά τούς έργάτες, της λευτεριάς γιά όλους τούς καταπιεζόμενους, θάνατος στούς κυβερνώντες, τούς έκμεταλλευτες καί τούς φύλακες κάθε λογής, άποσκοποϋμε στήν καταστροφή όλων τών κρατών καί τών έκκλησιών, μαζί μέ όλους τούς θεσμούς καί τούς νόμους τους, θρησκευτικούς, 7^ιτικούς, πιστωτικούς, άστυνομικούς, πανεπι-στημιακούς, οικονομικούς καί κοινωνικούς, ώστε όλα αύτά τά ε-κατομμύρια άνθρώπινα πλάσματα, τά έξαπατημένα, ύποδουλωμέ-να, βασανισμένα καί θύματα της έκμετάλλευσης, άπαλλαγμένα άπό όλους τούς 7Κ>δηγέτες καί εύεργέτες, έπίσημους καί ήμιεπί-σημους, συλλογικούς καί άτομικούς, νά μπορέσουν νά άναϊτνεύσουν έπιτέλους μέ άπόλυτη έλευθερία.

(απ., τ. 23, σ. 574)

Πάντως ό Μπακούνιν σπεύδει νά καθησυχάσει όσους τρόμαξαν μέ τό σύνθημα « θάνατος στούς έκμεταλλευτές ». Στίς πρώτες ώρες της έπανάστασης ό έξεγερμένος λαός μπορεί νά σκοτώσει πολλούς άπό τούς έκμεταλλευτές του, άλλά αύτό θά είναι « μιά άναπόφευ-κτη συμφορά, ίσως, καί τόσο άχρηστη όσο καί ή καταστροφή πού προκαλεί μιά θύελλα ». Ούτε ήθικό ούτε χρήσιμο είναι « αύτό τό φυσικό γεγονός ». Παράδειγμα: στή Γαλλική Έπανάσταση, ή λαι-μητόμος τοΰ 1793 δέν κατόρθωσε νά έξοντώσει τήν τάξη τών Γάλ-λων εύγενών. Εκείνο πού τήν κατέστρεψε, ή τουλάχιστον τήν κλό-


νισε βαθιά, ήταν ή κατάσχεση τών κτημάτων της, λέει ό Μπακού-νιν, κι αύτό είναι σωστό.

Γενικά, ή άποψή του είναι πώς ούδέποτε οί σφαγές έδωσαν λύση στά κοινωνικά προβλήματα, γιατί ή έξουσία έχει τίς ρίζες της οχι τόσο στούς άνθρώπους όσο στή θέση πού κατέχουν οί προνομιούχοι χάρη στήν οργάνωση τών πραγμάτων, δηλαδή στό «θεσμό τοΰ κράτους » καί τίς συνέπειές του, καί « τ ή φυσική του βάση, τήν άτομική ιδιοκτησία ». Γ ι ' αύτό πρέπει νά καταστρέψει κανείς τίς καταστάσεις καί τά πράγματα, τήν ιδιοκτησία καί τό κράτος. "Ε-τσι μπορεί «νά είναι άνθρώπινος προς τά άνθρώπινα πλάσματα, χωρίς νά θέσει σέ κίνδυνο τήν έπανάσταση ».

Τήν καταστροφή τή βλέπει νά συντελείται μέσα άπό τήν άνα-στάτωση, τήν « άταξία » -γ ι ' αύτό καί τάσσεται έναντίον έκείνων πού αισθάνονται φρίκη μπροστά στήν άταξία, πού είναι ώστόσο ή άδέσμευτη καί « φυσική έκφραση τής ζωής τοΰ λαοΰ » - καί σπεύ-δουν νά τήν άποτρέψουν ή νά τή σταματήσουν πριν προλάβει νά δώσει τά σωτήρια άποτελέσματά της. 'Εδώ βρίσκεται, όπως είναι πολύ γνωστό, ή βαθύτερη διαχωριστική γραμμή άνάμεσα στό μαρ-ξισμό καί στόν άναρχισμό: ό πρώτος τάσσεται υπέρ της άνόδου τής έργατικής τάξης στήν έξουσία, υπέρ της « δικτατορίας τοΰ προλε-ταριάτου », ώστε ό θάνατος τοΰ κράτους νά επέλθει άπό μαρασμό κι όχι άμεσα. Ό άναρχισμός βλέπει τό θάνατο τοΰ κράτους άμεσα, μέσα στόν άναβρασμό τής έπαναστατικής άταξίας.

Γ ι ' αύτό καί ό Μπακούνιν δηλώνει πώς αύτός καί οί οπαδοί του είναι « οί φυσικοί εχθροί έκείνων τών έπαναστατών-μελλοντικών δικτατόρων, ρυθμιστών καί κηδεμόνων τής έπανάστασης, πού πριν άκόμη άπό τήν καταστροφή τών μοναρχικών, άριστοκρατικών καί άστικών κρατών, οραματίζονται κιόλας τή δημιουργία νέων έπα-ναστατικών κρατών, πού θά είναι τόσο συγκεντρωτικά όσο καί τά ύπάρχοντα, καί πιο δεσποτικά άπ' αύτά ».

Στό σημείο αύτό καταδικάζει τούς μπλανκιστές -καί μαζί τούς γιακωβίνους- τόσο έντονα όσο καί ό Ένγκελς στήν κριτική του γιά


τό πρόγραμμα τών μπλανκιστών προσφύγων πού άναφέραμε πιο πάνω. Γράφει ό Μπακούνιν:

Δέν πρέπει νά αισθάνεται κανείς έκπληξη γιά τούς γιακωβίνους καί τούς μπλανκιστές, πού έγιναν σοσιαλιστές μάλλον άπό άνάγ-κη παρά άπό πεποίθηση, καί γιά τούς οποίους ό σοσιαλισμός είναι ένα μέσον κι οχι ένα τέλος γιά την Έπανάσταση, έφόσον Θέλουν τή δικτατορία, δηλαδή τό συγκεντρωτισμό τοϋ κράτους, καί τό κρά-τος Θά τούς οδηγήσει μέ λογική καί άναπόφευκτη άναγκαιότητα στήν άποκατάσταση τής ιδιοκτησίας - είναι τελείως φυσικό, ύ-ποστηρίζουμε, νά ονειρεύονται μιά ματωμένη έπανάσταση έναν-τίον τών άνθρώπων, άφοΰ δέν θέλουν μιά ριζική έπανάσταση έ-ναντίον τών πραγμάτων. Άλλά αύτή ή ματωμένη έπανάσταση, θεμελιωμένη στήν οικοδόμηση ενός πανίσχυρου-συγκεντρωτικοΰ έπαναστατικοΰ κράτους, θά έχει άναπόφευκτο αποτέλεσμα μια στρατιωτική δικτατορία ύπό ένα καινούργιο άφέντη. Συνεπώς, ό θρίαμβος τών γιακωβίνων ή τών μπλανκιστών θά σήμαινε τό θάνατο τής Επανάστασης.

(ό.π.)

Τό ζήτημα τής σχέσης « άνθρώπων η καί « πραγμάτων » όπως τό θέτει ό Μπακούνιν καί πολυσυζητημένο είναι καί θά μας έβγαζε άπό τό θέμα μας. Εκείνο πού μας ένδιαφέρει έδώ είναι ότι, μέ μεγάλες διαφορές στίς άφετηρίες ή πρόβλεψη τοΰ Μπακούνιν γιά τό τί θά γινόταν άν οί μπλανκιστές -καί οί γιακωβίνοι- έκαναν τήν έπανάσταση καί έπαιρναν τήν έξουσία, συμπίπτει μέ τήν πρό-βλεψη τοΰ Ένγκελς. Ή πράξη τοΰ 20οϋ αιώνα ήρθε νά έπιβεβαιώ-σει καί τών δύο τήν πρόβλεψη.

Ό Μπακούνιν κατά κάποιο τρόπο ταυτίζει τήν επαναστατική άταξία, τήν άναρχία, μέ τήν έλεύθερη, δίχως χαλινό έκφραση « τής ζωής τοΰ λαοΰ ». Καί σ' αύτό χωράει βέβαια πολλή συζήτηση, άλλά τό έρώτημα είναι τί θά κάνει ό λαός όταν θά κοπάσει αύτή


ή δίχως χαλινό έκφραση. Ή απάντηση πού δίνει στο πρόγραμμα της Διεθνοΰς 'Αδελφότητας είναι ότι, άναμφίβολα, αύτη ή νέα ζωή θά « αύτοοργανωθεΐ », άλλά :

θά δημιουργήσει τήν έπαναστατική της οργάνωση άπό τά κάτω προς τά πάνω καί άπό τήν περιφέρεια προς τό κέντρο - σύμφωνα μέ τήν άρχή της έλευθερίας, καί οχι άπό πάνω προς τά κάτω, ούτε άπό τό κέντρο προς τήν περιφέρεια σύμφωνα μέ τόν τρόπο κάθε εξουσιαστικής άρχής - γιατί έμας λίγο μας ένδιαφέρει άν αύτή ή έξουσιαστική άρχή λέγεται Εκκλησία, Μοναρχία, συνταγματικό Κράτος, άστική Δημοκρατία ή άκόμη καί έπαναστατική δικτατο-ρία. Τις μισούμε καί τίς απορρίπτουμε όλες εξίσου, ώς άνενδοία-στες πηγές έκμετάλλευσης καί δεσποτισμού.

Δέν είναι εύκολο νά παρακολουθήσει κανείς τή λογική πού ταυτίζει τήν έκκλησία μέ τά πολιτειακά καθεστώτα, καί πού άγνοεΐ παντε-λώς τό κυρίως « πράγμα » στό όποιο οφείλονται οί διάφορες « έ-ξουσιαστικές άρχές » - τόν τρόπο παραγωγής καί τίς σχέσεις τών άνθρώπων μέσα στήν παραγωγή. 'Ωστόσο, εκείνο πού μπορεί νά κρατηθεί είναι ή γενική θέση γιά οργάνωση τής έπαναστατικής κοινωνίας άπό κάτω προς τά πάνω, θέση πού βρήκε στήν Κομμούνα τοΰ Παρισιού (πού ήταν, ώστόσο, « έξουσία » ) τήν πρώτη πειρα-ματική έφαρμογή της καί τήν πρώτη άπόδειξη της άξίας της - κι άπό τότε δέν τήν ξαναβρήκε.

Ε '

Ο ΡΩΣΟΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ

ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΣ

Θά είναι σίγουρα εξαιρετικά οδυνηρό γιά μερικούς Ρώσους νά βλέπουν ξαφνικά τη βρόμικη πλευρά -καί ασφαλώς είναι βρόμικη- τοϋ ρωσι-κού κινήματος νά εκτίθεται αμείλικτα στη Δυτική Εύρώπη. Ποιός φταίει όμως; Ποιός άλλος παρά οί ίδιοι οΐ Ρώσοι πού εκπροσωπούν αύτη τή βρόμικη πλευρά καί πού, καθώς δέν τούς ήταν αρκετό νά έξαπατοϋν τους συμπατριώτες τους, έπιχειρήσανε νά υποτάξουν ολό-κληρο τό εύρωπαϊκό εργατικό κίνημα στους προσωπικούς στόχους τους; "Αν ό Μπακούνιν καί συντροφιά περιόριζαν τά ήρωβκά τους κατορθώματα στή Ρωσία, ό κόσμος της Δυτικής Ευρώπης δέν θά έκανε τόν κόπο νά στρέψει πάνω τους τό στόχαστρο του. Θά τό έκαναν οί ίδιοι οί Ρώσοι. Μά άπό τή στιγμή που αυτοί οί κύριοι, πού δέν καταλαβαίνουν ούτε στοιχειωδώς τις συνθήκες καί τήν άνάπτυξη τοΰ δυτικοευρωπαϊκοϋ εργατικού κινήματος, θέλουν νά μας παίξουν τό δικτάτορα, τό πράγμα παύει νά είναι διασκεδαστικό: τότε τους χτυ-πάς ίσια στό στόχο.

Έ ν γ κ ε λ ς , Προσφυγική Φιλολογία, "Απαντα, τ. 24, σ. 23

1. Ό νπερεκατονταετής ρωσοευρωπαϊκός πόλεμος

Ό πόλεμος τοϋ μαρξισμού μέ τόν ρωσικό άναρχισμό τών Μπακού-νιν - Νετσάγεφ και στή συνέχεια μέ τόν έπαναστατικό λαϊκισμό τοΰ Τκατσόφ, πού είχε αρχίσει μέ αψιμαχίες στό τέλος τής δεκαετίας τοΰ 1860, καί φαινόταν να λήγει μέ τήν κατά μέτωπο έπίθεση στό Συνέδριο τής Χάγης, δέν είχε πάρει τέλος. Συνεχίστηκε, παίρνον-τας όλο καί περισσότερο τό χαρακτήρα ρωσοευρωπαϊκοΰ ίδεολο-γικοΰ πολέμου, ώς καί στήν άρχή της δεκαετίας τοΰ 1890, όταν ό

Ένγκελς έγραψε τόν Επίλογο του στό παλιότερο άρθρο του γιά τις Κοινωνικές Σχέσεις στή Ρωσία. 4 6

Μέ τόν Πλεχάνοφ καί τήν είσοδο τοΰ μαρξισμοΰ στή Ρωσία 47

καί μέ τόν Λένιν καί τή δημιουργία μαρξιστικοΰ κόμματος φάνηκε ότι ή ρωσοευρωπαική ιδεολογική άντιπαράθεση άνηκε οριστικά στό παρελθόν. Αύτό δέν έγινε: πέρασε σέ νέα φάση μέ τήν κριτική πού άσκησαν Δυτικοευρωπαίοι μαρξιστές στή συγκεντρωτική οργανω-τική δομή πού επέβαλε ό Λένιν στό Ρωσικό Κόμμα τό 1902-03, μέ κορυφαία τήν Ρόζα Λούξεμπουργκ. Μετά τήν έπανάσταση πέρασε στή φάση τής κριτικής γιά τή « δικτατορία τοΰ προλεταριάτου » όπως έφαρμόστηκε άπό τό Ρωσικό Κόμμα - μέ κορυφαία καί πάλι τήν Λούξεμπουργκ. Καί είναι περιττό βέβαια νά σταθούμε στίς δρα-ματικές φάσεις άπό τις όποιες πέρασε μέ τή διάσπαση τοΰ διεθνοΰς σοσιαλιστικοΰ κινήματος καί τή δημιουργία τής Γ ' Διεθνοΰς.

Ή έπιβολή τοΰ σταλινισμού στήν ΕΣΣΔ βρήκε στήν Γ ' Διεθνή καί στούς 21 όρους της ένα έτοιμο καί πανίσχυρο οπλο, πού οφείλε τήν άποτελεσματικότητά του στήν παγκόσμια αίγλη τής έπανάστα-σης τοΰ Όχτώβρη, γιά νά έπικρατήσει στα πιο έπαναστατικά καί,

Ι4Ι


οπως ήταν τότε ή γενική πεποίθηση, στά πιο « πιστά στό μαρξι-σμό » κόμματα - που γεννήθηκαν άπό τή διάσπαση τοϋ διεθνοϋς σοσιαλιστικοΰ κινήματος καί γαλουχήθηκαν άπό τήν Γ ' Διεθνή.

Μέ τή δημιουργία τών κομμουνιστικών κομμάτων καί τήν υπο-χρεωτική υποταγή τους στις άποφάσεις της Γ ' Διεθνοΰς ό ρωσο-ευρωπαϊκός ιδεολογικός πόλεμος έληξε γιά τή μερίδα τών Εύρω-παίων σοσιαλιστών που πέρασαν στά Κ.Κ. καί γιά τις γενιές που τούς διαδέχθηκαν. ΤΗταν μιά σταλινική ειρήνη, μιά pax staliniana πού επέβαλε ό άνατολικός νικητής της έπανάστασης. Ή κριτική στό σταλινικό μοντέλο έγινε πλέον πράξη έχθρική προς τήν έπα-νάσταση καί προς τήν « πατρίδα » της έπανάστασης καί τοΰ « παγ-κόσμιου προλεταριάτου », προδοσία τοΰ μαρξισμοΰ, προσχώρηση στήν ύττηρεσία τοΰ ίμπεριαλισμοΰ. 'Ακραία έκφραση αύτής της άντίληψης ήταν ή θέση τής Γ ' Διεθνοΰς καί τοΰ γερμανικού Κ.Κ. γιά τό « σοσιαλφασισμό » πού, ένσαρκωμένος στά κόμματα τής Β' Διεθνοΰς, άναγορεύθηκε σέ πρώτο κίνδυνο γιά τό εργατικό κίνημα. Οί συνέπειες αύτης της θέσης γιά τήν άνοδο τοΰ Χίτλερ στήν έξου-σία - μ έ « νόμιμα » μέσα ! - καί γιά όλη τήν τραγωδία τοΰ Β' Παγ-κόσμιου Πολέμου βρίσκονται άκόμη στό στάδιο τής έρευνας.

Μέ τήν πρώτη πτώση τοΰ σταλινισμού καί τήν κατάρρευση τοΰ σταλινικού μύθου, στήν περίοδο τοΰ Χρουστσόφ, έληξε καί ή στα-λινική ειρήνη. Στά κομμουνιστικά κόμματα τής Εύρώττης δημιουρ-γήθηκαν κενά καί άναταράξεις, ένώ τό άνατολικότερα της ΕΣΣΔ Κ.Κ. τής Κίνας, μέ τίς κατηγορίες του έναντίον τοΰ Χρουστσόφ γιά άνα-θεωρητισμό, επαναφορά τοΰ καπιταλισμοΰ κλπ., οδήγησε στή δεύ-τερη διάσπαση (ή πρώτη ήταν μέ τή Γιουγκοσλαβία καί τήν άντί-θεση Στάλιν-Τίτο) τοΰ « άρραγοΰς » κομμουνιστικού στρατοπέδου.

' Η πτώση τοΰ Χρουστσόφ - μ έ « άνακτορικό πραξικ07τημα » - , ή άναπαλαιωμένη μορφή τοΰ σταλινισμού άπό τόν Μπρέζνιεφ, καί οσα δεινά σήμαινε γιά τόν « ύπαρκτό σοσιαλισμό » ή κατάπνιξη της άνοιξης τής Πράγας, έπανέφεραν τήν έμπόλεμη κατάσταση μέ τήν άνοιχτή άντίθεση πολλών Κ.Κ. τής Εύρώπης στήν « πολιτική

Ε Ο ΡΩΣΟΕΥΡΟΠΑΐΚΟΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΣ '43

τών τάνκς » καί στη γενική στειρότητα εκείνης τής περιόδου. Οί ιδέες πού πήραν τό ονομα τοϋ « εύρωκομμουνισμοΰ » εκφράζοντας καί πάλι τόν ρωσοευρωπαϊκό χαρακτήρα τής άντίθεσης, οί διασπά-σεις σέ εύρωπαϊκά Κ.Κ. καί, πάνω άπ' ολα, τά άδιέξοδα στά όποια έφτανε ή ιδια ή ΕΣΣΔ, έφεραν τό πνεύμα καί τό κλίμα τής 'Αντί-στασης μέσα στό ίδιο τό ΚΚΣΕ.

Ή περίοδος της περεστρόικα, μέ τίς έλπίδες πού γέννησε καί μέ τίς δυσχέρειες πού άντιμετώπισε, μαζί μέ τήν κατάρρευση τοΰ « ύπαρκτοϋ », άποτέλεσαν τήν, χρονικά, τελευταία φάση της άντι-παράθεσης, μέ τελείως διαφορετική διάταξη δυνάμεων: δύο στρα-τόπεδα «έλπίδων» γιά τήν άναζωογόνηση - ή τήν «παλιγγενε-σία » - τοΰ σοσιαλισμού δημιουργήθηκαν, άλλά τώρα, γιά πρώτη φορά, είναι στρατόπεδα χωρίς σύνορα. Σχηματοποιώντας τά πράγ-ματα, μπορεί νά πει κανείς πώς άπό τό ένα μέρος είναι τό στρα-τόπεδο έκείνων πού άποθέτουν τίς έλπίδες τους γιά τό μέλλον τοΰ σοσιαλισμού στή ριζική άπαλλαγή του άπό τά κατάλοιπα τοΰ στα-λινισμού, κι άπό τό άλλο μέρος είναι τό στρατόπεδο έκείνων πού άποθέτουν τίς έλπίδες τους στήν άναβίωση τοΰ σταλινισμού. Καί τά δύο στρατόπεδα άπλώνονται άπό τίς άκτές τοΰ Είρηνικοΰ καί τής Κινεζικής Θάλασσας ώς τίς άκτές τοΰ 'Ατλαντικού.

Ό ιδεολογικός πόλεμος άνάμεσα στό μαρξισμό καί στόν ρωσικό άναρχισμό καί τόν ρωσικό άγροτικό λαϊκισμό άπέδειξε πώς οί ιδεολογικοί πόλεμοι μποροΰν νά είναι πιο μακρόχρονοι, πιο πει-σματικοί καί οχι λιγότερο σκληροί άπό τούς άλλους - άλλωστε αύτή ή άλήθεια είχε άποδειχθεϊ άπό τούς θρησκευτικούς πολέμους, πού σήμερα πανε νά αναζωπυρωθούν. Σέ τελική άνάλυση όλοι οί πόλεμοι, θρησκευτικοί, ιδεολογικοί καί « κανονικοί » έχουν τόν ίδιο ορισμό: είναι έκφραση τής πολιτικής « μέ άλλα μέσα ». Γ ι ' αύτό καί τά αίτιά τους άναζητοΰνται στό έδαφος πάνω στό όποιο άνα-πτύχθηκαν οί άντιθέσεις πού τούς προκάλεσαν.

'Απ' αύτόν τόν κανόνα δέν μποροΰσε νά έξαιρεθεϊ ό μαρξισμός. Τό άναπτυξιακό επίπεδο κάθε λαοΰ, οικονομικό, πολιτικό καί ήθι-


κό-πολιτισμικό, ή ιστορική του κληρονομιά, καθόρισαν τήν ποιότη-τα τοΰ εδάφους καί τήν ποιότητα τών καρπών πού έδωσε ό σπόρος τοΰ μαρξισμοΰ πού έπεσε πάνω του, καί τό είδος τών ιδεολογικών μοσχευμάτων πού μπολιάστηκαν στόν κορμό τοΰ μαρξισμοΰ καί δώσανε καρπούς μάλλον δηλητηριώδεις.

Οί μεγάλες διαφορές, σέ όλα τά επίπεδα, άνάμεσα στή Δυτική Εύρα>7τη καί στήν τσαρική Ρωσία καθόρισαν καί τό χαρακτήρα τοΰ « ρωσοευρωπαϊκοΰ » ίδεολογικοΰ πολέμου, τήν κήρυξη τοΰ όποιου ομολόγησε ό Ένγκελς στό άπόσπασμα πού παραθέσαμε στήν άρχή αύτοΰ τοΰ κεφαλαίου, καί τήν ομολογία του ολοκληρώνει μ ' αύτή του τήν άποψη:

Πολλά ιδιόμορφα φαινόμενα στό σημερινό ρωσικό κίνημα έξη-γοΰνται άπό τό γεγονός ότι, γιά μεγάλο διάστημα, κάθε ρωσική έκδοση ήταν κλειστό βιβλίο γιά τή Δύση, κι έτσι ήταν σχετικά εύκολο γιά τόν Μπακούνιν καί τούς εταίρους του νά κρύβουν άπ' αύτήν τά όσα έπρατταν, πού ήταν άπό καιρό γνωστά στούς Ρώ-σους. Καλλιέργησαν μέ ζήλο τήν 7ΐεποίθηση ότι, άκόμη καί οί βρόμικες πλευρές τοΰ ρωσικοΰ κινήματος, έπρεπε -προς τό συμ-φέρον τοϋ ίδιου τοΰ κινήματος- νά κρατούνται μυστικές άπό τή Δύση. "Οποιος άνακοίνωνε ρωσικά ζητήματα στήν υπόλοιπη Εύ-ρά)7τη, άν ήταν δυσάρεστα, ήταν προδότης. Αύτά τώρα τελειώσα-νε. Ή γνώση τής ρωσικής γλώσσας ( . . . ) δέν είναι πιά κάτι σπάνιο, τουλάχιστον άνάμεσα στούς Γερμανούς σοσιαλδημοκρά-τες. Οί Ρώσοι θά πρέπει νά ύποταχθοΰν στήν άναπόφευκτη διεθνή μοίρα: τό κίνημά τους άπό δώ καί 7τέρα θά άναπτύσσεται στήν κοινή θέα καί ύπό τήν έπίβλεψη τής Εύρώττης. Κανείς δέν θά πληρώσει τόσο άκριβά τό τίμημα τής προηγούμενης άπομόνωσής τους όσο αύτοί οί ίδιοι. "Αν δέν υπήρχε αύτή ή άπομόνωση, κανείς δέν θά μπορούσε νά τούς έξαπατα τόσον καιρό καί τόσο άτιμα όσο ό Μπακούνιν καί οί έταϊροι του. Εκείνοι πού θά άτυοκομίσουν τά μεγαλύτερα οφέλη άπό τήν κριτική τής Δύσης, άπό τή διεθνή

Ε. Ο ΡΩΣΟΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΙΔΕΟΛΟΠΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ '45

αλληλεπίδραση τών διαφόρων δυτικοευρωπαϊκών κινημάτων στό ρωσικό κίνημα καί άντίστροφα, άπό την ενδεχόμενη συγχώνευση τοϋ ρωσικοΰ κινήματος μέ τό πανευρωπαϊκό κίνημα, είναι οί ίδιοι οί Ρώσοι.

(ο.π., σ. 27 κ.έ.)

Ό Ένγκελς δέν μποροΰσε βέβαια νά προβλέψει τήν έλευση τοΰ Στάλιν καί τοΰ σταλινικοΰ άπομονωτισμοΰ -πού πανάκριβα πλη-ρώνουν σήμερα οί λαοί της ΕΣΣΔ καί τών χωρών τοΰ « ύπαρκτοΰ σοσιαλισμού » - , ούτε τό πώς ό σταλινισμός πέτυχε νά έπιβληθεΐ στό εύρωπαϊκό κομμουνιστικό κίνημα άπαγορεύοντας τήν άσκηση κριτικής στή σοβιετική έξουσία, ούτε τό τί έπαθαν όσοι Εύρωπάΐοι κομμουνιστές τόλμησαν νά κάνουν κριτική στό σταλινισμό. Διαβά-ζοντας όμως έστω καί μόνο τά δύο άποσπάσματα πού παραθέσαμε, μπορεί κανείς νά ύποθέσει ποιά γνώμη θά είχαν ό Ένγκελς καί ό Μάρξ άν μπορούσαν νά μιλήσουν γιά όσα άκολούθησαν τήν Έπα-νάσταση τοΰ 'Οχτώβρη. "Οπως, διαβάζοντας έστω αύτά τά άπο-σπάσματα καί μόνο μπορεί κανείς νά καταλάβει γιατί οί σταθερά προσκολλημένοι σ' αύτό πού ονομάζουν « μαρξισμό-λενινισμό » ά-ποστρέφουν τό πρόσωπο όταν καλούνται νά καταδεχτούν νά διαβά-σουν λίγο μαρξισμό άπό πρώτο χέρι, άφήνοντας τά "Απαντα τοΰ Στάλιν καί τά εγχειρίδια τών τέως « μαρξιστικών-λενινιστικών ινστιτούτων », σοβιετικών, άνατολικογερμανικών καί λοιπών.

'Ομολογουμένως είναι λίγο δύσκολο νά κατηγορήσεις γιά « δυ-τικοευρωπαϊστές » -καί μάλιστα πού φτάνουν ώς τήν άξίωση νά έλέγχει « ή Δύση» τό ρωσικό κίνημα- καί ακολούθως γιά « ρε-φορμιστές » , « άναθεωρητές » καί « λικβινταριστές », στό όνομα τοΰ « μαρξισμοΰ » , τόν... Μάρξ καί τόν Ένγκελς. "Εστω κι άν μερικοί τό σκέφτονται - ένδομύχως !


2. Ή « Κατήχηση» τοϋ Νετσάγεφ

Ή αλήθεια είναι πώς οί πολιτικοί φυγάδες που κατέφευγαν στή Δυτική Εύρω7ΐη άπό τήν τσαρική Ρωσία φαίνονταν στόν Μάρξ καί τόν Ένγκελς σαν δντα που έρχονταν άπό άλλο γαλαξία. Οί άντιλήψεις τους, οί ιδέες τους γιά τήν επανάσταση, οί θεωρίες τους γιά την έπαναστατική έξουσία, ή μεγαλορωσική καί ή πανσλαβιστι-κή τους έπαρση ήταν τελείως ξένες γιά ένα προλεταριακό κίνημα πού ειχε πίσω του τή μεγάλη παράδοση τών άστικών έπαναστάσεων - μέ ένα προλεταριάτο άσκημένο στην πολιτική δράση, πού ξεκι-νούσε άπό τίς ώς τότε δημοκρατικές κατακτήσεις τίς κερδισμένες καί μέ τό δικό του αίμα, μέ οδηγό του ήδη μιά έπιστημονική θεωρία στήν πορεία προς τό σοσιαλισμό, καί μέ μιά διεθνή οργάνωση, τήν πολυκομματική καί πολυφωνικότατη Α' Διεθνή, γιά τήν κατάκτηση τοΰ στόχου του. Τό εύρωπαϊκό προλεταριάτο ειχε όλα οσα έδωσαν τόν θαυμαστό καρπό της έξουσίας τής Κομμούνας.

Άπό τήν άλλη άκρη τής Εύρώττης, άπό τά σύνορα μέ τήν Ασία, έρχονταν άνθρωποι, οί περισσότεροι νέοι, πού τούς έσπρωχνε στήν Εύρώττη ό άνεμος τών ρωσικών άντιφάσεων τής δεκαετίας τοΰ 1860: μέ τήν άγροτική μεταρρύθμιση τοΰ 1861 -όποτε καί άρχισαν νά μπαίνουν στή Ρωσία οί καπιταλιστικές σχέσεις σαρώνοντας τόν παραδοσιακό τρόπο ζωής πού ειχε διατηρηθεί ώς τότε μέ άναλ-λοίωτες τίς άρχαϊκές μορφές τής άγροτικής οικονομίας-, μέ τήν άπουσία έπικοινωνίας άνάμεσα στις περιοχές της άπέραντης χώ-ρας, μέ τήν άπόλυτη άπομόνωση τοΰ χωριού άπό τίς πόλεις, μέ ένα λεπτό στρώμα « μορφωμένων », πού βγαίνανε άπό τά σχολειά καί τά πανεπιστήμια χωρίς μέλλον καί χωρίς έλπίδα.

Ή πιο μικρή διεκδίκηση τών φοιτητών γινόταν διαβατήριο γιά τίς φυλακές καί γιά τή Σιβηρία, οί πιο ταλαντούχοι νέοι τής χώρας βυθίζονταν στήν άπελπισία καθώς ό μόνος χώρος ζωής πού τούς έμενε ήταν τό περιθώριο. Ή ίδια μοίρα περίμενε καί τούς φτωχό-τερους άγρότες, πού έχαναν τή στήριξη πού τούς παρείχαν οί άγρο-

Ε. Ο ΡΩΣΟΕΥΡΩΠΛΪΚΟΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ '47

τικές κοινότητες χωρίς να υπάρχει βιομηχανία γιά νά τούς άπορρο-φήσει.

"Οπως σέ κάθε κοινωνία πού βρίσκεται σέ μεταβατικό στάδιο, πλήθαιναν οί άνθρωποι τοΰ περιθωρίου, οί άνθρωποι πού δέν άνήκαν σέ καμιά τάξη, καί τό μόνο πού τούς έμενε ήταν νά αυξήσουν τόν πληθυσμό τών άπελπισμένων κουρελήδων ή νά γίνουν κλέφτες καί ληστές. Έκεΐ συναντιόνταν οί έξαθλιωμένοι άγρότες καί οί διωγμέ-νοι άπό τά πανεπιστήμια φοιτητές, « declasses » γόνοι τής ρωσικής άριστοκρατίας καί λοϋμπεν γόνοι μικροαστών πού καταστρέφονταν.

Έκεΐ , μέσα στίς τάξεις τών «χωρίς τάξη », έβρισκαν έδαφος άνάπτυξης οί ιδέες τής « έπανάστασης έδώ καί τώρα », της « έπα-νάστασης πού θά καταστρέψει τά πάντα » καί δέν θ' άφήσει « πέτρα πάνω στήν πέτρα » άπό τό σύστημα πού κατέστρεφε τίς παλιές τάξεις τής Ρωσίας καί δέν μπορούσε άκόμη νά γεννήσει τίς νέες, της ((έπανάστασης τών άγράμματων καί τών άμαθών» άφοϋ οί σπουδές άποδείχτηκαν άχρηστη αύταπάτη στή Ρωσία τοΰ τσαρι-σμού, τής ((έπανάστασης πού θά χρησιμοποιήσει τήν άνηθικότητα τών άστών καί τής άριστοκρατίας γιά νά τή στρέψει έναντίον τους », πού δέν θά διστάσει νά χρησιμοποιήσει τήν τρομοκρατία γιά νά προκαλέσει τή γενική άναστάτωση καί νά φέρει όσο γίνεται πιο σύντομα « τή γενική καταστροφή » τοΰ συστήματος πού έριχνε τό παρελθόν στό περιθώριο καί δέν μποροΰσε νά δημιουργήσει ένα νέο παρόν. Τό τί θά γινόταν μετά τήν « όλική καταστροφή» θά βρισκόταν όταν θά είχε συντελεσθεί ή καταστροφή.

Οί πιο τυχεροί άπό τούς διωγμένους καί καταδιωκόμενους φοι-τητές κατόρθωναν νά φτάσουν στή Δυτική Εύρώπη φέρνοντας μαζί τους τίς ίδέες τοΰ ιδιόμορφου έπαναστατισμοΰ τών λοΰμπεν στρω-μάτων τής τσαρικής Ρωσίας. ΤΗταν πραγματικά ένας κόσμος άπό άλλον πλανήτη. Σ ' αύτήν τήν κατηγορία άνηκε ό Σεργκέι Γκενα-ντίεβιτς Νετσάγεφ, πού έμφανίστηκε στή Γενεύη τόν Μάρτη τοΰ 1869 καί παρουσιάστηκε σάν εξουσιοδοτημένος έκπρόσωπος τών φοιτητών τής Πετρούπολης στούς Ρώσους πρόσφυγες.

148 ΚΟΜΜΟΥΝΑ TOY 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ TOY 2lou ΑΙΩΝΑ;

Οί Ρώσοι φυγάδες φοιτητές δέν πίστεψαν κανέναν άπό τούς ισχυ-ρισμούς τοΰ Νετσάγεφ. "Ηξεραν πώς κανέναν άντιπρόσωπο δέν είχαν στείλει οί φοιτητές της Πετρούπολης, καί δέν πίστεψαν πώς τούς έκπροσωποΰσε. Δέν πίστεψαν ούτε τόν ισχυρισμό του οτι είχε δρα7τετεύσει άπό τίς φυλακές τοΰ φρουρίου της Πετρούπολης, γιατί ήξεραν οτι άπ' αύτό τό φρούριο κανένας δέν μποροΰσε νά δραπετεύ-σει. Δέν μπόρεσε νά σταθεί ούτε ό ισχυρισμός του ότι είχε συλληφθεί γιά τήν ένεργό συμμετοχή του στις μαχητικές εκδηλώσεις τών φοι-τητών τής Π ετρούπολης τόν Γενάρη τοΰ 1869, γιατί ήξεραν ότι στούς καταζητούμενους γιά τά γεγονότα έκεϊνα δέν ΰτΰηργε τό όνομά του.

'Ωστόσο, σύμφωνα πάντα μέ τά ίδια στοιχεία, ό Νετσάγεφ έπε-δείκνυε ένα « διαπιστευτήριο » πού τόν παρουσίαζε ώς « έξουσιο-δοτημένο άντιπρόσωπο τοΰ ρωσικοΰ κλάδου τοΰ Παγκόσμιου 'Ε-παναστατικού Συνδέσμου », μέ άριθμό 2771, μέ τή σφραγίδα, στά γαλλικά, της Κ.Ε. τοΰ « Εύρωπαϊκοΰ 'Επαναστατικού Συνδέσμου » καί μέ τήν ύπογραφή τοΰ Μπακούνιν.

Μέ τέτοια διαπιστευτήρια κατόρθωνε ό Νετσάγεφ νά παρουσιά-ζεται ώς μέλος οργάνωσης πού άνηκε στή Διεθνή, κι έτσι ένέπλεξε τή Διεθνή στήν « υπόθεση Νετσάγεφ » καί τήν ύποχρέωσε νά έκδί-δει άποφάσεις γιά νά διαψεύδει κάθε σχέση της μέ τήν ύπόθεση έκείνη καί μέ τόν « ηγέτη » της ομάδας πού είχε τήν ευθύνη της. Γιατί ή μόνη άληθινή αιτία πού έκανε τόν Νετσάγεφ νά καταφύγει στή Δυτική Εύρώττη ήταν ή δολοφονία τοΰ φοιτητή Ίβάν Ίβάνοφ, μέλους τής ομάδας του, πού έγινε μέ δικό του σχέδιο καί στήν οποία έκανε αύτουργούς καί συνενόχους του τά μέλη τής μικρής ομάδας του. Ό ίδιος κατόρθωσε νά διαφύγει, άλλά λίγους μήνες άργότερα, τόν Νοέμβρη 1869, ή τσαρική άστυνομία συνελάμβανε ογδόντα άν-θρώπους ώς μέλη τής ομάδας του καί συνενόχους του στή δολοφονία τοΰ Ίβάνοφ. Οί περισσότεροι ήταν φοιτητές καί δέν άνήκαν στήν ομάδα τοΰ Νετσάγεφ. Είχαν άπλώς κάποια σχέση μέ τά ελάχιστα μέλη της καί έτσι βρέθηκαν στήν τρομερή φυλακή τοΰ φρουρίου της Πετρούπολης.

Ε. Ο ΡΩΣΟΕΥΡΩΠΑΪΚΟΙ 1ΔΕΟΛΟΠΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ' 4 9

Ή δίκη τους, το καλοκαίρι τοϋ 1871, ή πρώτη ανοιχτή πολιτική δίκη στήν τσαρική Ρωσία, έκανε πάταγο. 'Αποκαλύφθηκε σ' αύτήν ή χρήση « βρόμικων » μεθόδων ώς μέρους τής έπίσημης ιδεολογίας τής ομάδας, άποκαλύφθηκε ό τρόπος μέ τόν όποιο ό Νετσάγεφ κατηγόρησε σαν « χαφιέ » τόν άθωότατο καί πολύ αξιόλογο Ίβάν

Ίβάνοφ -πού είχε τήν άτυχία νά γνωρίσει τόν Νετσάγεφ, νά προσ-χωρήσει στήν « όργάνωσή » του καί νά καταλάβει πολύ γρήγορα τήν άπάτη πού βρισκόταν πίσω άπό τά μεγάλα λόγια τοϋ αινιγματικού ήγέτη της-, καί ύποχρέωσε τά μέλη της ομάδας του νά πάρουν μέρος στήν έκτέλεση τοΰ Ίβάνοφ μέ τό σκοπό νά εξασφαλίσει τήν ύπακοή τους χρησιμοποιώντας τή μέθοδο τής συνενοχής καί καλ-λιεργώντας τους τό φόβο οτι τήν ίδια μοίρα θά είχαν άν δυσπιστού-σαν στον « άρχηγό » καί στήν άόρατη μυστηριώδη « οργάνωση » πού ήταν έτοιμη νά δώσει « άπό στιγμή σέ στιγμή » τό σύνθημα της έπανάστασης στή Ρωσία.

Ποιοί ήταν οί σκοποί της οργάνωσης τοΰ Νετσάγεφ καί ποιές οί μέθοδοι γιά τήν έπίτευξή τους έγινε γνωστό άπό τήν Επαναστα-τική Κατήχηση πού, παρά τήν άποψη τοΰ Μάρξ καί τοΰ Ένγκελς πώς πραγματικός συγγραφέας της ήταν ό Μπακούνιν, τό πιθανό-τερο είναι πώς ήταν έργο τού Νετσάγεφ. Οί ομοιότητες πού έχει μέ γραπτά τοΰ Μπακούνιν οφείλονται μάλλον στήν όργανωτική-ίδεο-λογική συγγένεια πού τούς συνέδεσε.

Σύμφωνα μέ τήν Κατήχηση, ό έπαναστάτης δέν έχει κανένα δεσμό, κανένα αίσθημα, δέν έχει δουλειά ούτε κάν όνομα, φροντίδα μοναδική, μοναδική του σκέψη καί μοναδικό του πάθος είναι ή

Έπανάσταση. Γιά νά πετύχει αύτή τήν πλήρη άφιέρωση τοΰ έαυτοΰ του στήν

έπανάσταση πρέπει:

Στά βάθη της ύπαρξής του, οχι μόνο στά λόγια άλλά στά έργα, νά έχει άποκόψει όλους τούς δεσμούς μέ τήν [ ύπάρχουσα ] κοινωνική τάξη καί μέ όλον τόν πολιτισμένο κόσμο, μέ τούς νόμους, τήν


εύπρέπεια, τήν ήθική καί τίς συμβάσεις πού είναι γενικά άποδε-κτές άπό αυτόν τόν κόσμο. Είναι ό ανελέητος εχθρός τους καί, άν εξακολουθεί νά ζει μέσα σ' αύτόν, είναι γιά νά τόν άφανίσει μέ μεγαλύτερη σιγουριά.

Ό επαναστάτης, γιά τόν Νετσάγεφ, πρέπει νά κόψει κάθε δεσμό άκόμη καί μέ τή γνώση:

Ό έπαναστάτης περιφρονεί κάθε δογματική καί άπαρνεϊται τήν εγκόσμια επιστήμη, άφήνοντάς την γιά τίς μελλοντικές γενιές. Γνωρίζει μιά μόνη επιστήμη: την έπιστήμη της καταστροφής. Γ ι ' αύτό τό σκοπό, καί κανέναν άλλο, μελετάει τή μηχανική, τή φυσική, τή χημεία, καί ίσως τήν ιατρική. Γιά τόν ίδιο σκοπό μελετάει μέρα καί νύχτα τή ζωντανή έπιστήμη - τούς άνθρώπους, τούς χαρακτήρες, τίς θέσεις καί όλες τίς συνθήκες της ύπάρχουσας κοινωνικής τάξης σέ όλες τίς σφαίρες. Ό στόχος είναι ό ίδιος: ή καταστροφή, όσο τό δυνατόν πιο γρήγορα καί όσο τό δυνατόν πιο σίγουρα, αυτής τής βρόμικης τάξης.

Περιφρονεί τήν κοινή γνώμη. Περιφρονεί καί μισεί τήν ύπάρ-χουσα κοινωνική ήθική μέ όλα της τά ένστικτα καί σέ όλες τίς εκδηλώσεις της. Γ ι ' αύτόν ήθικό είναι καθετί πού εύνοεϊτό θρίαμ-βο τής έπανάστασης, άνήθικο καί εγκληματικό είναι καθετί πού τόν εμποδίζει.

Αύτά είναι τά κύρια καθήκοντα πού βάζει ό έπαναστάτης στόν εαυτό του, σύμφωνα μέ τίς έπιταγές της Κατήχησης. 'Απέναντι στήν κοινωνία έχει τά « καθήκοντα » πού ύπαγορεύει ή ιδεολογία τής καταστροφής - καταστροφής τών πραγμάτων, τών άνθρώπινων ύπάρξεων, τών άνθρώπινων δεσμών, τοΰ πολιτισμοΰ, τής γνώσης :

Ό επαναστάτης μπαίνει στόν κόσμο τοϋ Κράτους, στόν κόσμο τών τάξεων, στόν αυτοαποκαλούμενο πολιτισμένο κόσμο, καί ζει μέσα

Ε. Ο ΡΩΣΟΕΥΡΟΠΛΙΚΟΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΣ 5 '

του αποκλειστικά καί μόνο επειδή πιστεύει στήν επικείμενη καί ολοκληρωτική καταστροφή του. Δέν είναι έπαναστάτης αν προσ-κολλάται σέ οτιδήποτε άνήκει σ' αύτόν τόν κόσμο. Δέν πρέπει νά διστάζει μπροστά στήν καταστροφή κάθε θέσης, δεσμού ή άνθρω-που πού άνήκει σ'αύτόν τόν κόσμο. Πρέπει νά μισεί έξίσου τό κα-θετί καί τόν καθένα. Τόσο τό χειρότερο γι' αύτόν αν έχει σ' αύτόν τόν κόσμο δεσμούς συγγένειας, φιλίας, ή άγάπης. Δέν είναι έπα-ναστάτης άν αύτοί οί δεσμοί μπορούνε νά συγκρατήσουνε τό χέ-ρι του.

3. « Κατήχηση » και προγραφές

Ή 'Επαναστατική Κατήχηση τοΰ Νετσάγεφ δέν θέλει έρημίτες τούς « άληθινούς έπαναστάτες » της. 'Αντίθετα. Γιά νά μπορέσει νά πετύχει τό σκοπό του της ολοκληρωτικής καταστροφής, ό έπα-ναστάτης πρέπει νά ζει μέσα στήν κοινωνία πού θέλει νά καταστρέ-ψει, προσποιούμενος ότι είναι άλλο άπ' αύτό πού είναι. Π ρέπει νά ξέρει « νά υποδύεται» γιά νά εισδύει παντοΰ όπου ζει καί δρα ό έχθρός: στίς άνώτερες καί στίς μεσαίες τάξεις, στό μαγαζί τοΰ έμπορου, στήν έκκλησία, στά μέγαρα τής άριστοκρατίας, στόν κό-σμο της γραφειοκρατίας, τοΰ στρατοΰ, της λογοτεχνίας, άκόμη καί στό Τρίτο Τμήμα (στήν τσαρική μυστική άστυνομία), άκόμη καί στό αυτοκρατορικό παλάτι - λέει ό Νετσάγεφ. Κι όλα αύτά μέ συγκεκριμένους σκοπούς, πού είναι νά κατατάξει όλον αύτόν τόν κόσμο σέ μιάν άπό τίς έξι κατηγορίες πού περιλαμβάνονται στούς καταλόγους τών προγραφών πού καταρτίζει ή μυστική οργάνωση καί νά τούς μεταχειριστεί άνάλογα.

Στήν πρώτη κατηγορία ύπάγονται « οί πιο επικίνδυνοι γιά τήν έπαναστατική οργάνωση, αύτοί πού ό βίαιος καί αιφνίδιος θάνατος τους θά φοβίσει περισσότερο τήν κυβέρνηση καί θά σπάσει τή δύνα-μή της στερώντας την άπό ενεργητικούς καί έξυπνους πράκτορες ».

'54 ΚΟΜΜΟΥΝΑ TOY 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ TOY 21ou ΑΙΩΝΑ;

Στή δεύτερη κατηγορία κατατάσσονται αύτοί πού « θά τούς χα-ριστεί προσωρινά ή ζωή, έτσι πού μέ μιά σειρά άπό φοβερές πρά-ξεις νά προκαλέσουν τήν έξέγερση τοΰ λαοΰ ».

Ή τρίτη κατηγορία περιλαμβάνει «έναν μεγάλο άριθμο άπο ύψηλά ιστάμενα κτήνη ή άπο άτομα πού δέν διακρίνονται ούτε γιά το μυαλό τους ούτε γιά τήν ένεργητικότητά τους, άλλά άπό τή θέση πού κατέχουν διαθέτουν πλοΰτο, διασυνδέσεις, έπιρροή καί ισχύ. Πρέπει νά τούς έκμεταλλευτοΰμε μέ κάθε δυνατό τρόπο, νά τούς έξαπατήσουμε, νά τούς μπερδέψουμε καί, οπού είναι δυνατόν, νά τούς κάνουμε σκλάβους μας μαθαίνοντας τά βρομερά μυστικά τους. Μ' αύτόν τόν τρόπο, ή ισχύς τους, οί διασυνδέσεις, ή έπιρροή καί ό πλοΰτος τους θά γίνουν άνεξάντλητος θησαυρός καί άνεκτί-μητη βοήθεια γιά διάφορες ένέργειες ».

Ή τέταρτη κατηγορία περιλαμβάνει φιλόδοξους κρατικούς λει-τουργούς καί ποικίλων άποχρώσεων φιλελεύθερους, μέ τούς οποίους οί ((επαναστάτες » θά προσποιηθούν οτι συμφωνοΰν καί θά κάνουν ότι τούς άκολουθοΰν τυφλά, ένθαρρύνοντάς τους. "Ετσι, « θά τούς βάλουμε στό χέρι, θά μάθουμε τά μυστικά τους, θά τούς έκθέσουμε παντελώς, ώστε κάθε υποχώρηση νά γίνει άδύνατη γι ' αύτούς, καί θά τούς χρησιμοποιήσουμε γιά νά προκαλέσουμε άναταραχή μέσα στό Κράτος ».

Στήν πέμπτη κατηγορία κατατάσσονται « οί δογματικοί, οί συν-ωμότες, οί έπαναστάτες, όλοι αύτοί πού φλυαροΰν στις συγκεντρώ-σεις καί στά γραπτά τους ». Αύτούς « θά τούς ένθαρρύνουμε συνε-χώς καί θά τούς παρασύρουμε σέ πράξεις καί έπικίνδυνες έκδηλώ-σεις, πού θά άπομακρύνουν τήν πλειοψηφία, ένώ μερικοί άπ' αύτούς θά γίνονται πραγματικοί έπαναστάτες ».

Τέλος, ή έκτη κατηγορία - « πού είναι έξαιρετικά σημαντική » -περιλαμβάνει τίς γυναίκες, χωρισμένες σέ τρεις κατηγορίες: στις άχρηστες, τίς γυναίκες πού δέν έχουν « ούτε μυαλό ούτε καρδιά », τίς όποιες οί « άληθινοί έπαναστάτες » θά έκμεταλλεύονται όπως τήν τρίτη καί τήν τέταρτη κατηγορία (δηλαδή γιά νά μαθαίνουν

Ε. Ο ΡΟΣΟΕΥΡΟΠΑΪΚΟΣ ΙΔΕΟΛΟΠΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ '53

μυστικά καί να εκβιάζουν μ' αυτά). Ή δεύτερη κατηγορία τών γυναικών περιλαμβάνει τις ένθουσιώδεις, άφοσιωμένες καί ικανές γυναίκες, « πού δέν είναι μαζί μας γιατί δέν έχουν φτάσει άκόμη στήν πρακτική καί οχι λογάδικη έπαναστατική συνείδηση. Θά χρη-σιμοποιείται όπως ή πέμπτη κατηγορία τών άνδρών». Ή τελευ-ταία κατηγορία άπαρτίζεται άπό τις γυναίκες « πού είναι ολοκλη-ρωτικά μαζί μας, δηλαδή είναι τελείως μυημένες καί έχουν άπο-δεχτεΐ τό πρόγραμμά μας στό σύνολο του. Π ρέπει νά τις χρησιμο-ποιούμε σάν τόν πολυτιμότερο θησαυρό, γιατί χωρίς αύτές τίποτα δέν μπορούμε νά κάνουμε ».

Αύτά είναι τά καθήκοντα τοΰ « πραγματικοΰ έπαναστάτη » ά-πέναντι στήν κοινωνία. Ή οργάνωση τοΰ Νετσάγεφ, πού είχε τόν τίτλο τής « Λαϊκής Κρίσης », θά πετύχαινε τούς « παν-καταστρο-φικούς » σκοπούς της μέ πράξεις άτομικής τρομοκρατίας, μέ προ-βοκάτσιες καί εκβιασμούς μεφιστοφελικής εμπνεύσεως, πιστεύον-τας ότι ή κατάσταση άγριότητας πού θά επέβαλλε στήν κοινωνία θά εξαγρίωνε τό « λαό » - δηλαδή τούς « χειρώνακτες », τούς μόνους πού άναγνώριζε ώς « λαό », καί θά τούς έκανε νά ριχτοΰν στό έργο της ολοκληρωτικής καταστροφής.

Αύτό ήταν τό καθήκον πού είχε νά έπιτελέσει ή « Λαϊκή Κρί-ση », όπου ή « Κρίση » έχει τήν έννοια της τελικής κρίσεως, τής άπονομής της δικαιοσύνης κατά τις πράξεις τοΰ καθενός - όπως, στή θρησκευτική ορολογία, ή « ήμέρα τής Κρίσεως ». Ή μόνη δια-φορά είναι ότι τήν ήμέρα τής Κρίσεως, ή τής « Δευτέρας Παρου-σίας », τή δικαιοσύνη άπονέμει ό Θεός, ένώ στή « Λαϊκή Κρίση » τήν άπονέμει ό λαός διά τών έκπροσώπων του, δηλαδή τήν άπονέ-μουν τά μέλη τής συνωμοτικής ομάδας τού Νετσάγεφ, κατά τήν άπόλυτη κρίση τους.

Είναι περίεργο πώς ό Μπακούνιν, πού έθετε ώς άρχή τής δικής του μυστικής οργάνωσης τήν « καταστροφή τών πραγμάτων » καί όχι τών άνθρώπων -άντλώντας άπό τή Γαλλική Έπανάσταση τό δίδαγμα ότι ή άριστοκρατία δέν έπεσε άπό τή γκιγιοτίνα άλλά άπό

' 54 ΚΟΜΜΟΥΝΑ TOY 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ TOY 21ou ΑΙΩΝΑ;

τήν απώλεια τών οικονομικών δομών πού τή στήριζαν-, συμφώνη-σε μέ τις μεθόδους τοϋ Νετσάγεφ.

Σκοπός και τοΰ Μπακούνιν καί τοΰ Νετσάγεφ ήταν ή « εύτυχία τοΰ λαοΰ » καί ή « πεποίθηση » ότι αύτή ή εύτυχία δέν μπορεί νά έπιτευχθεΐ παρά μόνο μέ μιά λαϊκή έπανάσταση «πού θά κατα-στρέψει τά πάντα », άλλά ό καθένας δίνει διαφορετική έννοια α αύτήν τήν καταστροφή, όπως δείχνει ή σύγκριση άνάμεσα στούς σκοπούς τοΰ « Διεθνοΰς Συνδέσμου της Σοσιαλιστικής Δημοκρα-τίας » τοΰ Μπακούνιν καί της « Λαϊκής Κρίσεως » τοΰ Νετσάγεφ. Ό πρώτος μένει άκόμη σέ επίπεδα πολιτικής σκέψης. Ό δεύτερος δίνει τήν εικόνα ενός βιβλικοΰ άγγέλου τής καταστροφής, πού έρχε-ται στή γή μέ μοναδικό σκοπό νά τή βυθίσει σέ τόση δυστυχία ώστε οί κάτοικοι της νά βροΰν ώς μόνη διέξοδο τήν καταστροφή τ 7 , ς '

Κατά τόν Νετσάγεφ, γιά νά έπιτύχει ή μυστική του οργάνωση τόν τελικό της στόχο -τήν « ελευθερία καί τήν εύτυχία τοΰ λαοΰ », πρέπει νά ώθήσει τό λαό σέ μιά έξέγερση πού θά καταστρέψει τά πάντα, σέ μιά παν-καταστροφική έξέγερση άνθρώπων άπελπισμέ-νων άπό τά δεινά τής ζωής. Γιά νά ώθήσει τό λαό, γιά τήν εύτυχία τοΰ οποίου μέριμνα, σέ μιά τέτοια παν-καταστροφική έξέγερση απελπισίας πρέπει πρώτα νά τοΰ στερήσει κάθε άλλη διέξοδο, νά ώθήσει τή δυστυχία του ώς τά άκρα, ώς τή μεταμόρφωσή του σέ τυφλή φυσική δύναμη.

Δηλαδή, ή οργάνωση του πρέπει νά μεταχειριστεί όλα της τά μέσα καί όλες τίς δυνάμεις της γιά νά μεγεθύνει καί νά αύξήσει τά δεινά καί τά κακά τής ζωής, ώστε νά έξαντληθεΐ ή ύπομονή τοΰ λαοΰ καί νά ξεσηκωθεί « σέ μιά μαζική έξέγερση » πού θά επιφέρει τήν « τρομακτική, ολοκληρωτική, άνελέητη καί γενική καταστροφή » πού, γιά τόν Νετσάγεφ, παίρνει τή θέση τοϋ τελικού σκοπού. Τό τί θά γίνει μετά άπ' αύτήν την ολοκληρωτική καταστροφή άφορα « τίς μελλοντικές γενιές ». Ό λαός, πού θά έχει καταστρέψει τά πάντα, θά πρέπει νά περιοριστεί στήν « εύτυχία » πού θά τοΰ προσφέρει ή

Ε. Ο ΡΩΣΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΙΔΕΟΛΟΠΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ '55

γεύση της καταστροφής, άφήνοντας τις μελλοντικές γενιές νά βρουν το δρόμο γιά τόν παράδεισο.

Πάντως ό Νετσάγεφ, άκολουθώντας τήν άποψη πού κυριαρχούσε σέ μεγάλη μερίδα τής ρωσικής διανόησης, άπό τόν Χέρτσεν ώς τόν Τκατσόφ, γιά τή « διαφορετικότητα » τοΰ ρωσικού λαοΰ άπέναντι στούς λαούς της Δύσης τούς « διεφθαρμένους άπό τόν πολιτισμό, βλέ-πει στή Ρωσία τή γή τής έπαγγελίας γιά τήν πραγματοποίηση τών στόχων του. "Οπως δηλώνει στό τελευταίο κεφάλαιο της Κατήχη-σης, όταν μιλάει γιά « έπανάσταση τοΰ λαοΰ » δέν τήν εννοεί « σύμ-φωνα μέ τό κλασικό μοντέλο της Δύσης ή όποία, διστάζοντας πάντα μπροστά στήν ιδιοκτησία καί στό παραδοσιακό κοινωνικό σύστημα τοΰ άποκαλούμενου πολιτισμοΰ καί τής ηθικής, περιορίζεται στήν άνατροπή μιας πολιτικής μορφής γιά νά εγκαταστήσει μιάν άλλη καί νά έγκαθιδρύσει ένα άποκαλούμενο επαναστατικό Κράτος ».

Ή μόνη εύεργετική γιά τό λαό έπανάσταση είναι έκείνη πού θά καταστρέψει άπό τή βάση ώς τήν κορυφή ολόκληρη τήν ίδέα τοΰ Κράτους καί θά άναποδογυρίσει όλες τίς παραδόσεις, τό κρατικό σύστημα καί τίς τάξεις στή Ρωσία. 48

' Η έπίτευξη ένός τόσο μεγάλου στόχου άπαιτεΐ τήν κινητοποίηση τής πιο « έπαναστατικής δύναμης » τής ρωσικής κοινωνίας. Ποιά είναι αύτή ή δύναμη; Γιά τόν Νετσάγεφ οί μόνοι πραγματικοί έπανα-στάτες στή Ρωσία είναι « οί τυχοδιώκτες καί οί ληστές » καί μ ' αύτούς πρέπει νά συνδεθεί ή επαναστατική όργάνωσή του, όπως ρητά ορίζεται στήν παράγραφο 25 της Κατήχησης :

...γιά νά παμε πιο κοντά στό λαό, πρέπει πρώτα άπ' όλα νά συνδεθοΰμε μέ έκεϊνα τά στοιχεία τής ζωής τοϋ λαοΰ πού, άπό τόν καιρό της ίδρυσης τοΰ Μοσχοβίτικου Κράτους, δέν έπαψαν νά διαμαρτύρονται όχι μόνο μέ λόγια άλλά μέ τίς πράξεις τους, έναντίον όλων όσοι είναι άμεσα ή έμμεσα δεμένοι μέ τό Κράτος,


εναντίον τών ευγενών, έναντίον της γραφειοκρατίας, έναντίον τοϋ κλήρου, έναντίον τοΰ έπιχειρηματικοΰ κόσμου, έναντίον τών κου-λάκων μικρεμπόρων πού ρουφάνε τό αίμα τοΰ λαοΰ. Πρέπει να συνδεθοΰμε μέ τον τυχοδιωκτικό κόσμο τών ληστών, πού είναι οί μόνοι πραγματικοί καί οί μοναδικοί έπαναστάτες στή Ρωσία.

4. Ή ευτυχία τής « επόμενης μέρας »

"Ετσι, τό πρότυπο τοΰ επαναστάτη γίνεται ό ληστής, κι αύτό δείχνει πόση έμπιστοσύνη είχε ό ρωσικός άναρχισμός τοϋ περασμένου αιώνα στις δυνάμεις τοΰ « λαοΰ » γιά τήν εύτυχία τοΰ όποιου ήταν έτοιμοι νά θυσιαστούν οί « πραγματικοί καί μοναδικοί έπαναστά-τες » , οί ληστές! Ή αίσθηση τής απελπισίας πού κυρίευε τό κομ-μάτι τής ρωσικής νεολαίας πού σπρωχνόταν στό περιθώριο έβρισκε στήν Έπαναστατική Κατήχηση τοϋ Νετσάγεφ τήν πιο άκραία ιδεολογική της έκφραση: τήν καταστροφική μανία, τήν 7υεριφρό-νηση κάθε ήθικής, τήν έξιδανίκευση τοΰ περιθωρίου. Δέν ήταν ή πρώτη ούτε ή τελευταία φορά στήν ιστορία πού τά κοινωνικά ά-διέξοδα θά όδηγοΰσαν στόν παραλογισμό.

Σύμφωνα μέ τόν τελικό της σκοπό, πού είναι « ή άπελευθέρωση καί ή εύτυχία » τοΰ λαοΰ, ή οργάνωση τοΰ Νετσάγεφ δέν είναι παρά μία άκόμη σωτηριακή οργάνωση, μέ μεσσιανικό ρόλο. Ό 19ος αιώνας ήταν γεμάτος άπό συλλογικούς Μεσσίες, μεγάλους καί μι-κρούς. Τό ζήτημα είναι άν ή ύπόσχεση τής « ευτυχίας » θά όδηγοΰ-σε τό λαό σέ κάποιο παράδεισο ή σέ μιά κόλαση χειρότερη άπ' αύτήν πού είχε γνωρίσει ώς τότε.

' Η « εύτυχία » πού υποσχόταν ό Νετσάγεφ περνούσε άπό ένα δρόμο άπέραντης δυστυχίας: όλα τά δεινά πού ύφίσταται ό λαός έπρεπε νά φτάσουν ώς τόν παροξυσμό, ώσπου « νά χάσει τήν ύπο-μονή του » καί νά ριχτεί μέ ζωώδη μανία στήν καταστροφή τών πάντων. Μέ άλλα λόγια, ό «λαός » δέν είναι παρά μιά άβουλη

Ε. Ο ΡΩΣΟΕΥΡΩΠΛΪΚΟΣ ΙΔΕΟΛΟΠΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ '57

μάζα, πολύ « ύπομονετική » καί διόλου διεκδικητική, στήν όποία ό Μεσσίας-Νετσάγεφ αρνείται τό δικαίωμα να αγωνίζεται, άρνεΐται τό δικαίωμα να άνεβαίνει, μέσα άπό διεκδικητικούς-πολιτικούς αγώνες, σέ ύψηλότερο βαθμό γνώσης καί συνείδησης, νά κατακτα τήν ικανότητα νά πάρει ή ίδια στά χέρια της τή μοίρα της. Ό λαός-«χειρώναξ » πρέπει νά μένει έξω άπό τή γνώση, έξω άπό τούς άγώνες, νά ζει παθητικά καί άβουλα τήν καθημερινή έπιδείνωση τής ζωής του στήν όποία, μέ έπαναστατική εύσυνειδησία, τόν ρί-χνουν οί μεσσίες του ώσπου « νά χάσει τήν υπομονή του » καί νά άφεθεϊ στήν « παν-καταστροφική » μανία γιά τήν όποία καί μόνο ό έπίδοξος σωτήρας του τόν θεωρεί ικανό.

Κάθε καταστροφή, είτε οφείλεται στίς φυσικές δυνάμεις είτε στίς άνθρώπινες, έχει τήν « έπόμενη μέρα » της. Ή επόμενη μέρα είναι ή μήτρα πού θά γεννήσει ένα καινούργιο αύριο. Τό ποιό θά είναι τό αύριο καί πότε θά έμφανίσει τις καινούργιες μορφές του έξαρταται άπό τά σπέρματα της παλιας ζωής πού διασώθηκαν. Ή μεγαλύτερη ώς τώρα φυσική καταστροφή, πού έξάλειψε τήν κυριαρ-χία τών έρπετών έπί της γης έξαφανίζοντας τό γένος τών δεινοσαύ-ρων, άφησε πίσω της τά μικροσκοπικά θηλαστικά πού στάθηκαν οί μακρινοί πρόγονοι της πιο σύνθετης ζωικής μορφής πού έδωσε καί τόν άνθρωπο. Ό κατακλυσμός τού Νώε διέσωσε, στήν κιβωτό, τό ζωικό βασίλειο πού έτσι δέν χρειάστηκε νά ξαναγίνει άπό τήν άρχή καί μέ νέες μορφές. Ή μόνη καταστροφή πού δέν θά άφήσει πίσω της κανένα σπέρμα ζωής θά είναι ή 7τυρηνική καταστροφή, θά είναι ή « παν-καταστροφική » δύναμη τής 7ΐυρηνικής ένέργειας. Τήν « έπό-μενη μέρα » της κανείς δέν τολμάει νά τή σκέφτεται, γ ι ' αύτό καί, ώς « λογικό » ον, ό άνθρωπος άγωνίζεται νά τήν άποτρέψει.

Ό « παν-καταστροφικός » οραματισμός του Νετσάγεφ θά είχε τις συνέπειες τού ϊτυρηνικοΰ ολέθρου, άλλιώς δέν θά ήταν «παν-καταστροφικός ». ' Η « ολική » καταστροφή θά έβρισκε τό « λαό » τήν έπόμενη μέρα γυμνό καί πεινασμένο, άφοΰ θά είχε καταστρέψει τήν ύλική καί τήν τεχνική βάση της παραγωγής, χωρίς νά έχει καί


τόν τρόπο να την ξαναβάλει σύντομα σέ λειτουργία άφοΰ ή κατά-κτηση τών γνώσεων είχε άπαγορευθεΐ ώς άχρηστη καί ώς υπόθεση «τών μελλοντικών γενεών», κι όσοι είχαν τίς γνώσεις θά είχαν έξοντωθεΐ. Θά τόν έβρισκε χωρίς θεσμούς, άφοΰ ολοι οί θεσμοί έπρεπε νά καταστραφούν. Χωρίς ήθος καί ήθική, άφοΰ τίποτα άξιο νά διασωθεί ύποτίθεται πώς δέν είχε δημιουργήσει ή άνθρωπότητα στόν μακρό βίο καί τούς άγώνες της, χωρίς πολιτιστικές άξίες, άφοΰ κι αύτές θά 'πρεπε νά έξοντωθοΰν άπό τή ρίζα τους.

Οί μόνες άξίες πού θά έμεναν όρθιες, ώς «έπαναστατικές » , ήταν οί άξίες τής « ληστείας » , δηλαδή τής άρπαγής τών έτοιμων άγαθών -άλλά καί τό πλιάτσικο γρήγορα θά τέλειωνε- καί οί άξίες της άλληλοϋπόβλεψης, τής άλληλοεξόντωσης μέ πρόσχημα τήν α-νακάλυψη ((έχθρων τοΰ λαοΰ » καί « προδοτών τής έπανάστασης », οί άξίες τοΰ μίσους καί της μισαλλοδοξίας, τής περιφρόνησης προς όλα τά άνθρώπινα αισθήματα καί τούς άνθρώπινους δεσμούς.

Άπό αύτήν τήν άφετηρία θά ξεκινούσε ή « εύτυχία » τοΰ « λαοΰ » κατά τήν άντίληψη τοΰ Νετσάγεφ. ΤΗταν μιά δαιμονική σύλληψη, πού ούτε ό ίδιος ό Εωσφόρος δέν θά τήν άποτολμοΰσε. Ό Ντοστο-γιέφσκι βρήκε τήν κατάλληλη λέξη όταν έδωσε στό μυθιστόρημά του τό εμπνευσμένο άπό τήν ύπόθεση Νετσάγεφ τόν τίτλο Οί Δαι-μονισμένοι ( ή « Οί Δαίμονες » σύμφωνα μέ πιστότερη, όπως ύπο-στηρίζεται, άπόδοση).

Οί δύο ήρωές του, ό Βερχοβένσκι καί ό Σταβρόγκιν, είναι πλα-σμένοι γιά τήν καταστροφή. Ό πρώτος, γέννημα τής γενικής άθλιό-τητας της ρωσικής έπαρχίας, όπως τό πρότυπο του, ό Νετσάγεφ, ώθεϊ ώς τά άκρα τόν ρωσικό νιχιλισμό. Ό δεύτερος θά μποροΰσε νά είναι ή άλλη πλευρά τοΰ Βερχοβένσκι, αύτός πού « θά ήθελε νά είναι » ό Βερχοβένσκι, σύμφωνα μέ μιά έκδοχή. Σύμφωνα μέ άλλη έκδοχή, ό Σταβρόγκιν είναι έμ7τνευσμένος άπό τόν ήγέτη τοΰ ά-ναρχισμοΰ, τόν Μπακούνιν (πού ήταν κι αύτός άπό τήν τάξη τών εύγενών όπως ό Σταβρόγκιν) κι άπό τόν πολιτικό δεσμό του μέ τόν Νετσάγεφ.

Ε. Ο ΡΟΣΟΕΥΡΩΠΛίΚΟΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΣ • 8ι

' Η 'Επαναστατική Κατήχηση επιτρέπει και μία τρίτη εκδοχή: ό ευγενής, που ό Βερχοβένσκι θέλει να τοϋ αναθέσει τήν ήγεσία τής οργάνωσης του, είναι ή λογοτεχνική άπόδοση τής τρίτης κατηγο-ρίας προγραμμένων. Άνήκει σ' εκείνους που διαθέτουν πλοΰτο, σχέσεις, ίσχύ, επιρροή, άλλά κρύβουν καί βρομερά μυστικά πού επιτρέπουν στούς « πραγματικούς έπαναστάτες » νά τούς ύποτά-ξουν, νά τούς κάνουν τυφλά οργανά τους καί νά τούς εκμεταλλευθούν στο έπακρο πριν νά τούς εξοντώσουν. Ή « Εξομολόγηση τοϋ Στα-βρόγκιν» δίνει στοιχεία πού μπορούν νά στηρίξουν μιά τέτοια έρμηνεία.

Τό ζήτημα είναι αν οί άντιλήψεις τοΰ Νετσάγεφ, πού είναι ά-πόλυτα ξένες προς τόν έπιστημονικό σοσιαλισμό καί καταπολεμή-θηκαν μέ πάθος άπό τόν Μάρξ καί τόν Ένγκελς, βρήκανε τρόπο νά περάσουνε, στόν 20ο αιώνα, στήν έξουσία πού υποστήριζε πώς είχε τίς ρίζες της στό « μαρξισμό », τόν κορμό της στό « λενινισμό » καί έδωσε καρπό της τό « σταλινισμό » - μέ όλη τή « νετσαγεφική » ήθική του.

5. Ή κληρονομιά τον Νετσάγεφ και τον Μακιαβέλλι

Τήν άπάντηση μπορούμε νά τήν πάρουμε κάπως άναδρομικά, ά-νατρέχοντας στό απόσπασμα άπό τόν Ένγκελς πού προτάξαμε σ' αύτό τό κεφάλαιο: ό Ένγκελς απερίφραστα κατάγγειλε τή « βρό-μικη πλευρά » τοΰ ρωσικοΰ κινήματος - πού τήν έκπροσωποΰσε ό Νετσάγεφ, μέ τήν όποία συνδέθηκε καί ό Μπακούνιν καί τήν όποία θαύμαζε άπεριόριστα ό Τκατσόφ. Θά ήταν ουτοπία νά υποστηρίξει κανείς πώς αύτή ή « βρόμικη πλευρά » δέν πέρασε, ώς στίγμα μιας νοσηρής κληρονομικότητας, στή μεθοδολογία τοΰ Στάλιν: τελείως « νετσαγεφικής εμπνεύσεως » είναι ή ψυχρή μεθοδικότητα μέ τήν όποία ό Στάλιν εξόντωνε τή γενιά τών μπολσεβίκων ηθικά πριν νά τή σύρει καί στή φυσική έξόντωση.


Γιατί τί άλλο παρά ήθική εξόντωση ήταν ή μέθοδος τοϋ Στάλιν, νά έξασφαλίζει κάθε φορά τή συναίνεση -δηλαδή τή συνενοχή-μιας μερίδας τών παλιών μπολσεβίκων -ηγετών γιά νά πετύχει τή φυσική έξόντωση τής μερίδας πού είχε προτεραιότητα στόν κατάλογο τών προγραφών του, καί νά επαναλαμβάνεται τό ίδιο ώς τήν πλήρη έξόντωση τής παλιας φρουράς.

"Η τί άλλο ήταν ή μέθοδος τής λάσ7Π)ς κάτω άπό τήν όποία έθαβε τά θύματά του πριν νά τά παραδώσει στόν δήμιο - μιά μέθοδος πού τήν άνέβασε σέ τέτοια ύψη « τελειότητας » ώστε νά έξαναγκάζει τά ίδια τά θύματά του νά όμολογοΰν δημόσια πώς ήταν « προδότες » , « εχθροί τοΰ κόμματος καί τοΰ λαοΰ » , « κατάσκοποι » καί οσα άλλα φοβερά άκούστηκαν στις δίκες στις όποιες έσυρε, καταρρακωμέ-νους, άνθρώπους πού είχαν θέσει όλες τους τίς ικανότητες κι όλη τους τή ζωή στήν υπηρεσία τής έπανάστασης.

Κι εδώ βρισκόμαστε πιά κοντά στήν 7τηγή πού πότισε τίς αντι-λήψεις τοΰ ρωσικοΰ έπαναστατικοΰ κινήματος τών τελευταίων δε-καετιών τοΰ 19ου αιώνα: στήν ήθικοπολιτική διδασκαλία τοΰ Μα-κιαβέλλι καί στή θρησκευτικοπολιτική διδασκαλία καί πρακτική τοΰ Λογιόλα καί τής « Εταιρείας τοΰ Ίησοΰ ». Ή μάχη πού έδω-σαν ό Μάρξ καί ό Ένγκελς έναντίον τοΰ Μπακούνιν, τοΰ Νετσάγεφ καί τοΰ Τκατσόφ ήταν, στό βάθος, μάχη έναντίον τοΰ μακιαβελλι-κοΰ καί ίησουιτικοΰ δόγματος τής κυριαρχίας τοΰ « σκοποΰ » πάνω στά μέσα, της ήθικής πού « άγιάζει » όλα τά μέσα προκειμένου νά ύττηρετήσει τό « σκοπό ».

Θά μπορούσε νά πει κανείς πώς στό πρόσωπο τοΰ Στάλιν ό Μακιαβέλλι ειχε πετύχει συντριπτική νίκη στή μονομαχία του μέ τόν Μάρξ. Άλλά καί στό σημείο αύτό έχουμε μιά « ύπέρβαση ».

Ό Μακιαβέλλι άγιαζε τά μέσα γιά χάρη ένός σκοποΰ πού καθαρά περιέγραφε. Ό σκοπός, γιά χάρη τοΰ οποίου ό Στάλιν διέπραξε τά έγκλήματά του, μένει ιστορικά σκοτεινός. 'Υποτίθεται οτι ό σκο-πός, γιά τήν έπίτευξη τοΰ οποίου ολα τά μέσα έπιτρέπονταν, ήταν ό « σοσιαλισμός », καί τό μοναδικό όπλο γιά τήν οικοδόμηση του ήταν


τί» ένα, ολόκληρο, αρραγές, πανίσχυρο « κόμμα », τοϋ οποίου θεμα-τοφύλακας καί ήγέτης πάνσοφος καί αλάθητος ήταν έκεϊνος, ό Στά-λιν. "Ο,τι « έβλαπτε » τό κόμμα, δηλαδή τόν Στάλιν, ήταν έγκλημα κατά τοΰ σοσιαλισμοΰ καί άξιζε τή σκληρότερη τιμωρία. "Οσο σκληρότερη ή τιμωρία καί ριζικότερη ή έξόντωση τών « εγκλημά-των » τόσο καί ασφαλέστερη ή πορεία προς τό « σοσιαλισμό ».

Μ' αύτόν τόν τρόπο οί λέξεις έχαναν τό νόημά τους, οί έννοιες γύριζαν τά πάνω κάτω, άλήθεια γινόταν τό ψέμα καί τό ψέμα παρουσιαζόταν μέ τό ένδυμα της άλήθειας γιά χάρη ένός σκοποΰ πού κι αυτός δέν ήταν παρά ένας μύθος, ένα σκόπιμο ψέμα. Μέ τά εγκλήματα τοϋ Στάλιν δέν σωζόταν ό σοσιαλισμός, σωζόταν καί ένισχυόταν, άπλώς, ή δική του άπόλυτη έξουσία. Ό Μακιαβέλλι, πού είχε άποδώσει τις «άρετές» τοΰ 'Ηγεμόνα μέ τό μύθο τοΰ Κενταύρου, τοΰ παιδαγωγού τοΰ 'Αχιλλέα, πού ήταν μισός άνθρω-πος καί μισό ζώο, είχε μείνει πολύ πίσω: ό Στάλιν ξεπέρασε τό σχήμα τοΰ Κενταύρου, δέν ήταν « μισός άνθρωπος καί μισός ζώο », τό άνθρώπινο μισό έξαφανίστηκε καί δέν έμεινε παρά τό ζωώδες κομμάτι τοΰ « ήγεμόνα » -πού άρετές του είναι ή πονηριά, ή κρυ-ψίνοια, ή ύποκρισία τής άλεποΰς, ή δύναμη, ή σκληρότητα, ή αγριό-τητα τοΰ λιονταριοΰ- κατά τόν Μακιαβέλλι.

Ό Στάλιν έφάρμοσε ώς τά άκρα μιάν άκόμη διδαχή τοΰ Μακια-βέλλι : ότι τόν ήγεμόνα είναι προτιμότερο νά τόν φοβοΰνται παρά νά τόν άγαπανε, γιατί

Οί άνθρωποι διστάζουν λιγότερο νά βλάψουν έκεϊνον πού γίνεται άγαπητός παρά έκεϊνον πού γίνεται φοβερός. Γιατί ή αγάπη δια-τηρείται άπό έναν δεσμό ύποχρέωσης ό όποιος, έπειδή οί άνθρω-ποι είναι κακοί, κόβεται μόλις παρουσιαστεί ή εύκαιρία ένός ιδιαίτερου συμφέροντος, ένω τό φόβο τόν διατηρεί ό τρόμος της τιμωρίας πού δέν σέ έγκαταλείπει ποτέ.

(Μακιαβέλλι, Ό 'Ηγεμόνας, XVII)


Σ ' αύτό τό « δόγμα » ό Στάλιν στήριξε την κυριαρχία του, εγκα-θιδρύοντας τό βασίλειο τοΰ τρόμου, πού μέ τή σειρά του καλλιέργη-σε τά πιο ταπεινά ένστικτα τοΰ άνθρωπου, μέ πρώτο τό ένστικτο της αύτοσυντήρησης. "Ως σήμερα οί πολίτες της Σοβιετικής "Ε-νωσης θυμούνται τά « κλειστά παράθυρα » όταν κάποια άπό όλες τίς μυστικές ύπηρεσίες έμφανιζόταν στό άντικρινό σπίτι γιά να συλλάβει τόν γείτονά τους-« εχθρό τοΰ λαοΰ », καί δέν αισθάνονται καμιά περηφάνια γιά τή στάση τους, πού, άλλωστε, δέν τούς έξα-σφάλιζε ότι αύριο δέν θά ήταν ή δική τους σειρά.

Ό τρόμος άπλωνόταν σ' όλη τή χώρα -μαζί μέ τό έπακόλουθό του, τό χαφιεδισμό- οχι γιατί τά θύματα είχαν κάνει κάποια πράξη πού έβλαπτε τόν ήγεμόνα, άλλά γιατί είχαν γνώμη, είχαν άποψη, έπομένως άμφισβητοΰσαν τήν πανσοφία καί τήν παντοδυναμία του.

"Η, άκόμη άπλούστερα, γιατί έπρεπε νά καλλιεργείται ό τρόμος, νά ζοΰν όλοι μέσα σ' αύτό τό κλίμα, ώστε όσοι διασώζονταν στά υψη-λά κομματικά καί κρατικά πόστα νά είναι στήν ούσία « όμηροι» τοΰ 'Ηγεμόνα, άρα τυφλά οργανά του (ό Καλίνιν, πρόεδρος τοΰ σοβιετικοΰ κράτους, έκλιπαροΰσε τόν Στάλιν νά έλευθερώσει τή γυναίκα του, τήν παλιά κομμουνίστρια Αίκατερίνα Καλίνινα, πού ό « Ηγεμόνας» τήν κράτησε πολλά χρόνια σέ στρατόπεδο κατα-ναγκαστικής εργασίας μέ μοναδικό « προνόμιο » νά κάνει έλαφρό-τερη δουλειά - νά καθαρίζει άπό τίς ψείρες τά ροΰχα τών συγκρα-τουμένων της. Ή γυναίκα τοΰ «πανίσχυρου» Μόλοτοφ σέ στρα-τόπεδο, ό γιος τοΰ Μικογιάν σέ στρατόπεδο, ό άδελφός του Καγκά-νοβιτς σέ στρατόπεδο, κλπ., κλπ.).

"Οσο γιά τό « λαό », ζώντας συνεχώς μέσα στό κλίμα της καχυ-ποψίας, τοΰ χαφιεδισμοΰ, τοΰ τρόμου ότι ό καθένας μπορούσε νά πάθει ό,τι έπαθε ό γείτονάς του, μεταβαλλόταν σέ μάζα ύποταγμέ-νη, άδιάφορη άκόμη καί γιά τίς στοιχειώδεις βελτιώσεις στούς όρους τής ζωής καί της δουλείας - άλλωστε ήταν άπαγορευμένη καί « έχθρική » οποιαδήποτε διεκδίκηση. Ό τρόμος της τιμωρίας δέν σέ έγκαταλείπει ποτέ, όπως διδάσκει ό Μακιαβέλλι.


Μέ τόν Στάλιν ή έννοια τοϋ « ηγεμόνα » έφτασε στό άπόλυτο, έγινε αυτοσκοπός : ό « ήγεμόνας » έθετε όλα τά μέσα στην υπηρεσία τοϋ « ηγεμόνα ». Ό δικτάτορας πού άνέδειξε ή συνωμοτική-συγκεν-τρωτική δομή τοΰ κόμματος γεννήθηκε, όπως είχε προβλέψει ό

Ένγκελς, και ταυτόχρονα υπερέβη τήν έννοια τοΰ δικτάτορα. Ό Στάλιν άνέβασε τόν εαυτό του στή θέση τοΰ άσιατικοΰ βασιλια-θεοΰ.

Ό κύκλος έκλεινε γύρω άπό τόν έαυτό του, όπως τό φίδι τών Γνω-στικών.

Τό πρόβλημα πού μπαίνει άκόμη γιά λύση στήν πολιτική έπι-στήμη καί στή φιλοσοφία της πολιτικής είναι πώς οί άντιλήψεις καί οί μέθοδοι πού έρχονται άπό τό παρελθόν, άπό τό πιο μακρινό ή κι άπό τό σχετικά πιο πρόσφατο, μπολιάζονται στόν κορμό τοΰ « μέλ-λοντος ». Ά ν έρχονται άπό τήν « παράδοση » μιας χώρας ή αν έρ-χονται, μέσω τής διανόησής της, ώς θεωρία. 'Ή άν, άπλούστερα, ή ίδια ή άσκηση τής έξουσίας, ή καί μόνο ή δίψα της έξουσίας, γεννούν καί ξαναγεννοΰν τίς μορφές πού τήν υπηρετούν. Στήν πε-ρίπτωση τοΰ σταλινισμοΰ φαίνεται πώς ίσχυσαν ολοι οί τρόποι.

Τή « θεωρία » τήν εϊχαν φέρει οι Ρώσοι διανοούμενοι τοΰ 19ου αιώνα, τούς όποιους ή Ρόζα Λούξεμπουργκ χαρακτήριζε « πεινα-σμένους γιά έξουσία ». Αύτή ή πείνα γιά έξουσία, σύμφωνα πάντα μέ τή Λούξεμπουργκ, χαρακτήριζε καί τή νεότερη γενιά τής έπα-ναστατικής διανόησης πού, μέ ηγέτη της τόν Λένιν, υιοθέτησε τήν συγκεντρωτική-συνωμοτική μορφή οργάνωσης τή στηριγμένη στούς « έπαγγελματίες έπαναστάτες » καί έξουσιαστικά καθοδηγούμενη άπό τήν « έλίτ » τών άνώτατων οργάνων, άπό τήν όποία καί άπέρ-ρευσαν όλα τά δεινά άπό τή στιγμή πού άνέλαβε τήν κρατική έξου-σία. Άπό κει καί πέρα, ή μακιαβελλική διδασκαλία μπορούσε πιά νά μεταβιβαστεί άπό τή δημιουργημένη παράδοση, χωρίς νά χρεια-στούν άλλοι μεσολαβητές. "Οταν ή έξουσία γίνεται αυτοσκοπός, άγιάζει όλα τά μέσα, κι αύτό ήταν τό μοναδικό δίδαγμα πού άφησε ό Στάλιν στούς έπιγενομένους.


6. « 'Επαναστατικός 'Ιησονιτισμός » και άλλα

Τήν εισαγωγή μεθόδων τών Ίησουιτών ό Μάρξ κι ό Ένγκελς τήν είδαν σάν θανάσιμο κίνδυνο, άπό τόν όποιο έπρεπε νά άπαλλαγεΐ έγκαιρα τό έπαναστατικό κίνημα γιά νά επιζήσει. Γ ι ' αύτό καί μέ πάθος καταπολέμησαν τόν « καταραμένο Μοσχοβίτη » , τόν Μπα-κούνιν, πού προσπαθούσε νά έπιβάλει αύτές τίς μεθόδους καί στή Δυτική Εύρώττη καί νά διαβρώσει τήν ίδια τή Διεθνή, άφοϋ στή Ρωσία είχε κατορθώσει νά τήν έκτοπίσει:

Βρισκόμαστε μπροστά σέ μιά έταιρεία πού, κάτω άπό τό προ-σωπείο τοϋ πιο άκραίου άναρχισμοΰ, κατευθύνει τά πυρά της οχι έναντίον τών σημερινών κυβερνήσεων άλλά έναντίον τών επανα-στατών πού δέν δέχονται ούτε τά δόγματά της ούτε τήν ήγεσία της. ( . . . ) Υποκαθιστά ξεδιάντροπα τό πλατύ πρόγραμμα καί τίς μεγάλες προοπτικές τής Ένωσης μας μέ τό σεχταριστικό της πρόγραμμα καί τίς στενές ιδέες της. 'Οργανώνει μέσα στά άνοι-χτά τμήματα τής Διεθνοΰς τά δικά της μικρά μυστικά τμήματα πού ύπακοΰνε στις ίδιες έντολές καί σέ πολλές περιπτώσεις ά-ποκτοΰν, μέ τή μεθοδευμένη δράση τους, τόν έλεγχο τών άνοιχτών τμημάτων. ( . . . ) Καταφεύγει σέ κάθε μέσον, σέ κάθε άνομία γιά νά πραγματοποιήσει τούς σκοπούς της: ψεύδη, συκοφαντία, άπει-λές, πισώπλατες μαχαιριές - ολα τά θεωρεί κατάλληλα. Τέλος, στή Ρωσία ύποκαθιστα τελείως τή Διεθνή καί διαπράττει, στό όνομά της, έγκλήματα τοΰ κοινοΰ ποινικοΰ δικαίου, άπάτες, καί μία δολοφονία γιά τήν οποία ή κυβέρνηση καί ό άστικός Τύπος κατηγόρησαν τήν 'Οργάνωση μας. Καί ή Διεθνής πρέπει νά σιωπά γιά όλα αύτά, επειδή ή έταιρεία πού έχει τήν εύθύνη τους είναι μυστική ! Ή Διεθνής έχει στά χέρια της τά καταστατικά αύτής τής έταιρείας, πού είναι ό θανάσιμος έχθρός της. Καταστατικά στά όποια διακηρύσσει άνοιχτά οτι είναι μιά σύγχρονη Εταιρεία


τοϋ Ίησοϋ κι οτι έχει το δικαίωμα καί τό καθήκον να εφαρμόσει όλες τίς μεθόδους τών Ίησουιτών...

(Μάρξ - "Ενγκελς, Ό Σύνδεσμος τής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας και ή Διεθνής "Ενωση τών 'Εργαζομένων, "Απαντα, τ . 2 3 , σ . 4 5 8 )

Τήν άπέχθειά τους γιά τό ιησουίτικο δόγμα « ό σκοπός άγιάζει τά μέσα » ό Μάρξ καί ό Ένγκελς τήν εκφράζουν έπανειλημμένα στήν έκθεσή τους γιά τίς μυστικές εταιρείες τοΰ Μπακούνιν καί τοΰ Νετσάγεφ. Λίγες σελίδες πιο κάτω (ό'.π., σ. 470) τονίζουν ότι, γιά τόν Μπακούνιν, ή ένότητα σκέψης καί δράσης δέν σημαίνει παρά ορθοδοξία καί τυφλή ύπακοή. « Perinde ac cadaver » (σ.σ.: « σάν πτώμα ». Είναι τό παράγγελμα τοΰ Λογιόλα προς τούς νεο-φύτους τής Εταιρείας τοΰ Ίησοΰ, πού έπρεπε νά καταλάβουν άπό τήν άρχή πώς όφειλαν νά άντιδροΰν στίς άνωθεν έντολές όπως θά άντιδροΰσε ένα πτώμα). Πραγματικά, βρισκόμαστε μπροστά σέ μιά άληθινή « Εταιρεία τοΰ Ίησοΰ ».

Πιο πέρα άναφέρονται στούς Ισπανούς ιησουίτες, στά μέλη τής ιησουίτικης εταιρείας πού πηρε τό ονομα τοΰ ιδρυτή τής Έσκο-μπάρ ύ Μεντόζα:

Είδαμε, μέ λίγα παραδείγματα, τήν άξία τής ήθικής αύτοΰ τοΰ Συνδέσμου, τά δόγματα τοΰ όποιου, καθαρά χριστιανικής προέ-λευσης, τά διατύπωσαν πρώτοι, μέ κάθε λεπτομέρεια, οί Έσκο-μπάρ τοΰ Που αιώνα. Ή μόνη διαφορά είναι ότι ό Σύνδεσμος ( . . . ) άντικατέστησε τήν 'Αγία Καθολική, 'Αποστολική καί Ρω-μαϊκή Εκκλησία τών Ίησουιτών μέ τήν ύπερ-αναρχική καί παν-καταστροφική « άγία έπαναστατική ύπόθεση ». ' Η Έπαναστατι-κή Κατήχηση είναι ό έπίσημος κώδικας αύτης της ήθικής, δια-τυπωμένος συστηματικά καί τελείως άνοιχτά αύτή τή φορά.

(όΐπ., σσ. 544-45)

Τό κείμενο τοΰ Μπακούνιν πού περιέχει τίς πραγματικές άντιλή-


ψεις καί προθέσεις του πιο καθαρά άπό οποιοδήποτε άλλο είναι ή "Εκκληση του « προς τους 'Αξιωματικούς τοϋ Ρωσικοΰ Στρατοΰ ». Σ ' αύτήν την έκκληση διατυπώνει άνοιχτά τή συγγένεια της μυστι-κής του εταιρείας μέ τήν Εταιρεία τοΰ 'Ιησού:

Στήν έκκλησή μου προς τούς νέους Ρώσους άδελφούς λέω ότι ό Στένκα Ράζιν πού θά τεθεί επικεφαλής 49 τών μαζών κατά τήν καταστροφή, πού τόσο καθαρά φαίνεται οτι έπίκειται, δέν θά είναι πλέον ένας άτομικός ήρωας, άλλά ένας συλλογικός Στένκα Ράζιν.

"Οποιος δέν είναι άνόητος, εύκολα θά καταλάβει ότι μιλούσα γιά μιά μυστική οργάνωση πού ήδη υπάρχει καί δρα αύτή τή στιγμή, ισχυρή χάρη στήν πειθαρχία, τήν άφοσίωση καί τό πάθος τής αύ-τοθυσίας τών μελών της καί χάρη στήν παθητική ύπακοή τους σέ όλες τίς εντολές μιας μοναδικής επιτροπής πού γνωρίζει τά πάντα καί κανείς δέν τή γνωρίζει. Τά μέλη αύτής τής επιτροπής έχουν πετύχει τήν άπόλυτη αυταπάρνηση. Αύτό τούς δίνει τό δικαίωμα νά άπαιτοΰν άπόλυτη αύταπάρνηση άπό ολα τά μέλη της οργάνωσης. (...) "Οπως οί Ιησουίτες, οχι όμως μέ σκοπό τήν ύποδούλωση άλλά τήν άπελευθέρωση τοΰ λαοΰ, καθένας τους έχει άπαρνηθεΐ άκόμη καί τή βούλησή του. Στήν έπιτρο7τή, όπως σέ ολη τήν οργά-νωση, δέν σκέφτεται ούτε επιθυμεί ούτε δρα τό άτομο, άλλά τό σύνολο. ( . . . ) Κάθε νέο μέλος μπαίνει έθελοντικά στήν οργάνωση, γνωρίζοντας έκ τών προτέρων ότι άπό τή στιγμή πού θά γίνει μέλος της δέν άνήκει πιά στόν εαυτό του, άνήκει ολοκληρωτικά σ' αύτήν. Ή είσοδος στήν οργάνωση είναι έθελοντική, άλλά τό νά φύγεις άπ' αύτήν είναι άδύνατο, γιατί όποιος παραιτείται θέτει άναμφίβολα σέ κίνδυνο τήν ίδια τήν ύπαρξη της οργάνωσης...

( Μ π α κ ο ύ ν ι ν , "Εκκληση στους αξιωματικούς τοΰ Ρωσικοΰ Στρατοΰ.

"Απαντα Μάρξ - Ένγχελς, τ. 2 3 , σ . 5 5 0 )

' Η « οργάνωση » πού, ώς συλλογικός Στένκα Ράζιν, θά έριχνε άπό στιγμή σέ στιγμή τό σύνθημα τής έπαναστατικής « καταστροφής » ,

Ε. Ο ΡΩΣΟΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΙΔΕΟΛΟΠΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ .67

ήταν ανύπαρκτη, άλλά καί ή « Επιτροπή » πού τήν καθοδηγούσε, πού έβλεπε καί γνώριζε τά πάντα καί κανείς δέν τή γνώριζε, δέν ήταν μόνο μυστηριώδης, άόρατη, πανίσχυρη καί εκδικητική - ήταν, άπλούστατα, άνύπαρκτη. "Οσα μέλη ειχε στρατολογήσει στήν πε-ρίφημη « όργάνωσή » του ό Νετσάγεφ είχαν ολα συλληφθεί, καί μαζί πολλοί άσχετοι μ ' αύτήν, ό ίδιος ό Νετσάγεφ ειχε φύγει έγκαίρως καί βρισκόταν στήν Ελβετία, έπομένως ή τυφλή υπακοή πού άπαι-τοϋσε ό Μπακούνιν ήταν τυφλή ύπακοή σέ κεϊνον - υπογραμμίζουν ό Μάρξ κι ό Ένγκελς στήν μπροσούρα τους. Καί, συνοψίζοντας τίς άντιφάσεις τοϋ Μπακούνιν άνάμεσα στά όσα έλεγε στούς Εύρω-παίους άκροατές του καί στά όσα έλεγε στούς Ρώσους, καταλήγουν:

Ό ίδιος άνθρωπος πού στά 1870 κηρύσσει στούς Ρώσους τήν πα-θητική, τυφλή ύπακοή στίς διαταγές πού έρχονται έκ τών άνω, άπό μιά άνώνυμη καί άγνωστη έπιτροπή, ό ίδιος πού διακηρύσσει ότι ή ίησουιτική πειθαρχία είναι ό όρος sine qua non τής νίκης, τό μόνο πού μπορεί νά νικήσει τόν γιγάντιο συγκεντρωτισμό τοΰ Κράτους - οχι άκριβώς τοΰ ρωσικοΰ κράτους άλλά κάθε κράτους, ό ίδιος άνθρωπος πού έπαγγέλλεται έναν κομμουνισμό πιο αύταρ-χικό άπό τόν πιο πρωτόγονο κομμουνισμό - αύτός ό ίδιος, στά 1871, έξυφαίνει μιά χωριστική καί άποδιοργανωτική κίνηση μέσα στή Διεθνή, μέ τό πρόσχημα ότι καταπολεμά τήν αύταρχικότητα καί τόν συγκεντρωτισμό τών Γερμανών Κομμουνιστών, ότι εισά-γει τήν αύτονομία τών τμημάτων, μιάν έλεύθερη ομοσπονδία αύ-τόνομων ομάδων, κι ότι κάνει τή Διεθνή αύτό πού οφείλει νά είναι: ή εικόνα τής κοινωνίας τοΰ μέλλοντος. "Αν ή κοινωνία τοΰ μέλλον-τος είχε γιά μοντέλο τό Σύνδεσμο καί τό ρωσικό τμήμα του, θά ξεπερνούσε κατά πολύ τήν Παραγουάη τών Σεβασμιότατων Ίη-σουιτών Πατέρων, πού είναι τόσο προσφιλείς στόν Μπακούνιν.

(6.7U, α. 5 5 4 )

Πραγματικά, ή μελλοντική εύτυχία πού θά εξασφάλιζε στό λαό ή


πάνσοφη « Έπιτρο7τή » τών Μπακούνιν - Νετσάγεφ μετά τή νίκη τής παν-καταστροφικής επανάστασης ξεπερνάει κατά πολύ το πεί-ραμα τών Ίησουιτών Πατέρων στήν Παραγουάη. Ή περιγραφή αύτής τής ευτυχισμένης ζωής δημοσιεύθηκε στο τρίτο φύλλο της εφημερίδας Λαϊκή Κρίση πού έξέδωσαν οί δυό τους στήν Ελβετ ία (ισχυρίζονταν ωστόσο οτι εκδιδόταν στή Ρωσία - τό «σκόπιμο ψεύδος » ήταν συστατικό στοιχείο τής μεθοδολογίας τους). Τό πρώ-το, καί άποφασιστικό, μέτρο θά ήταν « ή συγκέντρωση όλων τών μέσων ύπαρξης της κοινωνίας στά χέρια τής ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΜΑΣ, καί ή έπιβολή άναγκαστικής χειρωνακτικής έργασίας σέ όλους ».

"Ολοι θά εντάσσονταν ύποχρεωτικά σέ μιά άπό τίς κοινότητες έργασίας (άρτέλ , σύμφωνα μέ τή ρωσική ορολογία). Κάθε άρνηση ένταξης θά σήμαινε θάνατο. "Οποιος έμενε εξω άπό τά άρτέλ δέν θά είχε δικαίωμα εισόδου « στούς κοινούς χώρους φαγητού » ούτε «στούς κοινοτικούς κοιτώνες » ούτε στούς χώρους άποθήκευσης τών έργαλείων, τών τροφίμων κλπ. Θά έμενε χωρίς μέσα έπιβίω-σης, « όλοι οί δρόμοι, όλα τά μέσα έπικοινωνίας θά είχαν κλείσει γ ι ' αύτόν, δέν θά είχε άλλη έναλλακτική λύση παρά τήν εργασία ή τό θάνατο ». Τό γενικό καθήκον ήταν: « ό καθένας νά παράγει όσο τό δυνατόν περισσότερο γιά τήν κοινότητα καί νά καταναλώνει οσο τό δυνατόν λιγότερο ».

Καί τό σχόλιο τοϋ Μάρξ καί τοΰ Ένγκελς γ ι ' αύτό τό κοινωνικό όραμα:

Τί ώραϊο μοντέλο κομμουνισμοΰ τοΰ στρατώνα! 'Εδώ τά έχετε ολα: κοινοτικό φαγητό, κοινοτικό ύπνο, διευθύνοντες καί ύπηρε-σίες πού θά ρυθμίζουν τήν έκπαίδευση, τήν παραγωγή, τήν κατα-νάλωση, μέ λίγα λόγια όλες τίς κοινωνικές δραστηριότητες, καί τό έπιστέγασμα όλων αύτών, Η ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΜΑΣ, άνώνυμη καί άγνωστη σέ όλους, ώς υπέρτατος διευθύνων. Αύτό είναι πραγμα-τικά ό καθαρότερος άντιαυταρχισμός.

(δ.π., σ. 543 ) 50


Άλλά το επιστέγασμα τοϋ « σκόπιμου ψεύδους » ήταν ότι ό Μπα-κούνιν καί ό Νετσάγεφ παραπέμπανε όσους ενδιαφέρονταν γιά τήν « πλήρη θεωρητική άνάπτυξη τών κυριότερων θέσεών μας » στό έργο πού « έχουμε εκδώσει ». Τό έργο πού « είχαν εκδώσει » ήταν, ούτε λίγο ούτε πολύ, τό Κομμουνιστικό Μανιφέστο! Ό ίησουιτι-σμός επιτρέπει τό ξεπέρασμα όλων τών ορίων, καί κάθε άλλο παρά άδικαιολόγητο είναι τό πάθος μέ τό όποιο οί θεμελιωτές τοϋ έπι-στημονικοΰ σοσιαλισμοΰ καταπολέμησαν αύτές τίς άντιλήψεις, αύ-τές τίς μεθόδους καί αύτό τό « πρόγραμμα » πού θά έξασφάλιζε τήν εύτυχία στρατοπέδου καταναγκαστικής έργασίας.

' Η άναφορά τοΰ Μάρξ καί τοΰ Ένγκελς στό « Κράτος τοΰ Θεοΰ » πού στήσανε στήν Παραγουάη οί 'Ιησουίτες γιά νά εκμεταλλευθούν τήν έργατική δύναμη τών 'Ινδιάνων είναι χαρακτηριστική τών αι-σθημάτων τους γιά καθετί πού ειχε σχέση μέ τά δόγματα, τήν ήθική καί τήν πρακτική της Εταιρείας τοΰ Ίησοΰ. Ωστόσο, αύτά τά δόγματα, ή ήθική καί ή πρακτική πέρασαν, μέσω τοΰ Μπακούνιν καί τοΰ Νετσάγεφ, καί μέ τή βοήθεια τοΰ Τκατσόφ, στό ρωσικό κίνημα τής δεκαετίας τοΰ 1870, όπου συναντήθηκαν μέ τούς να-ρόντνικους - καί μέ τόν Μακιαβέλλι. 51

7. Μυστικισμός καί ορθολογισμός

Σέ μιά πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη γιά τή Ρωσία καί τή Δύση στόν 19ο αιώνα (Ν. Pirumova, Β. Itenberg, V. Antonov, Russia and the West: 19th Century, Progress Publishers, Moscow 1990) οί συγγρα-φείς τονίζουν τήν έπίδραση πού άσκοϋσαν οί ιδέες καί οί μέθοδοι τών Ίησουιτών καί τοΰ Μακιαβέλλι στή ρωσική νεολαία τής δεκα-ετίας τοΰ 1870.

Σέ μεγάλο βαθμό αύτή ή έπίδραση οφειλόταν στόν Μπακούνιν καί στις Εκκλήσεις πού είχε άπευθύνει στούς « Ρώσους άδελ-φούς » καλώντας τους νά πάρουν μέρος στή « Διεθνή Αδελφότητα »

ΚΟΜΜΟΥΝΑ TOY 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ TOY 21ou ΑΙΩΝΑ;

μέ τή μυστηριώδη καί άγνωστη ηγεσία, δπου ανοιχτά πρόβαλλε, όπως είδαμε, τό πρότυπο της Εταιρείας τοϋ Ίησοΰ. Φαίνεται όμως ότι καί νέοι πού δέν είχαν διαβάσει Μπακούνιν είχαν « άνα-καλύψει » τά διδάγματα τοΰ Λογιόλα.

Είναι χαρακτηριστική ή μαρτυρία ένός φοιτητή, τοΰ Γκεόργκι Πέτροβιτς Γενισέρλοφ, πού ήταν ένεργό μέλος τού φοιτητικοΰ κι-νήματος καί είχε δικαστεί κι αύτός ώς μέλος τής ομάδας Νετσά-γεφ, πού παραθέτουν οί συγγραφείς της μελέτης Ή Ρωσία και ή Δύση. Ό Γενισέρλοφ ισχυριζόταν οτι αύτός, καί οχι ό Νετσάγεφ, ήταν ό συγγραφέας της 'Επαναστατικής Κατήχησης, κι αύτός ήταν ό πρώτος πού έπινόησε τή μυστηριώδη καί άόρατη οργάνωση γιά νά στρατολογήσει μέλη. Κάποτε παρουσιάστηκε σέ μιά συγκέν-τρωση ώς « άπεσταλμένος » μιας άνύπαρκτης οργάνωσης καί δή-λωσε :

Π ρέπει νά παλέψουμε τή δύναμη μέ τή βία, τά ψεύδη μέ ψεύδη, τή ραδιουργία μέ τό σύστημα τοΰ Λογιόλα. ( . . . ) Σέ συζήτησή του μέ μιά φοιτήτρια, της μίλησε γιά τή θεωρία της «κομματικής τιμιότητας » πού λέει πώς δέν ύπάρχει « άπόλυτη τιμιότητα », ύπάρχει μόνο κομματική τιμιότητα.

(6.71., α. 1 2 8 )

Ή φοιτήτρια τόν ρώτησε άν αυτά πού έλεγε τά διάβασε στον Μπα-κούνιν, κι έκεΐνος τή βεβαίωσε πώς δέν είχε διαβάσει Μπακούνιν, μόνο Χέρτσεν, 'Ογκαρόφ καί Τσενιτσέφσκι. Καί στήν παρατήρηση τής φοιτήτριας ότι αύτές οί άντιλήψεις δέν ύπάρχουν στά έργα τών τριών συγγραφέων, ό Γενισέρλοφ παραδέχτηκε πώς ήταν δικές του άπόψεις. Σέ μιά άπό τίς συγκεντρώσεις τους ό Γενισέρλοφ μιλούσε γιά « συνωμοσίες » , « στρατιωτικά πραξικο7τήματα » , « διάφορες μορφές έπιθέσεων έναντίον ατόμων » καί γιά «ιησουίτικες μεθό-δους ». Τότε τόν πλησίασε ένας νεαρός μέ οργισμένη έκφραση, τοΰ έσφιξε τό χέρι καί τοΰ δήλωσε πώς είναι μαζί του γιά πάντα : « Δέν


θά κάνουμε τίποτα μέ ίσιες μεθόδους, τά χέρια μας θά είναι δεμέ-να... Πρέπει νά κατακτήσουμε άκριβώς τόν τρόπο σκέψης τών Ίησουιτών » , τοϋ είπε. Ό νεαρός ήταν ό Νετσάγεφ, πού τότε δέν ήταν παρά ένας άγνωστος δασκαλάκος, λέει ό Γενισέρλοφ.

Ό ίδιος ισχυριζόταν πώς ήταν ό πραγματικός συγγραφέας τής 'Επαναστατικής Κατήχησης. Τήν είχε διατυπώσει μέ τή μορφή έρωτήσεων καί είχε θέσει τά άρθρα της σέ ψηφοφορία σέ μιά συγκέντρωση οπού ήταν παρών καί ό Νετσάγεφ. 'Ομόφωνα ψηφί-στηκαν οί θέσεις: γιά τήν κοινωνική έπανάσταση ώς σκοποΰ τής

'Οργάνωσης, γιά τή « χωρίς διακρίσεις έπιλογή τών μεθόδων », γιά τή « θανατική ποινή κατά τών προδοτών καί τών χαφιέδων ». Στήν έρώτηση « ποιές είναι οί εύθύνες ένός μέλους πού εγκαταλείπει τήν οργάνωση » ή πλειοψηφία άπάντησε: ή ύποχρέωση νά τηρήσει ά-πόλυτη σιω7τή γιά τή δραστηριότητα τής οργάνωσης, καί μόνο ένας ζήτησε τή θανατική ποινή - ήταν ό Νετσάγεφ.

Παρ' ολη τήν ιδεολογική συνάφεια πού τούς ένωνε, ό Γενισέρλοφ μισούσε θανάσιμα τόν Νετσάγεφ. Στήν Έξομολόγησή του, πού έ-γραψε μετά τή δίκη, άναφέρει άλλη μιά συζήτηση μέ τήν ίδια φοι-τήτρια, πού τόν ρώτησε άν ή αιτία τοϋ μίσους του ήταν ότι ό Νετσά-γεφ τοΰ πήρε τήν Κατήχηση καί τήν οικειοποιήθηκε. 'Απάντησε πώς αιτία ήταν « οτι βρήκαν τήν Κατήχηση καί τή δημοσίευσαν κι οχι ποιός ήταν ό συγγραφέας ». Καί ή συνομιλήτριά του κατάλαβε πώς δέν τόν ένδιέφερε « ή λογοκλοττή », άλλά ότ ι « δυσφημίστηκε ή ίδια ή ιδέα, κι ή μισή Ρωσία της γύρισε μέ φρίκη τήν πλάτη ».

Ό Πιότρ Τκατσόφ, περισσότερο γνωστός στή Δύση άπό τήν πολεμική τοΰ Ένγκελς έναντίον του (βλ. τά άρθρα τοΰ Ένγκελς « Κοινωνικές Σχέσεις στή Ρωσία » καί « Επίλογος στίς Κοινωνι-κές Σχέσεις στή Ρωσία » ) ήταν ένας άπό τούς διανοούμενους πού εισήγαγαν τίς ιδέες τοΰ Μακιαβέλλι στό κίνημα τών ναρόντνικων. Μεγάλος θαυμαστής τοΰ Νετσάγεφ -έβλεπε σ' αύτόν τόν ιδεώδη τύπο τοΰ έπαναστάτη-, δέν φαίνεται ώστόσο νά τόν άκολούθησε στόν επαναστατικό μυστικισμό του καί στούς δαιδάλους της νέας


Εταιρείας τοΰ Ίησοΰ. Περισσότερο « όρθολογιστής » , άντλοΰσε τίς ιδέες του άπό τόν πολιτικό « ρεαλισμό » τοΰ Μακιαβέλλι, όπως φαίνεται καί στό άπόσπασμα άπό κείμενο του γιά τόν συγγραφέα τοΰ 'Ηγεμόνα πού παραθέτουν ή Πιρουμόβα καί οί συνεργάτες της.

"Οπως γράφει ό Τκατσόφ:

Ή άντίληψή του [τοϋ Μακιαβέλλι ] γιά τήν άλήθεια καί τή δικαιο-σύνη περιορίζεται σέ έναν άπλό ύπολογισμό τής χρησιμότητας καί τής άποτελεσματικότητας. 'Αρνούμενος τό φυσικό δίκαιο τών σχο-λαστικών, άρνεϊται τή μυστικιστική ήθική τους. ( . . . ) Γ ι ' αύτόν τό δίκαιο ταυτίζεται μέ τήν ισχύ κι έτσι όλες οί ένέργειές του κατευ-θύνονται στό νά γίνει ή 'Ιταλία, πρώτα καί κύρια, ένα ισχυρό καί ένωμένο βασίλειο. ( . . . ) Μποροΰμε συνεπώς νά τόν ποΰμε άληθινό ρεαλιστή. ( . . . ) Ό ρεαλισμός τοΰ Μακιαβέλλι εύρύνει το φάσμα τών ήθικών πεποιθήσεων μας. Μας άϊυελευθερώνει μιά γιά πάντα άπό τό βαρύ φορτίο τοΰ σχολαστικισμοΰ, μας έφοδιάζει μέ μιά ύγιή, λιτή άποψη γιά έκεϊνα τά φαινόμενα γιά τά όποια κανείς άλλος στόν καιρό του, καί σήμερα έλάχιστοι, μποροΰσαν νά έχουν καθαρή άντίληψη. Στό μεταξύ, ώσπου νά κάνει τό δρόμο της στις συνειδήσεις της πλειοψηφίας αύτή ή ρεαλιστική άποψη, ( . . . ) όλοι οί εύγενικοί τους άγώνες δέν θά δώσουν χειροπιαστά οφέλη.

(O .JL , σ. 127)

Κράμα γιακωβινισμοΰ, μπλανκισμοΰ, ίησουιτισμοΰ καί μακιαβελ-λισμοΰ, ή ιδεολογία τών άναρχικών καί τών ναρόντνικων έριξε βαθιές ρίζες στό ρωσικό έπαναστατικό κίνημα της δεκαετίας τοΰ 1870, καί ώς τή δεκαετία τοΰ '80. Βρήκε τήν εύγενέστερη έκφρασή της στή « Ναρόντναγια Βόλια », τήν οργάνωση τών ναρόντνικων πού οδήγησε τήν τρομοκρατική μέθοδο έπαναστατικής δράσης στήν κορύφωση της, μέ τή δολοφονία τοΰ τσάρου 'Αλέξανδρου Β', τό 1881. Αύτή ή κορυφαία ένέργεια έδωσε καί τήν πειστικότερη άπό-δειξη της άναποτελεσματικότητας τών μεθόδων της τρομοκρατίας.


Παρά τήν έκρηκτική κατάσταση πού δημιούργησε στήν τσαρική Ρωσία ή δολοφονία τοΰ τσάρου, το καθεστώς δέν ε7τεσε.

Τά σημαντικότερα στελέχη τής « Ναρόντναγια Βόλια » έκτελέ-στηκαν, καί στό θρόνο άνέβηκε ό 'Αλέξανδρος Γ ' , πού επέβαλε τό σκληρότερο καθεστώς άπό όσα είχε γνωρίσει ώς τότε ή Ρωσία. Πρώτη του ένέργεια ήταν νά άκυρώσει τό δειλό άνοιγμα προς τόν κοινοβουλευτισμό πού άπετόλμησε ό 'Αλέξανδρος Β' μέ τό διάταγ-μα πού είχε ύπογράψει λίγες ώρες πριν τή δολοφονία του.

'Ωστόσο, οί Ρώσοι έπαναστάτες δέν γνώριζαν άλλη μέθοδο δρά-σης. Ή νεότερη γενιά τους άναδιοργανώθηκε πάνω στά ίδια χνά-ρια, καί προετοίμασε τή δολοφονία τοΰ 'Αλέξανδρου Γ ' . Ή προσ-πάθειά τους απέτυχε, ή τσαρική άστυνομία έξάρθρωσε τήν όργά-νωσή τους καί έκτέλεσε τά μέλη της. 'Ανάμεσά τους ήταν ό μεγα-λύτερος άδελφός τοΰ Λένιν, ό 'Αλέξανδρος Ούλιάνοφ, πού άπαγχο-νίστηκε τό 1887. Ό Λένιν ήταν τότε δεκαεπτά χρόνων.

Σέ μιά πρόσφατη μελέτη γιά τούς Ρώσους διανοητές τοΰ 18ου καί τοΰ 19ου αιώνα (Andrei Anikin, " Russian Thinkers " , Essays on socio-economic thought in the 18th and, 19th centuries, Progress Publishers, 1988) ύποστηρίζεται - ή μάλλον έπαναλαμβάνεται- ή άποψη ότι οί ίδέες τοΰ Τκατσόφ (ό 'Ανίκιν άναφέρεται μόνο στον Τκατσόφ άλλά τόν θεωρεί μεταφορέα όλων τών έπιδράσεων, άπό τούς γιακωβίνους καί τόν Μπλανκί ώς τόν Μπακούνιν καί τόν Νε-τσάγεφ ) πού πέρασαν στή « Ναρόντναγια Βόλια » καί σ' αύτές στηρίχθηκε ή δράση της, έπαιξαν, άρνητικά, τό ρόλο τους στή ρωσική έπαναστατική σκέψη τοΰ 20οΰ αιώνα: έστρεψαν τό ρωσικό έπαναστατικό κίνημα στό μαρξισμό.

8. Πώς λησμονήθηκε ή Κομμούνα

Ό Πλεχάνοφ ήταν ό πρώτος πού, μέ οπλο τό μαρξισμό, έδωσε χτυ7τήματα συντριπτικά στό ναροντνικισμό στον τομέα της θεω-


ρίας καί της μεθόδου. Ό Λένιν έκανε τό δεύτερο, τό αποφασιστικό βήμα : έπεξεργάστηκε ένα οργανο γιά δράση. ' Η ίδρυση τοϋ Κόμ-ματος τών Μπολσεβίκων ήταν τό καταλυτικό στοιχείο πού μ7ΐήκε στήν κοινωνία τής Ρωσίας γιά νά τήν έπαναστατήσει.

Ό Λένιν ήταν ό άνθρωπος πού άπαιτοΰσε ό χρόνος καί ό τόπος. Άπό τίς σπάνιες ιδιοφυΐες τής στρατηγικής καί της τακτικής, είδε τήν επανάσταση ώς έναν πόλεμο, κατηύθυνε τίς επιχειρήσεις μέ ικανότητα μεγάλου στρατηλάτη ώς τή νίκη τοΰ Όχτώβρη 1917, έδωσε τίς πρώτες μάχες γιά νά μπούνε τά θεμέλια τοΰ οικοδομή-ματος πού θά ήταν ό σοσιαλισμός. Ό θάνατος τόν βρήκε πάνω στήν πιο κρίσιμη στιγμή - όταν είχε άρχίσει ή μεγάλη έπιχείρηση α-ναδίπλωσης τών έπαναστατικών δυνάμεων προς τά άγροτικά με-τόπισθεν, μέ τή ΝΕΠ. Άπό κει καί πέρα τίς εύθύνες άνέλαβε ό Στάλιν, έτσι πού σήμερα σ' αύτόν νά έπιρρίπτονται οί εύθύνες γιά τό στραβό δρόμο πού πήραν τά πράγματα, ώσπου φτάσανε στό ξεθεμέλιωμα τοΰ « ύπαρκτοΰ σοσιαλισμού ».

Αύτή ή ερμηνεία, πού μποροΰσε νά θεωρείται ικανοποιητική πριν ξεσπάσουν τά σαρωτικά γεγονότα τής τελευταίας τριετίας, τώ-ρα πιά φαίνεται άπλουστευτική καί άνεπαρκής. Τό πρόβλημα πού τίθεται σήμερα είναι: α) άν τό σύστημα πού οικοδομήθηκε στήν ΕΣΣΔ καί επεκτάθηκε στις χώρες τής Ανατολικής Εύρώττης ειχε κάποια σχέση μέ τήν Κομμούνα τοΰ 1871, δηλαδή κάποια σχέση μέ τό κράτος τοΰ προλεταριάτου ώς πρώτης μορφής πραγματικά λαϊ-κοΰ κράτους καί ώς τελευταίας μορφής τοΰ κράτους γενικά καί, β ) άν στό έπαναστατικό κίνημα τής Ρωσίας τοΰ 20οΰ αιώνα ύπήρχαν στοιχεία πού ετοίμασαν τό έδαφος γιά τό σταλινικό δικτατορικό καθεστώς, καί, τελικά, γιά τή μετατρο7τή της νίκης τής έπανάστα-σης σέ ήττα. "Η, άπλούστερα : αύτό πού κατέρρευσε ήταν τό πρό-τυπο της Κομμούνας ή κάτι άλλο;

Τά έρωτήματα αύτά δέν μπορεί παρά νά άπασχολοΰν σήμερα κάθε μαρξιστή πού έξακολουθεΐ νά πιστεύει πώς « μαρξιστική σκέ-ψη» σημαίνει πρώτα άπ' ολα «κριτική σκέψη», καί ή κριτική

Ε. Ο ΡΩΣΟΕΥΡΟΠΛΪΚΟΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΣ "75

σκέψη δέν μπορεί να λειτουργήσει στο κενό, έξω άπό τήν ιστορία καί τήν άναζήτηση της ιστορικής άλήθειας.

Ή ιστορική άλήθεια βεβαιώνει οτι οί ξένες προσμείξεις στή ρω-σική έκδοχή τοϋ μαρξισμοΰ είναι πολλές. Οί γιακωβίνικες έπιδρά-σεις, π.χ., είναι έντονες καί ομολογημένες άπό τόν ίδιο τόν Λένιν. Οί έπιδράσεις τοΰ μπλανκισμοΰ στήν οργάνωση καί τοΰ κόμματος καί τής σοβιετικής έξουσίας είναι φανερές. Ή σκέψη καί ή πράξη τοΰ Λένιν δείχνουν μιά βαθιά -άλλά όχι καί ομολογημένη- συγγέ-νεια μέ τίς ιδέες τοΰ Μπλανκί. Τό πώς λειτούργησαν αύτές οί έπιδράσεις τό έξετάζω άλλοΰ (βλ. « Ό Λένιν χωρίς λογοκρισία καί έκτος μαυσωλείου » , σ. 119 κ.έ.). Έδώ μποροΰμε νά τίς έξε-τάσουμε άπό μιάν άλλη πλευρά, πού έχει άμεση σχέση μέ τό θέμα μας: πώς έφτασαν στόν Λένιν αύτές οί έπιδράσεις.

Μιά εύκολη άπάντηση θά ήταν ότι οφείλονται σέ μιάν άπευθείας επαφή τοΰ Λένιν μέ τό γιακωβινισμό τής Γαλλικής Επανάστασης καί μέ τόν μπλανκισμό όπως έμφανίστηκε στις έπαναστάσεις τοΰ 19ου αιώνα. Άλλά αύτό θά άπαιτοΰσε κάποια « διαμεσολάβηση » τών θεμελιωτών τοΰ έπιστημονικοΰ σοσιαλισμού, κάποια γραμμή πού θά περνούσε άπό τόν Μάρξ καί τόν Ένγκελς - πράγμα πού άποκλείεται. Καί οί δύο ήταν πολύ φειδωλοί στήν άναζήτηση προ-τύπων άπό τό άστικό έπαναστατικό παρελθόν, άλλωστε είδαμε πώς έκριναν τούς γιακωβίνους της εποχής τους καί τούς μπλανκιστές πρόσφυγες, άλλά καί τόν ίδιο τόν Μπλανκί, παρά τήν έκτίμηση πού είχαν γι ' αύτόν τόν σημαντικό έπαναστάτη.

Π .χ., ό Μάρξ ποτέ δέν θά σκεφτόταν τόν εαυτό του ώς γιακω-βίνο συνδεμένον άρρηκτα μέ τήν οργάνωση τοΰ ταξικά συνειδητο-ποιημένου προλεταριάτου - όπως κάνει ό Λένιν στόν ορισμό του γιά τόν έπαναστάτη σοσιαλδημοκράτη ( "Ενα βήμα εμπρός, δυο βήμα-τα πίσω, "Απαντα, τ. 8, σ. 380). Ούτε ό Μάρξ ούτε ό Ένγκελς θά σκέπτονταν ποτέ νά προβάλουν ώς πρότυπο οργάνωσης τοΰ μαρξι-στικού κόμματος τή συνωμοτική-συγκεντρωτική μπλανκιστική ορ-γάνωση, τήν όποία άπέκλειαν άπό τή Διεθνή, έστω καί στις δύσκο-


λες συνθήκες της Γαλλίας καί άλλων χωρών της Εύρώπης μετά την ήττα της Κομμούνας.

'Αναζητώντας το δρόμο άπό τόν όποιο 7τέρασε ό γιακωβινισμός καί ό μπλανκισμός γιά νά φτάσουν στόν Λένιν, βρίσκουμε τά ίχνη τους μέσα στήν ίδια τή Ρωσία τοΰ 19ου αιώνα. Τά σημάδια τοΰ περάσματος αυτών τών άντιλήψεων στή μαρξιστική σκέψη καί πράξη τοΰ ρωσικοΰ 20οΰ αιώνα είναι όρατά - παράδειγμα τά έπι-χειρήματα πού πρόβαλε ό Λένιν γιά νά έπιβάλει τή συνωμοτική-συγκεντρωτική δομή στό « κόμμα νέου τύπου » : άπέρριψε τή « δη-μοκρατική οργανωτική άρχή » πού ήταν σύμφωνη μέ τή μαρξιστική άντίληψη, μέ τό έπιχείρημα ότι ό τσαρικός δεσποτισμός δέν άφηνε περιθώρια γιά δημοκρατία στό κόμμα, κι έτσι ξανάφερε στή ζωή τίς άρχές καί τή δομή τών ρωσικών οργανώσεων τοΰ 19ου αιώνα, πού τά πρότυπά τους δέν εϊχαν άκόμη λησμονηθεί. "Αλλωστε ή ζωή κι ό θάνατος τοΰ μεγαλύτερου άδελφοΰ, τοΰ 'Αλέξανδρου Ούλιάνοφ, δέν θά μποροΰσαν νά άφήσουν άνε7τηρέαστο τόν νεαρό Βλαδίμηρο Ούλιάνοφ - όπως δέν μποροΰσε νά σβήσει τόσο σύντομα άπό τή ρωσική έπαναστατική μνήμη ή παράδοση τής « Ναρόντναγια Βό-λια » χωρίς νά άφήσει τά σημάδια της.

Δέν είναι δύσκολο νά ϊχνηλατηθοΰν στόν Λένιν καί οί έπιδράσεις της μακιαβελλικής πολιτικής σκέψης. Ό τρόπος μέ τόν όποιο έ-φάρμοσε τήν άρχή τής σκοπιμότητας ήταν πραγματικά άριστοτε-χνικός. Ή κυριαρχία τοΰ σκοποΰ -τής ύποταγής τής πράξης στό σκοπό της έπανάστασης καί τής εγκαθίδρυσης τής έξουσίας « τοΰ προλεταριάτου » - εϊναι παρούσα παντού. Βέβαια ή « σκοπιμότη-τα » εϊναι αύτονόητη γιά κάθε πολιτική πράξη, πολύ περισσότερο όταν σκοπός της εϊναι ή έπαναστατική άλλαγή τής κοινωνίας.

'Άν όμως άναζητήσουμε στόν Λένιν στοιχεία « έπαναστατικοΰ ίησουιτισμοΰ » όπως τά είδαμε στόν ρωσικό άναρχισμό τοΰ 19ου αιώνα, δέν νομίζω πώς θά τά βροΰμε. 'Ομολογουμένως αύτός ό επαναστάτης δέν μπορεί νά κατηγορηθεί ώς ένοχος γιά άμαρτή-ματα πού ό Μπακούνιν ή ό Νετσάγεφ εϊχαν θεωρήσει έπιτρεπτά ή

Ε. Ο ΡΟΣΟΕΥΡΟΠΑΐΚΟΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΣ >77

καί επιβεβλημένα. Τις άλλαγές της τακτικής του -πού ήταν πυκνό-τατες- προσπαθούσε, τουλάχιστον, νά τίς έξηγήσει στά μέλη τοϋ Κόμματος άλλά καί στό εύρύτερο κοινό. "Οσο γιά τίς διαφωνίες ή καί τίς άντιπαλότητες μέσα στό κόμμα, τίς άντιμετώπιζε μέ «ιδεο-λογικά » όπλα κι οχι μέ βρόμικες μεθόδους - αυτές ήρθαν άργό-τερα, μετά τό θάνατο του, καί ξεπέρασαν τά πιο σαδιστικά ορά-ματα τοΰ Νετσάγεφ. Ό Λένιν μπορεί νά χαρακτήριζε, π.χ., « 'Ιού-δα » τόν Τρότσκι σέ μιά φάση αντιπαλότητας, άλλά τόν είχε στό πλευρό του, κύριο συνεργάτη του, στις πιο κρίσιμες ώρες τής έπα-νάστασης.

Στά ύπέρ τοΰ Λένιν είναι καί ή φανερή άρνησή του νά ώθήσει τήν έφαρμογή τής άρχής της σκοπιμότητας ώς τή χρησιμοποίηση τοΰ μύθου, τοΰ « σκόπιμου ψεύδους » , στή θέση της άλήθειας. "Οταν, π.χ., άγωνιζόταν νά έπιβάλει τή νέα οικονομική πολιτική του, μι-λοΰσε άνοιχτά γιά « κρατικό καπιταλισμό ». Κι όταν ή δικτατορία « τοΰ προλεταριάτου » μετατράϊυηκε σέ « δικτατορία τοΰ κόμμα-τος » τό δήλωσε άνοιχτά - άσχετα άπό τήν ίσχύ τών έπιχειρημά-των στά όποια στήριξε αύτή τήν άλλαγή.

Εκείνο πού δέν έξήγησε ούτε ομολόγησε ποτέ ήταν ό ενταφια-σμός τής Κομμούνας ώς « σημείου έκκίνησης » γιά τή ρωσική έ-πανάσταση. Ό ένταφιασμός έγινε σιω7τηρά, κι άς έφερνε τόν Λένιν σέ κατάφωρη άντίφαση μεταξύ λόγων καί έργων. Ποτισμένα μέ τό πνεύμα τής Κομμούνας είναι τά κείμενά του άπό τήν έπανάσταση τοΰ Φλεβάρη ώς τήν Έπανάσταση τοΰ Όχτώβρη, άρχίζοντας άπό τό πρώτο κείμενο αύτής τής περιόδου, τό Σχέδιο Θέσεων τής 4ης (17ης) τον Μάρτη 1917, όταν ό Λένιν ήταν άκόμη στό έξωτερικό. Δυο μέρες πριν είχε άναγγελθεϊ ή νίκη της πρώτης έπανάστασης τοΰ 1917, της «άστικοδημοκρατικής», καί ό σχηματισμός τής Προσωρινής Κυβέρνησης μέ τόν Λβόφ, τόν Μιλιοΰκοφ, τόν Κε-ρένσκι κ.λπ. Ό Λένιν έγραψε άμέσως τό Σχέδιο Θέσεων καί τό έστειλε στό "Οσλο, γιά νά χρησιμεύσει ώς οδηγία στούς μπολσε-βίκους πού έπέστρεφαν στή Ρωσία.


Σ ' αύτό το κείμενο ό Λένιν έξηγεϊ γιατί ή Προσωρινή Κυβέρνη-ση δέν μπορούσε να λύσει κανένα άπο τά προβλήματα τής άστικο-δημοκρατικής έπανάστασης -τά σημαντικότερα άπό τά όποια ήταν ή έλευθερία, ή ειρήνη, ή γη, τό ψωμί- , προβλήματα πού μόνο « μιά έργατική κυβέρνηση μπορούσε νά λύσει». Οί διεκδικήσεις πού θέτει ό Λένιν έχουν τήν έννοια σταδίου πού άνοίγει τό δρόμο γιά τό σοσιαλισμό:

Ή νέα κυβέρνηση υπόσχεται στό διάγγελμά της κάθε λογής έλευ-θερίες, όμως δέν έκπληρώνει τό άμεσο καί άπόλυτο χρέος της νά παραχωρήσει άμέσως τίς έλευθερίες, νά καθιερώσει τήν εκλογή τών άξιωματικών κλπ. άπό τούς στρατιώτες, νά προκηρύξει έκ-λογές γιά τή Δούμα τής Πετρούπολης, τής Μόσχας κλπ., μέ βά-ση μιά πραγματικά καθολική, καί οχι μόνο γιά τούς άντρες, ψη-φοφορία, νά άνοίξει όλα τά κρατικά καί δημόσια κτίρια γιά τίς λαϊκές συνελεύσεις, νά προκηρύξει έκλογές γιά όλα τά τοπικά ιδρύματα καί τά ζέμστβο μέ βάση πάλι μιά πραγματικά καθολική ψηφοφορία, νά καταργήσει ολους τούς περιορισμούς τών δικαιω-μάτων της τοπικής αυτοδιοίκησης, νά παραχωρήσει οχι μόνο έ-λευθερία θρησκεύματος άλλά καί έλευθερία άπό τή θρησκεία, νά πραγματοποιήσει άμέσως τό χωρισμό τοϋ σχολείου άπό τήν έκ-κλησία καί νά τό άπαλλάξει άπό τήν κηδεμονία τών δημόσιων λειτουργών κλπ. ( . . . ) Γ ι ' αύτό τό έπαναστατικό προλεταριάτο δέν μπορεί παρά νά βάζει σάν καθήκον του τή συνέχιση τής πάλης γιά τήν κατάκτηση της λαοκρατικής δημοκρατίας καί τοΰ σοσια-λισμού.

( "Απαντα, τ . 3 1 , σ σ . 4 - 5 )

Τό 7υνεΰμα τής Κομμούνας διαπέρνα όλα τά κείμενα πού έστειλε ό Λένιν στή Ρωσία τόν Μάρτη τοΰ 1917: στό Σχέδιο Θέσεων αύτό τό πνεύμα είναι φανερό, τό ίδιο καί στά τέσσερα Γράμματα άπο μακριά καί στό σύντομο προσχέδιο γιά ένα πέμπτο γράμμα. Στό

Ε. Ο ΡΟΣΟΕΥΡΟΠΛίΚΟΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ '79

δεύτερο γράμμα, π.χ., τονίζει τήν άνάγκη να στηριχτεί ή έπανά-σταση στήν « οργάνωση, το πλάτεμα και το δυνάμωμα τής προλε-ταριακής πολιτοφυλακής », στον έξοπλισμό τοϋ λαοΰ μέ τήν καθο-δήγηση τών έργατών, γιά νά μήν επαναληφθεί το προηγούμενο τής Γαλλίας στήν έπανάσταση τοΰ 1848, όταν το προλεταριάτο « έξου-σιοδότησε » τον Λουί Μπλάν νά το έκπροσω7υήσει στήν Προσωρι-νή Κυβέρνηση (αύτό το ρόλο επαιζε ο Κερένσκι στήν κυβέρνηση Λβόφ-Μιλιοΰκοφ, ύπογράμμιζε ό Λένιν):

. . . Τό ένστικτο καί ή κρίση της προλεταριακής μάζας δέν ικανο-ποιούνται μέ ρητορείες καί κραυγές, μέ ύποσχέσεις γιά έλευθε-ρίες, μέ τόν τίτλο τοΰ « πληρεξούσιου ύίΐουργοΰ τών έργατών » καί τά άλλα φανταχτερά μπιχλιμπίδια, άλλά ζητάνε στήριγμα μόνο έκεΐ όπου ύπάρχει, στις ένοπλες λαϊκές μάζες πού οργανώνονται καί καθοδηγούνται άπό τό προλεταριάτο, άπό τούς συνειδητούς έργάτες. ( . . . ) "Αν αύτό οδηγήσει στό νά δημιουργηθεί άμέσως καί μέ κάθε θυσία μιά πραγματικά παλλαϊκή εργατική πολιτοφυλακή ή εργατική πανστρατιά πού νά άγκαλιάζει πραγματικά όλους τούς άντρες καί όλες τίς γυναίκες, πού όχι μόνο νά άντικαταστήσει τή συντριμμένη καί διαλυμένη άστυνομία, οχι μόνο νά πετύχει ώστε καμιά κυβέρνηση ούτε μοναρχική-συνταγματική ούτε λαοκρατική-δημοκρατική νά μήν μπορεί νά τήν άνασυγκροτήσει ( . . . ) τότε οί πρωτοπόροι έργάτες τής Ρωσίας μπαίνουν πραγματικά στό δρόμο γιά νέες καί μεγάλες νίκες. ( . . . ) Γιά νά πετύχει ή έργατική αύτή πανστρατιά πρέτυει νά είναι, πρώτο, παλλαϊκή, μαζική μέχρι κα-θολικότητας, πού νά άγκαλιάσει πραγματικά ολόκληρο τόν ικανό γιά έργασία πληθυσμό καί τών δύο φύλων, δεύτερο, νά 7ΐεράσει στό συνδυασμό όχι μόνο τών καθαρά άστυνομικών, άλλά καί όλων τών κρατικών άρμοδιοτήτων, μέ τίς στρατιωτικές αρμοδιότητες καί τόν έλεγχο τής κοινωνικής παραγωγής καί τής διανομής τών προϊόντων.

(Λένιν, "Απαντα, τ. 31, σσ. 32-33)


Στο τρίτο γράμμα « άπό μακριά » ό Λένιν θέτει τό ζήτημα της έξουσίας, τοϋ κράτους, καί δηλώνει τήν άμεση συγγένεια τών Σο-βιέτ μέ τήν Κομμούνα : οί έργάτες, μέ τό « ταξικό τους ένστικτο », πήραν σωστά « τό δρόμο πού τούς έδειξε ή πείρα της έπανάστασής μας τοΰ 1905 καί τής Κομμούνας τοΰ Παρισιοΰ τοΰ 1871 » καί δημιούργησαν τό Σοβιέτ τών έργατών βουλευτών. Τά σοβιέτ, πού πρέπει νά δημιουργηθούν παντοΰ,« σέ όλα άνεξαιρέτως τά μέρη τής Ρωσίας καί γιά όλα τά έπαγγέλματα καί στρώματα τοΰ προλετα-ριακού καί μισοπρολεταριακοΰ πληθυσμού » , πρέπει νά τά βλέπου-με ((σάν όργανα έξέγερσης, σάν όργανα έπαναστατικής έξουσίας ». Αύτή ή θεωρητική θέση, πού « βγήκε άπό τήν πείρα της Κομμούνας καί της ρωσικής έπανάστασης τοΰ 1905 » , πρέπει νά εξηγηθεί καί νά άναπτυχθεΐ πιο συγκεκριμένα - γιά νά καταδειχθεί ή διαφορά τών μαρξιστών άπό τούς άναρχικούς:

Μας χρειάζεται έπαναστατική εξουσία, μας χρειάζεται (γιά μιά ορισμένη μεταβατική 7τερίοδο) κράτος. Σ ' αύτό διαφέρουμε άπό τούς άναρχικούς. Ή διαφορά άνάμεσα στούς έπαναστάτες μαρξι-στές καί στούς άναρχικούς δέν είναι μόνο οτι οί πρώτοι είναι υπέρ τής συγκεντρωτικής, τής μεγάλης, τής κομμουνιστικής παραγω-γής, ένώ οί δεύτεροι είναι ύττέρ της κομματιασμένης, τής μικρής.

"Οχι, ή διαφορά άκριβώς στό ζήτημα τής έξουσίας, τοΰ κράτους είναι ότι έμεϊς είμαστε νπερ τής έπαναστατικής χρησιμοποίησης τών επαναστατικών μορφών κράτους στήν πάλη γιά τό σοσιαλι-σμό, ένώ οί άναρχικοί είναι κατά.

(ο.π., σ. 39)

Δέν χρειάζεται νά έπιμείνουμε περισσότερο στή διαπίστωση ότι σ' αύτά τά κείμενα ό Λένιν πατάει στό έδαφος τής Κομμούνας καί τών άναλύσεων τοΰ Μάρξ καί τοΰ Ένγκελς γιά κείνη τήν πρωταρχική καί πρότυ7τη μορφή προλεταριακής έξουσίας. Σέ ύποσημείωσή του μάλιστα -κ ι άφοΰ τονίζει τήν άνάγκη νά εϊναι αύτή ή μορφή έξου-

Ε. Ο ΡΟΣΟΕΥΡΩΠΛίΚΟΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΣ • 8 ι

σίας τελείως διαφορετική άπο δλες τίς μορφές τοϋ άστικοΰ κρά-τους, ώς καί τίς « πιο δημοκρατικές δημοκρατίες » (πράγμα που έχουν λησμονήσει « οί όππορτουνιστές καί καουτσκιστές τών πα-λιών άστικών κομμάτων » ) - ό Λένιν υπόσχεται δτι θά σταθεί στήν άνάλυση τοΰ Μάρξ άπό τόν 'Εμφύλιο Πόλεμο στή Γαλλία καί στον πρόλογο τοΰ Ένγκελς στήν 3η έκδοση τοΰ ίδιου έργου κλπ., πράγ-μα πού έκανε στό Κράτος και Έπανάσταση, τόν Αύγουστο-Σε-πτέμβρη 1917.

Στίς Θέσεις του τής 4ης-5ης τοΰ 'Απρίλη, ό Λένιν θέτει σάν ένα άπό τά καθήκοντα τοΰ κόμματος τήν άνάλυση της στάσης του « α-πέναντι στό κράτος καί τό δικό μας αίτημα γιά " κράτος-Κομμού-ν α " » (δ.71., σ. 116). Επομένως, γιά τόν Λένιν της περιόδου άνά-μεσα στίς δύο επαναστάσεις, τό ζήτημα τοΰ προλεταριακού κρά-τους ήταν λυμένο: ή Κομμούνα δέν ήταν άπλώς τό « σημείο έκκί-νησης » γιά τήν έπαναστατική έξουσία, ήταν τό πρότυπο της.

Στό δεύτερο « γράμμα άπό μακριά » ό Λένιν άναγνωρίζει μιάν άκόμη άλήθεια. 'Απαντώντας σέ ανταπόκριση τών Τάιμς τοΰ Λον-δίνου, όπου οί μπολσεβίκοι χαρακτηρίζονταν « δογματιστές » , πού ή δύναμή τους « νά κάνουν κακό, σέ καιρούς σάν τούς σημερινούς, είναι τεράστια » , ό Λένιν λέε ι :

Ποΰ καί πότε άκούστηκε, σέ έπαναστατική περίοδο, σέ περίοδο δράσης πρώτα άπ' όλα τών μαζών, πολιτικοί πού δέν τά έχουν χαμένα « νά ύπολογίζουν » τούς « δογματιστές » ;

(δ.7ΐ., α. 26)

Ή θέση αύτή τοΰ Λένιν γιά τούς δογματικούς σέ ώρες έπανάστασης θυμίζει τήν άντίστοιχη θέση τού Ένγκελς γιά όσα -άντίθετα προς τά δόγματά τους- έπραξαν στή διάρκεια της Κομμούνας οί μπλαν-κιστές καί οί προυντονιστές.

Βέβαια, αύτό δέν σήμαινε δτι ό Λένιν παραδεχόταν τήν κατη-γορία τού « δογματισμού » γιά τό κόμμα τών Μπολσεβίκων, άλλά ή


διατύπωση του αναγνωρίζει την άλήθεια ότι, στην ώρα της έπα-νάστασης, την πρωτοβουλία έχουν οί μάζες (αύτό το άναγνώρισε κι όταν έγραφε ότι ή Κομμούνα ήταν άποτέλεσμα της αύθόρμητης κατάληψης της έξουσίας άπό τό λαό, καί στά κείμενά του τοϋ 1917, όταν δέχεται ότι τά σοβιέτ ήταν δημιούργημα τοΰ προλετα-ριάτου οδηγημένου άπό τό « ταξικό του ένστικτο » ) .

"Αν μείνουμε, επομένως, στις θέσεις τοΰ Λένιν στά κείμενα ά-νάμεσα στις δύο έπαναστάσεις καί στό Κράτος και Έπανάσταση, τότε υποχρεωτικά θά άναζητήσουμε τήν έφαρμογή τους μετά τήν έπανάσταση τοΰ Όχτώβρη, όταν πιά ή έξουσία 7τέρασε αποκλει-στικά στό προλεταριάτο καί στή σύμμαχο του φτωχή άγροτιά. Αύτό δέν έγινε. Τό αιτιολογικό ήταν ότι ό έμφύλιος πόλεμος, ή ξένη επέμβαση, ή πείνα πού έπεσε στις πόλεις, μόνο μέ τήν επιβολή τοΰ « πολεμικού κομμουνισμού » μποροΰσαν νά αντιμετωπιστούν.

Δέν έγινε ούτε άργότερα, όταν ήρθε ή ειρήνη καί τό καθήκον της έπανάστασης ήταν ή άνασυγκρότηση της οικονομίας καί τό ξεκί-νημα της μακρας πορείας γιά τή δημιουργία της ύλικής καί τεχνι-κής βάσης πάνω στήν όποια θά στηριζόταν ό σοσιαλισμός. ΤΗταν ένα καθήκον πού άπαιτοΰσε τήν έπιστράτευση όλων τών δυνάμεων πού συμφωνοΰσαν στόν βασικό στόχο, τό σοσιαλισμό. Έπιστρά-τευση όχι μέ τήν έννοια τής υποχρεωτικής στρατολογίας σέ καθε-στώς στρατιωτικής πειθαρχίας καί καταστολής, άλλά σέ καθεστώς πού θά είχε πηγή τής έμΊτνευσής του τήν Κομμούνα.

Εκε ίνη άκριβώς τήν άποφασιστική στιγμή, τό 1921, μέ τήν εισα-γωγή της ΝΕΠ, ό Λένιν δήλωσε μέ τόν έπισημότερο τρόπο οτι ή « δικτατορία τοΰ προλεταριάτου », δηλαδή ή έξουσία τής έπαναστα-τικής τάξης, δέν μποροΰσε νά λειτουργήσει δ ιότ ι« προλεταριάτο δέν υπήρχε », είχε χαθεί στόν έμφύλιο πόλεμο καί στήν άποδιοργάνωση τοΰ παραγωγικού μηχανισμοΰ, γ ι ' αύτό καί τήν άσκηση της έξουσίας άναλάμβανε ολοκληρωτικά τό Κόμμα - όπου είχαν περισωθεί τά « καλύτερα παιδιά » τής έργατικής τάξης. Τή θέση τής « δικτατο-ρίας τοΰ προλεταριάτου » έπαιρνε ή « δικτατορία τοΰ κόμματος », κι

Ε. Ο ΡΩΣΟΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ 1ΔΕΟΛΟΠΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ " »3

αύτό δηλώθηκε ανοιχτά καί άπερίφραστα άπό τόν Λένιν (βλ. τά κεί-μενα τοΰ 10ου Συνεδρίου καί τά περί τό Συνέδριο, "Απαντα, τ. 43).

' Η Κομμούνα καί τό « κράτος-Κομμοννα » πού θά εγκαθίδρυε ή έργατική τάξη είχαν τελείως λησμονηθεί, κυριαρχούσε πλέον ό δρος « δικτατορία τοΰ προλεταριάτου » , άλλά χωρίς τό σημείο τής ισό-τητας πού είχε βάλει ό Ένγκελς άνάμεσα στούς δύο δρους δταν έγραφε ότι, όποιος ήθελε νά δει τί είναι ή δικτατορία τοΰ προλετα-ριάτου, δέν είχε παρά νά δει τήν Κομμούνα. Τελικά, ήρθε καί ή κατάργηση τής δικτατορίας τοΰ προλεταριάτου ώς δικτατορίας της τάξης πού έκανε τήν έπανάσταση: ό « σκοπός » είχε άγιάσει τά μέσα, ή Κομμούνα ειχε ένταφιασθεΐ, ή έξουσία περνούσε στά « κα-λύτερα παιδιά » τής έργατικής τάξης - στό στελεχικό δυναμικό τοΰ κόμματος, στούς « έπαγγελματίες έπαναστάτες » πού έτοίμαζε ό Λένιν άπό τό 1903.

' Η δικτατορία τοΰ κόμματος γεννήθηκε σέ στιγμές « υποχώρη-σης τής έπανάστασης » -σύμφωνα μέ τό αιτιολογικό πού πρόβαλε ό Λένιν-, συνεπώς ήταν προσωρινή, ύποτίθεται ότι ή ζωή της θά έληγε δταν θά έληγε καί ή περίοδος της υποχώρησης της έπανάστα-σης, θά είχε συντελεσθεί ή έπανασύνδεση μέ τήν άγροτιά, καί ή οικονομική άνασυγκρότηση θά γεννοΰσε ένα νέο προλεταριάτο, στό όποιο καί θά παρέδιδε τό κόμμα τήν έξουσία.

Τίποτα τέτοιο δέν συνέβη. Ή δικτατορία τοΰ κόμματος έγινε ή σταθερή μορφή της σοβιετικής έξουσίας. Κι αύτό ήταν τό άποτέ-λεσμα τής άντίφασης πού υπήρχε άπό τήν άρχή άνάμεσα στό « δικό μας αίτημα γιά κράτος-Κομμούνα », πού σήμαινε πλήρη άποκέν-τρωση, διάχυση της έξουσίας στήν τάξη τοΰ προλεταριάτου καί στούς συμμάχους της καί πλήρη συντριβή τής στρατιωτικής καί της γραφειοκρατικής ιεραρχίας, καί στήν έσωτερική συγκεντρωτι-κή δομή τοΰ Κόμματος πού, μέ τήν κατάληψη τής έξουσίας ένίσχυ-σε τόν συγκεντρωτισμό του καί έσωτερικά καί προς τήν κοινωνία, καί άναγόρευσε τόν έαυτό του δικτάτορα (τ ί άλλο σήμαινε ή « δι-κτατορία τοΰ κόμματος » ; )


Δίκαια μπορεί λοιπόν να υποστηρίξει κανείς οτι ό Λένιν δέν ξέφυγε άπό τό μακιαβελλικό δόγμα. 'Αγιάζοντας τά μέσα γιά χάρη τοϋ σκοποΰ, οδηγώντας τό « κράτος-Κομμούνα », ώς ό 'Αγαμέμνων τήν 'Ιφιγένεια, στό βωμό τής θυσίας γιά νά φυσήξουν οί άνεμοι πού θά έφερναν τη ρωσική έπανάσταση στήν Τροία τοΰ σοσιαλισμοΰ, πέτυχε τό άντίθετο, όπως καί ό 'Αγαμέμνων, ό μακρινός πρόδρομος κάθε μακιαβελλισμοΰ: τό κράτος-Κομμούνα δέν σφαγιάστηκε, οί κοίλοι θεοί τοΰ σοσιαλισμοΰ τό έσωσαν μεταφέροντάς το σέ κάποιαν άλλη, μελλοντική έποχή. Στή θέση του σφαγιάστηκε ή μεγάλη έλπίδα πού γέννησε γιά τούς λαούς τοΰ 20οΰ αιώνα ή Έπανάσταση τοΰ Όχτώβρη. Καί στή θέση τοΰ « κράτους-Κομμούνας » ήρθε τό κράτος τοΰ σφετεριστή καί καταπιεστή Αίγισθου, τό κράτος τών « Ίησουιτών Πατέρων » τής σταλινικής γραφειοκρατίας καί ή μοι-ραία του συνέπεια : ή κατάρρευση.

Ή έπαναστατική τραγωδία τοΰ 20οΰ αιώνα έφτασε στήν κορύ-φωσή της. Ή λύτρωση θά 'ρθει, όπως καί στήν άρχαία τραγωδία : όταν θά βρει τή δικαίωση του ό 'Ορέστης, μέ τήν έττέμβαση τής θεας της -σοσιαλιστικής- Δημοκρατίας.

ΣΤ-

Ο ΜΑΚΙΑΒΕΛΛΙ Σ Τ Η Ν ΕΥΡΩΠΗ

Ό θεμελιακός χαρακτήρας τοϋ 'Ηγεμόνα βρίσκεται στο ότι δέν είναι μιά συστηματική εκθεση, άλλά ένα βιβλίο « ζωντανό », όπου ή πολι-τική ιδεολογία καί ή πολιτική επιστήμη χύνονται στη δραματική μορ-φή τοΰ « μύθου ». ( . . . ) Ό Μακιαβέλλι έδωσε στή σύλληψη του τή φαντασιακή καί καλλιτεχνική μορφή χάρη στην όποια το δογματικό καί λογικό στοιχείο ενσαρκώνεται σέ εναν κοντοτιέρο πού άναπαρι-στα, μέ οψη πλαστική καί « άνθρωπομορφική », το σύμβολο τής « συλ-λογικής βούλησης ».

Άντόνιο Γκράμσι, Σημειώσεις γιά τόν Μακιαβέλλι

1. Σταλινική ειρήνη: ή κυριαρχία τοϋ μύθου

Ή ύποταγή τής αλήθειας στή σκοπιμότητα, ή ανενδοίαστη χρησι-μοποίηση τοΰ σκόπιμου ψεύδους στή θέση τής έπιστημονικής ανά-λυσης, ό καθαγιασμός οποιωνδήποτε μέσων καί μεθόδων πού υπο-τίθεται πώς υπηρετούσαν τόν ίερό σκοπό τού σοσιαλισμού, χρησι-μοποιήθηκαν άπό τόν Στάλιν στήν πιο άκραία μορφή τους.

Τά πρώτα πενήντα χρόνια τού ρωσοευρωπαϊκοΰ ιδεολογικού πολέμου είχαν λήξει μέ τήν ήττα τοΰ Μάρξ καί τοΰ Ένγκελς άπό τόν Μακιαβέλλι καί τόν Λογιόλα. Μέ τήν Γ ' Διεθνή ό Λένιν είχε κατορθώσει νά έπιβάλει τό ρωσικό μοντέλο οργάνωσης, σκέψης καί σκοπών στό παγκόσμιο έπαναστατικό κίνημα:

Ό συγκεντρωτικός-συνωμοτικός τρόπος οργάνωσης καί λειτουρ-γίας τών Κομμουνιστικών Κομμάτων έγινε ύποχρεωτικός, οποίες κι άν ήταν οί συνθήκες μέσα στίς όποιες λειτουργούσαν. Υποχρε-ωτικός έγινε καί ό έπαγγελματισμός τοΰ κύριου στελεχικού δυνα-μικού κάθε Κ.Κ. καί ή φοίτηση στήν ειδική γιά τήν εκπαίδευση τών κορυφαίων στελεχών τών Κ.Κ. κομματική σχολή τής ΕΣΣΔ. Τά Σοβιέτ έγιναν τό μοντέλο της έξουσίας τοΰ προλεταριάτου, καί ή Κομμούνα παραμερίστηκε. Ό Στάλιν σύντομα θά τήν άπέθετε κι αυτήν στό Μαυσωλείο, στό πλευρό τοΰ Λένιν, όπως ταιριάζει σέ κάθε ένοχλητική άλήθεια πού, ταριχευμένη, μπορεί νά μεταβληθεί σέ έναν πολύ χρήσιμο μύθο.

Μέσα στόν Β ' Παγκόσμιο πόλεμο, ή σταλινική « ειρήνη », ή pax staliniana πού έκλεισε τόν ρωσοευρωπαϊκό ιδεολογικό πόλεμο, κυ-ριάρχησε άπόλυτα, έτσι πού πιά δέν χρειαζόταν τήν Γ ' Διεθνή. Τά Κ.Κ. είχαν άσκηθεΐ στήν πειθαρχία, ή ύποταγή στό διεθνές καθο-

.87

ι88 ΚΟΜΜΟΥΝΑ TOY 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ;

δηγητικό κέντρο είχε γίνει κοινός τρόπος σκέψης τών κομμουνι-στών όπου γης, ή ΕΣΣΔ ήταν ή αδιαφιλονίκητη « πατρίδα τοΰ παγ-κόσμιου προλεταριάτου » , ή διεθνιστική άλληλεγγύη τοΰ προλετα-ριάτου είχε μεταβληθεί σέ άνευ όρων άποδοχή τών σταλινικών μύθων - καί οί μεταπολεμικές ρυθμίσεις πού έτοίμαζε ό Στάλιν μαζί μέ τούς άλλους ήγέτες τής Συμμαχίας άπαιτοΰσαν τήν άνά-δειξη τής ΕΣΣΔ -καί τοΰ ίδιου- σέ μοναδικό καθοδηγητικό κέντρο.

Ή Γ ' Διεθνής διαλύθηκε, στό ονομα τής « αύτονομίας » τών Κ.Κ. Ή τελευταία μάχη τοΰ πολέμου πού είχαν άρχίσει ό Μάρξ καί ό

Ένγκελς δόθηκε άπό τή Ρόζα Λούξεμπουργκ μέ τήν άντιπαράθεσή της στούς « Ρώσους διανοούμενους » πού διψούσαν γιά έξουσία καί μέ τήν κριτική της στόν οργανωτικό συγκεντρωτισμό τοΰ Λένιν καί στις μεθόδους άσκησης τής « δικτατορίας τοΰ προλεταριάτου η α-μέσως μετά τήν έγκαθίδρυσή της. 53 Στά έπόμενα χρόνια ή όποια άντιπαράθεσή στούς σταλινικούς μύθους έρχόταν άπό πλευρές πού, « έξ όρισμοΰ » πλέον, άντιπροσώπευαν τόν « έχθρό » - είτε έρχόταν άπό τούς άστούς ειτε άπό τή σοσιαλδημοκρατία είτε άπό τόν τρο-τσκισμό κλπ. "Αν συνέβαινε νά έρθει καί άπό τούς κόλπους κά-ποιου Κ.Κ., τότε άκολουθοΰσαν οί άναγκαϊες διαγραφές καί έκκα-θαρίσεις.

Ή κυριαρχία τοΰ Στάλιν στήν ΕΣΣΔ καί στό παγκόσμιο κομμου-νιστικό κίνημα ήταν ολόκληρη στηριγμένη στή μυθοπλασία, στή χρήση τοΰ « γενναίου ψεύδους », τοΰ ψεύδους τοΰ « έν δέοντι γιγνο-μένου » , τοΰ ψεύδους πού ύϊτηρετεΐ μιά σκοπιμότητα, όπως τό δί-δαξε ό πρώτος δάσκαλος αύτής τής μεθόδου, ό Πλάτων (βλ. Πο-λιτεία, 414b-c).

' Η προβολή μιας κωδικοποιημένης καί πλαστογραφημένης « δι-δασκαλίας τοΰ Λένιν» ονομάστηκε « λενινισμός », ή δολοφονία -ήθική καί φυσική- τής γενιάς τών παλιών μπολσεβίκων (πού δέν ήταν παρά τό « μέσον » πού χρησιμοποίησε ό Στάλιν γιά νά ύ7τη-ρετήσει τό « σκοπό » του, τήν άπόλυτη έξουσία του) ονομάστηκε « έκκαθάριση τοΰ κόμματος άπό τούς έχθρούς καί τούς κατασκό-

ΣΤ. Ο ΜΑΚΙΑΒΕΛΛΙ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ .89

πους », το γερμανοσοβιετικό σύμφωνο καί το μοίρασμα της 'Ανα-τολικής Εύρώπης άπό τόν Χίτλερ καί τόν Στάλιν έγιναν « άναγκαία τακτική γιά νά κερδίσει χρόνο ή ΕΣΣΔ καί νά οργανώσει τήν άμυνά της » κλπ., κλπ.

Σήμερα, μέ τήν άπόσταση πού μας χωρίζει άπό τήν έποχή εκείνη, με τή δημοσίευση τών κειμένων του Λένιν πού έπιμελώς ειχε άποκρύψει ό Στάλιν, μέ τήν ιστορική έρευνα πού άναπτύσσε-ται καθώς άναζητοΰνται τά πραγματικά αίτια τής κατάρρευσης τοΰ « ύπαρκτοΰ σοσιαλισμού » -καί γίνονται πιο προσιτά τά μυστικά τών σοβιετικών άρχείων-, όλοι αύτοί οί μύθοι φαίνονται τόσο χον-τροκομμένοι ώστε νά άπορεΐ κανείς πώς τούς πίστευαν οί κομμου-νιστές όλων τών χωρών. Είναι ένα καταπληκτικό φαινόμενο πού, στό βάθος, δείχνει τή δύναμη της μυθοπλασίας, τήν « πειστικότη-τα » πού μπορεί νά έχει τό σκόπιμο ψεύδος όταν ή κριτική σκέψη καί ή έρευνα κατατάσσονται στά θανάσιμα άμαρτήματα.

2. Γκράμσι: ό εξευγενισμός τον μνθον

Τή χρήση πολιτικού μύθου θά τή βροΰμε, ώστόσο, καί στή μαρξι-στική σκέψη της Δυτικής Εύρώπης στις δύο πρώτες μετά τήν έπανάσταση τοΰ 'Οχτώβρη δεκαετίες. Δέν εννοούμε τόν πολιτικό μύθο όπως καθιερώθηκε άπό τή σταλινική σχολή κι όπως μεταδό-θηκε μέ τρόπο άπόλυτα μιμητικό σέ όλα τά Κ.Κ. - άλλά τήν έξευ-γενισμένη χρήση του, όπως τή βρίσκουμε σέ έναν μαρξιστή διανοη-τή της έμβέλειας τοΰ Γκράμσι.

Οί Σημειώσεις γιά τόν Μακιαβέλλι τοΰ Γκράμσι άποτελοΰν υπόδειγμα τής εξευγενισμένης χρήσης τής μυθοπλασίας, όπως ό 'Ηγεμόνας θεωρείται άπό τόν Γκράμσι ύπόδειγμα χρήσης τοΰ μύ-θου κι όπως ό τρόπος πού διαβάζει, κατανοεί καί ερμηνεύει τόν Μακιαβέλλι ό Γκράμσι είναι ή έξευγενισμένη άνάγνωση τοΰ 'Η-γεμόνα. "Αν ό Τκατσόφ έκστασιαζόταν μέ τήν πολιτική ήθική τοΰ


Μακιαβέλλι, τήν απελευθερωμένη άπό τήν ήθική τών σχολαστικών, ό Γκράμσι γοητεύεται άπό άλλα στοιχεία της πολιτικής σκέψης τοϋ Μακιαβέλλι:

Άπό τόν τρόπο μέ τόν όποιο ό Ιταλός τής Αναγέννησης έθεσε τό πρόβλημα πού έμεινε άλυτο καί ταλαιπώρησε έπί αιώνες τόν πο-λιτικό βίο καί τήν άνάπτυξη τής χώρας, τό πρόβλημα τής συγκρό-τησης ένιαίου κράτους στήν 'Ιταλία, κι άπό τόν τρόπο μέ τόν όποιο παρουσιάζει στόν άναγνώστη τό κεντρικό θέμα τοϋ 'Ηγεμόνα : τή διαμόρφωση « συλλογικής βούλησης » γιά τήν έπίτευξη ένός συγκε-κριμένου πολιτικοΰ στόχου.

Γράφει γιά τόν 'Ηγεμόνα, στίς άρχές τής δεκαετίας τοΰ '30, ό έγκλειστος στίς φυλακές τοΰ Μουσσολίνι 'Ιταλός κομμουνιστής ήγέτης:

Ή διαδικασία διαμόρφωσης μιας καθορισμένης συλλογικής βού-λησης, πού έχει καθορισμένο πολιτικό σκοπό, άναπαρίσταται οχι μέσα άπό σοφές άναζητήσεις καί περισπούδαστες ταξινομήσεις τών άρχών καί τών κριτηρίων μιας μεθόδου δράσης, άλλά μέσα άπό τίς ιδιότητες, τά χαρακτηριστικά γνωρίσματα, τά καθήκον-τα, τίς άναγκαιότητες ένός συγκεκριμένου προσώπου, πράγμα πού κινεί τήν καλλιτεχνική φαντασία τοΰ άναγνώστη πού θέλεις νά πείσεις καί δίνει πιο συγκεκριμένη μορφή στά πολιτικά πάθη.

( Άντόνιο Γκράμσι, « Σημειώσεις γιά τον Μακιαβέλλι », Τετράδια της Φνλακης, γαλλ. έκδ. Gramsci « Textes »,

Messidor/Ed. Sociales 1963, σ. 257)

Είναι φανερό πώς ό Γκράμσι διαβάζει τό έργο τοΰ συμπατριώτη του τοΰ 16ου αιώνα περισσότερο συναισθηματικά παρά μέ τό ψυχρό κριτικό μάτι τοΰ πολιτικοΰ. Στήν άνάγνωσή του υπάρχει ό 'Ιταλός πού συγκινείται άπό τίς πρώτες προσπάθειες γιά τήν έπίτευξη τής ενότητας της 'Ιταλίας, άλλά υπάρχει καί ή αισθητική ικανοποίηση πού τοϋ προκαλεί ή δραματικότητα τής δομής τοΰ 'Ηγεμόνα, κα-


θώς προχωρεί άπό την καθαρά αφηρημένη μορφή τοϋ ίδεατοΰ και ιδεώδους Ήγεμόνα στή συγκεκριμένη μορφή, στον ήγεμόνα μέ σάρκα και όστά καί μέ ονομα: στόν Λαυρέντιο τών Μεδίκων, πού τόν καλεί νά άναλάβει τό μεγάλο έργο τής δημιουργίας ένός νέου κράτους, ισχυρού καί ενωμένου.

Ό ούτοπικός χαρακτήρας τοϋ Ήγεμόνα βρίσκεται στό γεγονός ότι ό 'Ηγεμόνας δέν ύπήρχε στήν ιστορική πραγματικότητα, δέν παρουσιαζόταν στόν ιταλικό λαό μέ τά χαρακτηριστικά άντικει-μενικής άμεσότητας, άλλά ήταν μιά καθαρή δογματική άφαίρεση, τό σύμβολο τοΰ άρχηγοΰ, τοΰ ιδεώδους κοντοτιέρου. Μέ μιά δρα-ματική έντυπωσιακή κίνηση τά συγκινησιακά, μυθικά στοιχεία πού περιέχονται σ' αύτόν τόν μικρό τόμο, συμπυκνώνονται καί άποκτοϋν ζωή στήν κατακλείδα, στήν « έκκληση » πού άπευθύνε-ται σέ έναν « όντως ύπαρκτόν » ήγεμόνα. Στό βιβλίο του ό Μα-κιαβέλλι λέει πώς πρέπει νά είναι ό ήγεμόνας πού θέλει νά οδη-γήσει τό λαό στήν ίδρυση τοΰ νέου Κράτους, καί ή έκθεση του προχωρεί μέ λογική αύστηρότητα, μέ έπιστημονική άποστασιο-ποίηση. Στήν κατακλείδα, ό ίδιος ό Μακιαβέλλι γίνεται λαός, ταυτίζεται μέ τό λαό, όχι μέ τό λαό στήν έννοια τοΰ « γένους », άλλά μέ τό λαό πού ό Μακιαβέλλι έχει πείσει μέ τήν άνάλυση πού προηγήθηκε, ένα λαό τοΰ όποιου ό ίδιος γίνεται, τοΰ όποιου αισθά-νεται ότι είναι, ή συνείδηση καί ή έκφραση, μέ τόν όποιο αισθά-νεται ότι ταυτίζεται.

(ο.τι.)

Στήν άνάγνωση τοΰ Ήγεμόνα άπό τόν Γκράμσι ύπάρχει άκόμη ή φόρτιση τοΰ φυλακισμένου πολιτικοΰ-κομμουνιστη, πού στοχεύει στή δημιουργία ένός κράτους πού ώς τώρα ποτέ δέν υπήρξε, ένός « νέου κράτους » , άπό νέες κοινωνικές τάξεις καί μέ νέους στόχους, καί άναζητα τόν « σύγχρονο ήγεμόνα » πού καλείται νά έκπληρώσει αύτή τήν ιστορική άποστολή. Στόν εικοστό αιώνα ό « ήγεμόνας »

193 ΚΟΜΜΟΥΝΑ TOY 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ TOY 21ου ΑΙΩΝΑ;

πού θά αναλάβει νά ενώσει κάτω άπό μιά « συλλογική βούληση » ενα λαό « σκορπισμένο καί κονιορτοποιημένο » σέ ένα άμορφο πλή-θος άτομικών βουλήσεων, δέν μπορεί πιά νά είναι ένα πρόσωπο. Ό ήγεμόνας-μύθος της σημερινής έποχής είναι « ένας οργανισμός, ένα σύνθετο στοιχείο τής κοινωνίας » , μέσα στό όποιο άρχισε ήδη νά παίρνει συγκεκριμένη ύπόσταση μιά συλλογική βούληση πού δια-φαίνεται στή συλλογική δράση. Αύτός ό οργανισμός

προσφέρεται ήδη άπό τήν ιστορική άνάπτυξη, καί είναι τό πολι-τικό κόμμα: τό πρώτο κύτταρο οπού συμϊτυκνώνονται σπέρματα συλλογικής βούλησης πού τείνουν προς τή γενικότητα καί τήν ολότητα.

(ο.π., σ. 259)

Στις πρώτες σελίδες τών Σημειώσεων του ό Γκράμσι έδωσε τίς βασικές έννοιες τοΰ δικοΰ του « 'Ηγεμόνα » : Κόμμα, σύγχρονος-συλλογικός-'Ηγεμόνας, σύγχρονη έκφραση τοΰ ήγεμόνα-μύθου. Συλλογική βούληση, ώς ένοποιητική δύναμη ένός κατακερματισμέ-νου λαοΰ, συλλογική καί πολιτική βούληση έννοούμενη ώς « λειτουρ-γική συνείδηση τής ιστορικής άναγκαιότητας, ώς πρωταγωνίστρια ένός ίστορικοΰ δράματος πραγματικού καί άποτελεσματικοΰ ». Δη-μιουργία ένός « νέου κράτους », ένός κράτους πρωτότυπου, πού δέν νοείται παρά ώς δημιουργία ex novo. Πρόγραμμα ικανό νά πετύχει τή συλλογική βούληση, στηριγμένο στις συνθήκες « πού επιτρέπουν νά γεννηθεί καί νά άναπτυχθεϊ μιά έθνική-λαϊκή συλλογική βούλη-ση» , επομένως μέ άναγκαία άφετηρία τήν ίστορική-οίκονομική άνάλυση τής κοινωνικής δομής τής χώρας, τή « δραματική » άνα-παράσταση τών προσπαθειών πού έγιναν στό παρελθόν γιά τήν έπίτευξη αύτής τής βούλησης, καί τών αιτίων τής αποτυχίας αυτών τών προσπαθειών.

Μόνο μέ μιά άνάλυση πού θά ψάξει πολύ βαθιά στό ιστορικό παρελθόν τής χώρας, πού θά φτάσει ώς τή Ρωμαϊκή Αύτοκρατορία,


μπορεί νά δοθεί απάντηση στο θεμελιακό έρώτημα: « Πότε μπο-ρούμε να ποϋμε πώς ύπάρχουν οί συνθήκες πού επιτρέπουν νά γεννηθεί καί νά άναπτυχθεΐ μιά συλλογική έθνική-λαική βούλη-ση ; » καί « γιατί δέν ύπήρξε στήν Ιταλία, στόν καιρό τοϋ Μακια-βέλλι, άπόλυτη μοναρχία;»

2. Γιακωβινισμος και συλλογική βούληση

Τή « συλλογική βούληση » ό Γκράμσι τήν ορίζει ώς « έθνική-λαϊ-κή » καί όχι ώς ταξική. Αύτό είναι σύμφωνο καί μέ τίς γενικές γραμμές της ιστορικής άνάλυσης πού θεωρεί άπαραίτητο νά προ-ταχθεί στήν έκθεση τοΰ Κόμματος-σύγχρονου συλλογικοΰ 'Ηγεμό-να, όπου φαίνεται καθαρά ότι άφετηρία του είναι ή καθυστέρηση της 'Ιταλίας στή λύση βασικών προβλημάτων πού άλλες χώρες της Εύρώπης τά είχαν λύσει άπό τήν 'Αναγέννηση, δημιουργώντας έτσι τίς προϋποθέσεις γιά τήν άνάπτυξη τής άστικής τάξης καί γιά τίς άστικές επαναστάσεις. 'Απ' αύτό τό δρόμο ό Γκράμσι φτάνει στό γιακωβινισμό, γιά νά τοΰ άφιερώσει ένα μέρος τοΰ προγράμματος τοΰ σύγχρονου ήγεμόνα. Ή άποψή του είναι πώς ό γιακωβινισμός θά πάρει τή θέση του στό πρόγραμμα τοΰ σύγχρονου κόμματος μέ τήν πλήρη έννοιά του, τόσο τήν ιστορική όσο καί μέ αύτήν πού πρέπει νά έχει σύμφωνα μέ τό περιεχόμενο τοΰ όρου.

'Εκείνο όμως πού κυρίως τόν άπασχολεΐ είναι νά άντλήσει άπό τούς γιακωβίνους της Γαλλικής Έπανάστασης τό υπόδειγμα γιά τήν έπίτευξη τής συλλογικής βούλησης καί νά δείξει «πώς δια-μορφώθηκε συγκεκριμένα καί πώς λειτούργησε μιά συλλογική βού-ληση πού, τουλάχιστον γιά ορισμένες πλευρές, ύπήρξε μιά δημιουρ-γία ex novo, πρωτότυπη ».

Ό γιακωβινισμός γίνεται έτσι τό κοινό έδαφος όπου ό Γκράμσι συνανταται μέ τόν Λένιν. Γ ι ' αύτό καί σωστά οί έπιμελητές τής γαλλικής μετάφρασης κειμένων τοΰ Γκράμσι σέ ύποσημείωσή


τους παραπέμπουν στο « Ρισορτζιμέντο », δπου ό Γκράμσι δίνει στον «ιστορικό γιακωβινισμό » τόν ορισμό « ένότητα πόλης καί χωριοϋ », καθώς καί στό άρθρο τοϋ Λένιν « Μπορεί νά φοβίσει κανείς την έργατική τάξη μέ τό γιακωβινισμό; » (στήν Πράβντα τής 7ης 'Ιουλίου 1917).

Σ ' αύτό του τό άρθρο ό Λένιν έντάσσει στά έπιτεύγματα τών γιακωβίνων τήν ένότητα πόλης καί χωριοϋ, άλλά τή βλέπει μέ τόν καθαρά ταξικό χαρακτήρα της συμμαχίας έργατών καί άγροτών.

"Ετσι, μεταφέροντας τό γιακωβίνικο πρότυπο στίς συνθήκες τοΰ 20οΰ αιώνα, δίνει αύτόν τόν ορισμό τοΰ σύγχρονου γιακωβινισμού:

Στόν 20ό αιώνα ό « γιακωβινισμός » στήν Εύρώττη ή στά σύνορα Εύρώπης καί 'Ασίας θά σήμαινε κυριαρχία τής έπαναστατικής τάξης, τοΰ προλεταριάτου πού, υποστηριζόμενο άπό τή φτωχή άγροτιά καί στηριζόμενο στήν ύπαρξη ύλικών βάσεων γιά τήν κίνηση προς τό σοσιαλισμό, θά μποροΰσε οχι μόνο νά δώσει ολο έκεϊνο τό μεγάλο, τό άφθαρτο, τό άλησμόνητο πού έδωσαν οί γιακωβίνοι τοΰ 18ου αιώνα, μά καί νά οδηγήσει στή σταθερή νίκη τών έργαζομένων σέ παγκόσμια κλίμακα.

( "Απαντα, τ. 32, σ. 374)

Τό γιακωβινισμό, λέει ό Λένιν, τόν μισοΰν οί άστοί καί τόν φοβούν-ται οί μικροαστοί. 'Αντίθετα, « οί συνειδητοί έργάτες καί έργαζό-μενοι » πιστεύουν « στό πέρασμα της έξουσίας στήν έπαναστατική, καταπιεζόμενη τάξη», κι αύτό είναι « ή ούσία τοΰ γιακωβινι-σμοΰ ». Τό περίεργο είναι οτι σ' αύτό του τό άρθρο ό Λένιν ώθεϊ τό θαυμασμό του γιά τούς γιακωβίνους ώς τό σημείο νά τούς βγάζει άπό τό πλαίσιο της άστικής έπανάστασης καί νά διατυπώνει τήν άποψη πώς « ολοκληρωτική νίκη τών γιακωβίνων » θά ήταν ό σο-σιαλισμός. 'Αξίζει νά δοΰμε αύτό τό σημείο τοΰ άρθρου του:

Οί γιακωβίνοι έδωσαν στή Γαλλία τά καλύτερα πρότυπα δημο-


κρατικής επανάστασης και αντίστασης στο συνασπισμό τών μο-ναρχών κατά της δημοκρατίας. Δέν ήταν γραφτό νά νικήσουν ολο-κληρωτικά οί γιακωβίνοι, κυρίως έπειδή ή Γαλλία τοϋ 18ου αιώνα ήταν περικυκλωμένη στήν ηπειρωτική Εύρώπη άπό πάρα πολύ καθυστερημένες χώρες καί έπειδή στήν ίδια τή Γαλλία δέν υπήρ-χαν οί υλικές βάσεις γιά τό σοσιαλισμό, δέν υπήρχαν τράπεζες, συνδικάτα καπιταλιστών, μηχανική βιομηχανία, σιδηρόδρομοι.

(απ . )

Καί βέβαια είναι πολύ γνωστός ό ορισμός τοΰ Λένιν γιά τόν έπα-ναστάτη σοσιαλδημοκράτη, δηλαδή τόν μετέπειτα κομμουνιστή, πού τόν ορίζει ώς « γιακωβίνο συνδεμένον άρρηκτα μέ τήν οργά-νωση τοΰ προλεταριάτου, ένός προλεταριάτου πού έχει άποκτήσει συνείδηση τών ταξικών του συμφερόντων ». 54

Ή εισαγωγή τοΰ γιακωβινισμοΰ στή θεωρία καί στήν πράξη -ιδιαίτερα στήν πράξη- τοΰ σοσιαλιστικού κινήματος οφείλεται ά-ποκλειστικά στόν Λένιν, κι άπό τήν άποψη αύτή μποροΰμε νά μιλή-σουμε γιά « λενινισμό », όρίζοντάς τον ώς τόν γιακωβινισμό τών άρχών τοΰ 20οΰ αιώνα σέ χώρα καθυστερημένη, μέ έντονες φεου-δαρχικές -καί προφεουδαρχικές- έπιβιώσεις. Ούτε ό Μάρξ ούτε ό

Ένγκελς θεώρησαν ότι ό γιακωβινισμός περιείχε στοιχεία πρώιμου ή καθαρά ούτοπικοΰ σοσιαλισμού. Σ ' αύτήν τήν κατηγορία έντάσσα-νε τόν Μπαμπέφ, στόν όποιο δέν άναφέρεται ό Λένιν. 'Αντίθετα, στόν « Ουτοπικό καί Επιστημονικό Σοσιαλισμό » ό Ένγκελς γράφει:

Κι ένώ, γενικά, ή άστική τάξη στήν πάλη της μέ τούς ευγενείς μποροΰσε νά ισχυρίζεται ότι έκπροσωποΰσε ταυτόχρονα τά συμ-φέροντα τών διαφόρων τάξεων τών έργαζομένων έκείνης τής πε-ριόδου, ώστόσο, σέ κάθε μεγάλο άστικό κίνημα ύπήρχαν άνεξάρ-τητες έκδηλώσεις αύτής τής τάξης πού ήταν ό πρόδρομος, περισ-σότερο ή λιγότερο άνεπτυγμένος, τοΰ σύγχρονου προλεταριάτου. Γιά παράδειγμα, οί Άναβαπτιστές καί ό Θωμάς Μύντσερ τήν

9 6 ΚΟΜΜΟΥΝΑ TOY 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ TOY 21ου ΑΙΩΝΑ;

εποχή τής Γερμανικής Μεταρρύθμισης και τοϋ Πολέμου τών Χωρικών, οί « Ίσοπεδωτές» (Levellers) στή μεγάλη 'Αγγλική

Έπανάσταση, ό Μπαμπέφ στή μεγάλη Γαλλική Έπανάσταση.

( "Απαντα, τ. 24, σσ. 286-87)

Στήν άνάλυσή του γιά τή Γαλλική Έπανάσταση καί τήν άποτυχία της νά έγκαθιδρύσει τήν κοινωνία καί το κράτος τής Λογικής -σύμ-φωνα μέ τίς άντιλήψεις τών φιλοσόφων τοΰ 18ου αιώνα- ό Ένγκελς τονίζει ότι τό Κράτος πού θά ήταν στηριγμένο στή λογική κατέρρευ-σε τελείως, ένώ:

Τό Κοινωνικό Συμβόλαιο τοΰ Ρουσσώ βρήκε τήν πραγμάτωσή του στή βασιλεία της Τρομοκρατίας, άπό τήν όποία ή άστική τάξη, πού είχε χάσει τήν έμπιστοσύνη στήν πολιτική της ικανό-τητα, άναζήτησε καταφύγιο πρώτα στή διαφθορά τοϋ Διευθυντη-ρίου καί, τελικά, κάτω άπό τή φτερούγα τοΰ ναπολεόντειου δεσπο-τισμού.

(άπ., σ. 288)

Καί πιο κάτω, άναφέροντας μία προς μία τίς άντιφάσεις άνάμεσα στά συνθήματα της Γαλλικής Επανάστασης καί στήν πράξη τής κυριαρχίας τής άστικής τάξης, έπαναλαμβάνει οτι « ή καταπίεση μέ τή βία άντικαταστάθηκε άπό τή διαφθορά ».

Ή Ρόζα Λούξεμπουργκ, στή σκληρή κριτική της γιά τήν ύπερ-συγκεντρωτική καί εξουσιαστική δομή τοΰ κόμματος «νέου τύ-που », ύπογραμμίζει τήν ούσιώδη διαφορά πού χωρίζει ένα σοσιαλ-δημοκρατικό κόμμα 55 άπό τίς παλιότερες έπαναστατικές οργανω-τικές μορφές:

Τό σοσιαλδημοκρατικό κίνημα είναι τό πρώτο στήν ιστορία τών ταξικών κοινωνιών πού στηρίζεται, σέ όλες τίς φάσεις του καί σέ όλη τή διαδρομή του, στήν οργάνωση καί τήν άμεση, άνεξάρτητη


δράση τών μαζών. Γ ι ' αύτό ή σοσιαλδημοκρατία δημιουργεί έναν οργανωτικό τύπο πού είναι τελείως διαφορετικός άπό τούς τύπους τών παλιότερων επαναστατικών κινημάτων όπως τών γιακωβί-νων καί τών οπαδών τοϋ Μπλανκί. Ό Λένιν φαίνεται πώς πα-ραβλέπει αύτό τό γεγονός όταν παρουσιάζει στό βιβλίο του [ στό

"Ενα βήμα έμτιρός, όνο βήματα πίσω ] τη θέση ότι ό έπαναστάτης σοσιαλδημοκράτης δέν είναι παρά ένας «γιακωβίνος άρρηκτα δεμένος μέ την οργάνωση τοΰ προλεταριάτου, πού έχει άποκτησει συνείδηση τών ταξικών του συμφερόντων ».

Ό Γκράμσι φαίνεται πώς άποδέχεται τήν άποψη τοΰ Λένιν γιά τό γιακωβινισμό, τόσο τόν «ιστορικό » όσο καί μέ την « πλήρη έν-νοια » πού άπέκτησε ό ορος στή διαδρομή του μέσα στόν 19ο αιώνα. Αύτό πού προσθέτει είναι ή βαθύτερη ρίζα της « έθνικής-λαϊκής » συλλογικής βούλησης πού άνακαλύπτει στόν Μακιαβέλλι, καί ή άντικατάσταση τοΰ άτόμου-ήγεμόνα άπό τόν « συλλογικό ήγεμόνα » πού είναι τό Κόμμα - είδαμε, ώστόσο, ότι κι ό Μπακούνιν εβλεπε έναν <( συλλογικό Στένκα Ράζιν » στή θέση τοΰ παλιοΰ λαϊκού ήρωα, τοΰ άρχηγοΰ της έξέγερσης τών χωρικών τής Τσαρικής Ρωσίας.

4. « Γιακωβίνοι» τοϋ 16ου καί τοϋ 20οϋ αιώνα

'Αναζητώντας τίς αίτιες πού εμπόδισαν τήν 'Ιταλία νά προχωρήσει ταυτόχρονα μέ τίς άλλες εύρωπαϊκές χώρες στό σχηματισμό ε-νιαίου, ισχυρού κράτους, ό Γκράμσι έπιστρέφει μέ έπιμονή στόν παραλληλισμό τοΰ Μακιαβέλλι μέ τούς γιακωβίνους - ό Μακια-βέλλι είναι ένας «πρώιμος » γιακωβίνος, οί γιακωβίνοι είναι ή ((κατηγορική ενσάρκωση » τοΰ 'Ηγεμόνα , τό ιστορικό μειονέκτη-μα τής 'Ιταλίας είναι ότι δέν άναπτύχθηκε σ' αύτήν μιά « γιακω-βίνικη » δύναμη:


"Ελειψε (άπό τήν Ιταλία) πάντοτε -καί δέν μπορούσε νά δια-μορφωθεί- μιά άποτελεσματική γιακωβίνικη μορφή, άκριβώς ή δύναμη πού στά άλλα έθνη προκάλεσε καί οργάνωσε τήν έθνική λαϊκή συλλογική βούληση καί θεμελίωσε τά σύγχρονα Κράτη. ( . . . ) Ή διαμόρφωση εθνικής λαϊκής συλλογικής βούλησης είναι ανέφικτη άν οί μεγάλες μάζες τών άγροτών καλλιεργητών δέν εισβάλουν ταυτόχρονα στήν πολιτική ζωή.56 Αύτό ήθελε νά πετύ-χει ό Μακιαβέλλι μέ τή μεταρρύθμιση τής πολιτοφυλακής 57, αύ-τό έκαναν οί γιακωβίνοι στή Γαλλική Επανάσταση. Σ ' αύτή τή σύλληψη τοϋ Μακιαβέλλι μποροΰμε νά διαγνώσουμε έναν πρώιμο γιακωβινισμό, τό σπόρο, περισσότερο ή λιγότερο γόνιμο, τής άντίληψής του γιά τήν έθνική έπανάσταση. 58

Στήν άλληλογραφία του άπό τή φυλακή θέτει τό ιδιο ζήτημα μέ πολύ συγκεκριμένο τρόπο, συνδέοντάς το μέ τά δύο θέματα πού τόν άπασχολοΰσαν έκεΐνο τόν καιρό: τών διανοουμένων καί της ηγεμο-νίας. Στις 7 Σεπτεμβρίου 1931 έγραφε στήν Τατιάνα 5 9 :

Ή μελέτη μου (σ.σ.: γιά τούς διανοούμενους) άναφέρεται άκόμη σέ ορισμούς τής έννοιας τοΰ Κράτους πού συνήθως νοείται ώς πολιτική κοινωνία (ή δικτατορία ή κατασταλτικός μηχανισμός γιά νά ύποτάσσει τή μάζα τοΰ λαοΰ στόν τύπο τής παραγωγής καί στήν οικονομία τής δεδομένης στιγμής) καί οχι ώς ισορροπία τής πολιτικής κοινωνίας μέ τήν κοινωνία τών ιδιωτών (ή ηγεμονία μιας κοινωνικής ομάδας σέ ολόκληρη τήν έθνική κοινωνία, πού άσκεΐται μέσω τών λεγόμενων ιδιωτικών οργανώσεων, όπως είναι ή Εκκλησία, τά συνδικάτα, τό σχολείο κλπ.) κι άκριβώς πάνω στήν κοινωνία τών ιδιωτών έϊτενεργοϋν ειδικά οί διανοούμενοι (π.χ., ό Μπενεντέτο Κρότσε είναι ένα είδος λαϊκού πάπα καί άποτελεσματικότατο όργανο ήγεμονίας, έστω κι άν ένίοτε μπορεί νά έρχεται σέ άντίθεση μέ τή μιά ή τήν άλλη κυβέρνηση κλπ.).

'Απ' αύτήν τήν άντίληψη γιά τή λειτουργία τών διανοουμένων, κα-


τά τή γνώμη μου, φωτίζεται ή αιτία ή μιά άπό τίς αιτίες τής διάλυσης τών μεσαιωνικών κοινοτήτων, δηλαδή της διακυβέρνη-σης άπό μιάν οικονομική τάξη που δέν μπόρεσε νά δημιουργήσει τή δική της κατηγορία διανοουμένων κι έτσι νά άσκήσει μιάν ήγεμονία πέρα άπό μιά δικτατορία. Οί 'Ιταλοί διανοούμενοι δέν είχαν έθνικό-λαικό χαρακτήρα άλλά χαρακτήρα κοσμοπολίτικο, στό μοντέλο της Εκκλησίας, καί γιά τόν Λεονάρντο (σ.σ.: τόν Ντά Βίντσι) ήταν άδιάφορο άν θά πουλοϋσε στόν δούκα Βαλεντίνο τά σχέδια τών οχυρώσεων της Φλορεντίας. Οί κοινότητες ύπήρ-ξαν λοιπόν ένα συνδικαλιστικό κράτος, πού δέν κατόρθωσε νά ξεπεράσει αυτήν τή φάση καί νά γίνει ολοκληρωμένο Κράτος, όπως μάταια ύπεδείκνυε ό Μακιαβέλλι, πού ήθελε, μέσω τής οργάνωσης τοϋ στρατού, νά οργανώσει τήν ήγεμονία της πόλης πάνω στήν ύπαιθρο, γι' αύτό καί μπορεί νά χαρακτηριστεί ό πρώ-τος 'Ιταλός γιακωβίνος (ό δεύτερος ήταν ό Κάρλο Καττάνεο, άλλά μέ πολλές χίμαιρες στό κεφάλι του). 60

Γκράμσι , Lettere del Car cere, ed. Einaudi 1975, σ. 481

To ένδιαφέρον του γιά τόν Μακιαβέλλι ήταν παλιό, όπως ό ϊδιος έξηγεΐ στήν Τατιάνα: « Τήν τελευταία φορά πού ειδα τόν [ καθη-γητή] Κόσμο 6 Ι , τόν Μάη τοϋ 1922 (ήταν τότε γραμματέας ή σύμ-βουλος της ιταλικής πρεσβείας στό Βερολίνο), έπέμενε καί πάλι νά γράψω μιά μελέτη γιά τόν Μακιαβέλλι καί τό μακιαβελλισμό, τοΰ ειχε γίνει έμμονη ιδέα άπό τό 1917 ότι έπρεπε νά γράψω μιά τέτοια μελέτη, καί μοΰ τό θύμιζε σέ κάθε περίπτωση, έστω κι άν ό Μα-κιαβέλλι δέν συμφωνεί πολύ μέ τόν "Αγιο Φραγκίσκο καί τόν Αύγουστίνο ».

Ή ιδέα άρχισε νά παίρνει σάρκα καί όστά στή φυλακή, ειδικά τόν Μάη τού 1927, στήν έπέτειο τοΰ θανάτου τοΰ Μακιαβέλλι 62, όταν ό Γκράμσι διάβασε όλα όσα είχαν δημοσιευθεί « στίς πέντε έφημερί-δες πού διάβαζε τότε », καί άλλα δημοσιεύματα άργότερα. Εκείνο πού τοΰ έκανε εντύπωση, γράφει στήν Τατιάνα, ήταν τό γεγονός ότι


κανείς άπό δσους έγραψαν γιά τήν επέτειο δέν συσχέτισε τά έργα τοϋ Μακιαβέλλι μέ τήν άνάπτυξη τών κρατών σέ δλη τήν Εύρώπη στήν ίδια ιστορική περίοδο. Παραμερίζοντας τό καθαρά ήθικολο-γικό πρόβλημα τοΰ λεγόμενου « μακιαβελλισμοϋ », δέν είδαν ότι ό Μακιαβέλλι ύττηρξε ό θεωρητικός τών έθνικών κρατών κάτω άπό τήν άπόλυτη μοναρχία, δηλαδή ό Μακιαβέλλι στήν 'Ιταλία θεω-ρητικοποιοΰσε αύτό πού στήν 'Αγγλία συντελέσθηκε μέ μεγάλη ένεργητικότητα άπό τήν 'Ελισάβετ, στήν 'Ισπανία άπό τόν Φερδι-νάνδο τόν Καθολικό, στή Γαλλία άπό τόν Λουδοβίκο ΙΑ' καί στή Ρωσία άπό τόν Ίβάν τόν Τρομερό, παρόλο πού δέν γνώριζε καί δέν μπορούσε νά γνωρίζει μερικές άπ' αύτές τίς ιστορικές έμπει-ρίες, οί όποιες στήν πραγματικότητα άντιπροσώττευαν τό ιστορι-κό πρόβλημα της έποχής πού ό Μακιαβέλλι είχε τή μεγαλοφυία νά συλλάβει καί νά έκθέσει συστηματικά.

(6.71., σ. 146)

Στις άπόψεις τοΰ Μακιαβέλλι γιά τήν οικονομική πολιτική ό Γκράμσι διαπιστώνει ένα άκόμη γιακωβίνικο στοιχείο :

Μπορεί νά πει κανείς πώς ό Μακιαβέλλι ήταν « έμποροκράτης », άν όχι μέ τήν έννοια ότι συνειδητά σκεπτόταν σάν έμποροκράτης, τουλάχιστον μέ τήν έννοια οτι ή πολιτική του σκέψη άνταποκρι-νόταν στόν μερκαντιλισμό, δηλαδή έλεγε μέ πολιτική γλώσσα αύτό πού οί έμποροκράτες έλεγαν μέ όρους οικονομικής πολιτι-κής ; "Η δέν μπορούμε νά υποστηρίξουμε ότι στήν πολιτική γλώσ-σα τοΰ Μακιαβέλλι (ειδικά στή « Στρατιωτική Τέχνη » ) βρίσκε-ται το πρώτο σπέρμα μιας φυσιοκρατικής άντίληψης γιά τό Κρά-τος, κι ότι κατά συνέπεια ( . . . ) μπορεί νά θεωρηθεί πρόδρομος τών Γάλλων γιακωβίνων;

(ο.π., σ. 589)

Οί ιστορικοί παραλληλισμοί περικλείουν πάντα ένα μεγάλο ποσο-στό κινδύνου, γ ι ' αύτό καί ή ιστορική έπιστήμη -συνεπώς καί ό


ιστορικός υλισμός- τούς άποφεύγει. Παράδειγμα, ή άρνηση τοϋ Ένγκελς νά δεχτεί τη θέση ορισμένων άπό τούς δημοκράτες πρόσ-φυγες της έπανάστασης τοΰ 1848, πού περίμεναν οτι μιά νέα έπα-νάσταση θά έφερνε άναπόφευκτα τη νίκη τών έπαναστατικών δυ-νάμεων, όπως είχε γίνει στη Γαλλία τοϋ 1793-94: « Είμαι βέβαιος πώς μιά νικηφόρα έπανάσταση στό Παρίσι τοΰ 1851 θά καταλήξει άμεσα σέ πόλεμο της Ίερας Συμμαχίας έναντίον της Γαλλίας. Αύτός ό πόλεμος θά είναι τελείως διαφορετικός άπό τόν πόλεμο τοΰ 1792-94, καί τά γεγονότα εκείνης της έποχής δέν μποροΰν σέ καμιά περίπτωση νά χρησιμεύσουν σέ παραλληλισμούς » , έγραφε ό

Ένγκελς τόν 'Απρίλη τοΰ 1851 («Συνθήκες καί προοπτικές ένός πολέμου της Ίερας Συμμαχίας έναντίον της Γαλλίας τό 1852»,

"Απαντα, τ. 10, σ. 542). 63

'Αμέσως άπό τήν άρχή της άνάλυσής του ό Ένγκελς άπομυθο-ποιεΐ τήν άγιογραφική έκδοχή γιά τά όσα έγιναν στή Γαλλία τοΰ 1792-94:

Τά θαύματα της Συνέλευσης στή στρατιωτική ήττα της Συμμα-χίας σμικρύνονται πολύ όταν τά έξετάζει κανείς άπό κοντά, καί ή περιφρόνηση τοΰ Ναπολέοντα γιά τίς δεκατέσσερις στρατιές της Συνέλευσης είναι κατανοητή, καί άπό ορισμένες πλευρές άκόμη καί δικαιολογημένη. Ό Ναπολέων συνήθιζε νά λέει ότι τόν κυριό-τερο ρόλο τόν έπαιξαν τά λάθη τής Συμμαχίας, πράγμα τελείως σωστό, κι άκόμη καί στήν 'Αγία Ελένη έξακολούθησε νά θεωρεί τόν Καρνό μετριότητα.

(όΐπ.)

Ή εκτίμηση τοΰ Ένγκελς είναι ότι τότε οί Αύστριακοί, άντί νά βαδίσουν στό Παρίσι, άκολούθησαν διστακτική τακτική, άλλαζαν συνεχώς σχέδια, περνούσαν άπό τή γοργή προέλαση στή διστακτι-κή καθήλωση τών δυνάμεών τους. Ή νίκη τοΰ Ντυμουριέ στό Βαλμύ οφειλόταν στήν έσφαλμένη τακτική τών Π ρώσων πού έμει-


ναν νά δώσουν έκεΐ τη μάχη, ένώ έπρεπε νά προσπεράσουν τίς δυνάμεις τοΰ Ντυμουριέ καί νά προελάσουν στο Παρίσι, όποτε θά έξανάγκαζαν τόν Ντυμουριέ νά τούς άκολουθήσει, μέ βέβαιη την ήττα του. Ή νίκη του στή Ζεμάπ οφειλόταν στό ότι, έπιτέλους, ό Ντυμουριέ, μάλλον « ενστικτωδώς » , παρέταξε συγκεντρωμένες τίς δυνάμεις του, ένώ ό άντίπαλος ειχε παρατάξει τίς δυνάμεις του σέ ένα μεγάλο σέ έκταση μέτωπο κλπ.

Τόν Αύγουστο τοΰ 1793, όταν κηρύχθηκε ή levee en masse, ή γενική έπιστράτευση, οί δυνάμεις τής έπανάστασης άριθμοΰσαν 300-350 χιλιάδες άνδρες (120.000 τοΰ παλιοΰ γαλλικού στρατοΰ, 60.000 έθελοντές τοΰ 1792, 300.000 άπό τήν έπιστράτευση τοΰ Μάρτη 1793. Ή έπιστράτευση τοΰ Αύγούστου έδωσε κάπου 700.000 άνδρες). Τήν άνοιξη τοΰ 1794, όταν αύτές οί δυνάμεις μΐή^καν στή μάχη, ήταν πλέον ένας οργανωμένος στρατός, ή Συνέ-λευση είχε « έναν ολόκληρο χρόνο » στή διάθεσή της γιά νά οργα-νώσει καί νά έξοπλίσει τίς δυνάμεις της, καί στό μεγαλύτερο μέρος αύτοΰ τοΰ χρόνου « τό έπαναστατικό κόμμα ήταν άπαλλαγμένο άπό όλα τά εμπόδια ύστερα άπό τήν άνατρο7ΐή τών Γιρονδίνων ».

'Αλλά τό σημαντικότερο στήν άνάλυσή του είναι ότι ό Ένγκελς δέν άποδίδει στή levee en masse τήν πολιτική σημασία πού ό Γκράμ-σι τής άποδίδει:

Σέ μιά χώρα μέ πληθυσμό 25 έκατομμυρίων, καί μέ κανονική άναλογία πληθυσμοΰ ίκανοΰ νά φέρει όπλα, δέν χρειάζεται κανένα θαΰμα γιά νά στρατολογήσει ένα έκατομμύριο άνδρες, άπό τούς οποίους οί 750.000 ήταν οί μάχιμοι (3% τοΰ πληθυσμοΰ) έναντίον ένός ξένου έχθροΰ, όσο κι άν αύτό ήταν κάτι καινούργιο στόν και-ρό του.

Τό 1794, τονίζει ό Ένγκελς, ό γαλλικός στρατός δέν ήταν ένα θορυβώδες καί ενθουσιώδες μάζεμα έθελοντών έτοιμων « νά πεθά-νουν γιά τή δημοκρατία » , άλλά ένας πολύ καλά συγκροτημένος καί


αξιόμαχος στρατός. Οί στρατηγοί του ήταν πολύ ανώτεροι, παρόλο πού έκαναν κι αύτοί πολλά σφάλματα. Άλλά

ή γκιγιοτίνα εξασφάλιζε τήν ενότητα τής διοίκησης καί τήν άρμο-νία τών έπιχειρήσεων όπου οί άντιπρόσωποι [τής Συνέλευσης] δέν χρεώθηκαν μέ βλακείες, πράγμα πού μόνο εύκαιριακά συνέ-βη. Πολλές άπ' αυτές τϊς όιέτιραξε ό ευγενής ΣαΙν Ζνστ.

(ο.π., σ. 545)

Στό δεύτερο άπό τή σειρά τών άρθρων του Γράμματα άπο τή Γαλλία όπου άσχολεΐται μέ τήν κατάσταση τής γαλλικής άγρο-τιας, ό Ένγκελς δέν βλέπει στό γιακωβινισμό τήν πολιτική άφύ-πνιση τών Γάλλων άγροτών καί τή σύνδεσή τους μέ τίς έπαναστα-τικές δυνάμεις τών πόλεων, άντίθετα, άποδίδει μεγάλη σημασία στό ρόλο τής άγροτιας στήν πρώτη φάση της Γαλλικής Έπανάστα-σης ( « αύτή ή τάξη συνέβαλε σέ μεγάλο βαθμό στήν έπανάσταση τοΰ 1789») καί στήν Αύτοκρατορία τοΰ Ναπολέοντα («ήταν τό θεμέλιο πάνω στό όποιο ύψώθηκε ή μεγάλη Αύτοκρατορία τοΰ Ναπολέοντα » ) .

Μέ τήν έπανάσταση τοΰ 1848, σύμφωνα μέ τήν έκτίμηση τού Ένγκελς, ή γαλλική άγροτιά άκολούθησε, στή μεγάλη της πλειονό-τητα, « τό έπαναστατικό κόμμα καί τούς έργάτες τοΰ Παρισιοΰ, της Λυών, τής Ρουέν καί τών άλλων μεγάλων πόλεων τής Γαλλίας » ( "Απαντα, τ. 10, σσ. 21-22).

Οί θέσεις τού Λένιν καί τοΰ Γκράμσι γιά τό γιακωβινισμό, ή χρονική μετάθεση καί ή άναζήτηση γιακωβίνων είτε στό μακρινό παρελθόν τοΰ 16ου αιώνα είτε στό άρκετά μακρινό μέλλον πού ήταν ό 20ός αιώνας γιά τούς γιακωβίνους τοΰ 1793, θά πρέπει νά έπα-νεξεταστοΰν, σέ σύγκριση μέ τίς άναλύσεις τοΰ Μάρξ καί τοΰ

Ένγκελς γιά τήν περίοδο έκείνη τής Γαλλικής Έπανάστασης καί μέ γνώμονα πάντα τή βασική άρχή ότι γιά τήν 'Ιστορία οί χρονικές μεταθέσεις (πού είναι κάτι τελείως διαφορετικό άπό τίς ιστορικές


αναλογίες, γιατί υποθέτουν « έπανάληψη » παλιών καταστάσεων σέ καινούργιες συνθήκες) άποτελοϋν τελικά γιά τήν Ιστορία 7ΐεριοχές ύψηλοϋ κινδύνου.

5. Ή πνευματική και ήθική μεταρρύθμιση

Ό « Σύγχρονος 'Ηγεμόνας », δηλαδή τό πρόγραμμα τοΰ σύγχρονου κόμματος όπως ό Γκράμσι τό ονειρευόταν, θά περιείχε δύο μέρη. Τό ένα μέρος είναι « ή διαμόρφωση της έθνικής-λαϊκής συλλογικής βούλησης » , τής οποίας οργανωτής καί έκφραστής είναι τό κόμμα, καί τό δεύτερο μέρος είναι « ή 7τνευματική καί ήθική μεταρρύθμι-ση» . Γιατί ό σύγχρονος ήγεμόνας οφείλει νά προωθήσει καί νά οργανώσει αύτή τήν 7ΐνευματική-ήθική μεταρρύθμιση, πού σημαίνει

νά δημιουργήσει τό έδαφος γιά μιά μελλοντική άνάπτυξη τής έθνικής-λαϊκής συλλογικής βούλησης, προς τήν έπίτευξη μιας α-νώτερης καί ολοκληρωμένης μορφής σύγχρονου πολιτισμού.

(Textes, σ . 2 6 3 )

Τό μέρος τό άφιερωμένο σ' αύτήν τή « μεταρρύθμιση » άφορα τό ζήτημα « της θρησκείας ή μιας κοσμοαντίληψης » (σύμφωνα μέ τόν Κρότσε). Κι έδώ έπανέρχεται τό θέμα τοΰ γιακωβινισμοΰ: ό Γκράμσι διαπιστώνει ότι άπό τήν «παράδοση» (μέ τήν έννοια τών «παραδοσιακών »-συντηρητικών κομμάτων καί διανοουμέ-νων ) άπουσιάζει ό γιακωβινισμός, είναι μόνο φανερός « ό φόβος τοΰ γιακωβινισμοΰ ».

Ή θέση αύτή παραπέμπει -ειδικότερα μέ τήν άναφορά στή θρησκεία- στήν ιδεολογία τοΰ Ροβεσπιέρου, δηλαδή στή «νέα » θρησκεία πού άπό τό ένα μέρος άποδεχόταν τήν ύπαρξη καί τή λατρεία τοΰ « Ύπερτάτου "Οντος » κι άπό τήν άλλη θεοποιούσε γενικές ήθικές έννοιες, όπως ή Δικαιοσύνη, ή 'Αλήθεια, ή Όλιγάρ-


κεια, ή Φιλία κ.ά. Ή γιακωβίνικη άντίληψη στον τομέα της πνευ-ματικής καί ήθικής μεταρρύθμισης εκφράζεται στον Γκράμσι μέ τήν άνύψωση τοϋ Κόμματος-σύγχρονου 'Ηγεμόνα στη θέση τοΰ

Ύπερτάτου "Οντος:

Ό 'Ηγεμόνας παίρνει, στις συνειδήσεις, τή θέση τής θεότητας ή τής κατηγορικής προσταγής, γίνεται ή βάση ενός σύγχρονου λαϊ-κισμοΰ καί μιας πλήρους λαϊκοποίησης όλης τής ζωής καί όλων τών σχέσεων πού καθορίζουν τά ήθη.

(ό'π., σ. 264)

Τό καθήκον πού έχει νά επιτελέσει ό -θεοποιημένος- « σύγχρονος 'Ηγεμόνας » είναι ή πολιτιστική άνύψωση « τών πιο χαμηλών στρω-μάτων τής κοινωνίας » καί γι ' αύτόν τό σκοπό πρέπει νά άποκτησει την ίσχύ τοΰ μύθου, μέσω μιας λαϊκίστικης λατρευτικής στάσης άπέναντί του, άλλά καί μέ τήν προϋπόθεση ότι ή πνευματική-ήθική μεταρρύθμιση θά συνδεθεί μέ τό πρόγραμμα οικονομικής μεταρ-ρύθμισης - ή μάλλον, λέει ό Γκράμσι,« τό πρόγραμμα οικονομικής μεταρρύθμισης άποτελεϊ τόν συγκεκριμένο τρόπο μέ τόν όποιο παρουσιάζεται κάθε πνευματική καί ήθική μεταρρύθμιση ».

"Ετσι, στό σύγχρονο πολιτιστικό-ήθικό γιακωβινισμό τό κόμμα παίρνει τή θέση τοΰ Ύπερτάτου "Οντος σέ μιά λαϊκίστικη-θρη-σκευτική μυθοπλασία, πού πίσω της βρίσκεται καί πάλι ό « πρώι-μος γιακωβίνος », ό Μακιαβέλλι:

Ό σύγχρονος 'Ηγεμόνας, καθώς άναπτύσσεται, άνατρέπει όλο τό σύστημα τών πνευματικών καί ήθικών σχέσεων στό μέτρο πού ή άνάπτυξη του σημαίνει ότι κάθε πράξη θεωρείται χρήσιμη ή έ-πιβλαβής, ένάρετη ή βρομερή, μέ μοναδική άναφορά στόν ίδιο τόν σύγχρονο 'Ηγεμόνα, καί άνάλογα μέ τό άν υπηρετεί τήν αύξηση της έξουσίας του ή άντιτίθεται σ' αύτήν.

(άπ., σσ. 263-64)


Μέ ένδιάμεσο κρίκο το γιακωβινισμό καί τό λαϊκισμό (προαπαι-τούμενο γιά τήν ττνευματική καί ήθική άνύψωση « τών πιο χαμηλών στρωμάτων της κοινωνίας » ) καταλήγουμε καί πάλι στήν κατηγο-ρική προσταγή τοϋ Μακιαβέλλι: τοΰ σκοποΰ πού καθαγιάζει όλα τά μέσα. Τό κόμμα γίνεται ό ύπέρτατος « σκοπός » καί τό κριτήριο τής ήθικότητας τών πράξεων τών θνητών. Καί σ' αύτό τό σημείο ό Γκράμσι, πού είχε άπομακρυνθεΐ άπό τό « ήθικολογικό » στοιχείο τοΰ μακιαβελλισμοΰ γιά νά έξάρει τά έθνικά-λαϊκά στοιχεία του, ένδίδει τελικά στήν τρέχουσα τότε (καί ώς πολύ πρόσφατα, γιά νά μήν ποΰμε πώς καί σήμερα δέν έχει τελείως έξαλειφθεϊ) λατρεία τοΰ Κόμματος-'Τπερτάτου Όντος, τό « συμφέρον » τοΰ όποιου γί-νεται τό μοναδικό σημείο άναφορας γιά τή χρησιμότητα άλλά καί τήν ήθικότητα της κάθε πράξης.

Αύτή ή άντίληψη γιά τό κόμμα-σύγχρονη έκφραση τοΰ Ύπερτά-του "Οντος της γιακωβίνικης θεολογίας συνδέεται μέ τή γενικότερη άντίληψη τοΰ Γκράμσι γιά τό ρόλο καί τήν οργανωτική συγκρότηση έκείνου τοΰ πολιτικοΰ κόμματος « πού σκοπεύει (καί ή ιδρυσή του, λογικά καί ιστορικά γίνεται γι ' αύτό τό σκοπό) στήν ίδρυση ένός νέου τύπου Κράτους ». 65

Είναι φανερό, άπό όλες αύτές τίς θέσεις γιά τό Κόμμα-Σύγχρονο 'Ηγεμόνα καί άπό τή στενή σύνδεσή του μέ τό γιακωβινισμό τόσο στό επίπεδο τής κρατικής συγκρότησης όσο καί στό επίπεδο τής οικονομίας καί τοΰ 7υνευματικοΰ καί ήθικοΰ έποικοδομήματος πώς :

"Αν ό Μακιαβέλλι είναι ένας «πρώιμος γιακωβίνος » γιά τόν Γκράμσι, ό Γκράμσι μπορεί νά είναι γιά μας ένας « οψιμος για-κωβίνος ». Τό ζήτημα είναι ποιές άκριβώς είναι οί πηγές τοΰ για-κωβινισμοΰ του καί πού πρέπει νά άναζητηθοΰν.' Η μία 7τηγή πρέ-πει άναμφισβήτητα νά άναζητηθεΐ στίς ιστορικές συνθήκες άνά-πτυξης τής 'Ιταλίας - καί στό ρόλο πού έπαιξε στήν έθνική καί κρατική της διαμόρφωση τό ότι δέν πέρασε άπό τό ιστορικό στάδιο πού ό Γκράμσι χαρακτηρίζει « γιακωβινισμό », είτε τό πρώιμο πού θά 'πρεπε νά τοποθετηθεί στήν έποχή τής διαμόρφωσης τών άπό-


λυτών μοναρχιών στήν Εύρώπη, είτε σέ ένα ιταλικό 1793. Ή ιστο-ρική αύτή έλλειψη άπασχολέϊ πολύ έντονα τόν Γκράμσι.

Ή δεύτερη πηγή δέν μπορεί παρά νά άναζητηθέϊ στίς λενινιστι-κές έπιδράσεις στή σκέψη τοϋ Γκράμσι, δηλαδή στό «γιακωβι-νισμό » τοΰ Λένιν. Παράδειγμα, τό θέμα της συμμαχίας τοΰ προ-λεταριάτου μέ τήν άγροτιά, πού προϋποθέτει τή « μαζική εισβολή η τής άγροτιας στήν πολιτική ζωή μέ τή μορφή της έπιστράτευσης (δημιουργία ένός τύπου « έθνικοΰ » στρατοΰ στό γιακωβινισμό τοΰ Μακιαβέλλι, levee en masse στούς Γάλλους γιακωβίνους, άλλά κυριαρχία τοΰ προλεταριάτου ύποστηριζόμενου άπό τή φτωχή ά-γροτιά στό γιακωβινισμό τοΰ Λένιν).

'Ωστόσο, ειδικά γιά τό ρόλο τών έπιστρατεύσεων στήν άφύπνιση της άγροτιας καί στή μαζική εισβολή της στήν πολιτική ζωή, έκτος άπό τήν άνάλυση τού Ένγκελς πού είδαμε πιο πάνω, πρέπει νά επισημάνουμε καί μιά διαπίστωση τοΰ ίδιου τοΰ Γκράμσι, πού μειώνει τό ρόλο της γιακωβίνικης έπιστράτευσης στήν άφύπνιση τών χωρικών. Στό γράμμα τής 16 'Οκτωβρίου 1931 στήν Τάνια ό Γκράμσι σημειώνει ότι όσοι άσχολοΰνται μέ τά ιδιαίτερα χαρα-κτηριστικά τών λαών κάνουν συνήθως τό ίδιο λάθος - νά θεωροΰν πώς ή άνθρωπότητα άποτελεΐται άπό τίς έθνικές ομάδες τών δια-νοουμένων, άσχολοΰνται μ ' αύτό πού περισσότερο φαίνεται καί άγνοοΰν έκεΐνο πού δέν είναι όρατό μέ τήν ίδια εύκολία. Αύτό πού δέν φαίνεται είναι οί αγρότες πού, εφόσον άποτελοΰν τήν πλειο-νότητα τοΰ πληθυσμού, αύτοί είναι τό « έθνος », έστω κι άν μετράνε έλάχιστα στή διακυβέρνηση τής χώρας. "Ετσι

έπέρχονται τά φαινόμενα τοΰ « μεγάλου φόβου », όπως έγινε τό 1789-90 στή Γαλλία, όταν οί χωρικοί έξεγέρθηκαν: λειτούργησαν σάν δυνάμεις μυστηριώδεις, άγνωστες, σάν στοιχειακές δυνάμεις τής φύσης, καί προκάλεσαν τόν πανικό πού προκαλοΰν οί σεισμοί καί οί κυκλώνες.

(Lettere del Carcere, a. 5 1 2 )


Ά ν δμως είναι έτσι, σημαίνει οτι ή « μαζική εισβολή » τών αγροτών στήν πολιτική ζωή έγινε ήδη το 1789 καί δέν περίμενε τό 1793-94.

'Οπότε ό ρόλος της έπιστράτευσης δέν ήταν παρά ή « πειθάρχηση » τών ξεσηκωμένων άγροτών, ή ένταξή τους κατά λόχους καί συντάγ-ματα στήν πειθαρχημένη έξυπηρέτηση τών στόχων πού έθετε ή έπαναστατική τάξη τών πόλεων καί τό πιο έπαναστατικό κάθε στιγμή στρώμα της, καί οί διανοούμενοι εκπρόσωποι τους. Μέ άλλα λόγια, τό θέμα ήταν κάτω άπό ποιά « ήγεμονία » θά άγωνι-ζόταν στον πολιτικό στίβο ή άγροτιά, καί ετσι τό είδαν καί οί γιακωβίνοι καί ό Λένιν, άλλά καί ό ίδιος ό Γκράμσι.

Ή διαφορά άνάμεσα στό « γιακωβινισμό » τοϋ Γκράμσι καί τοΰ Λένιν είναι ότι ό Λένιν τόν ενσωματώνει κυρίως στόν κορμό τοΰ έπαναστατικοΰ Κόμματος, ενώ ό Γκράμσι τόν χρησιμοποιεί ισό-τιμα τόσο στό ιστορικό μέρος τοΰ προγράμματος τοΰ Κόμματος-

'Ηγεμόνα όσο καί στά καθήκοντα, στήν οργανωτική συγκρότηση καί στόν τρόπο λειτουργίας τοΰ Κόμματος.

6. Ή τρίμερης σύνθεση τον Κόμματος

Γιά νά ύπάρξει ένα κόμμα πού στοχεύει στή δημιουργία μιας νέου τύπου έξουσίας, πρέπει, πρώτα άπ' όλα, νά είναι ιστορικά « άναγ-καϊο ». Γιά τόν Γκράμσι, αύτη ή ιστορική άναγκαιότητα ύπαρξης τοΰ κόμματος σημαίνει οτι « οί συνθήκες τοΰ " θριάμβου " του, της άφευκτης μετατροπής του σέ Κράτος, έχουν άρχίσει τουλάχιστον νά διαμορφώνονται καί έπιτρέπουν τήν πρόβλεψη, φυσιολογικά, της μελλοντικής τους άνάπτυξης » (Textes, σ. 295). 66

Γιά τή φυσιολογική άνάπτυξη τοΰ κόμματος ό Γκράμσι θεωρεί άπαραίτητη τή σύγκλιση τριών στοιχείων. Τό πρώτο, ή κομματική « βάση » δέν είναι παρά

ένα διάχυτο στοιχείο άπό κοινούς, μέσους άνθρώπους, πού μέ τή


συμμετοχή τους συνεισφέρουν τήν πειθαρχία τους, τήν πίστη τους, όχι όμως τό πνεϋμα τής δημιουργίας καί τής υψηλής οργάνωσης. Είναι αλήθεια οτι χωρίς αύτούς τό κόμμα δέν θά υπήρχε, άλλά είναι έπίσης άλήθεια ότι τό κόμμα δέν θά υπήρχε « αποκλειστι-κά » μ' αύτούς. 'Αποτελούν μιά δύναμη στό βαθμό πού ύπάρχουν οί άνθρωποι πού τούς συγκεντρώνουν, τούς οργανώνουν, τούς πει-θαρχούν. "Αν έλειπε αύτή ή συνεκτική δύναμη, θά σκόρπιζαν, θά χάνονταν σέ άδύναμο κονιορτό.

(άπ.)

"Αν ή βάση είναι τά « μέλη », κυριολεκτικά καί μεταφορικά, τοΰ κόμματος, τό δεύτερο στοιχείο είναι ό « έγκέφαλός » του, είναι

τό κύριο συνεκτικό στοιχείο πού συγκεντρώνει σέ έθνικό επίπεδο, πού κάνει άποτελεσματικό καί ισχυρό ένα σύνολο δυνάμεων πού, άν άφήνονταν μόνες, θά ήταν ένα μηδέν. Αύτό τό στοιχείο είναι προικισμένο μέ μεγάλη συνεκτική δύναμη, πού συγκεντρώνει καί πειθαρχεί καί ( . . . ) έφευρίσκει. ( . . . ) Είναι έπίσης βέβαιο ότι μόνο του αύτό τό στοιχείο δέν θά συγκροτοΰσε τό κόμμα, ώστόσο θά τό διαμόρφωνε περισσότερο άπό ό,τι τό πρώτο στοιχείο. Γί-νεται λόγος γιά άξιωματικούς χωρίς στρατό, άλλά στήν πραγμα-τικότητα είναι πιο εύκολο νά φτιάξεις έναν στρατό παρά νά φτιά-ξεις άξιωματικούς. Ή άλήθεια είναι οτι ένας στρατός μπορεί νά καταστραφεί άν λείψουν οί άξιωματικοί, ένώ ή ύπαρξη μιας ομά-δας άξιωματικών πού συνεννοούνται, πού συμφωνοΰν μεταξύ τους, πού τούς ένώνουν κοινοί σκοποί, δέν άργοΰν νά συγκροτήσουν έναν στρατό εκεί πού τίποτα δέν ύπάρχει.

(άπ., σ. 296)

"Οσα λέγονται γιά « στρατό » καί « άξιωματικούς » έχουν καί πάλι νά κάνουν μέ τίς συνθήκες της παρανομίας κάτω άπό τό καθεστώς τοΰ Μουσσολίνι. Ό Γκράμσι ήθελε νά πει ότι λίγα στελέχη θά μπορούσαν νά συγκροτήσουν καί νά κρατήσουν κάποιες όργανωμέ-

2ΙΟ ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ο» ΑΙΩΝΑ;

νες δυνάμεις, έκεΐ πού είχαν διαλυθεί τά πάντα, ένώ άπλοί άνθρω-ποι, χωρίς οργανωτική πείρα καί ικανότητες δέν θά μπορούσαν νά συνενωθοΰν γιά νά σχηματίσουν οργανωμένη δύναμη άπό τό τίπο-τα. 67 Άλλά τό οργανωτικό του σχήμα δέν άφορα μόνο τίς συνθήκες τών φασιστικών διωγμών. Είναι ένα σχήμα πού παραμένει πιστό στόν τύπο τοΰ « μπολσεβίκικου κόμματος », όπως διαμορφώθηκε θεωρητικά καί πρακτικά άπό τόν Λένιν καί όπως διεθνοποιήθηκε άπό τήν Γ ' Διεθνή.

Τέλος, τό τρίτο στοιχείο τοΰ κόμματος, τό ένδιάμεσο, συνδέει τά δύο πρώτα στοιχεία, τά φέρνει σέ έπαφή οχι μόνο « φυσική », άλλά καί ήθική καί 7Γνευματική. Ή άποτελεσματικότητα ένός κόμματος έξαρταται άπό τή σωστή καί « καθορισμένη » άναλογία άνάμεσα στά τρία στοιχεία. Τό τρίτο στοιχείο, μέ άλλα λόγια, παίζει τό ρόλο τοΰ « ιμάντα μεταβίβασης » τών εντολών τοΰ δεύτερου στοιχείου, τοΰ καθοδηγητικού στρώματος, προς τό πρώτο στοιχείο, τή βάση, άπό τήν όποία, όπως είδαμε, ό Γκράμσι δέν ζητάει παρά πίστη καί πειθαρχία.

Πώς έννοεΐ τήν πειθαρχία ό Γκράμσι; Τήν έρώτηση θέτει ό ίδιος, καί ή άπάντηση πού δίνει βρίσκεται στή γραμμή τοΰ « κόμ-ματος νέου τύπου » όπως οριζόταν άπό τόν Λένιν. Πειθαρχία κατά τόν Γκράμσι είναι « ή συνεχής καί διαρκής σχέση άνάμεσα σέ κυβερνώντες καί κυβερνωμένους, πού πραγματοποιούν μιά συλλο-γική βούληση ». Πειθαρχία γιά τόν Λένιν ήταν ή έξουσία τών άνώ-τερων οργάνων πάνω στά κατώτερα. ' Η κάποια διαφορά στή δια-τύπωση δέν άλλάζει τήν ούσία, πού είναι ή ιεραρχική δομή τοΰ κόμματος, μέ έσωτερική ζωή πού στηρίζει σχέσεις έξουσίας καί στηρίζεται σ' αύτές.

Γιά τόν Λένιν, ή πειθαρχία ήταν « συνειδητή » καί « σιδερένια ». Γιά τόν Γκράμσι ή πειθαρχία σημαίνει « άφοσίωση » τής έντολής πού πρέπει νά έκτελεστεΐ: ή πειθαρχία δέν πρέπει νά έχει τήν έννοια « τής παθητικής καί τεμπέλικης άποδοχής τών διαταγών », δέν πρέπει νά είναι ή « μηχανική έκτέλεση ένός παραγγέλματος »


(πού ωστόσο κι αύτό μπορεί να συμβεί « σέ ορισμένες περιπτώ-σεις », π.χ., στη διάρκεια της έκτέλεσης μιας πράξης πού έχει ήδη « άποφασιστεϊ καί ξεκινήσει » ) , άλλά πρέπει νά νοείται σάν « συν-ειδητή καί διαυγής άφομοίωση της έντολής πού πρόκειται νά εκτε-λεσθεί ».

Βέβαια ή « άφομοίωση » δέν μπορεί νά θεωρηθεί « δικαίωμα » άλλά μάλλον ύπάγεται στίς « ύποχρεώσεις » ένός κομματικού μέ-λους, καί ή άλλαγή τής διατύπωσης δέν άλλάζει κι έδώ τήν ούσία, πού είναι ή ταύτιση μέ τή « συνειδητή » πειθαρχία τοΰ Λένιν. Παρ' όλα αυτά, ή υιοθέτηση ένός έστω καί φραστικά τροποποιημένου όρου δημιουργεί στόν Γκράμσι προβλήματα πού έπιχειρεΐ νά τά λύσει - καί ή λύση του περιπλέκει άκόμη περισσότερο τά πράγμα-τα : ή πειθαρχία, λέει, « δέν έκμηδενίζει τήν προσωπικότητα μέ τήν οργανική έννοια », άπλώς περιορίζει τήν αύθαιρεσία καί τήν άνεύ-θυνη παρορμητικότητα, άκόμη καί τή ματαιοδοξία (ο.π., σ. 299).

Γιά νά εξηγήσει σαφέστερα τόν τρόπο μέ τόν όποιο διασώζεται ή « προσωπικότητα » σέ συνθήκες άφομοιωτικής πειθαρχίας, προσ-φεύγει στό θρησκευτικό δόγμα τής « predestination », της προκα-θορισμένης σωτηρίας κάποιων εκλεκτών τοΰ θεοΰ, τό όποιο ώστόσο δέν άναιρεϊ τήν « έλευθερία της βουλήσεως » όπως ή καθολική έκ-κλησία τήν έννοεΐ: ή έλευθερία τής βουλήσεως βρίσκεται στήν « εκούσια » άποδοχή τής θείας θέλησης. Μέ άλλα λόγια, ή έλευθε-ρία τής βουλήσεως συνίσταται στο νά υποταχτείς μέ τή θέλησή σου σ' αύτό άπό τό όποιο δέν μπορείς νά ξεφύγεις ούτε μπορείς νά τοΰ άντιταχθεΐς. Αύτά, μέ όρους θρησκευτικούς. Πώς μεταφράζονται στήν πολιτική ορολογία; Ό Γκράμσι ύποχρεώνεται άπό τίς ίδιες τίς μείζονες προτάσεις του νά άκολουθήσει τή λογική σειρά τών συλλογισμών του γιά νά φτάσει στό πολιτικό ύποκατάστατο της θείας θέλησης:

Ή πειθαρχία, επομένως, δέν έκμηδενίζει ούτε τήν προσωπικότη-τα ούτε τήν έλευθερία: τό ζήτημα « της προσωπικότητας καί της


ελευθερίας » δέν τίθεται άπό τήν ύπαρξη τής πειθαρχίας. Τίθεται στό επίπεδο « τής προέλευσης τής έξουσίας πού άπαιτεΐ τήν πει-θαρχία ». 'Άν αύτή ή άρχή είναι « δημοκρατική », δηλαδή άν ή έξουσία είναι μιά εξειδικευμένη τεχνική λειτουργία και οχι κάτι «αύθαίρετο » ή μία έξωθεν καί εξωτερική ύποχρέωση, τότε ή πειθαρχία είναι ένα άναγκαϊο στοιχείο τής δημοκρατικής τάξης, τής έλευθερίας. Μιλάμε γιά έξειδικευμένη τεχνική λειτουργία όταν ή έξουσία άσκεϊται σέ μιά ομάδα κοινωνικά (ή εθνικά) ομοιογενή. "Οταν άσκεϊται άπό μιά ομάδα σέ μιά άλλη ομάδα, ή πειθαρχία θά είναι αύτονομία καί έλευθερία γιά τήν πρώτη ομάδα, όχι όμως καί γιά τή δεύτερη.

(άπ., σ. 299)

Θά μπορούσε νά σταθεί κανείς στά δύο σημεία αύτής τής θέσης, πού άφήνει άπροσδιόριστα ό Γκράμσι: στήν έξουσία ώς « έξειδι-κευμένη τεχνική λειτουργία », πού διαθέτει τό στοιχείο τής δημο-κρατικότητας καί στό δικαίωμα τής έξουσίας νά άπαιτεΐ τήν πει-θαρχία όταν άσκεϊται σέ « κοινωνικά ή έθνικά ομοιογενή » ομάδα, άλλά αύτό θά άποτελούσε θέμα άλλης, ειδικής μελέτης, ή καί οχι μόνο μιας μελέτης.

Σημασία έδώ έχουν τά κριτήρια μέ τά όποια ό Γκράμσι προσ-διορίζει τόν « προοδευτικό » ή τόν « άντιδραστικό » χαρακτήρα ένός κόμματος, μιά πού άποδέχεται τόσο τό δικαίωμα τοΰ κόμματος νά έπιβάλλει τήν 7τειθαρχία όσο καί τήν «άστυνομική» λειτουργία ένός κόμματος είτε είναι στήν έξουσία ειτε όχι. Τό δικαίωμα « ά-στυνόμευσης » ορίζεται ώς «κηδεμονία ορισμένης πολιτικής καί νομικής τάξης » . ' Η κηδεμονία-άστυνόμευση είναι « προοδευτική » ή ((άντιδραστική » μέ τά κριτήρια, άπλώς, της ταξικότητας καί τής ιστορικής άναγκαιότητας:

Είναι προοδευτική όταν τείνει νά συγκρατήσει στήν τροχιά τής νομιμότητας τίς άντιδραστικές άπαλλοτριωμένες δυνάμεις καί νά


ανυψώσει στο επίπεδο της νέας νομιμότητας τίς καθυστερημένες μάζες. Είναι αντιδραστική όταν τείνει να πιέσει τίς ζωντανές δυ-νάμεις της ιστορίας καί νά συντηρήσει μιά ξεπερασμένη, άντι-ιστορική νομιμότητα, που έγινε έξωγενής.

(Textes, σ. 2 9 8 )

Πρόκειται γιά μιά περιφραστική (γιά τους γνωστούς λόγους της συνωμοτικότητας πού ήταν ύποχρεωμένος νά τηρεί ό φυλακισμένος Γκράμσι) διατύπωση της κλασικής έννοιας της « δικτατορίας τοΰ προλεταριάτου », καί μάλιστα μέ τήν έκχώρηση τής έξουσίας της τάξης, τοΰ προλεταριάτου, στό « κόμμα τοΰ προλεταριάτου ». 'Ωσ-τόσο, είναι ζήτημα άν ή σταλινική κριτική θά άποδεχόταν άνεπι-φύλακτα τίς διατυπώσεις τοΰ Γκράμσι γιά « άστυνόμευση-κηδε-μονία », καί γιά άστυνόμευση πού άσκεϊται γιά νά « συγκρατήσει » στήν τροχιά της νέας, της επαναστατικής νομιμότητας τίς άντιδρα-στικές δυνάμεις πού έχουν πλέον άπαλλοτριωθεΐ άπό τήν ιδιοκτη-σία τους στά μέσα παραγωγής καί άπό τήν έξουσία - καί δέν θέτει ώς όρο τήν έξαφάνισή τους.

Πολύ εύγλωττη, άλλά καί μάλλον αιρετική γιά τά σταλινικά κριτήρια τής έποχής του, είναι ή θέση του ότι καί ό τρόπος λει-τουργίας ένός κόμματος παρέχει τά κριτήρια τής διάκρισης σέ κόμμα δημοκρατικό ή άντιδραστικό:

"Οταν τό κόμμα είναι προοδευτικό, λειτουργεί« δημοκρατικά » ( μ έ τήν έννοια τοΰ δημοκρατικοΰ συγκεντρωτισμού), όταν τό κόμμα είναι άντιδραστικό, λειτουργεί « γραφειοκρατικά » (μέ τήν έννοια τοΰ γραφειοκρατικοΰ συγκεντρωτισμού). Σ ' αύτήν τήν τελευταία περίπτωση, τό κόμμα δέν είναι παρά ένας άπλός έκτελεστής, πού δέν άποφασίζει: τότε είναι, μέ τεχνικούς όρους, ένα άστυνομικό οργανο καί ή ονομασία του τοΰ « πολιτικοΰ κόμματος » είναι άπλή μεταφορά μυθολογικοΰ χαρακτήρα.

(άπ., σ. 298)


Γραμμένες τό 1932-33 αυτές οί θέσεις θά μπορούσαν άνετα νά θε-ωρηθούν ώς μία πρώτη άπόπειρα κριτικής στό σταλινισμό καί στη μετατρο7τη τοΰ « δημοκρατικού συγκεντρωτισμού » σέ « γραφειο-κρατικό συγκεντρωτισμό ». Δέν έζησε άρκετά γιά νά δει καθαρό-τερα μέ ποιά μέσα καί μέ ποιές μεθόδους ό δημοκρατικός συγκεν-τρωτισμός μετατρέπεται σέ γραφειοκρατικό συγκεντρωτισμό, τό κόμμα μετατρέπεται σέ άστυνομικό οργανο, ή ονομασία του μένει κενή άπό τό περιεχόμενο της καί μετατρέπεται σέ « άπλή μεταφορά μυθολογικού χαρακτήρα». Ή διατύπωσή του, πού δέν θεωρεί έξ όρισμοΰ « προοδευτικό » ένα κόμμα μόνο καί μόνο έπειδή αύτοπροσ-διορίζεται ώς κόμμα « τής έργατικής τάξης » ή ώς κόμμα « πιστό στά κομμουνιστικά ιδεώδη», άλλά θέτει ώς κριτήριο τόν τρόπο οργάνωσης καί λειτουργίας του, είναι ήδη μιά κριτική τοποθέτηση.

Ό Γκράμσι, μέσα άπό τά γραπτά του, φαίνεται σάν ένας άγω-νιστής πού έκανε σέ όλη τήν κομματική του ζωή μιά -συχνά πολύ όρατή- προσπάθεια νά συμβιβάσει τίς ύποχρεώσεις του καί τήν πειθαρχία του προς τήν Γ ' Διεθνή καί προς τό ΚΚΣΕ, τό Κόμμα πού ενσάρκωνε, τότε, τό « πραγματοποιημένο » όραμα τοΰ σοσια-λισμού, μέ τήν τεράστια κουλτούρα του, πού άλλα τοΰ ύπαγόρευε.

7. Πρώτη φωνη διαμαρτυρίας

Γιά νά κλείσουμε τό κεφάλαιο γιά τόν Γκράμσι καί γιά τόν τρόπο μέ τόν όποιο θέλησε νά ένσωματώσει στήν ιταλική μαρξιστική σκέψη τίς ξένες προσμείξεις -ειδικότερα τόν Μακιαβέλλι καί τό γιακωβινισμό- έρμηνεύοντάς τες μέ τρόπο διαφορετικό άπό τόν τρόπο μέ τόν όποιο κληρονομήθηκαν άπό τή ρωσική έπαναστατική παράδοση τοΰ 19ου αιώνα, πρέπει νά άναφέρουμε μερικά δείγματα άπό τήν προσπάθειά του νά πετύχει τόν δύσκολο συμβιβασμό πού ή έποχή του καί ή τοποθέτησή του τοΰ έπιβάλλανε.

Δέν είναι τυχαίο οτι ή πρώτη, πολύ τολμηρή γιά τήν έποχή,


ανοιχτή έκδήλωσή του μπροστά στις άντιφάσεις πού άρχισε νά διαπιστώνει στήν κομματική ζωή τής ΕΣΣΔ ήταν ή διαμαρτυρία του προς τήν Κ.Ε. τοϋ ΚΚΣΕ, όταν ή μάχη Στάλιν καί άντιπολίτευ-σης Τρότσκι - Ζηνόβιεφ - Κάμενεφ έφτανε στό κορύφωμά της κα-θώς πλησίαζε ή σύγκληση τής 15ης Συνδιάσκεψης τοΰ ΚΚΣΕ (συν-ήλθε τόν Γενάρη τοϋ 1927). Ό Γκράμσι, πού άγωνιοΰσε μπροστά στόν κίνδυνο νά οδηγήσει στή διάσπαση ή οξύτατη διαμάχη, έγρα-ψε (στις 14.10.1926, ένα μήνα πριν άπό τή σύλληψή του) τήν ιστο-ρική έπιστολή πού μετέφερε καί παρέδωσε στήν Κ.Ε. του ΚΚΣΕ έκ μέρους τοϋ Π.Γ. τοϋ Ίταλικοΰ Κ.Κ. ό Τολιάτι.

Στήν έπιστολή αύτή ό Γκράμσι τόνιζε ότι: α) ώς τότε ή οξύτατη πολεμική πού άναπτυσσόταν τίς παραμονές τής σύγκλησης κάθε κομματικού σώματος στήν ΕΣΣΔ δέν άπειλοϋσε τήν ένότητα τοΰ κόμματος, άντίθετα, χάρη σ' αύτές τίς έντονες συζητήσεις «τό κόμμα ενίσχυε τήν ιδεολογική καί οργανωτική όμοιογένειά του », β ) τήν ώρα έκείνη, παραμονές της 15ης Συνδιάσκεψης, « δέν έχουμε πιά τήν ίδια σιγουριά, ή άγωνία μας συνέχει », κι αύτή ή άγωνία οδηγεί στή διαπίστωση ότι « ή σοβαρότητα τής πολεμικής στούς κόλπους τοΰ Κ.Κ. τής ΕΣΣΔ άπαιτεΐ τήν παρέμβαση τών άδελφών κομμάτων ». Τή σοβαρότητα της κατάστασης τότε τήν έβλεπε στό γεγονός οτι

σήμερα βλέπουμε νά συντελείται καί νά βαθαίνει ένα σχίσμα μέσα στήν κεντρική λενινιστική ομάδα, πού ύπήρξε πάντα ό διευθυντι-κός πυρήνας τοΰ κόμματος καί τής Διεθνοΰς.

(Textes, σ . 8 4 )

Πιστός στήν άρχή της ύποταγής της μειοψηφίας στήν πλειοψηφία, καλεί τήν άντιπολίτευση νά άποδεχτεΐ τίς βασικές αρχές τής επα-ναστατικής κομματικής πειθαρχίας, νά μήν ξεπεράσει στήν πολε-μική καί στήν πάλη της τά όρια καί της « τυπικής δημοκρατίας ».

Άλλά, άπό τήν άλλη πλευρά, τονίζει ότι οί μάζες τών έργαζομένων


και τά Κ.Κ. « δέν μπορούν νά καταλάβουν » ούτε το περιεχόμενο της διαπάλης πού συντελείται στην ΕΣΣΔ ούτε τη βιαιότητα μέ την όποία διεξάγεται - κι αύτό, ύπογραμμίζει, οχι μόνο στίς χώρες όπου ή πληροφόρηση είναι έλεύθερη, άλλά καί στίς χώρες τών φα-σιστικών άπαγορεύσεων, όπως ήταν ή 'Ιταλία, όπου τά δικαστήρια είχαν άπαγορεύσει καί κατάσχει « τά έργα του Τρότσκι, τού Λένιν, τοϋ Στάλιν, τοΰ Ζηνόβιεφ καί, πρόσφατα, τό Κομμουνιστικό Μα-νιφέστο ». Αύτή ή ύπογράμμιση ότι όλα αυτά τά έργα θεωρούνταν έξίσου έπικίνδυνα άπό τό φασιστικό καθεστώς σίγουρα θά δυσα-ρέστησε τούς κυριότερους άποδέκτες της έπιστολής Γκράμσι.

Διακηρύσσοντας τή συμφωνία τοΰ Ι.Κ.Κ. μέ τίς θέσεις τής πλειοψηφίας της Κ.Ε. τοΰ ΚΚΣΕ καί έπιρρίπτοντας τό βάρος τών εύθυνών στήν άντιπολίτευση, ό Γκράμσι δηλώνει τολμηρά τή δια-φωνία του, πού είναι διαφωνία τοΰ Π.Γ. τοΰ Ι.Κ.Κ., μέ κάθε μεθό-δευση εξόντωσης τής άντιπολίτευσης.

Ή ένότητα καί ή πειθαρχία δέν θά έπρεπε νά έφαρμοστοΰν μέ τρόπο μηχανιστικό καί κατασταλτικό. Πρέπει νά είναι ή έκφραση μιας ειλικρινούς συναίνεσης, όχι ή συναίνεση μιας άντίπαλης ο-μάδας αιχμάλωτης ή πολιορκημένης πού δέν ονειρεύεται παρά πώς νά δραπετεύσει καί νά διαφύγει. ( . . . ) Οί σύντροφοι Ζηνό-βιεφ, Τρότσκι καί Κάμενεφ συνέβαλαν κατά πολύ στήν έπανα-στατική μας διαπαιδαγώγηση, κάποτε μας διόρθωσαν μέ μεγάλη αύστηρότητα, ήταν άνάμεσα στούς δασκάλους μας. 'Απευθυνόμα-στε ειδικότερα σ' αύτούς ώς κυριότερους ύπεύθυνους γιά τή ση-μερινή κατάσταση, γιατί θέλουμε νά είμαστε βέβαιοι ότι ή πλειο-ψηφία της κεντρικής Επιτροπής τοΰ Κομμουνιστικού Κόμματος τής ΕΣΣΔ δέν έπιδιώκει νά καταγάγει συντριπτική νίκη σ' αύτήν τήν πάλη καί δέν έχει τήν πρόθεση νά προσφύγει σέ έσχατα μέτρα.

Ή ένότητα τοΰ άδελφοΰ κόμματος της Ρωσίας είναι άναγκαία γιά τήν άνάπτυξη καί τόν θρίαμβο τών παγκόσμιων έπαναστατικών δυνάμεων. ( . . . ) Οί συνέπειες ένός λάθους άπό ένα ένωμένο κόμμα


εύκολα ξεπερνιούνται. Οΐ συνέπειες ένός σχίσματος ή μιας κα-τάστασης πού συντηρεί ένα λανθάνον σχίσμα μπορεί να είναι ανεπανόρθωτες καί θανατηφόρες.

(ό'π., σ. 91)

Αύτη ή φωνή πού έρχεται άπό τόσο μακριά στό χρόνο ποτέ δέν ήταν τόσο δικαιωμένη όσο σήμερα - όταν ή διάλυση αύτού πού ήταν ό « ύπαρκτός σοσιαλισμός » άπαιτεΐ άπό τούς κομμουνιστές μιά ά-διάκοπη προσπάθεια γιά τήν άναζήτηση -καί τήν άνεύρεση- της ιστορικής άλήθειας. Μέ τόν Γκράμσι έχουμε μιά άκόμη, ίσως τήν πιο δραματική, φάση της ρωσοευρωπαϊκής ιδεολογικής άντιπαρά-θεσης. Δέν μπορεί νά μιλήσει πιά κανείς γιά ιδεολογικό πόλεμο, τήν ώρα πού θριαμβεύει ή σταλινική ειρήνη, μέ τήν εξόντωση της τελευταίας άντιπολίτευσης, μπορεί όμως νά μιλήσει γιά άντιπα-ράθεση πού έχει τά χαρακτηριστικά ένός « ψυχρού πολέμου ».

Ή δραματικότητά της έμφανίζεται στά κείμενα τοΰ Γκράμσι, πριν καί κατά τή φυλάκισή του, μέ τήν έσωτερική σύγκρουση πού εκφράζουν: άπό τό ένα μέρος είναι ό Γκράμσι-συνεπής λενινιστής, πιστός στά ιδεολογικά καί οργανωτικά σχήματα πού διαμορφώ-θηκαν άπό τούς Ρώσους έπαναστάτες τοΰ 20οΰ αιώνα, κι άπό τό άλλο μέρος είναι ό Γκράμσι Εύρωπαΐος διανοούμενος-μαρξιστής, πού δέν μπορεί νά κατανοήσει ούτε νά άποδεχτεΐ άκριτα τήν πρα-κτική τοΰ Στάλιν καί τά ιδεολογήματα πάνω στά όποια πάει νά τή στηρίξει.

Ό Γκράμσι, ήγέτης ένός μεταοκτωβριανοΰ Κομμουνιστικού Κόμματος καί μέλος τής 'Εκτελεστικής 'Επιτροπής της Γ ' Διε-θνοΰς, δέν είναι καί δέν μπορεί νά είναι ένας μαχητής όπως ή Ρόζα Λούξεμπουργκ, άλλά δέν είναι καί δέν μπορεί νά είναι ένας « πι-στός » τοΰ σταλινισμού. Μπροστά στις μεθόδους τοΰ Στάλιν γιά τήν εξόντωση τών έσωκομματικών άντιπάλων του δέν μπορεί νά σω-πάσει ούτε νά συμβιβαστεί. 'Αποδέχεται τίς άπόψεις τής « πλειο-ψηφίας » τοΰ ΚΚΣΕ, δηλαδή τοΰ Στάλιν, ώς όρθές, άλλά άρνεϊται νά


δει τούς παλιούς « δασκάλους » του να μεταμορφώνονται σέ προ-δότες. Δέχεται τή λογική τής άντιπαράθεσης άπόψεων μέσα στό κόμμα, όπως ό Λένιν τή δεχόταν και τήν έφάρμοζε - ώς ιδεολογική άντιπαράθεση, πού πρέπει να διεξάγεται μέ ιδεολογικά όπλα (ή κριτική του στόν Μπουχάριν τό έπιβεβαιώνει), καί άρνεϊται τή σταλινική λογική τών σχισμάτων, τών διασπάσεων, τής λάσπης καί τής εξόντωσης.

Μέ τήν ίδια λογική δέχεται καί τίς μή μαρξιστικές προσμείξεις : ό Μακιαβέλλι, ό γιακωβινισμός, άκόμη καί ό μπλανκισμός έχουν τό μερίδιο τους στή σκέψη καί στήν πρακτική του, άλλά μένουν έξω οί έρμηνεΐες πού τούς έδωσε ό ρωσικός 19ος αιώνας καί ό τρόπος πού τίς προσέλαβε ό σταλινισμός μαζί μέ τό φορτίο τοΰ « έπανα-στατικοΰ ίησουιτισμοΰ » τους.

Φυλακισμένος, άρρωστος, συχνά μέ μαρτυρικές κρίσεις της άρρώστιας του, ό Γκράμσι ειχε τελικά τήν τύχη νά πεθάνει νωρίς.

"Αν ζούσε, άν έπαιρνε μέρος στή ζωή τοΰ Ι.Κ.Κ. καί τής Διεθνοΰς, ίσως οί άντιφάσεις του θά λύνονταν μέ τόν έναν ή τόν άλλο τρόπο.

'Ωστόσο, στή σύντομη ζωή του καί μέσα άπό τά γραπτά του, κα-τόρθωσε νά δημιουργήσει -γιά νά χρησιμοποιήσουμε έναν δικό του όρο- μιά «συλλογική βούληση», οχι « έθνική-λαϊκή » όπως τήν ονειρευόταν, άλλά τουλάχιστον, μέσα στό ίδιο του τό κόμμα -πού συνέχισε νά άντιδρα στόν σταλινισμό καί στόν μπρεζνιεφισμό μέ τή δική του μέθοδο, τοΰ ψυχροΰ πολέμου.

Ε Π Ι Λ Ο Γ Ο Σ

Άπό τήν Κομμούνα ώς τόν Γκράμσι, ό δρόμος ήταν αρκετά μακρύς. Πιστεύω, ώστόσο, ότι τόν άκολούθησα χωρίς νά λησμονήσω -παρ' όλες τίς στροφές καί τίς άτραπούς πού εμφανίζονταν κάθε τόσο-ότι τό « σημείο έκκίνησης » ήταν καί τό τέρμα του:

Ή Κομμούνα ήταν ή μεγάλη πρόκληση τοϋ 19ου αιώνα προς τά επαναστατικά κινήματα τοϋ 20οΰ αιώνα. Ποιά ήταν ή άπάντησή τους σ' αύτήν τήν πρόκληση; Ή άναζήτηση της άπάντησης πού δόθηκε είναι τό θέμα αύτοΰ τοϋ βιβλίου. Σήμερα ύπάρχουν πιά όλα τά δεδομένα, αύτά πού δίνει ή πράξη -κριτήριο άκαταμάχητο πά-σης άλήθειας καθώς συνηθίζουμε νά λέμε-, κι ή πράξη άποδείχητ-κε θλιβερή. Ή κατάρρευση ολόκληρου τοΰ συστήματος τοΰ « ύπάρ-ξαντος σοσιαλισμοΰ » περιέχει ολόκληρη τήν άπάντηση πού ζητά-με. Παρ' ολα αύτά, ή άνεύρεσή της είναι ύπόθεση έξαιρετικά δύσ-κολη καί έπίπονη.

Ή εύκολη λύση είναι αύτή πού άρπαξαν στόν άέρα οί έραστές τοΰ καπιταλισμοΰ: τήν ήττα τοΰ « κομμουνισμοΰ », τήν ήττα τοΰ « μαρ-ξισμοΰ » καί τό θρίαμβο τοΰ οικονομικού « φιλελευθερισμού » βλέ-πουν στήν κατάρρευση. 'Εξίσου εύκολη λύση είναι αύτή πού προ-βάλλεται άπό τήν διαμετρικά άντίθετη πλευρά, άπό τούς έραστές τοΰ « σοσιαλισμοΰ » όπως διαμορφώθηκε άπό τό σταλινικό σύστη-μα : γ ι ' αύτούς ή κατάρρευση τοΰ ύπάρξαντος « σοσιαλισμού » δέν οφείλεται σέ κάποιες έσωτερικές νομοτέλειες, σέ εσωτερικά αίτια, ήρθε « άπ' έξω », άπό τούς « προδότες » πού έκαναν τήν « περε-στρόικα » γιά νά καταστρέψουν τίς « κατακτήσεις » τών σοβιετι-κών λαών (καί τών λαών της Ρουμανίας, τής Βουλγαρίας, της

2·9


'Αλβανίας κλπ.), επομένως ή θεραπεία βρίσκεται στήν επάνοδο τοϋ συστήματος της « δικτατορίας τοΰ προλεταριάτου » στή σταλινική του έκδοχή. Οί άνθρωποι αυτοί άναζητοΰνε τους « αίτιους » κι οχι τά « αίτια », χωρίς νά συνειδητοποιούν πόσο άντιμαρξιστική είναι αύτή τους ή άναζήτηση.

Χιλιετίες μας χωρίζουν άπό τόν καιρό πού ένας Δημόκριτος μπορούσε νά διδάσκει πώς είναι προτιμότερο νά βρεις ένα αίτιο παρά νά γίνεις βασιλιάς τών Περσών. Άλλά μόλις έκατόν πενήντα χρόνια μας χωρίζουν άπό τόν Μάρξ όταν έγραφε, γιά τήν πτώση τοΰ άρχαίου κόσμου: « "Οσο τό άρχαϊο σύστημα, ώς ύπαρκτή παγ-κόσμια τάξη, πάλευε έναντίον ένός κόσμου πού μόλις γεννιόταν, έπεφτε σέ πλάνη ιστορική κι όχι άτομική. Γ ι ' αύτό ή πτώση του ήταν τραγική » ( « Συμβολή στήν Κριτική τής Φιλοσοφίας τοΰ Δ ι -καίου τοΰ Χέγκελ » , "Απαντα, τ. 3, σ. 178).

"Οταν, όμως, ή πτώση βρίσκεται στήν τελευταία της φάση καί έχει εξαντληθεί κάθε δυνατότητα γιά πάλη έναντίον τοΰ καινούρ-γιου πού επέρχεται, τότε ή τραγωδία δίνει τή θέση της στήν κω-μωδία: « Ή τελευταία φάση μιας παγκόσμιας ιστορικής μορφής είναι ή κωμωδία της. Οί θεοί της Ελλάδας, πού είχαν ήδη τραγικά καί θανάσιμα τραυματιστεί στόν Προμφέα Δεσμώτη τοΰ Αισχύ-λου, έμελλε νά πεθάνουν ξανά μέ κωμικό θάνατο στούς Διάλογους τοΰ Λουκιανού. Γιατί παίρνει αύτό τό δρόμο ή ιστορία; Γιά νά μπο-ρέσει ή άνθρωπότητα νά άποχωριστεΐ τό παρελθόν της χαρούμενα » (ο.π., σ. 179).

Ό Μάρξ δέν μποροΰσε νά προβλέψει πώς ένα σύστημα πού γεννήθηκε γιά νά σαρώσει τό παλιό, καί μάλιστα ένα σύστημα πού ισχυριζόταν πώς στοΰ Μάρξ τή θεωρία, στις δικές του ιστο-ρικές προβλέψεις στηριζόταν κι αύτές ύλοποιοΰσε, θά έπεφτε μέ έναν τρόπο πού δέν είναι ούτε τραγικός ούτε κωμικός. "Επεσε μ έ έναν τρόπο πού θά μποροΰσε νά χαρακτηριστεί « ειρωνικός ». Γιατί αύτό πού οικοδομήθηκε δέν ήταν ένα νέο κοινωνικό σύστημα προ-ορισμένο νά άντικαταστήσει τό παλιό καί παρακμασμένο, δέν ήταν

ΕΠΙΛΟΓΟΣ 221

ένα σοσιαλιστικό σύστημα πού ελευθέρωνε τόν άνθρωπο άπό τη μισθωτή δουλεία καί τοΰ άνοιγε τό δρόμο προς τόν κομμουνισμό, προς τήν πλήρη άνθρώπινη όλοκλήρωσή του. ΤΗταν ενα άρχαϊκό άσιατικό σύστημα πού τήν πιο « μοντέρνα » εκδοχή του μπορεί νά τή βρει κανείς στήν πλατωνική Πολιτεία. Κι ή 'Ιστορία τό τιμώ-ρησε εξαντλώντας πάνω του τήν πιο σκληρή ειρωνεία της.

Αύτό είναι τό άποτέλεσμα, καί τό άποτέλεσμα περιέχει τίς αιτίες άλλά δέν τίς δηλώνει. Χρειάζεται πολλή δουλειά, πολύ βαθύ σκά-ψιμο γιά νά φτάσει κανείς ώς αύτές - γιά νά βρει πώς, μέ ποιές άνομες διασταυρώσεις, μιά μεγάλη έπανάσταση οδηγήθηκε στήν τερατογένεση μιας έξουσίας μέ άρχαικά χαρακτηριστικά, μέ κά-στες, ιερατεία, μέ διοικητική καί στρατιωτική γραφειοκρατία πού θά τή ζήλευε ή άρχαία Κίνα, μέ έναν βασιλιά-θεό, παντογνώστη, πανίσχυρο καί παν-τιμωρό στήν κορυφή. Καί κάτω, στή « βάση » , ή καλύτερα στό περιθώριο της κοινωνίας, ένα προλεταριάτο πού στό ονομά του ήτανε βαφτισμένη ή έξουσία, ένώ τό ίδιο ζοΰσε στερημένο άπό κάθε δικαίωμα άνάμειξης στά κοινά, μέ μοναδικό του δικαίωμα νά παραμένει ύποταγμένο στή μισθωτή δουλεία μέ όλα τά δεινά της, πού ονομαζόταν μέ τό ψευδώνυμο τοΰ « σοσιαλισμού ».

"Αν δέν φτάσει ή έρευνα ώς τίς πραγματικές αιτίες, τότε θά μεί-νουμε καταδικασμένοι στήν άγνοια πού, γιά νά γυρίσουμε καί πά-λι στόν Μάρξ, « είναι ένας δαίμονας πού θά γίνει πρόξενος πολλών άκόμη τραγωδιών » σάν αύτές πού σημάδεψαν « τή μοίρα τών βα-σιλικών οίκων της Θήβας καί τών Μυκηνών ». Στό σταυροδρόμι άνάμεσα στή γνώση καί στήν άγνοια, ορόσημο άνάμεσα στό χτες καί στό αύριο, άνάμεσα στή διάψευση καί στήν ελπίδα, άλλά καί μέτρο τής « μαρξιστικότητας » τών « μαρξιστών » πού οργάνωσαν καί άσκησαν τή « δικτατορία τοΰ προλεταριάτου η στόν ύπάρξαντα σοσιαλισμό στέκεται ή Κομμούνα τοΰ 1871, ή έπαναστατική έξου-σία γιά τήν όποία ό Ένγκελς είπε πώς ήταν ή εικόνα τής « δικτα-τορίας τοΰ προλεταριάτου » όπως οί θεμελιωτές τοΰ έπιστημονικοΰ σοσιαλισμού τήν έννοοΰσαν.


Μέ « σημείο έκκίνησης » την Κομμούνα προσπάθησα νά δώ σ' αύτη τη δουλειά ποιές ξένες προς το μαρξισμό προσμείξεις άλλοίω-σαν το 7ΐνεΰμα καί το περιεχόμενο της έξουσίας πού οικοδομήθηκε πάνω στό μεγαλείο καί στίς θυσίες της Όχτωβριανής Έπανάστα-σης. Είναι μιά άναζήτηση πού την άρχισα έδώ καί πολλά χρόνια, καί θά μοΰ επιτραπεί νά άναφέρω τούς σταθμούς της:

Πρώτος σταθμός ήταν ή άναζήτηση τών « φιλοσοφικών τυηγών » του σταλινισμού ( Ό Πλάτωνας στην έποχή μας, 1980). Σ ' αύτό τό θέμα πιστεύω πώς βρίσκεται ή ρίζα όλων τών δεινών, γιατί σ' αύτό έχει συντελεσθεί όχι ή «άναθεώρηση», άπλώς, τού μαρξισμού άλλά ή πλήρης άνατρο7ΐή του. Ή φιλοσοφική βάση του, ό διαλεκτι-κός ύλισμός, ανατράπηκε καί τή θέση του 7ΐήρε ό μεταφυσικός ιδεαλισμός τοΰ Πλάτωνα. Γενικές έννοιες καί όροι πολιτικοί καί οργανωτικοί άπολυτοποιήθηκαν καί άνέβηκαν στά ούράνια ώς ά-πόλυτες καί άναλλοίωτες « ιδέες » προς τίς όποιες όφειλαν νά τεί-νουν τά έπίγεια « μιμήματά » τους: δικτατορία τοΰ προλεταριάτου (άπό όπου άπουσίαζε τό προλεταριάτο κι έμενε μόνη ή δικτατο-ρία ), κόμμα νέου τύπου, δημοκρατικός συγκεντρωτισμός (άπό ο-πού άπουσίαζε κάθε δημοκρατία, καί άποθεωνόταν ό συγκεντρω-τισμός ), καί πάνω άπ' ολα, ιδέα τών ιδεών καί άλήθεια τών άλη-θειών, ό μαρξισμός-λενινισμός (πού έφτασε κάποτε νά γίνει καί σταλινισμός), όλα αιώνια, άκίνητα στήν ολοκλήρωση καί στήν αύ-τάρκειά τους, άμετάβλητα. ΤΗταν ή φιλοσοφική καταστροφή τοΰ έπιστημονικοΰ σοσιαλισμού, πού πέτυχε ώς καί τό άκατόρθωτο: νά καθηλώσει στή μεταφυσική άκινησία τήν ιδια τή διαλεκτική, κλεί-νοντάς τη σέ τέσσερις « αρχές » άπό όπου άπουσίαζε ή έννοια της άέναης άλλαγής μέσα άπό τήν άρνηση τής άρνησης.

Δεύτερος σταθμός, οί άπόψεις τοΰ Μάρξ καί τοΰ Ένγκελς γιά τή δυνατότητα μιας « ρωσικής έπανάστασης » στηριγμένης στή ρω-σική ιστορική ιδιομορφία - τήν άγροτική κοινότητα, ή πάλη τους μέ τό ρωσικό πανσλαβισμό καί τό « μυστικισμό τής γης » τοΰ Χέρτσεν καί τών ναρόντνικων, ή είσοδος τοΰ μαρξισμού στήν τσαρική Ρω-

ΕΠΙΛΟΓΟΣ 223

σία μέ τον Πλεχάνοφ καί τον Λένιν, ώς τήν κατάπτωσή του μέ τον σταλινικό λαϊκισμό (Μύθος και ιδεολογία στή ρωσική έπανάστα-ση - 'Οδοιπορικό άπό τό ρωσικό άγροτικό λαϊκισμό στό λαϊκισμό τον Στάλιν, 1990).

Τρίτος σταθμός, ή έκμετάλλευση τοϋ Λένιν άπό τόν Στάλιν ( Ό Λένιν χωρίς λογοκρισία και εκτός μαυσωλείου, 1991). Στό πρώτο μέρος ή προσπάθειά μου είναι νά δείξω πώς ό Στάλιν « λογόκρινε » τόν Λένιν παρουσιάζοντας τίς κινήσεις καί τούς ελιγμούς τακτικής του ώς αιώνιες καί άναλλοίωτες άλήθειες, θεματοφύλακας τών ό-ποιων είχε αύτοδιοριστεϊ ό Στάλιν, αντλώντας άπό έναν πλαστο-γραφημένο καί μουμιοποιημένο Λένιν τό κύρος τής έξουσίας του. Στό δεύτερο μέρος γίνεται μιά κριτική άποτίμηση τοΰ οργανωτικού συγκεντρωτισμού τοΰ Λένιν, πού τελικά έδωσε τή δυνατότητα στόν Στάλιν νά γίνει άπόλυτος κύριος καί νομεύς της έξουσίας, καί μιά έκτεταμένη άναφορά στήν κριτική τής Ρόζας Λούξεμπουργκ γιά τό συγκεντρωτισμό στό Κόμμα καί γιά τό συγκεντρωτισμό στή « δι-κτατορία τοΰ προλεταριάτου ».

Τέταρτος σταθμός, αύτό τό βιβλίο, πού δέν πρόλαβε νά έκδοθεΐ μέσα στό 1991, καί πού πιστεύω πώς είναι τό τελευταίο σ' αύτήν τήν «τετραλογία τής άναζήτησης ». Κοινό στοιχείο τους είναι ή μεγάλη -ώς τήν ύπερβολή- χρήση παραθεμάτων (κοινώς « τσιτά-των » ) , άκριβώς επειδή τό περιεχόμενο τους θεωρείται, άκόμη καί τώρα, <( μή ορθόδοξο » άπό τούς πιστούς τοΰ σταλινισμοΰ. Μοΰ άρκεϊ νά είναι « ορθόδοξο » ώς προς τή στήριξη του στούς ίδιους τούς κλασικούς τοΰ έπιστημονικοΰ σοσιαλισμοΰ, έτσι πού κάθε «άντίρρηση» νά πρέπει νά απευθυνθεί σ' αύτούς - ή και σ' αύ-τούς-, καί νά παίρνει άπαντήσεις άπό τά δικά τους κείμενα. "Αλ-λωστε, είναι τόσο λίγοι έκεΐνοι πού άντλοΰνε τό μαρξισμό τους (ή, έστω, καί τό « μαρξισμό-λενινισμό » τους) άπευθείας άπό τίς πη-γές, δηλαδή άπό όσο γίνεται μεγαλύτερο μέρος τοΰ έργου τών κλασικών κι όχι άπό λίγα άποσπάσματα καί μερικά έγχειρίδια της καταστροφής, ώστε θά ήταν μάλλον δύσκολο νά δουλέψω μέ παρα-


πομπές. Γ ι ' αύτό προτίμησα την παράθεση εκτεταμένων άποσπα-σμάτων.

Στό τέταρτο βιβλίο της « τετραλογίας », μέ άφετηρία την Κομ-μούνα τοΰ Παρισιού καί την ιδεολογική πάλη πού άκολούθησε τήν ήττα τής Κομμούνας, προσπαθώ να άκολουθήσω τούς δρόμους άπό τούς όποιους πέρασαν οί μή μαρξιστικές ιδεολογίες γιά νά φτάσουν ώς τήν 'Οχτωβριανή Έπανάσταση, έκτρέποντάς την άπό τίς μαρ-ξιστικές πηγές της καί καθορίζοντας σέ μεγάλο βαθμό τό μέλλον της.

Γιακωβινισμός καί μπλανκισμός, Μακιαβέλλι καί Λογιόλα, Μπακούνιν καί Νετσάγεφ, έβαλαν βαθιά τή σφραγίδα τους στήν έξουσία πού ήθελε νά λέγεται κληρονόμος τής Κομμούνας. "Ετσι, ή Κομμούνα παραμένει ώς τώρα τό -άχρησιμοποίητο- πρότυπο τών έπαναστάσεων πού όφειλαν νά είναι, καί δέν ήταν, οί επαναστάσεις τοΰ 20οΰ αιώνα. Καί τό άρχικό έρώτημα παραμένει:

"Αν οί έπαναστάσεις τοΰ 20οΰ αιώνα έφερναν τόσα πολλά στοι-χεία άπό τίς άστικές έπαναστάσεις καί τίς έπαναστατικές ιδέες τοΰ 19ου αιώνα, κι άν ή Κομμούνα τοΰ 1871 ήταν ή μόνη έπανάσταση πού άνηκε, ούσιαστικά καί οχι χρονολογικά, στόν 20ό αιώνα, κι ό εικοστός αιώνας τήν άρνήθηκε, τότε μποροΰμε νά έλπίζουμε πώς ή Κομμούνα τοΰ Παρισιοΰ θά είναι τό « σημείο έκκίνησης » τών έ-παναστάσεων τοΰ 21ου αιώνα; Είναι τό έρώτημα πού περιμένει άπάντηση άπό όσους διατηρούν τήν πεποίθηση πώς τό μέλλον τής άνθρωπότητας είναι ό σοσιαλισμός, καί τήν πεποίθηση πώς ό έ-πιστημονικός σοσιαλισμός διατηρεί τήν άξία τής μεθόδου πού μπο-ρεί νά φωτίσει τό δρόμο γι ' αύτό τό μέλλον. Γένοιτο !

Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ

1., 2. Γιά όλα αυτά τά θέματα βλ. Ε. Παππα, Ό Λένιν χωρίς λογοκρισία και εκτός μαυσωλείου, "Αθήνα 1991. σ . 16, 18

3. Ή σπουδή μέ τήν όποία ή Τουρκία αναγνώρισε τις ασιατικές δημοκρα-τίες της ΕΣΣΔ, οί επισκέψεις προέδρων αυτών τών Δημοκρατιών στήν Τουρ-κία, ή έξαρση τών παντουρκιστικών δηλώσεων τών Τούρκων επισήμων, πού έφτασαν ώς τίς πύλες της Βιέννης, είναι ενδεικτικά τών φιλοδοξιών πού τρέφει ή Τουρκία ώς ή μόνη μικρή « μεγάλη δύναμη » της 'Ανατολικής Με-σογείου καί τοΰ ισλαμικού κόσμου ύστερα άπο τον πόλεμο Ίράν-Ίράκ καί τον πόλεμο τοΰ Περσικοΰ Κόλπου. σ. 19

4. ' Η αμερικανική επιθεώρηση Φόρτσουν, γνωστή γιά τούς δεσμούς της μέ το μεγάλο αμερικανικό κεφάλαιο, χαρακτήριζε το « πνευματικό κεφάλαιο » ώς το « πιο κοφτερό όπλο τοϋ ανταγωνισμού » , μέ τήν προϋπόθεση ότι θα ξέρεις να το βρεις και νά το χρησιμοποιήσεις, καί τόνιζε ότι αύτό το κεφάλαιο δέν περιορίζεται στούς επιστήμονες καί τούς ειδικούς πού απασχολεί μιά επιχείρηση άλλά περιλαμβάνει όλους τούς εργαζόμενους, είναι « το άθροισμα όλων τών γνώσεων πού διαθέτουν οί εργαζόμενοι μιας επιχείρησης κι ανε-βάζει τήν ανταγωνιστικότητα της στήν άγορά ». σ. 23

5 . Γ ι ά νά μ ε ί ν ο υ μ ε στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο, θά θ υ μ ί σ ο υ μ ε ενα άπό

τα πιο γνωστά καί πιο αγνοημένα (κ ι άς μή θεωρηθεί αύτό παραδοξολογία) σημεία του:

Ή άστική τάξη δέν μπορεί να υπάρχει χωρίς να αλλάζει επαναστατικά αδιάκοπα τά εργαλεία παραγωγής, δηλαδή τις σχέσεις παραγωγής, δηλαδή δλες τίς κοινωνικές σχέσεις. ( . . . ) Ή συνεχής άνατροπή της παραγωγής, ό αδιάκοπος κλονισμός όλων τών κοινωνικών σχέσεων, ή αιώνια άβεβαιότητα καί κίνηση διακρίνουν τήν άστική έποχή άπο όλες τίς προηγούμενες. Δια-λύονται όλες οί στέρεες καί σκουριασμένες σχέσεις μέ τήν ακολουθία τους


άπό παλιές σεβάσμιες παραστάσεις καί άντιλήψεις, κι όλες όσες καινούρ-γιες διαμορφώνονται παλιώνουν πριν προλάβουν να άποστεωθοϋν ». σ. 24

6. Έπειδή πολλοί « μαρξιστές » μας -άλλά καί πολλοί άντίπαλοι τοϋ μαρ-ξισμού- μιλοΰν έν ονόματι τοΰ Μάρξ ερήμην καί έν άγνοια τοΰ Μάρξ, θεωρώ χρήσιμο νά παραθέσω ένα εκτεταμένο απόσπασμα πάνω σ' αύτό το θέμα άπό το Κεφάλαιο (κεφ. 13, σ. 504 τής ελλ. έκδοσης):

Ή σύγχρονη βιομηχανία δέν θεωρεί καί δέν μεταχειρίζεται σαν τελειωτική τήν υπάρχουσα μορφή μιας παραγωγικής διαδικασίας. Συνεπώς ή τεχνική της βάση είναι έπαναστατική, ένώ ή τεχνική βάση όλων τών προηγούμενων τρόπων παραγωγής ήταν ουσιαστικά συντηρητική. Μέ μηχανές, χημικές διαδικασίες καί άλλες μεθόδους άνατρέπει διαρκώς, μαζί μέ τήν τεχνική βάση της παραγωγής, καί τίς λειτουργίες τών εργαζομένων καί τους κοι-νωνικούς συνδυασμούς τής εργασίας. Έτσι έπαναστατικοποιεϊ αδιάκοπα τον καταμερισμό της έργασίας στούς κόλπους της κοινωνίας, πετώντας διαρκώς μάζες κεφαλαίων και έργατών άπό τόν Ιναν κλάδο τής παραγωγής στον άλλο. "Αν όμως ή μεγάλη βιομηχανία άπό τήν ίδια τή φύση της άπαιτεΐ τήν αλλαγή τής έργασίας, τή ρευστότητα τών λειτουργιών, τή γενική κινη-τικότητα τοΰ έργαζομένου, άπό την άλλη πλευρά, μέ τήν καπιταλιστική μορφή της, άναπαράγει τόν παλιό καταμερισμό τής έργασίας μέ τά άποστε-ωμένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του. Είδαμε πώς αύτή ή άπόλυτη άντί-φαση άνάμεσα στις τεχνικές απαιτήσεις τής μεγάλης βιομηχανίας καί τά κοινωνικά χαρακτηριστικά πού τής προσδίνει το καπιταλιστικό σύστημα καταργεί κάθε εγγύηση σταθερότητας καί ασφάλειας στή ζωή τοϋ εργαζο-μένου, που απειλείται διαρκώς νά χάσει άπό τά χέρια του τά μέσα τής έργασίας και μαζί τά μέσα τής ζωής καί, μέ τήν κατάργηση της ειδικής λειτουργίας του, νά καταστεί περιττός. Είδαμε επίσης πώς αύτός ό άντα-γωνισμός γεννάει τόν τερατώδη έφεδρικό βιομηχανικό στρατό, πού κατα-δικάζεται στήν άθλιότητα γιά νά βρίσκεται πάντα στή διάθεση τής καπι-ταλιστικής ζήτησης, ότι καταλήγει στις περιοδικές εκατόμβες τής εργατι-κής τάξης, στήν πιο ξέφρενη διασπάθιση τής εργατικής δύναμης καί στόν όλεθρο της κοινωνικής άναρχίας, που μετατρέπει κάθε οικονομική πρόοδο σέ κοινωνική συμφορά. Αύτή είναι ή άρνητική πλευρά.

"Αν όμως ή άλλαγή στήν έργασία έπιβάλλεται άκόμη μέ τόν τρόπο άκατανίκητου φυσικοΰ νόμου, καί μέ τήν τυφλά καταστρεπτική δράση φυ-

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 227

σικοϋ νόμου συντρίβει τά εμπόδια που συναντάει παντοΰ, άπό τήν άλλη οί ίδιες οί καταστροφές πού προκαλεί ή μεγάλη βιομηχανία επιβάλλουν την ανάγκη να αναγνωριστεί ή αλλαγή στήν εργασία σάν βασικός νόμος της παραγωγής, επομένως τήν ανάγκη νά αναγνωριστεί σάν νόμος της σύγχρο-νης παραγωγής ή μεγαλύτερη δυνατή ανάπτυξη τών διαφόρων ικανοτήτων τοϋ εργάτη. Πραγματικά ή σύγχρονη βιομηχανία υποχρεώνει την κοινωνία, επί ποινή θανάτου, να αντικαταστήσει τον κατακερματισμένο σημερινό ερ-γάτη, τον τσακισμένο κάτω άπό τήν ισόβια επανάληψη μιας και της ίδιας μονότονης λειτουργίας, μέ το ολοκληρωμένο άτομο, πού εϊναι σέ θέση νά τά βγάλει πέρα μέ τις πιο ποικίλες απαιτήσεις της παραγωγής καί γιά το όποιο οί ποικίλες κοινωνικές λειτουργίες που επιτελεί δέν είναι παρά ή ελεύθερη έκφραση τών διαφόρων φυσικών καί επίκτητων ικανοτήτων του.

Ή άστική τάξη πού, μέ την ίδρυση πολυτεχνικών, γεωπονικών κλπ. σχολών γιά τά παιδιά της, υπάκουε στίς εσώτερες τάσεις της σύγχρονης παραγωγής, δέν έδωσε στους προλετάριους παρά τή σκιά της επαγγελμα-τικής εκπαίδευσης, όπου τά παιδιά τών εργατών αποκτούν κάποιες μικρές γνώσεις στην τεχνολογία καί στον πρακτικό χειρισμό τών διαφόρων εργα-λείων.

Σ η μ . : Ό επιμελής άναγνώστης πού θά άνατρέξει στήν έλληνική έκδοση τοΰ Κεφαλαίου θά διαπιστώσει διαφορές στή μετάφραση. Σέ ορισμένα σημεία προτίμησα τήν άγγλική καί τή γαλλική έκδοση, ιδιαίτερα τήν τελευταία, που τήν είχε έπιμεληθεΐ ό ίδιος ό Μάρξ. Άλλά καί γενικότερα ή έλληνική με-τάφραση πάσχει, καί θά έπρεπε άπό καιρό νά ειχε υποστεί τήν άναγκαία έπανεπεξεργασία. σ. 26

7. Είναι ένδιαφέρων ό τρόπος μέ τόν όποιο παρουσιάζει ό Μάρξ τή νεότατη, τότε, επιστήμη της τεχνολογίας: « Ή άρχή της σύγχρονης βιομηχανίας νά εξετάζει χωριστά κάθε διαδικασία καί νά τήν άναλύει στίς συστατικές της κινήσεις, άνεξάρτητα άν έκτελοΰνται μέ τή μυϊκή δύναμη ή μέ τή δεξιοτεχνία τοΰ άνθρώπινου χεριοΰ, δημιούργησε τή νεότατη έπιστήμη της τεχνολογίας. Οί ποικίλες, φαινομενικά ασύνδετες, απολιθωμένες μορφές τών παραγωγι-κών διαδικασιών αναλύθηκαν τώρα σέ συνειδητές καί συστηματικές εφαρ-μογές τών φυσικών επιστημών καί ταξινομήθηκαν σύμφωνα μέ τό επιδιω-κόμενο ώφέλιμο άποτέλεσμα » (Κεφ. , ο.π.). σ. 26

8. Θυμίζουμε ότι τό έργο τοΰ Μάρξ γιά τήν Κομμούνα, πού έχει τόν τίτλο Ό


'Εμφύλιος Πόλεμος στή Γαλλία, ήταν αρχικά έκθεση του στο Γενικό Συμ-βούλιο τής Α' Διεθνούς καί άπευθύΛηκε άπό τό Γ . Συμβούλιο σέ όλα τά μέλη τής Διεθνούς στήν Εύρώττη καί στήν 'Αμερική. Ό Μάρξ, πού συγκέν-τρωνε καθημερινά πληροφορίες ά7ΐό τίς εφημερίδες κι άπό τήν πυκνή επαφή 7τού είχε μέ φίλους του πού βρίσκονταν στό Παρίσι καί άγωνίζονταν στις γραμμές τής Κομμούνας, έγραψε τήν Έκθεση του άϊτό τις 6 ώς τις 30 τοϋ Μάη, δηλαδή στις κρισιμότερες μέρες τής ζωής τής Κομμούνας: τό τελευ-ταίο της οδόφραγμα έπεσε στις 28 τοϋ Μάη. Ό Ένγκελς έγραφε μέ τήν ευκαιρία τής εικοστής επετείου της Κομμούνας, τό 1891 (τό κείμενο του δημοσιεύτηκε στη Neue Zeil κι άπό τότε δημοσιεύεται ώς πρόλογος στις εκδόσεις τοΰ ''Εμφύλιου Πολέμου) οτι αύτό τό έργο τοΰ Μάρξ, όπως καί τό π α λ ι ό τ ε ρ ο , Ή Δεκαοκτώ Μπρυμα'ιρ τον Λουδοβίκου Βοναπάρτη, κ α ί οί

εκθέσεις του γιά τόν Γαλλογερμανικό πόλεμο, άποτελοΰν έξοχα δείγματα <( τοΰ έξαιρετικοΰ χαρίσματος τοϋ συγγραφέα τους νά συλλαμβάνει μέ καθα-ρότητα τό χαρακτήρα, τή σημασία καί τις άναγκαΐες συνέπειες μεγάλων ιστορικών γεγονότων, όταν αύτά τά γεγονότα βρίσκονται άκόμη στήν έξέλιξή τους ή μόλις έχουν συντελεσθεί ». σ. 31

9. Βλ. Ό Λένιν χωρίς λογοκρισία καί εκτός μαυσωλείου, ειδικότερα 6ο κεφ., « Δικτατορία τοΰ προλεταριάτου ή τοΰ κόμματος; », σ. 137 κ.έ. σ. 32

10. 'Αμέσως μετά την ήττα στό Σεντάν καί τήν αιχμαλωσία τοΰ μεγάλου όγκου τών γαλλικών δυνάμεων, μέ πρώτον τή τάξει τόν ίδιο τόν αυτοκράτορα, κηρύσσεται ή δημοκρατία (4 Σεπτεμβρίου 1870), κάτω άπό τήν πίεση τής λαϊκής εξέγερσης. Σχηματίστηκε ή κυβέρνηση « Εθνικής Σωτηρίας » (πού άπαρτιζόταν κυρίως άπό συνεχιστές τής πολιτικής τής Β' Αύτοκρατορίας καί « συνθηκολόγους » άπέναντι στούς Π ρώσους) ή όποία υπέγραψε ανακωχή τριών έβδομάδων, ώστε νά προχωρήσει σέ έκλογές γιά τήν άνάδειξη « έλεύ-θερα εκλεγμένης Εθνοσυνέλευσης ». Τίς έκλογές κέρδισαν τά συντηρτ}τικά στοιχεία χάρη στην ψήφο τών αγροτικών περιοχών πού, άπομονωμένες άπό τά μεγάλα άστικά κέντρα, ιδιαίτερα άπό τό Παρίσι, έστειλαν στήν Εθνο-συνέλευση τά πιο συντηρητικά στοιχεία, άνάμεσά τους καί πολλούς άπό τούς μοναρχικούς ευγενείς τής επαρχίας. Αύτή ή Εθνοσυνέλευση άνέδειξε τόν Θιέρσο σέ « επιφανέστερη » φυσιογνωμία της. σ. 32

11. Ή Λουίζα Μισέλ, γενν. τό 1830 άπό πατέρα εύγενη καί μητέρα ύττηρέ-τρια, άπό τίς λαμπρότερες έπαναστάτριες τοΰ 19ου αιώνα. Δασκάλα, δίδαξε


σέ σχολείο κοριτσιών πού ίδρυσε ή μητέρα της στο Παρίσι, έγραψε ποιήματα ( μ έ το ψευδώνυμο Ένζολράς), καί άρχισε τήν έπαναστατική της δράση πριν άπό τήν πτώση της Β' Αυτοκρατορίας. Πήρε μέρος στήν εξέγερση της 4ης Σεπτεμβρίου γιά τήν ανακήρυξη της Δημοκρατίας, ή Μονμάρτρη τήν έξέλεξε αντιπρόσωπο στήν Κεντρική Επιτροπή τών Είκοσι Διαμερισμάτων τοϋ Πα-ρισιοϋ, πρωτοστάτησε στήν οργάνωση της Επιτροπής Γυναικών-Πολιτών της Μονμάρτρης, πολέμησε στά οδοφράγματα της Κομμούνας. Μετά τήν πτώση της Κομμούνας καταδικάστηκε σέ θάνατο, εξορίστηκε στή Νουμέα της Νέας Καληδονίας (το νησί της μαρτυρικής έξορίας τών κομμουνάρων, στά ανοιχτά της Αυστραλίας καί της Νέας Γουινέας), οργάνωσε κι έκεϊ μαθήματα γιά τά παιδιά τών ιθαγενών. 'Αφέθηκε έλεύθερη μέ τήν αμνηστία τοϋ 1880, προσχώρησε στούς αναρχικούς, γιά τήν έπαναστατική της δράση καταδικά-στηκε τρεις φορές, άπο τό 1883 ώς το 1890, κατέφυγε στό Λονδίνο, ίδρυσε καί έκεϊ ένα διεθνές σχολείο καί έγραψε τήν ιστορία της Κομμούνας. Γλίτωσε άπο μιά άπόπειρα δολοφονίας, πρόλαβε νά πανηγυρίσει γιά τήν πρώτη ρωσική έπανάσταση, τοΰ 1905, καί πέθανε τήν ίδια χρονιά.

Άπό τούς κομμουνάρους πού αναφέρει ή Λ. Μισέλ στήν περιγραφή της πρώτης μέρας της εξέγερσης:

Ό Θεόφιλος Φερρέ, υπάλληλος δικολάβου, γενν. 1846, μπλανκιστής. Δι-κάστηκε το 1870 γιά συνωμοσία κατά της Αύτοκρατορίας. Μέλος της Ε π ι -τροπής Επαγρύπνησης της Μονμάρτρης στή διάρκεια της πολιορκίας τοΰ Παρισιοϋ, μέλος της Κομμούνας άπό τίς 26 Μαρτίου 1871, εκλεγμένος αντι-πρόσωπος στήν αστυνομία της Κομμούνας. Δικάστηκε στίς 7 Αύγουστου, δήλωσε περήφανα στούς δικαστές του πώς γεννήθηκε έλεύθερος καί έλεύθερος ήθελε νά πεθάνει, εκτελέστηκε στίς 28 Νοεμβρίου 1871.

Ό 'Εδουάρδος-Αύγουστος Μορό, άπό τούς διανοούμενους της Κομμούνας. Εγκατεστημένος στήν 'Αγγλία, γύρισε στή Γαλλία μέ τήν κήρυξη τοΰ πολέ-μου, έγινε μέλος της Κεντρικής Επιτροπής της 'Εθνοφρουράς, διακρίθηκε γιά τόν ηρωισμό του στά οδοφράγματα της Κομμούνας, εκτελέστηκε μόλις συν-ελήφθη, στίς 25 Μαίου.

( Σ η μ . : Τά ιστορικά καί βιογραφικά στοιχεία πού παραθέτω, καθώς καί τά ντοκουμέντα της Κομμούνας, άν δέν έχουν άλλη ένδειξη, είναι άπό τή συλ-λογική έκδοση La Commune de 1871, Editions Sociales, 2e ed., 1970.)

σ. 33

12. Ό Λ. Φράνκελ ήταν Ούγγρος επαναστάτης μέ διεθνή δράση. Συνδέθηκε


φιλικά μέ τον Μάρξ στο Λονδίνο, ίδρυσε τμήμα τής Α' Διεθνοΰς στή Λυών, εργάστηκε ώς έργάτης κοσμηματοττοιίας στο Παρίσι, όπου μαζί μέ τον Βαρλέν άνασυγκρότησαν το γαλλικό τμήμα τής Α' Διεθνοΰς. Στή δίκη τών μελών τής Διεθνούς, τό 1870, καταδικάστηκε σέ φυλάκιση, απελευθερώθηκε μέ τήν πτώση τής Αυτοκρατορίας, εντάχθηκε στήν Εθνοφρουρά. Εκλεγμέ-νος αντιπρόσωπος τοΰ 13ου Διαμερίσματος στο Συμβούλιο τής Κομμούνας, εγινε υπεύθυνος Οικονομικών, Έργασίας καί Βιομηχανίας. Τραυματίστηκε στις 25 Μαΐου, κατόρθωσε νά διαφύγει στήν 'Αγγλία, ενώ είχε καταδικαστεί ερήμην σέ θάνατο καί ή γαλλική κυβέρνηση ζητοΰσε τήν έκδοση του. 'Ανέ-πτυξε μεγάλη δράση στή Διεθνή, επέστρεψε στήν Ούγγαρία οπού ίδρυσε εργατικό κόμμα καί εβδομαδιαία εφημερίδα, πήρε μέρος το 1889 στο ιδρυ-τικό συνέδριο τής Β' Διεθνούς. Πέθανε στο Παρίσι το 1896 καί κηδεύτηκε στό νεκροταφείο Πέρ-Λασαίζ σκεπασμένος, κατά τήν επιθυμία του, μέ τήν κόκκινη σημαία τής Κομμούνας.

Ό Ευγένιος Βαρλέν, γιος χωρικών, έργάτης βιβλιοδέτης, άνέπτυξε συνδι-καλιστική δράση. Προυντονιστής «τής άριστερας», πρωτοστάτησε στήν οργάνωση μεγάλων απεργιών τοΰ κλάδου του, στήν ενοποίηση τών συνδικα-λιστικών οργανώσεων τοΰ Παρισιοΰ, στή δημιουργία τοΰ ((Ταμείου τής πεντάρας » - άπό τά πρώτα άπεργιακά ταμεία στήν ιστορία τοΰ συνδικα-λιστικού κινήματος. Πρωτοστάτησε στήν άνασυγκρότηση τοΰ γαλλικού τμή-ματος τής Α' Διεθνοΰς μετά τή διάλυση του άπό τήν Β' Αυτοκρατορία. Μέλος τής Κ.Ε. τής Εθνοφρουρού;, εκλεγμένος άπό τρία διαμερίσματα τοΰ Παρισιοΰ στό Συμβούλιο τής Κομμούνας, μέλος τής Επιτροπής Οικονομικών καί άργότερα τής Επιτροπής Εφοδιασμού, έδειξε μεγάλες οργανωτικές ικανό-τητες. Στή « ματωμένη εβδομάδα » τοΰ Μάη ήταν έπικεφαλής τής άμυνας στά πιο επίκαιρα σημεία. Τό βράδυ τής 28ης Μαΐου εφυγε μέ τούς τελευ-ταίους άπό τό τελευταίο οδόφραγμα. Ένας παπάς τον άναγνώρισε καί τόν παρέδωσε στο στρατό. Τόν οδήγησαν μέ κλοτσιές καί βρισιές στή Μονμάρ-τρη καί τόν έκτελέσανε. Τά τελευταία του λόγια ήταν « Ζήτω ή Δημοκρατία, Ζήτω ή Κομμούνα ». σ. 38

13. Τά κυριότερα σημεία άπό τήν μπλανκιστική Διακήρυξη 'Αρχών ήταν: Κάθε μέλος τών Επιτροπών Επαγρύπνησης δηλώνει οτι άνήκει στό Σοσια-λιστικό Έπαναστατικό Κόμμα - Υποστηρίζει καί επιδιώκει μέ ολα τά δυνατά μέσα τήν κατάργηση τών προνομίων τής άστικής τάξης, τήν έκπτωση της άπό τή θέση τής κυρίαρχης κάστας, τήν πολιτική επικράτηση τών έργα-


ζομένων, όχι πια τάξεις - 'Αναγνωρίζει τήν εργασία ώς μοναδική βάση της κοινωνικής συγκρότησης, το προϊόν της πρέπει νά άνήκει στον εργάτη - Στην πολιτική, θέτει τή Δημοκρατία πάνω άπό το δίκαιο τών πλειοψηφιών, δέν άναγνωρίζει στίς πλειοψηφίες το δικαίωμα νά άρνοΰνται τήν άρχή της λαϊκής κυριαρχίας είτε άμεσα, μέ δημοψηφίσματα, είτε έμμεσα μέ κάποια εθνοσυν-έλευση - όργανο αυτών τών πλειοψηφιών, γι ' αύτό καί θά άντιταχθεΐ, άκόμη καί μέ τή βία, στή συγκρότηση Συντακτικής ή άλλης δήθεν Εθνοσυνέλευσης άν προηγουμένους δέν άλλάξουν οί βάσεις τής σημερινής κοινωνικής συγκρό-τησης μέ τήν έπαναστατική, πολιτική καί κοινωνική, διάλυση τους - "Ωσπου νά πραγματοποιηθεί αύτή ή ριζική έπανάσταση δέν άναγνωρίζει ώς κυβέρνη-ση παρά μόνο τήν έπαναστατική Κομμούνα, που θά προέλθει άπό τίς άντι-προσωπεΐες τών επαναστατικών ομάδων αυτής τής πόλης [τοϋ Παρισιοΰ] -Δέν άναγνωρίζει ώς κυβέρνηση τής χώρας παρά μόνο τήν κυβέρνηση πολι-τικής άνατροπής [ « διάλυσης » κατά λέξη ] που θά προέλθει άπό τήν άντι-προσωπεία τή συγκροτημένη άπό όλες τίς Κομμοΰνες τής χώρας καί άπό τά κυριότερα εργατικά κέντρα - 'Οφείλει νά θέτει όλα τά μέσα πού διαθέτει στήν υπηρεσία τής προπαγάνδας γιά τή Διεθνή "Ενωση τών Έργαζομένων.

σ. 39

14. Γιά νά κατανοηθεί ό τρόπος οργάνωσης καί λειτουργίας τής Εθνοφρου-ράς οχι ώς προσωρινά οπλισμένου λαοΰ άλλά ώς « ένοπλου λαοΰ » πού στο-χεύει πολύ πιο μακριά, στήν κατάλυση τοΰ τακτικοΰ στρατοΰ καί τοΰ ρόλου του στήν ταξική κοινωνία, παραθέτουμε ένα άπόσπασμα άπό προκήρυξη τής Κ.Ε. τής Εθνοφρουράς, τής 4ης Μαρτίου (σημ. : "Ολα τά κείμενα τής Κ.Ε. έκδίδονταν στό όνομα τής Γαλλικής Δημοκρατίας καί μέ τό σύνθημα τής Γαλλικής Έπανάστασης « Ελευθερία, 'Ισότητα, 'Αδελφότητα », καί τε-λείωναν μέ τό σύ\$ημα « Ζήτω ή Δημοκρατία » ) :

Ή Κεντρική Επιτροπή τής Εθνοφρουράς, πού εξελέγη σέ Γενική Συνέλευ-ση στήν όποία συμμετείχαν άντιπρόσωποι 200 περίπου ταγμάτων, σκοπό έχει τή συγκρότηση τής δημοκρατικής ομοσπονδίας της Εθνοφρουράς, ώστε νά είναι οργανωμένη μέ τρόπο πού νά προστατεύσει τη χώρα πολύ καλύτερα άπό ό,τι έκαναν ώς τώρα οΐ τακτικοί στρατοί καί νά υπερασπιστεί μέ όλα τά δυνατά μέσα τήν απειλούμενη δημοκρατία.

Τήν προκήρυξη υπογράφουν τά 25 μέλη τής Κ.Ε. 'Ανάμεσά τους, ενδεικτικά


τής σύνεσης αυτών τών οργάνων που θά άσκοΰσαν την έπαναστατική έξου-σία : Ό Άντουάν Άρνώ, σιδηροδρομικός, μπλανκιστής, μέλος τής Α' Διε-θνοΰς, συντάκτης της εφημερίδας Λά Μαρσεγιέζ, ό Φρανσουά Όστέν, εργά-της, οπαδός τοΰ Μπακούνιν, ό Ζάν-Λουΐ Πεντύ, μαραγκός, άπο τούς ιδρυτές τοΰ τμήματος της Διεθνοΰς στή Βρέστη, μέλος της Κ.Ε. τών Είκοσι Διαμε-ρισμάτων καί έπειτα τής 'Εθνοφρουράς, ό Αύγουστος Βιάρ, έμπορος χρω-μάτων, ό Βαρλέν κ.ά. Άργότερα έγιναν άλλαγές στην Κ.Ε., χωρίς νά αλλοιώ-νουν τά κύρια χαρακτηριστικά της. σ. 40

15. Ό 'Αδόλφος-'Αλφόνσος Άσσί , έργάτης, έλαβε μέρος στούς άπεργια-κούς άγώνες τής τελευταίας 7τεριόδου της Β' Αυτοκρατορίας. 'Αξιωματικός τής 'Εθνοφρουράς, πήρε ενεργό μέρος στά γεγονότα τής 18ης Μαρτίου, ε-κλέχθηκε στο Συμβούλιο τής Κομμούνας, όπου όμως δέν ανέπτυξε ιδιαίτερη δραστηριότητα. Ό στρατός τοΰ Θιέρσου τον συνέλαβε μόλις μπήκε στό Παρίσι, στις 22 Μαΐου. 'Εκτοπίστηκε στη Νέα Καληδονία, οπού καί πέθανε στις 8.2.1886. σ. 42

16. Τήν περιγραφή ένός ποιητή, τοΰ Κάτουλλου Μαντές, πού δέν συμπαθοΰ-σε ιδιαίτερα τήν Κομμούνα, διάλεξαν οί συγγραφείς τής Κομμούνας τον 1871 γιά νά δώσουν τό μεγαλείο εκείνης τής ημέρας. Ή 7τεριγραφή του άξίζει νά διαβαστεί καί σήμερα:

Βρισκόμουν στήν πλατεία τοϋ Δημαρχείου τήν ώρα πού άνακοίνωναν τά ονόματα τών μελών τής Κομμούνας, καί είμαι άκόμη συγκινημένος τήν ώρα που γράφω αΰτές τις γραμμές. Πόσοι ήταν οί συγκεντρωμένοι;... Άπό ποϋ έρχονταν; Άπό ολα τά σημεία της πόλης. Οί γειτονικοί δρόμοι ήταν ξέχειλοι άπό οπλισμένους άνδρες, καί οί αιχμηρές ξιφολόγχες, καθώς λάμ-πανε στόν ήλιο, μοιάζανε μέ αστραπές. Στη μέση τής πλατείας τοϋ Δη-μαρχείου έχει στηθεί μιά εξέδρα, καί πάνω της ένα μπούστο της Δημοκρα-τίας μέ τό φρυγικό σκοΰφο. "Ενα ένα τά τάγματα [της Εθνοφρουράς] πήραν τή θέση τους στήν πλατεία, μέ υποδειγματική τάξη, μέ τη μουσική επικεφαλής. Παΐζαν τη Μασσαλιώτιδα, κι ό λαός τήν τραγουδοΰσε έν χο-ρω... Ό κεραυνός τοϋ τραγουδιοΰ συγκλόνιζε τίς ψυχές, κι αυτός ό μεγάλος ύμνος, πού οί ήττες μας τοϋ είχαν άφαιρέσει τη σημασία του, ξαναβρήκε έκείνη τή στιγμή τήν παλιά του δύναμη. Ξαφνικά αντηχεί τό κανόνι. Τό τραγούδι δυναμώνει κι άλλο, σάν βροντή. "Ενα τεράστιο κύμα άπό σημαίες [κόκκινες, πού ήταν τό χρώμα της Κομμούνας], ξιφολόγχες, κασκέτα,


πάει, έρχεται, πάλλεται, πυκνώνει μπροστά στήν εξέδρα. Το κανόνι ρίχνει αδιάκοπα μά δέν άκούγεται παρά μόνο όταν σταματάει γιά λίγο το τρα-γούδι. Έπειτα όλοι οί βροντεροί ήχοι συμπυκνώνονται σέ μιά ζητωκραυγή, μιά κοινή φωνή τοϋ αναρίθμητου πλήθους, κι όλοι αύτοί οί άνθρωποι δέν έχουν παρά μιά καρδιά, όπως έχουν μιά φωνή. σ. 47

17. Ή Κομμούνα έπικρίθηκε καί άπο το λαό γιά διστακτικότητα στά μέτρα κοινωνικής πολιτικής, όπως ήταν, π.χ., το θέμα τών ένοικίων, όπου αρκέστη-κε σέ μέτρα πού χαρακτηρίσθηκαν « μετριοπαθή » καί « προυντονιστικά » (ένα είδος ενοικιοστασίου, μέ παράταση της προθεσμίας καταβολής τοΰ ένοικίου, δικαίωμα τών άστεγων νά εγκαθίστανται μόνο σέ σπίτια που τά είχαν εγκαταλείψει οί ιδιοκτήτες τους κλπ.). σ. 54

18. Τά κυριότερα άπό τά μέτρα της Κομμούνας καταγράφει ό Μάρξ στό π ρ ώ τ ο π ρ ο σ χ έ δ ι ο γ ι ά τόν ' Ε μ φ ύ λ ι ο Πόλεμο στή Γαλλία. Β λ . "Απαντα, τ . 2 2 ,

σ. 472 κ.έ. σ. 54

19. Εννοεί, προφανώς, τήν Α' Διεθνή. σ. 57

20. Είναι άξιοπρόσεχτο ότι, στή δεκαετία τοϋ 1870, ό Μάρξ καί σέ άλλη περίπτωση παραμέρισε τή βασική του θέση ότι ή σοσιαλιστική έπανάσταση δέν είχε πιθανότητες επιτυχίας σέ μιά μόνη χώρα: στήν άνάλυσή του γιά τή ρωσική επανάσταση. Γιά τίς θέσεις τοΰ Μάρξ σχετικά μέ τίς προϋποθέσεις νίκης μιας ρωσικής έπανάστασης στηριγμένης στήν προκαπιταλιστική μορ-φή της άγροτικής κοινότητας καί χωρίς προηγούμενες ή ταυτόχρονες έπα-ναστάσεις σέ ανεπτυγμένες καπιταλιστικά χώρες, βλ. Ε. Παππα, Μύθος και

Ιδεολογία στή Ρωσική Έπανάσταση, έ κ δ . ' Ε σ τ ί α ς , 1990. σ . 6 1

21. Βλ. 'Αριστοτέλη, 'Αθηναίων Πολιτεία, ΧΧΠ 4 καί XXXIX 6. Ή σύγ-κριση άνάμεσα στή συμπεριφορά της Κομμούνας καί της 'Αθηναϊκής Δη-μοκρατίας προς τόν ταξικό αντίπαλο έχει πολλά νά διδάξει. σ. 63

22. Στίς 10 Μαίου 1871 οί άπεσταλμένοι τοΰ Θιέρσου υπέγραφαν στή Φρανκ-φούρτη τή συ\θήκη ειρήνης μέ τήν όποία: ή Γαλλία έχανε τήν 'Αλσατία καί τή Λωρραίνη καί υποχρεωνόταν νά καταβάλει υπέρογκη πολεμική αποζη-μίωση. Τό άντάλλαγμα πού έπαιρνε ό Θιέρσος άπό τον Βίσμαρκ ήταν ή «άδεια » νά χρησιμοποιηθοΰν οί αιχμάλωτοι τοΰ στρατού τοΰ Βοναπάρτη γιά τήν κατάληψη τοΰ Παρισιοΰ, περνώντας μέσα άπό τίς πρωσικές γραμμές. Ό Μάρξ μαστιγώνει τή συναλλαγή αύτή τοΰ Βίσμαρκ, χαρακτηρίζοντάς τον όχι


άπλώς χωροφύλακα άλλά « μπράβο » τοΰ Θιέρσου. Γράφει στο 4ο μέρος τοΰ Εμφύλιου:

Πότε ώς τώρα ή ιστορία παρουσίασε το θλιβερό θέαμα ένός κατακτητή πού στεφανώνει τή νίκη του αναλαμβάνοντας τό ρόλο όχι μόνο χωροφύλακα άλλά πληρωμένου μπράβου τής κυβέρνησης τών κατακτηθέντων; Δέν υπήρχε πόλεμος άνάμεσα στήν Πρωσία καί στήν Κομμούνα τοΰ Παρισιοΰ. Άντί-θετα, ή Κομμούνα είχε αποδεχτεί τήν προσωρινή ειρήνη, καί ή Πρωσία είχε διακηρύξει πώς θά έμενε ούδέτερη. Επομένως ή Πρωσία δέν ήταν εμπό-λεμη. "Επαιξε τό ρόλο τοΰ μπράβου, καί μάλιστα τοΰ δειλοΰ μπράβου, γιατί δέν διέτρεχε κανέναν κίνδυνο, τοϋ πληρωμένου μπράβου, άφοΰ έξασφάλισε προκαταβολικά τήν πληρωμή τής αΐματόβρεχτης άμοιβής του τών 500 εκατομμυρίων μετά τήν πτώση τοΰ Παρισιοΰ. Κι έτσι αποκαλύφθηκε επι-τέλους ό πραγματικός χαρακτήρας τοΰ πολέμου πού διέταξε ή Θεία Πρό-νοια γιά νά τιμωρηθεί ή άθεη καί έκδοτη Γαλλία άπό τή θεοφοβούμενη καί ήθική Γερμανία! Κι αύτή ή δίχως προηγούμενο καταπάτηση τοΰ νόμου τών εθνών, έστω καί μέ τόν τρόπο που τόν εννοούσαν οΐ παλιοί νομοθέτες τοϋ διεθνούς δικαίου, άντί νά ξεσηκώσει τίς « πολιτισμένες » κυβερνήσεις τής Εύρώπης γιά νά κηρύξουν « έκτος νόμου » μεταξύ τών έθνών τήν ύπουλη πρωσική κυβέρνηση, αύτό τό όργανο τής κυβέρνησης της 'Αγίας Πετρού-πολης, τίς παρακινεί άπλώς νά νοιάζονται πώς τά ελάχιστα θύματα πού κατόρθωσαν νά περάσουν τις διπλές φρουρές γύρω άπό τό Παρίσι δέν θά παραδοθούν στόν δήμιο τών Βερσαλλιών! σ. 64

23. Ό Σύλλας, τό 82-81 π.Χ., έκανε προγραφές χιλιάδων Ρωμαίων καί πρόσφερε γενναίες άμοιβές γιά τή δολοφονία τους - πού σήμαινε καί εξόν-τωση τών οικογενειών καί τών φίλων τους καί όσων τολμούσαν νά δώσουν άσυλο στούς προγραμμένους. Αυτοανακηρύχθηκε δικτάτωρ, κάτι πού δέν ειχε γίνει επί πολλές δεκαετίες. "Εξι ολόκληρους μήνες οί στρατιώτες του έσφαζαν καί λεηλατούσαν, καί οι φίλοι του, πού οί περισσότεροι άνηκαν στόν υπόκοσμο, αποκτούσαν τίς περιουσίες τους. Μέ τέτοια μέσα πέτυχε τούς σκοπούς του, πού ήταν ή μείωση τοΰ ρόλου τοΰ ρωμαϊκοΰ δήμου καί τών δημάρχων καί ή αύξηση τής δύναμης τής Συγκλήτου. Τά « τριουμβιράτα » πού άναφέρει ό Μάρξ είναι οΐ δύο τριανδρίες πού άσκησαν δικτατορική έξουσία άπό τό 60 ώς τό 36 π.Χ., ή πρώτη μέ τόν Πομπήιο, τόν Καίσαρα καί τόν Κράσο καί ή δεύτερη μέ τόν 'Οκταβιανό, τόν 'Αντώνιο καί τόν


Λέπιδο. Οί προγραφές καί οί άλλες άνομίες τους γέμισαν πολλές σελίδες της ιστορίας, ώσπου ματαίωσαν κάθε προσπάθεια επανόδου της Ρώμης στη δημοκρατία. σ. 64

24. Ό Μάρξ λέει πώς ή Κομμούνα εύθυνόταν γιά το θάνατο τών δύο στρα-τηγών « όσο εύθυνόταν καί ή πριγκίπισσα της Ούαλλίας γιά τή μοίρα τών άνθρώπων πού έχασαν τή ζωή τους [ άπό τό συνωστισμό ] τή μέρα τής άφιξής της στό Λονδίνο ». Πρόκειται γιά τήν 'Αλεξάνδρα τής Δανίας, γυναίκα τοΰ 'Εδουάρδου Ζ' καί άδελφή τοΰ Γεωργίου Α' τής Ελλάδας. σ. 68

25. Παραθέτουμε τά δύο κείμενα, πού θέτουν τό θέμα τών εγκλημάτων πο-λέμου. 'Αναγκασμένη νά πάρει μέτρα αντιποίνων, ή Κομμούνα προσπαθεί νά τό κάνει μέ σεβασμό, στό μέτρο τοΰ δυνατοΰ, τών ανθρωπίνων δικαιωμάτων:

Πολίτες, καθημερινά οί ληστές τών Βερσαλλιών στραγγαλίζουν ή τουφεκί-ζουν τους αιχμαλώτους μας, καί δέν περνάει ώρα χωρίς νά μας έρθει ή είδηση μιας άπ' αύτές τίς δολοφονίες. Οί ένοχοι, τούς γνωρίζετε, εϊναι οΐ χωροφύλακες καί οΐ βαθμοφόροι τής Αυτοκρατορίας, εϊναι οί βασιλόφρονες ( . . . ) πού βαδίζουν έναντίον τοϋ Παρισιοΰ μέ τό σύνθημα « Ζήτω ό βασι-λεύς ! » καί μέ τή λευκή σημαία [ τής μοναρχίας ] επικεφαλής. Ή κυβέρνη-ση τών Βερσαλλιών Θέτει τόν εαυτό της έξω άπό τους νόμους τοΰ πολέμου καί τοϋ ά^ρωπισμοϋ. Γ ι ' αύτό Θά άναγκαστοΰμε νά καταφύγουμε σέ άν-τίποινα. "Αν, εξακολουθώντας νά άγνοοΰν τούς συνήθεις όρους διεξαγωγής τοΰ πολέμου άνάμεσα σέ πολιτισμένους λαούς, οΐ εχθροί μας δολοφονήσουν έστω καί έναν άκόμη στρατιώτη μας, θά άπαντήσουμε μέ την έκτέλεση ίσου ή διπλάσιου άριθμοϋ κρατουμένων. Πάντα μεγαλόψυχος καί δίκαιος, άκόμη καί μέσα στην οργή του, ό Λαός άπεχθάνεται τό αϊμα όπο>ς άπεχθάνεται καί τόν έμφύλιο πόλεμο. 'Αλλά έχει τό καθήκον τής αυτοάμυνας άπέναντι στίς άγριότητες τών έχθρών του, κι όσο κι άν τοϋ στοιχίζει θά πάρει όφθαλμόν άντί οφθαλμού, οδόντα άντί οδόντος.

Παρίσι, 5 'Απριλίου 1871 Ή Κομμούνα τοϋ Παρισιοΰ

Ή Κομμούνα τοΰ Παρισιοΰ, λαμβάνοντας υπόψη ότι ή κυβέρνηση τών Βερσαλλιών ποδοπατάει άπροκάλυπτα τά δικαιώματα τοϋ άνθρωπου καθώς καί [τους νόμους] τοΰ πολέμου, ότι εϊναι ένοχος φρικαλεοτήτων μέ τίς όποιες δέν άμαυρώθηκαν ούτε οί εισβολείς ( . . . ) αποφασίζει:


αρθρ. 1. Κάθε ύποπτος συνενοχής μέ τήν κυβέρνηση τών Βερσαλλιών θα κατηγορείται άμεσα καί θά φυλακίζεται.

αρθρ. 2. Συμβούλιο Κατηγόρων θά συγκροτείται μέσα σέ 24 ώρες γιά νά λάβει γνώση τών εγκλημάτων πού θά καταγγελθούν.

αρθρ. 3. Τό Συμβούλιο τών Κατηγόρων θά αποφαίνεται μέσα σέ 24 ώρες.

αρθρ. 4. "Ολοι οί κατηγορούμενοι πού θά κριθούν ένοχοι μέ άπόφαση τοϋ Συμβουλίου τών Κατηγόρων θά είναι όμηροι τοϋ λαοΰ τοΰ Παρισιοΰ.

αρθρ. 5. Κάθε εκτέλεση αιχμαλώτου πολέμου ή όπαδοΰ τής νόμιμης κυβέρνησης τής Κομμούνας τοϋ Παρισιοΰ θά τήν άκολουθεΐ άμεσα ή εκτέ-λεση τριπλάσιου άριθμοϋ όμηρων πού θά έχουν κρατηθεί βάσει τοϋ άρθρου 4, καί θά ορίζονται μέ κλήρο.

άρθρ. 6. Κάθε αιχμάλωτος πολέμου θά παραπέμπεται στό Συμβούλιο Κατηγόρων, τό όποιο θά αποφασίζει άν θά απελευθερώνεται αμέσως ή θά κρατείται ώς όμηρος.

Παρίσι, 6 'Αποικου 1871

Ή Κομμούνα τον Παρισιού

σ. 69

26. Ό Γουσταΰος Φλουρένς, γιος τοΰ διάσημου φυσιολόγου Πέτρου Φλου-ρένς, ήταν προορισμένος γιά λαμπρή άκαδημαϊκή καριέρα. Νεότατος, δίδα-σκε στό Κολέγιο τής Γαλλίας, άλλά ή διδασκαλία του θεωρήθηκε άντίθετη προς τά θρησκευτικά δόγματα καί έχασε τή θέση του. Πήγε στό Βέλγιο καί στήν Τουρκία, κι άπό κει πέρασε στήν Κρήτη καί πηρε μέρος στήν Κρητική

Έπανάσταση τοΰ 1866. Οί Κρητικοί τόν έκτίμησαν καί τόν άγάτυησαν τόσο, ώστε τόν έξέλεξαν τό 1868 γενικό πληρεξούσιο τής Κρήτης γιά τήν Ελληνική Βουλή καί έκτακτο άπεσταλμένο τής Κρήτης στόν βασιλιά Γεώργιο Α'. Οί πληρεξούσιοι τής Κρήτης δέν έγιναν δεκτοί στήν Ελληνική Βουλή καί γύρι-σαν άπρακτοι. Ό Φλουρένς συνέχισε τόν άγώνα γιά τήν έλευθερία τής Κρή-της ώς τήν κατάπνιξη τής έπανάστασης. Γύρισε στή Γαλλία, πήρε μέρος στούς άγώνες έναντίον τής Αύτοκρατορίας, καταδικάστηκε σέ εξορία, διέ-φυγε στήν 'Αγγλία, άπό κει στή Γερμανία, ξανά στήν Ελλάδα, άπό όπου γύρισε στή Γαλλία όταν άνακηρύχθηκε ή δημοκρατία. Ή Κυβέρνηση « Ε -θνικής Σωτηρίας » τόν φυλάκισε. Βγήκε άπό τή φυλακή τόν Γενάρη τοΰ 1871. Πήρε δραστήριο μέρος στήν Κομμούνα, έγινε μέλος τής Επιτροπής Πολέ-μου. Στήν έπιχείρτ)ση της 3ης 'Απριλίου έναντίον τών Βερσαλλιών αΐχμα-


λωτίσθηκε καί εκτελέστηκε έπί τόπου άπό έναν λοχαγό της χωροφυλακής. Στήν Κωνσταντινούπολη ειχε εκδώσει τήν έφημερίδα 'Αστέρας τής 'Ανατο-λής καί στήν 'Αθήνα τήν έφημερίδα 'Ελληνική 'Ανεξαρτησία. Έγραψε πολ-λά πολιτικά έργα, άνάμεσά τους: Τό 'Ανατολικό Ζήτημα και ή Κρητική έξέγερση (1867), Τό παραδομένο Παρίσι (1870), καί πολλές επιστημονικές μελέτες, άνάμεσά τους: Ή 'Ιστορία τον 'Ανθρώπου (1863), Τί είναι τό δυνατόν ( 1 8 6 4 ) , 'Επιστήμη τον 'Ανθρώπου ( 1 8 6 5 ) .

Αύτόν τον άγωνιστή τής ελευθερίας καί ήρωα τής έλευθερίας τής Κρήτης τον άγνοοΰν παντελώς οί νεότερες γενιές τών Ελλήνων, άκόμη καί τών Κρητικών. Τώρα πού ή Τουρκία « αμφισβητεί » τήν απελευθέρωση τής Κρή-της, μήπως είναι καιρός νά θυμηθούν καί νά τιμήσουν τον Γουσταΰο Φλουρένς ή Ελλάδα καί, προπαντός, ή Κρήτη; σ. 69

27. Ό σιδηρουργός Αιμίλιος Ντυβάλ ήταν μπλανκιστής καί δραστήριο μέλος τής Α' Διεθνούς. Δικάστηκε καί καταδικάστηκε άπό τό καθεστώς τοϋ Βοναπάρτη καί στή δίκη τών μελών τής Διεθνούς καί στή δίκη τών οπαδών τοϋ Μπλανκί. Μέλος τής Εθνοφρουράς μέ το βαθμό τοΰ συνταγ-ματάρχη, κατέλαβε μέ τή μονάδα του τό κτίριο τής 'Αστυνομίας στις 18 τοΰ Μάρτη. Εκλέχθηκε μέλος τής Κομμούνας καί πήρε τό βαθμό τοΰ στρατηγού. ΤΗταν άπό τούς λίγους πού υποστήριξαν άπό τήν πρώτη στιγμή πώς έπρεπε νά γίνει άμεσα έπίθεση έναντίον τών Βερσαλλιών. Πήρε μέρος στήν άτυχή επιχείρηση τής 2ας 'Απριλίου. Ή δύναμη πού διοικοΰσε κυ-κλώθηκε, πιάστηκε αιχμάλωτος καί εκτελέστηκε στις 4 'Απριλίου μέ δια-ταγή τοΰ ίδιου τοΰ στρατηγού Βιναί. Πέθανε ζητωκραυγάζοντας γιά τήν Κομμούνα. σ. 69

28. Ό Έλισαΐος Ρεκλύ, πού ήταν ήδη φημισμένος γεωγράφος, άλλά καί πολύ καλός δημοσιογράφος (ή άρθρογραφία του γιά τόν πόλεμο Βορείων καί Νοτίων τής 'Αμερικής είχε κάνει αίσθηση), κατατάχθηκε στήν Εθνοφρουρά, έγινε μέλος τής Κομμούνας, πήρε μέρος στήν έπιχείρηση έναντίον τών Βερ-σαλλιών, αιχμαλωτίστηκε καί φυλακίστηκε σέ φυλακή τής Βρέστης. Ή φυλάκισή του ξεσήκωσε τόν έπιστημονικό κόσμο τής Εύρώπης καί τής 'Α-μερικής, άνάμεσά τους καί τον Δαρβίνο. Χάρη στις διαμαρτυρίες τους ή φυλάκισή του μετατράπηκε σέ εξορία. Εγκαταστάθηκε στήν Ελβετ ία οπού καί έγραψε τό 19τομο έργο του Νέα Παγκόσμια Γεωγραφία, ή γή καί οί άνθρωποι πού έμεινε κλασικό, καί πολλά άλλα έργα. Πέθανε τό 1905.

σ. 69


29. Στο ίδιο απόσπασμα, που παραθέτουν ό Ζάν Μπρυά καί ό Έ μ ί λ Τερσέν ( Ή Κομμούνα τον 1871, σ. 366) υπάρχει μιά διαφορά. Άπό τό σημείο « . . . γιά την τύχη της δημοκρατίας » ή δική τους παράθεση συνεχίζει έτσι : « Σέ μιά κανονική περίοδο της ιστορίας, μιά άστική δημοκρατία θά έλυνε εύκολα τά προβλήματα πού απαριθμήσαμε. "Οταν όμως ή άστική τάξη άρνεΐται νά δώσει τή λύση, τότε τό προλεταριάτο αναλαμβάνει νά λύσει αύτά τά προβλή-ματα βίαια, μέ μιά έπανάσταση. Καί ή Κομμούνα ήταν μιά τέτοια έπανά-σταση». Ή διαφορά είναι σημαντική, άλλά αύτή τή στιγμή δέν έχω τή δυνατότητα νά τήν έλέγξω. σ. 83

30. Ό 'Εδουάρδος Βαγιάν ήταν μηχανικός, διδάκτωρ επιστημών καί για-τρός, απόφοιτος τοϋ Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης. Μέλος της οργάνω-σης τών μπλανκιστών άπό τό 1870, μέλος της Α' Διεθνούς, της 'Εθνοφρουράς καί της Κομμούνας. Καταδικασμένος σέ θάνατο μετά τήν πτώση της Κομ-μούνας, διέφυγε στό Λονδίνο όπου καί συνδέθηκε μέ τόν Μάρξ. Στό Συνέδριο της Χάγης διαφώνησε μέ τή Διεθνή καί υπέγραψε τή διακήρυξη τών μπλαν-κιστών μέ τήν όποία αποχωρούσαν άπό τή Διεθνή γιατί δέν τήν έβρισκαν άρκετά « έπαναστατική ». Επέστρεψε στό Παρίσι μέ τήν άμνηστία τοΰ 1880, ήταν άπό τούς ιδρυτές της νέας οργάνωσης τών μπλανκιστών (της « Κεντρι-κής 'Επαναστατικής 'Επιτροπής » ) , έγινε δημοτικός σύμβουλος, φανατικός πολέμιος της συμμετοχής σέ άστικές κυβερνήσεις - μέ άφορμή τή συμμε-τοχή τοΰ Μιλλεράν στήν κυβέρνηση Βαλντέκ-Ρουσσώ. Στό ένωτικό συνέδριο τοΰ Ενιαίου Σοσιαλιστικού Κόμματος εκπροσωπούσε τούς μπλανκιστές. Μέ τήν έκρηξη τοΰ Α' Παγκοσμίου πολέμου άκολούθησε τούς σοσιαλιστές πού τάχθηκαν υπέρ τοΰ πολέμου. σ. 87

31. Ό Ένγκελς τονίζει πόσο άκατανόητο ήταν τό « ιερό δέος » μέ τό όποιο ή Κομμούνα στάθηκε « έξω άπό τίς θύρες τής Τράπεζας τής Γαλλίας » καί έξηγεΐ σαφέστατα γιατί αύτό ήταν βαρύ πολιτικό λάθος: ή Τράπεζα στά χέρια της Κομμούνας « θά άξιζε περισσότερο άπό δέκα χιλιάδες όμηρους, θά σήμαινε ότι ολόκληρη ή άστική τάξη της Γαλλίας θά πίεζε τήν κυβέρνηση τών Βερσαλλιών νά συνάψει ειρήνη μέ τήν Κομμούνα ». σ. 87

32. Ή θέση τοΰ Μάρξ στήν όποία άναφέρεται έδώ ό Ένγκελς είναι ούσια-στικά ένας ορισμός τοΰ κομμουνισμοΰ. Παραθέτουμε αύτό τό απόσπασμα γιατί προσφέρεται γιά σύγκριση μέ όσα λέγονται περί « χρεοκοπίας » καί « τέλους » τοΰ κομμουνισμοΰ, σάν νά υπήρξε ποτέ κομμουνισμός επί τής γης :


Ή Κομμούνα αναφωνούν [οί εχθροί της] σκοπό είχε την κατάργηση της ιδιοκτησίας, της βάσης παντός πολιτισμού! Μάλιστα, κύριοι, ή Κομμούνα είχε τήν πρόθεση να καταργήσει αύτήν την ταξική ιδιοκτησία πού μετατρέ-πει την έργασία τών πολλών σέ πλοϋτο τών ολίγων. Σκοπό ειχε τήν άπαλ-λοτρίωση τών άπαλλοτριωτών. Θέλησή της ήταν να κάνει αληθινή την ατο-μική ιδιοκτησία μεταβάλλοντας τά μέσα παραγωγής, τή γή καί τό κεφά-λαιο, πού σήμερα είναι τά μέσα υποδούλωσης καί εκμετάλλευσης τής έργα-σίας, σέ όργανα τής ελεύθερης καί συνεταιρισμένης εργασίας. Άλλά αύτό εϊναι Κομμουνισμός, ό « άνεφάρμοστος » Κομμουνισμός! ( . . . ) 'Εάν οί ε-νωμένες συνεργατικές εταιρείες θα ρυθμίζουν τήν έθνική παραγωγή σύμ-φωνα μέ ένα κοινό σχέδιο, θέτοντας την έτσι υπό τόν έλεγχο τους καί τερ-ματίζοντας τή διαρκή άναρχία καί τούς περιοδικούς σπασμούς πού εϊναι ή μοίρα τής καπιταλιστικής παραγωγής - τί άλλο, κύριοι, θά ήταν ό Κομμου-νισμός, ό « εφαρμόσιμος » Κομμουνισμός;

( Έμφ. Πόλ, "Απαντα, τ . 22 , σ. 3 3 5 )

Ό Έ μ ί λ Τερσέν, στήν Κομμούνα τον 1871, φαίνεται να διαφωνεί μέ τόν Μάρξ. Τις συνεργατικές ενώσεις τών εργατών τίς χαρακτηρίζει περιφρονη-τικά «ιδέα τοΰ 1848 ». σ. 88

33. Θυμίζουμε καί πάλι ότι « Κομμούνα » δέν εϊναι μόνο ή έξουσία τοΰ επαναστατημένου λαοΰ τοΰ Παρισιοΰ, άλλά καί ή άπλούστερη ονομασία τοΰ Συμβουλίου της Κομμούνας πού προήλθε άπό τίς έκλογές τής 26 Μαρτίου καί στό όποιο ή Κ.Ε. τής 'Εθνοφρουράς παρέδωσε τήν έξουσία. σ. 93

34. Βλ. τή συμβολή τοΰ Κλώντ Περρό γιά τήν Κομμούνα καί τις πολιτικές Λέσχες στήν έκδοση Ή Κομμούνα τον 1871, άπό όπου δανειζόμαστε τά περισσότερα ιστορικά στοιχεία καί ντοκουμέντα. σ. 98

35. Τό πολυτιμότερο δίδαγμα τό δίνει ή Κομμούνα. Άλλά καί τά άρνητικά διδάγματα δέν είναι λιγότερο χρήσιμα. "Υστερα άπό τήν Κομμούνα (κι άν σταματήσει κανείς σέ όλους τούς σταθμούς της εύρωπαϊκής ιστορίας, ώς τόν Β' Παγκόσμιο πόλεμο κι ώς σήμερα), ή πορεία τοΰ γαλλικού επαναστατικού κινήματος, ύπό τήν ηγεσία τοΰ Γαλλικοΰ Κ.Κ., ήταν κατηφορική, ώσπου σή-μερα τό Κ.Κ. νά τείνει νά γίνει ένα μάλλον άσημα ντο γκρουπούσκουλο. Ή έπαναστατική φλόγα έσβησε στή χώρα τών έπαναστάσεων - άλλά οί αιτίες δέν έχουν ερευνηθεί, τουλάχιστον σέ βάθος. Τό έρώτημα εϊναι: τό Γαλλικό Κ.Κ., τό κόμμα πού υποτίθεται πώς ενσάρκωνε τόν παράγοντα πού « έλειπε »


άπο τήν Κομμούνα, δέσμιο τής Γ ' Διεθνοΰς, τοϋ σταλινισμοΰ καί τοΰ μπρεζ-νιεφισμοΰ, έγινε ό κυματοθραύστης πού εμπόδισε τον γαλλικό λαό να άνα-τττύξει οποιαδήποτε έπαναστατική πρωτοβουλία; σ. 99

36. Ή Ρόζα Λούξεμπουργκ, στήν κριτική της γιά τήν 7«ριφρόνηση πού έδειξε τό Μπολσεβίκικο Κόμμα στήν εκλογική διαδικασία καί στήν καθο-λική ψηφοφορία, παραθέτει ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα τοΰ Τρότσκι:

Χάρη στήν άνοιχτή καί άμεση πάλη γιά τήν κυβερνητική έξουσία, οί έργα-ζόμενες μάζες άποκτοΰν σέ συντομότατο διάστημα μιά συσσωρευμένη πο-λιτική εμπειρία, καί άνεβαίνουν γρήγορα τά σκαλοπάτια της πολιτικής τους ανάπτυξης. "Οσο μεγαλύτερη ή χώρα κι όσο πιο πρωτόγονος ό τεχνικός της μηχανισμός, τόσο λιγότερο ικανός είναι ό βαρύς μηχανισμός τών δημοκρα-τικών μηχανισμών νά συμβαδίσει μ' αύτήν τήν άνάπτυξη.

Σ ' αύτό ή Ρόζα Λούξεμπουργκ άπαντάει πώς

ό βαρύς μηχανισμός τών δημοκρατικών θεσμών έχει ένα ισχυρότατο διορ-θωτικό - τό ζωντανό κίνημα τών μαζών, τήν αδιάκοπη πίεση τους. Κι οσο πιο δημοκρατικοί οί θεσμοί, όσο πιο ζωηρός καί δυνατός ό παλμός της πολιτικής ζωής τών μαζών, τόσο πιο άμεση καί πλήρτ)ς είναι ή επίδραση τους. ( . . . ) Βέβαια κάθε δημοκρατικός θεσμός έχει τά όρια καί τίς άδυνα-μίες του. ( . . . ) Άλλά τό φάρμακο πού βρήκαν ό Λένιν καί ό Τρότσκι, τόν παραμερισμό της δημοκρατίας, είναι χειρότερο άπό τήν άρρώστια πού υποτίθεται πώς πάει νά γιατρέψει, γιατί στερεύει τήν ίδια τή ζωντανή πηγή άπό την οποία καί μόνο έρχεται ή διόρθωση όλων τών εγγενών αδυναμιών κάθε κοινωνικοϋ θεσμοϋ. Αύτη ή πηγή είναι ή δραστήρια, ανεμπόδιστη, ενεργητική πολιτική ζωή τών πλατύτατων μαζών τοΰ λαοΰ.

Τά λόγια τής Λούξεμπουργκ θά μπορούσαν νά είχαν γραφεί γιά τήν Κομμού-να, καί νά έξηγοΰν γιατί ή Κομμούνα έπρεπε νά γίνει -μά δέν έγινε- τό « σημείο εκκίνησης » τής 'Οχτωβριανής Επανάστασης καί τής έξουσίας της. Μετά τήν κατάρρευση τής ΕΣΣΔ, οί προβλέψεις καί οί προειδοποιήσεις τής Ρόζας Λούξεμπουργκ είναι όσο ποτέ επίκαιρες: ό «υπαρκτός σοσιαλι-σμός », στηριγμένος άποκλειστικά στό « Κόμμα » καί στήν πανίσχυρη βού-ληση του, κατέρρευσε ολοκληρωτικά γιατί δέν είχε έπιτρέψει τήν άνάπτυξη άλλων οργανισμών κοινωνικής, πολιτικής, οικονομικής, άκόμη καί ήθικής-πολιτιστικής δράσης. σ. 100


37. Μιά ιδέα γιά τις δραστηριότητες πού άναπτύσσονταν στις πολιτικές Λέσχες δίνει το καταστατικό της « Δημοκρατικής Σοσιαλιστικής Λέσχης τοϋ 13ου Διαμερίσματος », πού όριζε στό 3ο άρθρο του: « Σκοπός τής Δημοκρα-τικής Σοσιαλιστικής Λέσχης είναι ή μελέτη όλων τών πολιτικών καί κοινω-νικών προβλημάτων πού άφοροϋν τήν άπελευθέρωση τής έργασίας καί τή χει-ραφέτηση τών εργαζομένων, ή έπιδίωξη τής λύσης τους μέ έπαναστατικά μέ-σα, καί ή άσκηση τής επιρροής της γιά νά ξεσηκώνει τήν έξέγερση τής έργα-σίας έναντίον κάθε άπόπειρας παλινόρθωσης τής μοναρχίας ή έναντίον κάθε πράξης οποιασδήποτε κυβέρνησης πού θά μπορούσαν νά άνακόψουν ή νά άνα-βάλουν τήν εγκαθίδρυση τής λαϊκής καί κοινωνικής δημοκρατίας ». σ. 101

38. Ό Γουσταϋος Λεφρανσαί ήταν άπό τίς σημαντικές φυσιογνωμίες τής Κομμούνας. Δάσκαλος, άπό τά ιδρυτικά μέλη τοΰ Συνδέσμου τών Σοσιαλι-στών Εκπαιδευτικών. Ή Β' Αύτοκρατορία τοΰ άπαγόρευσε να διδάσκει καί τόν καταδίωξε. Άπό τούς καλύτερους ρήτορες στις λέσχες μετά τόν Σεπτέμ-βριο τοΰ 1870, υπερασπίστηκε τίς «κομμουνιστικές » θέσεις. Πρόεδρος τοΰ Συμβουλίου τής Κομμούνας καί μέλος τής Εκτελεστικής Επιτροπής, πα-ραιτήθηκε, έγινε μέλος τών Επιτροπών Έργασίας καί Οικονομικών. 'Ανήκε στή « μειοψηφία ». Μετά τήν πτώση τής Κομμούνας καταδικάστηκε έρήμην σέ θάνατο καί διέφυγε στήν Ελβετ ία. Πήρε μέρος ώς εκπρόσωπος τής μειοψηφίας τών οπαδών τοϋ Μπακούνιν στό Συνέδριο τής Χάγης. Πέθανε τό 1901. Έργο του, οί Αναμνήσεις ένός επαναστάτη, άπό όπου καί τό άπό-σπασμα πού παραθέτουμε. σ. 102

39. Τ ή λέξη « μάζα » συστηματικά τή βάζω σέ εισαγωγικά. Παρόλο πού χρησιμοποιείται εύρύτατα στή μαρξιστική ορολογία (άλλά καί στή χεγκε-λιανή, οπού ό Χέγκελ τής δίνει τήν έννοια τών «πολλών » ) , είναι γενικά άντιπαθης. Εύκταΐο θά ήταν νά άντικατασταθεΐ μέ μιά λέξη πιο συγγενική μέ τόν ιστορικό ρόλο πού τής άναγνωρίζει ό μαρξισμός, όπως θά ήταν, π.χ., ή λέξη « δήμος ». σ. 103

40. Ένα άπό τά κωμικά στοιχεία τοΰ μπλανκισμοΰ τής προσφυγιάς ήταν ή διακήρυξη πίστης στον άθεϊσμό, ώς άπαραίτητου στοιχείου τής έπαναστα-τικότητας. "Έτσι, οί μπλανκιστες πρόσφυγες τής Κομμούνας άποφασίζουν καί διατάσσουν ότι ό θεός δέν υπάρχει. ' Η διατύπωση αύτής τής « θέση; » τών μπλανκιστών, όπως τή μεταφέρει καί τή σχολιάζει ό Ένγκελς: « Ή Κομμούνα άς άπαλλάξει γιά πάντα τήν άνθρωπότητα άπ' αύτό τό φάντασμα


τής παλιας αθλιότητας, απ' αυτήν την αιτία (ό ανύπαρκτος θεός γίνεται αιτία!) της σημερινής της αθλιότητας. Στην Κομμούνα δέν υπάρχει χώρος γιά παπάδες. Κάθε θρησκευτική λειτουργία, κάθε θρησκευτική οργάνωση πρέπει νά άπαγορευτοϋν ». Κι ό Ένγκελς σχολιάζει σαρκαστικά: « Κι αύτή ή άπαίτηση νά γίνουν οί άνθρωποι άθεοι " μέ διαταγή τοΰ Μουφτή " , υπογρά-φεται άπό δύο μέλη τής Κομμούνας, πού σίγουρα έχουν όλον τόν καιρό νά διαπιστώσουν ότι μπορείς νά διατάζεις οτιδήποτε στά χαρτιά, άλλά αύτό δέν σημαίνει δτι θά πραγματοποιηθεί καί, δεύτερο, δτι ό διωγμός είναι ό καλύ-τερος τρόπος γιά νά ένισχυθοΰν οί άνεπιθύμητες πεποιθήσεις! » σ. 117

41. Ό Μπακούνιν ήταν πολύ ικανός σ' αύτό πού σήμερα λέμε « δημοσιότη-τα » καί « δημόσιες σχέσεις ». Στήν Ευρώπη έγινε γνωστός εύρύτερα χάρη στή θορυβώδη άποχώρησή του άπό τήν οργάνωση στήν όποία άνηκε άρχικά, τό « Σύνδεσμο Ειρήνης καί Έλευθερίας ». Ό Μάρξ, έπισημαίνοντας αύτήν τήν ικανότητα τοΰ Μπακούνιν, λέει γ ι ' αύτόν δτι κατανοεί τή σημασία της « διαφήμισης » τόσο καλά « όσο καί ό Βικτόρ Ουγκώ ό όποιος, καθώς λέει ό Χάινε, δέν ήταν άπλώς έγωιστής, ήταν Ούγκωιστής » ( Γράμμα στόν Πώλ Λαφάργκ, 19.4.1870, "Απαντα, τ. 43, σ. 489). σ. 121

42. Ό Νετσάγεφ δροΰσε στή Ρωσία ώς απεσταλμένος της Διεθνοΰς, πα-ρουσιάζοντας διαπιστευτήρια μιας άνύπαρκτης οργάνωσης, τής « Εύρωπαϊ-κής Επαναστατικής Ένωσης », μέ τήν υπογραφή τοΰ Μπακούνιν. σ. 124

43. Μετά τήν ήττα της Κομμούνας ή Διεθνής δέν μπορούσε νά συγκαλέσει άνοιχτό Συνέδριο γιά νά μήν έκθέσει τούς Γάλλους πρόσφυγες στίς εύρω-παϊκές χώρες -τήν έκδοση τών οποίων ζιητοΰσε ή γαλλική κυβέρνηση-, άλλά καί τήν ίδια τή Διεθνή πού οί άντιδραστικοί κύκλοι τής Γαλλίας, καί οχι μόνο τής Γαλλίας, ζητούσαν νά τεθεί έκτος νόμου. 'Ορισμένα άπό τά τμήματά της υποχρεώθηκαν νά έγκαταλείψουν τίς χώρες τους καί νά μεταφέρουν τήν έδρα τους σέ άλλες χώρες. σ. 124

44. Ή -κλειστή- Συνδιάσκεψη τοΰ Λονδίνου πήρε κι άλλες σημαντικές α-ποφάσεις. Ενδεικτικές οί αποφάσεις: Γιά τήν άνάγκη συμμαχίας αγροτών καί βιομηχανικών έργατών καί δημιουργίας τμημάτων τής Διεθνοΰς στήν άγροτιά. Γιά τήν άπαγόρευση δημοσίευσης άπό τά έντυπα πού συνδέονταν μέ τή Διεθνή θεμάτων πού μόνο στίς οργανώσεις έπρεπε νά συζητοΰνται κι οχι «μπροστά στήν άστική τάξη». Ή σημαντικότερη άπόφαση αφορούσε τή δημιουργία κόμματος της έργατικής τάξης « μπροστά σέ μιά άχαλίνωτη


αντίδραση, πού χτυπάει βίαια κάθε προσπάθεια απελευθέρωσης τών εργατών καί αποσκοπεί στή διατήρηση τών ταξικών διακρίσεων μέ τήν ώμή βία καί τήν πολιτική κυριαρχία τών τάξεων που κατέχουν τήν ιδιοκτησία. Παίρνοντας υπόψη ότι, απέναντι στή συλλογική έξουσία τών τάξεων τών ιδιοκτητών, ή έργατική τάξη δέν μπορεί να δράσει ώς τάξη παρά μόνο άν συγκροτηθεί ή ίδια σέ πολιτικό κόμμα, διάφορο άπό καί άντιτιθέμενο σέ όλα τά παλιά πολιτικά κόμματα πού συγκροτήθηκαν άπό τίς τάξεις τών ιδιοκτητών. "Οτι αύτή ή συγκρότηση τής εργατικής τάξης σέ πολιτικό κόμμα είναι άπαραίτητη γιά τήν εξασφάλιση τοΰ θριάμβου τής κοινωνικής έπανάστασης καί τοΰ τελικοΰ της σκοποΰ - τής κατάργησης τών τάξεων » ( "Απαντα, τ. 22, σ. 427). σ. 125

45. 'Αφετηρία τής πρόβλεψης τοΰ "Ενγκελς εϊναι ή έσωτερική -συνωμοτι-κή- δικτατορική δομή τής οργάνωσης πού «κάνε ι » τήν επανάσταση. Ό Μπακούνιν δέν θά μποροΰσε νά έχει τήν ίδια άφετηρία, γιατί τότε θά έπρεπε νά ομολογήσει ότι καί ή δική του μυστική έταιρεία θά μποροΰσε στό ίδιο νά καταλήξει. σ. 136

46. Γιά τίς θέσεις τοΰ Μάρξ καί τοΰ "Ενγκελς απέναντι στό ρωσικό κίνημα τοΰ 19ου αιώνα, βλ. καί Ε. Παππα, Μύθος και Ιδεολογία στη Ρωσική'Επα-νάσταση. σ. 141

47. Θεωρείται γενικά ότι ή είσοδος τών μαρξιστικών ιδεών στήν τσαρική Ρωσία έγινε μέ τόν Πλεχάνοφ γύρω στό 1882-83, μέ τή μετάφραση τοΰ Κομμουνιστικού Μανιφέστου καί μέ τήν έκδοση τών πρώτων έργων του (Σοσιαλισμός και πολα,τικη πάλη καί Οί διαφορές μας), μέ τά όποια δια-χώριζε καθαρά τή θέση του άπό τούς ναρόντνικους. 'Αλλά ό μαρξισμός ειχε μπει στή Ρωσία πολύ νωρίτερα, άπό τόν ίδιο τόν Μάρξ καί τόν "Ενγκελς: Τό Κεφάλαιο κυκλοφόρησε στή Ρωσία τό 1872 στή μετάφραση τοΰ Ντάνιελσον, ειχε μεγάλη -γιά τήν έποχή- κυκλοφορία, προκάλεσε συζητήσεις πού έδω-σαν άφορμή στόν Μάρξ νά γράψει, τό 1875, τό « Γράμμα στόν Μιχαηλόφ-σκι » καί τό 1882 τήν άπάντησή του στή Βέρα Ζασούλιτς (βλ. σχετικά Ε. Παππα, Μύθος και Ιδεολογία στη Ρωσική 'Επανάσταση). Εϊναι δυστύχη-μα ότι τήν πρώτη άπό αύτές τις δύο επιστολές ό Μάρξ δέν τήν έστειλε στόν προορισμό της γιά νά μήν έκθέσει τούς παραλήπτες της στήν τσαρική 'Αστυ-νομία, κι έτσι δέν έγινε γνωστή παρά μόνο τό 1884, ένώ τή δεύτερη δέν μπόρεσε νά τήν ολοκληρώσει όπως λογάριαζε κι όπως δείχνουν τά πολύτιμα προσχέδιά του, καί τελικά δέν έστειλε παρά μιά σύντομη, άλλά πολύ πε-


ριεκτική, απάντηση. Ά ν είχαν φτάσει έγκαιρα καί στην ολοκληρωμένη μορ-φή τους οί απόψεις τοΰ Μάρξ πάνω στά θέματα της « ρωσικής ιστορικής ιδιομορφίας », τής ύπαρξης τών άγροτικών κοινοτήτων ώς τίς τελευταίες δεκαετίες τοΰ 19ου αιώνα, καί, κυρίως, πάνω στήν αυθεντική ερμηνεία τοΰ Κεφαλαίου άπό τόν ίδιο τόν συγγραφέα του, ίσως ή μοίρα τής μαρξιστικής σκέψης στή Ρωσία θά ήταν διαφορετική. σ. 141

48. Ή άντίληψη γιά τήν ήθική-" κομμουνιστική » ιδιαιτερότητα τών Ρώσων βλέπουμε ότι έπιβλήθηκε καί στόν ύπερ-αναρχικό Νετσάγεφ. σ. 155

49. Ό Μπακούνιν άναφέρεται στήν Έκκληση πού είχε άτιευθύνει στούς νέους τής Ρωσίας. Στένκα Ράζιν είναι ό γνωστός λαϊκός ήγέτης τής εξέ-γερσης τών Ρώσων χωρικών καί τών κοζάκων, τόν 17ο αιώνα. Ό « συλλο-γικός Στένκα Ράζιν» τοΰ Μπακούνιν θυμίζει τόν «συλλογικό Ηγεμόνα» πού, κατά τόν Γκράμσι, είναι τά Κ.Κ. τοΰ 20οΰ αιώνα. σ. 166

50. Μπορούμε νά θυμηθοΰμε τίς « κοινότητες » πού οργάνωσε τό καθεστώς τοΰ Μάο στήν Κίνα στις άρχές τής δεκαετίας τοΰ '60. ΤΗταν μιά κοινοβιακή -παραγωγική- καταναλωτική οργάνωση πού δέν είχε τίποτα νά ζηλέψει άπό τόν « κομμουνισμό τοΰ στρατώνα ». σ. 168

51. Ό Μάρξ καί ό Ένγκελς δέν είχαν έπισημάνει αύτήν τή συνάντηση τοΰ ροκτικοΰ έπαναστατικοΰ κινήματος μέ τόν Μακιαβέλλι, παρόλο πού άπό τίς άρχές τής δεκαετίας τοΰ 1870 μελετούσαν τήν κατάσταση στή Ρωσία μέ μεγάλη επιμέλεια - γ ι ' αύτό τό λόγο έμαθαν καί ρωσικά. 'Αντίθετα, στις ΐησουιτικές έπιδράσεις συγκεντρώνουν την προσοχή τους, πράγμα πού δι-καιολογείται άπό τό θαυμασμό τοΰ Μπακούνιν γιά τήν « Εταιρεία τοΰ Ί-ησοϋ » καί άπό τις μεθόδους τοΰ Νετσάγεφ. Γιά τόν ίδιο τόν Μακιαβέλλι έκφράζονται μέ μεγάλη έκτίμηση - οχι τόσο γιά τόν 'Ηγεμόνα όσο γιά τήν Ιστορία της Φλορεντίας, πού ό Μάρξ τή χαρακτηρίζει άριστούργημα, καί γιά τό έργο τοΰ Μακιαβέλλι περί τής τέχνης τοΰ 7Τολέμου. Άλλά άπό τίς άνα-φορές τους δέν λείπει καί ό « μακιαβελλισμός » μέ τή συνήθη - ή συμβατική-έννοια. 'Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει γιά μας τό άρθρο τοΰ Μάρξ γιά τό « Ζή-τημα τών 'Ιονίων Νήσων », πού δημοσιεύτηκε στήν New York Daily Tribune της 6 'Ιανουαρίου 1857, όπου γίνεται λόγος γιά « άδίσταχτο χτύπημα μακια-βελλικής δολιότητας » έναντίον τοΰ Γλάδστωνα καί τών διαπραγματεύσεών του μέ τούς ήγέτες τών νησιών τοΰ 'Ιονίου ( "Απαντα, τ. 16, σ. 130).

σ. 169


52. Τήν Κατήχηση, γραμμένη μέ κώδικα, τήν βρήκε ή τσαρική 'Αστυνομία καί τήν αποκρυπτογράφησε. Διαβάστηκε στή δίκη τής ομάδας Νετσάγεφ καί έλαβε μεγάλη δημοσιότητα. Τό κείμενο πού δημοσιεύουν ό Μάρξ κι ό Έν-γκελς στήν μπροσούρα τους είναι αύτό πού παρουσιάστηκε στή δίκη, στις 8.7.1871. - Ή Έτιαναστατική Κατήχηση άναβίωσε στούς καιρούς μας στήν ιδεολογία καί τήν πρακτική τών εύρωπαϊκών τρομοκρατικών οργανώσεων τής δεκαετίας τοΰ '70 - χωρίς νά εξαιρέσουμε καί τήν Ελλάδα πού, ώς συνήθως, μέ κάποια καθυστέρηση πήρε τά ευρωπαϊκά μηνύματα. Μέ τίς τρομοκρατικές οργανώσεις τής Γαλλίας καί τήν εμπνευσμένη άπό τήν Κατήχηση ιδεολογία τους άσχολεΐται ό Χόρχε Σεμπρούν στό μυθιστόρημά του Ή επιστροφή τον Νετσάγιεφ (γαλλ. έκδοση Jorge Semprun, Netchaief est de retour, ed. Lattes, 1987" έλλην. μετάφραση Κώστας Θεολόγου, έκδ. Εξάντας, 1992). σ. 171

53. Βλ. Ρ. Λούξεμπουργκ, 7ο οργανωτικό ζήτημα τής σοσιαλδημοκρατίας καί Ή Ρωσική Έτιανάσταση. Καί Ε. Παππα, Ό Λένιν χωρίς λογοκρισία κλπ. σ. 188

54. Λένιν, "Ενα βήμα εμπρός, δυο βήματα πίσω, "Απαντα, τ. 8, σ. 380. σ. 195

55. "Οταν αναφέρονται στις πρώτες δεκαετίες τοΰ αιώνα οί όροι « σοσιαλ-δημοκρατία », « σοσιαλδημοκράτης » δέν πρέπει νά ξεχνάμε πώς δέν έχουν τήν έννοια πού πήραν άργότερα, μέ τή διάσπαση τοΰ έργατικοΰ κινήματος.

σ. 196

56. Αύτή τή θέση μποροΰμε νά τή σκεφτούμε καί σέ σχέση μέ τό έλληνικό κίνημα. Στήν Κατοχή, π.χ., ή άγροτιά « εισέβαλε » κυριολεκτικά στήν πολι-τική ζωή, οχι μέ « επιστράτευση » άλλά μέ τήν έθελοντική μαζική συμμε-τοχή της στήν 'Αντίσταση καί μέ τήν άμεση συμμετοχή της στήν άσκηση τής έξουσίας στις περιοχές πού άποτελέσανε τήν « Ελεύθερη Ελλάδα ». ΤΗταν μιά μεγάλη στιγμή στήν έπίτευξη τής « συλλογικής έθνικής-λαϊκής βούλη-σης », πού χάθηκε μέσα στή δίνη τοΰ έμφύλιου πολέμου. 'Αλλά σέ καμιά περίπτωση εκείνη ή ορμητική άφύπνιση τής άγροτιας δέν θά μπορούσε -καί δέν είχε λόγο- νά χαρακτηριστεί « γιακωβινισμός ». σ. 198

57. Ό Μακιαβέλλι θεωρεί ώς μία άπό τις αιτίες τής ιταλικής κακοδαιμονίας τά μισθοφορικά στρατεύματα πού χρησιμοποιούσαν οί ηγεμόνες, καί προσπα-θεί νά πείσει πώς μόνο οποίος βασίζεται σέ δικές του δυνάμεις μπορεί νά επικρατήσει. Οί μισθοφόροι, τονίζει, δέν ενδιαφέρονται παρά μόνο γιά τήν


πληρωμή τους, « κι αύτό δέν άρκεϊ γιά νά τούς κάνει νά πεθάνουν γιά σένα ». Θέλουν νά είναι «στρατιώτες σου » σέ καιρό ειρήνης, μόλις όμως έρθει ό πόλεμος κοιτάνε ποΰ νά φύγουνε καί ποΰ νά κρυφτοΰνε. Αύτά τόν οδηγούνε στό συμπέρασμα ό τ ι « σήμερα ή καταστροφή τής 'Ιταλίας δέν οφείλεται παρά στό ότι έπί πολλά χρόνια βασίστηκε στά όπλα τών μισθοφόρων », πού μπορεί νά δείχνουν κάποια γενναιότητα όταν πολεμούν έναντίον άλλων μισθοφόρων, οχι όμως όταν έχουν νά άντιμετωπίσουν ξένους στρατούς - κι έτσι πήρε τήν

'Ιταλία ό Κάρολος της Γαλλίας. Ά κ ό μ η χειρότερο, υποστηρίζει ό Μακιαβέλ-λι, είναι νά προσφεύγει ό ήγεμόνας στή βοήθεια ξένων στρατευμάτων - καί φέρνει παράδειγμα τό Βυζάντιο, πού γ ι ' αύτόν είναι « Ελλάδα » :

Ό αυτοκράτορας τής Κωνσταντινούπολης, γιά νά άντιπαραταχθεΐ στούς γείτονες του, έβαλε στήν 'Ελλάδα δέκα χιλιάδες Τούρκους, οί όποιοι, όταν τελείωσε ό πόλεμος, δέν θέλησαν νά φύγουν κι αύτή ήταν ή άρχή τής υπο-δούλωσης τής 'Ελλάδας στούς άπιστους.

Μακιαβέλλι, 'Ηγεμόνας, ΧΠ-ΧΙΠ

σ. 198

58. 'Αφήνοντας γιά λίγο τό ιταλικό έδαφος ό Γκράμσι διατυπώνει τήν ένδιαφέρουσα άποψη ότι άπό τό 1815, δηλαδή άπό τήν πτώση τοϋ Ναπολέ-οντα, « ολη ή ιστορία δείχνει τήν προσπάθεια τών παραδοσιακών τάξεων νά έμποδίσουν τή διαμόρφωση μιας συλλογικής βούλησης αύτοΰ τοΰ είδους » , γιά νά εγκαθιδρύσουν τήν « " οΐκονομική-συντεχνιακή " έξουσία μέσα σέ ένα διεθνές σύστημα παθητικής ισορροπίας ». σ. 198

59. ' Η Τατιάνα Schucht, άδελφή τής γυναίκας του, στάθηκε ό καλός άγγε-λος τοΰ Γκράμσι σέ όλη τή διάρκεια της φυλάκισης του, ώς τό θάνατο του. Τά γράμματά του στήν Τατιάνα είναι πολυτιμότατη πηγή οχι μόνο γιά τά όσα πέρασε στίς φυλακές, άλλά καί γιά τή γόνιμη θεωρητική δουλειά του σέ όλο εκείνο τό διάστημα. σ. 198

60. Ό Κάρλο Καττάνεο ήταν άπό τούς λαμπρότερους έκπροσώπους της μαχόμενης δημοκρατίας τοΰ περασμένου αιώνα. Στήν έπανάσταση τοΰ 1848 ήταν επικεφαλής τών έπιχειρήσεων γιά τήν άπελευθέρωση τοΰ Μιλάνου άπό τούς Αύστριακούς, καί έδειξε άξιόλογες στρατηγικές ικανότητες.' Η επιστη-μονική επιθεώρηση Πολυτεχνικό πού έξέδωσε τό 1839 έπαιξε στή Βόρεια

'Ιταλία ρόλο άνάλογο μέ τό ρόλο τών 'Εγκυκλοπαιδιστών στή Γαλλία. Κα-


τέβαλε προσπάθειες γιά τή δημιουργία 'Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας στή Λομβαρδία καί στο Πεδεμόντιο. σ. 199

61. Ό Ούμπέρτο Κόσμο, καθηγητής καί δημοσιολόγος, ήταν καθολικός καί βαθύτατα επηρεασμένος άπό τόν "Αγιο Φραγκίσκο καί τόν Αύγουστίνο.

'Αντιφασίστας, απολύθηκε άπό τήν εκπαίδευση τό 1926 γιά « μ ή συμμόρφω-ση του προς τίς γενικές κυβερνητικές κατευθύνσεις » . 'Αργότερα φυλακίστη-κε. Ό Γκράμσι τόν συμπαθοΰσε πολύ, τόν είχε υπερασπιστεί άπό τίς στήλες τοΰ Άβάντι όταν δεχόταν επιθέσεις ύπερεθνικιστών γιά ορισμένα άρθρα του, άλλά καί τόν πίκρανε όταν θεώρησε ότι έπρεπε νά κάνει αύστηρή κριτική σέ κάποιες θέσεις του. "Οπως διηγείται ό ίδιος σέ ένα άπό τά γράμματά του, ό Κόσμο έκλαψε όταν διάβασε τήν κριτική τοΰ Γκράμσι καί μέρες ολόκληρες κλείστηκε στό σπίτι του. σ. 199

62. Ό Νίκολο Μακιαβέλλι, που είχε γεννηθεί τόν Μάη τοΰ 1469, πέθανε στίς 21 'Ιουνίου 1527. Τά 400 χρόνια άπό τό θάνατο του τιμήθηκαν στήν Ιταλία τό 1927, κι αύτή ή επέτειος αναζωπύρωσε τό ενδιαφέρον τοΰ Γκράμσι γιά τόν πρώτο 'Ιταλό θεωρητικό τοΰ έθνικοΰ κράτους. σ. 199

63. Ή άνάλυση τοΰ "Ενγκελς μέ τίτλο «Συ>Λήκες καί προοπτικές ένός πολέμου τής Ίερας Συμμαχίας έναντίον τής Γαλλίας τό 1852 » δέν προορι-ζόταν γιά δημοσίευση. Στο γράμμα του τής 3ης 'Απριλίου 1851 στον Μάρξ ό

"Ενγκελς υποστήριζε ότι οί οχυρώσεις τοΰ Παρισιοΰ δέν ήταν έπαρκώς εφο-διασμένες ώστε νά άντισταθοΰν μέ επιτυχία σέ μιά επίθεση τών άντιδραστι-κών δυνάμεων τής Εύρώπης ενωμένων σέ μιά νέα 'Ιερή Συμμαχία σέ πε-ρίπτωση έπανάστασης, καί τοΰ υποσχόταν ότι σύντομα θά τοΰ τά εξηγούσε ολα αύτά επακριβώς, « μέ στρατιωτκούς όρους ». Ή άνάλυσή του δημοσιεύ-θηκε γιά πρώτη φορά στή Neue Zeit, όργανο τοΰ Γερμανικοΰ Σοσιαλδημο-κρατικού Κόμματος (βλ . "Απαντα, τ. 10, σ. 542, καί σημ. 390, σ. 700).

'Ενδεικτικό τής άρνησης τοΰ "Ενγκελς νά ενδώσει σέ μυθοποιήσεις είναι αύτό πού γράφει στόν Μάρξ, στήν ίδια επιστολή του: « "Οσο περισσότερο μελετώ τόν πόλεμο τόσο καί περισσότερο καταφρονώ τόν ηρωισμό - ό ηρωισμός, μιά βλακώδης έκφραση πού ποτέ δέν βγήκε άπό τά χείλη ένός άληθινοΰ στρα-τιώτη. "Οταν ό Ναπολέων δέν έβγαζε λόγους καί δέν έγραφε προκηρύξεις, άλλά μιλοΰσε ΨΤΧΡΑ, ποτέ δέν μιλοΰσε γιά "ένδοξο άδάμαστο θάρρος" κλπ., άλλά, τό πολύ, θά έλεγε " αύτός πολέμησε καλά " ». σ. 201

64. Ή σειρά άρθρων τοΰ "Ενγκελς μέ τόν γενικό τίτλο « Γράμματα άπό τή


Γαλλία » δημοσιεύτηκαν στην επιθεώρηση τών "Αγγλων Χαρτί στων Demo-cratic Review άπό τόν Δεκέμβριο 1849 ώς τόν Ιούνιο 1850. Τό ίδιο διάστημα ό Ένγκελς έγραψε γιά τήν ίδια επιθεώρηση τή σειρά « Γράμματα άπό τή Γερμανία ». Οί τίτλοι αύτοί δέν σημαίνουν οτι εκείνο τό διάστημα ό Ένγκελς βρισκόταν στή Γαλλία ή στη Γερμανία. 'Απλώς, αύτούς τούς γενικούς τί-τλους επέλεξε ό εκδότης. σ. 203

65. Εννοεί τά Κ.Κ. Οί περιφράσεις πού χρησιμοίτοιεΐ ό Γκράμσι οφείλονται στις συνθήκες μέσα στις όποιες έγραφε - στή φυλακή καί κάτω άπό τό καθεστώς τοΰ Μουσσολίνι. Έ τ σ ι , τό Κόμμα δίνεται μέ διάφορες περιφρά-σεις, ό μαρξισμός άναφέρεται ώς « φιλοσοφία τής πράξης » (όρος πού άντα-ποκρίνεται ώστόσο καί στή γενικότερη άντίληψη τοΰ Γκράμσι γιά τό μαρξι-σμό) κλπ. σ. 206

66. Ή θέση γιά « μετατροπή τοΰ Κόμματος σέ κράτος » προκαλεί ίίολλές άπορίες. "Οταν ό Λένιν ομολογούσε, τό 1921, ότι στή μετεπαναστατική Ρω-σία έγκαθιδρύθηκε ή « δικτατορία τοΰ κόμματος » κι όχι ή « δικτατορία τοΰ προλεταριάτου », αΐτιολογοΰσε αύτήν τη μαρξιστικά τελείως άνορθόδοξη έ-ξέλιξη μέ τό έπιχείρημα ότι προλεταριάτο δέν ύπηρχε στή Ρωσία ύστερα ά7τό τήν αιμορραγία πού είχε ύποστεΐ στόν έμφύλιο πόλεμο καί τήν κατα-στροφή τής βιομηχανικής βάσης τής χώρας. Ό Γκράμσι θεωρεί ότι τό Κόμμα θά γινόταν « κράτος », κι αύτή ή άποψη ξενίζει. σ. 208

67. Ώστόσο, ή πείρα άπό άνάλογα φασιστικά καθεστώτα στήν Εύρώπη τοϋ μεσο7τολέμου -καί στή δική μας χώρα- είναι ότι καί « άπλοί » άνθρωποι, φοιτητές, έργάτες, μαθητές, συγκροτούσαν ομάδες πού άντιδροΰσαν στό φα-σισμό κάτω άπό τίς πιο άντίξοες συνθήκες, όταν τά κόμματα είχαν διαλυθεί καί τά Κ.Κ. διώκονταν σκληρά, καί μέ παντελή άπουσία « άξιωματικών ». Στήν Ελλάδα οί ομάδες 7τού είχαν συγκροτηθεί στά χρόνια τής δικτατορίας τοΰ Μεταξα καί πολλαπλασιάστηκαν μέ τόν έλληνοϊταλικό πόλεμο άποτελέ-σανε τόν πρωταρχικό πυρήνα τής 'Αντίστασης καί τής συγκρότησης τοΰ ΕΑΜ. Στή συνένωση τους έπαιξαν σημαντικό ρόλο οί έξόριστοι κομμουνιστές πού δραπέτευσαν άπό τά διάφορα νησιά μέ τήν εισβολή τών Γερμανών καί τήν κατάρρευση τοΰ μετώπου. Οΐ εξόριστοι ζήτησαν νά τούς παραδοθοΰν οί σκόρπιες ομάδες, πράγμα πού έγινε. Σέ ορισμένες περιπτώσεις οί δισταγμοί κάποιων ομάδων νά παραδοθοΰν στούς έξόριστους δημιούργησαν προβλήμα-τα - είναι γνωστή ή περίπτωση τοΰ Καρβούνη, πού κατηγορήθηκε γιά χαφιές


άπό τόν παράνομο Τύπο της εποχής γιατί δίστασε νά δώσει τήν ομάδα του πριν βεβαιωθεί ότι δέν υπήρχε κίνδυνος γιά τά μέλη της, καθώς τό παρελθόν τοΰ Μεταξα καί τοΰ Μανιαδάκη ειχε δημιουργήσει θολές καταστάσεις στό κομμουνιστικό κίνημα. σ. 210

Η ΝΕΑ ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΤΗΣ ΕΛΛΗΣ ΠΛΠ

ΠΑ « ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ

21ου ΑΙΩΝΑ;» ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ, ΣΕΛΙΔΟΠΟΙ

ΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΜΟΝΤΑΡΙΣΤΗΚΕ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΑ

ΣΤΟ -ΑΝΑΓΡΑΜΜΑ. ΜΕ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΟ

ΤΥΡΕ. ΟΙ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΔΙΟΡΘΩΣΕ1Σ ΕΙΝΑΙ ΤΟΥ

ΠΑΝΤΕΛΗ ΜΠΟΥΚΑΛΑ. Η ΕΚΤΥΠΩΣΗ ΕΠΝΕ ΣΤΟ

ΛΙΘΟΓΡΑΦΕΙΟ ΤΟΥ Δ. ΔΕΣΠΟΤΟΠΟΥΛΟΥ ΣΕ ΧΑΡ

ΤΙ PALATINA 100 ΓΡΛΜ. ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ. ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ

ΔΕΘΗΚΕ ΣΤΟΥ ΘΟΔΩΡΗ ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ

ΠΑΝΤΕΛΗ ΡΟΔΟΠΟΥΛΟΥ ΣΕ 2.000 ΑΝΤΠΎΠΑ

ΤΟΝ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟ ΤΟΥ 2007 ΠΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ

ΤΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ. ΑΓΡΑ . .ΤΗΝ ΕΚΔΟΣΗ ΣΧΕΔΙΑΣΕ

ΚΑΙ ΕΠΙΜΕΛΗΘΗΚΕ Ο ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΕΤΣΟΠΟΥΛΟΣ

Αριθμός έκδοσης

782

Έλλη Παππά - Η Κομμούνα του 1871 - Επανάσταση του εικοστού...

Documents

Transcript of Έλλη Παππά - Η Κομμούνα του 1871 - Επανάσταση του εικοστού...