Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

127

description

Εξαμηνιαία έκδοση επιστημών του χώρου

Transcript of Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

Page 1: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18
Page 2: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

ΤΕΥΧΟΣ 18 – ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2011

Συντακτική ΕπιτροπήΝτίνα Βαΐου (ΕΜΠ), Παύλος Μαρίνος Δελλαδέτσιμας (Χαροκόχειο Παν.), Μαρία Μαντουβάλου (ΕΜΠ), ΜύρωνΜυρίδης (ΑΠΘ), Νίκος Παπαμίχος (ΑΠΘ), Βίλμα Χαστάογλου (ΑΠΘ)

Υπεύθυνος Συντακτικής ΕπιτροπήςΚωστής Χατζημιχάλης, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, τηλ. 210 95 49 144, [email protected]

Σύμβουλοι Συντακτικής ΕπιτροπήςΧρ. Αγριαντώνη (ΚΝΕ/ΕΙΕ), Ε. Ανδρικοπούλου (ΑΠΘ), Α. Γερολύμπου (ΑΠΘ), Β. Γκιζελή (Παιδαγωγικό Ινστι-τούτο), Π. Ζέικου (Οργανισμός Θεσσαλονίκης), Ε. Ηλιοπούλου (Οργανισμός Αθήνας), Ι. Καρνάβου (ΑΠΘ), Μπ. Κα-σίμης (Παν. Πατρών), Κ. Καυκούλα (ΑΠΘ), Χρ. Κουλούρη (ΑΠΘ), Α. Κωσταντακοπούλου (Παν. Ιωαννίνων), Α.Λαμπριανίδης (Παν. Μακεδονίας), Λ. Λουλούδης (Γεωπονικό Παν.), Θ. Μαλούτας (Παν. Θεσσαλίας), Χ. Μαρου-κιάν (Παν. Αθηνών), Ν. Μπεόπουλος (Γεωπονικό Παν.), Ηλ. Μπεριάτος (Παν. Θεσσαλίας/ΥΠΕΧΩΔΕ), Κ. Παυ-λόπουλος (Χαροκόπειο Παν.), Ι. Σακέλης (Πάντειο Παν.), Γ. Σταθάκης (Παν. Κρήτης), Θ. Τερκενλή (Παν. Αιγαίου),Α. Τρούμπης (Παν. Αιγαίου), Μπ. Φιλιππακοπούλου (ΕΜΠ), Μ. Bruneau (CNRS/Univ. de Bordeaux ΠΙ), MD. Gar-cia-Ramon (Univ. Autonoma de Barcelona), R. Hudson (Univ. of Durham), V. Plum (Univ. of Roskilde), R. van derVaart (Univ. of Utrecht).

Μακέτα εξωφύλλου: Π. Καπόλα

ΟΔΗΓΙΕΣ ΠΑ ΤΟΥΣ ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ ΚΑΙ ΤΙΣ ΣΥΝΕΡΓΑΤΙΔΕΣ1. Οι ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ δημοσιεύουν πρωτότυπες επιστημονικές εργασίες οι οποίες αφορούν σε θέματα χώρου που ενθαρρύνουν συνεργα-σίες που θα καλύπτουν και θέματα διεθνούς ενδιαφέροντος, πέραν των ελληνικών. Το περιοδικό δέχεται επίσης σύντομα σχόλια στηνεπικαιρότητα, περιγραφές συνεδρίων και ερευνητικών εργασιών, φοιτητικές δραστηριότητες και βιβλιοκρισίες. Όλα ταεπιστημονικά άρθρα κρίνονται από δύο κριτές και οι άλλες συνεργασίες από τη Συντακτική Επιτροπή. 2. Τα επιστημονικά άρθρα προςδημοσίευση θα πρέπει να είναι 6.500-8.000 λέξεις και οι άλλες συνεργασίες 1.500-2.000 λέξεις εκτός βιβλιογραφίας. Θααποστέλλονται στην έδρα του περιοδικού με την ένδειξη «Για το περιοδικό ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ», σε τρία αντίγραφα, τυπωμένα από τη μίαπλευρά του χαρτιού σε 1,5 διά- στημα, με ικανά περιθώρια. Ο τίτλος του άρθρου, τα ονόματα των συγγραφέων και οι διευθύνσεις (ταχ.διεύθυνση, τηλ./fax και e-mail) θα είναι στην αρχή, σε ξεχωριστή σελίδα, γραμμένα και στα αγγλικά ή γαλλικά. Μετά την τελικήαποδοχή της εργασίας θα αποστέλλε- ται το τελικό κείμενο με τις τυχόν διορθώσεις σε δύο αντίγραφα και σε δισκέτα Η/Υ σε μορφή.doc ή ascii. 3. Κάθε επιστημονικό άρθρο συνοδεύεται στο τέλος από περίληψη 200 λέξεων μεταφρασμένη στα αγγλικά ή γαλλικά. 4.Πιθανά σχήματα, χάρτες κ.λπ. πρέπει να είναι ασπρόμαυρα στο πρωτότυπο, εκτός των φωτογραφιών, οι οποίες μπορεί να είναι καιέγχρωμες. Θα αποστέλλονται σε πρωτότυπη εκτύ- πωση και στην πρωτογενή τους ψηφιακή μορφή (δισκέτα, CD κ.λπ.) μετά την τελικήαποδοχή της συνεργασίας. 5. Οι βιβλιογραφικές ανα- φορές θα ακολουθούν το σύστημα Harvard: εντός κειμένου συγγραφέας καιχρονολογία, και πλήρης αναφορά στο τέλος του άρθρου. 6. Οι συνεργάτες/συνεργάτιδες του περιοδικού που δημοσιεύουνεπιστημονικά άρθρα λαμβάνουν δωρεάν δύο τεύχη ανά συγγραφέα και εκείνοι/ες που δημοσιεύουν σύντομες συνεργασίες ένα τεύχοςανά συγγραφέα. 7. Τα βιβλία για βιβλιοκριτική αποστέλλονται σε δύο αντί- τυπα στην έδρα του περιοδικού.

Τιμή τεύχους: 15€Συνδρομή ετήσια: 25€. Για φοιτητές: 20 €. Για οργανισμούς και βιβλιοθήκες: 45 €

Διεύθυνση για την αποστολή συνεργασιών και βιβλίων για κρίση:Περιοδικό ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο,Ελ. Βενιζέλου 70, Καλλιθέα 176 71, τηλ.: 210 95 49 176, 210 95 49 144, fax: 210 95 14 759, e-mail: [email protected].

Παραγωγή, διάθεση, διαφημίσεις και συνδρομές:Εκδόσεις νήσος, Σαρρή 14, 10553 Αθήνα, τηλ./φαξ: 210 3250058e-mail: [email protected]

ISSN: 1109-186Χ

Η Συντακτική Επιτροπή ευχαριστεί τις Πρυτανικές Αρχές τον Χαροκοπείου Πανεπιστημίου για τη φιλο-ξενία των ΓΕΩΓΡΑΦΙΩΝ στους χώρους του πανεπιστημίου.

Page 3: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

Γ Ε Ω - Ε Π Ι Κ Α Ι Ρ Ο Τ Η Τ Ε Σ Δ Ι Ε Θ Ν Ι Κ Η Μ Ε Τ Α Ν Α Σ Τ Ε Υ Σ ΗΚ Α Ι Κ Ε Ν Τ Ρ Α Κ Ρ Α Τ Η Σ Η ΣΣ Τ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

3 Λαφαζάνη Όλγα

Από το Αιγαίο στην Πάτρα, από την Αθήνα

στον Έβρο: Εντάσσοντας τον αποκλεισμό,

αποκλείοντας την ένταξη

7 Bernd Kasparek

The European Detention Landscape

Μ Ι Κ Ρ Ο Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

11 Ο γάλλος γεωγράφος Emile Kolodny και η

νησιωτική Ελλάδα

13 Emile Kolodny

Μια ταραχώδης επάνοδος στην Αμοργό

Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ο Ν Ι Κ Α Α Ρ Θ Ρ Α

19 Μπεόπουλος Νίκος

Οι παρεμβάσεις της αγροτοπεριβαλλοντικής

πολιτικής στο τοπίο: σκέψεις και ερωτήματα

36 Γαλάνη Λία, Ρόκκα Αγγελική, Παπαγεωρ-

γίου Γεώργιος, Μίχας Παύλος

Αναπαραστάσεις της έννοιας «ποταμός» από

μαθητές της Ε’ τάξης του Δημοτικού Σχολείου

58 Παπαγεωργίου Μαριλένα

Η γεωγραφία και χωροταξία του θερμαλιστικού

τουρισμού στην Ελλάδα

81 Χατζηγιαννάκη Ζωή

Ένα προσωρινό νησί: Η παραγωγή του χώρου

στη Σαντορίνη

Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ο Ν Ι Κ Ε ΣΣ Υ Ν Α Ν Τ Η Σ Ε Ι Σ -Α Ν Τ Ι Π Α Ρ Α Θ Ε Σ Ε Ι Σ

93 Σαγιάς Ιων

Διεθνές Συνέδριο: EURS Journal “Reposition-ing Europe in an era of global transformation”,Βιέννη, 15-17 Σεπτεμβρίου 2010

Π Α Ρ Ο Υ Σ Ι Α Σ Ε Ι ΣΕ Ρ Ε Υ Ν Η Τ Ι Κ Ω Ν Ε Ρ Γ Α Σ Ι Ω ΝΚ Α Ι Δ Ι Α Τ Ρ Ι Β Ω Ν

97 Ερευνητική ομάδα Εργαστηρίου Αστικού

Περιβάλλοντος ΕΜΠ

Βασικές αρχές σχεδιασμού Μητροπολιτικού

Πάρκου Πρασίνου στο πρώην αεροδρόμιο Ελ-

ληνικού

104 Φαρούπου Αννα

Παγκοσμιοποίηση και μετασχηματισμός της

Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Η περίπτωση της Δα-

νίας

109 Βαταβάλη Φερενίκη

Νέες γεωγραφίες στην ελληνοαλβανική μεθό-

ριο και διαδικασίες παραγωγής κατοικίας. Ιω-

άννινα και Αργυρόκαστρο μετά το 1989

Τ Ο Β Η Μ Α Τ Ω Ν Φ Ο Ι Τ Η Τ Ω Ν

116 Μυωφά Νικολία-Σπυριδούλα

Ανάπτυξη μεθόδου για την επανάχρηση-ανά-

πλαση κτιρίων και εκτάσεων σε αστικούς χώ-

ρους μέσα από τη μελέτη της ευρωπαϊκής

εμπειρίας

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

000:Layout 1 9/27/11 10:26 AM Page 1

Page 4: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

000:Layout 1 9/27/11 10:26 AM Page 2

Page 5: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

ΔΙΕΘΝΙΚΗ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΚΑΙ ΚΕΝΤΡΑ ΚΡΑΤΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

Παρατηρούμε ‒ίσως περισσότερο από ποτέ‒ τα τελευταία χρόνια στην Ελ-λάδα και στην Ευρωπαϊκή Ένωση μια ολοένα αυξανόμενη ποινικοποίηση

της διεθνικής μετανάστευσης και των ίδιων των μεταναστών/ριων. Σε ένα ευρύμέρος του τύπου, στην τηλεόραση, στις δηλώσεις πολιτικών και κυβερνητικώνστελεχών, στη δράση και την απήχηση ακροδεξιών ομάδων, η κοινή συνισταμένηείναι η πεποίθηση ότι ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα της Ελλάδας είναι οι«λαθρο»-μετανάστες. Ο κυρίαρχος αυτός λόγος αποκρυσταλλώνεται και στιςεφαρμοζόμενες ή προτεινόμενες πολιτικές. Πολιτικές που ‒αλληλοδιαπλέκομε-νες‒ διαμορφώνουν ένα ευρύ δίχτυ ελέγχων, κράτησης, αποτροπής εισόδου καιαπελάσεων που απλώνεται πλέον σε όλον τον ελλαδικό χώρο. Το Υπουργείο Προ-στασίας του Πολίτη ανακοίνωσε πριν από λίγους μήνες την κατασκευή 14 νέωνκέντρων κράτησης: από τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου και τους νομούς Έβρουκαι Ροδόπης μέχρι τη Σπάρτη, την Πάτρα, την Ηγουμενίτσα και την Αθήνα. Ταυ-τόχρονα επανήλθε στη συζήτηση το χτίσιμο ενός τείχους 12,5 χιλιομέτρων στονΈβρο, στο κύριο σημείο εισόδου στην Ελλάδα μεταναστών/ριων χωρίς χαρτιά,ενώ το Υπουργείο έδωσε στη δημοσιότητα και τα σχέδια του τείχους. Ταυτόχρονατόσο η Κυβέρνηση1 όσο και ο Δήμος Αθηναίων2 εξήγγειλαν πρόσφατα προτάσειςπολιτικών για την «εξυγίανση» του κέντρου της Αθήνας, προτάσεις που συμπυ-κνώνονται στην αυξημένη, αποδοτικότερη και εντονότερη αστυνόμευση. Οι ση-μερινές ΓΕΩ-ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΕΣ ζήτησαν από δύο ειδικούς στα θέματα αυτά, τηνΌλγα Λαφαζάνη και τον Bernd Kasparek, να περιγράψουν τα φαινόμενα αυτά, ηπρώτη για την Ελλάδα και ο δεύτερος για το σύνολο της ΕΕ.

ΑΠΟ ΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΣΤΗΝ ΠΑΤΡΑ, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΘΗ -ΝΑ ΣΤΟΝ ΕΒΡΟ: ΕΝΤΑΣΣΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΑΠΟ-ΚΛΕΙΣΜΟ, ΑΠΟΚΛΕΙΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΝΤΑΞΗ

Όλγα Λαφαζάνη1

Στην Ελλάδα την περίοδο του Μνημονίου και της οικονομικής κρίσης οι μετα-νάστες/ριες μεταμορφώνονται τόσο από τον κυρίαρχο λόγο όσο και από τις

προτεινόμενες πολιτικές σε αποδιοπομπαίους τράγους. Οι μετανάστες λοιπόν και

ΓΕΩ-ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΕΣ 3

Γ Ε Ω - Ε Π Ι Κ Α Ι Ρ Ο Τ Η Τ Ε Σ

1. Υποψήφια διδάκτωρ,Τμήμα Γεωγραφίας, ΧαροκόπειοΠανεπιστήμιο. [email protected]

1. Προτάσεις του υπουργι-κού συμβουλίου που περιλαμβά-νουν πρωτοβουλίες από τα υπουρ-γεία Εσωτερικών, Υγείας, Παι-δείας, Προστασίας του Πολίτη,Περιβάλλοντος και Υποδομών.Αναλυτικά το Σχέδιο Δράσης γιατο Κέντρο της Αθήνας:http://s.enet.gr/resources/article-f i les /sxediodrashsgiatoken-trothsa8hnas—2.pdf.

2. Ο Δήμος Αθηναίωνεξήγγειλε «Μέτρα για την αντιμε-τώπιση των προβλημάτων στο κέ-ντρο της Αθήνας». Έχει εν διαφέ-ρον ότι η πρώτη δέσμη μέτρων,περιλαμβάνει πέντε προτάσεις οιοποίες θα υλοποιηθούν από τοΔήμο σε συνεργασία με την κυ-βέρνηση εκ των οποίων η πρώτηαφορά εντατικότερη αστυνόμευσηενώ οι υπόλοιπες τέσσερις αφο-ρούν το θέμα της μετανάστευσης.Αναλυτικά οι προτάσεις του Δή -μου Αθηναίων: http://www.cityofathens.gr/node/13370.

001:Layout 1 9/27/11 10:26 AM Page 3

Page 6: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

όχι η οικονομική και η (ελλιπής) κοινωνική πολιτική της Ελλάδας φαίνεται να ευ-θύνονται για την εγκληματικότητα και την ανασφάλεια, όχι μόνο στο κέντρο τηςΑθήνας αλλά και σε ολόκληρη τη χώρα. Όπως υποστηρίζει και ο Étienne Balibarοι μετανάστες πρέπει να μετατραπούν σε αντικείμενα και υποκείμενα του φόβου.Να βιώνουν το φόβο της απόρριψης και του διαρκούς ελέγχου ενώ ταυτόχρονα ναεμπνέουν το φόβο στον γηγενή πληθυσμό. Επιχειρήσεις-σκούπα, καταστολή, απε-λάσεις, τείχη και εγκλεισμός των ξένων παρουσιάζονται ως ενδεδειγμένες λύσειςγια τα δεινά όχι μόνο του κέντρου της Αθήνας αλλά και ολόκληρης της χώρας.

Στο συγκεκριμένο άρθρο θα επιχειρήσω μια βαθύτερη ανάγνωση αυτούτου λόγου και των προτεινόμενων πολιτικών εντοπίζοντας κάποιες αλληλένδετεςπαραδοχές που έχουν να κάνουν τόσο με τον τρόπο συγκρότησης της έννοιας του«παράνομου» μετανάστη όσο και με τις πεποιθήσεις που διέπουν τις μετανα-στευτικές πολιτικές. Τέλος, θα προσπαθήσω να αναδείξω και τις υποβόσκουσεςπροσλήψεις για το χώρο που αναδεικνύουν τέτοιου τύπου πολιτικές προτάσεις.

Παρανομοποίηση της μετανάστευσης

Μια σύντομη επισκόπηση της μεταναστευτικής πολιτικής της Ελλάδας έχει ιδι-αίτερο ενδιαφέρον στη συζήτηση για την έννοια του παράνομου μετανάστη. Οπρώτος νόμος που αφορά τη μετανάστευση προς την Ελλάδα ‒και ταυτόχρονα ηπρώτη φορά που εμφανίζεται ο όρος «παράνομος» μετανάστης, τόσο στον νο-μικό όσο και στον δημόσιο λόγο‒ είναι το 1991 (Ν. 1975/1991), ενώ η πρώτη νο-μιμοποίηση ‒αποτέλεσμα (και) του δυναμικού αντιρατσιστικού και μεταναστευ-τικού κινήματος‒ γίνεται το 1998 (με τα προεδρικά διατάγματα 358/1997 και359/1997). Ακολουθούν δύο ακόμα μαζικές νομιμοποιήσεις το 2001 (Ν.2910/2001) και το 2005 (Ν. 3386/2005). Η πολυσυζητημένη διαφορά λοιπόν με-ταξύ «νόμιμων» και «παράνομων» μεταναστών είναι, στην ουσία, μια νομοθε-τική ρύθμιση. Τόσο η ιδιότητα του πολίτη όσο και η παρανομία σηματοδοτούν μιακοινωνική σχέση με το κράτος, είναι νομικά στάτους και άρα πολιτικά κατα-σκευασμένες ταυτότητες. Ο ανθρωπολόγος N. De Genova επισημαίνει πως, όταναναγνωρίσουμε τον έντονα πολιτικό χαρακτήρα όλων των ερωτημάτων που αφο-ρούν τη μετανάστευση χωρίς χαρτιά και ορίσουμε με ακρίβεια το πρόβλημα τουκράτους ως τον ορίζοντα αναφοράς τέτοιων ερωτημάτων, γίνεται αμέσως ορατόότι όλες οι μεταναστεύσεις χωρίς χαρτιά κατασκευάζονται ως ιστορικά συγκε-κριμένα προϊόντα των διαδράσεων συγκεκριμένων μεταναστευτικών κινήσεωνμε τις διακριτές πολιτικές και νομοθετικές ιστορίες συγκεκριμένων κρατών.

Με άλλα λόγια δεν υπάρχει παράνομη μετανάστευση ή παράνομοι άνθρω-ποι ως τέτοιοι. Η παρανομία δεν είναι μια αναλυτική κατηγορία που περιγράφειένα μοναδικό, παγκόσμιο, ουδέτερο και πάνω από την ιστορία και το χώρο αντι-κείμενο. Το αντίθετο. Η μεταναστευτική παρανομία παράγεται σε συγκεκριμένακοινωνικά, πολιτικά, οικονομικά, χωρικά και πολιτισμικά πλαίσια και αποσκοπείστην καθυπόταξη της μετανάστευσης. Υπό αυτή την έννοια, είναι οι ευρύτερεςκοινωνικοπολιτικές συνθήκες καθώς και οι πολιτικές ελέγχου της μετανάστευσηςπου κατασκευάζουν τους μετανάστες ως «παράνομους» και ταυτόχρονα ως αντι-κείμενα του φόβου, ενώ η διεύρυνση του συνοριακού καθεστώτος και στο εσω-τερικό των πόλεων κάνει αυτό το φόβο συστατικό της καθημερινής τους ζωής.

4 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011

001:Layout 1 9/27/11 10:26 AM Page 4

Page 7: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

Προτεινόμενες πολιτικές αντιμετώπισης του «προβλήματος»

Οι πρόσφατα προτεινόμενες πολιτικές που συνοπτικά αναφέρθηκαν παραπάνωδιαφορικά αντιμετωπίζουν τους μετανάστες ως νόμιμους/παράνομους και ταυτό-χρονα αντιμετωπίζουν τη μετανάστευση ως ένα πρόβλημα που πρέπει και μπορείνα λυθεί με τις κατάλληλες πολιτικές. Ο κοινωνιολόγος της μετανάστευσης S.Castles τονίζει πως πίσω από τέτοιου τύπου πολιτικές προτάσεις κρύβονται δύοπολύ διαδεδομένες πεποιθήσεις που διέπουν τις πολιτικές για τη μετανάστευση.

Η πρώτη είναι η οικονομίστικη αντίληψη που βασίζεται στα νεοκλασικά οι-κονομικά μοντέλα κόστους-οφέλους: οι άνθρωποι μετακινούνται εάν αυτό μεγι-στοποιεί την προσωπική τους χρησιμότητα και δεν μετακινούνται ή, ακόμα, γυρί-ζουν πίσω στις χώρες τους εάν η καμπύλη κόστους-οφέλους αλλάξει. Η τελευταίαδεκαετία στην Ελλάδα είναι ιδιαίτερα ενδεικτική αυτής της αντίληψης. Την πρώτηπενταετία του 2000, τη «χρυσή περίοδο» των Ολυμπιακών αγώνων με τους υψη-λούς ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης, οι μετανάστες ήταν ευπρόσδεκτοι καθώς ηζήτηση για εργασία ‒ιδιαίτερα στους κλάδους των κατασκευών, της γεωργίας, τουτουρισμού και της οικιακής εργασίας‒ ήταν αυξημένη. Αντίθετα, την περίοδο τηςοικονομικής κρίσης οι ίδιοι αυτοί μετανάστες μεταμορφώνονται σε απειλητικούςξένους που πρέπει να εγκαταλείψουν τη χώρα ή να απομακρυνθούν για να κρατη-θεί η πόλη όρθια, όπως δηλώνει και ο δήμαρχος Αθηναίων Γιώργος Καμίνης:

«οι παράνομοι μετανάστες θα πρέπει να εγκαταλείψουν τη χώρα και, αν δεγίνει αυτό, η έννομη τάξη θα πρέπει να τους απομακρύνει, καθώς η κατά-σταση είναι δραματική και έχουμε ευθύνη όλοι να κρατήσουμε την πόληόρθια».2

Η δεύτερη είναι η γραφειοκρατική αντίληψη ότι οι ρυθμίσεις που σχεδιά-ζονται για να κατηγοριοποιούν τους μετανάστες και διαφορικά να επιτρέπουν ήνα απαγορεύουν την είσοδό τους και την παραμονή τους στη χώρα καταφέρνουναποτελεσματικά να διαμορφώνουν τη συλλογική τους συμπεριφορά. Όπως χα-ρακτηριστικά δηλώνει ο Υπουργός Προστασίας του Πολίτη Χρήστος Παπουτσής,οι «παράνομοι» μετανάστες πρέπει να πάρουν καθαρά το μήνυμα:

«Στην Ελλάδα θα παραμείνουν μόνο εκείνοι οι μετανάστες που έχουν δι-καίωμα διεθνούς προστασίας ή δικαίωμα ασύλου και εκείνοι που έχουνάδεια νόμιμης εργασίας και παραμονής στην χώρα μας. Κανείς άλλος. Όλοιοι υπόλοιποι θα πρέπει να πάρουν καθαρά το μήνυμα. Θα φύγουν από τηνΕλλάδα, είτε με εθελοντικό επαναπατρισμό είτε με υποχρεωτική απέλαση.Σε αυτή την κατεύθυνση είμαστε απολύτως αποφασισμένοι».3

Οι δύο αυτές πεποιθήσεις συναθροίζονται στο συμπέρασμα ότι οι μετανα-στευτικές κινήσεις μπορούν να ρυθμίζονται απόλυτα, να ανοίγουν και να κλείνουνόπως μια βρύση, με την εφαρμογή των κατάλληλων πολιτικών. Αλλά η μετανά-στευση δεν είναι μια γραμμική, κανονιστική κίνηση που μπορεί να ρυθμιστεί μεμια ανάλυση κόστους-οφέλους σε ατομικό επίπεδο ή με την εφαρμογή συγκεκρι-μένων μέτρων, όπως φαίνεται να υποθέτουν τόσο οι ευρωπαϊκές όσο και οι ελλη-νικές μεταναστευτικές πολιτικές. Η μετανάστευση είναι μια σύνθετη κοινωνικήδιαδικασία με τις δικές της εσωτερικές δυναμικές. Εκκινεί στην παγκόσμια κλί-μακα από τις παγκόσμιες χωροκοινωνικές ανισότητες, καθορίζεται από τις«πρώην» αποικιοκρατικές σχέσεις, συντηρείται από δι-εθνικά κοινωνικά και οι-

ΓΕΩ-ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΕΣ 5

2. Ολόκληρη η δήλωσητου Γ. Καμίνη: http://www.skai.gr/news/greece/article/169848/g-k a m i n i s - o i - p a r a n o m o i -metanastes-na-egataleipsoun-ti-hora/.

3. Αναλυτικά η συνέ-ντευξη του Χ. Παπουτσή:http://www.athina984.gr/node/150358.

001:Layout 1 9/27/11 10:26 AM Page 5

Page 8: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

κογενειακά δίκτυα και τροφοδοτείται από την επιθυμία των ανθρώπων να δραπε-τεύσουν. Μια επιθυμία που συχνά είναι πολύ πιο έντονη, αποφασιστική και εφευ-ρετική από ό,τι οι κρατικές πολιτικές μπορούν να προβλέψουν και να ελέγξουν.

Το παράδειγμα των πολιτικών που εφαρμόζουν οι ΗΠΑ στα σύνορα με τοΜεξικό είναι ενδεικτικό. Σύμφωνα με πολλές πηγές, παρά την ολοένα και εντο-νότερη στρατιωτικοποίηση της χερσαίας συνοριακής ζώνης μεταξύ των δύοχωρών (τείχη, θερμικές κάμερες, εντατικές περιπολίες όχι μόνο από σώματαασφαλείας αλλά και από πολίτες), οι μετανάστες/ριες χωρίς χαρτιά όχι μόνο συ-νεχίζουν να φτάνουν στις ΗΠΑ, αλλά ο αριθμός τους φαίνεται να κυμαίνεται τε-λείως άσχετα από τις πολιτικές ελέγχου.

«Η Ελλάδα δεν θα γίνει αποθήκη παράνομων μεταναστών της Ευρώπης»

Χρήστος Παπουτσής, Υπουργός Προστασίας του Πολίτη

Πίσω από τις προτεινόμενες αυτές πολιτικές φαίνεται να υποβόσκουν και πολύ συ-γκεκριμένες προσλήψεις του χώρου. Έτσι, ο χώρος προσλαμβάνεται ως ομοιόμορ-φος, κενός και ουδέτερος, ένας χώρος που μπορεί να διαχωριστεί, να οριοθετηθείκαι να ιεραρχηθεί. Είναι σαν να αναγνωρίζονται μόνο οι υλικές διαστάσεις τουχώρου αγνοώντας τις πολύπλοκες κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές και ιστορικέςσχέσεις που τον διέπουν. Αλλά, τόσο οι τοπικές κοινωνίες, οι αντιρατσιστικές ομά-δες και οι μη-κυβερνητικές οργανώσεις όσο και (κυρίως) οι ίδιοι οι μετανάστες καιοι μετανάστριες που διασχίζουν τα σύνορα, μέσα από το λόγο, τη δράση και τιςπρακτικές τους προβάλλουν και διεκδικούν διαφορετικά καθεστώτα συνόρων.

Η χωροθέτηση περισσότερων κέντρων κράτησης στην ελληνική επικράτεια, τοχτίσιμο του τείχους στον Έβρο, η εντονότερη και ολοένα αυξανόμενη αστυνόμευση,από τα σύνορα ως τα κέντρα των μεγάλων πόλεων, είναι ακριβώς η πολιτική που κα-θιστά την Ελλάδα «αποθήκη παράνομων μεταναστών». Η μετανάστευση είναι ένακοινωνικό φαινόμενο και μόνο με ολοκληρωμένες προτάσεις οικονομικής και κοι-νωνικής πολιτικής μπορεί να αντιμετωπιστεί η ελλιπής κοινωνική ένταξη, η φτώχειακαι η ανεργία που μαστίζει αυτή την περίοδο στην Ελλάδα τόσο τους μετανάστες/ριεςόσο και τους γηγενείς. Η αστυνόμευση, τα τείχη και η καταστολή δεν μπορούν νασταματήσουν τη μετανάστευση όσο οι συνθήκες που τη γεννούν παγκοσμίως παρα-μένουν οι ίδιες. Ή, όπως λέει και η Jean-Marie, μια γυναίκα από τη Σομαλία:

«Η γάτα κυνηγάει το ποντίκι και το ποντίκι είναι πάντα γρηγορότερο. Έτσιείμαστε και εμείς, πάντα. Η μετανάστευση υπήρχε από πάντα, από την αρχήτου κόσμου και γιατί να σταματήσει τώρα; Στην Αφρική τίποτα δεν αλλά-ζει. Όλα παραμένουν ίδια και εμείς θέλουμε να φύγουμε από εκεί».4

6 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011

4. Απόσπασμα συνέντευ-ξης δημοσιευμένο στο κείμενο«From Lesvos To An UnknownLand», όλο το κείμενο στο:http://eipcp.net/n/1254869514.

001:Layout 1 9/27/11 10:26 AM Page 6

Page 9: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

THE EUROPEAN DETENTION LANDSCAPE

Bernd Kasparek 1

Incarceration and imprisonment have been ever-present in human history. The mod-ern penal prison, whose birth and inner logic has been so aptly described by Michel

Foucault, is a rather recent addition under this historical perspective. Foucault’s mainargument is that the emergence of the prison as the central institution of punishmentwas not due to a humanitarianisation of punishment. Rather, he argues, it was moreproductive as a technology of power. To this end, the prison is only one element of anetwork of institutions, such as the military, schools, factories and hospitals. Thistechnology of power – Foucault refers to it as “discipline” – is historically connectedwith the rise of the European nation-states. Benedict Anderson describes the centralrole of these institutions in making the nation state imaginable and thus feasible.

The nation-state as a form of government is insofar successful as it is thedominant political form globally. Nevertheless, it is undergoing severe challengesin the last decades. Phenomena such as globalisation, issues such as climatechange or nuclear proliferation, have underscored the notion that the nation-statemay not be the appropriate political arena. However, there is yet another devel-opment which challenges the nation-state and its notion of a homogeneous andsedentary population: international migration and the increased global mobilityof people. With the advent of cheap mass transportation and international meansof telecommunication, the nation state is undergoing severe transformations.

These new mobile populations, migrants and refugees, who move betweenstates and cross borders, similarly pose a challenge to the nation state as their mo-bility makes classical forms of government unfeasible. While there is a large andincreasingly critical discussion on new discourses and technologies of governingmigration, two of the most obvious institutions in the classical arsenal of the na-tion state immediately come to mind: the border and the detention centre.

The practice of detention

But is it even possible to speak of the detention centre per se, even likening it to ahistorical form such as the modern prison? The Global Detention Project, based inGeneva, describes itself as an “inter-disciplinary research endeavour that investi-gates the role detention plays in states’ responses to global migration, with a spe-cial focus on the policies and physical infrastructures of detention”. However, theproject itself relies on a very generic and vague definition of detention, i.e. “[m]igra-tion-related detention is the practice of detaining – typically on administrative (asopposed to criminal) grounds – asylum seekers and irregular immigrants until theycan be deported, their identities established, or their claims adjudicated”.

As this quote demonstrates, there is not even a single purpose of detention,and it also lacks a legal canonization. At most one can categorize detention as apractice that aims to inhibit – one might want to say “freeze” – migrant mobilityand grant the state access to the bodies of the migrants. To this end, detention ap-

ΓΕΩ-ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΕΣ 7

1. Υποψήφιος διδάκτωρ,Πανεπιστήμιο Μονάχου, [email protected].

001:Layout 1 9/27/11 10:26 AM Page 7

Page 10: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

pears as a precondition to government. Empirically, however, it is not always thateasy to analyze the role and function of detention.

Marc Speer describes a particular detention centre in Western Ukraine, re-ferred to as Pavshino. A former garrison of the Soviet army, put into a new use. Ingeneral, migrants caught on either side of the Ukrainian border with the Schengenarea (i.e. Hungary, Slovakia and Poland) were imprisoned there for six months, afterwhich the migrants would usually reattempt the clandestine crossing of the EuropeanSchengen border. Speer reports of humanitarian inadequate standards, of migrantsthat had to sleep outside in the Ukrainian winter, of a lack of food and even water,lack of access to an asylum system that existed only on paper anyways, and wide-spread corruption. On the other hand, Speer is sure to point out that apart from thisoutrageous practice of maltreatment, the Ukrainian state does not take any initia-tive aimed at deportations or any other more pro-active initiative aimed at stoppingirregular migration per se. Isolated, Pavshino appears as a mere site of torture.

The ambiguity about what constitutes detention, and how it is in no way ahomogeneous practice, also boils down to the very institutions, i.e. the detentioncentres. The GDP is currently grappling to define a methodology that allows tomap such diverse materializations like a U.S. high-tech migrant detention centreakin to maximum-security prison and a temporal and ad-hoc detention site. Es-pecially around the borders, where migration patterns and routes change at alltimes, detention centres often seem like an improvised site. Recently, there haveeven been proposals to establish “mobile detention centres”, containers that canbe picked up and deployed following the changing routes of irregular migration.

Mapping the European Detention landscape

Migreurop is a network of migrant rights organizations based in France, that namesas one of its four goals countering the “Europe of camps”. In 2009 Migreurop re-leased a map of camps in Europe and around the Mediterranean Sea. This map isan astonishing document as it visualizes the wide-spread use of detention in andaround Europe. While the map categorizes between open camps and closed de-tention centres, and also differentiates between admission and deportation camps,it is in fact a map of detention: the vast majority of points on the map are circles,signifying closed camps.

As Migreurop themselves state, “‘[t]he Europe of camps is the whole set ofdevices that forces the disruption of migration paths” (Migreurop website). Themap itself does not reflect this knowledge about the network of institutions, dis-courses and practices. It certainly excludes data points such as police stations thatare also used for (temporary) detention, thus obscuring the pervasiveness of de-tention in European societies. But despite all these limitations, the map does nev-ertheless state clearly how extensively the use of detention is as part of a Europeangovernment of migration. There is a clear concentration of detention centres bothinside and outside the Schengen border, but also deep inside European territory aswell as in remote transit regions of migration towards Europe.

8 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011

001:Layout 1 9/27/11 10:26 AM Page 8

Page 11: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

Detention and Border

Given this empirical data and the categorical ambiguity, how can we come to a bet-ter understanding of detention, and the use of detention in Europe? I suggest look-ing at detention and detention centres in relation to the second preeminent tech-nology of migration control in Europe: the border.

The inception of the Schengen Agreements and their incorporation into theEU treaties has led to an “invention” of a European external border that did notexist as an entity in itself before. One might argue that, from the outset, the Schen-gen border was imagined differently than the hitherto prevalent border of nationstates as a two-dimensional line separating two states. National borders mark thegeographical threshold from where on national sovereignty can be exercised. Theyare thus a derivative of national territory and form no different political terrain.

The European external border however exhibits different characteristics. Iargue that for one, it was soon understood that this particular border is specialized,thus defining a territory on its own, with a particular mobile population and con-sequences for the art of government. But when I say territory on its own, it is im-portant to keep in mind that it is not a well-separated territory with borders, edgesof its own; it is rather a political space created by the movements of migrationand the sovereign attempts of government.

ΓΕΩ-ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΕΣ 9

001:Layout 1 9/27/11 10:26 AM Page 9

Page 12: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

This quasi deterritorial characteristic of the border, and its productionthrough migration, can be better understood by studying yet another map: the In-teractive Map on Migration (IMAP), a project of several key institutions involvedin the international government of migration. The map aims to represent move-ments of migrations and displays them as lines and curves cutting through theusual representation of states and their borders.

If we combine the Migreurop map with the IMAP, it is no surprise that mostdetention centres occur along heavily traveled routes of irregular migration. Tothis end, we can understand detention centres, and their wide-spread existence inEurope, as a result of the transformation, spatialisation and deterritorialisation ofthe European external border, on the one hand, and as a new quality in governingmigration, on the other hand.

Despite all rhetoric of the “fight against illegal migration” and metaphorssuch as “fortress Europe”, it is no secret that the borders of Europe are porous, per-meable and are indeed crossed day by day undocumentedly. This is not an idealis-tic wish, the knowledge about the porosity of borders has long reached technocratsof migration control in the respective think tanks and i.e. the European Commis-sion. As a consequence, however, we cannot identify borders as a device of exclu-sion; rather they manifest a policy of differential inclusion. The border creates a hi-erarchy of rights of those crossing them, turning them into refugees, or asylumseekers, or illegal and exploited laborers, or high-skilled and thus highly welcomemigrants. The detention centre then is the site of first interface: it is where thisprocess of differential inclusion of the movements of migration is produced.

Under this perspective, we can understand why the detention centre mate-rializes as a high-tech site in one place and a make-shift temporal site in anothercontext. As the border is reproduced along the routes of migration, detention cen-tres, as institutional manifestations spring up, are abandoned, or solidified.Pavshino, which itself has been closed since, is merely one element of a largernetwork of institutions of differential inclusion and the government of migration.

10 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011

001:Layout 1 9/27/11 10:26 AM Page 10

Page 13: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

Ο ΓΑΛΛΟΣ ΓΕΩΓΡΑΦΟΣ EMILEKOLODNY ΚΑΙ Η ΝΗΣΙΩΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Με ιδιαίτερη χαρά οι Γεωγραφίες φιλοξενούν σε αυτό το τεύχος ένα αυτο-

βιογραφικό κείμενο του Emile Kolodny για την Αμοργό. Ο κ. Kolodny ανή-

κει στην ομάδα των προικισμένων, νέων τότε, γάλλων γεωγράφων που ήλθαν

στην προδικτατορική Ελλάδα για να πραγματοποιήσουν έρευνες για τις διατριβές

τους. Η μετάφραση από τα γαλλικά όπως και η σύνταξη του σύντομου βιογραφι-

κού του έγιναν από τη συνάδελφο Θεοδοσία Ανθοπούλου την οποία το περιοδικό

ευχαριστεί θερμά.

Γεννημένος στο Παρίσι το 1932, με βασικές πανεπιστημιακές σπουδές Γεω-

γραφίας και Ιστορίας (Β.Α., Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ, 1959),

ο Emile Kolodny είναι διδάκτωρ Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Paris I-Sor-

bonne (Doctorat d’Université, 1961) και στη συνέχεια διδάκτωρ Γραμμάτων και

Επιστημών του Ανθρώπου του Πανεπιστημίου Aix-en-Provence (Doctorat d’Etat,

1973). Σήμερα είναι Επίτιμος Διευθυντής Έρευνας του Centre National de la Re-

cherche Scientifique (CNRS) της Γαλλίας.

Εισερχόμενος το 1964 στο CNRS, αφιέρωσε το κύριο μέρος των ερευνών του

στην ανθρωπογεωγραφία των νησιών της Μεσογείου και της Ελλάδας: οι πληθυ-

σμοί και η χωρική κατανομή τους, οι εθνοτικές και θρησκευτικές ομάδες, οι νη-

σιωτικές πόλεις και οι μεταναστευτικές κινήσεις. Οι έρευνές του εστίασαν στην

Κορσική, την Κρήτη και την Κύπρο, τα νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου, τα

νησιά της Αδριατικής. Σημαντικό, επίσης, κομμάτι της δουλειάς του Emile Ko-

lodny για τη γεωγραφία του ελληνικού πληθυσμού και τη μεσογειακή μετανά-

στευση αποτελεί η έρευνα για τις μεταναστευτικές κινήσεις του εργατικού δυνα-

μικού από την Ελλάδα και τις χώρες της Ανατολικής Μεσογείου προς την Ομο-

σπονδιακή Γερμανία (CNRS, 1976-1980).

Η πρώτη επαφή του Emile Kolodny με το νησί της Αμοργού έγινε το 1966,

από όπου και ξεκίνησε τη μακρά του έρευνα για τον πληθυσμό των ελληνικών νη-

σιών, η οποία ολοκληρώθηκε σε μια πρώτη φάση με την υποστήριξη του Docto-

rat d’Etat, το 1973. Στη δύσκολη αυτή περίοδο της δικτατορίας, όπου η συλλογή

κοινωνικοδημογραφικών στοιχείων (στοιχεία δημοτολογίου, κινήσεις πληθυσμού,

κ.λπ.) μπορούσε να θεωρηθεί «ύποπτη» ενώ η πρόσβαση σε αρχειακές πηγές δεν

ήταν εύκολη υπόθεση για έναν κοινωνικό επιστήμονα-γεωγράφο, το Εθνικό Κέ-

ντρο Κοινωνικών Ερευνών, στο πλαίσιο συνεργασίας με το CNRS, του παρείχε

τα απαραίτητα «γράμματα συστάσεως» προκειμένου να συλλέξει το απαραίτητο

ερευνητικό του υλικό. Το τρίτομο έργο του Ο πληθυσμός των νησιών της Ελλάδας.Δοκίμιο νησιωτικής γεωγραφίας στην ανατολική Μεσόγειο, που εκδόθηκε το 1974,

αποτελεί μέχρι σήμερα πολύτιμη συνεισφορά για τη γνώση και κατανόηση του με-

Ο ΓΑΛΛΟΣ ΓΕΩΓΡΑΦΟΣ EMILE KOLODNY 11

Μ Ι Κ Ρ Ο Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

002:Layout 1 9/27/11 10:27 AM Page 11

Page 14: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

σογειακού κόσμου και του νησιωτικού χαρακτήρα ως μια ιδιαίτερη γεωγραφική,

κοινωνικοπολιτισμική, οικονομική και γεωπολιτική συνθήκη στην Ελλάδα.

Στην Αμοργό επανήλθε στο τέλος της δεκαετίας του 1980, στο πλαίσιο του

προγράμματος «Grèce Revisitée», με τη συνεργασία ΕΚΚΕ-CNRS. Tα αποτελέ-

σματα της ερευνητικής αυτής δουλειάς δημοσίευσε, το 1992, στο βιβλίο του ΈναΚυκλαδίτικο χωριό: Χώρα Αμοργού (Un village cycladien: Chora d‘Amorgos,Publications de l’Université de Provence: Aix en Provence).

Μέλος του Ινστιτούτου Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου της Provence, της

ερευνητικής μονάδας TELEMME του Πανεπιστημίου του Aix-en-Provence και

του επιστημονικού συμβουλίου του περιοδικού Méditerranée, πήρε τη σύνταξή

του το 1997. Ο Emile Kolodny δημοσίευσε πλήθος άρθρων σε διεθνή και ελλη-

νικά επιστημονικά περιοδικά και κεφάλαια σε συλλογικούς τόμους. Μεταξύ των

βιβλίων που εξέδωσε ξεχωρίζουμε:

La géographie urbaine de la Corse (Thèse d’Université), Παρίσι: SEDES, 1962,

334 σελίδες, 46 χάρτες και γραφικά, 11 σχέδια.

La population des îles de la Grèce - Essai de géographie insulaire en Méditerra-née orientale (Thèse d’Etat), Αιξ-αν-Προβάνς: EDISUD, 1974, τρεις τόμοι

(2 τόμοι κείμενο, 829 σελίδες και Άτλας, 140 σελίδες)

Samothrace sur Neckar ‒ Des migrants grecs dans l’agglomération de Stuttgart.Aix en Provence, Institut de Recherches Méditerranéennes ‒ Centre

d’Etudes de Géographie Méditerranéenne-CEGM, 1982, 175 σελίδες, 3

χάρτες.

Un village cycladien : Chora d’Amorgos, Αιξ-αν-Προβάνς: Publications de l’Uni-

versité de Provence, 1992, 269 σελίδες, 18 χάρτες, γραφικά και σχέδια.

Iles et populations en Méditerranée orientale, Κωνσταντινούπολη: Les Editions

Isis‒ Analecta Isisiana LXXIX, 2004, 342 σελίδες. Συλλογή 15 άρθρων

(1966-2003).

Εκδόσεις από το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών

«Constitution et évolution démographique d’un isolat en montagne: le bassin du

Lassithi en Crète», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 1(1969): 51-63.

Η Σαμοθράκη στις όχθες του Νεκάρ. Έλληνες μετανάστες στη Στουτγάρδη, Αθήνα:

EKKE, 1985, 149 σελίδες.

«Νεοκαισάρεια (Πιερίας): παράδειγμα μαζικής μετανάστευσης από ένα χωριό της

δυτικής Μακεδονίας προς την Ομοσπονδιακή Γερμανία», στο Δαμιανάκος,

Σ. (επιμ.), Διαδικασίες Κοινωνικού Μετασχηματισμού στην Ελλάδα, Αθήνα:

EKKE, 1987: 45-74.

«Premiers éléments d‘une enquête à Amorgos (Cyclades)», Επιθεώρηση Κοινω-νικών Ερευνών 74Α(1990), ειδικό τεύχος: 107-124.

12 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 11-12

002:Layout 1 9/27/11 10:27 AM Page 12

Page 15: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

ΜΙΑ ΤΑΡΑΧΩΔΗΣ ΕΠΑΝΟΔΟΣ ΣΤΗΝ ΑΜΟΡΓΟ

Emile Kolodny

Πριν από σαράντα χρόνια, στις 22 Απριλίου 1966, ανακάλυπτα –σχεδόν κατά

τύχη– το νησί της Αμοργού. Αυτή η πρώτη διαμονή σε ένα μακρινό νησί των

Κυκλάδων μου άνοιξε το δρόμο για μια πρωτότυπη αντίληψη της ελληνικής νη-

σιωτικότητας και τον προσανατολισμό των μετέπειτα ερευνών μου σε αυτό το

θέμα.

Την εποχή εκείνη, ξεκινούσα ένα διδακτορικό στη γεωγραφία σχετικά με «τον

πληθυσμό των νησιών της Ελλάδας». Ήταν η δεύτερη αποστολή μου με το CNRS

σε αυτή τη χώρα. Η πρώτη, την προηγούμενη χρονιά, με οδήγησε στην Αθήνα,

όπου πλέον της διαμονής μου αντέγραφα απογραφές και διάφορες στατιστικές.

Έχοντας ήδη διασχίσει την Κρήτη, επισκέφθηκα τα γειτονικά νησιά των Αθηνών:

τον Αργοσαρωνικό, την Εύβοια και τις Βόρειες Σποράδες. Κατόπιν τα νησιά του

Ανατολικού Αιγαίου: Σάμο, Χίο, Λέσβο και Λήμνο.

Επρόκειτο πιο πολύ για ένα είδος «μορφωτικού τουρισμού» παρά για πραγ-

ματική έρευνα πεδίου, μια πρώτη επαφή με τον κόσμο των νησιών. Και, συγκε-

κριμένα, επρόκειτο για πολλαπλές διαδρομές με τα πόδια και το λεωφορείο, πα-

ρατήρηση του πεδίου σε συνδυασμό με θέαση των τοπίων, της κατοικίας και των

ανθρώπων και με τη συγκέντρωση βασικών τεκμηρίων από φορείς. Έχοντας στοι-

χειώδη μόνο γνώση των μοντέρνων ελληνικών, οι επαφές μου με τον κόσμο πα-

ρέμεναν εξαιρετικά περιορισμένες. Έπρεπε απαραίτητα να καταγράψω αναγνώ-

σματα και διαθέσιμες στατιστικές, να σημειώσω τα στοιχεία που ανίχνευσα και

τις ταξιδιωτικές εντυπώσεις και να αναβάλλω για αργότερα τις έρευνες εμβάθυν-

σης.

Με την επιστροφή μου στο Aix ξεκίνησα σοβαρά τη μελέτη των ελληνικών με

πανεπιστημιακά μαθήματα μαζί με τη συστηματική εκμάθηση της μεθόδου As-

simil, ιδιαίτερα χρήσιμη για την καθημερινή ζωή. Από την άλλη, ο καθηγητής

Octave Merlier μου έδωσε ευγενικά μια σειρά δωρεάν ιδιαίτερα μαθήματα. Τόσο

καλά ώστε, κατά την αποστολή της άνοιξης του 1966, ήμουν σχεδόν ικανός να

φέρω σε πέρας μια βασική συνομιλία και να θέτω ακριβείς ερωτήσεις. Και, επί-

σης, να κατανοήσω αυτό που λεγόταν τριγύρω μου στο δρόμο, στη γέφυρα των

καραβιών και στις ταβέρνες. Η στιγμή να προσεγγίσω τα νησιά είχε φθάσει.

Όλα –ή σχεδόν όλα– ήταν έτοιμα για έναν αυθεντικό απόπλου για τα Κύθηρα.

Κατεβαίνω την Τετάρτη 20 Απριλίου στον Πειραιά, όπου μαθαίνω ότι το Κεφαλ-ληνία που εξυπηρετεί τις ακτές της Πελοποννήσου μέχρι το νησί της Αφροδίτης

μόλις τυλίχθηκε στις φλόγες στον όρμο της Σαλαμίνας. Θλιβερή μοίρα αυτών των

σαπιοκάραβων του ελληνικού εμπορικού στόλου που επιτρέπει καμιά φορά στον

εφοπλιστή να εισπράξει τις αποζημιώσεις της καταστροφής.

Αγοράζω, κατά συνέπεια, ένα εισιτήριο για την επόμενη με προορισμό τη Φο-

λέγανδρο, νησί εξορίας των αντιφρονούντων της δικτατορίας του Μεταξά μέχρι

τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Νωρίς το πρωί επιβιβάζομαι στο Λήμνος, παλιό αγ-

γλικό πλοίο που χρησιμοποιήθηκε για την εξυπηρέτηση των άγονων γραμμών(lignes stériles) του Αιγαίου, επιδοτούμενων από το κράτος. Είναι το συλλογικό

EMILE KOLODNY 13

002:Layout 1 9/27/11 10:27 AM Page 13

Page 16: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

μέσο για τα χαμένα νησιά που εξυπηρετεί εβδομαδιαία τις Κυκλάδες, όταν ο και-

ρός το επιτρέπει.

Το μοτέρ του πλοίου παθαίνει βλάβη με το που βγαίνει από το λιμάνι. Με

ρυθμό χελώνας το Λήμνος ξαναβρίσκει με δυσκολία τον δρόμο του προς την Ερ-

μούπολη-Σύρα. Μετά ακολουθούν οι νυκτερινές σκάλες στην Πάρο, Νάξο και Ίο.

Η θάλασσα γίνεται πραγματικά κακή και το πλοίο αποφεύγει τη Σίκινο και τη Φο-

λέγανδρο.

Ξυπνώ την αυγή: βρισκόμαστε στη Σαντορίνη! Μου προτείνουν να κατέβω, να

ξαναγυρίσω στην Ίο για να περιμένω ένα υποτιθέμενο καΐκι. Αρνούμαι την ευγε-

νική πρόταση και επιμένω να συνεχίσω την πορεία. Οι τρεις άλλοι ταξιδιώτες για

την Φολέγανδρο –ο γιατρός, ένας αξιωματικός της χωροφυλακής και ο τηλεγρα-

φητής– επιλέγουν χωρίς ενδοιασμούς επιστροφή στη Νάξο.

Το Λήμνος επιχειρεί μια ταραχώδη έξοδο από τον όρμο της Σαντορίνης. Ρίχνει

στη συνέχεια άγκυρα στα ανοικτά της Ανάφης. Μια μικροσκοπική βάρκα που τα-

λαντεύεται από τα κύματα μεταφέρει κάποιους ταξιδιώτες, όπως και τον ταχυ-

δρόμο (tachydromos: ιδιωτικός ταχυδρόμος των νησιών), περικυκλωμένο από

πολλά καλάθια. Όπως στα περισσότερα Κυκλαδονήσια εκείνη την εποχή, το πλοίο

δεν πλευρίζει την αποβάθρα. Ξαναφεύγουμε στη συνέχεια για Ηρακλειά, Σχοι-

νούσα και Κουφονήσι, όπου αναπαράγονται οι ίδιες σκηνές επικίνδυνων μετα-

φορτώσεων.

Είμαστε Παρασκευή απόγευμα: έχω ήδη χάσει μια ημέρα στον Πειραιά και

θαλασσοπορούμε εδώ και τριάντα κάτι ώρες. Βρισκόμαστε στο μέσον του που-

θενά και πάντα εξίσου μακριά από τα Κύθηρα και τη Φολέγανδρο. Η θάλασσα

ηρέμησε, το καράβι πλησιάζει ένα ορεινό και άγονο νησί. Μπαίνουμε στον μικρό

όρμο των Καταπόλων, ναυτικό κέντρο της Αμοργού. Εκτιμώ ότι είναι καιρός να

εγκαταλείψω το Λήμνος και τον επικίνδυνο περίπλου του. Κατεβαίνω στη βάρκα,

πληρώνω τον οβολό μου στον βαρκάρη και ξαναβρίσκω επιτέλους την αποβά-

θρα. Παίρνουμε θέση στη Βόλγα του Βαγγέλη που ξεκινά σκαρφαλώνοντας για

τη Χώρα, κύριο χωριό της Αμοργού, χρησιμοποιώντας έναν μη ασφαλτοστρω-

μένο δρόμο, πρόσφατα ανοιγμένο.

Φιλοξενούμαι στης Γεωργίας, σε ένα εξωραϊσμένο υπόστεγο με διάσπαρτα

κρεβάτια στο χώμα. Εκεί βρίσκω μια λάμπα πετρελαίου και ένα μικροσκοπικό

δοχείο νερού για το πρωινό πλύσιμο. Στη συνέχεια, για πρώτη φορά ανεβαίνω το

Πλατύστενο, το λιθόστρωτο μονοπάτι που ελίσσεται μέχρι την κορυφή του χω-

ριού Κάστρο. Γνωρίστηκα με τον Μάρκο, τον κουρέα μπροστά στο μικρομάγαζό

του που βλέπει στη Λόζα, απέναντι από την εκκλησία. Το βράδυ, δείπνησα λιτά

στον Δημήτρη το Γιαννακό, τον επονομαζόμενο «Πάρβα». Το άνοιγμα του δρό-

μου στέρησε από τον αγωγιάτη (agoyate: μουλαράς) τον επιούσιο. Μόλις άνοιξε

το καπηλειό του. Μια που η πελατεία είναι σπάνια, έχουμε όλον τον καιρό για

κουβέντα. Μου διηγείται τη ζωή του ως αγωγιάτης, τον άνθρωπο και τα ζώα που

μοχθούν στο καλντερίμι (kalderimi: πέτρινο μονοπάτι) που οδηγεί στη Χώρα. Ο

Πάρβας έγινε ο πιστός μου φίλος των νησιών, αυτός στον οποίο –όταν ήρθε η

στιγμή– αφιέρωσα το διδακτορικό μου. Με παρουσιάζει στους πελάτες του, με-

ταξύ των οποίων στον Δημήτρη Πρέκα, βοσκό-μουσικό, που με πηγαίνει να δω

το κοπάδι του. Πιάνω, επίσης, κουβέντα με τους θαμώνες, άπληστοι για νέα του

ευρύτερου κόσμου.

Έμεινα μια βδομάδα στην Αμοργό. Διαμονή που συνδυάστηκε με μια έρευνα

στο Δημαρχείο και στο συνδικάτο των γεωργών. Μου δίνουν πολλαπλές αριθμη-

14 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 13-18

002:Layout 1 9/27/11 10:27 AM Page 14

Page 17: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

τικές πληροφορίες, για την απαλλοτρίωση του 1952 και τη διανομή της μονα-

στηριακής περιουσίας της Παναγίας Χοζοβιώτισσας. Έχω γόνιμες συνεντεύξεις

με τους κατοίκους, και καθένας μου περιγράφει με λεπτομέρειες το επάγγελμά

του. Μεταξύ των οποίων το επάγγελμα του ταχυδρόμου, που κάνει το πήγαινε-

έλα μεταξύ του νησιού και των Αθηνών, κουβαλώντας καλάθια με τρόφιμα και

στην επιστροφή, βασικό ανεφοδιασμό: ρύζι, ζυμαρικά και διάφορα μεταποιημένα

προϊόντα.

Η πρώτη διαμονή, το 1966, πραγματοποιείται τη στιγμή που το χωριό της

Χώρας (460 κάτοικοι) ανοίγεται στον εκσυγχρονισμό. Ο σκονισμένος δρόμος,

χαραγμένος το 1964, θα στρωθεί στη συνέχεια με πίσσα και θα διαπλατυνθεί. Το-

ποθετούνται οι πρώτοι στύλοι ηλεκτρικού ρεύματος και το δίκτυο θα λειτουργή-

σει την επόμενη χρονιά. Προς το παρόν δεν υπάρχουν παρά μόνο δύο τουρίστες

στο χωριό.

Ξαναγύρισα στη συνέχεια αρκετές φορές στην Αμοργό, συνεχίζοντας τις ερ-

γασίες μου και παρατηρώντας την εξέλιξη του νησιού και των κατοίκων του. Κατά

τη διάρκεια της δεκαετία του ’80, συμμετείχα σε μια σειρά έρευνες σχετικά με τον

αγροτικό κόσμο στην Ελλάδα, σε συνεργασία με το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών

Ερευνών της Αθήνας, επιλέγοντας φυσικά την Αμοργό ως πεδίο έρευνας. Γεγο-

νός που μου έδωσε το προνόμιο να μείνω κατά μεγάλες περιόδους, ανοιξιάτικες

και φθινοπωρινές, στη Χώρα. Έτσι, η καριέρα μου ως ερευνητής, που είχε ξεκι-

νήσει με μια σφαιρική ανάλυση της ελληνικής νησιωτικότητας, ολοκληρώθηκε με

μια εμβάθυνση στη μονογραφία ενός κυκλαδίτικου χωριού και του πληθυσμού

του σε διάρκεια περισσότερων γενεών. Μετά τη δημοσίευση, είχα την απεριόρι-

στη χαρά να ξαναγυρίσω στη Χώρα, την άνοιξη του 1993, για να ευχαριστήσω

τους κατοίκους και να προσφέρω στους πιο άξιους ένα αντίτυπο του βιβλίου μου.

Στη συνέχεια ήρθε η σιωπή. Οι Έλληνες δεν έγραφαν ποτέ, ή τόσο λίγο. Σκε-

φτόμουν συχνά ότι τα ελληνικά ταχυδρομεία δεν είχαν παρά δύο μόνο λειτουρ-

γίες: την αποστολή των καρτ-ποστάλ που στέλνουν οι τουρίστες και τη διανομή

των εμβασμάτων των μεταναστών και των ναυτικών, που έφυγαν στην Αθήνα και

το εξωτερικό.

Μια μέρα μου ανακοίνωσαν στο τηλέφωνο ότι ο Λεωνίδας ο καφετζής είχε

εγκαταλείψει το καπηλειό του (το Κρεμλίνο) και τα βαρέλια σπιτικής ρετσίνας

για τον άλλο κόσμο. Η χήρα του η Αφροδίτη, η νοσοκόμα του χωριού, αναζήτησε

ένα αντίτυπο του βιβλίου, στο οποίο ο σύζυγός της κατείχε επίλεκτη θέση. Της

πρόσφερα ευχαρίστως ένα. Μετά τίποτα πλέον. Κανένας δεν πληροφόρησε στο

εξής τον κύριο Αιμίλιο (kyrios Emilios) –επονομαζόμενος Κιμίλιος (Kimilios: το

κειμήλιο)– για αυτά που συνέβαιναν στη Χώρα Αμοργού.

Παραιτήθηκα από την ιδέα ότι θα ξαναγύρναγα στην Αμοργό. Τα χρόνια πέρ-

ναγαν, βγήκα στη σύνταξη και οι διαμονές μου στην Ελλάδα αραίωναν: ένα τα-

ξίδι στην Κρήτη, ένα συνέδριο στη Σίφνο και ένα άλλο στη Μυτιλήνη. Μια φορά,

σε μια πτήση προς Ισραήλ, αναγνώρισα την Αμοργό και τα γειτονικά νησιά. Με

ένα τσίμπημα στην καρδιά. Ποιος ξέρει πόσα άτομα μπορεί, σε μια δεκαετία, να

ακολούθησαν το μοιραίο παράδειγμα του Λεωνίδα;

Ξαναεπέστρεψα, ωστόσο, στην Αμοργό στις 3 Ιουλίου 2006. Χωρίς να έχω

προετοιμάσει αυτό το ταξίδι ούτε να έχω προειδοποιήσει κάποιον, με άδεια τα

χέρια. Καμιά φορά καλύτερα να αφήνεις στη τύχη τα πράγματα…

Ήμασταν προσκεκλημένοι, ο Régis Darques (ο νέος συνάδελφός μου και πα-

λιός μου φοιτητής στο διδακτορικό) και εγώ, σε ένα Συμπόσιο στη Σίφνο, στις δυ-

EMILE KOLODNY 15

002:Layout 1 9/27/11 10:27 AM Page 15

Page 18: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

τικές Κυκλάδες. Έχοντας προετοιμάσει μαζί μια εισήγηση, είχαμε ζητήσει από

τους διοργανωτές να καθυστερήσουμε τέσσερις μέρες την επιστροφή μας στη

Γαλλία. Η ιστορία ήταν να επισκεφτούμε ένα γειτονικό νησί, τη Σέριφο ή τη

Μήλο. Από περιέργεια, ρωτώ στο σιφνιώτικο πρακτορείο τις δυνατές ανταποκρί-

σεις από την Πάρο, που έγινε μεγάλο σταυροδρόμι των Κυκλάδων. Πράγματι,

ένα καράβι θα έφευγε την επομένη για Κατάπολα. Ο πειρασμός είναι ξαφνικός και

έντονος. Αποφασίζουμε επιτόπου να πάμε στην Αμοργό, να μείνουμε δύο μέρες,

πριν επιστρέψουμε στον Πειραιά και στο αεροδρόμιο των Αθηνών.

Περνάμε μια νύκτα στην Παροικιά, πρωτεύουσα της Πάρου, κατακλυσμένη

από τον μαζικό τουρισμό. Την επόμενη το πρωί, επιβιβαζόμαστε στην ΠαναγίαΤήνου. Τρεις ώρες αργότερα, να ’μαστε στην αποβάθρα στα Κατάπολα, χαμένοι

στο πλήθος των τουριστών.

Ως γνώστης, η πρώτη χρήσιμη κίνηση είναι να εξασφαλίσεις τις δυνατότητες

αναχώρησης στο πρακτορείο του Συνοδινού, που το κρατά ο Νίκος, παλιός δή-

μαρχος της Χώρας, και η γυναίκα του η Πηνελόπη. Με αναγνωρίζουν αμέσως. Τα

πρώτα νέα είναι σκληρά να τα συνειδητοποιήσω. Ο Πάρβας, ο φίλος μου εδώ και

σαράντα χρόνια, ο σωσίας του Αστερίξ, με τον μπερέ μόνιμα στο κεφάλι, μόλις

έφυγε, πριν τρεις μέρες, εξαιτίας ενός γενικευμένου καρκίνου. Ο Μάρκος ο μπαρ-

μπέρης απεβίωσε εδώ και τρία χρόνια. Όπως και ο Δημήτρης Πρέκας, που έμεινε

στον τόπο, στο μαντρί με τα πρόβατα, από έμφραγμα. Ο Δημήτρης, που είχε την

ίδια ηλικία με μένα, και άλλοι ακόμα.

Ανεβαίνουμε με το λεωφορείο στη Χώρα. Πρώτα απ’ όλα δίνω τα συλλυπη-

τήριά μου στη Φλώρα, χήρα του Πάρβα, στο καφέ της Πλατείας (Platea). Στη συ-

νέχεια κατευθυνόμαστε στην «πανσιόν» του Ηλία Γιαννακού, επονομαζόμενος

Καστάνης, όπου έμενα συνήθως τα τελευταία χρόνια κατά την διάρκεια των ερευ-

νών μας. Μας δέχεται με ανοικτές αγκάλες και μας ανακοινώνει ότι είμαστε και

οι δυο μας προσκεκλημένοι του και αρνείται κάθε αντίρρηση.

Αφήνουμε τα πράγματά μας και ανηφορίζουμε το Πλατύστενο. Καταγράφουμε

πολλές νέες κατασκευές, κτισμένες σύμφωνα με τις επιβαλλόμενες νόρμες ενός

διατηρητέου τόπου: σπίτια με επίπεδες ταράτσες, ασπρισμένα με ασβέστη, πόρ-

τες και παράθυρα βαμμένα μπλε ή πράσινα, κ.λπ. Το σύνολο δεν έχει αλλάξει αι-

σθητά, αλλά έχει πυκνώσει. Παρατηρούμε την εξάπλωση τουριστικών κ ατα -

στημάτων: καφέ και «τυπικές» ταβέρνες, μαγαζιά με σουβενίρ και κοσμηματο-

πωλεία, όπου κανένα τοπικό προϊόν δεν προτείνεται. Μερικά από αυτά τα εμπο-

ρικά έχουν επιμελώς ανακαινισθεί από αρχιτέκτονες που ήρθαν από αλλού. Απευ-

θύνονται σε μια εύπορη πελατεία με τις αντίστοιχες τιμές. Το μεγαλύτερο μέρος

των καταστημάτων διευθύνονται από Αθηναίους και ανθρώπους της Θεσσαλονί-

κης, και κλείνουν όταν τελειώσει η σεζόν.

Το παλιό παντοπωλείο (pandopolio: μαγαζί όπου πουλιούνται τα πάντα) του

Νίκου Λουδάρου μετατράπηκε σε ένα κοινότοπο μίνι μάρκετ. Ο Αντώνης ο τσα-

γκάρης πήρε τη σύνταξή του: πάει ο καιρός που το μικρομάγαζό του, ο ΛευκόςΟίκος, χρησίμευε ως κοινοβούλιο για τους αυτόχθονες. Με την απώλεια του Λε-

ωνίδα και του Πάρβα, δεν μένει ένα παρά μόνο καφενείο (kafenio) όπου συγκε-

ντρώνονται οι επιζώντες της παλιάς γενιάς.

Μια νέα γενιά διαδέχθηκε τους παλιούς, και νέοι ενήλικες είναι στις επάλξεις.

Ο Μάρκος, ο γραμματέας κοινότητας, δείχνει με περηφάνια το καινούριο του δη-μοτολόγιο (dimotologio: μητρώο Δημοτών) σε ηλεκτρονική μορφή. Από τη διοι-

κητική μεταρρύθμιση του 1998, οι έξι μικροσκοπικές κοινότητες της Αμοργού

16 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 13-18

002:Layout 1 9/27/11 10:27 AM Page 16

Page 19: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

συνενώθηκαν σε έναν μοναδικό Δήμο (dème). Το κτίριο που τον στεγάζει κτί-

σθηκε στην είσοδο της Χώρας. Ο δήμαρχος κατάγεται από τα Κατάπολα. Σε οι-

κονομικό επίπεδο, η υπεροχή των Καστάνηδων (Kastanides) μοιάζει να κρατεί

καλά. Ο Ηλίας πρόσθεσε στο ξενοδοχείο του ένα κάμπινγκ στο δρόμο της θά-

λασσας. Ο Χρίστος και ο γιος του κρατάνε το λεωφορείο, που αύξησε αισθητά τη

συχνότητα των διαδρομών. Και ο Γιώργος, ο φούρναρης, τροφοδοτεί με ψωμί και

γλυκά τη Χώρα και τα Κατάπολα.

Συνεχίζουμε την επίσκεψή μας στο νησί. Ο Régis πηγαίνει στο βυζαντινό μο-

ναστήρι, που κρέμεται σε έναν γκρεμό στην νότια πλευρά. Στην επιστροφή του,

παίρνουμε το λεωφορείο για την Αιγιάλη, στην βορειοανατολική άκρη της Αμορ-

γού. Μας προσφέρεται ένα ευχάριστο γεύμα στην Λαγκάδα, στο σκιερό προαύ-

λιο της ταβέρνας του Νίκου, με ένα μενού που περιλαμβάνει κατσικάκι. Κατε-

βαίνουμε στη συνέχεια με τα πόδια στον Όρμο, που έχει γίνει παραθεριστικό κέ-

ντρο, για να ξαναπάρουμε το λεωφορείο. Θυμάμαι ότι το 1971, φθάνοντας εκεί

από το νησάκι της Δονούσας, είχα νοικιάσει ένα αγώγι για να φθάσω στη Χώρα.

Το μουλάρι κουβαλούσε τα μπαγκάζια μου γιατί ήθελα να περπατήσω: πέντε ώρες

δρόμος μέχρι να φθάσω στο καφενείο του Πάρβα. Μαθαίνω κατά τύχη ότι ο αγω-γιάτης μου (mon agoyate) της εποχής εκείνης έχει, επίσης, πεθάνει.

Επιστροφή στη Χώρα, όπου ακολουθούν συγκινητικές συναντήσεις. Η νέα

επάνοδος του Κυρίου Αιμίλιου (Kyrios Emilios) διαδόθηκε στο χωριό και το συ-

ναπάντημα των παλιών γνώριμων ήταν ειλικρινές και πολύ ζεστό. Και ένας εύ-

θυμος τύπος μας κερνά το απεριτίφ. «Λοιπόν Αιμίλιε, δεν με αναγνωρίζεις; Ναι,

ίσως, μοιάζεις στο γιο του ψαρά, ένας έφηβος που δεν ήθελε να πάει άλλο στο

σχολείο, και πουλούσε ψάρια στα στενάκια της Χώρας». Είναι πράγματι αυτός,

ο Νικήτας Γαβαλάς, ο κακός μαθητής, που έγινε επιχειρηματίας και έχει το ξε-

νοδοχείο και τα στούντιο «Πανόραμα».

Όμως το μελτέμι σηκώθηκε και φυσά στο Αιγαίο. Στη Χώρα, το απόγευμα, πέ-

φτει η δροσιά. Μετά έρχονται τα άσχημα νέα. Έχει φουρτούνα (fortuna: θύελλα),

με ανέμους που φθάνουν τα 9 μποφόρ. Η θαλάσσια κυκλοφορία απαγορεύεται, τα

περισσότερα νησιωτικά λιμάνια –ακόμα και ο Πειραιάς– δεν προσεγγίζονται, και

κανένα σκάφος δεν βγαίνει.

Ιδού. Κατά τη διάρκεια των ερευνών μου, λάμβανα πάντα υπόψη τα καπρί-

τσια του Αίολου και του Ποσειδώνα, γυρνώντας γενικά στην Αθήνα 3 μέρες νω-

ρίτερα. Αυτή τη φορά, δεν τήρησα την μακρόχρονη πρακτική της ναυσιπλοΐας

στο Αιγαίο. Σε αυτή τη φάση, ο άνθρωπος αποδεικνύεται ανήμπορος απέναντι

στα στοιχεία, όποια και αν είναι η πρόοδος στις υποδομές των λιμανιών και στην

συμπεριφορά στη θάλασσα των εξελιγμένων πλοίων.

Τα πράγματα εξελίσσονται γρήγορα, ώστε να καταστεί αδύνατο να επιστρέ-

ψουμε στην Αθήνα στα προβλεπόμενα χρονικά όρια. Το ταξιδιωτικό πρακτορείο

που οργάνωσε το συνέδριο στη Σίφνο αναλαμβάνει το διάβημα προς την Air

France για τη μεταφορά της πτήσης της Πέμπτης για Σάββατο απόγευμα. Μας

ζητήθηκε να στείλουμε με φαξ μια βεβαίωση, που παραδόθηκε από το Λιμεναρ-χείο (Limenarchio) των Καταπόλων. Τα πράγματα καθυστερούν, η Δημητρούλα,

προερχόμενη από τα Δωδεκάνησα, μένει μπλοκαρισμένη στην Κάλυμνο. Με μια

νέα κάθε φορά καθυστέρηση της σκάλας της στην Αμοργό.

Πέμπτη απόγευμα, επιτέλους, ανακοινώνεται η άρση του απαγορευτικού και

η πιθανή άφιξη του παλιού φέρι προς τα μεσάνυκτα. Μαζεύουμε τα πράγματα,

μετά πάμε να ευχαριστήσουμε τον Ηλία για την γενναιόδωρη φιλοξενία του. Κα-

EMILE KOLODNY 17

002:Layout 1 9/27/11 10:27 AM Page 17

Page 20: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

τόπιν ένας τελευταίος γύρος κατά μήκος του Πλατύστενου και η αναμονή του λε-

ωφορείου, που προβλέπεται στις 21.15 μ.μ. Ο ήλιος έχει δύσει στη Χώρα, χαι-

ρετώ για μια τελευταία φορά την οικογένεια του Πάρβα.

Κατεβαίνω με τον Régis προς το λεωφορείο και εκεί μπερδεύω τα βήματά μου

και ξαπλώνω πάνω στην σκόνη. Με βοηθούν να σηκωθώ. Μου κτυπά καμπανάκι,

προφανώς την βγάζω καλά: γρατσουνιές στα γόνατα, μώλωπες στα δεξιά πλευρά,

αλλά τίποτα σπασμένο. Γιατί αυτή η αναποδιά της τελευταίας στιγμής; Μου έρ-

χεται ακροθιγώς η ιδέα ότι ίσως οι καλοί φίλοι από τα παλιά, ο Πάρβας, ο Λεω-

νίδας, ο Μάρκος, ο Δημήτρης αποπειρώνται να με κρατήσουν στην Αμοργό. Δεν

είναι ωστόσο ακόμα η ώρα μου. Η ρομαντική προοπτική να αναπαυθώ, όταν έρθει

η μέρα, στη ρίζα μιας ελιάς προστατευμένος από το μελτέμι δεν με συγκινεί πλέον.

Οριστικά.

Στα Κατάπολα, το ναυτιλιακό πρακτορείο-εστιατόριο που παραδίδει τα εισι-

τήρια μας υποδέχεται. Μετά από μερικές πλύσεις και την τοποθέτηση κάποιου

επιδέσμου, καθόμαστε στο προαύλιο. Παραγγέλνουμε χταπόδια και διάφορες σα-

λάτες. Ένας συνδαιτυμόνας από το γειτονικό τραπέζι με αναγνωρίζει. Θυμάμαι

τον πατέρα του, τον Μάρκο το βοσκό. Είναι ο Νίκος Μενδρινός, που έγινε ασφα-

λιστικός πράκτορας. Μας κερνά τη ρετσίνα και σηκώνουμε τα ποτήρια εις υγείαν.

Η νύκτα είναι γλυκιά. Η γοητεία των νησιών επιχειρεί και πάλι. Τονωμένοι, επι-

βιβαζόμαστε και περνάμε τη νύκτα στην καμπίνα.

Την επόμενη, άφιξη νωρίς το πρωί στον Πειραιά, σε πλήρη καύσωνα. Παίρ-

νουμε το μετρό μέχρι την πλατεία Συντάγματος. Ξαναβρίσκω την οδό Απόλλω-

νος, όπου έχω επί μακρόν μείνει στο ταπεινό σπίτι των αδελφών Χριστοδούλου.

Δίπλα, ένα άνετο ξενοδοχείο είχε ανακαινισθεί με μια εντυπωσιακή θέα στην

Ακρόπολη. Η συνέχεια είναι η διαδρομή στη συνοικία των βιβλιοπωλείων, τα πα-

λαιοπωλεία στο Μοναστηράκι με τις αποθήκες των παλαιοβιβλιοπωλών, και η

δοκιμή του καλύτερου πρόβειου γιαουρτιού της πρωτεύουσας πίσω από την Ομό-

νοια.

Την επομένη, τη στιγμή που αφήναμε το ξενοδοχείο, ένα φαξ επιβεβαίωνε τις

θέσεις μας στην πτήση AF 1733 Paris-CDG. Τα μεσάνυκτα θα φθάσουμε στη

Μασσαλία-Προβηγκία όπου η Samary, η γυναίκα του Régis, και η υπόλοιπη οι-

κογένεια μας περιμένουν. Το ταξίδι στα ελληνικά νησιά τέλειωσε καλά για αυτήν

τη χρονιά.

Aix, 20 Ιουλίου 2006

Μετάφραση: Ε. Ανθοπούλου

18 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 13-18

002:Layout 1 9/27/11 10:27 AM Page 18

Page 21: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

ΝΙΚΟΣ ΜΠΕΟΠΟΥΛΟΣ 19

ΟΙ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΑΓΡΟΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΣΤΟ ΤΟΠΙΟ: ΣΚΕΨΕΙΣ ΚΑΙ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑΝίκος Μπεόπουλος

ΠΕΡΙΛΗΨΗΗ επικείμενη εφαρμογή από τη χώρα μας της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για το Τοπίο θα μπορούσε να συμβάλει, μέσω της προβολής των δράσεων

και της έρευνας που αναπτύσσονται σε άλλες χώρες για το τοπίο, στην ενίσχυση των δημόσιων παρεμβάσεων για την προστασία του. Μια ει-

κόνα για το χαρακτήρα της ασκούμενης σήμερα αλλά εντελώς περιορισμένης ελληνικής πολιτικής για την προστασία του αγροτικού τοπίου μάς

δίνει η ανάλυση του μέτρου «Διατήρηση και αποκατάσταση φυτοφραχτών» που εκπονήθηκε στο πλαίσιο των αγροπεριβαλλοντικών μέτρων

του «Έγγραφο Προγραμματισμού Αγροτικής Ανάπτυξης 2000-2006».

Το άρθρο εστιάζει στον τρόπο αξιοποίησης από την τεχνικοπολιτική σφαίρα των επιστημονικών πορισμάτων της «Οικολογίας των το-

πίων» -μιας νέας επιστήμης που παρέχει την οικολογική επιχειρηματολογία για την προστασία αυτών των γραμμικών στοιχείων- και της «Γε-

ωπονίας» -μιας παλιάς επιστήμης, που αναλύει τα αποτελέσματα της γεωργικής δραστηριότητας στα αγροτικά τοπία και την εξέλιξή τους-, δη-

λαδή των δύο άμεσα εμπλεκόμενων με την εφαρμογή του εν λόγω μέτρου επιστημονικών πειθαρχιών.

Reflections and queries related to the emergence of public policies for rural landscapes as expressed

by agrienvironmental measures

Nikos Beopoulos

ABSTRACTThe forthcoming application of the European Treaty for Rural Landscape in Greece could contribute to the strengthening and reinforcement of

public policies by revealing research findings and impacts of relevant activities that have been carried out in other countries. A reflection on the

nature and content of certain restricted national policies for the protection of rural landscape, currently practiced in the country, is provided by

the analysis of the activity known as “Preservation and restoration of hedgerows” that has been designed and is incorporated into the agrienvi-

ronmental measures in the context of the “Document for Rural Development Planning, 2000–2006”.This article focuses on the way certain notions and scientific findings that stem from a new science known as ‘Landscape ecology” can

be utilized in order to ensure the ecological arguments and rationalization that are useful for providing the basis for the protection of such

amenities. The article is also founded on an old science, “Agronomy”, which analyses the impact of agricultural activity on rural landscapes

and their evolution. These are the two disciplines that are directly involved with the implementation of the specific measure under examination.

Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ο Ν Ι Κ Α Α Ρ Θ Ρ Α

Καθηγητής, Τμήμα Αγροτικής Οικονομίας και Ανάπτυξης, Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, [email protected]

003:Layout 1 9/27/11 10:27 AM Page 19

Page 22: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

Εισαγωγή

Οι αλλαγές στα τοπία, μετά από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, γίνονται με ταχύ-

τητα και εύρος χωρίς προηγούμενο. Γενικά, η αστικοποίηση, η εντατικοποίηση της

γεωργίας και η ανάπτυξη των υποδομών μεταφοράς θεωρούνται οι κύριες αιτίες

αλλαγής των παραδοσιακών τοπίων. Οι απαιτήσεις τεχνολογικής και οικονομικής

αποτελεσματικότητας οδήγησαν στην τυποποίηση και την απλοποίησή τους, πα-

ράγοντας, τόσο σε τοπική όσο και παγκόσμια κλίμακα, τοπία μειωμένης διαφορε-

τικότητας χωρίς ιδιαίτερα χαρακτηριστικά (Antrop 1997, Gustavsson κ.ά. 2003).

Σταδιακά, από τη δεκαετία του 1970, οι μεταλλαγές που υπέστησαν τα τοπία,

σε συνδυασμό με την ανάδυση του προβληματισμού για το περιβάλλον και τη δια-

χείριση του χώρου, συνέβαλαν στην κατανόηση της ύπαρξης και της αξίας τους.

Σήμερα, οι κάτοικοι διαφόρων περιοχών αντιλαμβάνονται τη σημασία τους και

αξιώνουν την προστασία τους ως συστατικών στοιχείων του πλαισίου ζωής και οι-

κολογικής και πολιτιστικής ποικιλομορφίας, ως φορέων μνήμης και ταυτότητας (Ja-

cobs κ.ά. 2000). Ακόμη, η εμβληματική αξία των τοπίων αξιοποιείται ως μέσο προ-

ώθησης του τουρισμού και ορισμένων τοπικών προϊόντων (Vollet κ.ά. 2008).

Οι πολλαπλές και γρήγορες μεταλλαγές των τοπίων και η αναμφισβήτητη

αλλά ασαφής και πολύμορφη κοινωνική ζήτηση για τοπία είχαν αποτέλεσμα να εκ-

δηλωθούν σε όλη την Ευρώπη παρεμβάσεις, μέσω της εφαρμογής μέτρων δημόσιας

πολιτικής, για να ανακοπεί η καταφανής τάση αυτής της εξέλιξης των τοπίων. Η

αναπτυσσόμενη πολιτική διαχείρισής τους βρίσκεται σε αρχικό στάδιο ενώ στην

Ελλάδα μόλις σε προκαταρκτικό. Για να αποκτήσουμε μια εικόνα για το χαρακτήρα

των ‒έτσι και αλλιώς περιορισμένων‒ ελληνικών δημόσιων παρεμβάσεων επιλέ-

ξαμε να αναλύσουμε το μέτρο «Διατήρηση και αποκατάσταση φυτοφραχτών» για

την προστασία του αγροτικού τοπίου που εκπονήθηκε στο πλαίσιο των αγροπερι-

βαλλοντικών μέτρων του «Έγγράφου Προγραμματισμού Αγροτικής Ανάπτυξης

(ΕΠΑΑ)» (Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, 2005). Στόχος του άρ-

θρου δεν είναι να αναλυθούν και να αξιολογηθούν τα αποτελέσματα της εν λόγω πα-

ρέμβασης αλλά να ανιχνευθούν τα χαρακτηριστικά της και να διερευνηθεί ο τρόπος

αξιοποίησης από την τεχνικοπολιτική σφαίρα των επιστημονικών πορισμάτων της

«Οικολογίας των τοπίων» και της «Γεωπονίας», επιστημονικών πειθαρχιών άμεσα

εμπλεκόμενων με την εφαρμογή του εν λόγω μέτρου.

Πριν να εξετάσουμε αυτό το μέτρο δημόσιας πολιτικής για το τοπίο, θα

εστιάσουμε την ανάλυσή μας σε τρεις επιστημονικούς ορισμούς του. Όχι για να τη-

ρήσουμε τον κανόνα ενός τυπικού που απαιτεί μια εισαγωγική συζήτηση πάνω στο

θέμα του επιστημονικού ορισμού του όρου εξαιτίας της φανερής πολυσημίας του,

αλλά γιατί θεωρούμε ότι οι ορισμοί αυτοί εξυπηρετούν την προσέγγισή μας. Θα

αναφερθούμε πρώτα στον ορισμό της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για το Τοπίο, επειδή

η δημόσια πολιτική των ευρωπαϊκών χωρών που έχουν επικυρώσει τη Σύμβαση θα

επηρεαστεί από την έννοια που υιοθετεί η Σύμβαση. Στη συνέχεια, θα παρουσια-

στούν οι προσεγγίσεις για το τοπίο της «Οικολογίας του τοπίου» και της «Γεωπο-

νίας», δύο επιστημονικών πειθαρχιών σε άμεση σχέση με τη διαχείριση των φυ-

τοφραχτών, δομικού στοιχείου των τοπίων. Η οικολογία των τοπίων, μια νέα επι-

στήμη, παρέχει την οικολογική επιχειρηματολογία για την προστασία αυτών των

γραμμικών στοιχείων και η γεωπονία, παλιά επιστήμη, αναλύει τα αποτελέσματα

της γεωργικής δραστηριότητας στα αγροτικά τοπία και την εξέλιξή τους.

20 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 19-35

003:Layout 1 9/27/11 10:27 AM Page 20

Page 23: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

ΝΙΚΟΣ ΜΠΕΟΠΟΥΛΟΣ 21

Ορισμοί του τοπίου

Το τοπίο είναι τρέχων γλωσσικός όρος που έχει σημασία για τον καθένα μας, χρη-

σιμοποιείται για να στηρίξει τις διαφορετικές πρακτικές διαχείρισης των δημό-

σιων πολιτικών και τροφοδοτεί την επιστήμη όντας σήμα και συντελεστής απο-

κάλυψης των καταστάσεων και εξελίξεων που συντελούνται στο χώρο.

Ο τρέχων ορισμός των λεξικών παραπέμπει στην έννοια «της γεωγραφι-

κής ενότητας μιας περιοχής που κοιτάζει και συλλαμβάνει με το βλέμμα ο παρα-

τηρητής». Για τις επιστήμες, ο ορισμός και η αναπαράστασή του παραλλάσσονται

ανάλογα με το στόχο τους. Κατά κανόνα, η έννοια του κινείται ανάμεσα σε δύο

άκρα, άλλοτε γίνεται αντιληπτό ως τοπικός συνδυασμός «αντικειμενικών» υλι-

κών χαρακτηριστικών, ορατών, ενδεχομένως μετρήσιμων και συνδεμένων μεταξύ

τους με πολλαπλές σχέσεις συστημικού τύπου και, άλλοτε, θεωρείται μόνο ως

«υποκειμενική» αναπαράσταση του περιβάλλοντος, ένα ιδιαίτερο «βλέμμα», η

ύπαρξη του οποίου είναι στενά συνδεμένη με τον παρατηρητή, άτομο ή κοινωνική

ομάδα (Derioz 2008). Αν και η διπλή κατάσταση, «αντικειμενική» και «υποκει-

μενική», της έννοιας του τοπίου την καθιστά πλουσιότερη, η απαραίτητη άρ-

θρωση ανάμεσα σε αυτές τις δύο διαστάσεις ανάλυσης του τοπίου φαίνεται να

δημιουργεί κάποιες δυσκολίες στην καθορισμό της ακριβούς θέσης.

Ιστορικά το τοπίο ανήκει στη γεωγραφία χωρίς, ωστόσο, να αποτελεί κε-

ντρική έννοια της. Από καιρό προνομιακό αντικείμενο μελέτης και έρευνας των γε-

ωγράφων, έδωσε πολλές εργασίες που χρησιμοποιούν διαφορετικές προβληματι-

κές. Από τη σκοπιά του άρθρου μας, ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η προσέγγιση της

αγροτικής γεωγραφίας, που ήδη από την αρχή του 20ού αιώνα ασχολήθηκε με τη

μελέτη των αγροτικών τοπίων. Για αυτήν, το αγροτικό τοπίο αποτελεί το αποτύ-

πωμα του αγροτικού συστήματος, δηλαδή του τρόπου αγροτικής αξιοποίησης ενός

συγκεκριμένου χώρου.1 Έτσι, τα τοπία διαφέρουν ανάλογα με τον τρόπο οργάνω-

σης του κάθε αγροτικού συστήματος· κατά κάποιον τρόπο, το τοπίο αποτελεί την

υπογραφή του συστήματος (Jouve 1988, Bonnamour 1993, Terrasson 2007).

Το τοπίο ως επιστημονικό αντικείμενο, αφού παραμελήθηκε για αρκετά

χρόνια, επανήλθε στο επιστημονικό προσκήνιο κατά τη δεκαετία του 1970. Η

ανανέωση του ενδιαφέροντος συμβάδιζε με την ανάδυση του προβληματισμού

για τα θέματα του περιβάλλοντος. Νέο στοιχείο επίσης, αν και αποτελεί αναμφι-

σβήτητο αντικείμενο της γεωγραφίας, το τοπίο δεν της ανήκει πια αποκλειστικά.

Μια γρήγορη βιβλιογραφική ανασκόπηση δείχνει ότι πολλές, πολύ διαφορετικές,

επιστήμες ενδιαφέρονται άλλες από καιρό και άλλες πολύ πρόσφατα για αυτό.

Ορισμένες ανήκουν στις επιστήμες της φύσης, όπως η γεωπονία ή η οικολογία

(κυρίως οικολογία του τοπίου), πολλές άλλες ανήκουν στις ανθρωπιστικές επι-

στήμες, όπως η κοινωνιολογία, η εθνολογία, η οικονομία, η ιστορία, η αρχαιολο-

γία, η φιλοσοφία, η λογοτεχνία, η χωροταξία και η νομική επιστήμη. Από το τέλος

της δεκαετίας του 1980, η νέα κατάσταση που διαμορφώνουν στην αναπαρά-

σταση του χώρου η πληροφορική, οι τεχνικές επεξεργασίας των εικόνων και οι

νέες τεχνικές προσομοιώσεις οδηγούν στην ανανέωση των προσεγγίσεων του.

1. Το αγροτικό σύστημα

ως έκφραση των σχέσεων ανθρώ-

που και περιβάλλοντος και ως

μέσο αποκάλυψης των περιφερει-

ακών διαφοροποιήσεων αποτελεί

συστατική έννοια της Συγκριτικής

Γεωργίας και ορίζεται ως: ένα ορ-

γανωμένο και με σκοπό σύνολο

από αγροτικές δομές και τεχνικές

παραγωγής (γεωργία και κτηνο-

τροφία), καθώς και ανταλλαγές

που αναπτύσσονται σε έναν συ-

γκεκριμένο χώρο αξιοποίησης, σε

σχέση με το τοπικό φυσικό περι-

βάλλον και την οικονομία και τη

συνολική κοινωνία (Jouve 1988).

003:Layout 1 9/27/11 10:27 AM Page 21

Page 24: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

Συμβούλιο της Ευρώπης

Το Συμβούλιο της Ευρώπης, ανταποκρινόμενο στην κοινωνική και πολιτική ζή-

τηση που αναπτύχθηκε στο τέλος του 20ού αιώνα, υιοθέτησε το 2000 την Ευρω-

παϊκή Σύμβαση για το Τοπίο με στόχο να αναδείξει τον έλεγχο της εξέλιξης των

τοπίων ως ένα σημαντικό ευρωπαϊκό πρόβλημα (Conseil de l’Europe 2000). Αυτή

η Σύμβαση είναι το πρώτο διεθνές νομικό εργαλείο που αφορά ειδικά το τοπίο.

Μέχρι σήμερα, έχει επικυρωθεί από 30 ευρωπαϊκές χώρες και υπογραφεί από

άλλες 6. Στις 31 Μαρτίου 2009, κατατέθηκε από το Υπουργείο Περιβάλλοντος

Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων στο ελληνικό κοινοβούλιο σχέδιο νόμου για

την επικύρωσή της.2

Η Σύμβαση, στο άρθρο 1Α, δίνει τον εξής ορισμό: «Τοπίο σημαίνει μία πε-

ριοχή, όπως γίνεται αντιληπτή από ανθρώπους, του οποίου ο χαρακτήρας είναι το

αποτέλεσμα της δράσης και αλληλεπίδρασης των φυσικών και/ή ανθρώπινων πα-

ραγόντων».3 Κεντρικός ρόλος αποδίδεται στην πρόσληψη του χώρου που θεωρεί-

ται ότι έχει μεικτή φύση, είναι δηλαδή ταυτόχρονα φυσικό και πολιτιστικό (αν-

θρώπινο) προϊόν, και είναι το αποτέλεσμα της συλλογικής δράσης των ανθρώπων.

Η έννοια του τοπίου με αυτόν τον επιχειρησιακό ορισμό έχει στόχο να καλύψει δια-

χειριστικές απαιτήσεις και να συγκεράσει τις διαφορετικές απόψεις των επιστημο-

νικών πειθαρχιών και των κοινωνικών αντιλήψεων. Στη Σύμβαση, το τοπίο παρου-

σιάζεται ως βασικό στοιχείο του πολιτισμού και της ευρωπαϊκής ταυτότητας.

Αναγνωρίζοντας την ποικιλομορφία και την ποιότητά του, που «συμβάλλει

στη διαμόρφωση της τοπικής κουλτούρας και αποτελεί ένα βασικό συστατικό στοι-

χείο της ευρωπαϊκής φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς», θεωρεί απαραίτητη

την επεξεργασία μιας συνολικής πολιτικής διατήρησής του. Για τη Σύμβαση το

τοπίο είναι στοιχείο της κοινής κληρονομιάς και η παρούσα γενιά έχει ευθύνη απέ-

ναντι στις παρελθούσες και τις μελλοντικές γενιές.4 Σημειώνεται ακόμη ότι οι δρα-

στηριότητες των δημόσιων αρχών για το τοπίο δεν μπορούν να παραμείνουν πια

μόνο στο πεδίο μελέτης ή στο πεδίο περιορισμένης παρέμβασης. Το τοπίο πρέπει

να γίνει πολιτικό θέμα γενικού ενδιαφέροντος επειδή συμβάλλει στην ευημερία

των ευρωπαίων πολιτών και οι πολίτες της δεν αποδέχονται πια να καθορίζουν τα

τοπία τους τεχνικές και οικονομικές εξελίξεις που αποφασίζονται χωρίς αυτούς.

Οικολογία του τοπίου

Η οικολογία των τοπίων είναι πρόσφατη επιστήμη που χρησιμοποίησε τις έννοιες

της διαταραχής και του μωσαϊκού των τοπίων για να εισάγει την ιδέα ενός ετε-

ρογενούς χώρου. Σε δύο βιβλία αναφοράς με κοινό τίτλο Οικολογία του τοπίου που

εκδόθηκαν το ένα το 1986 (Forman και Godron) και το άλλο το 2001 (Turner

κ.ά.), το τοπίο ορίζεται ως μια έκταση που παρουσιάζει χωρική ετερογένεια για

τουλάχιστον έναν παράγοντα ενδιαφέροντος (Turner κ.ά. 2001) ή ακόμη μια ετε-

ρογενής έκταση αποτελούμενη από στοιχεία που αλληλεπιδρούν το ένα με τα

άλλα (Forman και Godron 1986). Επιπλέον, θεωρώντας τον άνθρωπο ως ιδιαίτε-

ρης σημασίας στοιχείο των περιβαλλοντικών διαδικασιών και όλο και πιο σημα-

ντικό παράγοντα του κατακερματισμού των φυσικών περιβαλλόντων, η οικολο-

γία των τοπίων διεύρυνε το πεδίο εφαρμογής του παραδείγματος «οικοσύστημα»

στις ανθρώπινες δραστηριότητες. Έτσι, η οικολογία των τοπίων είναι ένα επίπεδο

22 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 19-35

2. Η Σύμβαση υιοθετή-

θηκε από το Συμβούλιο Υπουρ-

γών της Ευρώπης την 19η Ιουλίου

2000 και η διαδικασία υπογραφής

της άνοιξε στις 20 Οκτωβρίου

2000 με την υπογραφή της από 18

κράτη κατά την υπουργική διά-

σκεψη στη Φλωρεντία.

3. Χρησιμοποιήθηκε η

επίσημη μετάφραση της Σύμβα-

σης από το σχέδιο νόμου που κα-

τέθεσε το Υπουργείο Περιβάλλο-

ντος Χωροταξίας και Δημοσίων

Έργων στη Βουλή των Ελλήνων

(Υπουργείο Περιβάλλοντος, Χω-

ροταξίας και Δημοσίων Έργων

2009).

4. Ο J. De Montgolfier

προτείνει δύο ορισμούς της έν-

νοιας. Ο ένας βρίσκεται πιο κοντά

σε οικονομικές προσεγγίσεις:

«κοινή κληρονομιά είναι ένα σύ-

νολο αγαθών που θα μπορούν να

διατηρούν στο μέλλον (μέσω της

κατάλληλης διαχείρισης) δυνατό-

τητες προσαρμογής σε χρήσεις μη

προβλεπτές στο παρόν», και ο

άλλος πιο κοντά σε κοινωνικοπο-

λιτικές προσεγγίσεις: «μια κοινή

κληρονομιά είναι ένα σύνολο υλι-

κών και άυλων στοιχείων που

συμβάλλουν στη διατήρηση της

αυτονομίας και της ταυτότητας

του συνόλου, καθώς και στην προ-

σαρμογή του στη διάρκεια του

χρόνου σε ένα μεταβαλλόμενο σύ-

μπαν» (de Montgolfier 1987).

003:Layout 1 9/27/11 10:27 AM Page 22

Page 25: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

ΝΙΚΟΣ ΜΠΕΟΠΟΥΛΟΣ 23

οργάνωσης των οικολογικών συστημάτων ανώτερο από το οικοσύστημα, που χα-

ρακτηρίζεται από την ετερογένεια και τη δυναμική του, και το οποίο κυβερνάται

σε ένα βαθμό από τις ανθρώπινες δραστηριότητες αλλά υπάρχει ανεξάρτητα από

την πρόσληψή του (Burel και Baudry 1999).

Η οικολογία των τοπίων μελετά τις αιτίες και τις συνέπειες της χωρικής

ετερογένειας εντός των οικολογικών συστημάτων, αναλύοντας τόσο τα επακό-

λουθα των διαδικασιών (process) στα χωρικά πρότυπα (patterns), όσο και την επί-

δραση των προτύπων στις διαδικασίες (Turner κ.ά. 2001). Σύμφωνα με αυτή την

προσέγγιση, η σύνθεση ενός τοπίου, για παράδειγμα το ποσοστό των τύπων βλά-

στησης που το συγκροτούν, δεν επαρκεί για να καταλάβουμε τους μηχανισμούς

που εκτυλίσσονται σε αυτό. Είναι σημαντικό να πάρουμε υπόψη τη χωρική τους

διάταξη (Wiens κ.ά. 1993). Ο ίδιος τύπος βλάστησης δεν θα απαρτίζεται από τα

ίδια είδη αν έχει τη μορφή διάσπαρτων κηλίδων ή αποτελεί ένα συσσωματωμένο

συνεχές σύνολο. Αυτή η σχετικά νέα προσέγγιση, πρόταση των Forman και Go-

dron στη δεκαετία του 1980, έκανε πολλούς ερευνητές να εστιάσουν στην ανά-

λυση των χωρικών προτύπων (Wu κ.ά. 2002, Li και Wu 2004). Όμως, η οικολο-

γία του τοπίου ενσωματώνει το χώρο στην οικολογική ανάλυση και δεν περιορί-

ζεται σε απλή ποσοτικοποίηση της ετερογένειας (Lawton 1996). Αποδίδει σημα-

σία στις αλληλεπιδράσεις ανάμεσα σε οικολογικές λειτουργίες και χωρικές δομές

σε όλα τα επίπεδα οργάνωσης, από τους πληθυσμούς (Wiens κ.ά. 1993, Tischen-

dorf και Fahrig 2000) ως τις ροές ενέργειας και ύλης (Turner κ.ά. 1993).

Στο εσωτερικό της επιστήμης αναπτύσσονται δύο προσεγγίσεις. Η πρώτη

έχει τις ρίζες της στη γεωγραφία του Troll και τις μελέτες διαχείρισης του τοπίου

με αντικείμενο το τοπίο σε «ανθρώπινη κλίμακα» (Bastian 2001). Στην Ευρώπη,

όπου κυριαρχεί, ενδιαφέρεται κυρίως για την ιστορία των τοπίων που κατασκεύ-

ασε ο άνθρωπος (Antrop 2005). Η δεύτερη προσέγγιση στηρίζεται στην οικολο-

γία των οργανισμών (Wiens κ.ά. 1993), που εκτόπισε από το κέντρο ενδιαφέρο-

ντος τον άνθρωπο και αποδέχεται ότι η κλίμακα του τοπίου πρέπει να εξαρτάται

περισσότερο από την πρόσληψη και τις απαιτήσεις των υπό μελέτη οργανισμών

παρά από την ανθρώπινη άποψη (McGarigal και Cushman 2002). Τα «τοπία» μιας

μέλισσας ή μιας καφέ αρκούδας διαφέρουν ουσιωδώς, ωστόσο δεν παύουν να

είναι ετερογενείς εκτάσεις, που αναλύονται με τα εργαλεία της οικολογίας του

τοπίου (Turner κ.ά. 2001). Η προσέγγιση αυτή, επονομαζόμενη «οικολογική»,

αναπτύσσεται κυρίως στη Βόρεια Αμερική (Turner 1989, Turner κ.ά. 2001, Wu

και Hobbs 2002). Πάντως, οι δύο αντιλήψεις δεν αντιτίθενται, αφενός γιατί τα

ανθρώπινα τοπία μπορούν να θεωρηθούν ως ιδιαίτερη περίπτωση της οικολογίας

του τοπίου που αναπτύσσεται στις αγγλοσαξονικές χώρες και, αφετέρου, επειδή

η μελέτη των ανθρώπινων τοπίων επιτρέπει, δίνοντας έμφαση στην ιστορία των

τοπίων, να κατανοήσουμε καλύτερα τις αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στις ανθρώπι-

νες δραστηριότητες και τα οικολογικά φαινόμενα.

Οι οικολόγοι θεωρούν ότι οι ανθρώπινες πιέσεις, άμεσα εξαρτώμενες από

την οικονομία, έχουν σημαντικό αντίκτυπο στη βιοποικιλότητα, είτε πρόκειται

για «αξιοπρόσεκτα» οικοσυστήματα5 είτε για τη «συνηθισμένη» φύση. Στη δεύ-

τερη περίπτωση, η «συνηθισμένη» βιοποικιλότητα θεωρείται απαραίτητο στοι-

χείο για τη διασφάλιση της διάρκειας ορισμένων υπηρεσιών που παρέχουν τα οι-

κοσυστήματα (επικονίαση, έλεγχος της διάβρωσης, παρουσία φυσικών παρασίτων

των θηρευτών των καλλιεργειών, κ.ά.). Η διατήρηση της «συνηθισμένης» φύσης

5. Επιστημονικό πεδίο του

κλάδου της Οικολογίας διατήρη-

σης και αποκατάστασης.

003:Layout 1 9/27/11 10:27 AM Page 23

Page 26: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

24 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 19-35

προσεγγίζεται από την οικολογία του τοπίου με όρους χωρικής οργάνωσης (γραμ-

μικών δομών, κηλίδων, ζωνών με ρυθμιστικό ρόλο) και ανάλυσης των αποτελε-

σμάτων της σύνδεσης (ροών νερού, εδάφους, γύρης) καθώς και του κατακερμα-

τισμού στη δυναμική των φυτικών και ζωικών ειδών. Κατά συνέπεια, η ανθρώπινη

πίεση οδηγώντας, εκτός των άλλων, στον κατακερματισμό των περιβαλλόντων

μειώνει τους διαθέσιμους στα είδη χώρους και διαταράσσει τους οικολογικούς

διαδρόμους που διασφαλίζουν τη λειτουργία του τοπίου ως δεσμού ανάμεσα σε

«συνηθισμένα» περιβάλλοντα και «αξιοπρόσεκτα» περιβάλλοντα.

Γεωπονία

Η γεωργία, προκειμένου να ανταποκριθεί στις μεταπολεμικές διατροφικές ανά-

γκες και στις οικονομικές απαιτήσεις της αποδοτικότητας και του ανταγωνισμού,

υιοθέτησε μια αγροτική πολιτική που είχε κέντρο βάρους την εντατικοποίηση της

γεωργικής παραγωγής και έκφρασή της την Κοινή Αγροτική Πολιτική (ΚΑΠ). Τα

συστήματα καλλιέργειας γίνονται συνεχώς πιο τεχνητά και ομοιογενή, οι δρα-

στηριότητες καλλιέργειας και εκτροφής ζώων συνήθως διαχωρίζονται και, ως επα-

κόλουθο της εντατικοποίησης της παραγωγής, στις ορεινές και μειονεκτικές πε-

ριοχές, που δεν μπορούσαν πια να είναι ανταγωνιστικές, ξεκινά η μαζική αγροτική

έξοδος και η περιθωριοποίηση της γεωργίας τους. Παράλληλα, τα τελευταία 50

χρόνια, η εντατικοποίηση της παραγωγής αύξησε αφενός την πίεση στο περιβάλ-

λον και αφετέρου αναδιαμόρφωσε τα αγροτικά τοπία με την εκτέλεση έργων απο-

ξήρανσης και αποστράγγισης, τη συνένωση των αγροτεμαχίων και την εξειδί-

κευση των συστημάτων παραγωγής.

Ως αγροτικά τοπία χαρακτηρίζουμε τα τοπία των οποίων οι εκτάσεις σε με-

γάλο βαθμό καταλαμβάνονται από καλλιέργειες, λιβάδια και φυσική βλάστηση.6

Στο προκύπτον μωσαϊκό, οι διάφορες χρήσεις του εδάφους (καλλιεργούμενα χω-

ράφια, πολυετείς καλλιέργειες, κοφτολίβαδα, λιβάδια, κ.λπ.) προσαρμόζονται στις

περιβαλλοντικές συνθήκες (εδαφολογία, τοπογραφία, δυναμική της βλάστησης)

και, κατά αντίστροφο τρόπο, τις αλλάζουν. Τα αγροτικά τοπία, δημιούργημα των

αγροτών, αλλάζουν κάτω από την επίδραση της εξέλιξης των τεχνικών, τα προ-

γράμματα των αγροτών, την αγροτική πολιτική, καθώς και από την αντίληψη που

έχουν διαμορφώσει οι πληθυσμοί που κατοικούν σε αυτά.

Στο μεγαλύτερο μέρος αυτής της φάσης εντατικοποίησης της γεωργίας, το

ενδιαφέρον για την ποιότητα των αγροτικών τοπίων είναι ανύπαρκτο. Το τοπίο

ήταν απλώς το αποτέλεσμα της χωρικής οργάνωσης των συστημάτων καλλιέρ-

γειας. Η εξαφάνιση στοιχείων του, όπως οι φυτοφράχτες, οι λόγγοι και τα ανα-

χώματα, τα οποία προσέδιδαν ταυτότητα και καθόριζαν την αγροοικολογική λει-

τουργία της κάθε περιοχής, είχαν ως αποτέλεσμα να επικρατήσει μια ομοιομορ-

φία στα αγροτικά τοπία. Τελικά, η απότομη προσαρμογή της υπαίθρου στις απαι-

τήσεις της σύγχρονης γεωργίας και της γεωργικής εξόδου, μετά από το μέσο του

20ού αιώνα, επέφεραν ευρύτατες και ταχύτατες αλλαγές στην εξέλιξη των το-

πίων. Έτσι, ενώ η συνολική γεωργική παραγωγή αυξανόταν, το τοπίο ως δημόσιο

αγαθό υποβαθμιζόταν.

Από τη δεκαετία του 1970 ξεκινούν οι αντιδράσεις στον «παραγωγίστικο»

προσανατολισμό της γεωργίας. Καταγγέλλονται, αρχικά, η ρύπανση των νερών

6. Τα αγροτικά τοπία κα-

ταλαμβάνουν σημαντικό μέρος

της έκτασης μιας χώρας. Στην Ελ-

λάδα, για παράδειγμα, από τα

13.195.700 εκτάρια της εθνικής

επικράτειας, το 69% των εκτά-

σεων είναι γεωργικές και το 22%

καταλαμβάνουν τα δάση και οι

δασικές εκτάσεις (Εθνική Στατι-

στική Υπηρεσία της Ελλάδας

1986).

003:Layout 1 9/27/11 10:27 AM Page 24

Page 27: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

ΝΙΚΟΣ ΜΠΕΟΠΟΥΛΟΣ 25

από τα νιτρικά άλατα γεωργικής προέλευσης και, διαδοχικά, η διάβρωση των εδα-

φών, η ρύπανση από φυτοφάρμακα, η μείωση της βιοποικιλότητας. Επίσης, στην

αρχή της δεκαετίας, ανησυχίες προκάλεσε η πληθυσμιακή απερήμωση των ορει-

νών κυρίως αγροτικών περιοχών και η εισβολή βλάστησης στα λιβάδια (ανοιχτά

τοπία) αυτών των περιοχών. Την ίδια περίοδο, σε ορισμένες χώρες, σημειώνονται

αντιδράσεις στα έργα αναδασμού που γίνονταν σε πολύ μεγάλες εκτάσεις και

προκαλούσαν βαθιές αλλαγές στο αγροτικό τοπίο. Η έλλειψη ενδιαφέροντος για

την ποιότητα του χώρου στα μοντέλα γεωργικής παραγωγής δημιούργησε νέα

τοπία, τα οποία η υπόλοιπη κοινωνία δεν φαίνεται να είχε σε εκτίμηση.

Η γεωπονία, η επιστήμη που συγκεντρώνει τις χρήσιμες στη γεωργία θεω-

ρητικές γνώσεις προκειμένου να αναλύσει τον πολυλειτουργικό ρόλο7 που απο-

δίδει η κοινωνία σήμερα στη γεωργία και τις πολύπλοκες σχέσεις που διαμορ-

φώνονται ανάμεσα σε αγροτικές δραστηριότητες, περιβαλλοντικές διαδικασίες

και δυναμικές των διαφόρων περιοχών, επιδίωξε να συναρθρώσει τις τεχνικές,

οικολογικές και κοινωνικές διαστάσεις των συστημάτων που μελετάει. Για το

σκοπό αυτό, ανέπτυξε νέες έννοιες, μεθόδους και εργαλεία τόσο στο εσωτερικό

της ίδιας της γεωπονικής επιστήμης όσο και στις σχέσεις της με τις άλλες επι-

στημονικές πειθαρχίες (Μπεόπουλος 2006).

Έννοιες-κλειδιά για τη γεωπονία είναι αφενός το αγροτεμάχιο, προνομιακή

χωρική δομή ανάλυσης (εκεί διαμορφώνεται η παραγωγή), και αφετέρου το σύ-

στημα καλλιέργειας. Το σύστημα καλλιέργειας, με βάση τον ορισμό του de Gas-

parin (1849), συνίσταται, κατά βάση, στην επιλογή της χρήσης των φυσικών

πόρων που εφαρμόζει στην πράξη ο άνθρωπος για να πάρει φυτική παραγωγή.8

Οι γεωπόνοι αξιολογούσαν και επινοούσαν συστήματα καλλιέργειας χωρίς να ξε-

περνούν την κλίμακα του αγροτεμαχίου. Δεν αποτελούσαν αντικείμενο μελέτης

οι συνέπειες της γειτνίασης ανάμεσα σε αγροτεμάχια και οι σχέσεις τους με τα

άλλα στοιχεία του περιβάλλοντος. Και αυτό μολονότι τα συστήματα καλλιέργειας

διατηρούν μεταξύ τους σχέσεις αμοιβαίας εξάρτησης, τόσο στο πλαίσιο των μο-

νάδων διαχείρισης της παραγωγής (γεωργικές εκμεταλλεύσεις, λεκάνες συλλο-

γής) όσο και σε εκείνο των ενοτήτων οικολογικής λειτουργικότητας (λεκάνες

απορροής, δίκτυο φυτοφραχτών), και η διάταξή τους στο χώρο συμμετέχει στη

διαμόρφωση των αγροτικών τοπίων.

Οι γεωπόνοι, για να μελετήσουν τις ευρύτερες από το αγροτεμάχιο χωρικές

ενότητες, ενσωμάτωσαν στην πραγμάτευση του συστήματος καλλιέργειας την

προσέγγιση των γεωγράφων. Για τους γεωγράφους, η έννοια χρησιμοποιείται στην

κλίμακα μιας περιοχής με στόχο να κατανοηθούν οι τρόποι με τους οποίους οι

άνθρωποι αξιοποιούν τους φυσικούς πόρους της για να πάρουν πρωτογενή πα-

ραγωγή. Από τους γεωγράφους πάλι, δανείστηκαν την έννοια του τοπίου με τη

σημασία του «χρηστικού τοπίου» (Sautter 1985). Σε αυτή την περίπτωση, το τοπίο

περιέχει ενδείξεις για τη λειτουργία των συστημάτων καλλιέργειας ως η μορφή με

την οποία δηλώνεται ο τρόπος χρήσης των φυσικών πόρων από τον άνθρωπο για

γεωργική παραγωγή (Deffontaines 1996, Jouve 2006).

Το τοπίο στις γεωπονικές προσεγγίσεις χρησιμοποιήθηκε ως εργαλείο και

ως αντικείμενο ανάλυσης. Το κέντρο βάρους δεν είναι στην ανάλυση του τοπίου

καθαυτού αλλά, κυρίως, στην ανάλυσή του ως μέσο γνώσης της αγροτικής δρα-

στηριότητας και, ακολούθως, στο ρόλο της αγροτικής δραστηριότητας στην πα-

7. Ο όρος πολυλειτουργι-

κότητα είναι ένας νεολογισμός

κάτω από τον οποίο συγκεντρώ-

νονται οι τρεις λειτουργίες της γε-

ωργίας: η οικονομική, η περιβαλ-

λοντική και η κοινωνική (Μπεό-

πουλος 2005).

8. Ένας σύγχρονος ορι-

σμός είναι ο παρακάτω: «Το σύ-

στημα καλλιέργειας είναι το σύ-

στημα των τεχνικών δράσης που

εφαρμόζεται για τη λήψη φυτικής

παραγωγής. Περιλαμβάνει τη δια-

χείριση του χώρου (οργάνωση

αγροτεμαχίων, αποστράγγιση, άρ-

δευση, κ.λπ.) και υλοποιείται σε

ένα κλάσμα γης που δέχεται, όσον

αφορά τη χρήση των πόρων, πα-

ρόμοιο χειρισμό» (Papy 2008).

003:Layout 1 9/27/11 10:27 AM Page 25

Page 28: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

ραγωγή του τοπίου (Deffontaines 1996). Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη, ενδια-

φέρει να γίνει κατανοητό, με την ανάπτυξη κατάλληλων εργαλείων και μεθόδων,

με ποιο τρόπο οι αγροτικές μορφές, με τα σήματα και τα ίχνη που αφήνουν, θα

μπορούσαν να επιτρέψουν να κατανοηθεί η γεωργική δραστηριότητα ως παρά-

γοντας διαμόρφωσης και οργάνωσης των τοπίων. Η έννοια του τοπίου εισάγει τη

χωρική διάσταση και, έτσι, διευκολύνει την αντίληψη των δεσμών που αναπτύσ-

σονται ανάμεσα στις αγροτικές πρακτικές και τις μορφές οργάνωσής τους στο

χώρο.9 Κατά συνέπεια, το τοπίο, ως αποτέλεσμα γεωργικών πρακτικών, αποκα-

λύπτει τις βασικές επιλογές σχετικά με την αξιοποίηση των φυσικών πόρων και

την προσαρμογή στους περιορισμούς του περιβάλλοντος, αλλά και τις ρήξεις, που

παρατηρούνται σήμερα εξαιτίας της εξέλιξης των χρήσεων, επακόλουθο της εντα-

τικής χρησιμοποίησης των εισροών.

Παράλληλα, οι γεωπόνοι ενέταξαν στις μελέτες παραγωγής του τοπίου

μέσω της γεωργικής δραστηριότητας γνώσεις που άντλησαν από την οικολογία

των τοπίων σχετικά με τις αλλαγές των οικολογικών διαδικασιών που επιφέρει η

άσκηση των συστημάτων καλλιέργειας στην κλίμακα μιας περιοχής (Burel και

Baudry 1999). Για παράδειγμα, δομικά στοιχεία, όπως η βλάστηση στα όρια των

χωραφιών, οι τάφροι, το μέγεθος και η μορφή των αγροτεμαχίων, οι διάφοροι οι-

κότοποι και υγρότοποι, στοιχεία άμεσα εξαρτώμενα από το επίπεδο εντατικοποί-

ησης, εκλαμβάνονται πια ως συστατικά στοιχεία του συστήματος καλλιέργειας

(Baudry και Papy 2001). Αποτελούν, έτσι, συμπλήρωμα των αγροτεμαχίων πα-

ραγωγής στο ρόλο τους για τη διασφάλιση των πόρων.

Σήμερα, οι αγροτικές δομές που εξετάζει η γεωπονία, ανάλογα με το επί-

πεδο χωρικής ολοκλήρωσης, είναι το αγροτεμάχιο (στοιχειώδης μονάδα διαχεί-

ρισης μιας γεωργικής περιοχής), η νησίδα αγροτεμαχίων (αγροτεμάχια με την ίδια

καλλιέργεια), η επικράτεια μιας γεωργικής εκμετάλλευσης (η διαχείρισή της γί-

νεται σε συνάφεια με τους στόχους και τις ανάγκες της παραγωγής), η έδρα της

εκμετάλλευσης (συγκεντρώνει συνήθως τον αγροτικό εξοπλισμό και ενδεχομέ-

νως τις κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις) και τα διάμεσα στοιχεία (φυτοφράχτες,

τάφροι δρόμων, έργα αποστράγγισης, κ.λπ.) (Deffontaines κ.ά. 1995, Hunter

2002, Thenail και Baudry 2004). Κατά συνέπεια, η γεωπονία, αν και ως επιστη-

μονική πειθαρχία αναπτύχθηκε με στόχο τη βελτίωση της γεωργικής παραγωγής

σε ποσότητα και ποιότητα, μπορεί πια να συμβάλει σε μεγάλο βαθμό στην κατα-

νόηση και αξιολόγηση της πολυλειτουργικής γεωργικής διαχείρισης του αγροτι-

κού χώρου. Ειδικότερα, μπορεί να βοηθήσει στην κατανόηση της δομής και της

σημερινής εξέλιξης των τοπίων αλλά και στην αξιολόγηση των συνεπειών της

εξέλιξης του τοπίου στις γεωργικές εκμεταλλεύσεις.

Δημόσιες παρεμβάσεις για το τοπίο

Τα τελευταία χρόνια, το τοπίο αποτελεί αντικείμενο όχι μόνο της έρευνας αλλά και

πολλών δημόσιων παρεμβάσεων. Η δημόσια πολιτική για το τοπίο ασκείται από

παράγοντες του δημοσίου, που ορίζουν τους στόχους (να παραχθούν τα επιθυ-

μητά τοπία) και τα απαιτούμενα εργαλεία και έχει στόχο να δημιουργήσει συν-

θήκες ευνοϊκές για την αλλαγή των κοινωνικών συμπεριφορών απέναντι στο πε-

ριβάλλον. Κατά συνέπεια, μια δημόσια πολιτική για το περιβάλλον είναι μια κοι-

26 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 19-35

9. Ο αγρότης είναι ένας

«αγρότης-τεχνίτης παραγωγός

μορ φών» (Deffontaines 1994).

003:Layout 1 9/27/11 10:27 AM Page 26

Page 29: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

ΝΙΚΟΣ ΜΠΕΟΠΟΥΛΟΣ 27

νωνική και όχι μόνο νομική διαδικασία που δρα ουσιαστικά στην παραγωγή μορ-

φών του χώρου (Donadieu κ.ά. 2004). Η ανάλυση μιας δημόσιας πολιτικής για το

τοπίο μπορεί να αποδειχτεί χρήσιμη γιατί επιτρέπει να διευρύνουμε τις γνώσεις

μας σε διάφορα θέματα. Για παράδειγμα, δίνει τη δυνατότητα να αντιληφθούμε

κατά πόσο τα επιστημονικά πορίσματα αποκτούν επιχειρησιακή αξία κατά την

εφαρμογή συγκεκριμένων μέτρων πολιτικής, αν τα κανονιστικά και θεσμικά πλαί-

σια επιτρέπουν να αναπτυχθεί πραγματική δημόσια πολιτική για το τοπίο, αν οι

δημόσιες παρεμβάσεις επηρεάζουν τη συμπεριφορά των ενεργών παραγόντων και

την ανάπτυξη των γεωργικών περιοχών, αν ανακύπτουν προβλήματα κατά την

εφαρμογή μιας ευρωπαϊκής δημόσιας πολιτικής που επιβάλλεται στην εθνική πο-

λιτική, να εκτιμηθεί η απόσταση ανάμεσα στις πραγματοποιήσεις και τους στό-

χους, κ.ά.

Γνωρίζοντας ότι συγκροτημένη ειδική δημόσια πολιτική για το αγροτικό

τοπίο δεν υπάρχει ακόμη, αποφασίσαμε να αναλύσουμε τα αγροπεριβαλλοντικά

μέτρα που το επηρεάζουν.

Τα αγροπεριβαλλοντικά μέτρα και το τοπίο

Ο προβληματισμός για την προστασία του αγροτικού περιβάλλοντος σε επίπεδο

Ευρωπαϊκής Ένωσης ξεκινά στα μέσα της δεκαετίας του 1980. Συγκεκριμένα

μέτρα αρχίζουν να λαμβάνονται στην αρχή της επόμενης δεκαετίας (ευρωπαϊκή

οδηγία των «νιτρικών» το 1991, μεταρρύθμιση της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής

του 1992). Τα μέτρα αυτά, σε συνεργία με τη διαμεσολαβημένη από τα μέσα μα-

ζικής ενημέρωσης κοινωνική πίεση, επιχειρούν να ενσωματώσουν το σεβασμό

του περιβάλλοντος στις γεωργικές πρακτικές. Προτείνονται κανονιστικά, ανα-

γκαστικά, προτρεπτικά ή, ακόμη, παιδαγωγικά μέτρα για να βελτιώσουν τις πρα-

κτικές που διασφαλίζουν καλύτερα την προστασία και/ή τη διατήρηση των φυσι-

κών πόρων.

Στην Ευρώπη, ορόσημο για τα αγροτικά τοπία αποτελεί το 1992, επειδή η

μεταρρύθμιση της ΚΑΠ του ίδιου έτους αναγνωρίζει επισήμως το ρόλο των αγρο-

τών ως διαχειριστών τοπίων και περιοχών. Αργότερα, το 1999, το Ευρωπαϊκό

Συμβούλιο στο Βερολίνο συμπλήρωσε τη μοναδική διάσταση της ΚΑΠ, που είχε

στόχο τη στήριξη αγορών και γεωργικών τιμών (πρώτος πυλώνας σύμφωνα με

την καθιερωμένη ορολογία), με μιαν άλλη διάσταση (τον δεύτερο πυλώνα) με

στόχο την αγροτική ανάπτυξη. Αυτός ο δεύτερος πυλώνας της ΚΑΠ, καθώς και

ο σχετικός Κανονισμός Αγροτικής Ανάπτυξης, αναγνωρίζει τον πολυλειτουργικό

ρόλο της γεωργίας, επιδιώκει να βελτιώσει την ανταγωνιστικότητα, να λάβει

υπόψη του τις περιβαλλοντικές προκλήσεις, να διαφοροποιήσει τις οικονομικές

δραστηριότητες και να συμβάλει στη διατήρηση της κοινής κληρονομιάς (Dwyer

κ.ά. 2007). Έτσι, η μεταρρύθμιση της ΚΑΠ του 1999, μέσω της έννοιας της πο-

λυλειτουργικότητας, αναγνώριζε ότι στις πολλαπλές λειτουργίες της γεωργίας πε-

ριλαμβάνεται και η λειτουργία διατήρησης και παραγωγής τοπίων. Ο Κανονισμός

Αγροτικής Ανάπτυξης θέσπισε το πλαίσιο κοινοτικής στήριξης για την αειφόρο

αγροτική ανάπτυξη και επέβαλε στα κράτη μέλη να καταρτίσουν, σε εθνικό επί-

πεδο, ένα Πρόγραμμα Αγροτικής Ανάπτυξης για την περίοδο 2000-2006 προκει-

μένου να εφαρμόσουν τον προαναφερθέντα κανονισμό.

003:Layout 1 9/27/11 10:27 AM Page 27

Page 30: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

28 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 19-35

Η μεταρρύθμιση της ΚΑΠ του 2003, σε ισχύ σήμερα, αποτέλεσε συνέχεια

των παλαιότερων και επέβαλε την αποσύνδεση των ενισχύσεων από την παρα-

γωγή. Οι αγρότες παίρνουν μια ενιαία ενίσχυση ανά εκμετάλλευση με τον όρο να

σέβονται τους ευρωπαϊκούς κανόνες στα θέματα του περιβάλλοντος και της δια-

τροφικής ασφάλειας. Κόβοντας το δεσμό ανάμεσα στις ενισχύσεις και τον όγκο

και τη φύση της παραγωγής, καλούνται πια οι εκμεταλλεύσεις να καθορίσουν τις

παραγωγικές τους δραστηριότητες όχι σε συνάρτηση με τις προσδοκώμενες ενι-

σχύσεις αλλά σε σχέση με την προς ικανοποίηση ζήτηση. Από το 2007 ισχύει ένα

νέο πρόγραμμα αγροτικής ανάπτυξης για την περίοδο 2007-2013 και το οποίο πε-

ριλαμβάνει μέτρα που, σε μεγάλο βαθμό, επανέρχονται από την προηγούμενη

προγραμματική περίοδο.10

Στη συνέχεια του άρθρου, θα εξετάσουμε ποια θέση καταλαμβάνει το τοπίο

στην αγροπεριβαλλοντική πολιτική. Είναι προφανές ότι το περιβάλλον και το

τοπίο δεν καλύπτουν τα ίδια πεδία σημασίας ή δράσης, έστω και αν υπάρχουν

σχέσεις ανάμεσα στις δύο έννοιες. Επίσης, αν και τα αγροπεριβαλλοντικά μέτρα

έχουν στόχο την προστασία του περιβάλλοντος, εντάσσονται στο πλαίσιο μια το-

μεακής πολιτικής, της ΚΑΠ, που αφορά τη γεωργία. Τα προς μελέτη αγροπερι-

βαλλοντικά μέτρα περιλαμβάνονται στο ελληνικό πρόγραμμα «Έγγραφο Προ-

γραμματισμού Αγροτικής Ανάπτυξης (ΕΠΑΑ) 2000-2006», σε εφαρμογή από το

2003 (Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων 2005).

Μέσω των θεσπισθέντων αγροπεριβαλλοντικών μέτρων, η αναλαμβανό-

μενη δημόσια δράση στοχεύει να επηρεάσει τους παράγοντες παραγωγής του το-

πίου, τους αγρότες, είτε σε ό,τι αφορά τις υλικές διαδικασίες διαμόρφωσης του το-

πίου είτε ως προς αναπαραστάσεις τους για αυτό (Moquay κ.ά. 2004). Η παρέμ-

βαση στους υλικούς τρόπους παραγωγής των τοπίων, μέσω των αγροπεριβαλλο-

ντικών ενισχύσεων, αφορά τις γεωργικές πρακτικές που είναι ο κύριος παράγο-

ντας αλλαγής των τοπίων, διατηρώντας ορισμένες πρακτικές ή προωθώντας κά-

ποιες άλλες.

Μπορούμε να φανταστούμε ότι τα διάφορα μέτρα πολιτικής κινούνται σε

ένα δίπολο όπου στον ένα πόλο υπάρχουν μέτρα που έχουν ως αιτιολόγηση μόνο

το τοπίο και στον άλλο μέτρα που έχουν άλλες στοχεύσεις χωρίς κανένα ενδια-

φέρον για το τοπίο, αν και είναι δυνατό να έχουν σημαντικό αντίκτυπο στα τοπία.

Τυπικό παράδειγμα του πρώτου πόλου αποτελεί ο χαρακτηρισμός ενός τοπίου ως

προστατευόμενου. Τέτοιο μέτρο στα ελληνικά αγροπεριβαλλοντικά μέτρα είναι η

«Προστασία Παραδοσιακού Ελαιώνα της Άμφισσας». Στον άλλο πόλο ανήκουν

τα μέτρα της ενεργειακής πολιτικής (για παράδειγμα, πυλώνες μεταφοράς ηλε-

κτρικού ρεύματος, αιολικά πάρκα). Προφανώς, ανάμεσα στα δύο άκρα υπάρχουν

μέτρα με κέντρο βάρος άλλοτε στο τοπίο και άλλοτε σε άλλους στόχους. Για πα-

ράδειγμα, η «Ανακατασκευή αναβαθμίδων σε επικλινείς εκτάσεις για την προ-

στασία των εδαφών από τη διάβρωση» έχει στόχο την προστασία της γεωργικής

γης από τη διάβρωση αλλά επίσης τη διατήρηση του αγροτικού τοπίου και των χα-

ρακτηριστικών του. Ή, ακόμη, μέτρα με καθαρά τομεακή στόχευση, διαφορετική

από το τοπίο, αλλά τα οποία ενσωματώνουν μερικώς και το ενδιαφέρον για το

τοπίο, όπως η «Εκτατικοποίηση της κτηνοτροφίας» με στόχο τη στήριξη του ει-

σοδήματος των κτηνοτρόφων ορισμένων μειονεκτικών περιοχών και, έμμεσα, τη

συντήρηση των τοπίων των λιβαδιών λόγω της οικολογικής τους σημασίας. Στην

10. Το Πρόγραμμα Αγρο-

τικής Ανάπτυξης της Ελλάδας

2007-2013 έχει εγκριθεί από τις

αρμόδιες υπηρεσίες της Ευρωπαϊ-

κής Ένωσης και επίκειται η εφαρ-

μογή του (Υπουργείο Αγροτικής

Ανάπτυξης και Τροφίμων 2009).

003:Layout 1 9/27/11 10:27 AM Page 28

Page 31: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

ΝΙΚΟΣ ΜΠΕΟΠΟΥΛΟΣ 29

περίπτωση αυτή το ενδιαφέρον για το τοπίο είναι περιθωριακό, το μέτρο έχει κα-

θαρά γεωργική στόχευση.

Μια άλλη διάσταση των δημόσιων παρεμβάσεων μέσω των αγροπεριβαλ-

λοντικών μέτρων είναι ότι το τοπίο μπορεί να αντιμετωπίζεται συνολικά ή, συ-

νηθέστερα, η αντιμετώπισή του εστιάζει σε ορισμένα εμβληματικού χαρακτήρα

στοιχεία του. Στην τελευταία περίπτωση, η παρέμβαση είναι άμεση και δραστική,

αν και τα στοιχεία του απομονώνονται από τον άμεσο περίγυρό τους και το τοπίο

ως σύνολο χάνεται· ωστόσο, τα επιχειρήματα υπέρ του τοπίου διατηρούν τη ση-

μασία τους. Οι παρεμβάσεις επικεντρώνονται στην αποκατάσταση καταστραμ-

μένων ή απειλούμενων με καταστροφή στοιχείων, που θεωρούνται καθοριστικά

για τη συνολική λειτουργία του, όπως φυτοφράχτες, αναβαθμίδες, κ.ά. Ο περιο-

ρισμός των παρεμβάσεων σε ορισμένα στοιχεία θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ρε-

αλιστική προσέγγιση, ιδιαίτερα αν λάβουμε υπόψη ότι μια συνολική προσέγγιση

θα έπρεπε να ξεπεράσει τα προβλήματα που δημιουργεί το πλήθος των υπό διε-

ρεύνηση στοιχείων και οι μη σαφώς προσδιορισμένες σχέσεις μεταξύ τους.

Οι παρεμβάσεις σε ορισμένα γραμμικά και σημειακά στοιχεία του τοπίου,

όπως σε φυτοφράχτες και χλοασμένες λωρίδες, αποτελούν αντικείμενο πολλών

ευρωπαϊκών μέτρων πολιτικής για το περιβάλλον ή τη γεωργία. Στην Ελλάδα,

εφαρμόζεται ένα παρόμοιο μέτρο, το αγροπεριβαλλοντικό μέτρο με τίτλο «Δια-

τήρηση και αποκατάσταση φυτοφραχτών».11 Το μέτρο στοχεύει, όπως σημειώνε-

ται, στη «διατήρηση των τροφικών πεδίων καθώς και των θέσεων ανάπαυσης των

αρπακτικών και των μεταναστευτικών πτηνών και στη διατήρηση και βελτίωση

των ενδιαιτημάτων της άγριας πανίδας». Για το σκοπό αυτό επιδοτεί τη διατή-

ρηση και αποκατάσταση φυτοφραχτών στους Νόμους Έβρου και Ιωαννίνων.12

Στις δεσμεύσεις των δικαιούχων περιλαμβάνονται η διατήρηση σε καλή κατά-

σταση των φυτοφρακτών και των νησίδων φυσικής βλάστησης, που βρίσκονται

εντός ή στα όρια της εκμετάλλευσης, και φυτεύσεις με είδη τα οποία χρησιμο-

ποιούνται παραδοσιακά για τη δημιουργία των φυσικών φρακτών.

Οι φυτοφράχτες, γραμμικά στοιχεία του τοπίου

Οι φυτοφράχτες είναι δομές του τοπίου που απαντώνται σε πολλά μέρη του κόσμου.

Μπορούν να οριστούν ως γραμμική διάταξη δέντρων ή θάμνων που δημιουργήθη-

καν από το άνθρωπο για να εκπληρώσουν διάφορες λειτουργίες. Μια ιδιαίτερη δομή

αποτελεί το μποκάζ, ένα δίκτυο φυτοφραχτών που περιβάλλουν τα αγροτεμάχια και

απαντάται κυρίως σε χώρες της Δυτικής Ευρώπης (Baudry κ.ά. 2000).

Ο εκσυγχρονισμός της γεωργίας άφησε το αποτύπωμά του στο αγροτικό

τοπίο, κυρίως με τη βαθιά αλλοίωση του σχήματος και του μεγέθους των αγροτε-

μαχίων που άρχισε στη δεκαετία του 1950 με τα έργα αναδασμού. Προωθούμενος

από τις δημόσιες αρχές για να βελτιωθούν οι επιδόσεις της γεωργίας με τη διευκό-

λυνση της εκμηχάνισης, ο αναδασμός οδήγησε σε συνένωση και σε μεγέθυνση των

αγροτεμαχίων, καταστρέφοντας στοιχεία του τοπίου, όπως οι φυτοφράχτες, τα ανα-

χώματα, οι ξερολιθιές, τα μονοπάτια κ.ά., στη διάρκεια των συμπληρωματικών

έργων του αναδασμού ή με πρωτοβουλία των αγροτών. Τα έργα αυτά μετέβαλαν ρι-

ζικά τα αγροτικά τοπία. Συνεπώς, οι ανάγκες εντατικοποίησης της παραγωγής είχαν

ως αποτέλεσμα οι τόσο χρήσιμοι άλλοτε φυτοφράχτες να χάσουν τη σημασία τους

11. Πρόκειται για το

μέτρο 3:11 των αγροπεριβαλλο-

ντικών μέτρων του άξονα 3, που

περιλαμβάνεται στο «Έγγραφο

Προ γραμματισμού Αγροτικής

Ανά πτυξης (ΕΠΑΑ) 2000-2006»

(Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης

και Τροφίμων 2005).

12. Το μέτρο προβλεπόταν

να εφαρμοστεί σε 4.000 εκτάρια

στο ηπειρωτικό τμήμα του Νομού

Έβρου με προτεραιότητα στις πα-

ρεμβάσεις και σε 1.000 εκτάρια

του Νομού Ιωαννίνων σε συγκε-

κριμένα δημοτικά διαμερίσματα.

Να σημειώσουμε ότι η αποδοχή

του μέτρου ήταν μηδενική. Τη μη

ένταξη των αγροτών στο μέτρο θα

μπορούσαν να εξηγήσουν τα αδύ-

νατα σημεία του: για παράδειγμα,

η σύλληψή του έγινε χωρίς την

συμμετοχή των ενεργών τοπικών

παραγόντων, των αγροτών, ενώ

υπήρξε έλλειψη πληροφόρησης

και εμψύχωσης για αυτό το νέο

πρόγραμμα· θέματα τα οποία δεν

απασχολούν το παρόν άρθρο και

δεν έχουν διερευνηθεί ακόμη.

003:Layout 1 9/27/11 10:27 AM Page 29

Page 32: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

30 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 19-35

επειδή σκιάζουν τις καλλιέργειες αλλά κυρίως επειδή εμποδίζουν σημαντικά τη διέ-

λευση και τις εργασίες των γεωργικών μηχανημάτων (Μπεόπουλος 1996).

Όπως συχνά συμβαίνει, έπρεπε να ξεριζωθούν πολλοί φυτοφράχτες για να

αναρωτηθούμε ποιος είναι ο ρόλος τους στα τοπία. Στη δεκαετία του 1970, επι-

στημονικές μελέτες, κυρίως στη Γαλλία (Ministère de l’Agriculture 1980), απο-

κάλυψαν τον πολλαπλό ρόλο τους στην προστασία των παρακείμενων καλλιερ-

γειών, στη μείωση των απωλειών εδάφους και νερού μέσω επιφανειακής απορ-

ροής, στη διευκόλυνση των μετακινήσεων (οικολογικοί διάδρομοι) για πολλά

ζωικά και φυτικά είδη. Στη συνέχεια, οι μελέτες για το ρόλο των φυτοφραχτών

επεκτάθηκαν σε πολλά μέρη του κόσμου, ως ανεμοφραχτών, ως παραγόντων πε-

ριορισμού των απωλειών εδάφους και νερού και ως ευνοϊκών συντελεστών της

ανάπτυξης των παρακείμενων καλλιεργειών σε αγροδασικά συστήματα.

Μία από τις προσεγγίσεις του τοπίου το αντιμετωπίζει ως έκφραση ορισμέ-

νων περιβαλλοντικών χαρακτηριστικών του συνόλου ή ορισμένων στοιχείων του.

Σε αυτό το πλαίσιο, οι φυτοφράχτες είναι εκ νέου στο κέντρο του ενδιαφέροντος για

το ρόλο τους στη βιοποικιλότητα και την κυκλοφορία του νερού. Η παρουσία φυ-

τοφραχτών στον αγροτικό χώρο συνιστά την ορατή έκφραση της βιοποικιλότητας,

οικολογική λειτουργία που απειλείται από τις αλλαγές χρήσης των γεωργικών εκτά-

σεων. Το ενδιαφέρον για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας δεν αφορά μόνο την

«αξιοπρόσεκτη» (προστατευόμενοι τόποι και είδη) αλλά και τη «συνηθισμένη»,

που εξασφαλίζει τη λειτουργία των οικοσυστημάτων (συμβολή στους βιογεωχημι-

κούς κύκλους, την επικονίαση, τη μετακίνηση των οργανισμών, κ.ά.). Έρευνες

έχουν δείξει, επίσης, ότι οι φυτοφράχτες συντελούν στη ρύθμιση της παροχής των

ποταμών κατά την εκδήλωση πλημμυρών και μπορούν να συμβάλουν στη μείωση

της ρύπανσης των νερών από τα νιτρικά και τα φυτοφάρμακα, επιβραδύνοντας ή συ-

γκρατώντας την απορροή τους (Sharpley κ.ά. 2000, Viaud κ.ά. 2004).

Η αποκάλυψη του ρόλου και οι αντιδράσεις στην καταστροφή τους είχαν

σαν αποτέλεσμα να αποκατασταθεί σταδιακά η σημασία τους, σε ένα βαθμό και

για τους αγρότες. Στην περίοδο της εντατικοποίησης της γεωργίας που βιώνουμε,

οι φυτοφράχτες και τα δέντρα της παλιάς αγροτικής οικονομίας αποτελούν σή-

ματα των απειλών που αντιπροσωπεύει για τα τοπία και το περιβάλλον αυτή η

αναπτυξιακή επιλογή αλλά και σύμβολα μιας πολιτιστικής ταυτότητας και, τέλος,

σύμβολα μετάβασης σε αξίες που φέρνει ένα νέο αναπτυξιακό σχέδιο για τη γε-

ωργία. Έτσι, σήμερα, μετά από τις σφοδρές κριτικές για τις εκριζώσεις, απαιτού-

νται για τα έργα αναδασμού Μελέτες Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων και σε ορι-

σμένες περιοχές εφαρμόζονται μέτρα εγκατάστασης ή αποκατάστασης φυτοφρα-

χτών, χλοασμένων λωρίδων, συστάδων δέντρων, κ.ά. Πάντως, ακόμη και σήμερα

συνεχίζεται, με μικρότερο ρυθμό, η απομάκρυνση φυτοφραχτών και αναχωμά-

των συνδεμένη περισσότερο με οδικά έργα και ατομικές πρωτοβουλίες.

Οι έρευνες για τους φυτοφράχτες σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες έχουν οδηγή-

σει στη διατύπωση ορισμένων πολύ σημαντικών πορισμάτων αλλά και ερωτημά-

των. Όπως αναφέραμε, το τοπίο αποτελεί αντικείμενο έρευνας από διαφορετικές

επιστημονικές πειθαρχίες. Για την οικολογία των τοπίων, το τοπίο δεν είναι μόνο

ένα κλάσμα που κοιτάζει και αντιλαμβάνεται ένας παρατηρητής από μια οπτική

γωνία· είναι επίσης μια λειτουργική ενότητα από την οποία εξαρτώνται κυρίως η

βιοποικιλότητα και η ποιότητα του νερού. Στο πλαίσιο των δημόσιων πολιτικών για

τους φυτοφράχτες, αυτή η επιστημονική πειθαρχία επιδιώκει να αναλύσει τις νέες

003:Layout 1 9/27/11 10:27 AM Page 30

Page 33: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

μορφές φυτοφραχτών που παράγονται και να κατανοήσει την εξέλιξη και ενσω-

μάτωσή τους στον υπάρχοντα ιστό του τοπίου. Μερικά από τα ερευνητικά πορί-

σματα είναι τα ακόλουθα: Φαίνεται ότι οι φυτοφράχτες που φυτεύτηκαν πρόσφατα

δεν εποικίζονται εύκολα εκτός αν είναι άμεσα συνδεδεμένοι με τους παλιούς (π.χ.

από την πανίδα των κολεόπτερων). Επίσης, οι νέοι φυτοφράχτες, έστω κι αν πα-

ρουσιάζουν δομή που με όρους όγκου των ξυλωδών ορόφων μπορούν να θυμίζουν

την αρχιτεκτονική των παλιών και να υπαινίσσονται τη δυνατότητα εγκατάστα-

σης ενός οικολογικού περιβάλλοντος κοντινού με αυτό των παλιών, δεν φιλοξε-

νούν, για παράδειγμα, ποώδη φυτά, που χαρακτηρίζουν τους παλιούς. Δηλαδή, η

διατήρηση των φυτοφραχτών δεν εξασφαλίζει απαραιτήτως την οικολογική βιω-

σιμότητα, έστω και αν οπτικά το τοπίο παραλλάσει πολύ λίγο, παρά μόνο όταν η

διαχείρισή τους είναι κατάλληλα προσαρμοσμένη (Le Du Blayo κ.ά. 2004).

Ανοιχτά παραμένουν και ορισμένα ερωτήματα, όπως το μέγεθος των μο-

νάδων τοπίου που απαιτείται για να εξασφαλιστεί η βιωσιμότητα των οικολογι-

κών λειτουργιών, η απαραίτητη ποικιλομορφία μεταξύ των τοπίων που θα εξα-

σφαλίσει ένα μέγιστο οικολογικών θώκων (Baudry κ.ά. 2000). Ερωτήματα που

δείχνουν ότι η δομική και λειτουργική συνάφεια των τοπίων με κυρίαρχη την

αγροτική δραστηριότητα αποκτά νόημα μόνο σε κλίμακα ανώτερη από το μέγε-

θος των αγροτικών εκμεταλλεύσεων.

Είναι προφανές ότι η διαχείριση των φυτοφραχτών υποθέτει την άσκηση

πρακτικών διαχείρισης, όπως εγκατάσταση, κλάδεμα μορφώματος, συντήρηση

και εξασφάλιση των όρων διατήρησής τους. Κατά συνέπεια, η δράση πάνω στους

φυτοφράχτες γίνεται διαμέσου του συστήματος των τεχνικών, ερευνητικό αντι-

κείμενο της γεωπονίας. Στη γεωπονία, οι προσεγγίσεις του τοπίου γίνονται με δύο

συμπληρωματικούς τρόπους. Από τη μια, υιοθετείται μια οπτική προσέγγιση πάνω

στα σήματα εντός του τοπίου και, από την άλλη, μια προσέγγιση που εστιάζει

στις στρατηγικές εκχώρησης της κατοχής και των χρήσεων των αγροτεμαχίων,

στρατηγικές που εξηγούν την οργάνωση του τοπίου και των συνδεδεμένων δι-

κτύων. Οι δύο προσεγγίσεις παραπέμπουν στις τεχνικές πράξεις, στον συγκεκρι-

μένο τρόπο με τον οποίο οι αγρότες ή άλλοι διαχειριστές των τοπίων δρουν πάνω

σε αυτό (Deffontaines 1998, Thenail κ.ά. 2004).

Από γεωπονική άποψη, η κατανόηση της διαχείρισης των φυτοφραχτών ση-

μαίνει, ταυτόχρονα, να γνωρίσουμε τις χρησιμοποιούμενες τεχνικές, τον απαιτού-

μενο χρόνο εργασίας και να συνδέσουμε το παραδοσιακό αντικείμενο της γεωπονίας,

το καλλιεργούμενο χωράφι, με το οργανωμένο σύνολο των τεχνικών διαχείρισης.

Έρευνες έχουν δείξει ότι οι φυτεύσεις φυτοφραχτών σπάνια γίνονται σε σχέση με τα

ενδεχόμενα αποτελέσματά τους στον έλεγχο της επιφανειακής απορροής και τη με-

ταφορά ρυπαντικών υλικών. Γενικότερα, η εγκατάσταση και η συντήρηση φυτο-

φραχτών δύσκολα ενσωματώνονται στη λειτουργία των εκμεταλλεύσεων. Η φρο-

ντίδα των ορίων των χωραφιών υποθέτει ότι αυτή η πράξη δεν είναι συμπτωματική

σε σχέση με τις άλλες γεωργικές δραστηριότητες της εκμετάλλευσης. Κατά συνέπεια,

θα πρέπει να ενσωματώνεται σε ένα προγραμματισμένο σύνολο τεχνικών παρεμβά-

σεων που αποσκοπούν στη διαχείριση των φυτοφραχτών, πάντα όμως στο πλαίσιο

λειτουργίας της αγροτικής εκμετάλλευσης. Οι εργασίες για τους φυτοφράχτες και

τα όρια των χωραφιών αντιπροσωπεύουν χρόνο εργασίας που ποικίλει ανάλογα με

τα χαρακτηριστικά της εκμετάλλευσης, συνήθως προϋποθέτει χειρονακτική εργα-

ΝΙΚΟΣ ΜΠΕΟΠΟΥΛΟΣ 31

003:Layout 1 9/27/11 10:27 AM Page 31

Page 34: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

32 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 19-35

σία και διαχείριση του ανταγωνισμού ως προς το χρόνο με άλλα καθήκοντα που

απαιτούν καλλιεργητικές φροντίδες (Le Du Blayo κ.ά. 2004).

Οι έρευνες της γεωπονίας για τη διαχείριση των φυτοφραχτών και των πε-

ριθωρίων των χωραφιών καταγράφουν τα ατομικά και συλλογικά συστήματα δια-

χείρισης, καθώς και τις δυσκολίες στην υιοθέτηση νέων συστημάτων. Φαίνεται ότι

το μακρύ διάστημα που παρήλθε από τότε που οι αγρότες φύτευαν και συντη-

ρούσαν τους φυτοφράχτες είχε ως αποτέλεσμα απώλεια της τεχνογνωσίας στη

συντήρηση των νέων φυτοφραχτών. Απαιτείται χρόνος για να φτιαχτούν νέα μο-

ντέλα διαχείρισής τους που θα μπορούν να ενσωματώνονται στα νέα τεχνικά συ-

στήματα. Παρατηρήσεις για τις δυναμικές που εκτυλίσσονται στον αγροτικό χώρο

δείχνουν ότι απέναντι σε τεχνικά προβλήματα διαχείρισης του φυσικού περιβάλ-

λοντος, τα οποία αντιμετώπιζαν και μερικές φορές έλυναν εμπειρικά οι αγρότες,

σήμερα επιβάλλονται οι ειδικοί και οι επιστήμονες (Lamarche 2003). Αποτέλε-

σμα: η σταδιακή εγκατάλειψη των τοπικών πρακτικών διαχείρισης των φυτο-

φραχτών και η προσφυγή από τους αγρότες σε υπεργολαβίες για να καλύψουν τις

υποχρεώσεις αγροπεριβαλλοντικών μέτρων (Dupraz κ.ά. 2004). Να σημειώσουμε,

επίσης, ότι εκτός από τη διαχείριση των ορίων και των περιθωρίων, η γεωπονική

επιστήμη παρέχει στοιχεία για τη δυναμική του μωσαϊκού των τοπίων, που είναι

ένας βασικός παράγοντας στην εξέλιξη των δικτύων των γραμμικών στοιχείων.

Συμπερασματικές παρατηρήσεις

Υπάρχει μια κοινωνική ζήτηση για το τοπίο εδώ και 25 χρόνια. Έχει τις ρίζες της,

πρώτα, στην ανάπτυξη του τουριστικού φαινομένου τον 20ό αιώνα, κυρίως μετά

τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, και στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στην ελκυστικό-

τητα των αναγνωρισμένων και φημισμένων τοπίων των τουριστικών οδηγών, είτε

πρόκειται για τοπία «φύσης» (ορεινά τοπία, βραχώδεις ακτές), τοπία «της υπαί-

θρου» (τοπία αμπελώνων, αναβαθμίδων, παλιά απόκρημνα χωριά) ή αξιοπρόσε-

κτες αστικές θέσεις (Luginbühl 2001). Σταδιακά, αυτό το ενδιαφέρον διολισθαίνει,

από «το γραφικό» στο «όλα τα τοπία» (Berlan-Darqué και Kalaora 1991), που δι-

ευρύνει την πραγματικότητά του στο σύνολο της επικράτειας και περιλαμβάνει

πια τα «συνηθισμένα τοπία» (Bigando 2004) αλλά και τα «υποβαθμισμένα» βιο-

μηχανικά τοπία και τις γεωργικές χέρσες εκτάσεις. Ωστόσο, δεν πρέπει να ξεχνάμε

ότι η στροφή στο τοπίο επηρεάστηκε καθοριστικά από την περιβαλλοντική ανη-

συχία που εμφανίστηκε στις δεκαετίες 1970-1980, αν και δεν συγχέεται με αυτή.

Όπως προαναφέραμε, η πολιτική για τα τοπία μέσω της διατήρησης των

φυτοφραχτών γίνεται με μέτρα αγροτικής πολιτικής που στοχεύουν στην προ-

στασία του περιβάλλοντος στον αγροτικό χώρο. Η αγροτική πολιτική γενικά εξα-

κολουθεί να έχει πολύ σημαντικές συνέπειες στο τοπίο, αφού οι επιλογές των συ-

στημάτων παραγωγής είναι αυτές που διαμορφώνουν τα τοπία. Ακόμη και σή-

μερα η καταστροφή αναχωμάτων και φυτοφραχτών συνεχίζεται. Στη σύλληψή

τους, οι δημόσιες πολιτικές για το τοπίο το αντιμετωπίζουν τομεακά, ενώ πρό-

κειται για ένα πολύπλοκο αντικείμενο (να μην ξεχνάμε την αισθητική και συμ-

βολική του διάσταση), του οποίου η κατανόηση και ο έλεγχος δεν συμβιβάζεται

εύκολα με αναλύσεις και δράσεις τομεακές. Τέλος, να σημειώσουμε τη δυσκολία

της ενσωμάτωσης μιας νέας δημόσιας πολιτικής με στόχο το τοπίο σε ένα αγρο-

003:Layout 1 9/27/11 10:27 AM Page 32

Page 35: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

τικό πλαίσιο που υπάρχει και λειτουργεί με αποτελεσματικό τρόπο.

Η ανάλυση του συγκεκριμένου μέτρου «Διατήρηση και αποκατάσταση φυ-

τοφραχτών» των αγροπεριβαλλοντικών μέτρων δείχνει ότι η έννοια του τοπίου

που χρησιμοποιεί η τεχνικοδιοικητική σφαίρα δεν φαίνεται να στηρίζεται σε κά-

ποια επιστήμη του τοπίου. Οι φυτοφράχτες φυτεύονται χωρίς καμία έρευνα πάνω

στα αγροοικολογικά κριτήρια της περιοχής και χωρίς να λαμβάνονται υπόψη τα

υπάρχοντα ερευνητικά πορίσματα. Η υιοθέτηση του μέτρου φαίνεται να υπακούει

στη λογική ότι είναι ένα μέτρο που εφαρμόζεται σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες,

χωρίς να είναι το προϊόν μιας πραγματικά μελετημένης τοπικής πολιτικής. Σε

αυτή την περίπτωση, ακόμη και αν το μέτρο είχε επιτυχία με το να φυτεύονται φυ-

τοφράχτες (αν και είναι γνωστό ότι μέχρι σήμερα το μέτρο είχε παταγώδη απο-

τυχία από την άποψη των συμμετοχών), η επιτυχία του θα ήταν βραχυπρόθεσμη·

οι φυτοφράχτες, μη έχοντας δεχτεί προσαρμοσμένη διαχείριση, δεν θα μπορούσαν

να εξασφαλίσουν την οικολογική βιωσιμότητα και επιπλέον θα παρέμεναν ξένοι

στη λειτουργία της αγροτικής εκμετάλλευσης. Είναι φανερό ότι αν το τοπίο είναι

αντιληπτό χωρίς άρθρωση με τις κοινωνικές και τις βιοφυσικές διαδικασίες που

εκτυλίσσονται στο χώρο, η εφαρμογή της πολιτικής αποκατάστασης των φυτο-

φρακτών θα περιοριστεί σε φυτεύσεις για τις οποίες η θέση ή τα κοινωνικά και οι-

κολογικά χαρακτηριστικά θα έχουν πολύ μικρή σημασία.

Η επικείμενη για τη χώρα μας εφαρμογή της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για το

Τοπίο θα μπορούσε να παίξει το ρόλο προβολής ειδικών και ολοκληρωμένων δρά-

σεων, καθώς και της έρευνας για το τοπίο. Παρόλο που η εφαρμογή της στις πε-

ρισσότερες χώρες είναι σχετικά πρόσφατη, έρευνες και προγράμματα διαχείρι-

σης των τοπίων στην Ευρώπη υπάρχουν πολλά. Οι εν λόγω εμπειρίες προέρχονται

από πολλά και διαφορετικά τοπία, έχουν χρησιμοποιηθεί πολλές και διαφορετικές

μέθοδοι και η αποτελεσματικότητά τους δεν έχει αξιολογηθεί αρκετά. Απαιτείται

συνεπώς η ανάλυση και ο έλεγχος της καταλληλότητας αυτών των εμπειριών.

Τα τοπία είναι εξελικτικά προϊόντα, παράγοντες των ανθρωπίνων δραστη-

ριοτήτων και παραλλαγές του φυσικού περιβάλλοντος. Συγκροτούνται, λειτουρ-

γούν και αλλάζουν. Είμαστε σε μεγάλο βαθμό υπεύθυνοι των μελλοντικών τοπίων.

Σήμερα, η ζωηρή ανησυχία μας για την καταστροφή των αγροτικών τοπίων δεν

προκύπτει μόνο από την εξέλιξη των γεωργικών πρακτικών της εντατικής γεωργίας

αλλά και από την εμφάνιση νέων τοπίων που αρχίζουν να γίνονται λίγο-πολύ απο-

δεκτά (τοπία αστικά, μετασχηματισμός παραδοσιακών γεωργικών τοπίων).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦIΑ

Antrop, M. (1997), «The concept of traditional landscapes as a base for landscape evaluation and

planning. The example of Flanders Region», Landscape Urban Planning 38: 105-117.

Antrop, M. (2005), «Why landscapes of the past are important for the future», Landscape and UrbanPlanning 70: 21-34.

Bastian, O. (2001), «Landscape ecology - towards a unified discipline?», Landscape Ecology 16:

757-766.

Baudry, J., Bunce, R.G.H. και Burel, F. (2000), «Hedgerows: an international perspective on their

origin, function and management», Journal of Environmental Management 60: 7-22.

Baudry, J. και Papy, F. (2001), «The role of landscape heterogeneity in the sustainability of cropping

systems», στο Nösberger, J., Geiger H.H. και Struik P.C. (επιμ.), Crop Science ; Progress andProspect, Ουάλινγκφορντ: CABI Publishing.

ΝΙΚΟΣ ΜΠΕΟΠΟΥΛΟΣ 33

003:Layout 1 9/27/11 10:27 AM Page 33

Page 36: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

Berlan-Darqué, M. και Kalaora B. (1991), «Du pittoresque au “tout paysage”», στο «De l’agricole

au paysage», Etudes Rurales 121-124: 185-195.

Bigando, E. (2004), «Entre le social et le sensible, l’émergence d’un ordinaire paysager», Bulletin

de l’Association de Géographes Français, Géographies 2: 205-218.

Bonnamour, J. (1993), Géographie rurale. Position et méthode, Παρίσι/Μιλάνο/Βαρκελώνη/Βόννη:

Masson-Collection Recherches en Géographie.

Burel, F. και Baudry, J. (1999), Écologie du paysage. Concepts, méthodes et applications, Παρίσι:

TEC & DOC.

Conseil de l’Europe (2000), «Convention européenne du paysage», Série des traités européens 176,

Φλωρεντία, 20 Οκτωβρίου 2000 (http://conventions.coe.int).

Deffontaines, J.P. (1994), L’agriculteur-artisan-producteur de formes, Natures-Sciences-Sociétés 2:

337-342.

Deffontaines, J.P., Thenail, C. και Baudry, J. (1995), «Agricultural systems and landscape patterns:

how can we build a relationship?», Landscape and Urban Planning 31: 3-10.

Deffontaines, J.P. (1996), «Du paysage comme moyen de connaissance de l’activité agricole à l’ac-

tivité agricole comme moyen de production du paysage. Un point de vue d’agronome»,

Comptes Rendus de l’Académie d’Agriculture de France 4: 57-69.

Deffontaines, J.-P. (1998): Les sentiers d’un géoagronome, Παρίσι: Arguments.

Derioz, P. (2008), «L’approche paysagère: un outil polyvalent au service de l’approche opération-

nelle et interdisciplinaire des problématiques environnementales», στο Interdisciplinaritéet gestion environnementale: Partage d’expériences autour de la psychologie environne-mentale, Journées scientifiques ARPEnv, Université de Nîmes, 6-7 Ιουνίου 2008.

Donadieu, P., Dumont-Fillon, N. και Fedila, S. (2004), «De l’utopie à la réalité: les règles de

construction des paysages. Le cas de trois chartes communales de paysage dans le Parc na-

turel régional du Vexin français», στο Puech, D. και Rivière Honegger, A. (επιμ.), L’éva-luation du paysage: une utopie nécessaire?, CNRS «Mutations des territoires en Europe»,

Université Paul Valéry, Montpellier III: 409-423.

Dupraz, P., Latouche, K. και Turpin N. (2005), «Effets de seuils et coordination des efforts agrien-

vironnementaux», Συμπόσιο Territoires et enjeux du développement régional, 9-11 Μαρ-

τίου 2005, Lyon.

Dwyer, J., Ward, N., Lowe, P. και Baldock, D. (2007), «European Rural Development under the

Common Agricultural Policy’s ‘Second Pillar’: Institutional Conservatism and Innovation»,

Regional Studies 41(7): 873-888.

Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδας (1986), Κατανομή των εκτάσεων της χώρας κατά βασι-κές κατηγορίες χρήσεως (προαπογραφικά στοιχεία της απογραφής Γεωργίας-Κτηνοτροφίας

του έτους 1981), Αθήνα.

Forman, R.T.T. και Godron, M. (1986), Landscape Ecology, Νέα Υόρκη: John Wiley & Sons.

Gustavsson, R. και Peterson, A. (2003), «Authenticity in landscape conservation and management:

the importance of the local context» στο Palang, H. και Fry, G. (επιμ.), Landscapes inter-faces: cultural heritage in changing landscapes, Dordrecht: Kluwer Academic Publishers:

319-356.

Hunter, M.D. (2002), «Landscape structure, habitat fragmentation and the ecology of insects», Agri-cultural and Forest Entomology 4: 159-166.

Jacobs, P. και Mann, R. (2000), Landscape prospects of the next millennium, Landscape UrbanPlanning 47: 129-133.

Jouve, P. (1988), «Quelques réflexions sur la spécificité et l’identification des systèmes agraires»,

Les Cahiers de la recherche-développement 20: 5-16.

Jouve, P. (2006), La dimension spatiale des systèmes de culture: comparaison entre agriculture tem-

pérée et agriculture tropicale, Cahiers Agricultures 3: 255-260.

Lamarche, Η. (2003), «Bocagement, reconstitution et protection du bocage: évaluation des poli-

tiques publiques de paysagement du territoire», Rapport final de synthèse, Ερευνητικό πρό-

γραμμα: «Politiques publiques et paysages: analyse, évaluation, comparaison».

Lawton, J. (1996), «Patterns in ecology», Oikos 75: 145-147.

Le Du-Blayo, L., Burel, F., Baudry, J., Le Coeur, D. και Thenail, C. (2004), «Impact des politiques

de rebocagement sur la qualité écologique du réseau bocager, l’aménagement et l’entretien

du milieu rural par les exploitations agricoles», Συνέδριο: «De la connaissance des paysages

à l’action paysagère», Cemagref, 2/12/2004 έως 4/12/2004, Μπορντώ, Γαλλία.

Li, H. και Wu, J. (2004), «Use and misuse of landscape indices», Landscape Ecology 19: 389-399.

34 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 19-35

003:Layout 1 9/27/11 10:27 AM Page 34

Page 37: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

Luginbühl, Y. (2001), «La demande sociale de paysage», εισήγηση για την εναρκτήρια συνεδρία της

28ης Μαΐου 2001, Conseil National du Paysage.

McGarigal, K. και Cushman S.A. (2002), «Comparative evaluation of experimental approaches to

the study of habitat fragmentation effects», Ecological Applications 12: 335-345.

Ministère de l’Agriculture (1980), «Bocage et aménagement rural: quel avenir?», Bulletin Tech-nique d’Information 353-355: 615-899.

de Montgolfier, J. (1981), Le patrimoine du futur, Παρίσι: Economica.

Moquay, P., Aznar, O., Candau, J., Guerin, M. και Michelin, Y. (2004), «Paysage de territoire, pay-

sage décor, paysage identité… Réseaux, modèles et représentations mobilisés dans les pro-

cessus de discussion de politiques paysagères intercommunales», Συνέδριο: «De la connais-

sance des paysages à l’action paysagère», Cemagref, 2/12/2004 έως 4/12/2004, Μπορντώ,

Γαλλία.

Μπεόπουλος, Ν. (1996), «Περιβαλλοντικές επιπτώσεις από την εφαρμογή του αναδασμού στην

ημιορεινή ζώνη», ΤΟΠΟΣ 11: 61-86.

Μπεόπουλος, Ν. (2005), «Πολυλειτουργικότητα: από μια αμφίσημη έννοια σε μια αμφίσημη πολι-

τική», στο: Καρανικόλας, Π. και Μαρτίνος, Ν. (επιμ.), Διεθνές εμπόριο γεωργικών προϊό-ντων και πολυλειτουργική γεωργία, Αθήνα, Μαΐστρος: 171-198.

Μπεόπουλος, Ν. (2006), «Σκέψεις για τη γεωπονία και την εξέλιξή της», Τριπτόλεμος 21: 87-92.

Papy, F. και Ambroise, R. (2008), «Paysage et agriculture: réflexions agronomiques sur un choix de

société», παρουσίαση στο «Journées Jean-Pierre Deffontaines», Παρίσι, 1 και 2 Απριλίου

2008, Centre INRA de Versailles.

Sautter, G. (1985), «Paysagismes», στο Blanc-Pamard, C. και Lericollais, A. (επιμ.), A traverschamps, agronomes et géographes, Παρίσι: ORSTOM-Collection Colloques et Séminaires.

Sharpley, A.N., Foy, B. και Withers P.J.A. (2000), «Practical and innovative measures for the con-

trol of agricultural phosphorus losses to water: an overview», Journal of EnvironmentalQuality 29: 1-9.

Terrasson, D. (2007), «Introduction», στο Berlan-Darqué, M., Luginbühl. Y. και Terrasson, D.

(επιμ.), Paysages: de la connaissance à l’action, Παρίσι: Quae éditions-Collection Update

Sciences & Technologies.

Thenail, C. και Baudry, J. (2004), «Variation of farm spatial land use pattern according to the struc-

ture of the hedgerow network (bocage) landscape: a case study in northeast Brittany», Agri-culture, Ecosystems & Environment 101: 53-72.

Tischendorf, L. και Fahrig, L. (2000), «How should we measure landscape connectivity?», Land-scape Ecology 15: 633-641.

Turner, M.G. (1989), Landscape ecology: The Effect of Pattern on Process, Annual Review of Ecol-ogy and Systematics 20: 171-197.

Turner, M.G., Romme, W.H., Gardner, R.H., O’Neill, R.V. και Kratz, T.K. (1993), «A revised con-

cept of landscape equilibrium: Disturbance and stability on scaled landscapes», LandscapeEcology 8: 213-227.

Turner, M.G., Gardner R.H. και O’Neill, R.V. (2001), Landscape Ecology in theory and practice,

Νέα Υόρκη: Springer.

Viaud, V., Mérot, P. και Baudry J. (2004), «Hydrochemical buffer assessment in agricultural land-

scapes: from local to catchment scale», Environmental Management 34: 559-573.

Vollet, D., Candau, J., Ginelli, L., Michelin, Y., Menadier, L., Rapey, H. και Dobremez, L. (2008),

«Landscape elements: Can they help in selling ‘Protected Designation of Origin’ products?»,

Landscape Research 3(33): 365-384.

Wiens, J., Stenseth, N., Horne, B.V. και Ims R.A. (1993), «Ecological mechanisms and landscape

ecology», Oikos 66: 369-380.

Wu, J. και Hobbs, R. (2002), «Key issues and research priorities in landscape ecology: an idiosyn-

cratic synthesis», Landscape Ecology 17: 355-365.

Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων (2005), Έγγραφο Προγραμματισμού Αγροτικής Ανά-πτυξης (ΕΠΑΑ), Τροποποίηση ΕΠΑΑ-2004, Αθήνα.

Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων (2009), Πρόγραμμα Αγροτικής Ανάπτυξης της Ελ-λάδας, 2007-2013, Τέταρτη έκδοση, Μάιος 2009, Αθήνα.

Υπουργείο Περιβάλλοντος Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων (2009), Κύρωση της Ευρωπαϊκής Σύμ-βασης του Τοπίου, Σχέδιο Νόμου, Αθήνα 31 Μαρτίου 2009.

ΝΙΚΟΣ ΜΠΕΟΠΟΥΛΟΣ 35

003:Layout 1 9/27/11 10:27 AM Page 35

Page 38: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

36 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 36-57

ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ«ΠΟΤΑΜΟΣ» ΑΠΟ ΜΑΘΗΤΕΣ ΤΗΣ Ε΄ ΤΑΞΗΣΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ

Λία Γαλάνη, Αγγελική Ρόκκα, Γεώργιος Παπαγεωργίου, Παύλος Μίχας

ΠΕΡΙΛΗΨΗΣτην εργασία αυτή παρουσιάζονται τα αποτελέσματα μιας έρευνας για την κατανόηση της έννοιας του ποταμού από τους μαθητές/-τριες της

Ε’ τάξης του δημοτικού σχολείου όπως αυτά προκύπτουν από αντιπροσωπευτικά σχέδιά τους και συνεντεύξεις. Στην έρευνα αυτή συμμετεί-

χαν δύο ομάδες μαθητών (n =125 και n =113) ηλικίας 11 ετών από πέντε ελληνικά σχολεία της Α’βάθμιας εκπαίδευσης, όπου διδάχθηκαν ένα

από δύο παράλληλα σχέδια μαθήματος, με σκοπό να οικοδομηθούν αναπαραστάσεις για την έννοια του ποταμού. Ακολούθησε η ανάλυση των

σχεδίων και των συνεντεύξεων πριν (pre-) και μετά (post-) τη διδασκαλία (n=60/ομάδα). Τα αποτελέσματα καταδεικνύουν ότι οι μαθητές/-τριες

αντιλαμβάνονται τις διαφορές μεταξύ της πραγματικότητας και της εικονογραφικής απόδοσής της, αναπαράγουν τα στερεοτυπικά μοντέλα

του ποταμού όπως παρουσιάζονται στα διδακτικά βιβλία χωρίς να χρησιμοποιούν πολύπλοκες δομές για να τα αναπαραστήσουν. Επιπλέον, δια-

φαίνεται ότι τα μοντέλα των ποταμών είναι ρεαλιστικότερα όταν η διδασκαλία της αντίστοιχης σχολικής ύλης εμπλουτίζεται με πραγματικές

εικόνες.

An investigation into drawing representations of rivers from 5th grader students

Lia Galani, Aggeliki Rokka, George Papageorgiou, Pavlos Michas

ABSTRACT This research addresses children’s understanding of rivers as revealed in their drawing representations and in subsequent interviews. Two

matched groups (n=125 and n=113) aged 11 years from five Greek primary schools were taught one of two parallel lesson schemes. Τhe one

was from the current school book and the other a new lesson based on how a river was built and enriched with realistic pictures. The naïve in-

terpretation of children’s drawings and models is questioned. Data were collected pre- and post- intervention through individual drawings and

interviews (n = 60/group). Interview data indicated that children perceive the differences between reality and pictorial representation. Children

are able to represent stereotypical models of rivers they encounter in books, and they don’t use sophisticated details to represent rivers. These

models are more realistic when the teacher enriches the lesson with pictures.

Εισαγωγή

Αν και αρκετές έρευνες έχουν γίνει σχετικά με τις ιδέες των μαθητών για την έννοια του ποταμού και πώς ο εκ-

παιδευτικός μπορεί να τη διερευνήσει, υπάρχει ένα ευρύ φάσμα μεθοδολογιών έρευνας που οι εκπαιδευτικοί θα

μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν προκειμένου να εμβαθύνουν στις σκέψεις και στις ιδέες των μαθητών (Driver κ.ά.

1994). Μια μεθοδολογία έρευνας που δεν είναι ευρέως διαδεδομένη, αλλά δίνει πολύτιμες πληροφορίες, είναι η διε-

ρεύνηση των ιδεών των μαθητών/-τριών μέσα από τα σχέδιά τους. Οι Hayes κ.ά. (1994) έχουν αποδείξει ότι, στα μα-

θήματα που συνδέονται με τις επιστήμες και περιέχουν μοντέλα απεικονίσεων, οι μαθητές «λατρεύουν να αποδίδουν

Λία Γαλάνη, Γεωγράφος, Εκπαιδευτικός, [email protected]

Αγγελική Ρόκκα, Αν. Καθηγήτρια Π.Τ.Δ.Ε., Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης

Γεώργιος Παπαγεωργίου, Καθηγητής Π.Τ.Δ.Ε., Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, [email protected]

Παύλος Μίχας, Καθηγητής Π.Τ.Δ.Ε., Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, [email protected]

004:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 36

Page 39: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

εικαστικά τις έννοιες». Η απόδοση των εννοιών με σκίτσο είναι επίσης μια χρή-

σιμη εναλλακτική μορφή έκφρασης για τα παιδιά που έχουν τη δυσκολία να εκ-

φράζουν τις σκέψεις και τις ιδέες τους προφορικά (Rennie και Jarvis 1995). Επι-

πλέον, κάποιες έννοιες αποδίδονται ευκολότερα από τους μαθητές μέσω των σχε-

δίων παρά μέσα από γραπτές περιγραφές. Σχέδια χρησιμοποιούνται σε ποικίλες

δραστηριότητες προκειμένου να διερευνηθεί η κατανόηση των εννοιών στις φυ-

σικές επιστήμες.

Στο χώρο της εκπαίδευσης δεν είναι η πρώτη φορά που επιχειρείται παρό-

μοια προσέγγιση. Στην έρευνα της Mackintosh (2005) χρησιμοποιείται η προσέγ-

γιση των δομιστών προκειμένου να διερευνηθούν οι απεικονίσεις των μαθητών

και μέσω αυτών οι εναλλακτικές ιδέες που σχετίζονται με το «ποτάμι». Στην

έρευνα συμμετείχαν μαθητές/-τριες του δημοτικού σχολείου που ζούσαν σε πόλη

χτισμένη στις εκβολές ενός ποταμού. Στους μαθητές/-τριες δόθηκαν λέξεις σχετι-

κές με το ποτάμι οι οποίες αφορούσαν όρους σχετικούς με το ποτάμι, το οικοσύ-

στημα του ποταμού, τη βροχή, τα σύννεφα κ.λπ. Στη συνέχεια, κλήθηκαν να σχε-

διάσουν το ποτάμι από τις πηγές ως τις εκβολές. Αποδείχτηκε ότι τα παιδιά έχουν

εναλλακτικές ιδέες κυρίως στα θέματα που σχετίζονται με τη ροή, τις πηγές και τις

εκβολές. Στις αναπαραστάσεις του ποταμού δεν παρουσίασαν το μοντέλο του πο-

ταμού αλλά τμήματα της ροής του. Σύμφωνα με την ερευνήτρια, προκειμένου οι

μαθητές/-τριες να αναπτύξουν τρισδιάστατα νοητικά μοντέλα των ποταμών, θα

πρέπει να τους δοθεί περισσότερος χρόνος για την απόκτηση εμπειριών μέσα από

επισκέψεις σε διαφορετικά σημεία του ποταμού από τις πηγές ως τις εκβολές, παρά

για να «προσηλωθούν» στην ορολογία για τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα και τις

διαδικασίες μέσα από βιβλία ή εικόνες. Ανάλογες ιδέες είχαν χρησιμοποιηθεί και

πιο πριν στη γεωγραφία από τους May (1996), Harwood και Jackson (1995),

Platten (1995α, 1995b), Lunnon (1969) και Piaget (1929, 1930).

Σε έρευνες των Goodnow και Levine (1973), Glen κ.ά. (1995) και Dove

(1997), εξετάστηκαν σκίτσα μαθητών που παρουσίαζαν το ποτάμι. Διερευνήθη-

καν οι απεικονίσεις των μαθητών/-τριών, αλλά και πώς προσανατολίζουν οι μα-

θητές το ποτάμι στο χαρτί. Το συμπέρασμα ήταν ότι οι μαθητές τείνουν να ζω-

γραφίζουν συνήθως το ποτάμι από αριστερά προς τα δεξιά ή από πάνω προς τα

κάτω. Ο Dove (1997), ερευνώντας το λόγο για τον οποίο σχεδιάζεται το ποτάμι

με αυτόν τον προσανατολισμό, συμπέρανε ότι επιλέγεται αυτή η προοπτική είτε

γιατί αυτός είναι ο τρόπος γραφής στη Δύση (από αριστερά προς τα δεξιά) είτε

γιατί η απεικόνιση συνάδει με τη ροή του ποταμού (από ψηλά προς τα χαμηλά)

είτε γιατί οι εξεταζόμενοι επηρεάζονται από τις απεικονίσεις που βλέπουν σε εγ-

χειρίδια τα οποία παρουσιάζουν το ποτάμι με αυτήν την προοπτική.

Οι Dove κ.ά. (1999) μελέτησαν απεικονίσεις μαθητών/-τριών ως προς την

έννοια της λεκάνης απορροής και του υδροκρίτη. Τις απεικονίσεις αυτές τις ορ-

γάνωσαν σε 5 διαφορετικές κατηγορίες. Το ποτάμι: ως μία ενιαία γραμμή, ως ενι-

αία γραμμή μόνο με πηγές ή μόνο με εκβολές, ως ενιαία γραμμή με πηγές και

εκβολές, ως ένα σύστημα ποταμών. Οι μισοί από τους μαθητές/-τριες τοποθέτη-

σαν το ποτάμι σε αγροτικές εκτάσεις και οι άλλοι μισοί σε αστικό περιβάλλον.

Μόνο στο 7% των σχεδίων των μαθητών/-τριών απεικονίζονταν η βροχή ή το

χιόνι. Η μελέτη αυτή έρχεται σε αντίθεση με τη μεταγενέστερη μελέτη των

Shepardson κ.ά. (2005), καθώς δείχνει ότι οι μαθητές δεν αναγνωρίζουν καμία

σύνδεση μεταξύ υδροκρίτη και υδρολογικού κύκλου.

ΛΙΑ ΓΑΛΑΝΗ, ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΡΟΚΚΑ, ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ, ΠΑΥΛΟΣ ΜΙΧΑΣ 37

004:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 37

Page 40: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

Οι Dove κ.ά. (2000), σε νεότερη έρευνά τους και πάλι μέσα από απεικονί-

σεις, εξέτασαν τις αντιλήψεις των παιδιών της πόλης σχετικά με το ποτάμι. Οι

ερευνητές υποστήριξαν ότι τα παιδιά «φέρουν» στην τάξη στερεοτυπικές εικόνες

ποταμών, που απεικονίζουν καθαρό νερό, άφθονη βλάστηση και βρίσκονται στην

ύπαιθρο. Οι στερεοτυπικές αυτές εικόνες μπορούν να αποτρέψουν την αναγνώ-

ριση άλλων τοπίων του ποταμού. Αποδείχτηκε ότι οι εικόνες που χαρακτηρίζουν

το ποτάμι για τους μαθητές/-τριες ανταποκρίνονται στις εικόνες που παρουσιά-

ζουν τα σχολικά τους βιβλία. Επιπλέον, οι ποταμοί στα κλασικά μοντέλα που πα-

ρουσιάζονται στους μαθητές αποστραγγίζουν φυσικά τοπία και όχι κατοικημένες

περιοχές. Στα συμπεράσματά τους, οι ερευνητές αναφέρουν ότι οι εκπαιδευτικοί

θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τις στερεοτυπικές εικόνες των μαθητών όταν κά-

νουν παρουσιάσεις εικόνων στα παιδιά. Το πρόβλημα με τις στερεοτυπικές εικό-

νες δεν σχετίζεται με την ακρίβεια της απόδοσης των οντοτήτων που εικονίζο-

νται σε αυτές, αλλά με το γεγονός ότι μπορεί να αποδειχτούν αποτρεπτικές ως

προς την αναγνώριση άλλων εικόνων που σχετίζονται με τη συγκεκριμένη γεω-

μορφή. Άρα οι εκπαιδευτικοί, κατά τη διδασκαλία του ποταμού, θα πρέπει να μην

μένουν σε στερεοτυπικά μοντέλα αλλά να χρησιμοποιούν πλήθος εικόνων που θα

παρουσιάζουν διαφορετικά τοπία του ποταμού.

Οι Shepardson κ.ά. (2007) στην έρευνά τους σε 915 μαθητές διαφορετικών

ηλικιακών και κοινωνικών ομάδων με θέμα «Τι είναι υδροκρίτης; Διερεύνηση

των αντιλήψεων των μαθητών στο πλαίσιο της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης ως

επιστήμης και του εθνικού σχεδιασμού εκπαίδευσης» προσδιόρισαν 44 έννοιες

που απεικονίζουν τις απαντήσεις των μαθητών πάνω στους υδροκρίτες. Οι μαθη-

τές του δημοτικού σχολείου (ηλικιακή ομάδα που μας ενδιαφέρει) δεν προσδιό-

ρισαν τα χωρικά όρια του υδροκρίτη. Η υδρολογία του υδροκρίτη περιορίστηκε

στις έννοιες «κίνηση από ψηλότερο σε χαμηλότερο επίπεδο», εξάτμιση, συμπύ-

κνωση. Οι μαθητές/-τριες υπογράμμισαν τη μεταφορά και την αποθήκευση, τον

μετασχηματισμό (κύκλος του νερού) και όχι την προέλευση του νερού. Μόνο το

29% των ερωτηθέντων μαθητών αυτής της ηλικίας ενσωμάτωσε στο ποτάμι την

απορροή ή τα υπόγεια νερά. Η δομή του υδροκρίτη για τους περισσότερους μα-

θητές περιορίστηκε στα ενιαία ρεύματα και λίγοι μαθητές προσδιόρισαν τους πα-

ραπόταμους ή μίλησαν για ένα σύστημα ποταμών ή μια λίμνη. Στις λειτουργίες

υδροκρίτη δεν εμφανίστηκαν τα ιζήματα, οι θρεπτικές ουσίες, οι ρύποι. Οι ερευ-

νητές συντάσσονται με την άποψη του Haury (2000), δηλαδή την ανάπτυξη της

έννοιας του υδροκρίτη σε διδακτικά πλαίσια και δημιουργία Προγραμμάτων

Σπουδών βασισμένων στις αντιλήψεις των μαθητών.

Η παρούσα εργασία αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης έρευνας και απεικονί-

ζει την προσπάθεια διερεύνησης των νοητικών αναπαραστάσεων που έχουν οι

έλληνες μαθητές του δημοτικού σχετικά με τα ποτάμια όπως προκύπτουν μέσα

από ελεύθερη απεικόνισή τους. Αφετηρία αυτού του προβληματισμού αποτέλεσε

ο εντοπισμός της αδυναμίας των μαθητών να μιλήσουν για το ποτάμι και να εξη-

γήσουν στοιχεία της γεωμετρίας του ποταμού με αναφορά στο αίτιο δημιουργίας

των ποταμών. Έγινε ακόμη προσπάθεια να διερευνηθεί κατά πόσο συνδέονται οι

νοητικές αναπαραστάσεις που έχουν οι μαθητές με πραγματικές εικόνες του χώ-

ρου και κατά πόσο μια διδακτική παρέμβαση που προβάλει τη δομή του ποταμού

μπορεί να συμβάλει στη βελτίωση των αναπαραστάσεων αυτών.

38 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 36-57

004:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 38

Page 41: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

Το παρόν άρθρο ξεκινάει με μια εκτεταμένη βιβλιογραφική ανάλυση στην

οποία τεκμηριώνεται το ερευνητικό ερώτημα. Ακολουθεί μια εκτενής περιγραφή

της μεθοδολογίας της εμπειρικής έρευνας που ακολούθησαν οι συγγραφείς και

του υλικού που χρησιμοποιήθηκε. Η παρουσίαση των αποτελεσμάτων αφορά

τόσο τις αναπαραστάσεις των ποταμών από τους μαθητές όσο και την τοποθέ-

τηση πάνω σε αυτές στοιχείων της γεωμετρίας του ποταμού που προβάλλονται σε

φωτογραφίες. Τα συμπεράσματα που παρουσιάζονται στο τέλος της εργασίας ευ-

ελπιστούμε ότι συνεισφέρουν θετικά στη μελέτη των ανοιχτών επιστημονικών

ερωτημάτων που παρουσιάζονται στην αρχή της εργασίας.

Μεθοδολογία έρευνας

Η μεθοδολογία που χρησιμοποιήθηκε για την υλοποίηση της παρούσας ποιοτικής

έρευνας ήταν αυτή των προ- (pre) και μετά- (post) συνεντεύξεων με τη χρήση

ομάδας ελέγχου και πειραματικής ομάδας (Cambel και Stanley 1963, Kerlinger

1970, Cohen και Manion 2000, Mermian κ.ά. 2002, Papageorgiou και Johnson

2005).

Στο σχήμα 1 παρουσιάζεται η διαγραμματική αναπαράσταση της ερευνη-

τικής διαδικασίας, κατά την οποία σε κάθε ομάδα (pre1, pre2) ζητήθηκε να ζω-

γραφίσει ένα ποτάμι «από την αρχή του ως το τέλος του με όσες περισσότερες λε-πτομέρειες ήταν δυνατό» και στη συνέχεια να τοποθετήσει προεπιλεγμένες εικό-

νες (φωτογραφίες) πάνω στο σκαρίφημα σε διαφορετικά χαρακτηριστικά σημεία

του ποταμού. Η προ-αξιολόγηση θεωρείται αποδεκτή και έγκυρη δεδομένου ότι

είναι η αρχική και αντιστοιχεί σε ό,τι μέχρι τώρα γνωρίζουν οι μαθητές/-τριες που

είναι κοινό και στις δύο ομάδες (ομάδα ελέγχου και πειραματική ομάδα). Στη συ-

νέχεια, εφαρμόστηκε στην ομάδα ελέγχου το ισχύον μοντέλο διδασκαλίας, όπως

παρουσιάζεται στο σχολικό βιβλίο του ΟΕΔΒ, ενώ στην ομάδα της κύριας έρευ-

νας εισήχθη ένα καινοτόμο μοντέλο διδασκαλίας της ενότητας, το οποίο σχεδιά-

στηκε με βάση την υπόθεση της έρευνας. Μετά την πάροδο ενός μήνα, ο οποίος

κρίθηκε αναγκαίος προκειμένου να απαλειφθούν οι παράγοντες που σχετίζονται

με τη βραχυπρόθεσμη μνήμη και να επιτευχθεί ο έλεγχος της διάρκειας της γνώ-

σης, έγινε μια εκ νέου αξιολόγηση των δύο ομάδων (post1, post2). Ακολούθησε

η συγκριτική μελέτη των δεδομένων που προέκυψαν μέσα από τις pre και post

αξιολογήσεις, και εντοπίστηκε η πρόοδος των υποκειμένων για κάθε ένα μοντέλο

διδασκαλίας χωριστά και η συγκριτική μελέτη των δεδομένων των post αξιολο-

γήσεων προκειμένου να εξαχθούν συγκριτικά συμπεράσματα για τα δύο διδα-

κτικά μοντέλα.

Η έρευνα υλοποιήθηκε σε δέκα τμήματα της Ε΄ τάξης δημοτικού, δηλαδή

σε πέντε δημοτικά σχολεία, διαφορετικών περιοχών της Αττικής: 14ο Δ.Σ. Αθη-

νών, 36ο Δ.Σ. Αθηνών, 126ο Δ.Σ. Αθηνών, 1ο Δ.Σ. Ν. Ψυχικού και 3ο Δ.Σ. Πα-

πάγου. Οι περιοχές αυτές συγκεντρώνουν αστικό πληθυσμό διαφορετικών κοι-

νωνικοοικονομικών επιπέδων. Το 14ο Δ.Σ., το 36ο Δ.Σ. και το 126ο Δ.Σ. βρίσκο-

νται στο κέντρο της Αθήνας, είναι σχολεία με αρκετούς αλλοδαπούς/-ες μαθη-

τές/-τριες (το 1/3 των μαθητών), το 1ο Δ.Σ. Ν. Ψυχικού είναι ένα σχολείο μέσης

αστικής τάξης και το 3ο Δ.Σ. Παπάγου θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σχολείο μέ-

σης και ανώτερης αστικής τάξης. Αναζητήθηκαν σχολεία με δύο τμήματα στην Ε΄

ΛΙΑ ΓΑΛΑΝΗ, ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΡΟΚΚΑ, ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ, ΠΑΥΛΟΣ ΜΙΧΑΣ 39

004:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 39

Page 42: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

40 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 36-57

τάξη ώστε να μην εισχωρήσει ο κοινωνικός ή οικονομικός παράγοντας στο επί-

πεδο της έρευνας. Επίσης, επιλέχτηκαν τμήματα με ίσο κατά το δυνατό συνολικό

αριθμό κοριτσιών και αγοριών, ώστε να μην υπάρχει δυσκολία στην επιλογή των

ατόμων που συμμετείχαν στη συνέντευξη.

Οι μαθητές/-τριες φοιτούσαν στην Ε΄ δημοτικού και σε όλη την εκπαιδευ-

τική τους πορεία είχαν παρακολουθήσει το ίδιο Πρόγραμμα Σπουδών μέσα από

τα εγκεκριμένα από το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο βιβλία του Υπουργείου Παιδείας

(ΟΕΔΒ). Αυτό ήταν σημαντικό γιατί πρακτικά σήμαινε ότι οι έννοιες που επε-

ξεργάστηκαν οι μαθητές/-τριες στην πορεία της εκπαίδευσής τους μέχρι τη στιγμή

της έρευνας και η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε ήταν ομοιογενής. Από τους

μαθητές/-τριες που πήραν μέρος στη συνέντευξη οι 30 ήταν κορίτσια και οι 30

αγόρια, ώστε να μην υπεισέρχεται ο παράγοντας του φύλου στην έρευνα.

Η επιλογή των μαθητών/-τριών που συμμετείχαν στην έρευνα έγινε από

τους εκπαιδευτικούς με κριτήριο τη συνολική επίδοσή τους σε όλα τα μαθήματα

και όχι μόνο στο μάθημα της Γεωγραφίας. Έτσι δημιουργήθηκαν 3 εξάδες μαθη-

τών (αγοριών και κοριτσιών) που μαθησιακά χαρακτηρίζονταν από υψηλή, μέση

και χαμηλή επίδοση αντίστοιχα. Αυτό έγινε για να ελαχιστοποιηθούν επιρροές

που οφείλονται σε μαθησιακούς παράγοντες.

Η επιλογή της Ε΄ δημοτικού για τη διεξαγωγή της έρευνας έγινε με κριτή-

ριο το γεγονός ότι η Ε΄ δημοτικού είναι η πρώτη τάξη του ελληνικού σχολείου

στην οποία η Γεωγραφία εμφανίζεται ως διακριτό αντικείμενο μιας και τα στοι-

χεία γεωγραφίας που έχουν επεξεργαστεί μέχρι τώρα οι μαθητές/-τριες έχουν γί-

νει μέσα από το μάθημα της Μελέτης του Περιβάλλοντος.

Οι απεικονίσεις που αποτελούσαν τμήμα μιας ευρύτερης συνέντευξης σχε-

τικά με το ποτάμι έγιναν σε διαθέσιμη αίθουσα του σχολείου. Οι ερευνητές κατά

τη διάρκεια της συνέντευξης δεν κρατούσαν σημειώσεις αλλά συμμετείχαν στη

Ομάδα ελέγχου

Pre - 1 Pre - 2

Ισχύον σχολικό εγχειρίδιο Προτεινόμενο διδακτικό υλικό

Post - 1 Post - 2

Σύγκριση pre - 1 και post - 1

δεδομένων

Σύγκριση pre - 2 και post - 2

δεδομένων

Σύγκριση post - 1 και post - 2

δεδομένων

Σχήμα 1: Σχηματική αναπαρά-

σταση της ερευνητικής διαδικα-

σίας.

Πειραματική ομάδα

004:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 40

Page 43: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

συζήτηση. Οι μαθητές/-τριες γνώριζαν ότι οι απαντήσεις τους δεν επηρεάζουν τη

βαθμολογία τους, ότι συμμετέχουν ανώνυμα σε έρευνα και ότι μαγνητοφωνού-

νται. Γενικά, καθ’ όλη τη διάρκεια των συνεντεύξεων, δεν έδειξε να τους απα-

σχολεί το μαγνητόφωνο.

Στην όλη διαδικασία συμμετείχαν συνολικά 238 μαθητές/-τριες και προέ-

κυψαν 60 pre και 60 post πρωτόκολλα. Τα τριάντα από αυτά ήταν συνεντεύξεις

μαθητών/-τριών (15 αγόρια και 15 κορίτσια με υψηλή, μέση και χαμηλή επίδοση

αντίστοιχα), που στη συνέχεια συμμετείχαν στο μάθημα που διεξήχθη με χρήση

του ισχύοντος σχολικού εγχειριδίου και του Προγράμματος Σπουδών, και τα άλλα

30 (15 αγόρια και 15 κορίτσια με υψηλή, μέση και χαμηλή επίδοση αντίστοιχα)

που στη συνέχεια θα συμμετείχαν στο μάθημα με χρήση του τροποποιημένου

Αναλυτικού Προγράμματος Σπουδών και του καινοτόμου διδακτικού υλικού. Τα

προς επεξεργασία πρωτόκολλα ήταν 120, αριθμός που κρίνεται επαρκής για τη

διεξαγωγή ποιοτικής έρευνας (Cohen και Manion 2000: 131).

Διδακτικό υλικό που χρησιμοποιήθηκε

Το διδακτικό υλικό που χρησι-

μοποιήθηκε σε καθεμία από τις

ομάδες αντικατοπτρίζει την ερ-

μηνεία του Αναλυτικού Προ-

γράμματος Σπουδών της Γεω-

γραφίας. Στην ομάδα ελέγχου

εφαρμόστηκε το ισχύον σχο-

λικό εγχειρίδιο των Κουτσό-

πουλου κ.ά. (2007), Γεωγρα-φία Ε΄ Δημοτικού. Μαθαίνωγια την Ελλάδα, που βασίζεται

στο Πρόγραμμα Σπουδών

όπως έχει δημοσιευθεί στο

ΦΕΚ 1366, τ.Β’ 18.10.2001/

1373-1376, χωρίς να γίνουν

παρεμβάσεις ή διορθώσεις

(Σχήμα 2). Όπως φαίνεται, στο

σχολικό βιβλίο γίνεται ανα-

φορά στη δομή του ποταμού

(πηγές, κυρίως ροή και εκβο-

λές) κυρίως με ορισμούς. Το

σχήμα που προτείνεται είναι

ασαφές καθώς δεν υπάρχει

αντιστοίχιση του λεξιλογίου με

την εικόνα.

Η έλλειψη πραγματικών

εικόνων του χώρου μέσα από

φωτογραφίες, ενισχύει τη δη-

μιουργία στερεοτυπικών εικό-

ΛΙΑ ΓΑΛΑΝΗ, ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΡΟΚΚΑ, ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ, ΠΑΥΛΟΣ ΜΙΧΑΣ 41

Σχήμα 2: Η παρουσίαση της δο-

μής του ποταμού μέσα από το

ισχύον βιβλίο Γεωγραφίας της Ε΄

Δημοτικού (Κουτσόπουλος κ.ά.

2007, σελ. 66).

004:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 41

Page 44: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

νων στους μαθητές, οι οποίες βασίζονται στην προσομοίωση του ποταμού (μο-

ντέλο) όπως αυτό παρουσιάζεται στην εικόνα 19.1 του βιβλίου που απεικονίζεται

στο Σχήμα 2. Η πραγματική εικόνα που έχει επιλεγεί προκειμένου να γίνει η ταυ-

τοποίηση με τους παραποτάμους δεν είναι σαφής, αφού δεν βοηθά τους μαθητές

να διακρίνουν τον ποταμό από τους παραποτάμους με βάση κάποιο χαρακτηρι-

στικό, π.χ. πλάτος (εικόνα 19.2 του βιβλίου που απεικονίζεται στο Σχήμα 2).

Στον αντίποδα του ισχύοντος σχολικού υλικού αναπτύχθηκε από τους ερευ-

νητές ένα υλικό που, ενώ στηρίζεται στο Αναλυτικό Πρόγραμμα Σπουδών, πα-

ρουσιάζει με άλλη προσέγγιση τη δομή του ποταμού (Σχήμα 3).

Όπως φαίνεται στο σχήμα, το σκαρίφημα που παρουσιάζει τη δομή του πο-

ταμού είναι εμπλουτισμένο και με άλλα φυσικά χαρακτηριστικά του ποταμού που

συνοδεύονται από το αντίστοιχο λεξιλόγιο. Οι ορισμοί που χρησιμοποιούνται εί-

ναι πιο περιγραφικοί και οδηγούν με τη σειρά τους, μέσω της γλώσσας, στον

εμπλουτισμό των εικόνων και στη δημιουργία πληρέστερων αναπαραστάσεων

του χώρου. Η ύπαρξη φωτογραφιών, η παρουσίαση των εννοιών της διάβρωσης

και της απόθεσης και η ένταξή τους στο σκαρίφημα, βοηθά στην ανατροπή των

στερεότυπων και στην κατανόηση του ποταμού ως δυναμικό φαινόμενο.

42 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 36-57

Σχήμα 3: Η παρουσίαση της δομής

του ποταμού μέσα από την καινο-

τόμο διδακτική παρέμβαση που

χρησιμοποιήθηκε στην έρευνα.

004:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 42

Page 45: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

Αποτελέσματα

Οι αναπαραστάσεις των μαθητών εξετάστηκαν αναλυτικά και οι απαντήσεις τους

κωδικοποιήθηκαν σε κατηγορίες σχετικές με τους στόχους της έρευνας. Η κάθε

αξιολόγηση έγινε σε δύο επίπεδα. Το πρώτο επίπεδο περιελάμβανε την αξιολό-

γηση των σκαριφημάτων των μαθητών και τον εντοπισμό των οντοτήτων που

απεικονίζονταν σε αυτά. Το δεύτερο επίπεδο περιελάμβανε την ταυτοποίηση

πραγματικών φωτογραφιών με σημεία του ποταμού. Ακολουθεί αναλυτική πα-

ρουσίαση των αποτελεσμάτων:

Α) Αναπαραστάσεις του ποταμού

Η απεικόνιση από τους μαθητές/-τριες ενός κατά το δυνατό ολοκληρωμένου μο-

ντέλου ποταμού, δηλαδή ενός μοντέλου που παρουσιάζει τον υδροκρίτη, τη ροή

και τη γεωμετρία του ποταμού, είναι πολύ σημαντική, αφού μέσα από αυτή δια-

πιστώνεται ο νοητικός χάρτης που σχηματίζουν οι μαθητές/-τριες μετά τη διδα-

σκαλία. Με τον όρο «νοητικός χάρτης» στη γεωγραφία εννοούμε την κοσμοει-

κόνα που διαμορφώνει το κάθε άτομο χωριστά για τον κόσμο και που συνδέεται

με μοναδικές για τον καθένα εμπειρίες και στιγμιότυπα. Εννοείται βέβαια ότι «ο

νοητικός χάρτης» κάθε ατόμου χωριστά δε μένει σταθερός στο χρόνο. Εμπλουτί-

ζεται συνεχώς, ανάλογα με την εκπαίδευση και τις εμπειρίες του, που δεν είναι οι

ίδιες για όλους. Ο νοητικός χάρτης κάθε ενήλικα δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια

πιο εξελιγμένη, μια πληρέστερη εικόνα του νοητικού χάρτη και κατά συνέπεια

του κοσμοειδώλου που σχημάτισε όταν ήταν παιδί. Αυτό όμως που ενδιαφέρει

την εκπαίδευση δεν είναι να εξασφαλίσει τη μόνιμη ομοιομορφία σε ατομικό επί-

πεδο, αλλά να κατοχυρώσει ότι όλοι οι μαθητές που θα τελειώσουν το σχολείο θα

έχουν αποκτήσει μια όσο γίνεται πιο ικανοποιητική εικόνα του κόσμου.

Οι αναπαραστάσεις των μαθητών/-τριων που είναι πιο κοντά στο παρα-

πάνω μοντέλο και που παρουσιάζουν το νοητικό χάρτη που κάθε μαθητής/-τρια

χωριστά έχει για το ποτάμι αποτελούν ίσως έναν δείκτη προκειμένου να διερευ-

νηθεί αν οι μαθητές/-τριες που αποδίδουν πληρέστερα το μοντέλο του ποταμού α)

έχουν σαφέστερη εικόνα των διεργασιών που συμβαίνουν στο ποτάμι μέσα στο

χρόνο και β) ίσως εξαιτείας αυτού μπορούν να ερμηνεύσουν καλύτερα τόσο το

ίδιο το φαινόμενο όσο και τις δράσεις του ανθρώπου που σχετίζονται με αυτό.

Σημαντική επίσης είναι και η χρήση επιστημονικών γεωγραφικών όρων στην πε-

ριγραφή του ποταμού, που δείχνει ουσιαστικά αποτελέσματα στον εμπλουτισμό

του «γεωγραφικού λεξιλογίου» των μαθητών/-τριών. Όπως φαίνεται και στον Πί-

νακα 1, τόσο στην εφαρμογή του ισχύοντος διδακτικού εγχειριδίου όσο και στην

καινοτόμο δράση, μετά τη διδασκαλία σαφώς διαφοροποιείται η εικόνα των μα-

θητών για το ποτάμι.

ΛΙΑ ΓΑΛΑΝΗ, ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΡΟΚΚΑ, ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ, ΠΑΥΛΟΣ ΜΙΧΑΣ 43

004:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 43

Page 46: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

44 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 36-57

Πίνακας 1: Μοντέλα αναπαραστάσεων των ποταμών από τους μαθητές - Συγκριτική παρουσίαση

Μοντέλο Σχηματική pre-x* pre-p* post-x post-p

αναπαράσταση

Ευθεία γραμμή που 12 40% 8 26,67% 6 20%

ξεκινάει από το βουνό

και καταλήγει στη

θάλασσα

Ευθεία γραμμή που 6 20% 6 20% 6 20%

ξεκινάει από το βουνό

και σχηματίζει

διακλαδώσεις στη

θάλασσα

Ευθεία γραμμή με

διακλαδώσεις σε βουνό

και θάλασσα αντίστοιχα 2 6,67% 2 6,67%

Καμπύλη ή οφιοειδής 10 33,33% 4 13,33% 1 3,33%

γραμμή που ξεκινάει

από το βουνό και

καταλήγει στη θάλασσα

Καμπύλη ή οφιοειδής 4 13,33% 5 16,67%

γραμμή που ξεκινάει από

το βουνό και σχηματίζει

διακλαδώσεις στη

θάλασσα

Καμπύλη ή οφιοειδής 6 20% 22 73,33%

γραμμή με διακλαδώσεις

σε βουνό και θάλασσα

αντίστοιχα

Οριζόντια ευθεία γραμμή 1 3,33% 1 3,33% 1 3,33% 1 3,33%

χωρίς απεικόνιση βουνών

και εκβολών

Άλλο 5 16,67% 5 16,67% 5 16,67% 1 3,33%

Επεξήγηση πίνακα:

Τα μοντέλα που παρουσιάζονται στον πίνακα (πρώτη στήλη) και οι σχηματικές αναπαραστάσεις τους (δεύ-

τερη στήλη) προέκυψαν μέσα από τις απεικονίσεις μαθητών και αποτελούν κατηγοριοποίησεις τους. Στην

κατηγορία «άλλο» περιλαμβάνονται απεικονίσεις που δεν εντάσσονται σε καμία από τις παραπάνω κατηγο-

ρίες.

Η στήλη pre-x παρουσιάζει τις απεικονίσεις των ποταμών στην ομάδα μαθητών όπου δοκιμάστηκε το ισχύον

μοντέλο (ομάδα ελέγχου) πριν τη διδασκαλία του σχολικού εγχειριδίου (προ-αντιλήψεις).

Η στήλη pre-p παρουσιάζει τις απεικονίσεις των ποταμών στην ομάδα μαθητών όπου δοκιμάστηκε το καινο-

τόμο μοντέλο (πειραματική ομάδα) πριν τη διδασκαλία του υλικού που δημιουργήσαμε (προ-αντιλήψεις).

Η στήλη post-x παρουσιάζει τις απεικονίσεις των ποταμών στην ομάδα ελέγχου ένα μήνα μετά τη διδασκα-

λία του σχολικού εγχειριδίου.

Η στήλη pre-p παρουσιάζει τις απεικονίσεις των ποταμών στην πειραματική ομάδα ένα μήνα μετά την πα-

ρέμβαση.

004:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 44

Page 47: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

Ισχύον μοντέλο: Ως προς τις αναπαραστάσεις του ποταμού φαίνεται ότι στο

ισχύον μοντέλο η νοητική εικόνα των μαθητών/-τριών για το ποτάμι δεν αλλάζει

πολύ ακόμη και μετά τη διδασκαλία του μαθήματος. Πριν από τη διδασκαλία του

μαθήματος, το 40% των μαθητών/-τριών παρουσιάζει τις πηγές του ποταμού σαν

μια ευθεία γραμμή χωρίς δίκτυο παραπόταμων στις πηγές και χωρίς εκβολές, μόνο

το 6,67% παρουσιάζει το ποτάμι ως ευθεία γραμμή με πηγές και εκβολές και το

20% παρουσιάζει τις εκβολές χωρίς να παρουσιάζει τις πηγές. Στο μοντέλο του

ποταμού ως καμπύλη γραμμή, το 13,33% παρουσιάζει το ποτάμι ως καμπύλη

γραμμή με εκβολές, ενώ το 20% παρουσιάζει ποικίλα μοντέλα ποταμών που δεν

μπορούν να ενταχθούν σε καμία από τις παραπάνω κατηγορίες. Ενδεικτικά πα-

ραθέτουμε:

«Ευθεία γραμμή που ξεκινάει από τη λίμνη του Μόρνου και καταλήγει στην Αθήνα».«Καμπύλη γραμμή που ξεκινάει από το χορτάρι και καταλήγει στα δέντρα».«Καμπύλη γραμμή που ξεκινάει από το βουνό και καταλήγει σε λίμνη ή και σε θά-

λασσα, αλλά προτιμώ σε λίμνη».

«Καμπύλη γραμμή που ξεκινάει από λίμνη στο βουνό και καταλήγει πάλι σε λίμνη»

(στο σκαρίφημα παρουσιάζεται το δίκτυο των παραπόταμων αλλά δεν απει-

κονίζεται η λίμνη στην οποία εκβάλλει το ποτάμι).

«Ευθεία γραμμή που ξεκινάει από βουνό και καταλήγει σε πεδιάδα» (κανένα από

τα δύο δεν απεικονίζεται).

«Ευθεία γραμμή που ξεκινάει από έναν βράχο με λουλούδια και καταλήγει σε ένανπολιτισμό» (μάλλον εννοεί πόλη).

Μετά τη διδασκαλία του μαθήματος, το 73,33% απεικονίζει τις πηγές σαν

ευθεία γραμμή και το 26,67% σαν δίκτυο παραπόταμων. Ως προς την κυρίως ροή,

και πάλι το 46,67% τις απεικονίζει σαν ευθεία γραμμή και το 33,33% σαν οφιο-

ειδή γραμμή. Ως προς τις εκβολές, το 46,67% απεικονίζει το δέλτα, το υπόλοιπο

53,33% δείχνει τις εκβολές σαν ευθεία γραμμή και το 20% απεικονίζει άλλα μο-

ντέλα ποταμών που δεν εντάσσονται σε κάποια από τις παραπάνω κατηγορίες.

Ενδεικτικά παραθέτουμε:

«Καμπύλη γραμμή που ξεκινάει από το βουνό και καταλήγει σε λίμνη».«Ευθεία γραμμή που ξεκινάει από το δάσος και καταλήγει σε κάτι βράχους».«Καμπύλη γραμμή που ξεκινάει από το βουνό και καταλήγει σε λίμνη».«Καμπύλη γραμμή που ξεκινάει από το βουνό και καταλήγει σε ένα χωριό. Το βουνό

και το χωριό δεν απεικονίζονται».«Ευθεία γραμμή που ξεκινάει από βουνό και καταλήγει σε λίμνη».

Συμπερασματικά θα λέγαμε ότι το ποτάμι ‒για τον μεγαλύτερο αριθμό μα-

θητών που συμμετέχουν στο ισχύον μοντέλο διδασκαλίας‒ παραμένει μια ευθεία

γραμμή. Από το σύνολο των μαθητών, το 6,67% απεικονίζει το ποτάμι σαν ευθεία

με δέλτα και πηγές ταυτόχρονα, το 20% απεικονίζει τους μαιάνδρους, τις πηγές

και το δέλτα ενώ οι υπόλοιποι μαθητές/-τριες απεικονίζουν ατελή μοντέλα ποτα-

μών. Στο σύνολο των μαθητών/-τριών, ακόμη και μετά τη διδασκαλία, το 13,33%

δεν απεικονίζει τα βουνά.

Ενδεικτικά αναφέρουμε:

• Το 6,67% των μαθητών/-τριών στην κατηγορία ευθεία γραμμή με δια-

κλαδώσεις στη θάλασσα δεν απεικονίζει το βουνό ενώ το ονομάζει.

ΛΙΑ ΓΑΛΑΝΗ, ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΡΟΚΚΑ, ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ, ΠΑΥΛΟΣ ΜΙΧΑΣ 45

004:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 45

Page 48: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

• Το 6,67% των μαθητών/-τριών στην κατηγορία ευθεία γραμμή το παρου-

σιάζει ως δίκτυο ευθειών που ξεκινούν από διαφορετικά βουνά και συγκλίνουν

στις εκβολές, χωρίς το ποτάμι να έχει κυρίως ροή.

Καινοτόμο μοντέλο: Στο προτεινόμενο μοντέλο, τα αποτελέσματα παρου-

σιάζονται πιο ενθαρρυντικά ως προς την εξέλιξη των απεικονίσεων, άρα και των

ιδεών των μαθητών για τα ποτάμια. Αναλυτικότερα, πριν τη διδασκαλία του φαι-

νομένου το 60% των μαθητών/-τριών απεικονίζει τις πηγές σαν μία απλή γραμμή

που ξεκινάει από τα βουνά, το 3,33% σαν ένα δίκτυο παραποτάμων. Την κυρίως

ροή το 46,67% των μαθητών/-τριών την αναπαριστά ως ευθεία γραμμή και το

33,33% ως καμπύλη. Τις εκβολές το 73,33% των μαθητών/-τριών τις αναπαρι-

στά σαν ευθεία γραμμή που καταλήγει στη θάλασσα και το 20% ως δέλτα. Στις

απεικονίσεις των ποταμών ως ευθεία γραμμή, το 6,67% των μαθητών/-τριών δεν

απεικονίζει ούτε το βουνό ούτε τη θάλασσα ενώ ονομάζει τις παραπάνω οντότη-

τες και το 16,67% προτείνει διαφορετικά μοντέλα ποταμών. Ενδεικτικά αναφέ-

ρουμε:

«Ζιγκ ζαγκ που καταλήγει σε καταρράκτη».«Ευθεία γραμμή που ξεκινάει από το χωριό και καταλήγει στη θάλασσα».«Ευθεία γραμμή που ξεκινάει από λίμνη/πεδιάδα και καταλήγει σε δέλτα στη θά-

λασσα».«Ευθεία γραμμή που ξεκινάει από το βουνό και καταλήγει στο χωριό».

«Καμπύλη γραμμή που ξεκινάει από πεδιάδα και καταλήγει στη θάλασσα».

«Ευθεία γραμμή που ξεκινάει από ένα δέντρο και καταλήγει σε ένα φράγμα».«Καμπύλη γραμμή που ξεκινάει από καταρράκτη που βρίσκεται στο βουνό και κα-

ταλήγει στα λουλούδια».

Μετά την παρέμβαση, το 73,33% των μαθητών/-τριών απεικόνισε το πλή-

ρες μοντέλο του ποταμού (καμπύλη γραμμή με δίκτυο παραπόταμων στις πηγές

και δέλτα στις εκβολές. Αυτό είναι σημαντικό καθώς αποτελεί έναν πρώτο δείκτη

ότι οι μαθητές/-τριες κατανοούν τη δομή του ποταμού με τον τρόπο που την έχουν

διδαχθεί και την αναπαριστούν με μεγάλη ακρίβεια: το 3,33% απεικόνισε το πο-

τάμι σαν μία απλή οφιοειδή γραμμή (δεν απεικόνισε ούτε πηγές ούτε εκβο-

λές/δέλτα), το 3,33% πρότεινε άλλο μοντέλο ποταμού: «ελαφρά καμπύλη γραμμή

που ξεκινάει από το βουνό και καταλήγει σε λίμνη», ενώ ένα ποσοστό 3,33% εξα-

κολουθεί να απεικονίζει το ποτάμι σαν «ευθεία γραμμή που ξεκινάει από το βουνόκαι καταλήγει σε λίμνη» η οποία δεν απεικονίζεται.

Σημαντικά είναι, επίσης, τα αποτελέσματα ως προς τις αποκλίνουσες από-

ψεις, δηλαδή τις απόψεις που δεν έχουν ενταχθεί σε κάποια από τις παραπάνω

κατηγορίες (για παράδειγμα το ποτάμι πηγάζει από μια λίμνη ή μια πεδιάδα και

καταλήγει σε λίμνη ή σε πεδιάδα αντίστοιχα). Διευκρινίζεται ότι οι απαντήσεις

των μαθητών/-τριών αυτών δεν έχουν ενταχθεί σε ένα από τα παραπάνω μοντέλα,

όχι γιατί είναι κατ’ ανάγκη λανθασμένες, αλλά γιατί αποκλίνουν από το μοντέλο

του ποταμού που εξετάζεται. Και σε αυτή την περίπτωση το ποσοστό των μαθη-

τών που αποκλίνουν στην παρέμβαση είναι μόλις το 1/3 του ποσοστού που απο-

κλίνει στο ισχύον Πρόγραμμα Σπουδών. Στα σχήματα 4 και 5 παρουσιάζονται εν-

δεικτικά κάποιες από τις αναπαραστάσεις των μαθητών.

Μία ακόμη παρατήρηση που προκύπτει συμπληρωματικά ως προς τις προη-

γούμενες είναι ότι στο ισχύον μοντέλο οι απεικονίσεις των μαθητών παραμένουν

ελάχιστα βελτιωμένες ακόμη και μετά τη διδασκαλία, ενώ ο εμπλουτισμός των

46 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 36-57

004:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 46

Page 49: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

απεικονίσεων του ποταμού με επιπλέον στοιχεία είναι σαφής στο καινοτόμο δι-

δακτικό μοντέλο.

Pre 1 Post 1

Pre 2 Post 2

ΛΙΑ ΓΑΛΑΝΗ, ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΡΟΚΚΑ, ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ, ΠΑΥΛΟΣ ΜΙΧΑΣ 47

Σχήμα 4: Αναπαραστάσεις των πο-

ταμών από την ομάδα ελέγχου,

πριν (pre) και μετά (post) από τη

διδασκαλία του φαινομένου (οι

pre και post αναπαραστάσεις ανή-

κουν στους ίδιους μαθητές).

Σχήμα 5: Αναπαραστάσεις των πο-

ταμών από την πειραματική ομάδα,

πριν (pre) και μετά (post) από τη

διδασκαλία του φαινομένου (οι pre

και post αναπαραστάσεις ανήκουν

στους ίδιους μαθητές).

004:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 47

Page 50: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

Αναλύοντας τις αναπαραστάσεις των μαθητών/-τριών, επιχειρήθηκε να

προσδιοριστεί σε ποιο σημείο του ποταμού που απεικονίστηκε οι μαθητές/-τριες

τοποθετούν χαρακτηριστικά σημεία όπως οι πηγές και οι εκβολές, καθώς και ποια

άλλα χαρακτηριστικά απεικονίζουν.

Ομάδα ελέγχου Πειραματική ομάδα

Θέση Μαθητές % Θέση Μαθητές %

Pre-1 βουνά 25 83,33% Pre-2 βουνά 21 70%

άλλο 5 16,67% άλλο 9 30%

Post -1 βουνά 29 96,67% Post-2 βουνά 30 100%

άλλο 1 3,33% άλλο 0

Πίνακας 2: Η θέση των πηγών στο σκαρίφημα

Όπως φαίνεται στο Σχήμα 6, στο ισχύον διδακτικό μοντέλο, πριν τη διδα-

σκαλία οι μαθητές/-τριες σε ποσοστό 83,33% ανέφεραν ως αφετηρία του ποταμού

τα βουνά και σε ποσοστό 16,67% ανέφεραν ότι το ποτάμι ξεκινάει από «λίμνες»,

«βράχο με λουλούδια», «χορτάρι». Μετά τη διδασκαλία παρατηρούμε ότι το

96,67% αναφέρεται στο βουνό. Το 60% ταυτοποιεί τις πηγές με το βουνό.

Στο τμήμα του καινοτόμου διδακτικού μοντέλου, πριν τη διδασκαλία το

70% των μαθητών/-τριών αναφέρεται στο βουνό, ενώ το 30% προτείνει τη «λί-

μνη», τον «καταρράκτη» ή την «πεδιάδα» ως αφετηρία του ποταμού. Μετά την

παρέμβαση όλοι οι μαθητές/-τριες αναφέρονται στο βουνό, το 96,67% αναφέρε-

ται σε πηγές και στο ίδιο ποσοστό ταυτοποιεί τις πηγές με τα βουνά.

48 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 36-57

Σχήμα 6: Η θέση των πηγών στο σκαρί-

φημα.

Σχήμα 7: Η θέση των εκβολών του πο-

ταμού στο σκαρίφημα

004:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 48

Page 51: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

Ομάδα ελέγχου Πειραματική ομάδα

Θέση Μαθητές % Θέση Μαθητές %

Pre-1 θάλασσα 22 73,33% Pre-2 θάλασσα 21 70%

άλλο 9 30% άλλο 10 33,33%

Post -1 θάλασσα 25 83,33% Post-2 θάλασσα 29 96,67%

άλλο 5 16,67% άλλο 1 3,33%

Πίνακας 3: Η θέση των εκβολών του ποταμού στο σκαρίφημα

Μελετώντας το Σχήμα 7 και τον Πίνακα 3 που παρουσιάζουν τη θέση στην

οποία τοποθετούν οι μαθητές/-τριες στο σκαρίφημά τους τις εκβολές, παρατη-

ρούμε ότι στο ισχύον διδακτικό μοντέλο, πριν τη διδασκαλία, το 73,33% αναφέ-

ρει ότι το ποτάμι «χύνεται στη θάλασσα», το 6,67% ανέφερε και τη λέξη δέλτα

ταυτόχρονα με τη θάλασσα, το 20% ανέφεραν τη λέξη εκβολές ενώ το 20% ανα-

φέρει ότι το ποτάμι εκβάλλει στην «πόλη», στο «δάσος», σε μια «λίμνη», σε μια

«πεδιάδα». Μετά τη διδασκαλία του μαθήματος, το 83,33% αναφέρει ότι «το πο-

τάμι χύνεται στη θάλασσα», το 43,33% αναφέρει ταυτόχρονα με τη λέξη θάλασσα

τη λέξη εκβολές. Το 13,33% αναφέρει ταυτόχρονα με τη λέξη θάλασσα τη λέξη

δέλτα, ενώ ένα ποσοστό 20% αναφέρει ότι το ποτάμι εκβάλλει σε «βράχους», σε

«λίμνη» ή στο «χωριό». Συνολικά 16,67% επιπλέον μαθητές/-τριες χρησιμοποι-

ούν μετά τη διδασκαλία πιο εξειδικευμένο λεξιλόγιο.

Στο καινοτόμο διδακτικό μοντέλο, πριν τη διδασκαλία το 70% αναφέρεται

στη λέξη θάλασσα, το 10% από αυτούς αναφέρεται ταυτόχρονα και στο δέλτα,

ενώ 20% αναφέρει ότι «το ποτάμι εκβάλλει στη λίμνη», «σε ένα φράγμα», «στο

χωριό», «στα χωράφια». Μετά την παρέμβαση, το 96,67% αναφέρει ότι το ποτάμι

εκβάλλει στη θάλασσα και το απεικονίζει. Επίσης, το 90% αναφέρει τη λέξη εκβο-

λές, το 46,67% αναφέρει ταυτόχρονα και το δέλτα, ενώ μόνο το 3,33% αναφέρει

ότι το ποτάμι εκβάλλει σε λίμνη. Βλέπουμε επομένως ότι ως προς τις εκβολές οι

μαθητές/-τριες απεικονίζουν ορθότερα και χρησιμοποιούν σε πολύ υψηλό ποσο-

στό εξειδικευμένο γεωγραφικό λεξιλόγιο.

ΛΙΑ ΓΑΛΑΝΗ, ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΡΟΚΚΑ, ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ, ΠΑΥΛΟΣ ΜΙΧΑΣ 49

Σχήμα 8: Άλλα στοιχεία του

ποταμού που απεικόνισαν οι

μαθητές.

004:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 49

Page 52: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

Ομάδα ελέγχου Πειραματική ομάδα

Θέση Μαθητές % Θέση Μαθητές %

Pre-1 καταρράκτες 4 13,33% Pre-2 καταρράκτες 3 10%

μαίανδροι 2 6,67% μαίανδροι 4 13,33%

λίμνη 3 10% λίμνη 7 23,33%

δέλτα 6 20% δέλτα 6 20%

φαράγγι 0 φαράγγι 0

παραπόταμοι 2 6,67% παραπόταμοι 1 3,33%

Post -1 καταρράκτες 2 6,67% Post-2 καταρράκτες 3 10%

μαίανδροι 7 23,33% μαίανδροι 26 86,67%

λίμνη 3 10% λίμνη 4 13,33%

δέλτα 9 30% δέλτα 26 86,67%

φαράγγι 2 6,67% φαράγγι 2 6,67%

παραπόταμοι 7 23,33% παραπόταμοι 19 63,33%

Πίνακας 4: Άλλα στοιχεία του ποταμού που απεικόνισαν οι μαθητές

Στο Σχήμα 8 και στον Πίνακα 4 παρουσιάζονται τα άλλα στοιχεία που οι

μαθητές απεικόνισαν στις αναπαραστάσεις των ποταμών. Είναι εμφανές ότι μετά

το ισχύον μοντέλο διδασκαλίας δεν υπάρχει εμπλουτισμός των αναπαραστάσεων

με πολύ περισσότερα στοιχεία. Τα ποσοστά παρουσιάζονται ελαφρώς ενισχυμένα.

Εν αντιθέσει, μετά την καινοτόμο διδακτική παρέμβαση η υπεροχή είναι εμφανής.

Από τα στοιχεία που απεικονίζονται πολύ υψηλή είναι η συχνότητα ουσιαστικών

στοιχείων δομής του ποταμού. Έτσι, το 86,67% απεικονίζει τους μαιάνδρους, το

86,67% απεικονίζει το δέλτα και το 63,33% απεικονίζει τους παραποτάμους. Οι

απεικονίσεις των καταρρακτών, του φαραγγιού και του καταρράκτη συγκεντρώ-

νουν πολύ χαμηλά ποσοστά.

Β) Αναγνώριση φωτογραφιών, τοποθέτησή τους στο χώρο (σκαρίφημα) και ερμη-νεία τους

Σε συνέχεια της απεικόνισης του ποταμού ζητήθηκε από τους μαθητές/-τριες η

αναγνώριση χαρακτηριστικών τοπίων του ποταμού μέσα από φωτογραφίες και

την τοποθέτησή τους στο χώρο. Ήδη τονίστηκε πόσο σημαντικό είναι οι μαθητές/-

τριες να αναγνωρίζουν και να ταυτοποιούν πραγματικές εικόνες πάνω σε ένα σκα-

ρίφημα και πώς η εκπαίδευση των μαθητών θα πρέπει να διέρχεται σταδιακά από

τις σχηματικές αναπαραστάσεις στις ρεαλιστικές εικόνες.

Ο Castner (2003) δηλώνει ότι η απόδοση της πραγματικότητας «είναι το

σημαντικότερο χαρακτηριστικό γνώρισμα που αποδίδεται σε μια φωτογραφία».

Υπό αυτό το πρίσμα, επιλέχθηκαν ρεαλιστικές φωτογραφίες που απεικονίζουν το

περιβάλλον καθώς οι πλασματικές και τεχνητές φωτογραφίες δεν μπορούν να εί-

ναι πειστικές. Οι φωτογραφίες χρησιμοποιήθηκαν προκειμένου να διαπιστωθεί

αν και κατά πόσο οι μαθητές/-τριες είναι ικανοί να αναγνωρίζουν πραγματικά το-

πία και κατά πόσο τα τοποθετούν στην ορθή θέση στο σκαρίφημά τους. Στις φω-

τογραφίες που χρησιμοποιήθηκαν και που έχουν επιλεγεί με εκπαιδευτικά κριτή-

50 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 36-57

004:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 50

Page 53: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

ρια δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή ώστε το κύριο θέμα να παρουσιάζεται σε πρώτο

πλάνο και τα δευτερεύοντα στοιχεία να είναι τοποθετημένα στο υπόβαθρο. Έτσι,

καθεμιά από τις φωτογραφίες που επιλέχθηκαν απεικονίζει ένα μόνο χωριστό και

ανεξάρτητο στοιχείο του ποταμού (Σχήμα 9). Δόθηκε μεγάλη προσοχή στην ευ-

κρίνεια των εικόνων (να μην είναι θολές ή σβησμένες σε κάποια σημεία). Επιλέ-

χθηκαν εικόνες που δεν περιείχαν περιττές λεπτομέρειες, μιας και οι μαθητές/-

τριες αυτής της ηλικίας έχουν την τάση να παρατηρούν το ασήμαντο, αφήνοντας

έξω από το πεδίο παρατήρησης ουσιαστικά θέματα.

Ακολουθεί η ανάλυση περιεχομένου και η κωδικοποίηση απαντήσεων ανα-

λυτικά για καθεμιά φωτογραφία:

Αναγνώριση της εικόνας Ναι

Όχι

Δέλτα Θέση στο χώρο Εκβολές

Άλλο

Αναγνώριση της εικόνας Ναι

Όχι

Μαίανδροι Θέση στο χώρο Πεδιάδα

Άλλο

Αναγνώριση της εικόνας Ναι

Όχι

Φαράγγι Θέση στο χώρο Πηγές

Άλλο

Πίνακας 5: Ανάλυση περιεχομένου της αναγνώρισης των χαρακτηριστικών τοπίων του ποταμού

Οι απαντήσεις των μαθητών/-τριών «άλλο» και «δεν ξέρω», παρά το γε-

γονός ότι στο σχολιασμό εκλαμβάνονται ως λανθασμένες, εντούτοις διατηρήθη-

καν ως διαφορετικές καταγραφές καθώς παρέχουν χρήσιμα στοιχεία για τις ιδέες

των μαθητών. Στο φαράγγι, η πρόταση «ακολουθεί το ανάγλυφο» εντάσσεται στις

λάθος απαντήσεις στην επεξεργασία που θα ακολουθήσει αλλά αποτελεί κατα-

ΛΙΑ ΓΑΛΑΝΗ, ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΡΟΚΚΑ, ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ, ΠΑΥΛΟΣ ΜΙΧΑΣ 51

Σχήμα 9: Οι φωτογραφίες που κλήθηκαν να αναγνω-

ρίσουν οι μαθητές/-τριες και να τις ταυτοποιήσουν με

σημεία του ποταμού στο σκαρίφημά τους

004:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 51

Page 54: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

γραφή, καθώς θεωρούμε πολύ σημαντικό τον εντοπισμό μαθητών που δεν αντι-

λαμβάνονται τη δυναμική του φαινομένου.

Ομάδα ελέγχου Πειραματική ομάδα

Αναγνώριση Μαθητές % Αναγνώριση Μαθητές %

Pre-1 ναι 6 20% Pre-2 ναι 5 16,67%

όχι 24 80% όχι 25 83,33%

Post-1 ναι 14 46,67% Post-2 ναι 29 96,67%

όχι 16 53,33% όχι 1 3,33%

Πίνακας 6: Αναγνώριση του δέλτα των ποταμών

Ομάδα ελέγχου Πειραματική ομάδα

Θέση Μαθητές % Θέση Μαθητές %

Pre-1 εκβολές 20 66,67% Pre-2 εκβολές 20 66,67%

άλλο 10 33,33% άλλο 10 33,33%

Post-1 εκβολές 24 80% Post-2 εκβολές 30 100%

άλλο 6 20% άλλο 0

Πίνακας 7: Θέση του δέλτα στο χώρο

Η αναγνώριση του ονόματος του «δέλτα» στο τμήμα που εφαρμόστηκε το

ισχύον διδακτικό μοντέλο γίνεται για το 46,67% το οποίο αναγνωρίζει την εικόνα

του δέλτα, ενώ το 53,33% το ονομάζει «ποτάμι που φτάνει στη θάλασσα και έχει

ένα άνοιγμα» ή «ένα ποτάμι που ανοίγει και χύνεται στη θάλασσα».

52 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 36-57

Σχήμα 10: Αναγνώριση του δέλτα

των ποταμών

Σχήμα 11: Θέση του δέλτα στο

χώρο

004:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 52

Page 55: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

Στο καινοτόμο διδακτικό μοντέλο αφορά το σύνολο των μαθητών (100%)

για το πρόγραμμα της παρέμβασης. Μόνο το 3,33% δεν αναγνώρισε το δέλτα

(το ονομάζει εκβολές αλλά όχι δέλτα που είναι το ζητούμενο).

Περισσότερο θετική είναι για το ισχύον πρόγραμμα η τοποθέτηση του

δέλτα στο χώρο. Στο ισχύον πρόγραμμα, μετά τη διδασκαλία του φαινομένου το

80% αναγνωρίζει ότι το δέλτα βρίσκεται στις εκβολές και το 20% το τοποθετεί

στο βουνό ή δηλώνει ότι δεν ξέρει. Ενδεικτικές απαντήσεις:

Μαθητής/-τρια 16β: «Εδώ στη λίμνη…»

Μαθητής/-τρια 18β: «Υπάρχει λίγο πιο πάνω…. Στο δάσος…»

Μαθητής/-τρια 24β: «Δεν το έχω ζωγραφίσει…»

Στην παρέμβαση, όλοι οι μαθητές τοποθετούν το δέλτα στη σωστή θέση.

Πίνακας 8: Αναγνώριση των μαιάνδρων του ποταμού

ΛΙΑ ΓΑΛΑΝΗ, ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΡΟΚΚΑ, ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ, ΠΑΥΛΟΣ ΜΙΧΑΣ 53

Σχήμα 12: Αναγνώριση των

μαιάνδρων του ποταμού

Ομάδα ελέγχου Πειραματική ομάδα

Αναγνώριση Μαθητές % Αναγνώριση Μαθητές %

Pre-1 ναι 0 Pre-2 ναι 0

όχι 30 100% όχι 30 100%

Post-1 ναι 2 6,67% Post-2 ναι 24 80%

όχι 28 93,33% όχι 6 20%

Σχήμα 13: Η θέση των μαι-

άνδρων στο χώρο

004:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 53

Page 56: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

Ομάδα ελέγχου Πειραματική ομάδα

Θέση Μαθητές % Θέση Μαθητές %

Pre-1 πεδιάδα 23 76,67% Pre-2 πεδιάδα 22 73,33%

άλλο 7 23,33% άλλο 8 23,33 %

Post-1 πεδιάδα 28 80% Post-2 πεδιάδα 30 100%

άλλο 2 20% άλλο 0

Πίνακας 9: Η θέση των μαιάνδρων στο χώρο

Από τους μαθητές/-τριες που συμμετείχαν στο ισχύον μοντέλο, μετά τη δι-

δασκαλία του φαινομένου μόνο το 6,67% αναγνωρίζει τους μαιάνδρους. Ενδει-

κτικές απαντήσεις:

Μαθητής/-τρια 13β: «Ένα ποτάμι να προχωράει….»Μαθητής/-τρια 16β: «Ένα ποτάμι που πάει πέρα δώθε….»Το 80% τοποθετεί τους μαιάνδρους στην πεδιάδα και το 20% δηλώνει «δεν

το έχω», «δεν υπάρχουν».

Στο τμήμα του καινοτόμου διδακτικού μοντέλου, μετά τη διδασκαλία το

80% ονομάζει τους μαιάνδρους και το 20% δεν τους αναγνωρίζει. Ενδεικτικές

απαντήσεις:

Μαθητής/-τρια 29β: «Ποταμός….»Μαθητής/-τρια 30β: «Δεν ξέρω….»Από τους μαθητές/-τριες που συμμετείχαν στην παρέμβαση, το σύνολο των

μαθητών τοποθετεί τους μαιάνδρους στην πεδιάδα.

Ομάδα ελέγχου Πειραματική ομάδα

Αναγνώριση Μαθητές % Αναγνώριση Μαθητές %

Pre-1 ναι 5 16,67% Pre-2 ναι 5 16,67%

όχι 25 83,33% όχι 25 83,33%

Post-1 ναι 17 56,67% Post-2 ναι 26 86,67%

όχι 13 43,33% όχι 4 13,33%

Πίνακας 10: Αναγνώριση του φαραγγιού

54 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 36-57

Σχήμα 14: Αναγνώριση του

φαραγγιού

004:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 54

Page 57: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

Ομάδα ελέγχου Πειραματική ομάδα

Θέση Μαθητές % Θέση Μαθητές %

Pre-1 πηγές 26 86,67% Pre-2 πηγές 18 60%

άλλο 4 13,33% άλλο 18 60%

Post -1 πηγές 22 73,33% Post-2 πηγές 29 96,67%

άλλο 8 26,67% άλλο 1 3,33%

Πίνακας 11: Θέση του φαραγγιού στο χώρο

Η ταυτοποίηση του φαραγγιού είναι ικανοποιητική κυρίως σε επίπεδο ανα-

γνώρισης του φαινομένου μέσα από τις pre και post απαντήσεις (κάθετα) και για

τα δύο τμήματα. Στο τμήμα της διδασκαλίας του ισχύοντος προγράμματος, η ανα-

γνώριση της οντότητας παρουσιάζεται ενισχυμένη για 11 από τους μαθητές/-τριες,

με αποτέλεσμα το 56,67% να αναγνωρίζει το φαράγγι, ενώ σε επίπεδο παρέμβα-

σης παρουσιάζεται ενισχυμένη για 20 μαθητές/-τριες, αγγίζοντας το 83,33%. Η

θέση του φαραγγιού είναι ορθή για το 76,67% στο ισχύον διδακτικό μοντέλο και

για το 93,33% για το καινοτόμο διδακτικό μοντέλο. Επισημαίνεται ότι στη φω-

τογραφία που δίνεται στους μαθητές/-τριες ο σχηματισμός φαίνεται καθαρά ότι

αφορά το κομμάτι του ποταμού μετά τις πηγές.

Συμπεράσματα

Η παρούσα έρευνα επιβεβαιώνει ως προς τις απεικονίσεις συμπεράσματα ερευνών

των Goodnow και Levine (1973), Glen κ.ά. (1995) και Dove (1997), στις οποίες

έχει γίνει αναφορά στην αρχή του άρθρου. Οι μαθητές/-τριες, όταν απεικονίζουν

το ποτάμι, προσανατολίζουν κάθετα το χαρτί τους, η δε κατεύθυνση του ποταμού

για τους περισσότερους είναι ή «από πάνω προς τα κάτω», αποδίδοντας με αυτόν

τον τρόπο το ότι ο υδροκρίτης του ποταμού βρίσκεται συνήθως στα βουνά και οι

εκβολές σε χαμηλότερα επίπεδα (θάλασσα). Η φορά του ποταμού στις περισσό-

τερες από τις απεικονίσεις είναι από αριστερά προς τα δεξιά ακολουθώντας τη

φορά της δυτικής γραφής, ενώ μικρότερος αριθμός μαθητών/-τριών ζωγραφίζει το

ποτάμι στο κέντρο της σελίδας κατά τρόπο ώστε να είναι διακριτή η κλίση.

Επίσης, έρχεται να επιβεβαιώσει τις έρευνες των Mackintosh (2005) και

Dove (2000) που αναφέρονται στον καθοριστικό ρόλο που παίζει το βίωμα στην

απεικόνιση των γεωγραφικών οντοτήτων. Δεδομένου ότι η παρούσα έρευνα έγινε

σε αστική περιοχή, πολλοί από τους μαθητές/-τριες, αν και είχαν δει ποτάμι, δεν

ΛΙΑ ΓΑΛΑΝΗ, ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΡΟΚΚΑ, ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ, ΠΑΥΛΟΣ ΜΙΧΑΣ 55

Σχήμα 15: Θέση του φαραγ-

γιού στο χώρο

004:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 55

Page 58: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

το είχαν παρατηρήσει ή δεν είχαν ολοκληρωμένη εικόνα του ποταμού και, κατά

συνέπεια, απεικόνισαν αποσπασματικά κυρίως σημεία που είχαν επισκεφτεί.

Μέσα από την παραπάνω παρατήρηση γίνεται σαφές πόσο απαραίτητη είναι η

μελέτη πεδίου στο μάθημα της Γεωγραφίας, αλλά, επειδή αυτό δεν είναι πάντα

εφικτό, εξίσου αποτελεσματική στη διδασκαλία μπορεί να αποδειχθεί η χρήση

εποπτικού υλικού (προσεκτικά επιλεγμένες φωτογραφίες, βίντεο, κ.λπ.).

Η αναγνώριση εικόνων του χώρου (φωτογραφιών) και η ταυτοποίησή τους

με το χώρο που απεικονίζουν –όπως φαίνεται και από την έρευνα– είναι μια δύ-

σκολη διαδικασία για τους μαθητές/-τριες. Η διαδικασία αυτή γίνεται ακόμη πιο

δύσκολη όταν πρόκειται να ταυτοποιηθούν περιοχές ή τοπία που δεν αποτελούν

μέρος των εμπειριών τους. Το περιεχόμενο των Προγραμμάτων Σπουδών της Γε-

ωγραφίας αναφέρεται –όπως είναι φυσικό– και σε έννοιες που είναι έξω από το

άμεσο περιβάλλον του μαθητή. Tα παιδιά, όπως φάνηκε και στην έρευνα του

Dove (2000), έχουν την τάση να προσεγγίζουν τις γεωγραφικές έννοιες σύμφωνα

με εκείνο που ήδη ξέρουν, ενισχύοντας έτσι τις προηγούμενες αντιλήψεις τους. Οι

πραγματικές εικόνες του χώρου είναι πολύ ισχυρές. Οι μαθητές/-τριες που έχουν

σχηματίσει με εποπτικό τρόπο συγκεκριμένη εικόνα για κάποιο σημείο του πο-

ταμού, ακόμα και μετά τη διδασκαλία του φαινομένου δύσκολα αλλάζουν αντι-

λήψεις. Εντούτοις, μέσα από τη διδακτική παρέμβαση της παρούσας έρευνας φαί-

νεται ότι θα πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στον τρόπο που προσεγγίζονται

διδακτικά οι έννοιες αυτές και ότι ένα διδακτικό μοντέλο όπως αυτό που προτεί-

νεται στην έρευνα, που στηρίζει το αίτιο δημιουργίας του φαινομένου και πα-

ρουσιάζει το φαινόμενο όχι μόνο με χρήση σκαριφήματος αλλά και με προσε-

κτικά επιλεγμένες φωτογραφίες του χώρου, μπορεί να συμβάλει θετικά προς αυτή

την κατεύθυνση. Επιπλέον, ένα διδακτικό μοντέλο του ποταμού ενισχυμένο με

ρεαλιστικές εικόνες οδηγεί τους μαθητές στην πληρέστερη απεικόνιση και ερμη-

νεία (στο μέτρο της ηλικίας των μαθητών) όχι μόνο της δομής αλλά και των γε-

ωμετρικών στοιχείων του ποταμού (μαίανδροι, δέλτα, κ.λπ.).

Σημαντικό πλεονέκτημα της διδακτικής προσέγγισης που προτείνεται είναι

ότι δίνει μεγαλύτερη έμφαση στις εποικοδομητικές παρεμβάσεις, που σημαίνει

ότι η προσέγγιση στηρίζεται στην παραδοχή ότι η γνώση δεν μεταδίδεται παθη-

τικά παρά οικοδομείται από τα άτομα που τη δέχονται. Οι νέες ιδέες των μαθη-

τών χτίζονται πάνω και σε αναφορά με τις προϋπάρχουσες γνώσεις. Η αλλαγή

στο νοητικό χάρτη του ποταμού που έχουν οι μαθητές μετά τη διδακτική παρέμ-

βαση συνοδεύεται από αντίστοιχη αλλαγή στον τρόπο έκφρασης ή στην περι-

γραφή του ποταμού, όπου το επιστημονικό γεωγραφικό λεξιλόγιο των μαθητών

παρουσιάζεται σαφώς εμπλουτισμένο.

Συμπερασματικά, θα λέγαμε ότι η προσέγγιση των Γεωγραφικών εννοιών

και οι ανάγκες της εποχής απαιτούν η γεωγραφική γνώση στο σχολείο να ξεφύ-

γει από τα παραδοσιακά σχήματα. Αξιώνουν την εκπαίδευση ενεργών πολιτών

που δεν θα δέχονται αξιώματα, που θα προσεγγίζουν ερευνητικά τη γνώση και θα

«αμφιβάλλουν» με τη θετική έννοια του όρου για όσα υπάρχουν γύρω τους. Προς

αυτή την κατεύθυνση θετική μπορεί να είναι η αξιοποίηση των διδακτικών προ-

σεγγίσεων που αξιοποιούν τα νοητικά μοντέλα που δημιουργούν τα παιδιά και

που μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως διαμεσολαβητικοί μηχανισμοί για την ανα-

θεώρηση των υπαρχουσών διδακτικών θεωριών και την οικοδόμηση καινούριων.

56 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 36-57

004:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 56

Page 59: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Cambell, D.T. και Stanley, J.C. (1963), «Experimental and quasi-experimental designs for re-

search on teachings», στο Handbook of research on teaching, Σικάγο: Rand Mc Nally.

Castner, H.W. (2003), «Photographic mosaics and geographic generalizations: A perceptual ap-

proach to geographic education», Journal of Geography 102(3): 121-127.

Cohen, L. και Manion, L. (2000), Μεθοδολογία Εκπαιδευτικής Έρευνας, Αθήνα: Μεταίχμιο.

Dove, J., Everett, L. και Preece, P. (1999), «Exploring a hydrological concept through children’s

drawings», International Journal of Science Education 21(5): 485-497.

Dove, J.E. (1997), «Student preferences in the depiction of the Water Cycle and Selected Land-

forms», International Research in Geographical and Environmental Education 6:135-147.

Dove, J., Everett, L. και Preece, P. (2000), «The urban child’s conception of a river», Education 3-13 8(2): 52-56.

Driver, R., Squires, A., Rushworth, R. και Wood-Robinson, V. (1994), Making sense of secondaryscience: Research into children’s ideas, Λονδίνο: Routledge.

Glenn, S.M., Bradshaw, K. και Sharp, M. (1995), «Handedness and the development of direction and

sequencing in children’s drawings of people», Educational Psychology 15: 11-21.

Goodnow, J.J. και Levine, R. (1973), «The grammar of action: Sequence and syntax in children’s

copying», Cognitive Psychology 4: 82-98.

Harwood, D. και Jackson, P. (1995), «Why did they build this hill so steep?: Problems in assessing

primary children’s understanding of physical landscape features in the context of the UK Na-

tional Curriculum», International Research in Geographical and Environmental Education2(2): 64-79.

Haury, D.L. (2000), Watersheds: A confluence of important ideas, Κολόμπους, Οχάιο: ERIC Clear-

inghouse for Science Mathematics and Environmental Education.

Hayes, D., Symington, D. και Martin, M. (1994), «Drawing during science activity in the primary

school», International Journal of Science Education 16: 265-277.

Kerlinger, F.N., (1970), Foundations of Behavioral Research, Νέα Υόρκη: Holt, Rinehart & Winston.

Lunnon, A.J. (1969), «A further case for the visual», Geographical Education 3: 331-339.

Mackintosh, M. (2005), «Children’s understanding of rivers», International Research in Geo-graphical and Environmental Education 14(4): 318-322.

May, T. (1996), «Children’s ideas about rivers», Primary Geographer 29: 12-13.

Mermian, B.S. κ.ά. (2002), Qualitative Research in Practice, Σαν Φρανσίσκο: Jossey-Bass Pub-

lishers.

Papageorgiou, G. και Johnson, Ph. (2005), «Do particle ideas help or hinder pupil’s understanding

of phenomena?», International Journal of Science Education 27(11): 1299-1317.

Piaget, J. (1929), The Child’s Conception of the World, Λονδίνο: Routledge and Kegan Paul.

Platten, L.B. (1995α), «Talking geography. An investigation into young children’s understanding of

geographical terms. Part 1», International Journal of Early Years Education 3(1): 74-92.

Platten, L.B. (1995β), «Talking geography. An investigation into young children’s understanding of

geographical terms. Part 2», International Journal of Early Years Education 3(3): 69-84.

Rennie, L.J. και Jarvis, T. (1995), «Children’s choice of drawings to communicate their ideas about

technology», Research in Science Education 25: 239-252.

Shepardson, D.P., Harbor, J. και Wee, B. (2005), «Water towers, pump houses, and mountain streams:

Students’ ideas about watersheds», Journal of Geoscience Education 53(4): 381-386.

Shepardson, D.P., Wee, B., Priddy, M., Schellenberger, L. και Harbor, J. (2007), «What Is a Water-

shed? Implications of Student Conceptions for Environmental Science Education and the Na-

tional Science Education Standards», Science Education 91(4): 554-578.

Κουτσόπουλος, Κ., Σωτηράκου, Μ. και Ταστσόγλου, Μ. (2007), Γεωγραφία Ε΄ Δημοτικού, Μα-θαίνω για την Ελλάδα, Αθήνα: ΟΕΔΒ.

Πρόγραμμα Σπουδών Γεωγραφίας Ε΄ Δημοτικού, ΦΕΚ 1366, τ. Β’, 18.10.2001: 1373-1376.

ΛΙΑ ΓΑΛΑΝΗ, ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΡΟΚΚΑ, ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ, ΠΑΥΛΟΣ ΜΙΧΑΣ 57

004:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 57

Page 60: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

58 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 58-80

Η ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑ ΤΟΥ ΘΕΡΜΑΛΙΣΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Μαριλένα Παπαγεωργίου

ΠΕΡIΛΗΨΗΟ θερμαλισμός στη νεότερη εποχή αποτέλεσε την πρώτη μορφή τουρισμού που αναπτύχθηκε στη χώρα, με τα θερμαλιστικά θέρετρα να απο-

λαμβάνουν την πρωτοκαθεδρία έναντι πολλών άλλων τουριστικών προορισμών για μεγάλο διάστημα του 20ού αιώνα. Ωστόσο, η εικόνα αυτή

δεν διατηρήθηκε για πολύ. Οι ιαματικές πηγές και οι λουτροπόλεις τις τελευταίες δεκαετίες έχουν σημειώσει σημαντικές απώλειες από άποψη

τουριστικής κίνησης, χαρακτηρίζονται από εγκατάλειψη και παρακμή και έχουν χάσει σε μεγάλο βαθμό την ανταγωνιστικότητά τους ως του-

ριστικοί προορισμοί.

Στο πλαίσιο αυτό, απώτερος στόχος του άρθρου είναι να διατυπώσει κάποιες γενικές κατευθύνσεις χωροταξικής οργάνωσης και σχε-

διασμού του θερμαλιστικού τουρισμού σε εθνικό επίπεδο που θα συμβάλουν στην άρση της προβληματικής εικόνας που η εν λόγω μορφή του-

ρισμού παρουσιάζει στην Ελλάδα σήμερα. Για το σκοπό αυτό, το άρθρο καταφεύγει σε μια πρωτότυπη καταγραφή των γεωγραφικών όψεων

(γεωγραφική ανάλυση) του θερμαλιστικού τουρισμού της Ελλάδας, την οποία χρησιμοποιεί ως βασικό «εργαλείο» για την εξαγωγή των κα-

τάλληλων χωρικών/γεωγραφικών συμπερασμάτων, τα οποία και αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για την καταλληλότητα των χωροταξικών

κατευθύνσεων που προτείνονται.

The geography and spatial planning of mineral water spa tourism in Greece

Marilena Papageorgiou

ABSTRACTIn modern times, spa tourism constituted the first form of tourism that Greece began to rekindle, while spa destinations constituted the prevailing

tourist resorts found in the country for a long period of time in the recent past (20th century). Unlikely, this prosperity didn’t last long. During

the last decades, hot springs areas and spa towns experience a period of continuous recession, decline and abandonment; hence, they are loos-

ing their competitiveness as tourist destinations.

Within this framework, the aim of this paper is to formulate the necessary guiding principles (planning guidelines) for the spatial or-

ganization of spa tourism at a national level, opting to contribute to the upgrading of spa destinations in Greece. To this purpose, the present ar-

ticle proceeded to a novel attempt to sketch the essential geographical and spatial aspects (geographical analysis) for the area of Greece, the con-

clusions of which served as the essential “tool” for the formulation of the appropriate planning guidelines for the country.

1. Εισαγωγή: περί θερμαλιστικού τουρισμού

Ο θερμαλισμός αποτελεί μια δραστηριότητα η οποία ξεκίνησε να αναπτύσσεται δεκάδες αιώνες πριν, όταν ο άν-

θρωπος άρχισε να χρησιμοποιεί τον φυσικό πόρο των ιαματικών πηγών για θεραπευτικούς σκοπούς και για τη βελ-

τίωση της υγείας του γενικότερα (Gerbod 2004). Έχοντας διανύσει μια ιδιαίτερα μεγάλη διαδρομή χρονικά, η δρα-

στηριότητα του θερμαλισμού κατάφερε να διατηρηθεί σχεδόν αναλλοίωτη, αποτελώντας πλέον μια ειδική μορφή

τουρισμού (θερμαλιστικός τουρισμός), μέρος της ευρύτερης μορφής τουρισμού που προσδιορίζεται σήμερα με τον

όρο «τουρισμός υγείας» (Παπαγεωργίου 2009). Μάλιστα, αποτελώντας μια μορφή τουρισμού που καθ’όλη τη διάρ-

Μαριλένα Παπαγεωργίου, Δρ. πολεοδομίας-χωροταξίας, [email protected]

005:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 58

Page 61: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

κεια του 19ου και το μεγαλύτερο μέρος του 20ού αιώνα περιστρεφόταν γύρω από

τη θεραπεία, σήμερα ο θερμαλιστικός τουρισμός περιστρέφεται περισσότερο

γύρω από την υγεία, την αναζωογόνηση και την ευεξία, ως αποτέλεσμα των σύγ-

χρονων τάσεων και εξελίξεων στην Ευρώπη και διεθνώς (FEDERTERME 2004).

Όσον αφορά την Ελλάδα (τη γενέτειρα του θερμαλισμού: 5ος π.Χ. αιώ-

νας), η αξιοποίηση του φυσικού πόρου των ιαματικών πηγών θα ξεκινήσει σχε-

δόν από την πρώτη στιγμή σύστασης του νέου Ελληνικού Κράτους (αρχές 19ου

αιώνα) δεδομένης και της ωφέλειας που η ευρωπαϊκή εμπειρία είχε αποδείξει ότι

μπορεί να αποφέρει στην οικονομία ενός κράτους (Λέκκας 1935).

Περνώντας μια δύσκολη περίοδο στην αρχή, ο θερμαλιστικός τουρισμός της

Ελλάδας θα βρεθεί τελικά σε διαρκή ανοδική πορεία από τις αρχές του 20ού αιώνα

και μετά, λόγω των συστηματικών προσπαθειών της Πολιτείας, ειδικά μετά τη δε-

καετία του 1910 (Δαμβέργης 1919). Έκτοτε, σταδιακά τόσο οι θερμαλιστικοί τό-

ποι όσο και η ίδια η τουριστική κίνηση θα αυξηθούν σημαντικά, με αποκορύφωμα

τις δεκαετίες του 1950, του 1960 και του 1970 (ΕΟΤ 1954, ΕΟΤ 1966, Σπαθή

2000), δεδομένης και της τάσης/μόδας που επικρατούσε εκείνη την εποχή και είχε

αναδείξει τα ελληνικά θερμαλιστικά θέρετρα στον κατεξοχήν τόπο έλξης προσω-

πικοτήτων του πολιτικού, επιχειρηματικού και καλλιτεχνικού χώρου τόσο της Ελ-

λάδας όσο και του εξωτερικού (Ζαχαρόπουλος και Μπαρμπίκας 2001).

Ωστόσο, η περίοδος αυτή θα διαρκέσει μόλις έως τα μέσα της δεκαετίας του

1980. Έκτοτε, σύμφωνα και πάλι με τα διαθέσιμα στοιχεία (Σπαθή 2000), θα ξε-

κινήσει μια αρνητική πορεία, που έως και το 1997 (που τηρήθηκαν τα τελευταία

στατιστικά σε επίπεδο χώρας) θα οδηγήσει σε απώλειες της τάξης του 25%. Με

βάση δε τα αποσπασματικά στοιχεία που τηρεί πλέον το αρμόδιο Τμήμα του ΕΟΤ

για περιορισμένες περιπτώσεις εγκαταστάσεων (εκμετάλλευσης ΕΟΤ και μόνον),

εκτιμάται ότι η καθοδική αυτή πορεία συνεχίζεται έως και σήμερα.1

Ως βασικές αίτιες για αυτή την εξέλιξη και γενικά την πτωτική πορεία της

εν λόγω μορφής τουρισμού στη χώρα δεν μπορεί παρά να αναφερθούν: η αλλαγή

του τουριστικού προτύπου τις τελευταίες δεκαετίες (ήλιος-θάλασσα) (Lickorish

και Jenkins 1997) που εκτόπισε τις λουτροπόλεις από την πρωτοκαθεδρία που

απολάμβαναν ως τουριστικά θέρετρα, η πρόοδος της ιατρικής επιστήμης και η

διστακτική/επιφυλακτική πλέον σύσταση από τους γιατρούς στους ασθενείς της

συγκεκριμένης (εναλλακτικής) μεθόδου θεραπείας2 και, τέλος, η έλλειψη σχε-

διασμού και προγραμματισμού από το κεντρικό επίπεδο διοίκησης για παρατε-

ταμένο χρονικό διάστημα έως και σήμερα3 που δεν επέτρεψε ούτε την αναβάθμιση

των εγκαταστάσεων θερμαλισμού ούτε και τον εκσυγχρονισμό των προσφερόμε-

νων υπηρεσιών σύμφωνα με τα νέα πρότυπα διεθνώς (υγεία-ευεξία).

Ως αποτέλεσμα των παραπάνω συγκυριών, σήμερα η εικόνα στους θερμαλι-

στικούς προορισμούς έχει υποστεί σημαντικές αλλοιώσεις σε σχέση με το παρελθόν

(Γοσποδίνη 2005). Οι λουτροπόλεις, από τόποι που άλλοτε προσέλκυαν άτομα όλων

των κοινωνικών, οικονομικών και ηλικιακών τάξεων, σήμερα έχουν μετατραπεί σε

«γεροντουπόλεις», ενώ ο θερμαλιστικός τουρισμός φαίνεται να «συντηρείται» σχε-

δόν αποκλειστικά από την κοινωνική πολιτική του κράτους (και τα ασφαλιστικά τα-

μεία) και να προσελκύει άτομα χαμηλών εισοδημάτων από μικρά αστικά ή και αγρο-

τικά κέντρα της χώρας (Σπαθή 2000, Παπαγεωργίου 2009). Παράλληλα, σύμφωνα

με πρόσφατη εμπειρική έρευνα που πραγματοποιήθηκε στους σπουδαιότερους θερ-

μαλιστικούς προορισμούς της Ελλάδας, τα στοιχεία που συνθέτουν τη σημερινή ει-

ΜΑΡΙΛΕΝΑ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ 59

1. Μέχρι και τη δεκαετία

του 1960, ο ΕΟΤ τηρούσε αναλυ-

τικά στατιστικά στοιχεία για το

σύνολο των ελληνικών λουτροπό-

λεων. Έκτοτε, μέχρι και τα μέσα

περίπου της δεκαετίας του 1990, η

ΕΣΥΕ (σε συνεργασία με τον

ΕΟΤ) συνέχισε να τηρεί στατι-

στικά στοιχεία, σε ειδικό μάλιστα

κεφάλαιο των Επετηρίδων της με

τίτλο «Ιαματικαί Πηγαί – Λουτρο-

πόλεις». Όμως, όταν μετά τη δε-

καετία του 1990 η θερμαλιστική

κίνηση βρισκόταν ήδη σε πολύ χα-

μηλά επίπεδα, η ΕΣΥΕ σταμάτησε

να δημοσιεύει στοιχεία. Ωστόσο,

ο ΕΟΤ και η ΕΤΑ -οι καθ’ ύλην

αρμόδιες υπηρεσίες- δεν επέδει-

ξαν το απαιτούμενο ενδιαφέρον,

με αποτέλεσμα από το 1997 και

μετά τα στοιχεία να είναι αποσπα-

σματικά και ελλιπή.

2. Σύμφωνα με έρευνα

που πραγματοποιήθηκε το 2007-

2008 στις τρεις σπουδαιότερες

λουτροπόλεις της Ελλάδας (για

περισσότερες πληροφορίες σχε-

τικά με την έρευνα βλ. κεφ. 6 και

υποσημ. 10), σε δείγμα 700 θερ-

μαλιστών μόλις το 34% περίπου

ακολουθούσε συμβουλή γιατρού

πριν επισκεφτεί μια λουτρόπολη.

Συνήθως, ο λόγος για τον οποίο οι

θερμαλιστές επέλεγαν τη συγκε-

κριμένη δραστηριότητα ήταν επει -

δή τους το συνιστούσαν τρίτοι,

ενώ ένα σημαντικό ποσοστό της

τάξης του 20% περίπου έκανε θε -

ρ μαλισμό χωρίς να γνωρίζει ή να

έχει συμβουλευτεί κάποιον για τις

θεραπευτικές ιδιότητες των ιαμα-

τικών πηγών που επισκεπτόταν.

3. Μετά τη δεκαετία του

1960 -όταν εφαρμόστηκε για τε-

λευταία φορά από το κράτος γενι-

κευμένο πρόγραμμα εκσυγχρονι-

σμού των τόπων θερμαλισμού

(ΕΟΤ 1966)- οι μοναδικές παρεμ-

βάσεις/πρωτοβουλίες ήταν: α)

ανάθεση μελέτης από το ΥΠΕ-

ΧΩΔΕ με τίτλο: «Στρατηγικό

πλαίσιο χωρικών κατευθύνσεων

για την ανάπτυξη του ιαματικού

τουρισμού στην Ελλάδα», η οποία

όμως μετά την ολοκλήρωσή της

(το 2000) «έμεινε στα συρτάρια»

του Υπουργείου, β) ψήφιση του Ν.

3498/2006, που όμως σε καμία πε-

ρίπτωση δεν υπεισήλθε σε θέματα

005:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 59

Page 62: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

κόνα των εν λόγω περιοχών -πλην ελαχίστων εξαιρέσεων- συνοψίζονται στα ακό-

λουθα: υποβαθμισμένες εγκαταστάσεις, αναχρονιστικές υπηρεσίες, εγκαταλελειμ-

μένα κτίρια, έλλειψη υποδομών και υπηρεσιών ελεύθερου χρόνου, αλλοίωση ταυ-

τότητας τόπου, απαξίωση, μαρασμός, παρακμή (Παπαγεωργίου 2009).

Στο πλαίσιο αυτό, το παρόν άρθρο εστιάζει στη διερεύνηση των βασικών γε-

ωγραφικών όψεων του θερμαλιστικού τουρισμού, επιδιώκοντας να εξάγει τα κα-

τάλληλα χωρικά και γεωγραφικά συμπεράσματα. Απώτερος σκοπός του άρθρου εί-

ναι, αξιοποιώντας τα συμπεράσματα αυτά, να καταλήξει στη διατύπωση γενικών

κατευθύνσεων χωρικής αναδιοργάνωσης και σχεδιασμού σε εθνικό επίπεδο, με

στόχο την αντιστροφή της αρνητικής εικόνας και τη βιώσιμη ανάπτυξη των τόπων

που αναπτύσσεται η εν λόγω μορφή τουρισμού, ώστε οι λουτροπόλεις να απο-

κτήσουν και πάλι τη θέση που τους αξίζει στο τουριστικό σκηνικό της χώρας.

2. Μεθοδολογική προσέγγιση της έρευνας

Αποτελώντας την πρώτη ουσιαστική μορφή τουρισμού που αναπτύχθηκε στην

Ελλάδα σχεδόν από τα μέσα του 19ου αιώνα, η δραστηριότητα του θερμαλισμού

και οι ιαματικές πηγές προκάλεσαν σε σημαντικό βαθμό το ενδιαφέρον των ερευ-

νητών, ειδικά κατά το πρώτο ήμισυ του 20ού αιώνα.

Συγκεκριμένα, όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στην ειδική έκδοση του

ΕΟΤ του έτους 1966 (Λουτροπόλεις και Ιαματικές Πηγές), κατόπιν διερεύνησης

που είχε πραγματοποιηθεί από τον υδρολόγο Ν. Λεούση, οι σχετικές με τις ιαμα-

τικές πηγές εργασίες που είχαν δημοσιευτεί στην Ελλάδα από το έτος 1837 έως

και τότε (1966) ανέρχονταν σε περίπου πεντακόσιες (500), ενώ οι συγγραφείς που

ασχολούνταν συστηματικά με το συγκεκριμένο θέμα εκείνη την εποχή αριθμού-

σαν τους εκατόν πενήντα (150) περίπου. Όμως, παρά το συστηματικό ενδιαφέρον

από την πλευρά των επιστημόνων, η πλειονότητα των συγγραμμάτων που προέ-

κυψαν τότε εξειδίκευε κυρίως σε χημικά, υδρολογικά και ιατρικά ζητήματα και όχι

τόσο στη μορφή και τα χαρακτηριστικά της μορφής τουρισμού που αναπτυσσό-

ταν με βάση τον φυσικό πόρο των ιαματικών πηγών. Έκτοτε, αν και η συχνότητα

των ελληνικών δημοσιευμάτων έχει περιοριστεί σημαντικά, ο θερμαλιστικός του-

ρισμός εξακολουθεί να αποτελεί αντικείμενο ερευνών και επιστημονικών συγ-

γραμμάτων, αυτή τη φορά όμως μέσα από μια πιο οικονομική, επιχειρηματική,

ιστορική και αρχιτεκτονική ματιά.

Αντίστοιχα, όσον αφορά τη διεθνή βιβλιογραφία, η πλειονότητα των συγ-

γραμμάτων που έχουν εντοπιστεί και αναφέρονται στο θερμαλιστικό τουρισμό είτε

τον προσεγγίζουν από εννοιολογική και οικονομική σκοπιά είτε πρόκειται για οδη-

γούς τουριστικής κυρίως χρησιμότητας. Εξαίρεση ίσως αποτελεί ένα γαλλόγλωσσο

σύγγραμμα (Jamot 1988) το οποίο εξετάζει τη γεωγραφική όψη του θερμαλιστικού

τουρισμού της Γαλλίας και μόνον, αλλά και ένα γερμανόγλωσσο σύγγραμμα

(Glaus, 1975) το οποίο, αν και επιχειρεί να καταλήξει σε κατευθύνσεις σχεδια-

σμού για τις περιοχές των ιαματικών πηγών, εστιάζει στην τοπική/πολεοδομική

κλίμακα και όχι στην εθνική κλίμακα, όπως επιχειρεί το παρόν άρθρο.

Επομένως, όπως γίνεται αντιληπτό από τα παραπάνω, ενώ τόσο ο φυσικός

πόρος των ιαματικών πηγών όσο και η ειδική μορφή του θερμαλιστικού τουρισμού

έχει μελετηθεί αρκετά διαχρονικά, η γεωγραφική και η χωροταξική διάσταση παρα-

60 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 58-80

οργάνωσης και ανασυγκρότησης

των τόπων θερμαλιστικού τουρι-

σμού και, τέλος, γ) ψήφιση (το

2009) του Ειδικού Πλαισίου Χω-

ροταξικού Σχεδιασμού και Αειφό-

ρου Ανάπτυξης (ΕΠΧΣΑΑ) για

τον Τουρισμό, το οποίο όμως, ως

στρατηγικό χωροταξικό σχέδιο,

περιορίστηκε σε μια απλή ανα-

φορά ότι η ανάπτυξη του θερμαλι-

στικού τουρισμού θα πρέπει να

προωθηθεί σε έντεκα (11) περιο-

χές της Ελλάδας: Αιδηψός-Κα-

μένα Βούρλα-Θερμοπύλες-Υπά -

τη-Σμόκοβο, Κυλλήνη-Καϊάφας,

Κύθνος, Μέθανα, Λουτράκι, Νι-

γρίτα, Κως-Ρόδος-Νίσυρος, Σά-

μος-Ικαρία, Χίος-Μυτιλήνη, Λου-

τράκι Πέλλας, Σιδηρόκαστρο.

005:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 60

Page 63: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

μένει μια οπτική γωνία που δεν έχει διερευνηθεί επαρκώς (έως και καθόλου) ‒ειδικά

για τη γεωγραφική περιοχή της Ελλάδας.4 Στο πλαίσιο αυτό, η πρωτοτυπία του πα-

ρόντος άρθρου έγκειται ακριβώς στην οπτική με την οποία επιχειρεί να εξετάσει την

εν λόγω μορφή τουρισμού ειδικά για τη χώρας μας. Συγκεκριμένα, το άρθρο εξετά-

ζει τη γεωγραφική κατανομή του φυσικού πόρου των θερμομεταλλικών πηγών και

συνεχίζει παρουσιάζοντας τους τόπους (ιαματικές πηγές) που τελικά επιλέχθηκαν

για την ανάπτυξη του θερμαλιστικού τουρισμού διαχρονικά. Ακολούθως παρουσιά-

ζει τη γεωγραφία της θερμαλιστικής κίνησης (σε επίπεδο δεκαετίας) για μεγάλο διά-

στημα του παρελθόντος έως και σήμερα, ενώ επιλεκτικά (για τις τρεις σπουδαιότε-

ρες λουτροπόλεις της χώρας) αναφέρεται και στη γεωγραφική εμβέλεια (βάσει προ-

έλευσης θερμαλιστών) που οι θερμαλιστικοί προορισμοί της χώρας παρουσιάζουν.

Υπενθυμίζεται ότι απώτερος σκοπός του άρθρου είναι η γεωγραφική ανάλυση να

αξιοποιηθεί για την εξαγωγή χρήσιμων συμπερασμάτων που θα επιτρέψουν τη δια-

τύπωση γενικών κατευθύνσεων χωροταξικού σχεδιασμού σε εθνική κλίμακα.

3. Καταγραφή και χωρική κατανομή των μεταλλικών πηγών

Αν και οι θερμομεταλλικές πηγές της χώρας άρχισαν να θεωρούνται σημαντικό

δημόσιο αγαθό ήδη από τις αρχές του 19ου αιώνα, ο ακριβής τους αριθμός απο-

τελούσε έναν «άλυτο γρίφο» μέχρι και σχετικά πρόσφατα. Προφανώς, οι λόγοι για

την καθυστέρηση αυτή ήταν από τη μια πλευρά η διαρκής μεταβολή της εδαφι-

κής επικράτειας της Ελλάδας μέχρι και τις αρχές του 20ού αιώνα περίπου, ενώ από

την άλλη πλευρά η έως και πρόσφατα δυσκολία ακριβούς καταμέτρησης και κα-

ταγραφής των θερμομεταλλικών πηγών λόγω τεχνικών αδυναμιών.

Παρ’ όλα αυτά, αξίζει να αναφερθεί ότι η πρώτη συστηματική καταγραφή

ξεκίνησε μόλις στις αρχές του 20ού αιώνα. Συγκεκριμένα, μέχρι το 1918 οι κα-

ταγεγραμμένες θερμομεταλλικές πηγές ήταν μόλις 98, ενώ λίγα χρόνια αργότερα,

το 1931, μετά από συστηματική έρευνα της Υπηρεσίας Ξένων και Εκθέσεων, ο

αριθμός αυτός αυξήθηκε κατά 54 πηγές (39 δημόσιες και 15 ιδιωτικές). Όμως και

πάλι σύντομα διαπιστώθηκε ότι οι πηγές που δεν είχαν καταγραφεί παρέμεναν

πολλές. Αφορμή για τη διαπίστωση αυτή στάθηκε το γεγονός ότι σε διάφορες πε-

ριοχές της Ελλάδος περίοικοι έκαναν λουτρά σε σημεία που έως τότε δεν ήταν

γνωστά για την ύπαρξη ιαματικών πηγών. Έτσι, στα τέλη της δεκαετίας του 1930

επιχειρείται εκ νέου η καταγραφή του φυσικού πόρου στο σύνολο της χώρας. Με

τη συνεργασία των Δημάρχων και των Προέδρων αυτή τη φορά, που με προθυ-

μία υποδείκνυαν κάθε σημείο ανάβλυσης πηγής εντός των ορίων της εδαφικής

αρμοδιότητάς τους, η νέα έρευνα κατέγραψε 752 θερμομεταλλικές πηγές. Σύμ-

φωνα με τη συγκεκριμένη έρευνα, η γεωγραφική κατανομή του πόρου, βάσει της

τότε διοικητικής διαίρεσης, είχε ως ακολούθως (Λέκκας 1938):

Στερεά Ελλάδα 156 θερμομεταλλικές πηγές

Θεσσαλία 57 » »

Ήπειρος 56 » »

Μακεδονία 115 » »

Θράκη 25 » »

Πελοπόννησος 114 » »

Νησιά5 229 » »

Σύνολο 752 θερμομεταλλικές πηγές

ΜΑΡΙΛΕΝΑ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ 61

4. Εξαίρεση ίσως αποτελεί

η μελέτη που είχε υλοποιηθεί για

λογαριασμό του ΥΠΕΧΩΔΕ το

έτος 2000 από το ΚΕΠΑΜΕ με

τίτλο «Στρατηγικό πλαίσιο χωρι-

κών κατευθύνσεων για την ανά-

πτυξη του ιαματικού τουρισμού

στην Ελλάδα», η οποία, αν και

αφορά σε κατευθύνσεις χωροταξι-

κού σχεδιασμού για το θερμαλι-

στικό τουρισμό της χώρας, ως με-

λέτη δεν μπορεί να συγκαταλεχθεί

στα επιστημονικά συγγράμ-

ματα/βιβλιογραφία, ενώ επίσης οι

αναφορές στις γεωγραφικές όψεις

της εν λόγω μορφής τουρισμού

στην Ελλάδα -παραδόξως- ήταν

ελάχιστες.

5. Ειδικότερα από τις 229

ιαματικές πηγές που εντόπισε η

έρευνα στο νησιωτικό χώρο, οι 23

ήταν στην Εύβοια, οι 34 στα νη-

σιά του Ιονίου, οι 30 στις Κυκλά-

δες, οι 42 στα νησιά του Αιγαίου

και οι υπόλοιπες 100 στην Κρήτη.

005:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 61

Page 64: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

62 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 58-80

Όμως, παρά την αναλυτική έρευνα της δεκαετίας του 1930, η καταγραφή

του συνόλου των θερμομεταλλικών πηγών ‒για ευνόητους λόγους‒ επαναλή-

φθηκε μόλις τη δεκαετία του 1980 από το τότε Υπουργείο Ενέργειας και Φυσικών

Πόρων και το Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών (ΙΓΜΕ). Αν

και οι εποχές και τα μέσα είχαν εξελιχτεί σημαντικά μετά από σχεδόν μισό αι-

ώνα, η νέα καταγραφή δεν διαφοροποιήθηκε πολύ από την προηγούμενη στη μέ-

θοδο που ακολούθησε. Χρησιμοποιώντας ως «οδηγό» την απογραφή της δεκαε-

τίας του 1930, αλλά και τους τοπικούς άρχοντες ‒και πάλι‒ για την υπόδειξη πη-

γών που ενδεχομένως η προηγούμενη έρευνα είχε παραλείψει, η νέα καταγραφή

υλοποιήθηκε σε τρεις φάσεις. Αρχικά, το 1983 έγινε η καταγραφή των θερμομε-

ταλλικών πηγών στα νησιά του Αιγαίου. Ακολούθως, το 1985 πραγματοποιήθηκε

η έρευνα στην Πελοπόννησο και, τέλος, το 1988 ολοκληρώθηκε η καταγραφή

στην ηπειρωτική Ελλάδα και τα Ιόνια Νησιά.

Σύμφωνα με το τρίτομο έργο του ΙΓΜΕ (Γκιώνη-Σταυροπούλου 1983, Ορ-

φανός 1985, Σφέτσος 1988), που περιλαμβάνει τα δελτία απογραφής των θερμο-

μεταλλικών πηγών της Ελληνικής Επικράτειας, ο αριθμός των θερμομεταλλικών

πηγών της χώρας κατά τη δεκαετία του 1980 ανερχόταν σε 470. Υπολειπόταν, δη-

λαδή, κατά 282 πηγές από την προηγούμενη καταγραφή της δεκαετίας του 1930.

Ειδικότερα, η μείωση που παρατηρήθηκε αιτιολογήθηκε από τους ερευνητές του

ΙΓΜΕ ως εξής: α) οι πρόσφατες και πιο σύγχρονες χημικές αναλύσεις των νερών

πολλών από τις καταγεγραμμένες από την προηγούμενη έρευνα ως θερμομεταλ-

λικές πηγές έδειξαν ότι η μεταλλικότητα τους δεν ήταν τόσο σημαντική ώστε να

καταγραφούν ως τέτοιες, β) πολλές από τις πηγές που είχαν απογραφεί τη δεκαε-

τία του 1930 είχαν στερέψει στην πορεία και γ) πολλά συμπλέγματα πηγών με την

ίδια χημική σύσταση νερών καταγράφηκαν από τη νέα έρευνα ως μια πηγή.

Πίνακας 1: Κατανομή θερμομεταλλικών πηγών Ελλάδας ανά Περιφέρεια (απογραφή 1980)

Περιφέρειες Αριθμός θερμομεταλλικών πηγών Σύνολο Ελλάδας

Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης 22 4,7%

Κεντρικής Μακεδονίας 56 12%

Δυτικής Μακεδονίας 25 5,3%

Ηπείρου 27 5,8%

Θεσσαλίας 49 10,3%

Ιονίων Νήσων 17 3,6%

Δυτικής Ελλάδας 64 13,9%

Στερεάς Ελλάδας 91 19,4%

Αττικής 18 3,8%

Πελοποννήσου 38 8%

Βορείου Αιγαίου 25 5,2%

Νοτίου Αιγαίου 33 6,9%

Κρήτης 5 1,1%

ΣΥΝΟΛΟ ΕΛΛΑΔΑΣ 470 100%

Πηγή: ιδία επεξεργασία δελτίων απογραφής ΙΓΜΕ (1983, 1985, 1988)

005:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 62

Page 65: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

Από γεωγραφική άποψη, σύμφωνα με το σχετικό χάρτη του ΙΓΜΕ (ΙΓΜΕ

1995), που απεικονίζει τις θερμομεταλλικές πηγές που κατέγραψε η έρευνα της

δεκαετίας του 1980, αυτό που διαπιστώνει κανείς είναι ότι ο εν λόγω φυσικός πό-

ρος κατανέμεται σχεδόν σε όλο το μήκος και πλάτος της εδαφικής Επικράτειας

της Ελλάδας.6 Ειδικότερα, παρατηρώντας ακόμη πιο προσεκτικά, διαπιστώνεται

ότι η πλειονότητα των θερμομεταλλικών πηγών εντοπίζεται κοντά στις ακτές, ένα

μικρότερο μέρος στις πεδινές εκτάσεις και ένα ακόμη πιο μικρό μέρος στις ορει-

νές περιοχές.7 Επίσης, σύμφωνα με τον ίδιο χάρτη του ΙΓΜΕ, οι μεγαλύτερες συ-

γκεντρώσεις (clusters) του φυσικού πόρου εντοπίζονται σε τέσσερις (4) κυρίως πε-

ριοχές (πλην των νησιών) και συγκεκριμένα: στη βόρεια-κεντρική Ελλάδα (Περι-

φέρεια Κεντρικής Μακεδονίας), τη βορειοδυτική Ελλάδα (σύνορα με την Αλβα-

νία), την κεντρική ηπειρωτική Ελλάδα (Αιτωλοακαρνανία και Περιφέρεια Στερεάς

Ελλάδας) και τη δυτική Πελοπόννησο (Νομοί Αχαΐας, Ηλείας και Μεσσηνίας).

Ειδικότερα, όσον αφορά τη γεωγραφική κατανομή του πόρου των θερμο-

μεταλλικών πηγών βάσει της υφιστάμενης διοικητικής διαίρεσης, παρατηρούμε

ότι οι Περιφέρειες με τις μεγαλύτερες συγκεντρώσεις είναι οι: Στερεάς Ελλάδας

(19,3%), Δυτικής Ελλάδας (13,9%), Κεντρικής Μακεδονίας (12%) και Θεσσαλίας

(10,3%), ενώ η Αττική μόνη της διαθέτει το 3,8% του συνολικού πόρου της χώρας

(Πίνακας 1). Παρ’ όλα αυτά, αξίζει να σημειώσουμε ότι, ακόμη και στις Περιφέ-

ρειες με τις εντονότερες συγκεντρώσεις, οι θερμομεταλλικές πηγές δεν ισοκατα-

νέμονται. Έτσι, όσον αφορά την κατανομή του πόρου σε επίπεδο Νομών, οι Νο-

μοί με τις μεγαλύτερες συγκεντρώσεις είναι οι: Φθιώτιδας (9,8%: 46 πηγές), Αι-

τωλοακαρνανίας (7,9%: 37 πηγές), Καρδίτσας (5,1%), Εύβοιας (4,9%), Ηλείας

(4,5%), Κυκλάδων (4,5%), Κιλκίς (3,6%) και Μεσσηνίας (3%) (Χάρτης 1).

ΜΑΡΙΛΕΝΑ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ 63

Χάρτης 1: Κατανομή θερ-

μομεταλλικών πηγών Ελ-

λάδας σε επίπεδο Νομών

(απογραφή 1980)

Πηγή: ιδία επεξεργασία

από αναλυτικά στοιχεία

Πίνακα 1 σε επίπεδο Νο-

μού

6. Ο πλούτος της Ελλάδας

σε θερμομεταλλικές πηγές οφείλε-

ται στην ιδιαίτερη μορφολογία

της, τον τεκτονικό προσανατολι-

σμό της και το συντελεστή ηφαι-

στειότητας που τη χαρακτηρίζει.

Ειδικότερα, τα μεγάλα ρήγματα

του Ευβοϊκού-Μαλιακού, των λι-

μνών Κορώνειας-Βόλβης, της δυ-

τικής Πελοποννήσου, του νοτίου

και βορείου Αιγαίου, το ηφαιστει-

ακό τόξο του νοτίου Αιγαίου, η

ηφαιστειότητα της δυτικής Θρά-

κης αλλά και του Μαλιακού Κόλ-

που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο

στη δημιουργία υπόγειων διόδων

που επέτρεψαν την ανάβλυση με-

ταλλικών υδάτων στην επιφάνεια

της ελληνικής επικράτειας

(ΣΔΚΙΠΕ-ΕΘΕ 2006). Τα δεδο-

μένα αυτά (πυκνότητα και συν-

δυασμός γεωλογικών διεργασιών)

είχε ως αποτέλεσμα σχεδόν στο

σύνολο της επιφάνειας της χώρας

να εντοπίζονται μεταλλικές πηγές

ποικίλης προέλευσης, θερμοκρα-

σίας και χημικής σύστασης. Ειδι-

κότερα, από άποψη προέλευσης,

οι μεταλλικές πηγές της Ελλάδας

διακρίνονται σε: α) μετεωρικές:

όταν τα νερά προέρχονται από τον

υδρολογικό κύκλο β) μαγματικές

ή ενδογενείς: όταν τα νερά συνδέ-

ονται με την κρυστάλλωση πλου-

τωνιτών και ηφαιστιτών και γ) μι-

κτές: όταν η ανάβλυση προέρχεται

από μίξη νερών των δύο προηγού-

μενων κατηγοριών (Αγγελίδης

2008).

7. Το γεγονός ότι η πλειο-

νότητα των θερμομεταλλικών πη-

γών εντοπίζεται στις παράκτιες

περιοχές (και όχι στα ορεινά)

οφείλεται στο ότι τα υπόγεια νερά

εν γένει ακολουθούν τη συντομό-

τερη διαδρομή από τα βάθη προς

την επιφάνεια της γης. Έτσι, λο-

γικό είναι οι περισσότερες ανα-

βλύσεις να εντοπίζονται στις

ακτές ή και τις πεδιάδες, που είναι

τα χαμηλότερα σημεία μιας τοπο-

γραφικής επιφάνειας (Γκιώνη-

Σταυροπούλου 1983).

005:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 63

Page 66: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

64 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 58-80

4. Οι τόποι θερμαλιστικού τουρισμού της Ελλάδας

Όπως διαπιστώθηκε στο προηγούμενο κεφάλαιο, η Ελλάδα διαθέτει έναν σημα-

ντικό αριθμό θερμομεταλλικών πηγών που, σύμφωνα με την τελευταία καταγραφή

του ΙΓΜΕ, ανέρχονται σε 470. Ωστόσο, όπως είναι λογικό, ο θερμαλιστικός του-

ρισμός της χώρας δεν αναπτύχθηκε στο σύνολο των παραπάνω πηγών. Αντίθετα,

οι πηγές που τελικά επιλέχθηκαν για το σκοπό αυτό ήταν πολύ λιγότερες καθώς,

για να αναπτυχθεί η συγκεκριμένη μορφή τουρισμού, έπρεπε να πληρούνται συ-

γκεκριμένες προϋποθέσεις όπως: επαρκής ποσότητα (ροή) νερών, ικανοποιητική

χημική σύσταση, ενδεδειγμένες θεραπευτικές ιδιότητες αλλά και ικανοποιητική

προσβασιμότητα του φυσικού πόρου. Στις ακόλουθες γραμμές, ύστερα από εκτενή

έρευνα σε διάφορα συγγράμματα (που ξεκινούν ακόμη και από τον 19ο αιώνα),

επιχειρείται ο προσδιορισμός των θέσεων που αναπτύχθηκε τελικά ο θερμαλιστι-

κός τουρισμός, από τη σύσταση του νέου Ελληνικού Κράτους έως και σήμερα.

Ξεκινώντας από την εποχή της απελευθέρωσης του ελληνικού κράτους, ο

θερμαλισμός ως μορφή τουρισμού δεν υφίστατο σε καμία περιοχή. Μόνο κάποια

ελάχιστα λουτρικά κτίρια -υπολείμματα της βυζαντινής εποχής- υπήρχαν διά-

σπαρτα σε διάφορες ιαματικές πηγές, τα οποία όμως σε καμία περίπτωση δεν συ-

νιστούσαν υποδομές θερμαλιστικού τουρισμού (Δαλέζιος 1891). Ωστόσο, οι πρώ-

τες ενέργειες για την αποκατάσταση των λουτρικών χώρων και την αξιοποίηση

των ιαματικών πηγών δεν άργησαν να γίνουν.

Από την πρώτη κιόλας στιγμή, η πρώτη κυβέρνηση Καποδίστρια (1829-

1831) έδειξε άμεσο ενδιαφέρον για τις ιαματικές πηγές, αναγνωρίζοντας την ιδι-

αίτερη αξία τους τόσο ως θεραπευτικό μέσο όσο και ως οικονομικό πόρο της χώ-

ρας (Δαμβέργης 1906). Ως αποτέλεσμα των όλων διεργασιών εκείνης της εποχής

(χημικές αναλύσεις, αυτοψίες, κ.λπ.) μόλις το 1836 η Κύθνος θα αποτελέσει τον

πρώτο θερμαλιστικό προορισμό της χώρας, χάρη και στο προσωπικό ενδιαφέρον

της Βασίλισσας Αμαλίας που σύχναζε στο νησί για λουτροθεραπείες (ΚΕΠΑΜΕ

2000). Έκτοτε, αν και έγιναν αρκετές ακόμη προσπάθειες για αξιοποίηση κι άλ-

λων ιαματικών πηγών στην ηπειρωτική χώρα, η πρόοδος ήταν αποκαρδιωτική.

Τελικά, η κατάσταση θα αρχίσει να αλλάζει κάπου στα τέλη του 19ου αιώνα

όταν, επί κυβερνήσεως Τρικούπη, το Κράτος πέτυχε την ενοικίαση των πρώτων δη-

μόσιων ιαματικών πηγών σε ιδιώτες επενδυτές. Η Υπάτη, η Κυλλήνη και λίγο αργό-

τερα ο Καϊάφας ήταν οι πρώτες πηγές που παραχωρήθηκαν από το Κράτος και, μέσω

των επενδύσεων που υλοποιήθηκαν εκεί από ιδιώτες επενδυτές, μεταμορφώθηκαν σε

αξιοπρεπή θερμαλιστικά θέρετρα της ηπειρωτικής χώρας (Χαριτάκης 1935).

Στις αρχές του 20ού αιώνα, οι οργανωμένες περιοχές θερμαλιστικού του-

ρισμού άρχισαν να πληθαίνουν. Οι σπουδαιότεροι λουτρότοποι που αναδείχθηκαν

εκείνη την εποχή, με απήχηση και στο εξωτερικό, ήταν η Αιδηψός, τα Μέθανα, η

Κυλλήνη, το Λουτράκι, η Κύθνος και η Υπάτη. Ακόμη, άλλοι διαμορφωμένοι

λουτρότοποι ‒αν και όχι μεγάλης εμβέλειας‒ ήταν ο Καϊάφας, το Πλατύστομο, το

Σμόκοβο, ο Τρύφος (Βόνιτσα), η Βουλιαγμένη, η Αίγινα, το Τσάγεσι (Αγυιάς), οι

Γαργαλιάνοι, το Κουνουπέλι, η Δρανίτσα-Καϊτσα και του Μουρτσιάνου (Μεσο-

λόγγι) (Δαμβέργης 1919). Παρ’ όλα αυτά, όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά σε

σύγγραμμα της εποχής (Παπαμάρκου 1916), «εκ των 43 ιαματικών υδάτων, των

ανηκόντων τω Δημοσίω, ευρίσκονται υπό ενοικίασιν μόνο τα 23...», γεγονός που

σημαίνει ότι, παρ’ όλες τις έως τότε προσπάθειες, πολλές από τις ιαματικές πηγές

της χώρας, αν και είχαν τις δυνατότητες, παρέμεναν αναξιοποίητες.

005:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 64

Page 67: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

ΜΑΡΙΛΕΝΑ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ 65

Όπως γίνεται αντιληπτό από τα παραπάνω, μέχρι και τις αρχές του περα-

σμένου αιώνα οι περιοχές θερμαλιστικού τουρισμού μετά βίας ξεπερνούσαν τις εί-

κοσι (20), ενώ από άποψη γεωγραφικής κατανομής οι περισσότερες εντοπίζονταν

στην κεντρική ηπειρωτική Ελλάδα, ένας μικρότερος αριθμός στη δυτική Πελοπόν-

νησο και ένας ακόμη πιο μικρός στα νησιά. Παρ’ όλα αυτά, τη δεκαετία του 1920

ξεκινά μια νέα περίοδος. Η προσάρτηση νέων εδαφών στην Ελληνική Επικράτεια

καθώς και η ψήφιση του Ν. 2108/1920 «Περί ανακυρήξεως μιας πηγής υδάτων με-

ταλλικών ή μη εις ιαματικήν πηγήν και αδείας εκμεταλλεύσεως αυτής» ανοίγουν το

δρόμο για μια σειρά νέων έργων και παραχωρήσεων ιαματικών πηγών, με αποτέ-

λεσμα την περαιτέρω διεύρυνση της γεωγραφίας του θερμαλιστικού τουρισμού.

Ανάμεσα στις νέες περιοχές που δημιουργήθηκαν εκείνη την εποχή συγκαταλέγο-

νται οι Ελευθερές, η Αριδαία, ο Λαγκαδάς, κ.ο.κ., δηλαδή περιοχές στη Μακεδονία

κυρίως (Λέκκας 1938). Τελικά, μέχρι και το έτος 1939, η χώρα μετρούσε συνολικά

σαράντα (40) περιοχές θερμαλιστικού τουρισμού (Πίνακας 2), οι οποίες χωρικά

εντοπίζονταν κυρίως στην κεντρική ηπειρωτική Ελλάδα, μετά στη Μακεδονία και

ακολούθως στην Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου (Χάρτης 4).

Φτάνοντας στη δεκαετία του 1950, και παρά τις δυσμενείς επιπτώσεις από

τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τον Εμφύλιο, ο θερμαλιστικός τουρισμός άρχισε

να εισέρχεται σε μια περίοδο ακμής, με τον αριθμό των θερμαλιστικών προορι-

σμών να αυξάνει αλματωδώς. Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1950, οι περιοχές

θερμαλιστικού τουρισμού στην Ελλάδα έφταναν τις εξήντα πέντε (65), από σα-

ράντα (40) που ήταν το 1950, σημειώνοντας αύξηση κατά 62,5%. Ειδικότερα,

όσον αφορά στη χωρική τους κατανομή (Χάρτης 5), οι βασικοί λουτρότοποι εξα-

κολουθούσαν να εντοπίζονται στις ίδιες περιοχές με τη δεκαετία του 1930, μόνο

που αυτή τη φορά προστέθηκαν και νέοι, στην Ήπειρο αλλά και σε επιπλέον νη-

σιά του Νοτίου Αιγαίου.

Πίνακας 2: Εξέλιξη αριθμού ιαματικών πηγών σε αναγνωρισμένη (από το κράτος) λειτουργία

Έτος Αριθμός ιαματικών πηγών Έτος Αριθμός ιαματικών πηγών

σε αναγνωρισμένη λειτουργία σε αναγνωρισμένη λειτουργία

1931 35 1953 51

1932 38 1954 55

1933 38 1955 61

1934 38 1956 62

1935 39 1957 63

1936 39 1958 60

1937 39 1959 65

1938 38 1960 65

1939 40 1961 67

1940 29 1962 67

. ... .... 1963 64

1950 40 1964 57

1951 44 .... ....

1952 49 2008 93

Πηγή: ΕΟΤ 1954, ΕΟΤ 1966, και ιδία επεξεργασία στοιχείων Τμήματος Ιαματικών Πηγών ΕΟΤ

(2008)

005:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 65

Page 68: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

66 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 58-80

Σχετικά με τις ακριβείς περιοχές όπου αναπτυσσόταν ο θερμαλιστικός του-

ρισμός εκείνη την εποχή, αποκαλυπτικός είναι και ο Ν. 4086/1960 «Περί τροπο-

ποιήσεως και συμπληρώσεως διατάξεων τίνων περί ιαματικών πηγών», ο οποίος,

επιχειρώντας να διακρίνει τις ιαματικές πηγές σε τουριστικής και τοπικής σημα-

σίας, στην ουσία καταγράφει και τις αξιοποιημένες ή εν δυνάμει αξιοποιήσιμες ια-

ματικές πηγές της χώρας (βλέπε Πίνακα 3).

Πίνακας 3: Ιαματικές πηγές τουριστικής και τοπικής σημασίας βάσει Ν.4086/1960

Ιαματικές πηγές Θέση/περιοχή

Τουριστικής σημασίας Αιδηψός, Θερμοπύλες, Καμένα Βούρλα, Πλατύστομο, Υπάτη, Βουλιαγ-

μένη, Μέθανα, Λουτράκι, Κουνουπέλι, Κυλλήνη, Καΐάφας,Ελευθερές,

Νιγρίτα, Λαγκαδάς, Σουρωτή, Σμόκοβο, Ικαρία, Ποτάμιο (Σάμος), Κύ-

θνος, Σάριζα (Άνδρος), Ξινό Νερό, Καλλιθέα Ρόδου και Κίρρα.

Τοπικής σημασίας Εχίνος, Τραϊανούπολη, Ψαρόθερμα Σαμοθράκης, Γεννησαία, Κρηνίδες,

Αριδαία, Μεγάλη Βρύση-Γιάννες, Πικρολίμνη-Ξυλοκερασία, Σιδηρόκα

στρο, Άγκιστρο, Θέρμη Σεδών, Νέα Απολλωνία, Αγία Παρασκευή, Άγιοι

Απόστολοι Δουμπιών, Αμμουδάρα, Κιβωτός, Αγραπιδιά, Δρανίτσα-Καϊ-

τσα, Κόκκινο Νερό, Πρέβεζα, Χανόπουλο, Καβάσιλα, Αμάραντος Κόνι-

τσας, Κόκκινο Στεφάνι, Κρεμαστά Χούνης, Μουρτσιάνου, Στάχτη, Χέ-

λοβας-Μπανιώτη, Αγραπιδόκαμπος, Λιτσεκίου-Ριγανίου, Άγιος Βάρβα-

ρος Τρύφου, Πουρνάρι Πελοπίου, Φρασιανά, Σελιανίτικα Αιγίου, Αρα-

χωβίτικα, Σουβάλα Αίγινας, Ευρυάλη Γλυφάδας, Παλαιοβράχα, Γιάλτρα,

Αμάρυνθος Βάθειας, Βρωμονέρι, Ηραίας, Λουτρά Ελένης, Χριστιανό

Πολυχνίτου, Πολίχνιτος, Θέρμη, Άγιος Ιωάννης, Κόλπος Γέρας, Αγιάσος,

Άργενος, Εφταλού, Κορνό Λήμνου, Αγιάσματα Κεράμου, Αδάμαντας

Μήλου, Άθερμα Θήρας, Πλάκα Θήρας, Άγιος Φωκάς Κω, Θέρμα Καλύ-

μνου, Μανδράκι Νισύρου, Τζαμουδιανά, Λιμπιναρέ και Πανασός

Πηγή: Σπαθή, 2000

Στις μέρες μας πια, σύμφωνα και με τα στοιχεία που τηρούνται από το

Τμήμα Ιαματικών Πηγών του ΕΟΤ (2008), ο αριθμός των ιαματικών πηγών σε

αναγνωρισμένη (από το κράτος) λειτουργία είναι περίπου 938 (βλ. Χάρτη 2).

Ωστόσο, αυτό που πρέπει να επισημανθεί είναι ότι στο σύνολο των 93 αυτών ια-

ματικών πηγών συγκαταλέγονται και αρκετές με υποτυπώδεις υποδομές θερμα-

λισμού ‒ακόμη και υπαίθριες‒ ενώ επίσης υπάρχουν και αρκετές που προσφέρο-

νται μοναδικά για ποσιθεραπεία, με τις εγκαταστάσεις τους να περιορίζονται σχε-

δόν αποκλειστικά σε εμφιαλωτήρια μεταλλικού νερού.

Συμπερασματικά, όσον αφορά τη γεωγραφία του θερμαλιστικού τουρισμού,

η Ελλάδα διαθέτει περίπου 93 περιοχές ιαματικών πηγών αξιοποιημένων ή εν δυ-

νάμει αξιοποιήσιμων για θερμαλιστικό τουρισμό, διάσπαρτων σε ολόκληρη την

Επικράτεια. Ωστόσο, από αυτές ένα μέρος μόνο (λίγο παραπάνω από το μισό)

διαθέτει σχετικές εγκαταστάσεις (υδροθεραπευτήρια, ποσιθεραπευτήρια, κ.λπ.),

με τις μεγαλύτερες συγκεντρώσεις να εντοπίζονται στην κεντρική ηπειρωτική Ελ-

λάδα, τη βόρεια Ελλάδα και τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου (βλ. Χάρτη 3).

5. Η διαχρονική εξέλιξη της θερμαλιστικής κίνησης και η γεωγραφία της

Στο προηγούμενο κεφάλαιο παρουσιάστηκε η γεωγραφία του θερμαλιστικού του-

ρισμού, υπό την έννοια του εντοπισμού των περιοχών όπου αναπτύσσεται η εν

λόγω δραστηριότητα στη χώρας μας. Από την άλλη πλευρά, στο παρόν κεφάλαιο

8. Αν και πλήρες αρχείο με

τον ακριβή αριθμό των θερμομε-

ταλλικών πηγών που να είναι ανα-

γνωρισμένες ως «ιαματικές» δεν

υπάρχει, σύμφωνα με εκτίμηση

του Προϊσταμένου του Τμήματος

Ιαματικών Πηγών του ΕΟΤ κ.

Μάνου Χατζηγεωργίου (2008),

αυτές ανέρχονται σε περίπου 93.

Παρ’ όλα αυτά, αξίζει να σημειω-

θεί ότι, πολύ σύντομα, όλες οι ια-

ματικές πηγές της χώρας (ακόμη

και αυτές που ήδη ήταν χαρακτη-

ρισμένες ως τέτοιες) θα πρέπει να

επανεξεταστούν και να επανε-

γκριθούν, καθώς βάσει του νέου

Ν. 3498/2006 θα πρέπει να συ-

σταθεί εκ του μηδενός το Μητρώο

Ιαματικών Πηγών της χώρας.

005:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 66

Page 69: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

ΜΑΡΙΛΕΝΑ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ 67

επιχειρείται η απόδοση της γεωγραφίας της θερμαλιστικής κίνησης διαχρονικά,

δηλαδή η συνδυασμένη απεικόνιση τόσο των περιοχών όπου αναπτύχθηκε ο θερ-

μαλιστικός τουρισμός όσο και της τουριστικής κίνησης που παρουσίασε καθεμιά

από τις περιοχές αυτές κατά τις τελευταίες δεκαετίες.

Όπως έχει ήδη αναφερθεί, η ουσιαστική ανάπτυξη του θερμαλιστικού του-

ρισμού στην Ελλάδα ξεκίνησε κάπου στα τέλη του 19ου αιώνα, όταν δηλαδή ξε-

κίνησαν να δημιουργούνται οι πρώτες λουτροπόλεις. Όμως, για τη συγκεκριμένη

χρονική περίοδο τα διαθέσιμα στατιστικά στοιχεία για την τουριστική κίνηση εί-

ναι ελάχιστα και αποσπασματικά, τόσο σε επίπεδο θερμαλιστικού προορισμού

όσο και σε επίπεδο χώρας.

Στην ουσία, τα πρώτα διαθέσιμα και συστηματικά στοιχεία ξεκινούν από το

έτος 1931 και μετά (Πίνακας 4). Όπως φαίνεται χαρακτηριστικά και στο Χάρτη

4, εκείνη την εποχή (δεκαετία 1930), η θερμαλιστική κίνηση σχεδόν ισοκατανε-

μόταν στις 40 περίπου περιοχές (βλ. Πίνακα 2) που ανέπτυσσαν το θερμαλιστικό

τουρισμό. Ειδικότερα, σύμφωνα με τα αναλυτικά στατιστικά στοιχεία που παρα-

τίθενται σε συγγράμματα της εποχής (ΕΟΤ 1954, ΕΟΤ 1966), οι Περιφέρειες με

τα μεγαλύτερα ποσοστά θερμαλιστικής κίνησης ήταν οι εξής: Στερεά Ελλάδα

(22,8%), Κεντρική Μακεδονία (22,09%), Πελοπόννησος (16,46%), Δυτική Ελ-

λάδα (11%), κ.ο.κ. Παράλληλα, σε επίπεδο προορισμού, οι πέντε σπουδαιότερες

περιοχές σε θερμαλιστική κίνηση ήταν: το Λουτράκι (15,28%), τα Λουτρά Αιδη-

ψού (11,63%), τα Μέθανα (7,99%), η Θέρμη Σεδών (4,7%) και ο Καϊάφας

(4,55%), δηλαδή περιοχές σε εντελώς διαφορετικές «γωνιές» της Ελλάδας.

Χάρτης 2: Ιαματικές πηγές σε αναγνωρισμένη (από το κράτος) λει-

τουργία (2008)

Πηγή: ιδία επεξεργασία από ΣΔΚΙΠΕ-ΕΘΕ 2006, και στοιχεία Τμή-

ματος Ιαματικών Πηγών ΕΟΤ (2008)

Σημείωση: Με σκούρο χρώμα απεικονίζονται οι ιαματικές πηγές τουριστικής

σημασίας, ενώ με πιο ανοιχτό οι ιαματικές πηγές τοπικής σημασίας

Χάρτης 3: Θέσεις και αριθμός θερμαλιστικών εγκαταστάσεων (2008)

Πηγή: Σπαθή 2000, και στοιχεία από επιτόπια έρευνα της συγγραφέως

σε σειρά θερμαλιστικών τόπων

005:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 67

Page 70: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

Πίνακας 4: Θερμαλιστική κίνηση Ελλάδας (1931-1964)

Έτος Άτομα Λούσεις Έτος Άτομα Λούσεις

1931 43.448 582.662 1952 111.032 1.418.656

1932 42.099 614.848 1953 103.580 1.368.369

1933 51.344 707.309 1954 116.646 1.542.087

1934 63.086 904.551 1955 112.457 1.455.520

1935 61.443 854.035 1956 114.949 1.617.347

1936 43.548 821.726 1957 116.525 1.511.821

1937 64.111 918.584 1958 115.989 1.491.460

1938 57.598 819.075 1959 110.340 1.374.885

1939 50.716 731.362 1960 119.374 1.497.954

1940 39.686 542.457 1961 123.807 1.546.233

... ... ... 1962 130.224 1.727.466

1950 100.210 1.365.865 1963 134.403 1.756.080

1951 103.200 1.341.230 1964 148.272 1.814.162

Πηγή: ιδία επεξεργασία από ΕΟΤ 1954 και ΕΟΤ 1966

Φτάνοντας στη δεκαετία του 1950, και παρά τις δυσμενείς επιπτώσεις από

τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τον Εμφύλιο, ο θερμαλιστικός τουρισμός άρχισε να

εισέρχεται σε μια περίοδο ακμής, με τις περιοχές θερμαλισμού αλλά και την κίνηση

των θερμαλιστών να αυξάνουν αλματωδώς (Πίνακες 2 και 4). Όσον αφορά τη γε-

ωγραφική κατανομή της θερμαλιστικής κίνησης, όπως παρατηρούμε και στο Χάρτη

5, οι μεγαλύτερες συγκεντρώσεις συνέχισαν να εντοπίζονται στις ίδιες περιοχές με

τη δεκαετία του 1930, με ελάχιστες διαφοροποιήσεις. Ειδικότερα, οι Περιφέρειες με

τις μεγαλύτερες συγκεντρώσεις ήταν οι: Στερεάς Ελλάδας (30,14%), Κεντρικής

Μακεδονίας (17,69%), Αττικής (13,56%), Πελοποννήσου (9,78%), κ.ο.κ.

Από την άλλη πλευρά, όσον αφορά την κατανομή των θερμαλιστών ανά

λουτρότοπο, η πλειονότητα αυτών εντοπιζόταν στις εξής περιοχές: Λουτρά Αιδη-

ψού (14,84%), Μέθανα (9,21%), Λουτράκι (8,64%), Λουτρά Σμοκόβου (6,61%),

Καμένα Βούρλα (6,58%), Λουτρά Λαγκαδά (5,78%), Λίμνη Καϊάφα (4,51%) και

Λίμνη Βουλιαγμένης (4,28%). Παρατηρούμε δηλαδή ότι, τη δεκαετία του 1950, το

κέντρο βάρους της θερμαλιστικής κίνησης άρχισε να μετατοπίζεται ελαφρώς προς

την ανατολική Στερεά Ελλάδα, έναντι της σχετικής ισοκατανομής που ίσχυε τη

δεκαετία του 1930. Επίσης, το Λουτράκι, που μέχρι τότε διαχρονικά βρισκόταν

στην κορυφή, υποχώρησε αισθητά καταλαμβάνοντας την 3η θέση.

Τη δεκαετία του 1960, η μετατόπιση του κέντρου βάρους της θερμαλιστι-

κής κίνησης προς τη Στερεά Ελλάδα εντάθηκε ακόμη περισσότερο (Χάρτης 6). Σε

αυτή την εξέλιξη συνέβαλαν τόσο ο Ν. 4086/60, ο οποίος κατέταξε πολλές από

τις ιαματικές πηγές της εν λόγω Περιφέρειας σε τουριστικής σημασίας (προσελ-

κύοντας σημαντικές επενδύσεις σε αυτές), όσο και οι νέες μεταφορικές υποδομές

(Ν.Ε.Ο. Αθηνών-Λαμίας, πορθμεία Αρκίτσας και Αιδηψού) που έκαναν τις λου-

τροπόλεις της συγκεκριμένης περιοχής πολύ πιο προσβάσιμες από οποιεσδήποτε

άλλες στην Ελλάδα. Για του λόγου το αληθές, η κατάταξη των λουτροπόλεων βά-

σει της θερμαλιστικής τους κίνησης τη δεκαετία του 1960 είχε ως εξής: Λουτρά

68 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 58-80

005:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 68

Page 71: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

Αιδηψού (17,94%), Καμένα Βούρλα (11,6%), Μέθανα (10,8), Λουτρά Σμοκόβου

(8,2%), Λουτρά Υπάτης (6,93%), Λουτράκι (5,5%), κ.ο.κ.

Τη δεκαετία του 1970 η θερμαλιστική κίνηση της Ελλάδας εξακολούθησε

να είναι ανοδική στο σύνολό της, φτάνοντας τους 1.366.715 θερμαλιστές σε επί-

πεδο δεκαετίας (Γράφημα 1). Ωστόσο, από την αύξηση αυτή επωφελήθηκαν και

πάλι σχεδόν μόνο οι λουτροπόλεις της Περιφέρειας Στερεάς Ελλάδας (Χάρτης

7). Ενδεικτικά, τις δέκα πρώτες θέσεις εκείνη την εποχή κατέλαβαν οι εξής πε-

ριοχές: Λουτρά Αιδηψού (19,24%), Καμένα Βούρλα (11,03%), Μέθανα (9,9%),

Λουτρά Υπάτης (9,24%), Λουτρά Σμοκόβου (7,2%), Λουτρά Καϊάφα (4,4%),

Θερμά Ικαρίας (4,2%), Λουτράκι (4,1%), Λουτρά Κυλλήνης (3,5%) και Θερμο-

πύλες (2,6%). Με άλλα λόγια, σχεδόν η μισή θερμαλιστική κίνηση της χώρας

(49,41%) συγκεντρωνόταν σε τέσσερις μόλις λουτροπόλεις, εκ των οποίων οι

τρεις βρίσκονταν στην ανατολική κεντρική Ελλάδα.

Περνώντας στη δεκαετία του 1980 όπου, όπως φαίνεται και στο Γράφημα

1, ο ελληνικός θερμαλιστικός τουρισμός βρισκόταν στο απόγειο του, η Περιφέ-

ρεια Στερεάς Ελλάδας σχεδόν άρχισε να μονοπωλεί την εγχώρια θερμαλιστική

αγορά (Χάρτης 8). Συγκεκριμένα, οι πέντε (5) ιαματικές πηγές τουριστικής ση-

μασίας της Στερεάς Ελλάδας (Αιδηψός, Καμένα Βούρλα, Υπάτη, Θερμοπύλες,

Πλατύστομο) τη δεκαετία του 1980 συγκέντρωναν σχεδόν τη μισή θερμαλιστική

κίνηση της χώρας (42,15%), ενώ με μεγάλη απόσταση ακολουθούσαν οι Περι-

φέρειες: Κεντρικής Μακεδονίας (16,26%), Αττικής (9,51%), Δυτικής Ελλάδας

(8,38%), Θεσσαλίας (7,33%), κ.ο.κ. Ειδικότερα, όσον αφορά στη γεωγραφική κα-

τανομή ανά προορισμό, η πλειονότητα των θερμαλιστών εντοπιζόταν στις ακό-

λουθες περιοχές: Λουτρά Αιδηψού (22,85%), Λουτρά Υπάτης (8,2%), Καμένα

Βούρλα (8,18%), Μέθανα (7,62%) και Λουτρά Σμοκόβου (6,1%), δηλαδή ως επί

το πλείστον σε περιοχές της κεντρικής ηπειρωτικής Ελλάδας.

Όμως, τη δεκαετία του 1990, που ο θερμαλιστικός τουρισμός είχε περάσει

ήδη σε στάδιο παρακμής, οι ελληνικοί λουτρότοποι και η τουριστική κίνηση άρ-

χισαν να συρρικνώνονται αριθμητικά. Όπως παρατηρούμε και στο Χάρτη 9, τη δε-

καετία του 1990 «εξαφανίστηκαν» αρκετοί λουτρότοποι, κυρίως στα νησιά του

Αιγαίου, την Αιτωλοακαρνανία και την Πελοπόννησο, είτε γιατί εγκαταλείφθη-

καν ‒λόγω ιδιαίτερα χαμηλής τουριστικής κίνησης‒ είτε γιατί κάποιες από τις πη-

γές στέρεψαν. Από την άλλη πλευρά, όσον αφορά στις υπόλοιπες περιοχές που συ-

νέχισαν να λειτουργούν, η υποχώρηση της τουριστικής τους κίνησης υπήρξε ιδι-

αίτερα έντονη. Μοναδική εξαίρεση σε αυτή την αρνητική εξέλιξη αποτέλεσαν τα

ΜΑΡΙΛΕΝΑ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ 69

Γράφημα 1: Θερμαλιστική κίνηση

Ελλάδας ανά δεκαετία (1951-1997)

Πηγή: ιδία επεξεργασία από Σπαθή

2000

Σημείωση: στο διάγραμμα απεικονίζε-

ται το άθροισμα των θερμαλιστών των

επιμέρους ετών ανά δεκαετία

005:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 69

Page 72: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

70 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 58-80

Λου-

τ ρ ά

Χάρτης 4: Δεκαετία 1930 Χάρτης 5: Δεκαετία 1950

Χάρτης 6: Δεκαετία 1960 Χάρτης 7: Δεκαετία 1970

Θερμαλιστική κίνηση (αριθμός θερμαλιστών) ανά προορισμό (1931-1997)

005:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 70

Page 73: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

ΜΑΡΙΛΕΝΑ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ 71

Αιδηψού, τα οποία όχι απλά διατήρησαν θετικό το πρόσημο της μεταβολής του

αριθμού των θερμαλιστών αλλά «γιγάντωσαν» ακόμη περισσότερο την απόστασή

τους από τις υπόλοιπες λουτροπόλεις. Χαρακτηριστικά, σύμφωνα με τα σχετικά

στατιστικά στοιχεία, τα Λουτρά Αιδηψού από το 1991 έως και το 1997 προσέλ-

κυσαν το 28,10% της θερμαλιστικής κίνησης της χώρας (Σπαθή 2000), δηλαδή τε-

τραπλάσιο αριθμό θερμαλιστών από την αμέσως επόμενη λουτρόπολη της Ελλά-

δας, η οποία προσέλκυσε μόλις το 7,37% του συνόλου.

Σήμερα, λόγω και της διαρκούς πτώσης του θερμαλιστικού τουρισμού μετά

τη δεκαετία του 1980, οι αρμόδιες υπηρεσίες σταμάτησαν να τηρούν αναλυτικά

και πλήρη στατιστικά στοιχεία.9 Τα μόνα στοιχεία που υπάρχουν διαθέσιμα μετά

το έτος 2000 αφορούν κυρίως τον αριθμό θερμαλιστών και λούσεων από λίγες

μόνο περιοχές και συγκεκριμένα αυτών που βρίσκονται υπό τη διαχείριση της

ΕΤΑ. Επομένως, συνολική εκτίμηση και εικόνα για τη γεωγραφία του θερμαλι-

στικού τουρισμού στη σύγχρονη εποχή είναι αδύνατον να υπάρξει. Παρ’ όλα αυτά,

όπως όλα συνηγορούν: α) οι άρτια οργανωμένες περιοχές θερμαλιστικού τουρι-

σμού έχουν μειωθεί αισθητά από τη δεκαετία 1980 και μετά, αφού αρκετές έχουν

εγκαταλειφθεί πλήρως και β) η κίνηση της Αιδηψού εξακολουθεί να μονοπωλεί

την εσωτερική αγορά, αφήνοντας μακράν πίσω της τις υπόλοιπες περιοχές-λου-

τροπόλεις της Ελλάδας.

Τελικά, όπως διαπιστώνεται από τα παραπάνω, αν και η θερμαλιστική κί-

νηση αρχικά χαρακτηριζόταν από ομοιόμορφη σχετικά κατανομή στον ελληνικό

χώρο, προσφάτως η εικόνα αυτή έχει αλλοιωθεί σημαντικά. Σήμερα, η πλειονό-

τητα των θερμαλιστών συγκεντρώνονται σε ένα μόνο κομμάτι της χώρας (ανα-

Χάρτης 8: Δεκαετία 1980 Χάρτης 9: 1991-1997

Πηγή: ιδία επεξεργασία βάσει στατιστικών στοιχείων από ΕΟΤ 1954, ΕΟΤ 1966, Σπαθή 2000

Σημείωση: Η κίνηση ανά δεκαετία προκύπτει από το άθροισμα των θερμαλιστών για τα επιμέρους έτη

9. Βλ. παραπάνω, υποσημ. 1.

005:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 71

Page 74: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

τολική Στερεά Ελλάδα), διαμορφώνοντας μια εικόνα με βασικότερο χαρακτηρι-

στικό την έντονη ανισοκατανομή. Επίσης, αξιοσημείωτο είναι ότι, από το σύνολο

των θερμαλιστικών προορισμών, τις μεγαλύτερες «αντιστάσεις» στο χρόνο και

τη φθορά φαίνεται να κρατούν αυτές του παράκτιου χώρου (κατά βάση της ηπει-

ρωτικής χώρας).

6. Εμβέλεια θερμαλιστικών προορισμών: έρευνα στις τρεις σπουδαιότερες

λουτροπόλεις

Σύμφωνα με τα τελευταία στατιστικά στοιχεία που τηρήθηκαν τη δεκαετία του

1990, οι τρεις σπουδαιότερες λουτροπόλεις (από άποψη τουριστικής κίνησης) εί-

ναι τα Λουτρά Αιδηψού, τα Καμένα Βούρλα και τα Λουτρά Υπάτης. Δηλαδή τρεις

περιοχές στην ανατολική Στερεά Ελλάδα. Ειδικότερα, τα Λουτρά Αιδηψού από το

1991 έως και το 1997 προσέλκυσαν το 28,10% της θερμαλιστικής κίνησης τη χώ-

ρας, τα Καμένα Βούρλα το 7,37% και τα Λουτρά Υπάτης το 6,36%. Με δεδομένη

λοιπόν την αντιπροσωπευτικότητα των τριών αυτών λουτροπόλεων ‒καθώς συ-

γκεντρώνουν το 41,83% της θερμαλιστικής κίνησης της χώρας‒ μέσω εκτεταμέ-

νης επιτόπιας έρευνας επιχειρήθηκε η αποτύπωση της γεωγραφικής εμβέλειάς

τους, με απώτερο σκοπό την εξαγωγή χρήσιμων συμπερασμάτων ακόμη και σε

επίπεδο χώρας.

Ειδικότερα σε ό,τι αφορά την έρευνα που πραγματοποιήθηκε, αυτή αφο-

ρούσε τη συμπλήρωση ερωτηματολογίων. Συγκεκριμένα, 300 ερωτηματολόγια

συμπληρώθηκαν σε 8 από τις 24 εγκαταστάσεις των Λουτρών Αιδηψού, 250 ερω-

τηματολόγια συμπληρώθηκαν στις 2 σε λειτουργία εγκαταστάσεις των Καμένων

Βούρλων (η τρίτη εγκατάσταση εδώ και χρόνια δεν λειτουργεί, βλ. Εικόνα 4) και

150 ερωτηματολόγια στη μια και μοναδική εγκατάσταση των Λουτρών Υπάτης.

Η έρευνα διήρκησε έναν ολόκληρο χρόνο (Ιούνιος 2007-Μάιος 2008). Φυσικά, τα

ερωτήματα που περιλάμβανε η έρευνα ήταν αρκετά. Ωστόσο, για ευνόητους λό-

γους, το παρόν άρθρο εστιάζει μόνο στο ερώτημα που αφορούσε τον τόπο μόνι-

μης κατοικίας των θερμαλιστών, δηλαδή την προέλευσή τους.10

Ξεκινώντας με τα Λουτρά Αιδηψού, τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν

ότι η πλειονότητα των θερμαλιστών προερχόταν κατά φθίνουσα σειρά από τους

ακόλουθους Νομούς: Αττικής 41,67%, Λάρισας 7%, Θεσσαλονίκης 6,67%,

Αχαΐας 3,67%, Ημαθίας 3,67%, Καρδίτσας 3,33%, Μαγνησίας 2,67%, Κοζάνης

2,67%, Βοιωτίας 2,33%, Τρικάλων 2%, Πιερίας 2% και Εύβοιας 2%. Παράλληλα,

αναφορικά με τους υπόλοιπους θερμαλιστές, το 1,67% προερχόταν από τον Νομό

Σερρών, από 1,33% προερχόταν από τους Νομούς Πέλλας, Αιτωλοακαρνανίας

και Φθιώτιδας, από 1% από τους Νομούς Καβάλας, Φλώρινας, Αργολίδας, Κο-

ρινθίας και Χανίων, από 0,67% από τους Νομούς Έβρου, Μεσσηνίας, Ηρακλείου

και Ρεθύμνου και από 0,33% από τους Νομούς Δράμας, Ξάνθης, Γρεβενών, Ιω-

αννίνων, Ευρυτανίας, Φωκίδας και Αρκαδίας. Τέλος, από το σύνολο των ερωτη-

θέντων, 3 άτομα (1%) δήλωσαν ως τόπο μόνιμης κατοικίας το εξωτερικό και συ-

γκεκριμένα τις χώρες της Κύπρου, του Καναδά και της Κροατίας.

Ερμηνεύοντας τα αποτελέσματα της έρευνας για την προέλευση των θερ-

μαλιστών των Λουτρών Αιδηψού, αυτό που προκύπτει είναι ότι η πρώτη λουτρό-

πολη της χώρας παρουσιάζει μεγάλη εμβέλεια, αφού προσελκύει θερμαλιστές

72 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 58-80

10. Αναλυτικότερα, το

ερωτηματολόγιο που χρησιμοποι-

ήθηκε επιχειρούσε να αποτυπώσει

τα ακόλουθα χαρακτηριστικά-

στοιχεία των θερμαλιστών: φύλο,

ηλικία, τόπο μόνιμης κατοικίας,

εισόδημα, συχνότητα και επίσκε-

ψης της λουτρόπολης, διάρκεια

διαμονής, τύπος καταλύματος δια-

μονής, είδος επιλεγεισών υπηρε-

σιών (θεραπευτικός θερμαλισμός,

θερμαλισμός υγείας/ευεξίας), πρό-

τερη ενημέρωση για τις θεραπευ-

τικές ιδιότητες των ιαματικών πη-

γών (και, εάν ναι, προέλευση της

γνώσης αυτής: από γιατρούς, από

τρίτους, κ.λπ.), τρόπος πληρωμής

θερμαλιστικών υπηρεσιών (ιδιω-

τική επιβάρυνση, ασφαλιστικό τα-

μείο κ.λπ.), επιδιώξεις από την

επιλογή των θερμαλιστικών υπη-

ρεσιών (θεραπεία, πρόληψη, ανα-

ζωογόνηση, αισθητική κ.λπ.), επί-

σκεψη άλλων λουτροπόλεων (και,

εάν ναι, ποιών), είδος άλλων δρα-

στηριοτήτων κατά τη διαμονή

τους στη λουτρόπολη πέραν του

θερμαλισμού (περιηγητικό τουρι-

σμό, πολιτιστικό τουρισμό κ.λπ.).

Παράλληλα, μέσω του ερωτημα-

τολογίου ζητήθηκε για πρώτη

φορά από θερμαλιστές να «βαθ-

μολογήσουν» τις λουτροπόλεις,

εκφράζοντας το βαθμό ικανοποίη-

σής τους (πολύ/αρκετά/λίγο/καθό-

λου ικανοποιημένος) για τα ακό-

λουθα: α) ποιότητα προσφερόμε-

νων θερμαλιστικών υπηρεσιών, β)

ποιότητα θερμαλιστικών εγκατα-

στάσεων-υποδομών, γ) περιβάλ-

λον (φυσικό και οικιστικό) της

λουτρόπολης και δ) προσφερόμε-

νες υπηρεσίες διασκέδασης και

ψυχαγωγίας της λουτρόπολης.

005:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 72

Page 75: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

ΜΑΡΙΛΕΝΑ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ 73

σχεδόν από όλες τις περιοχές της Ελλάδας (Χάρτης 10). Μοναδικές περιοχές οι

οποίες δεν καταγράφηκαν από την έρευνα ως τόποι προέλευσης θερμαλιστών

ήταν οι νησιωτικές, τόσο του Ιονίου όσο και του Αιγαίου Πελάγους (Πίνακας 4).

Παράλληλα, αξίζει να σημειωθεί ότι, πλην της περίπτωσης της Αττικής, οι υπό-

λοιποι τόποι προέλευσης που δηλώθηκαν ήταν σε αρκετές περιπτώσεις κάποιες

μικρές πόλεις της επαρχίας και όχι τόσο πρωτεύουσες Νομών.

Από την άλλη πλευρά, όσον αφορά τα Καμένα Βούρλα, κατά τη διάρκεια

διεξαγωγής της έρευνας, η πλειονότητα των θερμαλιστών δήλωσε ως τόπο μόνι-

μης κατοικίας ‒κατά φθίνουσα σειρά‒ τους ακόλουθους Νομούς: Αττικής 58%,

Φθιώτιδας 7,6%, Βοιωτίας 6,8%, Θεσσαλονίκης, 4,8%, Λάρισας 4%, Αχαΐας

2,8%, Καρδίτσας 2,4% και Μαγνησίας 2%. Επίσης, από 1,2% δήλωσαν ως τόπο

προέλευσης του Νομούς Αιτωλοακαρνανίας, Ευρυτανίας, Μεσσηνίας, από 0,8%

Χάρτης 10: Προέλευση (τόπος

μόνιμης κατοικίας) θερμαλιστών

Λουτρών Αιδηψού

Πηγή: ιδία επεξεργασία από

αποτελέσματα επιτόπιας έρευ-

νας της συγγραφέως (2007-

2008)

Εικόνα 1: Η σύγχρονη θερμαλιστική εγκατ/ση “Ther-

mae Sylla” στα Λ. Αιδηψού

Εικόνα 2: Η θερμαλιστική εγκατάσταση (υδροθεραπευ-

τήριο) του ΕΟΤ στα Λ. Αιδηψού

Πηγή: φωτογραφικό αρχείο συγγραφέως (2009)

005:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 73

Page 76: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

δήλωσαν τους Νομούς Τρικάλων και Εύβοιας και από 0,4% τους Νομούς Ημα-

θίας, Κιλκίς, Γρεβενών, Ιωαννίνων, Αργολίδας, Αρκαδίας, Κορινθίας, Λακωνίας

και Χανίων. Τέλος, το υπόλοιπο 4% από τους 250 ερωτηθέντες δήλωσε ως τόπο

μόνιμης κατοικίας το εξωτερικό (3 άτομα τη Γερμανία, 2 την Αυστρία, 2 τη Ρω-

σία και από 1 την Ιταλία, Γαλλία και την Ολλανδία).

Πίνακας 5: Προέλευση (τόπος μόνιμης κατοικίας) θερμαλιστών ανά λουτρόπολη (%)

Περιφέρεια προέλευσης θερμαλιστών Λ. Αιδηψού Καμ. Βούρλα Λ. Υπάτης

Ανατολική Μακεδονία & Θράκη 2,33 - -

Κεντρική Μακεδονία 15,33 5,6 4,67

Δυτική Μακεδονία 4,0 0,4 0,67

Ήπειρος 0,33 0,4 0,67

Θεσσαλία 15,0 9,2 26,7

Δυτική Ελλάδα 5,0 3,2 16,67

Στερεά Ελλάδα 6,33 16,4 12,67

Αττική 41,67 58,0 36,0

Πελοπόννησος 3,0 3,2 0,67

Βόρειο Αιγαίο - - -

Νότιο Αιγαίο - - -

Κρήτη 2,33 0,4 -

Ιόνια Νησιά - - -

Εξωτερικό 1,0 4,0 1,33

Σύνολο 100% 100% 100%

Πηγή: ιδία επεξεργασία από αποτελέσματα επιτόπιας έρευνας (2007-2008)

Παρατηρώντας τα παραπάνω αποτελέσματα για τα Καμένα Βούρλα, δια-

πιστώνει κανείς ότι η εμβέλεια της δεύτερης σπουδαιότερης λουτρόπολης της Ελ-

λάδας είναι σαφώς πιο περιορισμένη απ’ ό,τι των Λουτρών Αιδηψού, δηλαδή της

πρώτης λουτρόπολης της χώρας (Χάρτης 11). Ειδικότερα, όσον αφορά στους εγ-

χώριους θερμαλιστές που εντοπίστηκαν στα Καμένα Βούρλα, αξιοσημείωτο είναι

το γεγονός ότι πάνω από το 50% δήλωσε ως τόπο κατοικίας την Αττική, ενώ αντί-

θετα δεν εντοπίστηκαν καθόλου θερμαλιστές ούτε από την Περιφέρεια Αν. Μα-

κεδονίας και Θράκης, ούτε από τα νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου, πλην ενός

ατόμου που προερχόταν από την Κρήτη (Πίνακας 5). Επίσης, στην ίδια λογική με

την περίπτωση των Λουτρών Αιδηψού, εκτός των θερμαλιστών που δήλωσαν ως

τόπο μόνιμης κατοικίας την Αττική, οι υπόλοιποι στο μεγαλύτερο μέρος τους προ-

έρχονταν από κάποια μικρή πόλη της επαρχίας της Ελλάδας, παρά από κάποια

πρωτεύουσα Νομού.

Όσο για το σχετικά σημαντικό ποσοστό θερμαλιστών (4%) που εντοπί-

στηκε να προέρχεται από το εξωτερικό, αυτό μάλλον είναι παραπλανητικό. Το

γεγονός ότι τα Καμένα Βούρλα προσελκύουν αλλοδαπούς επισκέπτες εξηγείται

από την ύπαρξη του πολυτελούς ξενοδοχειακού συγκροτήματος (Γαλήνη), του

οποίου η διαφημιστική εκστρατεία απευθύνεται κυρίως στην Ευρώπη. Επομένως,

74 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 58-80

005:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 74

Page 77: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

ΜΑΡΙΛΕΝΑ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ 75

η παρουσία αλλοδαπών στην πόλη δεν οφείλεται τόσο στη φήμη της ως λουτρό-

πολη όσο στη διεθνή εμβέλεια του ξενοδοχειακού συγκροτήματος που διαθέτει.

Όσον αφορά τα Λουτρά Υπάτης, τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν ότι,

εκτός από ένα ποσοστό της τάξης του 36% που δήλωσε ως τόπο μόνιμης κατοικίας

την Αθήνα και γενικότερα το Νομό Αττικής, οι υπόλοιποι θερμαλιστές δήλωσαν ότι

προέρχονταν από τους ακόλουθους Νομούς, κατά φθίνουσα σειρά: Λάρισας

14,7%, Αιτωλοακαρνανίας 12%, Καρδίτσας 8,67%, Φθιώτιδας 5,33%, Θεσσαλο-

νίκης, Αχαΐας και Βοιωτίας από 4%, Μαγνησίας και Ευρυτανίας από 2%, Τρικά-

λων 1,33% και Σερρών, Γρεβενών, Θεσπρωτίας, Ηλείας. Εύβοιας, Φωκίδας και

Λακωνίας από 0,67%. Τέλος, 2 άτομα από τα 150 συνολικά (ποσοστό 1,33%), δή-

λωσαν ως τόπο μόνιμης κατοικίας το εξωτερικό και συγκεκριμένα τη Ρουμανία.

Χάρτης 11: Προέλευση (τόπος μό-

νιμης κατοικίας) θερμαλιστών Κα-

μένων Βούρλων

Πηγή: ιδία επεξεργασία από απο-

τελέσματα επιτόπιας έρευνας της

συγγραφέως (2007-2008)

Εικόνα 3: Άποψη από το εξωτερικό της σύγχρονης θερ-

μαλιστικής εγκατ/σης «Γαλήνη Spa» στα K. Βούρλα

Εικόνα 4: Η εγκαταλελειμμένη θερμαλιστική εγκατά-

σταση (υδροθεραπευτήριο) «Ασκληπιός» στα Κ. Βούρλα

Πηγή: φωτογραφικό αρχείο συγγραφέως (2009)

005:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 75

Page 78: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

76 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 58-80

Ερμηνεύοντας τα παραπάνω αποτελέσματα, η εμβέλεια της τρίτης σπου-

δαιότερης λουτρόπολης της Ελλάδας είναι σαφώς πιο περιορισμένη και από της

πρώτης αλλά και από της δεύτερης. Ειδικότερα, όπως φαίνεται και στον Χάρτη

12, η πλειονότητα των θερμαλιστών που επισκέπτονται τα Λουτρά Υπάτης προ-

έρχονται κατά κύριο λόγο από όμορες περιοχές και νομούς της Φθιώτιδας, ενώ μό-

λις ένα ποσοστό της τάξης του 12,68% προέρχεται από πιο απομακρυσμένες πε-

ριοχές (Ν. Θεσσαλονίκης, Αχαΐας, Σερρών, Γρεβενών, Θεσπρωτίας, Ηλείας, Λα-

κωνίας και από το εξωτερικό). Τέλος, όπως στα Καμένα Βούρλα και στα Λουτρά

Αιδηψού, έτσι και στα Λουτρά Υπάτης η πλειονότητα των θερμαλιστών προερ-

χόταν κυρίως από μικρές πόλεις αλλά και χωριά της επαρχίας, παρά από κάποια

μεσαία ή και μεγάλη πόλη της Ελλάδας.

Συνοψίζοντας, τα συμπεράσματα που προκύπτουν για τη γεωγραφική εμ-

βέλεια των τριών σπουδαιότερων λουτροπόλεων της χώρας είναι ότι, στην ου-

σία, μόνο η πρώτη καταφέρνει να προσελκύσει επισκέπτες σχεδόν απ’ όλες τις

«γωνιές» της Ελλάδας. Αντίθετα, τόσο η δεύτερη ‒αν και προσελκύει αρκετούς

επισκέπτες από το εξωτερικό‒ όσο και η τρίτη κυρίως λουτρόπολη περιορίζονται

Εικόνα 5: Η μοναδική θερμαλιστική εγκατά-

σταση (υδροθεραπευτήριο) των Λ. Υπάτης

Πηγή: φωτογραφικό αρχείο συγγραφέως

(2009)

Χάρτης 12: Προέλευση (τόπος

μόνιμης κατοικίας) θερμαλιστών

Λουτρών Υπάτης

Πηγή: ιδία επεξεργασία από απο-

τελέσματα επιτόπιας έρευνας της

συγγραφέως (2007-2008)

005:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 76

Page 79: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

σε μεγάλο βαθμό σε επισκέπτες που προέρχονται από σχετικά κοντινές περιοχές,

δείχνοντας μια σημαντική αδυναμία να λειτουργήσουν ως ισχυροί θερμαλιστικοί

πόλοι σε επίπεδο χώρας. Επομένως, εφόσον η δεύτερη και η τρίτη λουτρόπολη της

Ελλάδας εμφανίζουν την εικόνα αυτή, θα ήταν αρκετά ασφαλές να ειπωθεί ότι,

πλην των Λουτρών Αιδηψού, το σύνολο των υπολοίπων θερμαλιστικών προορι-

σμών της Ελλάδας παρουσιάζουν από μεσαία έως και μικρή γεωγραφική εμβέ-

λεια, αποτελώντας ως επί το πλείστον τουριστικούς πόλους τοπικής εμβέλειας.

7. Συμπεράσματα: κατευθύνσεις χωρικής οργάνωσης και σχεδιασμού του

θερμαλιστικού τουρισμού σε εθνικό επίπεδο

Επιχειρώντας να αποκωδικοποιήσει κανείς την ανάλυση που προηγήθηκε, τα βα-

σικά συμπεράσματα που εξάγονται ως προς τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά του

θερμαλιστικού τουρισμού της Ελλάδας συνοψίζονται ως ακολούθως:

• Όσον αφορά τη γεωγραφία του θερμαλιστικού τουρισμού, αυτή περιορί-

ζεται στο 1/5 των θερμομεταλλικών πηγών (ή συμπλεγμάτων πηγών) της χώρας

ενώ, από άποψη χωρικής κατανομής, η πλειονότητα των λουτροπόλεων και των

θερμαλιστικών προορισμών εντοπίζεται στην παράκτια ζώνη, ένα μικρότερο μέ-

ρος στην πεδινή ενδοχώρα και ένα ακόμη πιο μικρό στις ορεινές περιοχές,

• Σχετικά με τη γεωγραφία της θερμαλιστικής κίνησης ‒παρά τις απώλειες

που σημειώθηκαν τελευταία‒ αυτό που παρατηρείται είναι η μετατόπιση των θερ-

μαλιστών από περιοχές της ενδοχώρας σε περιοχές του παράκτιου χώρου, με απο-

τέλεσμα να επικρατεί έντονη ανισοκατανομή σε σύγκριση και με το παρελθόν.

Παράλληλα, το μεγαλύτερο μέρος των θερμαλιστών σήμερα συγκεντρώνεται μό-

λις σε πέντε (5) τόπους (κυρίως στην κεντρική Ελλάδα), ενώ μόλις μια λουτρόπολη

(Λ. Αιδηψού) προσελκύει σχεδόν το 1/3 της θερμαλιστικής κίνησης της χώρας,

• Αναφορικά με τη γεωγραφική εμβέλεια, πλην της περίπτωσης της Αιδη-

ψού, οι υπόλοιπες ελληνικές λουτροπόλεις και θερμαλιστικοί προορισμοί μετά

βίας μπορούν να «σταθούν» ως τουριστικοί πόλοι εθνικής εμβέλειας, αφού η συ-

ντριπτική πλειονότητα αυτών εκτιμάται ότι «απευθύνεται» σε πολύ πιο περιορι-

σμένο χώρο, που συνήθως δεν ξεπερνά τα όρια των κοντινών τους περιοχών.

Με βάση τα παραπάνω συμπεράσματα και προκειμένου να αντιστραφεί η

αρνητική πορεία του θερμαλιστικού τουρισμού της Ελλάδας, οι στρατηγικοί στό-χοι/αρχές που θα πρέπει να τεθούν είναι οι ακόλουθοι (Beriatos και Papageorgiou

2009, Παπαγεωργίου 2009):

• διεύρυνση της γεωγραφίας της θερμαλιστικής κίνησης, ώστε να σταμα-

τήσει η υπερσυγκέντρωση σε μια περιορισμένη γεωγραφική περιοχή και να επω-

φεληθεί από τη συγκεκριμένη μορφή τουρισμού όσο το δυνατόν μεγαλύτερη με-

ρίδα πληθυσμού απ’ όλες τις περιοχές της Ελλάδας,

• «μετατόπιση» της θερμαλιστικής κίνησης από τις ακτές στην ενδοχώρα,

ώστε να επιτευχθεί η επιθυμητή βιώσιμη ανάπτυξη και στους υπόλοιπους θερμα-

λιστικούς προορισμούς της Ελλάδας, πέραν της παράκτιας ζώνης,

• διαφοροποίηση της έντασης της ανάπτυξης των περιοχών θερμαλιστικού

τουρισμού, με στόχο την αξιοποίηση κάθε θερμαλιστικού πόρου βάσει των αντι-

κειμενικών δυνατοτήτων του. Άλλωστε, όπως φάνηκε και από την ανάλυση, η

υπάρχουσα ζήτηση για τη συγκεκριμένη μορφή τουρισμού βρίσκεται σε φθίνουσα

ΜΑΡΙΛΕΝΑ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ 77

005:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 77

Page 80: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

πορεία και ως εκ τούτου η χώρα δεν έχει ανάγκη από την ύπαρξη πολλών και

έντονα αναπτυγμένων θερμαλιστικών πόλων,

• συμπληρωματικότητα των θερμαλιστικών προορισμών μεταξύ τους -δε-

δομένης και της τοπικής κυρίως εμβέλειάς τους- ώστε ένας λουτρότοπος να μην

λειτουργεί εις βάρος και ανταγωνιστικά ως προς κάποιον άλλο της ίδιας περιοχής

και τελικά να επιτυγχάνεται η επιθυμητή διάχυση της θερμαλιστικής κίνησης.

Στο πλαίσιο αυτό, κάποιες κατευθύνσεις χωροταξικής οργάνωσης και σχε-διασμού (σε εθνικό επίπεδο), που θα οδηγούσαν στην επίτευξη των παραπάνω

στόχων και θα επέτρεπαν την ανάκαμψη του θερμαλιστικού τουρισμού στην Ελ-

λάδα, είναι οι ακόλουθες:

Διαβάθμιση της έντασης ανάπτυξης των θερμαλιστικών προορισμώνΕιδικότερα, προτείνεται η πιο απλή διαβάθμιση/ιεράρχηση των θερμαλι-

στικών πόλων σε:

α) περιοχές ήπιας ανάπτυξης του θερμαλιστικού τουρισμού

β) περιοχές έντονης ανάπτυξης τους θερμαλιστικού τουρισμού

Σκοπός της υιοθέτησης της παραπάνω διαβάθμισης δεν είναι η εκ των προ-

τέρων καθήλωση κάποιων περιπτώσεων θερμαλιστικών προορισμών σε χαμηλού

επιπέδου ανάπτυξη. Αντίθετα, στόχος είναι η εν λόγω δραστηριότητα να ενταχθεί

όσο το δυνατόν πιο αρμονικά στον άμεσο/οικείο χώρο της, στον οποίο θα προσ-

δώσει την ανάλογη αναπτυξιακή προοπτική. Με τον τρόπο αυτό άλλωστε εξα-

σφαλίζεται ότι μια ιδιαίτερη μεγάλη μερίδα του πόρου των ιαματικών πηγών θα

παραμείνει αξιοποιημένη, ενώ από την αξιοποίηση αυτή θα επωφεληθεί όσο το

δυνατόν μεγαλύτερη μερίδα του εγχώριου πληθυσμού. Με τον τρόπο αυτό, επι-

τυγχάνεται επίσης η διεύρυνση της γεωγραφίας του θερμαλιστικού τουρισμού,

καθώς και η περαιτέρω ενίσχυση αδύναμων μέχρι σήμερα θερμαλιστικών πόλων,

της ενδοχώρας κυρίως.

Δημιουργία τοπικών δικτύων οργανωμένης συνεργασίας μεταξύ των θερμα-λιστικών προορισμών

Ειδικότερα, προτείνεται η δημιουργία τοπικών δικτύων μεταξύ λουτροπό-

λεων ή/και πόλων θερμαλιστικού τουρισμού που εμπίπτουν στην ίδια γεωγρα-

φική ενότητα. Όσον αφορά την επιλογή των λουτροπόλεων ή/και των θερμαλι-

στικών πόλων που θα μπορούσαν να αποτελέσουν δίκτυο ‒σε συνδυασμό με τη

διαβάθμιση της ανάπτυξης που αναφέρθηκε προηγουμένως‒ δύο είναι οι πιθανές

εκδοχές που αξίζει να εξεταστούν:

α) ομοιογενή δίκτυα θερμαλιστικών πόλων: δηλαδή δικτύωση μεταξύ πε-

ριοχών θερμαλιστικού τουρισμού μόνο ήπιας ή μόνο έντονης ανάπτυξης του θερ-

μαλιστικού τουρισμού, και

β) ετερογενή (πολωμένα) δίκτυα θερμαλιστικών πόλων: δηλαδή δικτύωση

περιοχών ήπιας ανάπτυξης θερμαλιστικού τουρισμού με έναν ή δύο πόλους έντο-

νης ανάπτυξης κάθε φορά και γενικότερα δικτύωση περιοχών διαφορετικού επι-

πέδου ανάπτυξης.

(Ωστόσο, είναι προφανές ότι εκτός από τις παραπάνω εκδοχές μπορούν ναυπάρξουν και ενδιάμεσες καταστάσεις ή συνδυασμοί τους.)

Με τη δημιουργία οργανωμένων και θεσμοθετημένων τοπικών δικτύων

αναμένεται να επιτευχθεί (Μπεριάτος 1999): α) η άμβλυνση των αντιθέσεων/ανι-

σοτήτων μεταξύ θερμαλιστικών προορισμών και υποδομών της ίδιας γεωγραφι-

κής περιοχής, με ταυτόχρονη αναβάθμισή τους, β) η αποδοτικότερη προ-

78 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 58-80

005:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 78

Page 81: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

βολή/προώθηση των τόπων θερμαλιστικού τουρισμού (ενδεχομένως μέσω δημι-

ουργίας τοπικών «διαδρομών υγείας»), γ) η αναγκαία ανταλλαγή εμπειριών και

τεχνογνωσίας μεταξύ των λουτροπόλεων του δικτύου, και δ) η διευκόλυνση της

εφαρμογής των στρατηγικών στόχων για την ανάπτυξη του θερμαλιστικού του-

ρισμού μέχρι τουλάχιστον το επίπεδο της Περιφέρειας.

Παράλληλα, στο πλαίσιο των τοπικών δικτύων, ιδανική θεωρείται και η

επίτευξη της οριζοντιοποίησης της διαχείρισης των ιαματικών πηγών, δηλαδή της

ενιαίας διαχείρισης των θερμαλιστικών εγκαταστάσεων που εμπίπτουν στο ίδιο δί-

κτυο λουτροπόλεων, υπό την ίδια ιδιωτική επιχειρηματική δραστηριότητα. Άλ-

λωστε, με την επέκταση της δικτύωσης και στο διαχειριστικό κομμάτι επιτυγχά-

νεται, επίσης, η συμπληρωματικότητα στη λειτουργία των θερμαλιστικών προο-

ρισμών, έναντι της ανταγωνιστικότητας που κυριαρχεί σήμερα μεταξύ των του-

ριστικών προορισμών, κατάσταση η οποία δεν θα πρέπει να επιδιώκεται στις πε-

ριπτώσεις των ελληνικών λουτροπόλεων.

Εν κατακλείδι, αυτό που είναι σημαντικό να ειπωθεί είναι ότι, αν και ο θερ-

μαλιστικός τουρισμός είναι αρκετά παραγκωνισμένος στην Ελλάδα τα τελευταία

χρόνια, αποτελεί μια μορφή τουρισμού με μεγάλη παράδοση στη χώρα μας η

οποία έχει σημαντικές προοπτικές ανάπτυξης, ειδικά στη σύγχρονη εποχή που

μια χώρα για να παραμείνει τουριστικά ανταγωνιστική θα πρέπει να προσφέρει

διαφοροποιημένα και αυθεντικά τουριστικά προϊόντα. Ωστόσο, όπως έγινε εμ-

φανές από τη γεωγραφική ανάλυση που προηγήθηκε, η συγκεκριμένη μορφή του-

ρισμού παρουσιάζει έντονα γεωγραφικά προβλήματα τα οποία μόνον ύστερα από

έναν ορθολογικό χωρικό σχεδιασμό σε εθνικό επίπεδο (καταρχήν) μπορούν να

αντιμετωπιστούν. Σε κάθε περίπτωση, στόχος της όποιας πολιτικής χωρικού σχε-

διασμού θα πρέπει να είναι η διεύρυνση της γεωγραφίας της εν λόγω μορφής του-

ρισμού, η μετατόπιση της θερμαλιστικής κίνησης από τις ακτές στην ενδοχώρα,

η διαφοροποίηση της έντασης της ανάπτυξης των προορισμών ανάλογα με τη δυ-

ναμικότητα που παρουσιάζουν, καθώς και η συμπληρωματικότητα μεταξύ τους,

ώστε να αμβλυνθεί το φαινόμενο παραγκωνισμού πολλών από των σημερινών

λουτροπόλεων της χώρας.

ΠΗΓΕΣ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ

Beriatos, E. και Papageorgiou, M. (2009), «Towards sustainable spa tourism activities in Greece»,

στο Brebbia, C.A., Neophytou, M., Beriatos, E., Ioannou, I. και Kungolos A.G., SustainableDevelopment and Planning IV, Σαουθάμπτον/Βοστόνη: WIT Press: 773-782.

FEDERTERME - Federazione Italiana delle Industrie Termali e delle Acque Minerali Curative

(2004), Rapporto sul sistema termale in Italia (Rapporto di richerca, coordinatore dela

ricerca: Emilio Becheri), Ρώμη: Federterme.

Gerbod, P. (2004), Loisirs et santé: les thermalismes en Europe des origines à nos jours, Παρίσι: Ho-

noré Champion.

Glaus, O. (1975), Planen und bauen moderner heilbaeder, Ζυρίχη: Verlag Karl Krämer und Co.

Jamot, C. (1988), Thermalisme et villes thermales en France, Κλερμόν-Φεράν: Publications de l’In-

stitut d’Etudes du Massif Central.

Lickorish, L. και Jenkins C. (1997), An introduction to tourism, Οξφόρδη: Butterworth-Heinemann.

Αγγελίδης, Ζ. (2008), Ιαματικοί φυσικοί πόροι και θερμαλισμός, Θεσσαλονίκη: Κέντρο Περιβαλ-

λοντικής Εκπαίδευσης Ελευθερίου Κορδελιού.

ΜΑΡΙΛΕΝΑ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ 79

005:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 79

Page 82: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

Γκιώνη-Σταυροπούλου, Γ. (1983), Απογραφή θερμομεταλλικών πηγών Ελλάδος Ι: Αιγαίο Πέλαγος,

Υδρολογικές και Υδρογεωλογικές Έρευνες Αρ.39, Αθήνα: ΙΓΜΕ.

Γοσποδίνη, Α. (2005) «Χωρικές πολιτικές για τη βιώσιμη ανάπτυξη των μικρών ελληνικών Πό-

λεων», Αειχώρος 4(1): 136-161.

Δαλέζιος, Ο. (1891), Τα ιαματικά λουτρά της Ελλάδος, Αθήνα: χ.ε.

Δαμβέργης, Α. (1906), Περί των ιαματικών υδάτων της Ελλάδας, Αθήνα: χ.ε.

Δαμβέργης, Α. (1919), Περί της σκοπιμωτέρας διευθετήσεως των εν Ελλάδι ιαματικών πηγών, Αθήνα:

χ.ε.

ΕΟΤ (1954), Λουτροπόλεις και ιαματικαί πηγαί 1951-1952-1953, Αθήνα: ΕΟΤ.

ΕΟΤ (1966), Λουτροπόλεις και ιαματικές πηγές, Αθήνα: ΕΟΤ.

ΙΓΜΕ (1995), Χάρτης Θερμομεταλλικών Πηγών της Ελλάδας, κλίμακα 1:500.000, Αθήνα: ΙΓΜΕ.

Ζαχαρόπουλος, Κ. και Μπαρμπίκας, Η. (2001), Τα Λουτρά της Ελλάδας. Περιηγητικός Οδηγός, Β΄

Έκδοση, Αθήνα: Καστανιώτης.

ΚΕΠΑΜΕ (Κέντρο Χωροταξικών-Πολεοδομικών-Αρχιτεκτονικών Μελετών και Ερευνών) (2000),

Στρατηγικό πλαίσιο χωρικών κατευθύνσεων για την ανάπτυξη του ιαματικού τουρισμού στηνΕλλάδα, Αθήνα: ΚΕΠΑΜΕ-ΥΠΕΧΩΔΕ.

Λέκκας, Ν. (1935), «Η σύγχρονος μέριμνα-καταγραφή, κατάταξις, αναλύσεις των ιαματικών πηγών

– Νομοθετική ρύθμισης – Εξυγιαντικά έργα – Υγειονομικά μέτρα – Διορισμός ειδικών λου-

τριάτρων», στο Χαριτάκης, Κ., Αι ιαματικαί πηγαί και λουτροπόλεις της Ελλάδος, Αθήνα:

χ.ε.: 90-98.

Λέκκας, Ν. (1938), Αι επτακόσιαι πενήντα μεταλλικαί πηγαί της Ελλάδος, Αθήνα: ΙΓΜΕ.

Μπεριάτος, Η. (1999), «Η σημασία των Δικτύων Συνεργασίας στην Ανάπτυξη των Ευρωπαϊκών

και Ελληνικών Πόλεων», στο Οικονόμου, Δ. και Πετράκος, Γ. (επιμ.), Η Ανάπτυξη των Ελ-ληνικών Πόλεων: Διεπιστημονικές Προσεγγίσεις Αστικής Ανάλυσης και Πολιτικής, Αθήνα/Βό-

λος: Gutenberg/Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας: 529-551.

Ορφανός, Γ. (1985), Απογραφή θερμομεταλλικών πηγών Ελλάδος ΙΙ: Πελοπόννησος, Υδρολογικές και

Υδρογεωλογικές Έρευνες Αρ.39, Αθήνα: ΙΓΜΕ.

Παπαγεωργίου, Μ. (2009), «Οι νέες τάσεις χωρικού σχεδιασμού του θερμαλιστικού τουρισμού», στο

Κοτζαμάνης, Β., Κούγκολος, Α., Μπεριάτος, Η., Οικονόμου, Δ. και Πετράκος, Γ. (επιμ.),

Πρακτικά 2ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Πολεοδομίας, Χωροταξίας και ΠεριφερειακήςΑνάπτυξης, Βόλος: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας: 871- 879.

Παπαμάρκου, Α. (1916), Συνοπτική περιγραφή των ιαματικών υδάτων της Ελλάδος, Αθήνα: Εστία.

ΣΔΚΙΠΕ - ΕΘΕ (Σύνδεσμος Δήμων και Κοινοτήτων Ιαματικών Πηγών Ελλάδος – Ελληνική Θερ-

μαλιστική Εταιρεία) (2006), Ιαματικές πηγές και λουτροπόλεις – ελληνικός θερμαλισμός,

Θεσσαλονίκη: Σ.Δ.Κ.Ι.Π.Ε. – Ε.Θ.Ε.

Σκαρπιά-Χόιπελ, Ξ. (1996), Λουτροθεραπεία και αναψυχή: ιστορική εξέλιξη των λουτρών, Θεσσα-

λονίκη: University Studio Press.

Σπαθή, Σ. (2000), Ο ιαματικός τουρισμός και η ανάπτυξη του τουρισμού υγείας στην Ελλάδα, Αθήνα:

ΚΕΠΕ.

Σφέτσος, Κ.Σ. (1988), Απογραφή θερμομεταλλικών πηγών Ελλάδος ΙΙΙ: Ηπειρωτική Ελλάς, Υδρο-

λογικές και Υδρογεωλογικές Έρευνες Αρ.39, Αθήνα: ΙΓΜΕ.

Τμήμα Ιαματικών Πηγών ΕΟΤ (2008), Συνέντευξη με Προϊστάμενο κ. Μάνο Χατζηγεωργίου.

ΦΕΚ 1138, τ. Β΄, 2009, Ειδικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης (ΕΠ-ΣΧΑΑ) για τον Τουρισμό και της στρατηγικής μελέτης περιβαλλοντικών επιπτώσεων αυτού.

ΦΕΚ 230, τ. Α΄, 2006 (Ν. 3498/2006), Περί ανάπτυξης του ιαματικού τουρισμού και άλλες διατάξεις.ΦΕΚ 112, τ. Α΄, 1960 (Ν. 4086/1960), Περί τροποποιήσεως και συμπληρώσεως διατάξεων τινών

περί ιαματικών πηγών.

Χαριτάκης, Κ. (1935), Αι ιαματικαί πηγαί και λουτροπόλεις της Ελλάδος, Αθήνα: χ.ε.

80 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 58-80

005:Layout 1 9/27/11 10:28 AM Page 80

Page 83: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

ΖΩΗ ΧΑΤΖΗΓΙΑΝΝΑΚΗ 81

ΕΝΑ ΠΡΟΣΩΡΙΝΟ ΝΗΣΙ: Η ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΧΩ-ΡΟΥ ΣΤΗ ΣΑΝΤΟΡΙΝΗ

Ζωή Χατζηγιαννάκη1

ΠΕΡΙΛΗΨΗΗ εργασία αυτή επιχειρεί μια έρευνα των πολύπλοκων τρόπων παραγωγής του χώρου στη Σαντορίνη. Στόχος αυτής της έρευνας είναι να τους

αναζητήσει, να τους κατανοήσει και, μέσα απ’ αυτό, να προσπαθήσει να προβάλει μία αντίληψη του χώρου σε συνάρτηση με τον χρόνο, ως

σύνολο αλληλεπιδράσεων και συσχετισμών. Η αναίρεση της στατικότητας και της αποσπασματικότητας ίσως καταφέρει να αποτρέψει και να

αποβάλει κατηγοριοποιήσεις και χαρακτηρισμούς ενός τόπου, οι οποίοι γίνονται πολύ συχνά αιτία σοβαρών προβλημάτων στην εξέλιξή του.

Για την πραγματοποίηση της έρευνας αυτής έχουν χρησιμοποιηθεί και πρακτικά μεθοδολογικά εργαλεία, όπως το video και η φωτογραφία.

Fleeting island: The production of space in Santorini

Zoe Xatzigiannaki

ABSTRACTThis paper seeks to study and understand the complex ways in which space is produced in the island of Santorini, Greece. This understanding

may allow for the recognition of space as mobile (concurrent with time) and as a totality composed by various associations and interplays. The

denunciation of space as fixed and fragmentary could thus possibly discourage practices of general classifications and representations of a place

which often hinder the unfolding of its enormous multiform potential. This spatial research requires the inclusion and collaboration of both the-

oretical and practical methods such as video and photography.

Η πραγματικότητα που είχα γνωρίσει δεν υπήρχε πια. Ήταν αρκετό που δεν εμφανιζόταν η κυρία Σουάν εντελώς όμοια,και την ίδια στιγμή, για να γίνει η Λεωφόρος άλλο πράγμα. Οι τόποι που γνωρίσαμε δεν ανήκουν μόνο στον κόσμο τουχώρου, όπου τους τοποθετούμε για μεγαλύτερη ευκολία. Δεν ήταν παρά μια λεπτή τομή ανάμεσα στις συνεχόμενες εντυ-πώσεις που σχημάτιζαν την τότε ζωή μας, η ανάμνηση ορισμένης εικόνας δεν είναι παρά ο καημός για ορισμένη στιγμήπου πέρασε και τα σπίτια, οι δρόμοι, οι λεωφόροι, όλα είναι φευγαλέα, αλίμονο! Όπως τα χρόνια.

Μαρσελ Προυστ, Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο, «Από τη μεριά του Σουάν»

(μτφρ. Π. Ζάννα, Αθήνα: Ηριδανός, 1969-70)

1. Εισαγωγή

Η περίπτωση της Σαντορίνης παρουσιάζει ενδιαφέρον λόγω της τεράστιας αλλαγής που βιώνει τα τελευταία χρόνια,

αλλαγή που οφείλεται κυρίως στον τουρισμό. Ένα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αυτής της αλλαγής είναι ότι

έγινε αρκετά απότομα. Ο καταστροφικός σεισμός του 1956 είχε ως αποτέλεσμα τη μετανάστευση πολλών κατοίκων

του νησιού, την εγκατάλειψη των καλλιεργιών καθώς και κάποιων βιοτεχνικών μονάδων. Ο σεισμός, όμως, αποτέ-

λεσε και το πρώτο τουριστικό έναυσμα με τις φωτογραφίες που έκαναν το γύρο του κόσμου αποκαλύπτοντας, πα-

1. Δρ. Goldsmith College, University of London, [email protected]

006:Layout 1 9/27/11 10:29 AM Page 81

Page 84: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

ράλληλα με την τεράστια καταστροφή, το εντυπωσιακό ηφαιστειογενές τοπίο του

νησιού.

Ένα μέρος λοιπόν που έδειχνε να έχει χάσει οποιαδήποτε αξία μεταμορ-

φώθηκε σε μικρό σχετικά διάστημα μέσω του τουρισμού, ο οποίος και έγινε η κύ-

ρια ενασχόληση και πηγή εσόδων των κατοίκων φέρνοντας έτσι μεγάλη αλλαγή

όχι μόνο στην οικονομία αλλά και ευρύτερα στην κοινωνία, στο χώρο, στη δια-

χείριση του χρόνου. Η αλλαγή αυτή είναι προϊόν συνδυασμών αμέτρητων ετερό-

κλητων παραγόντων, που είναι δυναμικοί και γι’ αυτό παράγουν χώρους οι οποίοι

δεν είναι ποτέ στάσιμοι.

Πώς, λοιπόν, θα μπορούσαν να μελετηθούν επαρκώς αυτοί οι χώροι, που

συνεχώς μεταβάλλονται; Ποια προσέγγιση θα διευκόλυνε την κατανόηση της πο-

λύπλοκης και συνεχούς παραγωγής τους, γεγονός που δημιουργεί νέες και απρό-

σμενες καταστάσεις;

Πρώτα απ’ όλα, θα πρέπει να υπενθυμίσει κανείς ότι η μελέτη του χώρου

απαιτεί τη συνεργασία πολλών διαφορετικών τομέων, όπως της κοινωνιολογίας,

της φιλοσοφίας, της γεωγραφίας. Η έννοια του χώρου, όπως αυτή μελετάται και

ορίζεται από πολλούς θεωρητικούς (Harvey 1990, Lefebvre 1996, Grosz 2001,

Massey 1994, Soja 2005), είναι πολυδιάστατη, δεν υποδηλώνει μόνο τον αρχιτε-

κτονικό ή πολεοδομικό χώρο αλλά τον χώρο ως ενότητα η οποία μεταβάλλεται

από φυσικούς, κοινωνικούς, πολιτικούς, οικονομικούς παράγοντες. Κατά τον

Lefebvre ο χώρος παράγεται: δεν προσδιορίζεται απλά και μόνο ως υλικός, δεν εί-

ναι αντικείμενο, περιέχει αντικείμενα και ορίζεται από τις μεταξύ τους σχέσεις

μέσα στον χρόνο. Στην πολύπλοκη αυτή έννοια του χώρου έρχονται να προστε-

θούν και οι ιδέες του γίγνεσθαι (becoming) και της πολλαπλότητας (multiplicity)

των Deleuze και Guattari.

Ο χώρος δεν είναι λοιπόν μόνο τα κτίρια, οι δρόμοι, κ.λπ., αλλά και η κί-

νηση, οι ήχοι, οι μυρωδιές, το φως, οι άνθρωποι. Είναι η συνεύρεση και η αλλη-

λεπίδραση όλων αυτών. Γι’ αυτό και η κατανόηση και η ανάλυσή του απαιτεί την

αναγνώριση όλων των αισθήσεων. Αυτός είναι ένας από τους κύριους λόγους για

τον οποίο η χρήση πρακτικών εργαλείων, όπως το videο και η φωτογραφία, κρί-

νεται απαραίτητη στην έρευνα αυτή. Αλλά και σ’ ένα γενικότερο πλαίσιο, η τε-

ράστια ανάπτυξη των οπτικοακουστικών μέσων έχει καταστήσει δυνατή τη χρήση

τους σε πολλούς τομείς, εμπλουτίζοντάς τους με νέα δεδομένα, αποδεικνύοντας

έτσι την ικανότητά τους να παρέχουν μια μεθοδολογία ανάλογων δυνατοτήτων με

αυτή της θεωρίας, η οποία τις περισσότερες φορές τα χρησιμοποιεί ως απλές ανα-

παραστάσεις και εικονογραφήσεις ενός κειμένου.

Οι σκέψεις και τα συμπεράσματα που αναλύονται παρακάτω προέκυψαν

τόσο από θεωρητική όσο και από πρακτική έρευνα η οποία περιελάμβανε τη δη-

μιουργία ενός video (DV PAL 16:9, έγχρωμο, 25”) και μιας σειράς φωτογραφιών

(http://www.zoehatziyannaki.com/santo.html), καθώς επίσης και αρκετές συνε-

ντεύξεις, οι οποίες είναι διαθέσιμες σε DVD. Για να λυθούν ως ένα βαθμό οι δυ-

σκολίες που υπάρχουν στην παράθεση του video, που εδώ είναι δυνατή μόνο μέσα

από φωτογραφίες, σημειώνεται ότι υπάρχει η δυνατότητα επίσκεψης της ιστοσε-

λίδας: http://www.youtube.com/watch?v=56rdqD08Hn4, στην οποία μπορεί να

παρακολουθήσει κανείς κάποια αποσπάσματα απο το video.

82 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 81-92

006:Layout 1 9/27/11 10:29 AM Page 82

Page 85: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

2. Μεθοδολογικά εργαλεία

Οι θεωρίες του Lefebvre (1996) για τον χώρο, και ιδιαίτερα η κεντρική του ιδέα

ότι ο χώρος παράγεται, είναι προϊόν του κοινωνικού γίγνεσθαι και, κατά συνέ-

πεια, αναπόσπαστο κομμάτι του χρόνου, είναι η βάση γι’αυτήν την έρευνα. Πα-

ράλληλα, οι απόψεις του Deleuze (ιδιαίτερα στις συνεργασίες του με τον Guattari)

έχουν προσφέρει πάρα πολλά στη θεωρία και ανάλυση του χώρου. Η ιδέα του γί-

γνεσθαι, που έχει απασχολήσει πολύ αυτήν την έρευνα, έχει πολλά κοινά σημεία

με αυτήν της παραγωγής του χώρου.1 Το γίγνεσθαι στους Deleuze και Guattari

έχει έννοια θετικής και δημιουργικής εξέλιξης του κόσμου, που είναι δυνατή μόνο

όταν το πεδίο των συσχετισμών των δυνάμεων αφήνεται ελεύθερο. Αυτό δεν ση-

μαίνει, όμως, ότι το γίγνεσθαι είναι πάντοτε παραγωγικό, μπορεί να είναι και

απλώς αναπαραγωγικό, με την έννοια της άκαρπης επανάληψης (becoming-the-

same: το-ίδιο-γιγνεσθαι). Το γίγνεσθαι είναι ένας συνεχής μετασχηματισμός, ένα

συνεχές πέρασμα από μια κατάσταση σε άλλη, μία μετάβαση που δεν έχει συ-

γκεκριμένη κατεύθυνση από ένα σημείο σε κάποιο άλλο, αλλά βρίσκεται μεταξύ(in-between) των σημείων ή, καλύτερα, των εντάσεων που δημιουργούνται. Έτσι

αυτή η συνεχής μετάβαση γίνεται αντιληπτή ως πολλαπλότητα, δηλαδή ως το σύ-

νολο των ετερογενών οντοτήτων/μονάδων, οι οποίες δεν είναι ποτέ στάσιμες,

αλλά και δεν λειτουργούν ποτέ αυτόνομα. Είναι το προϊόν αμέτρητων δυναμικών

και παραγόντων, που διαπλέκονται, σχετίζονται και διαχωρίζονται μεταξύ τους

πάλι με αμέτρητους διαφορετικους τρόπους.

Η κατανόηση των εννοιών του γίγνεσθαι και της πολλαπλότητας βοηθάει

να αντιληφθούμε την έννοια της πτύχωσης (fold), που ο Deleuze αναπτύσσει και

σε άμεση σχέση με τον χώρο και την αρχιτεκτονική: ο χώρος είναι ένα σύνολο

πτυχώσεων, που συνεχώς ξεδιπλώνονται και αναδιπλώνονται η μία μέσα στην

άλλη. Ένα κτίριο αποτελείται απο πτυχώσεις του μέσα και του έξω, του προσω-

πικού και του κοινού, του παλαιού και του νέου, του υλικού και του άυλου κ.ο.κ.

Πώς όμως συμβάλλουν οι πρακτικές μεθόδοι; Πώς μπορεί μια εικόνα (στα-

θερή ή κινούμενη) ή ένας ήχος να προσφέρει κάτι παραπάνω στην έρευνα του

χώρου εκτός απο μια απλή οπτική ή ηχητική περιγραφή/πληροφορία; Όπως εί-

δαμε η έννοια του χώρου είναι πολυδιάστατη. Απαιτεί να μπορεί κανείς να σκέ-φτεται μέσα από την όραση (to think through the eye) και να βλέπει με το μυαλό (tosee with the mind). Οι Deleuze και Guattari δηλώνουν ότι, όπως ο ρόλος της φι-

λοσοφίας είναι η δημιουργία εννοιών (concepts), έτσι και της τέχνης είναι η δη-

μιουργία θυμικών/συναισθημάτων (affects and percepts). To θυμικό/συναίσθημα

δεν είναι υποδεέστερο της έννοιας, αλλά αποτελεί και αυτό μετατροπή, μετάβαση

ενός πράγματος σε κάτι άλλο – σύμφωνα με την ιδέα του γίγνεσθαι των Deleuze

και Guattari. Η γνώση και η σκέψη μπορούν λοιπόν να παραχθούν είτε μέσα από

ένα γραπτό κείμενο είτε από ένα έργο τέχνης είτε ατενίζοντας ένα φυσικό τοπίο.

Πολλοί άλλοι θεωρητικοί (Pink 2001, Rogoff 2000, Back 2004, Grosz 2008) ανα-

γνωρίζουν την ικανότητα των εικόνων και των ήχων να αποτελέσουν γνώση από

μόνα τους, γνώση η οποία είναι διαφορετική στον τρόπο με τον οποίο που απο-

κτάται αλλά και ως αποτέλεσμα από αυτή που μπορεί να προσφέρει ένα γραπτό

κείμενο.

Για την εκτέλεση του video στη συγκεκριμένη έρευνα χρησιμοποιήθηκε

ψηφιακή βιντεοκάμερα που δεν είναι επαγγελματική αλλά ερασιτεχνική, δηλαδή

ΖΩΗ ΧΑΤΖΗΓΙΑΝΝΑΚΗ 83

1. Ο Massumi (1992: 192,

υποσημ. 45) υποστηρίζει ότι

στους Deleuze και Guattari ο όρος

του γίγνεσθαι ισοδυναμεί κατά κά-

ποιον τρόπο με αυτόν της παρα-γωγής. Ο ίδιος μιλώντας για τις

πολλαπλές δυνατότητες μετασχη-

ματισμού του ανθρώπινου σώμα-

τος αναφέρει και τις δύο έννοιες:

«It is an interlocking of

synthesis, natural, and cultural,

passive and active: productions of

production, productions of record-

ing, productions of consumption.

Production. Becoming. It is con-

tinually changing as all of those

levels are supposed and actualized

to different degrees as the body

jumps from one more or less inde-

terminate state to the next» (1992:

83).

006:Layout 1 9/27/11 10:29 AM Page 83

Page 86: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

η εικόνα δεν είναι ιδιαίτερα υψηλής ευκρίνειας. Αυτό το γεγονός, καθώς και το ότι

η χρήση της είναι χωρίς τρίποδο, παίζει αναπόφευκτα κάποιο ρόλο στον τρόπο με

τον οποίο ο θεατής αντιλαμβάνεται το video, μιας και το μέσο (και η χρήση του)

είναι από μόνο του ένα σημαντικό μεθοδολογικό εργαλείο. Για παράδειγμα, στη

συγκεκριμένη περίπτωση, η επιλογή της ερασιτεχνικής βιντεοκάμερας και η λήψη

στο χέρι μπορούν να θυμίσουν καταγραφή ταξιδιωτικής εμπειρίας και, συνεπώς,

να δημιουργήσουν συνειρμούς και ιδέες γύρω από τον τουρισμό.

Η σημαντική συμβολή του video έγκειται, ωστόσο, στην ευκαιρία

επεξεργασίας εικόνας, ήχου και χρόνου, δηλαδή στις απεριόριστες δυνατότητες

του μοντάζ. Η επεξεργασία του ήχου μαζί με τις κινούμενες εικόνες κα τα -

σκευάζουν ένα ηχητικό/ρυθμικό τοπίο, όπου οι ροές των πραγμάτων, των αν -

θρώπων, των διαφορετικών γλωσσών, μουσικών, χρωμάτων κ.λπ. συναντιούνται.

Καθένα από αυτά τα στοιχεία και η εκάστοτε σύνθεσή του με τα άλλα προτείνουν

τρόπους μέσα από τους οποίους παράγεται ο χώρος. Για παράδειγμα, όταν ένας

ήχος «εισάγεται» σε μία εικόνα υπάρχει αυτομάτως η δημιουργία μιας άλλης

κατάστασης: μια κίνηση, μια αλλαγή τοπίου. Κάθε διαφορετική γλώσσα που

ακούγεται απο τους διαφορετικούς επισκέπτες του νησιού ταράζει, μεταμορφώνει

το τοπίο.

Για την εκτέλεση των φωτογραφιών χρησιμοποιήθηκε τρίποδο για να επι-

τρέψει την ευκρινή απεικόνιση του τοπίου, η οποία δεν θα ήταν δυνατή την ώρα

της δύσης εάν η φωτογραφική μηχανή κρατιόταν στο χέρι, και παράλληλα για να

υπάρχει συνεχές «γράψιμο» από τα φώτα των αυτοκινήτων και τη θολή εικόνα

των περαστικών ανθρώπων και οχημάτων. Έτσι η φωτογραφία παρόλο που φαί-

νεται, λόγω της στατικής εικόνας που παράγει, να είναι ένα όχι τόσο ικανό εργα-

λείο (όσο το video) για να αποτυπώσει τη σχέση χώρου-χρόνου, καταφέρνει να εκ-

φράσει με έναν ιδιαίτερα σημαντικό, για τη συγκεκριμένη έρευνα, τρόπο τις σχέ-

σεις και τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των διαφορετικών ταχυτήτων μέσω των

οποίων παράγεται ο χώρος. Η φωτογραφία, δηλαδή, μπορεί να λειτουργήσει ως

ένα πλάνο προβολής των σχέσεων μεταξύ των εκάστοτε κινήσεων.

Στη συνέχεια ελπίζω ότι θα μπορέσω να δείξω τους διαφορετικούς τρόπους

με τους οποίους η θεωρητική και η πρακτικη έρευνα μπορούν να συνεργαστούν

για να βοηθήσουν στην κατανόηση της αρκετά περίπλοκης εξέλιξης του χώρου

της Σαντορίνης.

3. Περιπτώσεις μελέτης

Ποιες είναι λοιπόν οι κύριες δυναμικές που παράγουν σήμερα τον χώρο στη Σα-

ντορίνη; Θα μπορούσαμε να τις χωρίσουμε σε δύο κατηγορίες: τις παγκόσμιες

και τις τοπικές. Αυτός ο διαχωρισμός δεν είναι καθόλου απόλυτος, αφού τα όριά

τους είναι ασαφή, αλλά διευκολύνει στην κατανόηση των αλληλεπιδράσεων τους

και το αποτέλεσμά τους. Οι παγκόσμιες ευθύνονται για ριζικές αλλαγές σε όλα τα

επίπεδα: στον τρόπο ζωής, στην κουλτούρα, στις κοινωνικές σχέσεις, στην οικο-

νομία, στο περιβάλλον, ακόμη και για αλλαγές στη διαχείριση και αντίληψη του

χρόνου (π.χ. οι εποχές στη Σαντορίνη ορίζονται ως «υψηλή» και «χαμηλή» σαι-

ζόν, καθώς τον χειμώνα διαμορφώνεται μία τελείως διαφορετική κατάσταση από

84 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 81-92

006:Layout 1 9/27/11 10:29 AM Page 84

Page 87: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

ΖΩΗ ΧΑΤΖΗΓΙΑΝΝΑΚΗ 85

το καλοκαίρι). Επίσης, αξίζει να σημειωθεί η έντονη κινητικότητα, δηλαδή οι άν-

θρωποι όπως και τα προϊόντα βρίσκονται συνεχώς σε κίνηση.

Παρόλο που οι διεθνείς δυναμικές δείχνουν με την πρώτη ματιά να είναι

εντονότερες, οι τοπικές παραμένουν εξίσου καθοριστικές. Αυτές είναι: καταρχήν

το τοπίο, που λόγω της ιδιαιτερότητάς του είναι άλλωστε και ο κύριος λόγος προ-

σέλκυσης τουρισμού, και δεύτερον η παράβλεψη/παράβαση του νόμου σε όλους

τους τομείς, αλλά κυρίως στην οικοδομική δραστηριότητα, αφού αυτή συγκε-

ντρώνει το μεγαλύτερο οικονομικό ενδιαφέρον.

Η ανάμιξη και η αλληλεπίδραση, λοιπόν, των παγκόσμιων και τοπικών δυ-

ναμικών δημιουργούν το σημερινό τοπίο, το οποίο χαρακτηρίζεται τόσο από διά-

φορες νέες υβριδικές μορφές όσο και από συνεχή κινητικότητα. Η κινητικότητα

αυτή υπάρχει σε τέτοιο βαθμό που θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο χώρος είναι

προϊόν των συνεχών διαδρομών, των περασμάτων των επισκεπτών στο νησί. Έτσι,

όλες αυτές οι αλλαγές δεν επηρεάζουν μόνο τον τοπικό αλλά και τον παγκόσμιο

χάρτη, μέσα από τα δίκτυα που δημιουργούνται.

Επομένως, η θέση της Σαντορίνης στον ανθρωπογεωγραφικό χάρτη αλλά-

ζει εφόσον καλείται να παίξει νέους ρόλους. Μέχρι στιγμής φαίνεται να μην υπάρ-

χουν οι όροι για να περιγράψουμε αυτό το νέο τοπίο που δημιουργείται, αφού οι

μορφές του δεν είναι γνώριμες αλλά ούτε και σαφείς. Στην προσπάθεια αναγνώ-

ρισής του έχω ξεχωρίσει τρεις περιπτώσεις μελέτης.

• Η πρώτη εστιάζει στο νέο αρχιτεκτονικό και χωροταξικό τοπίο, που δια-

φοροποιείται από το παλιό, λόγω των νέων απαιτήσεων των κατοίκων (ντόπιων

και μεταναστών) και βεβαίως των τουριστών.

• Η δεύτερη αφορά τον νέο ρόλο που παίζει ο «θαλάσσιος» χώρος της Σα-

ντορίνης – η καλδέρα. Η διαχείρισή του και οι διάφοροι τρόποι με τους οποίους

σχετίζεται με τον «χερσαίο» χώρο.

• Η τρίτη, τέλος, επικεντρώνεται στο θέμα του ηλιοβασιλέματος. Στα φαι-

νόμενα της (οικονομικής) επένδυσης και του χαρακτηρισμού του ως «ρομαντικό»

με σκοπό την τεράστια προσέλκυση επισκεπτών για την απόλαυση αυτού του φυ-

σικού «θεάματος».

Θα ήθελα να τονίσω ότι οι τρεις αυτές περιπτώσεις είναι απόλυτα συνδε-

δεμένες και ότι ο διαχωρισμός εδώ γίνεται για την πιο αποτελεσματική μελέτη

τους.

3α. Διάσπαρτη δόμηση

Η πρώτη περίπτωση μελετάει το φαινόμενο της διάσπαρτης δόμησης, που είναι

αποτέλεσμα, μεταξύ άλλων, καταρχήν της τεράστιας και απότομης οικονομικής

ανάπτυξης του νησιού, της δυνατότητας δόμησης σε 4 στρέμματα, της έλλειψης

οποιουδήποτε σχεδίου, των πολλών αυθαιρεσιών, αλλά και της εκτεταμένης χρή-

σης του αυτοκινήτου. Οι διάσπαρτοι «οικισμοί» που συναντάμε στην Σαντορίνη

απαρτίζονται κυρίως από: τουριστικά καταλύματα, κατοικίες (οι περισσότερες με

όλες τις σύγχρονες παροχές) και, τέλος, από διαφόρων ειδών εμπορικά καταστή-

ματα (τράπεζες, super market, ηλεκτρονικά είδη, κ.λπ.). Η μορφή και η λειτουργία

των διάσπαρτων αυτών «οικισμών» θυμίζει αυτές των προαστίων μεγαλουπόλεων,

χωρίς όμως να διαθέτουν καμία οργάνωση ή σχέδιο, αλλά αντίθετα εκδηλώνεται ένα

006:Layout 1 9/27/11 10:29 AM Page 85

Page 88: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

86 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 81-92

ανακάτεμα ετερόκλητων χαρακτηριστικών και χρήσεων του χώρου που παρουσιά-

ζει ενδιαφέρον, αναδεικνύοντας μία νέα υβριδική χωροταξική τάση/κατάσταση.

Επιπλέον χαρακτηρίζεται και από όλη την αρνητική σημασία που αποδίδεται στην

αστική διάχυση, συνήθως σε αντίθεση με τα θετικά χαρακτηριστικά του κέντρου της

πόλης (Ingersoll 2006, Hylton 2000): αισθητικά προβληματική, οδηγεί σε απομό-

νωση, αναιρεί το φυσικό/αγροτικό τοπίο. Από την άλλη, η αστική διάχυση δίνει λύ-

σεις σε προβλήματα στέγασης και βελτίωσης του επιπέδου ζωής σε πάρα πολλούς

πολίτες, όπως ακριβώς συμβαίνει και στη Σαντορίνη.

Η διάσπαρτη δόμηση εκδηλώνεται σε άμεση σχέση όχι μόνο με την τουρι-

στική ανάπτυξη γενικότερα αλλά και με τους παλαιότερους/παραδοσιακούς οικι-

σμούς, δηλαδή είναι το αποτέλεσμα αμέτρητων διαφορετικών τοπικών και πα-

γκόσμιων παραγόντων και συσχετισμών. Αυτό σημαίνει ότι η αντιπαράθεση της

με τους παραδοσιακούς οικισμούς (που συχνά συνίσταται και σε μία σύγκριση

παλαιού-νέου τρόπου ζωής, όπως και αισθητικά ωραίου-άσχημου) δεν βοηθάει

στην κατανόησή της. Αντίθετα πιστεύω ότι πρέπει να σκεφτούμε αυτή την περί-

πτωση ως αναπόσπαστο κομμάτι που βρίσκεται μεταξύ όλων των άλλων, ως μία

πτύχωση που κατά τον Deleuze (2006) ξεδιπλώνεται και αναδιπλώνεται μέσα σε

άλλες. Η διάσπαρτη δόμηση ως δίπλωση και αναδίπλωση παλαιών και νέων (δο-

μικών) μορφών και τάσεων, φυσικών και πολιτισμικών στοιχείων, της ιδιωτικής

πρωτοβουλίας και αυθαιρεσίας και του δημόσιου συμφέροντος, των γενικών ανα-

πτυξιακών, οικονομικών αναγκών και της διαφθοράς των τοπικών αρχών κ.λπ.

Όλα αυτά υποδεικνύουν όχι μία πολωμένη κατάσταση αλλά μια ρευστή, δυνα-

μική και συνεχώς μεταλλασσόμενη.Ο Ingersoll (2006: 9) υποστηρίζει ότι η «ακαταστασία» της αστικής διά-

χυσης μοιάζει, κάποιες φορές, με τυχαία τοποθετημένες εικόνες χωρίς αφηγημα-

τική σειρά, σαν ταινία που παίζει αλλά συνεχώς κόβεται απότομα. Γι’ αυτό το

μέσο με το οποίο μπορεί να γίνει περισσότερο κατανοητή είναι το αυτοκίνητο. Στο

video (εικόνες: 1.1 και 1.2, http://www.youtube.com/watch?v=56rdqD08Hn4)

προσπαθώ να δώσω μία εικόνα της διάσπαρτης δόμησης στη Σαντορίνη μέσα από

ένα κινούμενο αυτοκίνητο, όχι μόνο γιατί έτσι επιτυγχάνεται η εύκολη προσέγγιση

της και υποδηλώνεται η άμεση σχέση που έχουν με αυτό, αλλά και γιατί η κι-

νούμενη θολή εικόνα παραπέμπει στη ρευστή τους φύση, σε ένα συνεχές γίγνε-

σθαι που μετασχηματίζεται μέσα από αναρίθμητους παράγοντες (για το ρόλο του

split-screen, δηλαδή του διπλού πλάνου που διακρίνεται στις εικόνες 1.1-1.2 γί-

νεται αναφορά στην επόμενη ενότητα).

Video εικ.1.1 Video εικ.1.2

006:Layout 1 9/27/11 10:29 AM Page 86

Page 89: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

Αλλά και στις φωτογραφίες (εικόνες 2.1 και 2.2) η ρευστότητα αυτή πι-

στεύω ότι υπονοείται με τις «γραμμές» που αφήνουν τα φώτα των κινούμενων

οχημάτων. Η φωτογραφία έχει τη δυνατότητα να υποδεικνύει την κίνηση μέσω

των συσχετισμών που την απαρτίζουν. Οι «γραμμές» των φώτων των αυτοκινή-

των είναι το οπτικό αποτέλεσμα του συσχετισμού της ταχύτητας του κλείστρου

και αυτής των αυτοκινήτων. Όπως άλλωστε και οποιοδήποτε άλλο στοιχείο που

αποτυπώνεται στη φωτογραφία είναι αποτέλεσμα ταχύτητας και φωτός. Οι

Deleuze και Parnet (2006: 30-31) υποστηρίζουν ότι η ταχύτητα είναι αποτέλεσμα

συσχετισμού δυνάμεων και δεν έχει αρχή και τέλος αλλά ξεκινάει και τελειώνει

ανάμεσα σε κάποια φευγαλέα σημεία (in-between). Η ταχύτητα πρέπει να γίνεται

αντιληπτή ως ένα ακινητοποιημένο πλάνο (fixed plane) που είναι η προβολή του

συνόλου των κινήσεων και όχι το σταμάτημά τους. Η φωτογραφία έχει λοιπόν τη

δυνατότητα να παράγει αυτό το ακινητοποιημένο πλάνο και έτσι να βοηθάει στην

αντίληψη των σχετικών δυνάμεων και των αλληλεπιδράσεών τους.

Έτσι έχουμε δύο διαφορετικά πρακτικά εργαλεία που ενεργοποιούν μεν

διαφορετικούς συσχετισμούς, μπορούν όμως να εκφράσουν αποτελεσματικά μία

ιδιότητα του χώρου.

3β. Η Καλδέρα

Η δεύτερη περίπτωση μελετάει τον «θαλάσσιο» χώρο της Σαντορίνης και τους

τρόπους με τους οποίους αυτός παράγεται. Προσπαθεί να μελετήσει την κινητι-

κότητα στη θάλασσα και, πιο συγκεκριμένα, την καλδέρα της Σαντορίνης, όχι ως

κάτι ουδέτερο ή απλά ως ένα φυσικό τοπίο προς θέαση αλλά ως χώρο με κοινω-

νική και οικονομική σημασία. Ο «θαλάσσιος» χώρος (και το ίδιο μπορεί να ει-

πωθεί και για τον εναέριο) οριοθετείται και διέπεται από παρόμοιες παραμέτρους

με τον χερσαίο, χωρίς φυσικά να υπάρχουν οι ίδιοι τρόποι μελέτης τους. Η καλ-

δέρα της Σαντορίνης αποτυπώνεται σε καρτ-ποστάλ, διαφημίσεις και ταξιδιωτι-

κούς οδηγούς ως ένα φυσικό και α-χρονικό τοπίο μοναδικής ομορφιάς. Η καλ-

δέρα όμως «κατοικείται» κάθε μέρα (τους καλοκαιρινούς μήνες) από αμέτρητα

κρουαζιερόπλοια και πολλά άλλα σκάφη. Δεν είναι απλά και μόνο οι διεθνείς μι-

κρόκοσμοι των κρουαζιερόπλοιων που μεταλλάσσουν το ρόλο της αλλά κυρίως

ΖΩΗ ΧΑΤΖΗΓΙΑΝΝΑΚΗ 87

Εικ.2.1 Εικ.2.2

006:Layout 1 9/27/11 10:29 AM Page 87

Page 90: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

η αλληλεπίδρασή τους με το υπόλοιπο περιβάλλον και οι σχέσεις που δημιουρ-

γούν.

Για παράδειγμα, στη Σαντορίνη πάρα πολλά καταστήματα ανοίγουν την

ώρα που φτάνουν τα κρουαζιερόπλοια και λειτουργούν σχεδόν αποκλειστικά με

αυτή την πελατεία. Το δυστύχημα του Sea Diamond είναι επίσης ενδεικτικό της

οικονομικής, περιβαλλοντικής και ενδεχομένως πολιτικής σημασίας της καλδέ-

ρας. Τα παραδείγματα αυτά αποκαλύπτουν ότι δεν είναι δυνατόν η καλδέρα να εί-

ναι μόνο ένα φυσικό τοπίο προς τουριστική εκμετάλλευση, αλλά ότι παίζει πολ-

λαπλούς ρόλους σε πολύ σημαντικούς τομείς.

Στο video (εικόνες 1.3-1.4, http://www.youtube.com/watch?v=56rdq

D08Hn4) η πολλαπλότητα και η πολυπλοκότητα του ρόλου της μελετάται μέσα

από τη χρήση του split-screen (χωρισμένη οθόνη: τεχνική στην οποία δύο διαφο-

ρετικά πλάνα που κινηματογραφήθηκαν ξεχωριστά προβάλλονται στην ίδια

οθόνη) η οποία και χρησιμοποιείται καθ’όλη τη διάρκεια του συγκεκριμένου

video. Ενδεικτικά, η πρώτη ενότητα ξεκινάει με μια εικόνα της καλδέρας χωρίς

ήχο, στη συνέχεια ο ήχος δυναμώνει και προστίθεται η δεύτερη εικόνα, που προ-

βάλλει μια συγκεκριμένη δραστηριότητα από την οποία προέρχεται και ο ήχος.

Στην «καρτ-ποσταλική» δηλαδή εικόνα έρχεται να προστεθεί ένα συγκεκριμένο

γεγονός που συμβαίνει. Αυτή η παράθεση δεν επιθυμεί να συγκρίνει και να ανα-

δείξει αντιθέσεις μεταξύ των δύο εικόνων, αλλά την πολλαπλότητα των πραγμά-

των και των παραγόντων (αλληλεπιδράσεις υποκειμένων αντικειμένων, εικόνων,

ήχων, κ.λπ.) που μέσω της δημιουργίας (και της κατάργησης) συμπλεγμάτων (as-

semblages) παράγουν τον χώρο. Κάτι άλλο που επίσης επιχειρεί να τονίσει αυτή

η παράθεση είναι η ιδεατή και παράλληλα στατική αντίληψη του χώρου, η οποία

προβάλλεται μέσα από καρτ-ποστάλ, διαφημίσεις κ.λπ. Γι’αυτό και σε κάθε ενό-

τητα του video η πρώτη (κάτω) εικόνα δεν εναλλάσσεται όπως η επάνω, αλλά

παραμένει σταθερή.

Η περίπτωση της καλδέρας στρέφει την προσοχή στην παράλληλη μελέτη

του χερσαίου, θαλάσσιου (και εναέριου) χώρου. Αυτό είναι κατά τη γνώμη μου

απαραίτητο όσο και αποκαλυπτικό, γιατί δίνει τη δυνατότητα ανακάλυψης και

ίσως μετασχηματισμού του μέχρι τώρα χάρτη της Σαντορίνης, αλλά και γιατί βοη-

θάει στην κατανόηση μιας ευρείας και συνολικής έννοιας του χώρου μέσω των δι-

κτύων, των διαδρομών και των διασυνδέσεων που τον ορίζουν.

88 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 81-92

Video Eικ.1.3 Video Eικ.1.4

006:Layout 1 9/27/11 10:29 AM Page 88

Page 91: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

3γ. Το ηλιοβασίλεμα

Η τρίτη περίπτωση μελέτης, που αφορά το φαινόμενο του ηλιοβασιλέματος, δη-

λαδή την προσέλκυση των επισκεπτών με σκοπό την ενατένιση αυτού του φυσι-

κού φαινομένου, αλλά και τις υπόλοιπες λειτουργίες που σχετίζονται άμεσα ή με

αφορμή αυτό, όπως η χαρακτηριστική περίπτωση των γαμήλιων τελετών. Αυτή η

μελέτη δεν επιδιώκει απλά και μόνο μια ανάλυση της εμπορευματοποίησης ενός

φυσικού φαινόμενου, το οποίο προσφέρεται ως θέαμα προς κατανάλωση, μιας

και μια τέτοια αντιμετώπιση θα ήταν κατά την γνώμη μου μονοδιάστατη. Προ-

σπαθεί επιπλέον να προσεγγίσει τη σχέση του ανθρώπου με το φυσικό τοπίο και

το πώς μέσα από αυτή τη σχέση ο καθένας από μας διαμορφώνει το χώρο. Σύμ-

φωνα με τoυς Deleuze και Guattari, η ενατένιση της φύσης από τον άνθρωπο δεν

σημαίνει τον διαχωρισμό του από αυτή, δηλαδή το τοπίο είναι «εκεί» κι εγώ

«εδώ», αλλά εγώ ενυπάρχω μέσα σε αυτό και αυτό μέσα σε μένα. Eίναι οι τρόποι

που αλληλεπιδρούμε και με τους οποίους το αντιλαμβάνομαι, οι τρόποι που πα-

ράγουν τον χώρο μέσω συνεχών διαδικασιών εδαφοκυριαρχίας (territorialization)

και απο-εδαφοκυριαρχίας (de-territorialization).

Στις διαδικασίες αυτές παίζουν ρόλο αναρίθμητοι παράγοντες, που τις με-

τατρέπουν αναλόγως με την εκάστοτε συμμετοχή και συμπεριφορά (υποκειμέ-

νων, αντικειμένων, φυσικών συνθηκών κ.λπ.). Οι γαμήλιες τελετές, για παρά-

δειγμα, επιδιώκουν να γίνονται αυτήν την ώρα γιατί υπάρχει η συσχέτιση του

ηλιοβασιλέματος με το ρομαντικό στοιχείο. Στην Οία συσσωρεύεται ένας τερά-

στιος αριθμός επισκεπτών για να δει το ηλιοβασίλεμα, και στο video (εικόνες 1.5-

1.6, http://www.youtube.com/ watch?v=56rdqD08Hn4) μπορεί να παρατηρήσει

κανείς τις αντιδράσεις τους. Δηλαδή το ηλιοβασίλεμα εκφράζεται στο χώρο ως

«ρομαντισμός», δεν είναι απλά μία κωδικοποίησή του αλλά ένας τρόπος εδαφο-κυριαρχίας του.

Ο χαρακτηρισμός του ηλιοβασιλέματος ως «ρομαντικό» (και πολύ συχνά

της Σαντορίνης γενικότερα2) είναι όμως και ένας τρόπος ελέγχου (συνειδητός ή

μη) και χειρισμού αυτού του φυσικού φαινομένου, ο οποίος το περιορίζει ανα-

παράγοντας συνεχώς αυτή του την «ιδιότητα». Με άλλα λόγια εμποδίζει τη δη-

μιουργία διαφορετικών αλληλεπιδράσεων και σχέσεων ανάμεσα σε υποκείμενο-

φυσικό φαινόμενο που πραγματοποιείται μέσω συναισθημάτων/θυμικών. Η πα-

ρεμπόδιση αυτή έχει ως αποτέλεσμα περιορισμένες χρήσεις και εκφράσεις του

χώρου (όπως γαμήλιες τελετές και μαζικές επισκέψεις στην Οία), δηλαδή οι δια-

ΖΩΗ ΧΑΤΖΗΓΙΑΝΝΑΚΗ 89

Video Eικ.1.5 Video Eικ. 1.6

2. Σε πάρα πολλούς ιστό-

τοπους η Σαντορίνη διαφημίζεται

ως ρομαντικός προορισμός:

Santorini is a beautiful

and romantic Island of Greece

with its own characters and unique

style. Santorini has the reputation

for extraordinary beauty, breath

taking sunset, stunning views and

unforgettable landscape. Santorini

is a suitable place for the couples

looking for a relaxing and charm-

ing holiday (https://www.ama -

zines.com).

Days at leisure to enjoy

the sun, the unforgettable view

and the most romantic sunset in

the world (http://www.athens-

greece.us).

Or what could be more ro-mantic than exchanging wedding

vows at the beautiful chapel of

Aghia Irini (Saint Irini) with a

Santorini sunset as a backdrop?

(http:/ /www.simply-santo ri -

ni.com).

Oia is a romantic place be-

cause of its beautiful panoramas

that tourists admire at the sunset(http://www.greeceindex.com).

006:Layout 1 9/27/11 10:29 AM Page 89

Page 92: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

δικασίες εδαφοκυριαρχίας και απο-εδαφοκυριαρχίας (εάν υπάρχουν) είναι στεί-

ρες, δεν υπάρχει ελεύθερη ανταλλαγή μεταξύ των δυναμικών που τις διέπουν και

ο χώρος που παράγεται είναι κατά κάποιο τρόπο οριοθετημένος, αυτό που οι

Deleuze και Guattari ονομάζουν becoming-the-same.

H περίπτωση του ηλιοβασιλέματος επιχειρεί, μέσα από το παράδειγμα της

επονομασίας και προώθησής του ως «ρομαντικό», να μελετήσει τους τρόπους

ελέγχου και περιορισμού του χώρου. Αυτό γίνεται με την παρεμπόδιση δρά-

σεων/αντιδράσεων που είναι δυνατές μόνο μέσω της απελευθέρωσης των συναι-

σθημάτων/θυμικών. Οι αλληλεπιδράσεις κόσμου-ηλιοβασιλέματος είναι αναρίθ-

μητες και διαφορετικών εντάσεων και μορφών, φτάνει μόνο να σκεφτεί κανείς

ότι εκτός από την όραση, που θεωρούμε ως βασική, παίζουν ρόλο και όλες οι άλ-

λες αισθήσεις (π.χ. την ώρα του ηλιοβασιλέματος στο video ακούγεται ο ήχος της

κιθάρας ενός μουσικού ο οποίος δίνει μία άλλη αίσθηση του χώρου, που και πάλι

γίνεται αντιληπτή διαφορετικά από τον κάθε επισκέπτη). Αυτή η περίπτωση με-

λέτης αποσκοπεί δηλαδή σε μια υποκειμενική αντίληψη των πολλαπλών δυνατο-

τήτων του χώρου που προσφέρει η αναγνώριση του ρόλου των συναισθημά-

των/θυμικών.

4. Συμπεράσματα

Ποια είναι λοιπόν τα συμπεράσματα και οι ιδέες που μπορεί να γεννά η ανάλυση

των τριών αυτών περιπτώσεων μελέτης για τον χώρο της Σαντορινης; Είναι το

γίγνεσθαι απλώς αναπαραγωγικό ή μπορεί να είναι και παραγωγικό, ικανό να απε-

λευθερώσει νέες δημιουργικές μορφές;

Καταρχήν δεν υπάρχει καμία κοινωνία που εξελίσσεται με μόνο τον ένα ή

τον άλλο τρόπο (Massumi 1992: 116), η εξέλιξη είναι και παραγωγική –πολλών

μορφών– αλλά και μη παραγωγική, με την έννοια της στείρας αναπαραγωγής.

Αυτές είναι δυο δυνάμεις οι οποίες συνυπάρχουν σε κάθε κοινωνία με διαφορε-

τικές βέβαια εντάσεις. Και στις τρεις περιπτώσεις μελέτης βλέπουμε ότι υπάρχει

μεν μια έντονη προσπάθεια για ένα οργανωμένο και αποδοτικό (τουριστικά και οι-

κονομικά) χώρο, όπου έχουμε έλεγχο και γι’αυτό διαχωρισμό και κατακράτηση

των δυναμικών και των κινήσεων: το χαρακτηριστικό της διάσπαρτης δόμησης εί-

ναι γενικά η ομοιομορφία, ο μιμητισμός διαδεδομένων και συχνά παροχυμένων

μορφών με ένα αποτέλεσμα προβληματικό, η καλδέρα είναι ένας ασφυκτικά ορ-

γανωμένος χώρος που τον ορίζουν οι διαδρομές των δεκάδων κατά εβδομάδα

κρουαζιερόπλοιων και συμβατικών πλοίων, τέλος, το ηλιοβασίλεμα είναι επονο-

μαζόμενο, οριοθετημένο και αυστηρά ελεγχόμενο. Σίγουρα όμως υπάρχουν και κι-

νήσεις που διαφεύγουν τον έλεγχο και αυτές οι κινήσεις έχουν πάρα πολλές μορ-

φές. Μερικές φορές αιτία τους είναι η χαλαρή νομοθεσία, η ισχυρή ιδιωτική πρω-

τοβουλία ή κάποιος φυσικός παράγοντας που εξακολουθεί να είναι έντονος. Έτσι

και στις τρεις περιπτώσεις μελέτης υπάρχουν πολλά στοιχεία που «διαφεύγουν»

τη συμβατική και προδιαγεγραμμένη πορεία και είναι, ίσως, ταυτόχρονα ικανά

να «αναταράξουν» (Lorraine 2004: 172) το τοπίο: Τέτοιες κινήσεις μπορεί να εί-

ναι τυχαίες και πολύ περιορισμένες, αλλά μπορεί να πάρουν και μια πιο συντονι-

σμένη και εκτεταμένη μορφή: οι ευφάνταστες αρχιτεκτονικές δημιουργίες που

μπορεί να διακρίνει κανείς στη διάσπαρτη δόμηση, που προέρχονται ακριβώς απο

90 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 81-92

006:Layout 1 9/27/11 10:29 AM Page 90

Page 93: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

τη μίξη ετερόκλητων στοιχείων, η ανάμιξη διαφορετικών γλωσσών, ήχων και νο-

οτροπιών που δίνουν τελικά μια άλλη διάσταση π.χ. στο ηλιοβασίλεμα, το πέρα-

δώθε των πλοιών στην καλδέρα κ.λπ. Αυτά τα παραδείγματα μπορεί να είναι

απλώς κάποια «διασκεδαστικά» συμβάντα, αλλά μπορεί και να έχουν μία απρό-

βλεπτη και δημιουργική εξέλιξη.3

Για να υπάρξει απελευθέρωση των δημιουργικών δυνάμεων που παράγουν

τον χώρο, με άλλα λόγια για να είναι το γίγνεσθαι παραγωγικό και όχι αναπαρα-

γωγικό, πρέπει ο χώρος να νοείται ως ένα σύνολο αλληλεπιδράσεων αμέτρητων

διαφορετικών δυναμικών που τον καθιστούν αναπόσπαστο κομμάτι του χρόνου:

κινούμενο, μεταβατικό και προσωρινό.

Κατά τη γνώμη μου, ένας τέτοιος τρόπος σκέψης μπορεί σε ένα πρώτο επί-

πεδο να περιορίσει και ίσως να εξαλείψει τις στερεοτυπικές κατηγοριοποιήσεις

ενός μέρους, οι οποίες τις περισσότερες φορές πηγάζουν και στηρίζονται στο «πά-

γωμα» του χρόνου και κυρίως του χώρου (εξύμνηση στοιχείων του παρελθόντος

και εξιδανίκευση μιας ανέγγιχτης από τον πολιτισμό φύσης) και οι οποίες στε-

ρούν από ένα τόπο καταρχήν τη δυναμική του, δεν τον αντιμετωπίζουν ως κάτι

εξελισσόμενο παρά ως κάτι σταθερό το οποίο πρέπει να διατηρηθεί με οποιαδή-

ποτε μέσα για να μπορέσει να «επιβιώσει». Αντί λοιπόν να έχουμε ενσωμάτωση

και ενδυνάμωση, με τα σύγχρονα δεδομένα και απαιτήσεις, των στοιχείων ενός

τόπου (παραδοσιακοί οικισμοί, φυσικά τοπία ιδιαίτερου κάλλους κ.ά.) έχουμε την

προσπάθεια διατήρησής τους ως έχουν, για απλή θέαση και κατανάλωση. Από

την άλλη, τα μέρη τα οποία δεν παρουσιάζουν ανάλογο και άμεσο ενδιαφέρον

αφήνονται στη μοίρα τους και αντιμετωπίζονται ως χωριστή περίπτωση.

Αυτή η απόπειρα διατήρησής (σύλληψης του χώρου ως στατικού) έχει λοι-

πόν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία διπόλων, κυρίως μεταξύ νέου-παλιού, αλλά

και άσχημου-ωραίου, φύσης-πολιτισμού κ.λπ. Τα δίπολα αυτά κατακερματίζουν

τον χώρο (και φυσικά τον χρόνο, από όπου και η διαφοροποίηση χαμηλής-υψη-

λής σαιζόν) και εμποδίζουν την κατανόησή του ως προϊόν διαφορετικών σχέσεων

και αλληλεπιδράσεων, ως μια πολλαπλότητα και μια οντότητα εν τω γίγνεσθαι,

και έτσι την ικανότητά του να δημιουργεί επαφές (δίκτυα) με τον υπόλοιπο κόσμο.

Όλα αυτά δημιουργούν πολλά προβλήματα, εμφανή στην εξέλιξη της Σαντορίνης

(και ίσως πολλών άλλων τουριστικών προορισμών) σήμερα.

Αυτό σημαίνει ότι λύση μπορεί να βρεθεί, τουλάχιστον για αρχή, στον

τρόπο αντίληψής μας για τον χώρο. Με άλλα λόγια να μάθουμε να τον αντιμε-

τωπίζουμε ως μία αίσθηση, ένα πέρασμα· να μάθουμε, σύμφωνα με την Arsic

(2004), να φεύγουμε και να φτιάχνουμε συνεχώς ένα καινούργιο σπίτι. Η περί-

πτωση της Σαντορίνης πρέπει να εκτιμάται πάντα με τις δυναμικές και τις σχέσεις

που την συντάσσουν στο παρόν: δηλαδή με όλα όσα συνδέεται υλικά ή όχι, όπως

και με κάθε υποκείμενο, αντικείμενο, ήχο, φως, υφή κ.λπ. Για μια τέτοια εκτί-

μηση είναι απαραίτητη η αναγνώριση του συναισθήματος/θυμικού που ενεργο-

ποιείται από τα οπτικοακουστικά μέσα. Έτσι η κινούμενη εικόνα (στο video) ή το

χωρίς αρχή, μέση και τέλος σύμπαν των φωτογραφιών (Fusserl 2000) βοηθούν

στην πραγματοποίηση τέτοιων συσχετισμών και μιας συνολικής αντίληψης του

χώρου. Ένας αρχικός λοιπόν στόχος ίσως είναι να προσπαθήσουμε να «σχεδιά-

σουμε» όχι ένα συμβατικό χάρτη της Σαντορίνης αλλά ένα χάρτη των κινούμενων

εντάσεων που συνεχώς μετασχηματίζονται μέσα από τη συνύπαρξη και την αλ-

ληλεπίδραση.

ΖΩΗ ΧΑΤΖΗΓΙΑΝΝΑΚΗ 91

3. Πολλές τάσεις που θε-

ωρούμε ότι έχουν θετική εξέλιξη

για τον τουρισμό, με την έννοια

ότι βοηθούν στη βιώσιμη ανά-

πτυξη ενός τόπου, από όλες τις

πλευρές έχουν προέλθει από την

ευφάνταστη μίξη ετερόκλητων

στοιχείων. Στη Σαντορίνη, π.χ., η

επιρροή του τουρισμού συνεισέ-

φερε σε μια ανάπτυξη της γα-

στρονομίας, με την έννοια ότι τα

τοπικά προιόντα πήραν άλλες

μορφές, αποδίδοντας έτσι έναν

δημιουργικό και εξελίξιμο συν-

δυασμό του τοπικού με το παγκό-

σμιο. Σε άλλα τουριστικά μέρη

αυτό έχει επιτευχθεί σε άλλους,

πολιτιστικούς, κυρίως, τομείς,

όπως πολύ συχνά στην αρχιτεκτο-

νική.

006:Layout 1 9/27/11 10:29 AM Page 91

Page 94: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

92 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 81-92

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Arsic, B. (2004), «Thinking Leaving», στο Buchanan, I. και Lambert, G. (επιμ.), Deleuze and Space,

Εδιμβούργο: Edinburgh University Press.

Back, L. και Bull, M. (2004), The Auditory Culture Reader (Sensory Formations), Οξφόρδη: Berg

publishers.

Deleuze, G. και Guattari, F. (2004), A thousand plateaus: Capitalism and Schizophrenia, Λον-

δίνο: Continuum.

Deleuze, G. και Guattari, F. (2003), What is Philosophy?, Λονδίνο, Verso.

Deleuze, G. and Parnet, C. (2006), Dialogues, Λονδίνο: Continuum.

Flusser, V. (2000), Towards a philosophy of Photography, Λονδίνο: Reaktion Books.

Grosz, E. (2001), Architecture from the outside, Κέμπριτζ Μασαχουσέτης, MIT Press.

Harris, A.P. (2004), «To See with the Mind and Think through the Eye: Deleuze, Folding Archi-

tecture, and Simon Rodia’s Watts Towers», στο Buchanan, I. και Lambert, G. (επιμ.),

Deleuze and Space, Εδιμβούργο: Edinburgh University Press.

Hasley, M. (2004), «Environmental visions, Deleuze and the modalities of Nature», Ethics & the En-vironment 9(2).

Ingersoll, R. (2006), Sprawltown, Πρίνστον: Princeton Architectural Press.

Knowles, C. and Sweetman, P. (2004), Picturing the Social Landscape, Λονδίνο: Routledge.

Lefebvre, H. (1996), The Production of Space, Οξφόρδη: Blackwell.

Lorraine, T. (2004), «The nomadic subject in smooth space», στο Buchanan, I. και Lambert, G.

(επιμ.), Deleuze and Space, Εδιμβούργο: Edinburgh University Press.

Massey, D. (1984), Spatial divisions of labour: social structures and the geography of Production,

Λονδίνο: Macmillan.

Massey, D. (1994), Space, Place and Gender, Μινεάπολις: University of Minnesota Press.

Massumi, B. (1992), A user’s guide to Capitalism & Schizophrenia, Κέμπριτζ Μασαχουσέτης: MIT

Press.

Pink, S. (2001), Doing Visual Ethnography, Λονδίνο: Sage.

Rogoff, I. (2000), Terra infirma: geography’s visual culture, Λονδίνο: Routledge.

Soja, W.E. (2005), Thirdspace: Expanding the scope of geographical imagination, στο Massey, D.,

Allen, J., και Sarre, P. (επιμ.), Human Geography Today, Κέμπριτζ: Polity Press.

University of Cincinnati, School of Planning (2004), Santorini: Sustainable Regional Development; Phase A: Analysis.

Wylie, J. (2006), «Depths and folds: on landscape and the gazing subject», Environment and Plan-ning D: Society and Space 24(4).

Χατζηγιαννάκη, Ζ. (2010), «Ο ρόλος των οπτικοακουστικών μέσων στην έρευνα του χώρου», Δι-μηνιαία ηλεκτρονική έκδοση Τεχνικών Χρονικών, ΤΕΕ.

Εικόνες:

1.1-1.6: φωτογραφίες από το video (DV PAL 16:9, έγχρωμο, 25”)

2.1 και 2.2: Φωτογραφίες (σύνολο: 12 C-prints) από την σειρά SantoREni: έργο σε εξέλιξη

(http://www.zoehatziyannaki.com/santo.html)

006:Layout 1 9/27/11 10:29 AM Page 92

Page 95: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

Κάθε δύο χρόνια το περιοδικό

European Urban and RegionalStudies διοργανώνει σε διαφορετικές

ευρωπαϊκές πόλεις συνέδρια που

εστιάζουν στα κρίσιμα και πάντα

επίκαιρα ζητήματα της άνισης ανά-

πτυξης και των προβλημάτων που

αυτή γεννά. Παράλληλα, στα συνέ-

δρια αυτά εξετάζονται κριτικά οι

τρέχουσες πολιτικές σχεδιασμού σε

αστικό και περιφερειακό επίπεδο. Οι

συμμετοχές είναι πάντα εξαιρετικά

πολυπληθείς και πολυεθνικές, προ-

έρχονται δε τόσο από τον ευρωπαϊκό

βορρά όσο και τον ευρωπαϊκό νότο.

Τα συνέδρια του περιοδικού τα τε-

λευταία 6 χρόνια (Roskilde, Istanbul,

Vienna) διερευνούν τα ζητήματα της

ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, των πε-

ριφερειακών ανισοτήτων και της

αστικής ανάπτυξης. Οι εισηγήσεις

προέρχονται από πολλά επιστημο-

νικά πεδία που περιλαμβάνουν κυ-

ρίως την οικονομική γεωγραφία, την

αστική γεωγραφία και κοινωνιολο-

γία, την πολιτική επιστήμη και την

περιφερειακή ανάπτυξη.

Οι θεματικές ενότητες στις

οποίες επικεντρώθηκε το 8ο συνέ -

δριο στη Βιέννη (15-17 Σεπτεμβρίου

2010) προέκυψαν από τη δια -

πίστωση ότι η εδαφική επι κρά τεια

της ευρωπαϊκής ένωσης διευρύνεται

σε μια εποχή όπου η οικονομική και

πολιτική κρίση φαίνεται να θέτει σε

σοβαρή αμφισβήτηση τη συνέχιση

μιας περιόδου συνεχούς μεγέθυνσης,

ενώ αναδύονται νέες ανισότητες με -

ταξύ και εντός των εθνικών κρατών.

Παράλληλα, χώρες όπως η Βραζιλία

η Ρωσία, η Ινδία και η Κίνα (γνω -

στές και ως BRICs) αποκτούν ιδιαί -

τερο βάρος στον σύγχρονο διεθνή

καταμερισμό εργασίας, γε γονός το

οποίο φαίνεται να οδηγεί στην επα -

να τοποθέτηση των χωρών της ευρω -

παϊκής ηπείρου στον κα τα μερισμό

αυτό.

Οι πολύπλευρες επιπτώσεις

αυτών των αναδιαρθρώσεων και

ανα κα τατάξεων αποτέλεσαν τον πυ -

ρήνα του επιστημονικού διαλόγου

στη Βιέννη. Συγκεκριμένα ο προ -

βληματισμός των εισηγήσεων έθεσε

ερωτήματα όπως: μπορούν στις ση -

μερινές συνθήκες να εφαρμο σθούν

πο λιτικές για την ανάπτυξη «δη -

μιουργικών»/«ανταγωνιστικών» πό -

λεων και είναι σε θέση οι εν λόγω

πολιτικές να μειώσουν τις ανισό -

τητες μεταξύ των ευρωπαϊκών πε -

ριφερειών; Ποιες πολιτικές μπο ρούν

ΕΠΑΝΑΤΟΠΟΘΕΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΣΕ ΜΙΑ ΕΠΟΧΗ ΠΑ-ΓΚΟΣΜΙΩΝ ΑΛΛΑΓΩΝ

ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ EUROPEAN URBAN ANDREGIONAL STUDIES, 15-17.9.2010, EUROPAHAUS, ΒΙΕΝΝΗ

Ίων Σαγιάς1

Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ο Ν Ι Κ Ε Σ Σ Υ Ν Α Ν Τ Η Σ Ε Ι Σ - Α Ν Τ Ι Π Α Ρ Α Θ Ε Σ Ε Ι Σ

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 93-96 93

1. Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Τοπογρά-

φων Μηχανικών, ΕΜΠ, [email protected]

007:Layout 1 9/27/11 10:29 AM Page 93

Page 96: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

94 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 93-96

σε μια περίοδο ύφεσης να ανα -

στρέψουν τα φαινόμενα χωρικού

και κοινωνικού αποκλεισμού που

οξύνθηκαν κατά την περίοδο της

οικονομικής μεγέθυνσης;

Οι εισαγωγικές κεντρικές ομι -

λίες (keynote papers) της πρώτης

ημέρας από τους Ron Boschma

(Πανεπιστήμιο Utrecht-Ολλανδία),

με τίτλο «Regional branching and

regional innovation policy» (Περι-

φερειακή διακλάδωση και πολιτική

περιφερειακής καινοτομίας), και

Andreas Novy (Οικονομικό και

Επιχειρησιακό Πανεπιστήμιο Βιέν-

νης, Αυστρία), με τίτλο «Political

Economy of social innovation and

social cohesion in Vienna» (Η

πολιτική οικονομία της κοινωνικής

καινοτομίας και η κοινωνική συνο -

χή στη Βιέννη), κινήθηκαν στη θε μ -

α τική «Δημιουργικότητα και Αειφο -

ρία» και έθεσαν τις κύριες δια -

στάσεις του διαλόγου για τη ση -

μασία και την αξιολόγηση της

σύγχρο νης οικονομικής στρατη -

γικής και των μέτρων πολιτικής

στην ΕΕ.

Οι κεντρικές ομιλίες της

δεύτερης μέρας από τον Frank

Moulaert (Καθολικό Πανεπιστήμιο

της Lueven, Βέλγιο) «Spaces of

Social Innovation: How Europe

moves its Boundaries» (Χώροι κοι-

νωνικής καινοτομίας: Πώς η Ευ-

ρώπη επεκτείνει τα όριά της) και

τον Κωστή Χατζημιχάλη (Χαροκό-

πειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα, Ελ-

λάδα) «Uneven Geographical

Development and Socio-Spatial

Justice/Solidarity: European regions

after the 2009 financial crisis»

(Άνιση Γεωγραφική Ανάπτυξη και

χωρο-κοινωνική δικαιοσύνη/αλλη-

λεγγύη: Οι Περιφέρειες της Ευρώ-

πης μετά την οικονομική κρίση του

2009) προχώρησαν το διάλογο ένα

βήμα παραπέρα, εξετάζοντας την

πολιτική οικονομία και τη γεω -

γραφία της περιόδου της κρίσης και

των ανακατατάξεων που η τελευ -

ταία φαίνεται να προκαλεί.

Τέλος, οι κεντρικές ομιλίες της

τρίτης ημέρας από τους Merje Kuus

(Πανεπιστήμιο British Columbia,

Καναδάς), με τίτλο «Whose re-

gional expertise?: Know-how and

Know-where in Brussels» (Για ποια

περιφερειακή ειδικότητα? Τεχνο-

γνωσία και χωρο-γνωσία στις Βρυ-

ξέλλες), και Mick Dunford (Πανε-

πιστήμιο Sussex, Ηνωμένο Βασί-

λειο), με τίτλο «Models of Devel-

opment and Global Convergence:

the Rise of China and of a Polycen-

tric World», (Πρότυπα ανάπτυξης

και σύγκλιση σε παγκόσμιο επί-

πεδο: Η ανάδυση της Κίνας σε ένα

πολυκεντρικό Κόσμο), συνέδεσαν

την ευρωπαϊκή προοπτική με τις αλ-

λαγές στο διεθνοποιημένο τεχνολο-

γικό, οικονομικό και πολιτικό περι-

βάλλον.

Οι εισηγήσεις της Συνάντησης

οργανώθηκαν στις παρακάτω ομά-

δες εργασίας:

Επιχειρηματικές συγκεντρώσεις

στο χώρο, δημιουργικότητα και

γνώση (Clusters, Creativity and

Knowledge)

Στην ομάδα αυτή εντάχθηκαν 17

εργασίες από χώρες. Οι ομιλητές

και ομιλήτριες επικεντρώθηκαν στη

συμβολή της επιχειρηματικότητας,

των οικονομιών συγκέντρωσης και

των δικτύων παραγωγής καινοτο-

μίας στη δημιουργία νέων χωρικών

διαφοροποιήσεων στις περιφέρειες

της Ευρώπης. Οι εισηγήσεις ανέδει-

ξαν σημαντικούς διαρθρωτικούς πα-

ράγοντες οι οποίοι διευκολύ-

νουν/εμποδίζουν την ανάπτυξη των

τομέων έντασης γνώσης, ασκώντας

παράλληλα κριτική στην μονομέ-

ρεια της προσέγγισης του Ρ. Φλόρι-

ντα η οποία επικεντρώνεται στους

soft 3Τ παράγοντες (Talent, Techno -

logy and Tolerance) για την ανά-

πτυξη «δημιουργικών πόλεων/ πόλ-

ων». Αμφισβήτησαν παράλληλα

την υπόθεση ότι η λεγόμενη «δημι-

ουργική» τάξη χαρακτηρίζεται από

σημαντική κινητικότητα και τόνι-

σαν τη σημασία του χώρου και της

ιστορίας της αναπτυξιακής πορείας

στη διαμόρφωση των κατάλληλων

συνθηκών προσέλκυσης/ανάπτυξης

των τομέων τεχνολογικής αιχμής.

Μεταβολές στον παγκόσμιο κατα-

μερισμό εργασίας και περιφερει-

ακή ανάπτυξη - Δίκτυα γνώσης

και πολιτική καινοτομίας (Chang-

ing Global Divisions of Labour and

Regional Development-Knowledge

networks and innovation policy)

Οι δύο αυτές ομάδες εργασίας

περιελάμβαναν 18 εισηγήσεις και ο

διάλογος επικεντρώθηκε στις σημα-

ντικές αλλαγές οι οποίες παρατη-

ρούνται στον πλανητικό καταμερι-

σμό εργασίας και στις επιπτώσεις

της αναδιάταξης αυτής σε τοπικό

και περιφερειακό επίπεδο, καθώς

και στη βαρύνουσα σημασία των δι-

κτύων καινοτομίας στην προώθηση

της περιφερειακής ανάπτυξης. Δια-

πιστώθηκε ότι οι τοπικές χωρο-κοι-

νωνικές ιδιαιτερότητες και οι δια-

φορετικές χωρικές πολιτικές ανα-

δεικνύονται και στον σημερινό πα-

γκοσμιοποιημένο ανταγωνισμό των

επιχειρήσεων ως σημαντικοί τρο-

φοδότες της περιφερειακής ανάπτυ-

ξης, σύμφωνα με τις περισσότερες

εισηγήσεις. Στο πλαίσιο αυτών των

ομάδων εργασίας παρουσιάστηκαν

και συζητήθηκαν τα σημαντικά ευ-

ρήματα του ερευνητικού προγράμ-

ματος «Constructing Regional

007:Layout 1 9/27/11 10:29 AM Page 94

Page 97: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

Advantage (CRA)» («Κατασκευά-

ζοντας περιφερειακό πλεονέκτημα»

- http://www.lunduniversity.lu.se/)

το οποίο χρηματοδοτήθηκε από

European Science Foundation και

τα ομόλογα ιδρύματα σε 8 Ευρω-

παϊκές χώρες.

Αστική αλλαγή, λαϊκός κοσμοπο-

λιτισμός και δημιουργικές υπο-

κουλτούρες - Αστική ανάπλαση

και τουρισμός (Urban Change, Ver-

nacular Cosmopolitanisms and Cre-

ative Subcultures, Urban Redevel-

opment and Tourism)

Στις δύο αυτές ομάδες εργασίες

παρουσιάστηκαν 15 εισηγήσεις οι

οποίες εστίασαν κατά κύριο λόγο

στις όψεις της άνισης ανάπτυξης

του αστικού χώρου και στις ανισό-

τητες που προκύπτουν από την υιο-

θέτηση νεο-φιλελεύθερων πολιτι-

κών σχεδιασμού. Ζητήματα μετα-

νάστευσης, κοινωνικού διαχωρι-

σμού και ποικιλομορφίας καθώς και

οι επιπτώσεις των αστικών αναπλά-

σεων, των μεγάλων έργων-ναυαρχί-

δων και στρατηγικών προώθησης

«επιχειρηματικών» πόλεων εξετά-

στηκαν με βάση την εμπειρία από

πολλές πόλεις της Ευρώπης. Οι δια-

πιστώσεις των περισσότερων εργα-

σιών ανάδειξαν τη σημασία της συ-

γκειμενικότητας και της ιδιαίτερης

ιστορίας της αναπτυξιακής πορείας

και των αναπτυξιακών επιλογών

στη διαμόρφωση του σύγχρονου

αστικού κοινωνικού τοπίου.

Στο πλαίσιο της ομάδας για την

αστική αλλαγή και τον λαϊκό κο-

σμοπολιτισμό παρουσιάστηκαν 4

από τις εργασίες οι οποίες προετοι-

μάστηκαν για το ειδικό αφιέρωμα

του περιοδικού με τίτλο: «Diversity,

Inequality and Urban Change»

(Ποικιλομορφία, ανισότητα και

αστική αλλαγή) το οποίο επιμελεί-

ται ο Β. Αράπογλου, λέκτορας στο

Τμήμα Κοινωνιολογίας του Πανεπι-

στημίου της Κρήτης. Οι εν λόγω ει-

σηγήσεις εστίασαν ιδιαίτερα στις

διαφορετικές εννοιολογικές προ-

σεγγίσεις της ποικιλομορφίας, στην

κοινωνική συνοχή και στη σημασία

της αστικής πολιτικής και των κοι-

νωνικών πολιτικών στη σύγχρονη

αστική ανάπτυξη.

Πολιτική οικονομία των πόλεων

και των περιφερειών σε μια εποχή

μετασχηματισμού - Οικονομική

και περιβαλλοντική αειφορία στις

πόλεις και τις περιφέρειες - Δια-

κυβέρνηση, πόλεις και περιφέ-

ρειες (Political Economy of Cities

and Regions in an Era of Transfor-

mation - Economic and Environ-

mental Sustainability in Cities and

Regions - Governance, Cities and

Regions)

Οι ομάδες εργασίας αυτές εξέ-

τασαν ζητήματα αναπτυξιακής πο-

λιτικής και μορφών διακυβέρνησης

καθώς και τις ιδιαίτερες επιπτώσεις

τους στον αστικό και περιφερειακό

χώρο και την αειφορία. Οι 17 εργα-

σίες που παρουσιάστηκαν πραγμα-

τεύτηκαν μια πληθώρα πολιτικών

και προγραμμάτων ανάπτυξης σε

διάφορες πόλεις και περιφέρειες της

Ευρώπης, στο σύγχρονο διευρυμένο

πλαίσιο ανταγωνισμού χωρών και

επιχειρήσεων. Η πλειονότητα των

ερευνητών/-τριών υποστήριξε ότι,

παρά τη σύγκλιση σε ό,τι αφορά το

είδος των μέτρων και προγραμμά-

των πολιτικής που υιοθετούνται σε

ευρωπαϊκό επίπεδο, οι επιπτώσεις

τους δεν είναι ομοιόμορφες. Επίσης

κοινή είναι η διαπίστωση ότι οι ανι-

σότητες και η κατασπατάληση φυ-

σικών πόρων δεν έχει μετριασθεί

παρά τις διακηρυγμένες προθέσεις

των παρεμβάσεων που εξετάστη-

καν.

Κινητικότητα και Μετανάστευση

- Ευρωπαϊκά σύνορα: Οικονομι-

κές περιφέρειες και ταυτότητα -

Ευρωπαϊκά σύνορα: Ενσωμά-

τωση, αποκλεισμός και ταυτό-

τητα (Mobility and Migration - Eu-

ropean Borders and Boundaries:

Economic Peripheries and Identity -

European Borders and Boundaries:

Inclusion, Exclusion and Identity)

Η θεματική ενότητα αυτή περιε-

λάμβανε 3 ομάδες εργασίας στις

οποίες παρουσιάστηκαν 17 εργα-

σίες. Οι εισηγήσεις επικεντρώθηκαν

στις επιπτώσεις της ευρωπαϊκής δι-

εύρυνσης και των μεταναστευτικών

ρευμάτων από την Ευρώπη και από

χώρες της Ασίας και της Λατινικής

Αμερικής. Τα ειδικότερα θέματα

που εξετάστηκαν ήταν η επίδραση

της διεύρυνσης και της μετανά-

στευσης στην ευρωπαϊκή οικονομία

και τον ανταγωνισμό επιχειρήσεων

και περιφερειών, στην κοινωνική

συνοχή και τον κοινωνικό αποκλει-

σμό.

Η 8η Συνάντηση-Συνέδριο του

EURS στη Βιέννη συνέχισε στην

παράδοση των ιδιαίτερα επιτυχημέ-

νων επιστημονικών συνεδρίων τόσο

από πλευράς οργάνωσης όσο και

επιλογής τόπου. Το Europahauss

βρίσκεται σε ένα «καλό» προάστιο

της Βιέννης, μέσα σε ένα καταπρά-

σινο περιβάλλον, όπου μπορεί κα-

νείς να απολαύσει έναν καφέ παρα-

κολουθώντας τους σκίουρους να

πηδάνε από το ένα δέντρο στο άλλο

και ‒αν δεν θέλει να εξερευνήσει τη

νυχτερινή ζωή στη Βιέννη η οποία,

παρά τις περί του αντιθέτου φήμες,

ΙΩΝ ΣΑΓΙΑΣ 95

007:Layout 1 9/27/11 10:29 AM Page 95

Page 98: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

είναι ιδιαίτερα δυναμική και εξαι-

ρετικά ενδιαφέρουσα‒ να δοκιμάσει

τις πολλές διαφορετικές μπύρες και

μια μεγάλη ποικιλία κρασιών στο

μπαρ των εγκαταστάσεων κουβε-

ντιάζοντας για ποδόσφαιρο με τον

έλληνα σερβιτόρο. Αν όμως θελή-

σετε να γευθείτε τοπικές σπεσιαλιτέ

μάλλον θα απογοητευτείτε και θα

πρέπει αναγκαστικά να περιπλανη-

θείτε στο κέντρο της πόλης.

Τέλος, μια αξιοπρόσεκτη και ευ-

χάριστη διαπίστωση: στη Συνά-

ντηση της Βιέννης υπήρξε σημα-

ντική αύξηση των ελλήνων εισηγη-

τών/-τριών και ιδιαίτερα της νεότε-

ρης γενιάς, τόσο από ελληνικά όσο

και από άλλα ευρωπαϊκά ΑΕΙ και

ερευνητικά κέντρα. Ίσως το γεγονός

αυτό αποτελεί μια απάντηση στο

μύθο της εσωστρέφειας των ελλή-

νων ερευνητών/-τριών αλλά και

ένας λόγος για το οποίο η επόμενη

συνάντηση θα πραγματοποιηθεί το

2012 στο Ρέθυμνο.

Ραντεβού στο Ρέθυμνο λοιπόν!

96 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 93-96

007:Layout 1 9/27/11 10:29 AM Page 96

Page 99: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ 97

Σύνοψη

To ερευνητικό πρόγραμμα «Βασικές

αρχές σχεδιασμού Μητροπολιτικού

Πάρκου Πρασίνου στο πρώην αε-

ροδρόμιο Ελληνικού» εκπονήθηκε

το 2009-2010 από το Εργαστήριο

Αστικού Περιβάλλοντος ΕΜΠ για

λογαριασμό της ΤΕΔΚΝΑ και των

Δήμων Ελληνικού-Αργυρούπολης,

Αλίμου και Γλυφάδας. Το πεδίο της

έρευνας αφορά την έκταση του

πρώην αεροδρομίου, η οποία ανέρ-

χεται σε 5.287 στρέμματα, και της

όμορης παράκτιας έκτασης, η οποία

καλύπτει 976 στρέμματα.

Διερευνήθηκαν οι δυνατότητες,

το κόστος και η εφικτότητα διαμόρ-

φωσης ενός πάρκου μητροπολιτικής

εμβέλειας και υψηλού πρασίνου στο

Ελληνικό. Κατεγράφησαν τα πολεο-

δομικά, θεσμικά και τεχνικά στοι-

χεία του χώρου του πρώην αεροδρο-

μίου και της ακτής του Σαρωνικού,

τα δεδομένα πράσινων και ελεύθε-

ρων χώρων στο μητροπολιτικό συ-

γκρότημα της Αθήνας, διερευνήθη-

καν οι σχέσεις της περιοχής και η

θέση της στο συγκρότημα και αξιο-

λογήθηκαν τα υφιστάμενα σενάρια

αξιοποίησης. Ελέγχθηκαν τα διαθέ-

σιμα οικονομικά στοιχεία της μέχρι

τώρα λειτουργίας των εγκαταστά-

σεών του και εξετάστηκαν τα τεχνι-

κοοικονομικά δεδομένα της δημι-

ουργίας του πάρκου. Κατεγράφη επί-

σης η διεθνής εμπειρία επανάχρησης

πρώην αεροδρομίων και λειτουργίας

πάρκων στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ.

Τα αποτελέσματα της έρευνας

τεκμηριώνουν την εφικτότητα όπως

και την πολεοδομική και περιβαλλο-

ντική αναγκαιότητα της δημιουργίας

του πάρκου. Υποδεικνύουν επίσης

μια βασική στρατηγική βραχυπρόθε-

σμων και μακροπρόθεσμων φάσεων

για την υλοποίησή του.

Η αναγκαιότητα

Η Αθήνα δεν έχει ανάγκη μόνο τον

χώρο του πρώην αεροδρομίου ως

χώρο μητροπολιτικού πρασίνου, αλλά

εκτάσεις διαταγμένες σε κλίμακες

γειτονιάς, δήμου, μητρόπολης που

σύμφωνα με τις ελληνικές προδια-

γραφές θα έπρεπε να υπερβαίνουν τις

35.000 στρέμματα. Αυτός δε ο στόχος

ενός «ανεκτού επιπέδου πρασίνου»

είναι χαμηλός σε σχέση με τον μέσο

όρο των ευρωπαϊκών πρωτευουσών.

ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΠΑΡΚΟΥ ΠΡΑΣΙΝΟΥ ΣΤΟ ΠΡΩΗΝ ΑΕΡΟΔΡΟΜΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ

Ερευνητική Ομάδα Εργαστηρίου Αστικού Περιβάλλοντος ΕΜΠ1

Π Α Ρ Ο Υ Σ Ι Α Σ Ε Ι Σ Ε Ρ Ε Υ Ν Η Τ Ι Κ Ω Ν Ε Ρ Γ Α Σ Ι Ω Ν Κ Α Ι Δ Ι Α Τ Ρ Ι Β Ω Ν

1. Ερευνητική Ομάδα: Νίκος Μπελαβίλας,

Δρ. Αρχιτέκτων-Πολεοδόμος, Επικ. Καθηγητής

ΕΜΠ (επιστημονικός υπεύθυνος), Νάντια Σου-

ρέλη, Αρχιτέκτων Μηχ. ΑΠΘ, Υποψ. Δρ Πολεο-

δομίας University of California Los Angeles (συ-

ντονίστρια έρευνας), Πολίνα Πρέντου, Αρχιτέ-

κτων Μηχ. ΕΜΠ (συντονίστρια έρευνας), Φερε-

νίκη Βαταβάλη, Δρ. Αρχιτέκτων-Πολεοδόμος

ΕΜΠ, Μαρία Καλαντζοπούλου, Πολιτικός Μηχ.-

Συγκοινωνιολόγος, Υποψ. Δρ. ΕΜΠ, Πασχάλης

Σαμαρίνης, Αρχιτέκτων-Πολεοδόμος, Υποψ. Δρ.

ΕΜΠ, Ευαγγελία Χατζηκωνσταντίνου, Αρχιτέ-

κτων-Πολεοδόμος, Υποψ. Δρ. ΕΜΠ, Βασιλική

Βαλληνδρά, Αρχιτέκτων Μηχ. ΕΜΠ, Μαρίνα

Θεοδώρου, Αρχιτέκτων Μηχ. ΕΜΠ, Θεοδώρα

Χατζή-Ροδοπούλου, Αρχιτέκτων Μηχ. ΕΜΠ,

Θωμαή Χριστοπούλου, Αρχιτέκτων Μηχ. ΠΘ,

Γιώργος Παπαθανασόπουλος, Πολιτικός Μηχ.

ΕΜΠ. Σύμβουλοι έρευνας: Βάσω Τροβά, Αρχι-

τέκτων Μηχ., Αναπλ. Καθηγήτρια Παν/μίου Θεσ-

σαλίας, Φαίδων Γεωργιάδης, Πολεοδόμος-Χω-

ροτάκτης, Γιάννης Ψυχάρης, Οικονομολόγος,

Αναπλ. Καθηγητής Παντείου Παν/μίου.

008:Layout 1 9/27/11 10:30 AM Page 97

Page 100: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

98 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 97-103

Στο επίπεδο χώρων πρασίνου μη-

τροπολιτικής εμβέλειας, η πόλη δια-

θέτει μόνο την πράσινη ζώνη του

κέντρου (αρχαιολογικοί χώροι,

λόφοι, κήποι και άλση της ιστορι-

κής Αθήνας), το «Αττικό Άλσος»

στα Τουρκοβούνια, το πάρκο

«Αντώνης Τρίτσης» στο Ίλιον και

λίγα μικρά δημοτικά πάρκα. Εντέ-

λει, το μητροπολιτικό συγκρότημα

διαθέτει σήμερα μόλις 3,84 μ2 ελεύ-

θερων δημόσιων αδόμητων χώρων

(εκτός του οδικού συστήματος), εκ

των οποίων το 35% είναι επιφάνειες

χωρίς φύτευση καλυμμένες κατά

κανόνα με σκληρά δομικά υλικά

(άσφαλτο, τσιμέντο). Το υπόλειμμα

των 2-2,5 μ2 πρασίνου/κάτοικο

υστερεί κατά πολύ από το επίσημο

όριο των 8,0 μ2 πρασίνου/κάτοικο.2

Επιπλέον, το δίκτυο χώρων πρα-

σίνου το οποίο προβλέφθηκε και

σχεδιάστηκε μετά το 1985,3 αλλά

πριν από την πολεοδομική και πλη-

θυσμιακή διόγκωση της Αθήνας,

την αστική διάχυση σε πρώην αγρο-

τικές και δασικές γαίες στα Μεσό-

γεια και το Θριάσιο όπως και στις

πλαγιές των ορεινών όγκων, καθώς

και πριν τις μεγάλες περιαστικές

πυρκαγιές, υλοποιήθηκε μόνο κατά

ένα πολύ μικρό τμήμα του. Ακόμη

και αν είχε υλοποιηθεί το δίκτυο

χώρων πρασίνου που προβλέφθηκε

κατά τις δεκαετίες 1980-90, θα εξα-

κολουθούσε να υφίσταται η ανα-

γκαιότητα για νέους χώρους πρασί-

νου. Αντίθετα, παρά τις ανάγκες, οι

χωροθετήσεις των ολυμπιακών

εγκαταστάσεων του 2004 εξάντλη-

σαν μεγάλα αποθέματα ελεύθερων

χώρων δεσμεύοντάς τα για άλλες

χρήσεις μόνιμου χαρακτήρα. Τα

αποθέματα αυτά αναλογούν σε ένα

επιπλέον 1,23 μ2 πρασίνου/κάτοικο

της Αθήνας. Η κατάσταση στη

γραμμική, δυνητικά ελεύθερη έξοδο

της πόλης προς νότο, δηλαδή στην

παράκτια ζώνη, είναι ανάλογη. Με-

γάλα τμήματά της στα δυτικά είναι

αποκλεισμένα λόγω της λιμενοβιο-

μηχανικής λειτουργίας στα ανατο-

λικά και τα νότια, λόγω της κατα-

πάτησης από χρήσεις αναψυχής,

ενώ άλλα αποκλείστηκαν μετά το

2004 μέσω των ιδιωτικοποιήσεων

ακτών κολύμβησης και λιμένων

αναψυχής (Εικόνα 1).

Η χωροθέτηση

Από τη χαρτογράφηση του συνόλου

των διαθέσιμων ελεύθερων χώρων

της μητροπολιτικής Αθήνας (Εικόνα

2) προκύπτει η έλλειψη διαθέσιμης

γης μητροπολιτικής κλίμακας ισο-

μερώς κατανεμημένης στο λεκανο-

πέδιο. Αναζητώντας μεγέθη τα οποία

υπερβαίνουν την ελάχιστη κρίσιμη

μάζα μονάδας 50 στρ., δεν εντοπίζε-

ται επαρκής αριθμός αδόμητων

χώρων (δημόσιων ή ιδιωτικών) οι

οποίοι θα μπορούσαν να υποκατα-

στήσουν την έκταση του πρώην αε-

ροδρομίου, ούτε ενιαίος διαθέσιμος

χώρος ανάλογου μεγέθους. Τα το-

πικά πάρκα τα οποία μπορούν να

δημιουργηθούν στις ελάχιστες δια-

θέσιμες εκτάσεις των υποβαθμισμέ-

νων συνοικιών είναι αναγκαία σε

συνδυασμό με μητροπολιτικά πά -

ρκα, όχι όμως αντί αυτών.

Η χωροθέτηση του πάρκου στο

Ελληνικό σχετίζεται και με την ανά-

γκη απόλυτης προστασίας των τριών

μοναδικών θεσμοθετημένων πράσι-

νων εκτάσεων μεγάλου μεγέθους

εντός του αστικού ιστού: το Πάρκο

Περιβαλλοντικής Ευαισθητοποίησης

«Αντώ νης Τρί τσης» στο Ίλιον, στη

βο ρει οδυ τι κή Αθήνα, και τα δύο εν

δυνάμει, στο Ελληνικό και στο

Γουδί. Ήδη όμως στο Γουδί έχει γίνει

ζημιά ανάλογη με αυτή που δρομο-

λογείται στο Ελληνικό. Από την αρ-

χική έκταση 3.500 στρεμμάτων του

χώρου, έχουν απομείνει μόνο 900

στρέμματα αμιγούς πρασίνου.4

Η έρευνα αποκαλύπτει ότι δεν

μπορεί να χωροθετηθεί ένα αντί-

στοιχου μεγέθους πάρκο στα νοτιο-

δυτικά όπου εντοπίζεται η μεγάλη

έλλειψη, δηλαδή στον ευρύτερο

Πειραιά, και όπου οι αναλογίες πέ-

φτουν στο 1,55 μ2 πρασίνου/κά-

τοικο. Εκεί ως μοναδική λύση εμ-

1

008:Layout 1 9/27/11 10:30 AM Page 98

Page 101: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

φανίζεται η αξιοποίηση ενός συστή-

ματος πράσινων χώρων στα μεγάλα

brown-fields, στα πρώην βιομηχα-

νικά οικόπεδα της Δραπετσώνας,

της Λεύκας και του Νέου Φαλήρου.

Αυτό το σύστημα μπορεί να ανα-

κουφίσει τοπικά τις όμορες περιο-

χές, δεν θα αναπληρώσει όμως την

έλλειψη των μεγάλων μητροπολιτι-

κών νησίδων πρασίνου εντός του

αστικού ιστού. Αντίστοιχες επεμβά-

σεις μεσαίας κλίμακας στον Ελαι-

ώνα, στο Χαϊδάρι, στη Δάφνη, στο

Γαλάτσι και τη Νέα Ιωνία θα δημι-

ουργήσουν το συμπληρωματικό

πράσινο δίκτυο τοπικών πάρκων.

Σε ό,τι αφορά την προσβασιμό-

τητα του Ελληνικού, η έρευνα των

χρονοαποστάσεων, όπως προκύπτει

από την ανάπτυξη του δικτύου

μέσων σταθερής τροχιάς στο Λεκα-

νοπέδιο, δείχνει ότι ο χώρος μέσα

στους επόμενους μήνες θα είναι

προσβάσιμος σε χρόνο 15’ από το

Σύνταγμα, 30’ από το Αιγάλεω, το

Περιστέρι και τον Πειραιά και μι-

κρότερο των 60’ από τις υπόλοιπες

περιοχές της Αθήνας με εξαίρεση το

Πέραμα και τα βόρεια της Αττικής

Οδού. Στο Ελληνικό επομένως μπο-

ρεί να δημιουργηθεί ένα πάρκο που

η εμβέλειά του θα φθάνει σε όλη

την Αθήνα.

Ο χρόνος κατασκευής

Η διαδικασία κατασκευής ενός πάρ-

κου τέτοιας κλίμακας είναι μία υπό-

θεση δεκαετιών. Αυτό συνέβη με τη

δημιουργία του Εθνι κού Κή που,

του Πε δίου του Άρεως, της Καισα-

ριανής, του άλσους του Λυκαβητ-

τού, του Φιλοπάππου και με όλα τα

δυτικοευ ρω παϊκά και βορειοαμερι-

κανικά πάρκα με γά λου με γέ θους.

Στην περίπτωση της Αθήνας σή-

μερα, τα βραχυπρόθεσμα και μα-

κροπρόθεσμα οφέλη συνηγορούν σε

αυτή τη στρατηγική μακράς πνοής,

καθώς είναι επιτακτικές και προς

την ίδια κατεύθυνση οι σημερινές

και οι μελλοντικές ανάγκες της

πόλης. Με έ ναν σταδιασμό, η σημε-

ρινή γενιά θα απολαύσει έναν σπου-

δαίο ελεύθερο πράσινο χώρο και η

ε πό με νη γε νιά θα παραλάβει ένα

πλήρες πάρκο υψηλού πρασίνου.

Η έρευνα προσανατολίζει σε ένα

ανάλογο σενάριο. Το πρώην αερο-

δρόμιο προτείνεται να ανοίξει στο

κοινό με ελάχιστες παρεμβάσεις και

παράλληλες φυτεύσεις που θα υπο-

βοηθήσουν και θα επιταχύνουν τη

δημιουργία του πάρκου. Έργα

ήπιων διαμορφώσεων με ορίζοντα

δύο δεκαετιών, μι κρό κό στος κατα-

νεμημένο σε φάσεις και η φύ ση η

οποία σε μεγάλο βαθμό «κά νει μό -

νη της τη δου λειά» θα αποδώσουν

καλά αποτελέσματα.

Το κόστος κατασκευής και συ-

ντήρησης

Το έργο του πάρκου του Ελληνικού

παρουσιάστηκε ως ένα πανάκριβο

έργο με κόστος που έφθανε από 400

έως 700 εκ. ευρώ και ανάλογα

υψηλό κόστος συντήρησης. Αυτό

συνέβη διότι την περίοδο 2003-

2007 προγραμματίστηκε εκεί μία

εκτεταμένη αστική ανάπλαση, ου-

σιαστικά η δημιουργία μίας πολυτε-

λούς μικρής πόλης, με επιφάνειες

κτιρίων οι οποίες κυμαίνονταν στις

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ 99

2

008:Layout 1 9/27/11 10:30 AM Page 99

Page 102: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

100 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 97-103

τελικές προτάσεις από τα 1.300.000

μ2 έως τα 1.450.000 μ2.

Επρόκειτο για ένα ιδιαίτερα δα-

πανηρό έργο τόσο ως προς το κτι-

ριακό του σκέλος όσο και ως προς

το σκέλος των διαμορφώσεων ελεύ-

θερων χώρων και πρασίνου. Από

την παρούσα έρευνα προκύπτει ότι

το κόστος κατασκευής του πάρκου

προϋπολογίστηκε τότε έως και 16

φορές ακριβότερα από τα αντί-

στοιχα έργα αναπλάσεων πρώην αε-

ροδρομίων ή κατασκευής αντίστοι-

χων πάρκων στον ευρωπαϊκό χώρο.

Το πραγματικό κόστος κατα-

σκευής του πάρκου σε ό,τι αφορά

τα έργα πρασίνου εκτιμάται σε 47

εκ. ευρώ για τμήμα που είναι σή-

μερα διαθέσιμο για φυτεύσεις-δια-

μορφώσεις και σε 101 εκ. ερώ για

όλη την έκταση.

Αντιστοίχως τα έξοδα συντήρη-

σης, καθημερινής φροντίδας και φύ-

λαξης του πάρκου, με βάση τα συ-

γκριτικά στοιχεία και τα τεχνικά

στοιχεία του έργου, εκτιμώνται

στην ολοκλήρωση της πρώτης

φάσης στα 5 εκ. ευρώ/έτος ενώ για

τη δεύτερη φάση για το σύνολο της

έκτασης στα 10-12 εκ. ευρώ/έτος.

Σύμφωνα με τα στοιχεία που κα-

τατέθηκαν στη Βουλή των Ελλήνων

τον Νοέμβριο του 2010 και τα

οποία παρουσιάζονται αναλυτικά

στην έρευνα, τα συνολικά έσοδα τα

οποία επρόκειτο να εισπραχθούν

μεταξύ των ετών 2004-2010 μέσω

βραχυχρόνιων και μακροχρόνιων

συμβάσεων των ολυμπιακών και

άλλων εγκαταστάσεων του Ελληνι-

κού και του Αγίου Κοσμά ανέρχο-

νται σε 87,3 εκ. ευρώ. Δεν εισπρά-

χθηκαν 40,1 εκ. ευρώ και ταυτό-

χρονα ξοδεύτηκαν 28,2 εκ. ευρώ.5

Η μεγάλη απόκλιση οφείλεται

στο ότι οι επιχειρηματίες, οι οποίοι

έχουν κυρίως μακροχρόνιες συμβά-

σεις, διέκοψαν τις πληρωμές προς

τις δύο διαχειρίστριες εταιρείες του

Ελληνικού Δημοσίου μετά το 2008

(Ολυμπιακά Ακίνητα Α.Ε. και Εται-

ρία Τουριστικών Ακινήτων Α.Ε.).

Ακόμη και με βάση τις υπάρχου-

σες κρατικές συμβάσεις, αν υπήρχε

ορθή διαχείριση και συνέπεια πλη-

ρωμών, το πάρκο θα είχε υλοποιηθεί

ήδη και θα είχαν εξασφαλιστεί σε

βάθος χρόνου τα έξοδα λειτουργίας

του.

Η σημερινή κατάσταση του

χώρου

Οι διαδοχικές παραχωρήσεις εκτά-

σεων του χώρου σε ένα πλήθος φο-

ρέων, είτε δημοσίου είτε ιδιωτικού

δικαίου, έχουν διαμορφώσει ένα ιδι-

αίτερα σύνθετο καθεστώς ως προς τη

λειτουργία του, με αποτέλεσμα τον

κατακερματισμό της έκτασης και

των αρμοδιοτήτων διαχείρισης (Ει-

κόνα 3). Η κατάσταση έχει ενταθεί

κατά τη διάρκεια της τελευταίας πε-

νταετίας, καθώς ο χώρος του πρώην

αεροδρομίου όπως και ο παράκτιος

χώρος κατατμήθηκαν σε δεκάδες

τμήματα με θεσμικές εκχωρήσεις

κυρίως μακράς διάρκειας και αδι-

καιολόγητες νέες περιφράξεις. Οι πε-

ριφράξεις αυτές τεμαχίζουν το χώρο

και εμποδίζουν την κίνηση. Έχουν

συνολικό μήκος 56 χμ., εκ των

οποίων τα 40 χμ. κατασκευάστηκαν

μόλις τα 3-4 τελευταία χρόνια.

Ορισμένες από τις χρήσεις οι

οποίες προβλέφθηκαν από τις μετα-

ολυμπιακές συμβάσεις (π.χ. εμπο-

ρικό κέντρο στη Μαρίνα Αγίου

Κοσμά) είναι απολύτως ασύμβατες

με την έννοια των ελεύθερων ακτών

και του πάρκου. Με εξαίρεση τη

συμβολική μοναδική κατεδάφιση

ενός ερειπωμένου από πολλά χρό-

νια μικρού κτιρίου, τα αυθαίρετα

αναψυκτήρια παραμένουν στο χώρο

και λειτουργούν επιβαρυντικά. Εν

ολίγοις, η κατάτμηση, η εγκατά-

λειψη και η κυριαρχία των παλαιών

και νέων αυθαιρέτων ή των πρόχει-

ρων και κακής ποιότητας κατα-

σκευών χαρακτηρίζουν το χώρο.

Η τελική πρόταση για το Μη-

τροπολιτικό Πάρκο του Ελληνι-

κού

Η έρευνα καταλήγει σε μία σειρά

προτάσεις οι οποίες συμπυκνώνο-

νται στα ακόλουθα σημεία:

3

008:Layout 1 9/27/11 10:30 AM Page 100

Page 103: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

Πρωταρχική προϋπόθεση για τη

δημιουργία ενός χώρου που θα απο-

τελεί όντως Μητροπολιτικό Πάρκο

είναι η εγκατάλειψη του ιδιαίτερα

δαπανηρού σχεδίου δόμησης νέων

πολεοδομικών ενοτήτων, η ακύ-

ρωση του προγράμματος πώλησης

τμημάτων ή του συνόλου του

χώρου και η ακύρωση των επίσης

πολυδάπανων οδικών έργων στα

σκέλη των λεωφόρων Ποσειδώνος

και Αλίμου.

Προϋποτίθεται και είναι απολύ-

τως απαραίτητη η άμεση άρση των

εσωτερικών περιφράξεων καθώς

και η άμεση απομάκρυνση των

αντιαισθητικών και πρόχειρων λυό-

μενων εκθεσιακών κατασκευών

στον προαύλιο χώρο του αεροδρο-

μίου, ώστε αφενός μεν να αποφευ-

χθεί ο περαιτέρω κατακερματισμός

του χώρου που θα καθιστούσε μελ-

λοντικές παρεμβάσεις ακόμα δυ-

σκολότερες και αφετέρου να ανα-

στραφεί η εικόνα υποβάθμισης που

παρουσιάζεται σήμερα.

Στην παράκτια ζώνη είναι απα-

ραίτητη η άμεση εφαρμογή της

υπάρχουσας νομοθεσίας περί

ακτών6 και περί λειτουργίας κατα-

στημάτων υγειονομικού ενδιαφέρο-

ντος, με παράλληλη ανάκληση διοι-

κητικών αποφάσεων «εξαιρέσεων»

οι οποίες έχουν εκδοθεί από το

πρώην υπουργείο ΠΕΧΩΔΕ.

Είναι δυνατή η άμεση απόδοση

σε δημόσια χρήση πάρκου του 56%

του χώρου: δηλαδή η άμεση από-

δοση του νότιου τμήματος έκτασης

1.705 στρεμμάτων και, με την άρση

των περιφράξεων του Ολυμπιακού

Πόλου Ελληνικού, η άμεση από-

δοση του αντίστοιχου βόρειου τμή-

ματος έκτασης 1.801 στρεμμάτων

σε δημόσια χρήση πάρκου και

αθλητισμού. Στη συνέχεια προτεί-

νεται η σταδιακή απόδοση των υπο-

λοίπων τμημάτων μετά από τις

απαιτούμενες θεσμικές ρυθμίσεις

με τους εμπλεκόμενους φορείς.

Τμήματα αυτών των ζωνών διατίθε-

νται για να αποτελέσουν άμεσα

πεδίο ανάπτυξης δραστηριοτήτων,

ευαισθητοποίησης των πολιτών και

συμμετοχής τους στη δημιουργία

του πάρκου. Σε αυτό το πλαίσιο, η

δράση του «Παναττικού Δικτύου

Κινημάτων Πόλης και Ενεργών Πο-

λιτών» για τη δημιουργία «αστικών

αγρών» σε συνεργασία με τους

ΟΤΑ στο Ελληνικό συνάδει από-

λυτα με την προτεινόμενη ταυτό-

τητα του χώρου.

Θεωρείται μη ρεαλιστική, πολε-

οδομικά και οικονομικά ασύμφορη

η απομάκρυνση των εγκαταστά-

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ 101

4

008:Layout 1 9/27/11 10:30 AM Page 101

Page 104: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

σεων μεταφορών. Προτείνεται η

εξαίρεση από την ανοικτή χρήση

των τμημάτων με χρήση μεταφο-

ρών (Τραμ, ΕΘΕΛ, ΚΤΕΟ, Αττικό

Μετρό) έκτασης 189 στρεμμάτων

με έλεγχο της δόμησης και ενί-

σχυση του πρασίνου.

Η σταδιακή αξιοποίηση του

υπάρχοντος κτιριακού δυναμικού

των εκατοντάδων υφιστάμενων κτι-

ρίων θα οδηγήσει σε μία ουσια-

στική και κοινωνικά, περιβαλλο-

ντικά και οικονομικά ορθή λύση

στο ζήτημα των συμπληρωματικών

χρήσεων του πάρκου. Εκ των 480

κτιρίων, η επανάχρηση των 241 συ-

νολικής επιφάνειας 366.160 μ2 με

αποκλειστική διάθεση των εσόδων

στο πάρκο, μέσα από ήπιες χρήσεις

κυρίως κοινωνικού χαρακτήρα, οι

οποίες αναλύονται διεξοδικά στα

σχετικά κεφάλαια, αποτελεί τη διέ-

ξοδο στο θέμα της βιωσιμότητας

και της λειτουργικότητάς του.

Μία στρατηγική αξόνων για τον

συνολικό χαρακτήρα και τις χρήσεις

στις επιμέρους χωρικές ενότητες

συγκεκριμενοποιεί την πρόταση.

Αναλυτικά προτείνεται η χρήση

αμιγούς πρασίνου για το 60,8% του

χώρου και οι μικτές χρήσεις πρασί-

νου με αθλητισμό, αναψυχή, πολι-

τισμό, έρευνα, διοίκηση και χρήσεις

τοπικού κέντρου για το μεγαλύτερο

τμήμα του υπολοίπου, εγκατεστη-

μένες στα υπάρχοντα κτίρια (Εικό-

νες 4, 5).

Η δημιουργία ενός μεγάλου

ανοιχτού αθλητικού πόλου μητρο-

πολιτικής εμβέλειας, με συγκέ-

ντρωση των εγκαταστάσεων του

Αγίου Κοσμά εντός του υφιστάμε-

νου αθλητικού πόλου του πρώην

αεροδρομίου, αποφόρτιση των πα-

ράκτιων εγκαταστάσεων από ορι-

σμένα νέα κτίρια και εγκαταστάσεις

και δημιουργία ναυταθλητικού κέ-

ντρου στην Ολυμπιακή Μαρίνα, το

οποίο θα καλύψει και τις ανάγκες

των τοπικών ερασιτεχνικών ή/και

αθλητικών ναυταθλητικών συλλό-

γων.

Η πλήρης απελευθέρωση της

ακτής από τις χρήσεις μαζικής ανα-

ψυχής με ελεύθερη πρόσβαση και

συνολική διαμόρφωση του θαλάσ-

σιου μετώπου κατ’ εφαρμογή του

Προεδρικού Διατάγματος των Ακ -

τών. Στις ελεύθερες ζώνες που θα

προκύψουν, προτείνεται η ανά-

πλαση της φυσικής ακτογραμμής

και η ανάδειξη του αρχαιολογικού

χώρου (εκβολές ρεμάτων, αμμώδεις

παραλίες, ακρωτήριο Αγίου Κοσμά

κ.ά.), η ενίσχυση του πρασίνου και

η δημιουργία ενός μεγάλου περιπά-

του-ποδηλατόδρομου που θα ενώ-

σει την περιοχή με τις υπόλοιπες

ακτές προς βορρά και νότο.

Η δημιουργία ενός κέντρου πο-

λιτισμού, εκπαίδευσης και έρευνας

στην περιοχή του πρώην Δυτικού

Αεροσταθμού. Προτείνεται η ανά-

πτυξη και ένταξη στο πάρκο του

Ελ ληνικού Κέντρου Θαλασσίων

Ερευ νών, η δημιουργία Επιστημο-

νικού-Εκπαιδευτικού Ενυδρείου

υπό τον έλεγχο του φορέα, η ανά-

δειξη των παράκτιων, ενάλιων, χερ-

σαίων αρχαιοτήτων και των συλλο-

γών που φυλάσσονται ήδη εκεί, με

τη δημιουργία Αρχαιολογικού Μου-

σείου στα κτίρια τα οποία σήμερα

λειτουργούν ως αποθήκες και εργα-

στήρια της Αρχαιολογικής Υπηρε-

σίας. Προτείνεται επίσης η διατή-

ρηση του ιστορικού υλικού της πο-

λιτικής και πολεμικής αεροπορίας

με τη δημιουργία Μουσείου Αερο-

πορίας στα ιστορικά hangars (Ει-

κόνα 6).

Στους χώρους της πρώην αμερι-

κανικής βάσης και περί αυτής προ-

τείνεται η επανάχρηση πολλών από

τα υφιστάμενα κτίρια για τη δημι-

ουργία ενός τοπικού κέντρου με

κοινωνικού χαρακτήρα χρήσεις και

μικρής κλίμακας χρήσεις αναψυχής

και τοπικού εμπορίου. Σε αυτά είναι

δυνατόν να προστεθούν επίσης χρή-

σεις διοίκησης τοπικής εμβέλειας

για τις ανάγκες των όμορων δήμων.

102 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 97-103

5

008:Layout 1 9/27/11 10:30 AM Page 102

Page 105: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

Το μεγάλο διατηρητέο κτίριο

του πρώην Ανατολικού Αεροσταθ-

μού, λόγω του μεγέθους και του

συμβολισμού του, δύναται να απο-

κτήσει αντίστοιχο μητροπολιτικό

ρόλο εφόσον η χρήση και η κλί-

μακά της είναι συμβατή με τη λει-

τουργία του πάρκου. Προτείνονται

χρήσεις με σαφείς όρους λειτουρ-

γίας (εκθέσεις, συνέδρια, επιστημο-

νικά και καλλιτεχνικά γεγονότα

κ.λπ.) και περιορισμούς δόμησης

στο συγκεκριμένο συγκρότημα.

Αντίθετα θεωρούνται ασύμβατες

μητροπολιτικές χρήσεις μαζικού

εμπορίου (mall) ή μαζικής αναψυ-

χής λόγω της έντασής τους, της

ασυμβατότητας με την αρχιτεκτο-

νική και τη δομή του συγκροτήμα-

τος, όπως και της ασυμβατότητας

με το ρόλο ενός πάρκου υψηλού

πρασίνου. Ασύμβατες επίσης για

αρχιτεκτονικούς ή/και λειτουργι-

κούς λόγους για το συγκεκριμένο

συγκρότημα του πρώην Ανατολικού

Αεροσταθμού θεωρούνται μεγάλης

κλίμακας χρήσεις διοίκησης (π.χ.

υπουργεία) ή εκπαίδευσης (π.χ.

ΑΕΙ).

Συνυπολογίζοντας τα παρα-

πάνω, πιστεύουμε ότι είναι σαφείς

και επιστημονικά τεκμηριωμένοι οι

βασικοί λόγοι για τους οποίους το

Μητροπολιτικό Πάρκο Ελληνικού

είναι απολύτως απαραίτητο για τους

κατοίκους του Λεκανοπεδίου, εφι-

κτό και φθηνό. Μπορεί να υλοποιη-

θεί σε στάδια, με παρεμβάσεις άμε-

σες, μεσοπρόθεσμες και μακροπρό-

θεσμες, να λειτουργήσει με ποικιλία

δραστηριοτήτων για τους επισκέ-

πτες του, να φιλοξενεί χρήσεις κοι-

νωνικού χαρακτήρα που θα καλύ-

πτουν επιτακτικές ανάγκες ιδιαί-

τερα σήμερα και, τέλος, να συντη-

ρείται με ρεαλιστικό κόστος και σε

βάθος χρόνου.

Το πλήρες υλικό της έρευνας

«Βασικές αρχές σχεδιασμού Μη-

τροπολιτικού Πάρκου Πρασίνου

στο πρώην αεροδρόμιο Ελληνι-

κού» είναι αναρτημένο στην ιστο-

σελίδα: www.arch.ntua.gr/envlab

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

2. Υπουργείο Περιβάλλοντος, Χωροτα-

ξίας και Δημοσίων Έργων (2004). Έγκριση

πολεοδομικών σταθερότυπων (standards)

και ανώτατα όρια πυκνοτήτων που εφαρμό-

ζονται κατά την εκπόνηση των γενικών πο-

λεοδομικών σχεδίων, των σχεδίων χωρικής

και οικιστικής οργάνωσης «ανοικτής

πόλης» και των πολεοδομικών μελετών

[Υπουργική Απόφαση αρ. πρωτ. 10788

(ΦΕΚ Δ´ 285/05.03.2004)], Αθήνα: ΥΠΕ-

ΧΩΔΕ.

3. Βλ. Ν. 1515/1985 (ΦΕΚ Α´18/

18.02.1985), Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθήνας

(ΡΣΑ) ή ΠΔ 14.07.1999 (ΦΕΚ Δ´ 580/

27.07.1999), Κώδικας Βασικής Πολεοδομι-

κής Νομοθεσίας όπως και τις μελέτες για τα

πάρκα Γουδί-Ιλισσός, Σελεπίτσαρι Νίκαιας-

Κερατσινίου, Φαληρικός Όρμος κ.ά.

4. Ι. Πολύζος (επιστ. υπεύθυνος), Θ.

Βλαστός, Μ. Μαντουβάλου, Ν. Μπελαβί-

λας, Γ. Πατρίκιος, Δ. Πολυχρονόπουλος, Β.

Τροβά, κ.ά., Μητροπολιτικό Πάρκο Γουδί –

Ιλισός, Αθήνα: Εργαστήριο Αστικού Περι-

βάλλοντος Ε.Μ.Π. και Οργανισμός Αθήνας,

1997-1999.

5. Συνολικά έσοδα, έξοδα και περιθώ-

ριο από την Ολυμπιακά Ακίνητα ΑΕ και την

ΕΤΑ ΑΕ από το πρώην αεροδρόμιο και την

παράκτια ζώνη (2004–30.09.2010) (σε εκ.

ευρώ). Πηγή: Παναγιώτου (2010) [απά-

ντηση αρ. πρωτ. ΥΠ.ΠΟ.Τ./ΓΡ.ΥΠ./Κ.Ε./

420/23-11-2010 και συνημμένο έγγραφο

της Ολυμπιακά Ακίνητα αρ. 27955/19-11-

2010, Πίνακας 2, σε ερώτηση και Α.Κ.Ε.

αρ. 5971/181/5-11-2010], Λάμπρου (2010)

[απάντηση αρ. πρωτ. ΥΠ.ΠΟ.Τ./ΓΡ.ΥΠ./

Κ.Ε./420/9.11.2010 και συνημμένα έγγραφα

καταστάσεων λογαριασμού αποτελεσμάτων

χρήσης της Εταιρείας Τουριστικής Ανάπτυ-

ξης – Εκθεσιακό Κέντρο Ελληνικού αρ.

5616/16-11-2010, σε ερώτηση & ΑΚΕ αρ.

5971/181/5-11-2010]. Επεξεργασία στοι-

χείων: Εργαστήριο Αστικού Περιβάλλοντος

ΕΜΠ (2010).

6. ΠΔ 05.03.2004 (ΦΕΚ Δ’ 254/2004),

Καθορισμός ζωνών προστασίας, χρήσεωνγης και όρων και περιορισμών δόμησης στηνπαραλιακή ζώνη της Αττικής από το Φαλη-ρικό Όρμο μέχρι την Αγία Μαρίνα Κρωπίας,

Αθήνα: Εφημερίδα της Κυβερνήσεως.

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ 103

6

008:Layout 1 9/27/11 10:30 AM Page 103

Page 106: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

104 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 104-108

Ηέξαρση του φαινόμενου της πα-

γκοσμιοποίησης και της οικο-

νομικής φιλελευθεροποίησης της

αγοράς, τα νέα κοινωνικά δεδομένα

(γήρανση του πληθυσμού, υπογεν-

νητικότητα, εισροή μεταναστών

κ.λπ.) δημιούργησαν πρόσφορο έδα-

φος για την προώθηση αλλαγών

τόσο σε εθνικό όσο και σε τοπικό

επίπεδο. Ο καθοριστικός ρόλος του

κράτους ως ρυθμιστή της οικονομι-

κής και κοινωνικής ζωής αντικαθί-

σταται από τις δυνάμεις της ελεύθε-

ρης αγοράς ενώ παρατηρείται ένας

έντονος μετασχηματισμός μέσα από

την προώθηση υπερεθνικών σχημά-

των αλλά και αποκεντρωτικών δια-

δικασιών. Μια νέα μορφή διακυβέρ-

νησης έρχεται να αντικαταστήσει

την παραδοσιακή μορφή άσκησης

της κυβερνητικής πολιτικής. Μέρος

του δημοσίου τομέα ιδιωτικοποιείται

και την ευθύνη για την υλοποίηση

επιμέρους κρατικών επιλογών και

προγραμμάτων αναλαμβάνουν από

κοινού μέσα από επενδύσεις και οι

ιδιωτικοί φορείς, προωθώντας ένα

νέο καθεστώς εταιρικής σχέσης και

συνεργασίας.

Μπροστά στις ραγδαίες αυτές αλ-

λαγές που σε καμιά περίπτωση δεν

αποτελούν τυχαίες πολιτικές επιλο-

γές, το κεϋνσιανό κράτος πρόνοιας

σταδιακά συρρικνώνεται και οι κοι-

νωνικές πολιτικές αποκτούν δευτε-

ρεύουσα σημασία, καθώς προτεραι-

ότητα της πολιτικής εξουσίας συνι-

στά κυρίως η προώθηση της αντα-

γωνιστικότητας και η ενίσχυση της

ιδιωτικής πρωτοβουλίας.

Το τοπικό επίπεδο καλείται να

αναπροσαρμοσθεί προκειμένου να

αντιμετωπίσει τον γενικευμένο αντα-

γωνισμό για επενδύσεις και θέσεις

εργασίας, τις τεχνολογικές εξελίξεις,

τις αυξανόμενες προσδοκίες για ποι-

ότητα υπηρεσιών και εξοικονόμηση

χρόνου από τους πολίτες. Η άνιση

διάχυση των παγκόσμιων δυνάμεων

δημιουργεί «νέα κέντρα και περιθώ-

ρια». Το τοπικό και το παγκόσμιο

συνδέονται και το τοπικό αποκτά

στρατηγική σημασία ως κέντρο ανά-

δειξης και διαχείρισης των παγκό-

σμιων προκλήσεων και επιλογών.

Πολλά κράτη, στην προσπάθειά

τους να προσελκύσουν επενδύσεις,

να δημιουργήσουν νέες θέσεις εργα-

σίας και να «αξιοποιήσουν» με τον

καλύτερο τρόπο πόρους και ανθρώ-

πινο δυναμικό, προχωρούν στην υιο-

θέτηση αποκεντρωτικών ρυθμίσεων

ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗΣ. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΔΑΝΙΑΣ1

Άννα Φαρούπου2

1. Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία,

Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπι-

στήμιο, ΜΠΣ «Εφαρμοσμένη Γεωγραφία

και Διαχείριση του Χώρου», κατεύθυνση:

Ανάπτυξη και Διαχείριση του Ευρωπαϊκού

Χώρου. Επιβλέπων καθηγητής Κ. Χατζημι-

χάλης.

2. Στέλεχος Υπουργείου Εσωτερικών,

email: [email protected]

009:Layout 1 9/27/11 10:30 AM Page 104

Page 107: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

ΑΝΝΑ ΦΑΡΟΥΠΟΥ 105

και αλλαγών στο αυτοδιοικητικό

τους σύστημα διαμορφώνοντας

νέους δήμους με μεγαλύτερα πλη-

θυσμιακά μεγέθη και διευρυμένες

αρμοδιότητες.

Η έννοια του «μεγέθους» είναι

μια πολύ αφηρημένη και σύνθετη

ιδέα και πολλοί δήμοι μπορεί να

είναι την ίδια στιγμή και μικροί

αλλά και μεγάλοι, ανάλογα με τις

διαφορετικές μεταβλητές. Το μέγε-

θος μπορεί να μεταφρασθεί με βάση

τον πληθυσμό, την πληθυσμιακή

πυκνότητα, την τοπική οικονομία,

το γεωγραφικό μέγεθος, τους πό-

ρους, τις αρμοδιότητες, την αρχή

της επικουρικότητας, το βαθμό απο-

κέντρωσης μιας χώρας κ.λπ. Συνή-

θως, τα δύο δυνητικά μέτρα μεγέ-

θους είναι ο πληθυσμός και η επι-

φάνεια (CDLR Report 2001: 8).

Η επίδραση του μεγέθους στην

αποτελεσματικότητα καθίσταται ιδι-

αίτερα πολύπλοκη. Οι λιγοστές

έρευνες που έχουν γίνει μέχρι σή-

μερα μας έχουν δώσει αντικρουό-

μενα αποτελέσματα (CDLR Report

2001: 11). Ένα σημαντικό επιχεί-

ρημα για τις συγχωνεύσεις δήμων

και τη δημιουργία μεγάλων τοπικών

εδαφικών οντοτήτων είναι η ύπαρ -

ξη οικονομιών κλίμακας. Ωστόσο,

αυτή η θεωρία βασίσθηκε πάνω

στην υπόθεση της απόλυτης ομοιο-

μορφίας της παραγωγής (output). Οι

τοπικές κοινωνίες όμως δεν είναι

ομοιόμορφες οντότητες, παράγουν

ποικίλα είδη προϊόντων, κάποια από

αυτά είναι μετρήσιμα ενώ κάποια

άλλα δεν είναι (CDLR Report 2001:

10, Mouritzen 2005). Κάποιες από

τις αρμοδιότητες της τοπικής αυτο-

διοίκησης που θεωρούνται εντά-σεως κεφαλαίου (π.χ. ύδρευση, απο-

χέτευση, διαχείριση απορριμμάτων

κ.λπ.) όπως επίσης και τα βασικά

έξοδα μιας κοινότητας (π.χ. μισθοί

δημάρχου, συμβούλων, γραμμα-

τέων, κ.λπ.) μπορεί να θεωρηθούν

καθαρές περιπτώσεις, οικονομικών

κλίμακας (Mouritzen 2005). Οι πε-

ρισσότερες όμως δραστηριότητες

της τοπικής αυτοδιοίκησης είναι

συνήθως εντάσεως εργασίας, οπότε

δεν μπορούμε να μιλάμε για οικο-

νομίες κλίμακας, διότι πρόκειται για

υπηρεσίες που έχουν σχέση με τον

άνθρωπο, π.χ. θέματα εκπαίδευσης,

βοήθεια στο σπίτι, ημερήσια φρο-

ντίδα για παιδιά, αντιμετώπιση και

εξάλειψη διαφόρων κοινωνικών

προβλημάτων κ.λπ. (CDLR Report

2001: 10, Mouritzen 2005).

Ενώ υπάρχουν οικονομικά

οφέλη όταν από τους μικρούς δή-

μους μεταφερόμαστε σε μεγάλους,

δεν συμβαίνει το ίδιο όταν έχουμε

να κάνουμε με υπερβολικά μεγά-

λους δήμους διότι τότε έχουμε με-

γαλύτερο κόστος υπηρεσιών. Οι

υπερ βολικά μεγάλοι δήμοι λοιπόν

καθίστανται οικονομικά ασύμφοροι

(Mouritzen 2005). Πολύ πιθανόν,

σύμφωνα με κάποιες πρόσφατες

έρευνες, η αποτελεσματικότητα να

μπορεί να επιτευχθεί σε μεσαία με-

γέθη: ούτε πολύ μεγάλα αλλά ούτε

και πολύ μικρά (γύρω στις 30.000

με 40.000 κατοίκους), (CDLR Re-

port 2001: 10, Mouritzen 2005, Jor-

gensen και Vagnby 2005: 7).

Αναφορικά με τη συσχέτιση του

μεγέθους και της παροχής ικανοποι-ητικών υπηρεσιών, λέγεται ότι οι

πολίτες απολαμβάνουν υψηλότερο

βαθμό ικανοποίησης στις μεγάλες

τοπικές ενότητες επειδή συνήθως

είναι πιο εύρωστες οικονομικά και

παρέχουν πιο εξειδικευμένες υπη-

ρεσίες· ωστόσο έχει διαπιστωθεί ότι

οι πολίτες μιας μικρής αλλά ομοιο-

γενούς εδαφικής οντότητας είναι

περισσότερο ικανοποιημένοι από

τις υπηρεσίες. Στις συγχωνεύσεις

ετερογενών δήμων έχου με αύξηση

του αισθήματος ανικανοποίητου,

αντίθετα με την περίπτωση όπου

ομοιογενείς ενότητες συγχωνεύο-

νται και είναι πιθανότερο το αποτέ-

λεσμα να ικανοποιεί περισσότερο

(CDLR Report 2001: 15, Mouritzen

2005).

Αν και είναι αρκετά καλά τεκμη-

ριωμένο ότι οι δήμοι με πληθυσμό

κάτω των 7.000 κατοίκων δεν αντα-

ποκρίνονται σε διοικητικές και δια-

χειριστικές αρμοδιότητες, έρευνες

που διεξήχθησαν στην Ελβετία και

την Ολλανδία καταλήγουν στο συ-

μπέρασμα ότι η σχέση ανάμεσα στις

διαχειριστικές ικανότητες και το μέ-

γεθος των τοπικών κοινωνιών ποι-

κίλει ανάλογα με το πολιτικό πεδίο

(CDLR Report 2001: 11).

Αναφορικά με τη συσχέτιση

πληθυσμιακής κλίμακας, δημοκρα-τίας και πολιτικής συμμετοχής είναι

διαδεδομένο ότι, εάν επιθυμεί κα-

νείς να αυξήσει τη δημοκρατία και

τη συμμετοχή στην εκλογική διαδι-

κασία, πρέπει να μειώσει το μέγεθος

των ΟΤΑ (CDLR Report 2001: 12).

H συμμετοχή των πολιτών στις

εκλογικές αναμετρήσεις φθάνει στο

ζενίθ της στους δήμους με πληθυ-

σμό μεταξύ 15.000 και 40.000 κα-

τοίκων ενώ η συμμετοχή μέσα από

πολιτικά κόμματα και οργανώσεις

είναι σαφώς μεγαλύτερη και πιο δυ-

ναμική στους μεγάλους δήμους. Οι

μεγάλοι δήμοι είναι πολύ πιθανόν

να οδηγούν σε μια πιο επαγγελμα-

τική θεώρηση της πολιτικής (Mou-

ritzen 2005).

Στις μικρές εδαφικές ενότητες

παρατηρείται μεγαλύτερη επιρροή

των πολιτών στις λήψεις συλλογι-

κών αποφάσεων, στενότεροι δεσμοί

μεταξύ ηγεσίας και πολιτών, μεγα-

λύτερη ομοιογένεια, υψηλότερος

βαθμός συμμετοχής, δια ζώσης επα-

009:Layout 1 9/27/11 10:30 AM Page 105

Page 108: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

φές με τους πολιτικούς ηγέτες και

τους πολίτες, τελικά καλύτερη αί-

σθηση του ανήκειν (CDLR Report

2001: 20). Ευνοείται όμως η ολι-

γαρχία καθώς αναπτύσσονται ισχυ-

ρότεροι μηχανισμοί κοινωνικού

ελέγχου και κοινωνικής ομοιομορ-

φίας, ενώ ασθενούν η πολιτική επι-

κοινωνία και οι πολιτικοί θεσμοί

(κόμματα, ομάδες πίεσης, ΜΚΟ

κ.λπ.)· επιπλέον, οι πολιτικοί ταγοί

αδυνατούν πολλές φορές να λάβουν

αποφάσεις που έρχονται σε σύ-

γκρουση με τα τοπικά συμφέροντα.

Εντέλει το μικρό μέγεθος ευνοεί την

επικράτηση των ομάδων ελίτ

(CDLR Report 2001: 12, Mouritzen

2005).

Στις μεγάλες εδαφικές ενότητες

παρατηρείται ποσοτική και ποιοτική

προσέλευση υποψηφίων αντιπρο-

σώπων στα τοπικά συμβούλια· επί-

σης παρατηρείται μεγαλύτερο πεδίο

δράσης των ομάδων συμφερόντων

αντιπροσωπεύοντας έτσι μια πιο

πλουραλιστική κοινωνία, μεγαλύ-

τερη πιθανότητα για την ενίσχυση

μιας συσπειρωμένης κοινωνίας των

πολιτών (CoE/CDLR Report 2001).

Επιπλέον, στους μεγάλους ΟΤΑ το

κόστος συμμετοχής είναι μεγαλύ-

τερο αλλά παρατηρείται και μικρό-

τερη αναλογία μεταξύ πολιτών και

ηγετών. Το πιο σημαντικό απ’ όλα

όμως είναι ότι στις μεγάλες τοπικές

κοινωνίες οι πολίτες χάνουν την αί-

σθηση της κοινότητας και της πολι-

τικής τους ταυτότητας, αναπτύσ-

σουν σύνδρομα αποξένωσης και εν-

διαφέρονται λιγότερο για τις δημό-

σιες υποθέσεις, αποστασιοποιούνται

από την πολιτική εξουσία και παρα-

μένουν απαθείς επειδή το κόστος

της συμμετοχής στην δημοκρατική

διαδικασία είναι πολύ υψηλό και η

συμμετοχή περιορίζεται σε λιγο-

στούς πολίτες (CDLR Report 2001:

12-13). Σύμφωνα με έρευνες (1999)

που έγιναν στη Δανία, η εμπιστο-

σύνη των πολιτών προς την κοινό-

τητα και τους πολιτικούς μειώνεται

όσο το μέγεθος του δήμου αυξάνε-

ται (Mouritzen 2005, CDLR Report

2001: 14).

Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι η

συμμετοχή των πολιτών είναι μεγα-

λύτερη στις μικρές εδαφικές ενότη-

τες, αποδείχθηκε από σχετικές έρευ-

νες ότι το μέγεθος των δήμων δεν

επηρεάζει το ενδιαφέρον και τις

γνώσεις των πολιτών για τις τοπικές

πολιτικές υποθέσεις, ούτε και την

αντίληψη των πολιτών για τους το-

πικούς άρχοντες και την εμπιστο-

σύνη τους για τις τοπικές πολιτικές

αποφάσεις (Larsen Albrekt Chris-

tian 2002: 317).

Οι συγχωνεύσεις τοπικών ή πε-

ριφερειακών αρχών πρέπει να απο-

τελεί αντικείμενο επισταμένης ανά-

λυσης και διαβούλευσης πριν την

λήψη των τελικών αποφάσεων και

όταν αυτές επιχειρούνται θα πρέπει

να είναι επιλεγμένες και εξατομι-

κευμένες. Όπου η τοπική ή περιφε-

ρειακή αρχή κρίνεται υπερβολικά

μικρή, τότε το ενδεχόμενο εξωτερι-

κών ενώσεων και συνεργασιών θα

πρέπει να εξετάζεται ως πιθανή

λύση. Αυτού του είδους οι συνεργα-

σίες μπορούν να είναι οριζόντιες,

κάθετες καθώς επίσης και διασυνο-

ριακές. Στην περίπτωση που η το-

πική ή περιφερειακή αρχή κρίνεται

υπερβολικά μεγάλη, τότε το ενδεχό-

μενο της αποκέντρωσης και της

αποσυγκέντρωσης θα πρέπει να

εξετάζεται ως ενδεχόμενη λύση.

Τέλος, προτού ορίσουμε το θέμα

του μεγέθους των τοπικών διοική-

σεων, πρωταρχική σημασία έχει να

ξεκαθαρίσουμε τι είδους τοπική αυ-

τοδιοίκηση επιθυμούμε και στη συ-

νέχεια να προβούμε στον προσδιο-

ρισμό του μεγέθους. Διότι πρόκει-

ται καθαρά για πολιτικό θέμα

(CDLR Report 2001: 9).

Μεταρρύθμιση στη Δανία

Η Δανία, χώρα του σκανδιναβικού

σοσιαλδημοκρατικού μοντέλου Κα-

πιταλισμού Ευημερίας, αποτελεί

παράδειγμα χώρας της ΕΕ που προ-

χώρησε, το χρονικό διάστημα 2002-

2007, σε αλλαγές στο αυτοδιοικη-

τικό της σύστημα.

Η χώρα αντιμετωπίζει, όπως και

οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες,

τεράστιες προκλήσεις. Η παγκο-

σμιοποιημένη κοινωνία και η υιοθέ-

τηση νεοφιλελεύθερων πολιτικών

έχουν φέρει τη Δανία ενώπιον νέων

προκλήσεων, όπως είναι η εισροή

ενός μεγάλου αριθμού μεταναστών

που έχει ως αποτέλεσμα την απώ-

λεια της ομοιογένειας της κοινω-

νίας. Στο μέλλον η μεγαλύτερη πρό-

κληση για τη Δανία θα είναι η γή-

ρανση του πληθυσμού. Το περίφημο

κράτος πρόνοιας θα καταπονηθεί

σοβαρά από τις ανάγκες του ηλι-

κιωμένου πληθυσμού ενώ, από την

άλλη, θα πρέπει να αντιμετωπίσει

τη συρρίκνωση του ενεργού εργατι-

κού δυναμικού που αποτελεί βασική

πηγή της φορολογίας επί του εισο-

δήματος. Εάν δεν αλλάξει κάτι, η

Δανία δεν θα είναι σε θέση να δια-

τηρήσει το επίπεδο των κοινωνικών

παροχών που παρέχει αυτή τη

στιγμή στους πολίτες της. Εκτιμά-

ται ότι ένας από τους βασικότερους

λόγους για τους οποίους προωθή-

θηκε η διοικητική μεταρρύθμιση

και η δημιουργία μεγάλων εδαφι-

κών ενοτήτων ήταν το αναμενόμενο

106 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 104-108

009:Layout 1 9/27/11 10:30 AM Page 106

Page 109: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

ΑΝΝΑ ΦΑΡΟΥΠΟΥ 107

πρόβλημα των δήμων για τη στελέ-

χωση των υπηρεσιών τους στο μέλ-

λον (Μouritzen 2005).Επανεξετάζοντας λοιπόν τη λει-

τουργία του συστήματος τοπικής

και περιφερειακής αυτοδιοίκησης,

το οποίο είχε ήδη διανύσει περίπου

30 χρόνια ζωής, διαπιστώθηκε ότι

το μικρό μέγεθος το διοικητικών

δομών των δήμων, ο μη ξεκάθαρος

καταμερισμός των αρμοδιοτήτων

και η ύπαρξη επικαλύψεων ανά-

μεσα στα τρία διοικητικά επίπεδα

καθιστούσαν το σύστημα δαπανηρό

και αναποτελεσματικό. Η μέχρι

τότε διαίρεση των αρμοδιοτήτων

θεωρήθηκε ότι δεν ήταν οικονομικά

συμφέρουσα ενώ το μέγεθος των

Περιφερειών και των Δήμων δεν

ήταν ικανό να συμβάλει στην απο-

τελεσματική άσκηση των αρμοδιο-

τήτων και ο υφιστάμενος καταμερι-

σμός των αρμοδιοτήτων του δημο-

σίου τομέα ήταν ακατάλληλος.

Το έμβλημα της διοικητικής με-

ταρρύθμισης της Δανίας αποτυπώ-

θηκε στην φράση «αποτελεσματικό-τερος και απλούστερος δημόσιος το-μέας». Έτσι, μετά την ολοκλήρωσης

της μεταρρύθμισης οι 14 Κομητείες

αντικαταστάθηκαν από 5 Περιφέ-ρειες (β΄ βαθμός αυτοδιοίκησης),

ενώ οι 275 Δήμοι (α΄ βαθμός αυτο-διοίκησης) μειώθηκαν σε 98. Μετά

τη μεταρρυθμιστική προσπάθεια, το

μέγεθος των Δήμων αυξήθηκε και

μεταφέρθηκαν περαιτέρω αρμοδιό-

τητες στους ΟΤΑ, οι μεγάλοι Δήμοι

θέτουν τις βάσεις για μια πιο ξεκά-

θαρη κατανομή αρμοδιοτήτων και

διευκολύνουν την κεντρική εξουσία

να ενισχύσει περαιτέρω την διοί-

κηση μέσω στόχων στο πλαίσιο της

Νέας Δημόσιας Διοίκησης (New

Public Management).

Σημαντική αρνητική αλλαγή

είναι η αποδυνάμωση του β΄ βαθ-

μού αυτοδιοίκησης, καθώς έχουμε

μείωση του αριθμού των Περιφε-

ρειών, στέρηση της οικονομικής

τους αυτοτέλειας και απώλεια του

μεγαλύτερου μέρους των αρμοδιο-

τήτων τους. Η δεύτερη σημαντική

αλλαγή είναι η δημιουργία μεγάλων

δήμων με μέσο όρο πληθυσμιακού

μεγέθους τους 55.000 κατοίκους,

από 18.800 στο παρελθόν, γεγονός

που συνεπάγεται αξιοσημείωτη μεί-

ωση των αιρετών και μεγάλη από-

σταση μεταξύ πολιτών και τοπικών

αρχών ειδικά σε απομακρυσμένες

και αραιοκατοικημένες περιοχές. Η

νέα αυτή μορφή των δήμων θέτει

υπό αμφισβήτηση κατά πόσο το με-

γάλο μέγεθος των νέων ΟΤΑ μπορεί

να εγγυηθεί καλύτερες και ποιοτι-

κότερες υπηρεσίες προς τους πολί-

τες, ενώ δίνει τη δυνατότητα ακόμα

περισσότερο στον ιδιωτικό τομέα

να προσφέρει τις υπηρεσίες του

στον δημόσιο τομέα. Τέλος, ένα

από τα αρνητικά της εν λόγω με-

ταρρύθμισης είναι η ισχυροποίηση

του ρόλου του κράτους, το οποίο

ασκεί ακόμα μεγαλύτερο έλεγχο

στους ΟΤΑ, παρεμβαίνει σε διαδη-

μοτικές συνεργασίες και αναλαμβά-

νει ένα μεγάλο μέρος των αρμοδιο-

τήτων που απώλεσε η περιφερειακή

αυτοδιοίκηση.

Η δομή της τοπικής αυτοδιοίκη-

σης ενός κράτους δεν θα πρέπει να

επιλέγεται με πρωταρχικό κριτήριο

την ικανότητα των δήμων να παρέ-

χουν ικανοποιητικές κοινωνικές

υπηρεσίες διότι, σε αυτή την περί-

πτωση, η σπουδαιότητα της τοπικής

δημοκρατίας που δεν είναι μετρή-

σιμη μειώνεται. Πρέπει να γίνει

αντιληπτό ότι άλλο θέμα είναι η το-

πική δημοκρατία και άλλο η αποδο-

τικότητα και η αποτελεσματικό-

τητα. Το πρώτο είναι η στέρεα βάση

για να λειτουργήσουν όλα τα υπό-

λοιπα. Εάν η παροχή ικανοποιητι-

κών υπηρεσιών είναι το ζητούμενο,

οι αρμοδιότητες θα πρέπει να ανα-

τίθενται σε ανώτερο διοικητικό επί-

πεδο, ίσως περιφερειακό, ή σε δια-

δημοτικές συνεργασίες, ή ακόμα

και σε κατά τόπους εθνικές υπηρε-

σίες όπου μπορεί να εξασφαλισθεί

το ιδανικό πληθυσμιακό μέγεθος.

Η Δανία, χώρα με ένα από τα δι-

καιότερα πολιτικά συστήματα του

κόσμου, στην προσπάθειά της να

συνεχίσει να παρέχει κοινωνικές

υπηρεσίες χωρίς πρόσθετους φό-

ρους παρά τα διογκούμενα κοινω-

νικά προβλήματα, επιχειρεί αλλαγές

σε τοπικό επίπεδο που περιορίζουν

την τοπική δημοκρατία. Η τοπική

δημοκρατία δεν είναι κάτι μετρή-

σιμο. Είναι όμως πολύ σημαντική

για την εύρυθμη λειτουργία μιας

κοινωνίας. Δεν είναι όλα στη ζωή

μας μετρήσιμα, υπάρχουν αξίες που

στηρίζουν κοινωνίες και η τοπική

δημοκρατία είναι μια από αυτές.

Διότι η αντιπροσώπευση και η εγ-

γύτητα είναι θεμελιώδεις αξίες και

αποτελούν τις βάσεις για να στηρι-

χθεί η τοπική δημοκρατία. Το θέμα

δεν είναι η τοπική δημοκρατία να

έχει περιεχόμενο με καλύτερες υπη-

ρεσίες, διότι αν δεν υπάρχει ικανο-

ποιητική εκπροσώπηση στα δημο-

τικά συμβούλια και οι πολίτες βρί-

σκονται σε μεγάλη απόσταση από

την τοπική εξουσία, τότε, όπως χα-

ρακτηριστικά αναφέρει και ο Hen-

rik Stougaard:3

«...υπάρχει φόβος για το τέλοςτης τοπικής δημοκρατίας και της μο-νόπλευρης επικράτησης του κράτουςστη χώρα. Η τοπική δημοκρατίαείναι ένας θησαυρός που οι προη-γούμενες γενιές κληροδότησαν στιςεπόμενες γενιές και έχουμε την υπο-χρέωση να τη διαφυλάξουμε».

009:Layout 1 9/27/11 10:30 AM Page 107

Page 110: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

108 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 104-108

Οι τοπικές οντότητες είναι σχο-

λεία δημοκρατίας για τους πολίτες

και τους ηγέτες, για την προώθηση

της δημοκρατίας και τη διευκό-

λυνση της μαζικής συμμετοχής.

Ακόμα και αν ζούμε στην εποχή της

παγκοσμιοποίησης, οι άνθρωποι

είναι «όντα εγγύτητας» (CDLR Re-

port 2001: 15).

Ωστόσο, εκείνο που πρέπει να

επισημάνουμε είναι ότι η Δανία

είναι μια χώρα στην οποία η δημο-

κρατία και τα κοινωνικά κεκτημένα

είναι από τα υψηλότερα παγκο-

σμίως. Συνεπώς, ακόμα και έπειτα

από τις ανωτέρω μεταρρυθμίσεις, η

χώρα εξακολουθεί να παραμένει

από τις δημοκρατικότερες του κό-

σμου.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

3. Μέλος του Δημοτικού Συμβουλίου

του Δήμου Roskilde της Δανίας, ο οποίος

ανήκει στο πολιτικό κόμμα Socialistisk

Folkeparti.

Ενδεικτική ξενόγλωσση βιβλιογρα-

φία

Council of Europe-CDLR Report (1994),

Definition and Limits of the Princi-ple of Subsidiarity.

Council of Europe (1997), Structure and op-eration of local and regionaldemocracy, situation in 1997, Den-mark.

Council of Europe-CDLR report (2001), Re-lationship between the size of localand regional authorities and theireffectiveness and economy of theiraction.

Council of Europe (2004), Recommendation12 of the Committee of Ministers tomember states on the processes ofreform of boundaries and/or struc-ture of local and regional authori-ties.

Council of Europe (2005), Recommendation164 on local and regional democ-racy in Denmark.

Esping-Andersen, G. (1990), The threeworlds of Welfare Capitalism, Κέ-

μπριτζ: Polity Press.

Esping-Andersen, G. (1998), Welfare Statesin Transition, National Adaptationsin Global Economies, Λονδίνο:

Sage Publications.

Esping-Andersen, G. (2003), Why We Needa New Welfare State, Οξφόρδη: Ox-

ford University Press.

Harvey, D. (1989), «From managerialism to

enterpreneurialism: the transforma-

tion of governance in late capital-

ism», Geografiska Annaler 71b: 3-

17.

Harvey, D. (2001), Spaces of capital: to-wards a critical geograghy, Εδιμ-

βούργο: Edinburg University Press.

Harvey, D. (2005), Spaces of neoliberaliza-tion: towards a theory of uneven ge-ographical development, Στουτ-

γάρδη: Franz Steiner.

Healey, P., Cameron, S.J., Davoudi, S., Gra-

ham, S., Madanipour, A. (1996),

Managing Cities. The new urbanContext, Λονδίνο: John Wiley.

Mouritzen, P.E. (2007), «Reforming Local

Government in Denmark: How and

Why?», The Local World Collec-tion. Centre per a la InnovacióLocal. Diputació de Barcelona2007.

Mouritzen, P.E. (2005), «Denmark, Local

Government in Denmark: Ripe for

Reform?», The Local World Collec-tion. Centre per a la InnovacióLocal. Diputació de Barcelona2005.

009:Layout 1 9/27/11 10:30 AM Page 108

Page 111: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

ΦΕΡΕΝΙΚΗ ΒΑΤΑΒΑΛΗ 109

1. Εισαγωγή

Αντικείμενο της έρευνας αυτής είναι

η διερεύνηση, μέσα από την παρα-

γωγή της κατοικίας, των νέων γεω-

γραφικών ιεραρχιών και αλληλεξαρ-

τήσεων που αναπτύσσονται στην ελ-

ληνοαλβανική μεθόριο, μελετώντας

τον τρόπο με τον οποίο συμμετέχουν

σε αυτές οι πόλεις των Ιωαννίνων

και του Αργυροκάστρου μετά το

1989.

Με τις πολιτικές εξελίξεις στην

Αλβανία και το άνοιγμα των συνό-

ρων το 1989 συναντιούνται και αλ-

ληλεπιδρούν στην ελληνοαλβανική

μεθόριο δύο κόσμοι που μεταλλάσ-

σονται ταχύτατα σε μία πορεία με

διαφορετική αφετηρία, διαφορετική

διαδρομή αλλά κοινό προσανατολι-

σμό σε ένα νεοφιλελεύθερο πρότυπο

ανάπτυξης. Κεντρικό στοιχείο της

αλληλεπίδρασης αυτής είναι η συ-

νάρθρωση παγκόσμιων διεργασιών

με τοπικές σχέσεις. Μάλιστα οι πα-

ρατηρήσεις από το πεδίο της έρευ-

νας αναδεικνύουν την παραγωγή κα-

τοικίας, ενός τομέα που στο πλαίσιο

των παγκόσμιων αναδιαρθρώσεων

αποκτά ιδιαίτερη σημασία στην πα-

ραγωγική διαδικασία, ως βασικό

στοιχείο των διασυνοριακών ανταλ-

λαγών.

Μέσα από μία διαδικασία διαρ-

κούς ταλάντευσης και αλληλοτροφο-

δότησης μεταξύ πεδίου και θεωρίας

αναδείχθηκε ως κεντρικό πεδίο διε-

ρεύνησης το θέμα των γεωγραφικών

μετασχηματισμών. Οι σύγχρονοι γε-

ωγραφικοί μετασχηματισμοί συνδέ-

ονται με τη μεγάλη μείωση του χρό-

νου ανακύκλησης του κεφαλαίου ως

προϋπόθεση για την ανάπτυξη του

καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής,

μέσα από ποικίλες διαδικασίες και

ρευστές σχέσεις. Η επιτάχυνση των

παγκόσμιων ανταλλαγών αναδει-

κνύει νέους χωρο-χρονικούς συσχε-

τισμούς και αποδίδει ιδιαίτερη δυνα-

μική στις διαπεριφερειακές αλληλε-

ξαρτήσεις. Όλα αυτά έχουν διαφορε-

τικές επιπτώσεις για διαφορετικούς

τόπους και ομάδες και συνοδεύονται

από πρωτόγνωρες ανισότητες.

Πάνω στο ζήτημα της παραγωγής

νέων γεωγραφιών αναδεικνύονται

τρεις άξονες διερεύνησης:

Οι νέες γεωγραφίες των παραμε-θόριων περιοχών. Οι παραμεθόριες

περιοχές, ιδιαίτερα μετά την κατάρ-

ρευση του επονομαζόμενου «σιδη-

ρού παραπετάσματος», υφίστανται

ΝΕΕΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΟΑΛΒΑΝΙΚΗ ΜΕΘΟΡΙΟ ΚΑΙ ΔΙΑ-ΔΙΚΑΣΙΕΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ. ΙΩΑΝΝΙΝΑ ΚΑΙ ΑΡΓΥΡΟΚΑ-ΣΤΡΟ ΜΕΤΑ ΤΟ 19891

Φερενίκη Βαταβάλη2

1. Η διατριβή με τίτλο «Νέες γεωγραφίες

στην ελληνοαλβανική μεθόριο και διαδικασίες

παραγωγής κατοικίας. Ιωάννινα και Αργυρόκα-

στρο μετά το 1989» εκπονήθηκε στον Τομέα Πο-

λεοδομίας και Χωροταξίας της Σχολής Αρχιτε-

κτόνων Μηχανικών ΕΜΠ, με τριμελή συμβου-

λευτική επιτροπή την Μαρία Μαντουβάλου, ομό-

τιμη καθηγήτρια ΕΜΠ (επιβλέπουσα), το Γιάννη

Πολύζο, καθηγητή ΕΜΠ, και το Βασίλη Νι-

τσιάκο, καθηγητή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.

Υποστηρίχτηκε το Δεκέμβρη του 2010.

2. Διδάκτωρ ΕΜΠ, [email protected]

010:Layout 1 9/27/11 10:31 AM Page 109

Page 112: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

110 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 109-115

σοβαρούς μετασχηματισμούς, κα -

θώς συμπυκνώνουν διαδικασίες ιδι-

αίτερης σημασίας για το σύγχρονο

παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον

που μάλιστα αλληλεπιδρούν με την

καθημερινότητα των τοπικών κοι-

νωνιών. Εκεί συναρθρώνονται σύν-

θετες ροές, συναντιούνται διαφορο-

ποιημένα περιβάλλοντα, παράγο-

νται νέες κεντρικότητες και πυκνώ-

νουν χωροχρονικές μεταλλαγές.

Νέες γεωγραφίες και οι πόλεις.Μία σειρά φαινόμενα και διαδικα-

σίες καθιστούν τις πόλεις επίκεντρο

των σύγχρονων οικονομικών και

κοινωνικών διεργασιών. Σημειώνε-

ται ταχύτατη αστικοποίηση πληθυ-

σμού, που συνοδεύεται από χωρική

εξάπλωση νέων δραστηριοτήτων.

Στο πλαίσιο του ανταγωνισμού των

πόλεων, έμφαση δίνεται στην ποιο-

τική οικοδόμησή τους και στην πα-

ροχή πολλαπλών καταναλωτικών

επιλογών, κάτι που συνυφαίνεται με

τη σημασία που αποκτά η αστική γη

και η οικοδομή.

Οι μεταλλαγές στην παραγωγήκατοικίας. Η ανάδειξη του τομέα

της οικοδομής και της κτηματαγο-

ράς σε κεντρικούς παραγωγικούς

τομείς έχει στο επίκεντρο την κα-

τοικία. Η κατοικία συνδέεται με τις

πρόσφατες αλλαγές στη δομή των

νοικοκυριών, την προώθηση της

ατομικής ιδιοκτησίας, την πληθυ-

σμιακή κινητικότητα, τα νέα κατα-

ναλωτικά πρότυπα, τις μεταλλαγές

στις σχέσεις εργασίας, την άνοδο

του χρηματοπιστωτικού συστήμα-

τος και τις αλλαγές στη χωρική συ-

γκρότηση των πόλεων.

Μέσα από αυτή τη γενική

οπτική, βασική υπόθεση που διατυ-

πώνεται είναι ότι μετά το 1989 ανα-

δύονται νέες γεωγραφίες στην ελ-

ληνοαλβανική μεθόριο, με ευρύ με-

τασχηματισμό και επαναπροσδιορι-

σμό του ρόλου των Ιωαννίνων και

του Αργυροκάστρου (Gjirokastër).

Πρόκειται για δύο σημαντικές ιστο-

ρικές πόλεις, η πρώτη στην Ελλάδα

και η δεύτερη στην Αλβανία, που

απέχουν περίπου 100 χμ. και λει-

τουργούν ως βασική πύλη επικοι-

νωνίας μεταξύ των δύο χωρών,

αντιδρούν παράλληλα και με δια-

φορετικό τρόπο στις συντελούμενες

αναδιαρθρώσεις (Χάρτης 1). Συμ-

μετέχουν σε δίκτυα ροών και ανταλ-

λαγών της παγκοσμιοποιημένης οι-

κονομίας, εντάσσονται σε νέες ιε-

ραρχίες και παρουσιάζουν αλληλε-

ξαρτήσεις τόσο μεταξύ τους, όσο

και ευρύτερα. Σε αυτό το πλαίσιο

ισχυριζόμαστε ότι η παραγωγή κα-

τοικίας, όχι μόνο αποτελεί προνο-

μιακό πεδίο για τη μελέτη των νέων

γεωγραφιών της ελληνοαλβανικής

μεθορίου, αλλά αποτελεί και βασικό

στοιχείο των ροών που αναπτύσσο-

νται σε αυτή.

2. Οργάνωση έρευνας και μέθο-

δος

Χωρικά η έρευνα αφορά τη ζώνη

της ελληνοαλβανικής μεθορίου, μία

περιοχή που βρίσκεται κοντά στη

γραμμή των ελληνοαλβανικών συ-

νόρων χωρίς να γίνεται κάποια προ-

σπάθεια αυτή να οριστεί, καθώς

υποστηρίζεται ότι η μεθοριακότητα

είναι μία κατάσταση που βιώνεται,

ερμηνεύεται και κατ’ επέκταση

προσδιορίζεται με διαφορετικούς

τρόπους από διαφορετικά κοινω-

νικά υποκείμενα. Το επίκεντρο της

έρευνας είναι τα Γιάννενα και το

Αργυρόκαστρο.

Χρονικά η έρευνα αφορά το διά-

στημα μεταξύ του 1989, όπου ανοί-

γουν τα ελληνοαλβανικά σύνορα,

και του 2007, το οποίο στην αρχή

τέθηκε για πρακτικούς λόγους,

αλλά στην πορεία αποδείχτηκε ότι

αποτελεί μία σημαντική τομή λόγω

της έναρξης της παγκόσμιας οικο-

νομικής κρίσης.

Βασικό στοιχείο της μεθόδου

προσέγγισης του θέματος είναι η

διερεύνηση των ποιοτικών χαρα-

κτηριστικών του πεδίου της έρευνας

ακριβώς λόγω της σημασίας που

αποκτά η δράση ατόμων και ομά-

δων στη συγκεκριμένη πολιτική και

οικονομική συγκυρία. Αυτό οδή-

γησε στην επιλογή της πραγματο-

ποίησης κατευθυνόμενων ελεύθε-

ρων συνεντεύξεων με προνομια-

κούς πληροφορητές, κυρίως συντε-

λεστές της παραγωγής κατοικίας. Η

ποιοτική προσέγγιση του πεδίου συ-

μπληρώνεται από την επεξεργασία

στατιστικών στοιχείων προκειμένου

να συντεθεί μια γενική εικόνα των

μεταλλαγών.

3. Μεταλλαγές στην ελληνοαλ-

βανική μεθόριο: Ιωάννινα και

Αργυρόκαστρο

Η χάραξη της συνοριακής γραμμής

που χωρίζει την ελληνική εθνική

επικράτεια από την αλβανική γίνε-

ται το 1913, έτος κατά το οποίο

Χάρτης 1: Βορειοδυτική Ελλάδα και Νότια Αλβανία

– ελληνοαλβανική μεθόριος, 2010.

010:Layout 1 9/27/11 10:31 AM Page 110

Page 113: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

ΦΕΡΕΝΙΚΗ ΒΑΤΑΒΑΛΗ 111

ιδρύεται και το αλβανικό κράτος.

Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο τα

σύνορα γίνονται σχεδόν αδιαπέρα-

στα, οριοθετώντας δύο επικράτειες

που οργανώνονται με βάση διαφο-

ρετικό πολιτικό σύστημα και ακο-

λουθούν διαφορετικά μοντέλα ανά-

πτυξης. Ένας γεωγραφικός χώρος

που για πολλούς αιώνες λειτουρ-

γούσε ως ενιαίο σύνολο με εσωτε-

ρικές κοινωνικές και παραγωγικές

σχέσεις διασπάται και οι άνθρωποι

βιώνουν άμεσα την απαγόρευση

επικοινωνίας.

Η σχέση μεταξύ των δύο πλευ-

ρών των συνόρων προσλαμβάνει

νέες διαστάσεις μετά το 1989, με

βασική συνιστώσα την άρση της

απαγόρευσης των διασυνοριακών

μετακινήσεων. Οι διαφορές στα ει-

σοδήματα, τις τιμές, τα καταναλω-

τικά αγαθά, τις ευκαιρίες απασχόλη-

σης, τις υποδομές, αλλά και τη λει-

τουργία των θεσμών προκαλούν

έντονες ροές: μεταναστευτικές ροές,

οικονομικές συναλλαγές, συνεργα-

σία της δημόσιας διοίκησης, πολιτι-

στικές ανταλλαγές. Ένα πλήθος επί-

σημων και άτυπων, μαζικών ή με-

μονωμένων επαφών συγκροτούν

ένα πυκνό πλέγμα σχέσεων.

Στο πλέγμα των σχέσεων που

αναπτύσσεται στην ελληνοαλβα-

νική μεθόριο, τα Γιάννενα, η μεγα-

λύτερη πόλη στη βορειοδυτική Ελ-

λάδα, αποκτούν ιδιαίτερο ρόλο (Ει-

κόνα 1). Ο ρόλος αυτός διαμορφώ-

νεται μέσα από τη συνάρθρωση

μίας σειράς διαφορετικών παραγό-

ντων –τοπικών και υπερτοπικών– οι

οποίοι συνέπεσαν στο χρόνο προσ-

δίδοντας ιδιαίτερη δυναμική στην

πόλη: εισροή μεταναστών από την

Αλβανία, αύξηση του αριθμού των

φοιτητών, μεγάλες δημόσιες και

ιδιωτικές επενδύσεις, αλλαγές στο

χρηματοπιστωτικό σύστημα.

Ανάμεσα στις πόλεις που συνδέ-

ονται με τα Γιάννενα είναι και το

Αργυρόκαστρο, το μεγαλύτερο

αστι κό κέντρο της νότιας Αλβανίας

(Εικόνα 2). Παρά τους πόρους από

τη μετανάστευση, το εμπόριο με

την Ελλάδα, την άτυπη και εγκλη-

ματική οικονομία των συνόρων και

την παρουσία ξένων οργανισμών, η

πόλη χαρακτηρίζεται από αναπτυ-

ξιακή στασιμότητα. Το γεγονός

αυτό αποδίδεται σε μεγάλο βαθμό

στην αναποτελεσματικότητα του

δημόσιου τομέα, την κυριαρχία των

άτυπων δραστηριοτήτων που δια-

μορφώνουν ένα εσωστρεφές περι-

βάλλον, αλλά και στον ανταγωνι-

στικό ρόλο των Ιωαννίνων.

4. Αναδιαρθρώσεις στην παρα-

γωγή κατοικίας στα Ιωάννινα

στην εποχή του νεοφιλελευθερι-

σμού

Η δυναμική των Ιωαννίνων, ως

συνδυασμός τοπικών και υπερτοπι-

κών παραμέτρων, οδηγεί από τα

μέσα της δεκαετίας του ’90 σε στα-

διακή άνοδο της οικοδομικής δρα-

στηριότητας. Η άνοδος αυτή που

κλιμακώνεται το 2005, αφορά κυ-

ρίως την κατοικία και συνδέεται

στενά με το σύστημα στεγαστικών

δανείων αλλά και με την προοπτική

επιβολής ΦΠΑ στις νέες κατα-

σκευές από το 2006. Συνοδεύεται

από μία στροφή από μεσαίου μεγέ-

θους κατοικίες προς μεγαλύτερες

και μικρότερες μονάδες, από διαμε-

ρίσματα πολυκατοικιών σε μονοκα-

τοικίες, από μικρές πολυκατοικίες

σε συγκροτήματα κατοικιών. Επί-

σης σημειώνεται μετατόπιση της οι-

κοδομικής δραστηριότητας από κε-

ντρικές συνοικίες στις επεκτάσεις

της πόλης, η οποία ενθαρρύνεται

από τα μεγάλα έργα υποδομής και

στηρίζεται στους πολεοδομικούς

σχεδιασμούς του ’80. Το στοιχείο

αυτό προκάλεσε σοβαρές αλλαγές

στη χωρική συγκρότηση της πόλης,

με διάχυση δραστηριοτήτων στο

χώρο που αναδεικνύουν νέες όψεις

Εικόνα 1: Πανοραμική άποψη των Ιωαννίνων (Πηγή:

http://www.greekscapes.gr)Εικόνα 2: Πανοραμική άποψη του Αργυροκάστρου.

010:Layout 1 9/27/11 10:31 AM Page 111

Page 114: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

112 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 109-115

στην ανάπτυξη του μητροπολιτικού

χώρου (Χάρτης 2).

Η ανάπτυξη του τομέα της κα-

τοικίας συνδέεται με αλλαγές στους

μηχανισμούς και τις διαδικασίες πα-

ραγωγής. Η αυτοστέγαση ενισχύε-

ται από τα στεγαστικά δάνεια, αλλά

αφορά κυρίως ομάδες που χρησιμο-

ποιούν αποταμιεύσεις: ανώτερα

κοινωνικο-οικονομικά στρώματα

(γιατροί, δικηγόροι, επιχειρηματίες)

και, πιο πρόσφατα, μετανάστες από

την Αλβανία που αξιοποιούν την

εμπειρία τους από οικοδομικές ερ-

γασίες. Από την άλλη, η εμπορική

παραγωγή κατοικίας διογκώνεται

με βασικό στοιχείο τη στροφή προς

μεγαλύτερες και νέου τύπου επεν-

δύσεις, κυρίως με τη μορφή συ-

γκροτημάτων με μεζονέτες (Εικόνα

3). Ωστόσο, η εμπορική παραγωγή

κατοικίας στα Γιάννενα διατηρεί

σχετικά μικρές κλίμακες και ελέγ-

χεται από μικρού και μεσαίου μεγέ-

θους κατασκευαστικές εταιρείες

που μπορούν να προσαρμόζονται

στις ιδιαιτερότητες της μικρής ιδιο-

κτησίας και να αναπτύσσουν σχέ-

σεις με όλα τα

εμπλεκόμενα υπο-

κείμενα. Το επενδυ-

τικό περιβάλλον

προϋποθέτει μία σχε-

τική ευελιξία στην

οποία ανταποκρίνο-

νται τόσο οι παλιοί

ντόπιοι εργολάβοι,

όσο και νέοι εργολά-

βοι που προέρχονται

από άλλες περιοχές

της Ελλάδας ή από

την Αλβανία και,

πολύ λιγότερο, από

εταιρείες εθνικής εμ-

βέλειας. Ενδιαφέρον

είναι επίσης ότι πολ-

λοί επενδυτές ασχο-

λούνται ευκαιριακά

ή συγκυριακά με τον τομέα της οι-

κοδομής, αναδεικνύοντας το εύρος

και τη δυναμική του τομέα της κα-

τοικίας, αλλά και την ελκυστικό-

τητα των Ιωαννίνων για επένδυση,

νόμιμων ή μη, κεφαλαίων από την

Ελλάδα ή και την Αλβανία. Εξάλ-

λου, το εύρος των ευκαιριών που

προσφέρει ο τομέας της οικοδομής

φαίνεται και στην ταχύτατη ανέλιξη

των Αλβανών μεταναστών από ερ-

γάτες σε εργολάβους.

Η δυναμική της πόλης εκφράζε-

ται και μέσα από τις διαδικασίες

διαμόρφωσης γαιοπροσόδου. Οι

τιμές των ακινήτων αφενός παρου-

σιάζουν μία γενική άνοδο που συν-

δέεται βέβαια και με το δανειοδο-

τικό σύστημα, αφετέρου παρουσιά-

ζουν διαφοροποιήσεις τέτοιες που

δημιουργούν πολλαπλές δυνατότη-

τες ενσωμάτωσης μέσω της κατοι-

κίας, σημείο πολύ σημαντικό σε

σχέση με τους μετανάστες.

Ιδιαίτερη σημασία έχει και το

είδος της κατοικίας. Το διαμέρισμα

της πολυκατοικίας αποτελεί όχημα

εισόδου στη ζωή της πόλης για τους

μετανάστες από την Αλβανία (που

απορροφούν τα παλιά διαμερί-

σματα) και για τον πληθυσμό που

προέρχεται από τον γύρω ορεινό

χώρο. Ταυτόχρονα οι μονοκατοικίες

στις επεκτάσεις της πόλης και οι κα-

ταναλωτικές συνήθειες που συνδέο-

νται με αυτές συμπυκνώνουν το

όνειρο της κοινωνικής ανόδου για

τα ανώτερα και για τα μεσαία στρώ-

ματα (Εικόνα 4).

5. Μετάβαση και παραγωγή κα-

τοικίας στο Αργυρόκαστρο

Η παραγωγή κατοικίας στο Αργυ-

ρόκαστρο επηρεάζεται πολλαπλά

από τα μεγάλα ποσοστά μετανά-

στευσης των ντόπιων στην Ελλάδα

και τις τακτικές επαφές με την ελ-

ληνική πλευρά των συνόρων: τα με-

ταναστευτικά εμβάσματα τοποθε-

τούνται κυρίως στην κατοικία, με-

ταφέρεται τεχνογνωσία για την κα-

τασκευή, εφαρμόζονται οικοδομι-

κές μελέτες ελλήνων μηχανικών,

μεταφέρονται καταναλωτικά πρό-

τυπα, επίδραση στα ημερομίσθια

και τις αξίες της γης.

Βασική παράμετρος στην παρα-

γωγή κατοικίας είναι οι ασάφειες

στην ιδιωτικοποίηση των ακινήτων

και την επιστροφή των ιδιοκτησιών

στους προ του 1945 ιδιοκτήτες. Οι

ασάφειες αυτές, σε συνδυασμό με

την ασάφεια στις πολεοδομικές

ρυθμίσεις και τη γενικότερη κατάρ-

ρευση των κρατικών θεσμών, δια-

μορφώνουν ένα περιβάλλον γενι-

κευμένης απορρύθμισης. Το περι-

βάλλον αυτό φαίνεται να εμποδίζει

πιο σύνθετες μορφές επιχειρηματι-

κής δραστηριότητας και ιδιαίτερα

την είσοδο επενδυτών από άλλες

Χάρτης 2: Ευρύτερη περιοχή Ιωαννίνων – οικιστική συγκρότηση και

οδικό δίκτυο, 2010 (Υπόβαθρο: Google Earth).

010:Layout 1 9/27/11 10:31 AM Page 112

Page 115: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

ΦΕΡΕΝΙΚΗ ΒΑΤΑΒΑΛΗ 113

περιοχές της Αλβανίας ή από την

Ελλάδα.

Υπό αυτές τις συνθήκες, ανα-

πτύσσονται σταδιακά πρακτικές και

μηχανισμοί που ανταποκρίνονται

στις ιδιαιτερότητες της ιδιοκτησίας

και των κοινωνικών σχέσεων. Η αυ-

τοστέγαση, συνήθως στηριζόμενη

στην προσωπική εργασία συγγενών

και φίλων, αποτελεί βασικό μηχανι-

σμό για την εξασφάλιση στέγης ιδι-

αίτερα στις πρώτες φάσεις (Εικόνα

5). Στα τέλη του ’90 κάνουν την εμ-

φάνισή τους τα πρώτα παραδείγ-

ματα εμπορικής κατοικίας, κατά κα-

νόνα με τη μορφή πολυκατοικιών,

τα οποία συνδυάζονται με αυτοκα-

τασκευή, κάτι που εξυπηρετεί τε-

λικά και τους αγοραστές και τους

επενδυτές (Εικόνα 6). Η εμπορική

κατοικία στηρίζεται κυρίως σε μη-

χανισμό αντίστοιχο με αυτόν της

ελληνικής αντιπαροχής για λόγους

που έχουν να κάνουν με τις ιδιαίτε-

ρες τοπικές συνθήκες: το μικρό κα-

τασκευαστικό κεφάλαιο, τις σχέσεις

των τοπικών αρχών με τον κατα-

σκευαστικό τομέα, το ασαφές ιδιο-

κτησιακό καθεστώς. Η αναπτυξιακή

στασιμότητα της πόλης, σε συνδυα-

σμό με τον τρόπο λειτουργίας της

τοπικής αγοράς, ωθεί τους πετυχη-

μένους εργολάβους να αναζητή-

σουν επενδυτικές ευκαιρίες στα Τί-

ρανα.

Είναι επίσης χαρακτηριστικό ότι

οι τιμές των ακινήτων αξιολογού-

νται από τους πληροφορητές μας ως

δυσανάλογα υψηλές σε σχέση με τη

δυναμική της πόλης, κάτι που απο-

δίδεται στην αγοραστική δύναμη

που προσδίδει η μετανάστευση και

η οικονομία των συνόρων σε σημα-

ντικό μέρος του πληθυσμού. Πα-

ρόλα αυτά είναι χαμηλότερες από

τις τιμές στην ελληνική πλευρά των

συνόρων. Είναι όμως σημαντικό ότι

η διαφοροποίηση στις τιμές της κα-

τοικίας μεταξύ των δύο πλευρών

των συνόρων δίνει τελικά δυνατό-

τητες απόκτησης ιδιόκτητης κατοι-

κίας και στα χαμηλότερα εισοδημα-

τικά στρώματα.

Η γειτνίαση και η τακτική επι-

κοινωνία με την ελληνική πλευρά

των συνόρων συμβάλλει στον επα-

ναπροσδιορισμό των προτύπων για

την πόλη και κατοικία. Η ζωή στο

Αργυρόκαστρο συγκρίνεται διαρ-

κώς με τα Γιάννενα τα οποία γίνο-

νται σημείο αναφοράς. Αντίστοιχες

συγκρίσεις γίνονται και σε σχέση με

τα χαρακτηριστικά της κατοικίας.

Μόνο που εκεί τα πρότυπα εμφανί-

ζουν μία σχετική μετατόπιση ως

προς τα «ελληνικά».

6. Συμπεράσματα: Ανάδυση

νέων γεωγραφιών στην ελληνο-

αλβανική μεθόριο και παραγωγή

κατοικίας

Μέσα από τη μελέτη των διαδικα-

σιών παραγωγής κατοικίας προέ-

κυψε ένα πλούσιο υλικό για τις αρ-

θρώσεις που εμφανίζονται στη ζώνη

της μεθορίου.

Α. Το άτυπο και νέες γεωγραφίες:συνδέσεις και τομές στην οικονομίατων συνόρωνΣτο πλαίσιο των αναδιαρθρώσεων

που πραγματοποιούνται στην Ελ-

λάδα και πολύ περισσότερο στην

Αλβανία μετά το 1989, το είδος, το

εύρος και η συμμετοχή των άτυπων

δραστηριοτήτων στις οικονομικές

και κοινωνικές διεργασίες τις ανα-

δεικνύει σε δομικό στοιχείο της

ανάπτυξης των δύο πόλεων. Τα

κενά και οι ασάφειες του επίσημου

συστήματος αλλά και η εμφάνιση

άτυπων σχέσεων στην παραγωγική

διαδικασία ανοίγουν ευκαιρίες για

ορισμένους και αποκλείουν άλλους

Εικόνα 3: Συγκρότημα με μεζονέτες στις επεκτάσεις των Ιωαννίνων.

Η κατασκευή του στηρίζεται στο σύστημα της αντιπαροχής.

Εικόνα 4: Μονοκατοικία στις επεκτάσεις των Ιωαννίνων.

010:Layout 1 9/27/11 10:31 AM Page 113

Page 116: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

114 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 109-115

από τη δραστηριοποίηση στον

τομέα της οικοδομής. Συγκεκρι-

μένα, από την παραγωγή κατοικίας

προκύπτει ότι οι διαφοροποιήσεις

στο χαρακτήρα του άτυπου μεταξύ

ελληνικής και αλβανικής επικρά-

τειας ενισχύουν τις διαπεριφερεια-

κές σχέσεις, αλληλεξαρτήσεις και

ροές και διαμορφώνουν μία ιδιαί-

τερα δυναμική σχέση μεταξύ των

Ιωαννίνων και του Αργυροκάστρου.

Για παράδειγμα, οι σχέσεις των το-

πικών εργολάβων με τις τοπικές

αρχές στο Αργυρόκαστρο είναι

τόσο ισχυρές που αποκλείουν εργο-

λάβους από την Ελλάδα, ενώ στα

Γιάννενα τέτοιες σχέσεις χρειάζο-

νται μόνο για μεγάλα έργα. Επίσης

η φθηνή και ανασφάλιστη εργασία

των απασχολούμενων στην οικο-

δομή αντιστοιχεί σε διαφορετικές

απολαβές στη μία και την άλλη

πλευρά των συνόρων. Προκύπτει

δηλαδή ότι η ανάπτυξη άτυπων

δραστηριοτήτων σε ένα διεθνικό

περιβάλλον δημιουργεί ευκαιρίες

και διόδους για διαφορετικά κοινω-

νικά στρώματα και ομάδες οικονο-

μικών συμφερόντων, διευρύνοντας

τη συμμετοχή όλο και περισσότε-

ρων στην παραγωγή και την κατα-

νάλωση. Παρόλα αυτά, οι ανισότη-

τες είναι μεγάλες: ορισμένοι μένουν

εκτός, άλλα ακόμα και για αυτούς

που συμμετέχουν άλλοι απλά επι-

βιώνουν, άλλοι πλουτίζουν και

άλλοι αποτυγχάνουν.

Β. Κατανάλωση και νέες γεωγρα-φίες: κοινωνική πόλωση ή ενσωμά-τωση;Βασικό συστατικό των νέων γεω-

γραφιών της ελληνοαλβανικής με-

θορίου είναι οι ροές που δημιουρ-

γούνται μετά το 1989 με άξονα την

κατανάλωση. Μάλιστα η κατοικία

και η κατανάλωση που στρέφεται

γύρω από αυτή αναδεικνύονται σε

κομβικό στοιχείο για την παραγωγή

διαχωριστικών γραμμών εντός του

αστικού χώρου, αλλά και μεταξύ

των δύο πόλεων. Υποστηρίζεται ότι

αναπτύσσονται ισχυροί μηχανισμοί

που οδηγούν σε ενσωμάτωση πλα-

τιών στρωμάτων στην καταναλω-

τική κοινωνία. Σε αυτό συμβάλλουν

από τη μία οι μηχανισμοί που ανα-

πτύσσονται από το κράτος και την

αγορά για τη διευκόλυνση της από-

κτησης ιδιόκτητης κατοικίας και

από την άλλη η ανάπτυξη κοινωνι-

κών δικτύων και πρακτικών (π.χ. οι-

κογενειακά δίκτυα, αυτοκατα-

σκευή). Πρόκειται όμως για μία

διαδικασία που εξελίσσεται με δια-

φορετικούς τρόπους και με διαφο-

ρετικό οικονομικό και κοινωνικό

κόστος. Πάντως οι διαφοροποιήσεις

που υπάρχουν στα σύνορα σε τιμές,

μηχανισμούς και θεσμούς αυξάνουν

τις επιλογές για τον τόπο όπου μπο-

ρεί να ικανοποιηθούν συγκεκριμένα

καταναλωτικά όνειρα, όπως για πα-

ράδειγμα συμβαίνει με πολλούς με-

τανάστες που αγοράζουν κατοικίες

στην Αλβανία μιας και δεν μπορούν

να αγοράσουν στα Γιάννενα.

Γ. Χωροχρονικοί μετασχηματισμοίκαι νέες γεωγραφίες: διαπεριφερει-ακές αλληλεξαρτήσεις και αστικέςδυναμικέςΤο άνοιγμα των συνόρων το 1989

μετατρέπει ταχύτατα τα ελληνοαλ-

βανικά σύνορα από ένα ερμητικά

κλειστό όριο σε ένα πεδίο καθημε-

ρινών ροών, αλλάζοντας δραματικά

και διαρκώς τη σχέση μεταξύ

χώρου και χρόνου. Από την άποψη

της αστικής δυναμικής αποκαλύ-

Εικόνα 5: Αυτοστέγαση στο Αργυρόκαστρο. Η κατασκευή των κατοι-

κιών στηρίζεται σε προσωπική εργασία των ιδιοκτητών.

Εικόνα 6: Πολυκατοικία αντιπαροχής στο Αργυρόκαστρο. Οι εργα-

σίες στα διαμερίσματα ολοκληρώνονται από τους αγοραστές σε δια-

φορετικές φάσεις.

010:Layout 1 9/27/11 10:31 AM Page 114

Page 117: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

ΦΕΡΕΝΙΚΗ ΒΑΤΑΒΑΛΗ 115

πτεται η διαπλοκή των γεωγραφι-

κών επιπέδων, η διάχυση των κε-

ντρικοτήτων, η ασάφεια στα όρια

και η πολυπλοκότητα των συνδέ-

σεων στην ανάπτυξη του μητροπο-

λιτικού χώρου. Όλα αυτά αποκτούν

ακόμα μεγαλύτερη σημασία με δε-

δομένο ότι αναφερόμαστε σε μία

διεθνική ζώνη όπου τα σύνορα παί-

ζουν ιδιαίτερο ρόλο. Οι αλλαγές

στη σχέση χώρου-χρόνου παράγο-

νται και βιώνονται με διαφορετι-

κούς τρόπους από τις διαφορετικές

ομάδες, αντικατοπτρίζοντας σοβα-

ρές ανισότητες. Ωστόσο οι κοινωνι-

κές πρακτικές καθιστούν τα όρια

ανάμεσα στους ευνοημένους και

τους χαμένους ασαφή και ρευστά.

Για παράδειγμα οι Αλβανοί μετανά-

στες από εργάτες γίνονται εργολά-

βοι ή επίσης αποκτούν μονοκατοι-

κίες στις επεκτάσεις των Ιωαννίνων.

Επίσης οι εργολάβοι από την Ελ-

λάδα αποκλείονται από επενδύσεις

στο Αργυρόκαστρο. Το γεγονός

αυτό ανταποκρίνεται σε ένα από τα

βασικά χαρακτηριστικά του σύγ-

χρονου καπιταλισμού, όπου, πα-

ράλληλα με διαδικασίες αποκλει-

σμού και περιθωριοποίησης, ανα-

πτύσσονται ισχυροί μηχανισμοί εν-

σωμάτωσης. Συνολικά θα λέγαμε

ότι οι χωροχρονικοί μετασχηματι-

σμοί στην ελληνοαλβανική μεθόριο

λειτουργούν ταυτόχρονα προς δύο

αντίθετες κατευθύνσεις: εμποδίζουν

και μαζί ωθούν άτομα και ομάδες

να μπουν στο δρόμο της καπιταλι-

στικής ανάπτυξης, σε μία συμπλη-

ρωματική διαδικασία που επιταχύ-

νει το μετασχηματισμό του χώρου

συνολικά, αλλά με διαφορετικές τα-

χύτητες από ομάδα σε ομάδα και

από τόπο σε τόπο.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

Andrusz, G., Harloe, M. και Szelenyi, I.

(επιμ.) (1996), Cities after social-ism: urban and regional change andconflict in post-socialist societies,

Οξφόρδη: Blackwell.

Bauman, Z. (2008), Ζωή για κατανάλωση,

Αθήνα: Πολύτροπον.

Davis, M. και Monk D.B. (επιμ.) (2007),

Evil Paradises. Dreamworlds of Ne-oliberalism, Νέα Υόρκη: The New

Press.

Hall, P. και Pain, Κ. (επιμ.) (2006), Thepolycentric metropolis. Learningfrom the mega-city regions in Eu-rope, Λονδίνο: Earthscan.

Hall, T. (2005), Αστική γεωγραφία, Αθήνα:

Κριτική.

Hamilton, I., Dimitrovska Andrews, K., και

Pichler-Milanovic, N. (επιμ.)

(2005), Transformation of cities incentral and eastern Europe, United

Nations University Press.

Harvey, D. (2009), Η κατάσταση της μετα-νεωτερικότητας. Διερεύνηση τωναπαρχών της πολιτισμικής μεταβο-λής, Αθήνα: Μεταίχμιο.

Lowe, S. και Tsenkova, S. (επιμ.) (2003),

Housing change in East and CentralEurope. Integration or fragmenta-tion?, Άλντερσοτ: Ashgate.

Newman, D. (2006), «The lines that con-

tinue to separate us: borders in our

“borderless” world», Progress inHuman Geography 30(2):1-19.

Tsenkova, S. (2009), Housing policy re-forms in post socialist Europe. Lostin transition, Χαϊδελβέργη: Phys-

ica-Verlag.

UNECE (2002), Country profiles on thehousing sector. Albania, Νέα Υόρκη

και Γενεύη: United Nations.

World Bank (2007), «Albania urban sector

review», Report No. 37277-AL.

Zukin, S. (1999), The cultures of cities, Κέ-

μπριτζ/Οξφόρδη: Blackwell.

Καραμούζης, Ν. και Χαρδουβέλης, Γ.

(2007), Αγορά κατοικίας: τάσεις καιεπενδυτικές ευκαιρίες, Αθήνα: Σάκ-

κουλας.

Μάσσεϋ, Ν. (1995), Η παγκοσμιότητα του

τοπικού, Η Νέα Οικολογία: 56-61.

Μπάουμαν Ζίγκμουντ (2008[2007]), Ρευ-στοί καιροί. Η ζωή την εποχή τηςαβεβαιότητας, Αθήνα: Μεταίχμιο.

Σάσεν Σάσκια (2003[1996]), Χωρίς έλεγχο;Η εθνική κυριαρχία, η μετανάστευσηκαι η ιδιότητα του πολίτη την εποχήτης παγκοσμιοποίησης, Αθήνα: Με-

ταίχμιο.

Χάρβεϊ Ντέϊβιντ (2006 [2003]), Ο νέοςιμπεριαλισμός, Αθήνα: Καστανιώ-

της.

Χάρβεϊ Ντέϊβιντ (2007 [2005]), Νεοφιλε-λευθερισμός. Ιστορία και παρόν,

Αθήνα: Καστανιώτης

Χειμωνίτη-Τερροβίτη Στέλλα (2005), Εξε-λίξεις στην αγορά κατοικιών,

ΚΕΠΕ, Εκθέσεις 43.

010:Layout 1 9/27/11 10:31 AM Page 115

Page 118: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

116 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 116-122

Προβληματισμοί-στόχοι

Βασικό προβληματισμό της παρού-

σας διπλωματικής αποτελεί η εύ-

ρεση μιας κατάλληλης μεθόδου για

την επανάχρηση-ανάπλαση κτιρίων

ή εκτάσεων σε αστικούς χώρους

μέσα από τη μελέτη της ευρωπαϊκής

εμπειρίας. Ωστόσο η έμφαση δίνεται

κυρίως στην ανάπλαση που ως δια-

δικασία περιλαμβάνει και την επα-

νάχρηση. Η ανάπλαση αφορά την

αναμόρφωση μιας πόλης, μιας γειτο-

νιάς αλλά και την επαναξιοποίηση

παλιών κτιρίων. Η επανάχρηση απο-

τελεί μία από τις έννοιες (είναι η πιο

σύγχρονη) που προσδιορίζουν την

ανάπλαση και αφορά κυρίως την

αξιοποίηση υφιστάμενων κτιρίων.

Η κλίμακα ενός έργου ανάπλα-

σης ποικίλει. Αντικείμενο ανάπλα-

σης μπορεί να είναι από ένα μεμο-

νωμένο κτίριο μέχρι και ολόκληρη

γειτονιά και πόλη. Αντιθέτως, η επα-

νάχρηση αφορά κυρίως την αξιοποί-

ηση υφιστάμενων κελυφών. Η ανά-

πλαση του λιμανιού και του εσωτε-

ρικού της πόλης Ρόττερνταμ της Ολ-

λανδίας αποτελεί παράδειγμα ανά-

πλασης μεγάλης κλίμακας. Επίσης,

τα Docklands του Ανατολικού Λον-

δίνου αποτελούν παράδειγμα ανά-

πλασης μεγάλης κλίμακας και απο-

κατάστασης των παλιών λιμενικών

εγκαταστάσεων. Στον ευρωπαϊκό

χώρο υπάρχουν πολλά παραδείγματα

ανάπλασης σε όλες τις κλίμακες. Η

Ελλάδα, όμως, δεν έχει να αναδείξει

έργα μεγάλης κλίμακας όπως τα

αντίστοιχα της υπόλοιπης Ευρώπης.

Όσα προγράμματα ανάπλασης έχουν

πραγματοποιηθεί στη χώρα μας είναι

κλίμακας γειτονιάς και αφορούν κυ-

ρίως την επανάχρηση εγκαταλειμμέ-

νων κτιρίων.

Στόχος της εργασίας είναι η επι-

σκόπηση της ευρωπαϊκής εμπειρίας

σε θέματα ανάπλασης-επανάχρησης

και η προσαρμογή της στα ελληνικά

δεδομένα και, ειδικότερα, στην περί-

πτωση της πρώην βιομηχανίας ΧΡΩ-

ΠΕΙ. Αυτό που θέλουμε να αναδεί-

ξουμε είναι πώς οι πολιτικές των

υπολοίπων ευρωπαϊκών χωρών μπο-

ρούν να αποτελέσουν παράδειγμα

για την περίπτωση της ΧΡΩΠΕΙ. Για

το λόγο αυτό αναλύονται τέσσερα

ευρωπαϊκά παραδείγματα αναπλά-

σεων και, συγκεκριμένα, το εργο-

στάσιο της Fiat στο Τορίνο, το πάρκο

La Villette στο Παρίσι και το αερο-

δρόμιο Riem στη Γερμανία, που απο-

ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΜΕΘΟΔΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΗ-ΑΝΑΠΛΑΣΗ ΚΤΙΡΙΩΝ ΚΑΙ ΕΚΤΑΣΕΩΝ ΣΕ ΑΣΤΙΚΟΥΣ ΧΩΡΟΥΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ1

Νικολία-Σπυριδούλα Μυωφά

Τ Ο Β Η Μ Α Τ Ω Ν Φ Ο Ι Τ Η Τ Ω Ν

1. Διπλωματική εργασία, Τομέας Τεχνολο-

γίας του Περιβάλλοντος και Συγκοινωνιών,

Εργαστήριο Αρχιτεκτονικής Τεχνολογίας

και Σχεδιασμού του Χώρου, Πολυτεχνική

Σχολή Πανεπιστημίου Πατρών, 2007, Επι-

βλέπουσα: Βαρβάρα Δεσποινιάδου,

[email protected]

011:Layout 1 9/27/11 10:31 AM Page 116

Page 119: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

ΝΙΚΟΛΙΑ-ΣΠΥΡΙΔΟΥΛΑ ΜΥΩΦΑ 117

τελούν επιτυχημένα παραδείγματα,

καθώς και η περίπτωση του πρώην

αεροδρόμιο του Ελληνικού που δεί-

χνει την ανεπάρκεια του συστήμα-

τος αναπλάσεων στη χώρα μας.

Μελετώντας τα τέσσερα παρα-

δείγματα ανάπλασης-επανάχρησης

με βάση το ιστορικό πλαίσιο, την

υφιστάμενη κατάσταση και το θε-

σμικό πλαίσιο εξάγουμε συμπερά-

σματα για τις πολιτικές που ακο-

λουθήθηκαν (Πίνακας 1). Όπως

προέκυψε από την ανάλυση των ευ-

ρωπαϊκών παραδειγμάτων μπο-

ρούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι

οι σημαντικότεροι παράγοντες είναι

η αποτελεσματικότητα και η επάρ-

κεια των συνεργατικών σχημάτων

και κυρίως η συνεργασία του ιδιω-

τικού τομέα με την Τοπική Αυτοδι-

οίκηση και τις οργανώσεις πολιτών.

Προϋπάρχουσα χρήση Υφιστάμενη κατάσταση Θεσμικό πλαίσιο Συμπεράσματα

Εργοστασιακό Αυτοκινητοβιομηχανία Μοντέρνος χώρος με πληθώρα χρήσεων: Φορέας εφαρμογής: Σημαντικό παράδειγμα

συγκρότημα λιανικό εμπόριο, αίθουσα εκθέσεων Ανώνυμη εταιρία των δυσκολιών που

Fiat στο Τορίνο εμπορίου, συνεδριακό κέντρο, αίθουσα (Lingotto s.p.a.). μπορούν να

συνεδριάσεων, ξενοδοχείο, καταστήματα, Συμμετοχή Δήμου παρουσιαστούν κατά

πινακοθήκη, κινηματογραφικός πολυχώρος, Τορίνο κατά το 1/3. τη διάρκεια

οδοντιατρική κλινική, γραφεία της ανάπλασης.

και εγκαταστάσεις εκπαίδευσης.

Villette Εγκαταστάσεις σφαγείων Πάρκο La Villette (δημόσιο πάρκο). Λογική παρέμβασης Αποτελεί καινοτόμο

και κρεαταγοράς Υπαίθριο πολιτιστικό κέντρο. αμιγώς δημοσίου εγχείρημα. Γενικότερα

Συνδιασμός πληθώρας δραστηριοτήτων τομέα. έχει ασκηθεί θετική

(πολιτισμού, αναψυχής εκπαίδευσης). κριτική. Η μόνη

Δημιουργία 4 βασικών τομέων: Πόλη των αρνητική κριτική

Επιστημών και της Βιομηχανίας, Πόλη της έχει να κάνει με τις

Μουσικής, Grande Halle. Πάρκο Αναψυχής. επιπτώσεις που

προκλήθηκαν στη

γύρω αστική περιοχή

(τιμές γης και ύψη

ενοικίων).

Έκταση Αεροδρόμιο Δημιουργία μιας νέας πόλης: Messestadt Συνεργασία Αποτελεί

αεροδρομίου Riem η οποία περιλαμβάνει συνδυασμό δημόσιου-ιδιωτικού επιτυχημένο

του Riem χρήσεων. Η έκταση του πρώην αεροδρομίου τομέα. παράδειγμα

διαιρέθηκε σε 3 κύριες ζώνες: αναδιαμόρφωσης

Επιχειρηματικό και εμπορικό κέντρο, έκτασης παλιού

αγορά, γραφεία, λιανικό εμπόριο αεροδρομίου.

και κατοικία. Είναι το μοναδικό

παράδειγμα στον

ευρωπαϊκό χώρο.

Η νέα πόλη προσφέρει

υψηλή ποιότητα ζωής

στους κατοίκους της.

Έκταση Αεροδρόμιο Η έκταση του πρώην αεροδρομίου Η θεσμική Είναι αναγκαίο να

αεροδρομίου του Ελληνικού από το 2001 έχει κατοχύρωση ληφθεί όσο το

του Ελληνικού μετατραπεί σε μια νεκρή ζώνη στην οποία της μελλοντικής δυνατόν πιο

συγκεντρώνονται "ανεπιθύμητες" οργάνωσης του χώρου άμεσα απόφαση

εγκαταστάσεις και απόβλητα. Η ελεύθερη είναι δύσκολη λόγω σχετικά με το πώς

έκταση, των 5.300 στρεμμάτων, ολοένα των διαφορετικών θα αξιοποιηθεί

και συρρικνώνεται με την παραχώρηση ιδιοκτητών του ο χώρος.

τμημάτων της για αγιοποίηση σε διάφορες χώρου και και

ιδιωτικές εταιρείες. επομένως των

τροποποιήσεων

στο καθεστώς

των χρήσεων.

Πίνακας 1 Ανάλυση της Ευρωπαϊκής εμπειρίας

011:Layout 1 9/27/11 10:31 AM Page 117

Page 120: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

118 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 116-122

Περίπτωση μελέτης- βιομηχανία

ΧΡΩΠΕΙ

Η Α.Ε. Χρωματουργία Πειραιώς,

γνωστή ως ΧΡΩΠΕΙ, ήταν μια από

τις παλαιότερες βιομηχανίες που

εγκαταστάθηκαν στην οδό Πει-

ραιώς. Οι εγκαταστάσεις της βιομη-

χανίας βρίσκονται σε μια έκταση

108 στρεμμάτων μεταξύ του στα-

δίου «Γεώργιος Καραϊσκάκης» στο

Νέο Φάληρο (3ο διαμέρισμα Δήμου

Πειραιά, συνοικία Σούδα) και της

οδού Πειραιώς, στο νότιο τμήμα της

δίπλα από τις άλλες μεγάλες βιομη-

χανίες της περιοχής (π.χ. ΗΒΗ,

Ελαΐς, Κεραμεικός, κ.λπ.).

Η έκταση της πρώην βιομηχα-

νίας είναι χωρισμένη σε δυο τμή-

ματα:

• Πρώην αποθηκευτικοί χώροι

έκτασης 50 στρεμμάτων. Η έκταση

αυτή χωρίζεται σε δύο οικοδομικά

τετράγωνα (40 και 10 στρεμμάτων).

• Κτιριακό συγκρότημα επί της

οδού Πειραιώς. Τα «κτίρια ΧΡΩ-

ΠΕΙ» είναι διατηρητέα βιομηχανικά

κτίρια.

Σύμφωνα με το Γενικό Πολεο-

δομικό Σχέδιο Πειραιά (Χάρτης

Π1), η έκταση των 40 στρεμμάτων

χαρακτηρίζεται με τη χρήση «αστι -

κό πράσινο-ελεύθερος χώρος» και

επομένως απαγορεύεται η δόμηση.

Η υπόλοιπη έκταση των 10 στρεμ-

μάτων χαρακτηρίζεται με τη χρήση

«γενική κατοικία» και είναι δυνατή

η χωροθέτηση χρήσεων κατοικίας,

εμπορίου μικρής κλίμακας, εργα-

στηρίων, διοίκησης-υπηρεσιών, εκ-

παίδευσης, αθλητισμού, κ.ά. και όχι

η ανέγερση μεγάλων κέντρων εμπο-

ρίου και αναψυχής (στα οποία περι-

λαμβάνονται μεγάλα super-market,

πολυκινηματογράφοι, κ.ά.). Επίσης,

το βιομηχανικό συγκρότημα έχει

ενταχθεί στη ζώνη ανάπλασης της

οδού Πειραιώς.

Από το 1989 εώς το 1999 ιδιο-

κτήτης της έκτασης των πρώην

αποθηκευτικών χώρων ήταν η

Εθνική Τράπεζα. Η Εθνική Τρά-

πεζα, ως ιδιοκτήτης της έκτασης,

επιζητούσε αγοραστή. Οι τοπικοί

φορείς και όσοι ήταν αντίθετοι στην

πώληση κατάφεραν να εμποδίσουν

την αγοροπωλησία με διάφορες πα-

ρεμβάσεις. Τελικά, το 1999 ο Όμι-

λος Χαραγκιώνη αγόρασε από την

Εθνική Τράπεζα την έκταση των 50

στρεμμάτων με πλειστηριασμό.

Στόχος της εταιρίας είναι ο αποχα-

ρακτηρισμός της έκτασης από πρά-

σινο και η ανέγερση εμπορικού κέ-

ντρου. Οι προσπάθειες, όμως, του

Ομίλου Χαραγκιώνη να οικοδομή-

σει την έκταση των 50 στρεμμάτων

μέχρι τώρα έχουν αποβεί άκαρπες

χάρη στις αντιδράσεις των κατοί-

κων και των τοπικών φορέων.

Τα κτίρια της παλιάς βιομηχα-

νίας, ιδιοκτησίας του Ελληνικού

Εικόνα 1 Χρήσεις γης γύρω από τη ΧΡΩΠΕΙ

Ιδιοκτήτες Προϋπάρχουσα Χρήση Υφιστάμενη Χρήση Έκταση

Όμιλος Χαραγκιώνη Πρώην αποθηκευτικοί Εγκαταλειμμένη-κενή 50 στρέμματα

χώροι βιομηχανίας ΧΡΩΠΕΙ έκταση

Ελληνικός Οργανισμός Συγκρότημα βιομηχανίας ΧΡΩΠΕΙ Οι εγκαταστάσεις της πρώην 58 στρέμματα

Φαρμάκων (Δημόσιο) βιομηχανίας παραμένουν

εγκαταλειμμένες

Πίνακας 2 Περιγραφή των κυριότερων χαρακτηριστικών της έκτασης της πρώην βιομηχανίας ΧΡΩΠΕΙ

011:Layout 1 9/27/11 10:31 AM Page 118

Page 121: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

ΝΙΚΟΛΙΑ-ΣΠΥΡΙΔΟΥΛΑ ΜΥΩΦΑ 119

Οργανισμού Φαρμάκων (ΕΟΦ),

είναι εγκαταλειμμένα. Το 2000 η

τότε κυβέρνηση συναίνεσε στην

αναπαλαίωση των ιστορικών κτι-

ρίων και στη μελλοντική στέγαση

σε αυτά του Δικαστικού Μεγάρου

και των Δικαστικών Υπηρεσιών του

Πειραιά. Παρόλα αυτά, από τότε

μέχρι και σήμερα δεν έχει υλοποιη-

θεί κάτι τέτοιο αφού για την αγορά

του ο ΕΟΦ ζητά 75 εκ. ευρώ. Το

2007, το κτιριακό συγκρότημα, δια-

μορφώθηκε για τις ανάγκες της σει-

ράς «Δέκα» (ιδιωτικού τηλεοπτικού

σταθμού).

Η υφιστάμενη κατάσταση

Η ανάπλαση των οικοπέδων ΧΡΩ-

ΠΕΙ δεν έχει πραγματοποιηθεί

ακόμα εξαιτίας των αντικρουόμε-

νων συμφερόντων (τα συμφέροντα

του Ομίλου έρχονται σε αντίθεση

με τα συμφέροντα των κατοίκων με

αποτέλεσμα να αντιμετωπίζουν δια-

μαρτυρίες από την τοπική κοινω-

νία), αλλά και του περίπλοκου ιδιο-

κτησιακού καθεστώτος. Επίσης, η

έλλειψη οικονομικών πόρων είναι

ένας ακόμα λόγος για τον οποίο το

θέμα της αξιοποίησης των 50

στρεμμάτων παραμένει στάσιμο. Ο

Δήμος Πειραιά δεν μπορεί να «ση-

κώσει» το οικονομικό βάρος ενός

τέτοιου έργου. Αυτή η κατάσταση,

όμως, έχει ως αποτέλεσμα ο χώρος

της πρώην βιομηχανίας ΧΡΩΠΕΙ να

παρουσιάζει υποβαθμισμένη εικόνα

ως απόρροια της εγκατάλειψης.

Πλέον ο χώρος έχει μετατραπεί σε

χωματερή στην οποία εναποτίθενται

απορρίμματα κάθε είδους, δηλαδή

σε μια νεκρή ζώνη στην οποία συ-

γκεντρώνονται “ανεπιθύμητες”

Χάρτης Π1: Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο Πειραιά

Πίνακας 3 Προτάσεις αξιοποίησης της έκτασης των οικοπέδων ΧΡΩΠΕΙ

Προτάσεις για την αξιοποίηση της έκτασης των 50 στρεμμάτων της πρώην βιομηχανίας ΧΡΩΠΕΙ

Όμιλος Χαραγκιώνη 1)Δημιουργία Εμπορικού Κέντρου του «Πάρκου Αιγαίου» (2003)

2)Δημιουργία εμπορικού, ψυχαγωγικού και πολιτιστικού πάρκου, του «Aegean Park» (2005)

3)Δημιουργία χώρων πρασίνου συνολικής έκτασης 20 στρεμμάτων, εμπορικού κέντρου και μαιευτηρίου (2007)

Δήμος Πειραιά Αξιοποίηση της έκτασης των 50 στρεμμάτων ως χώρο πρασίνου, αναψυχής, άθλησης και κατοικιών

(όπως ορίζει το ΓΠΣ)

Νομαρχία Πειραιά Η Νομαρχία Πειραιά προτείνει την απαλλοτρίωση της έκτασης από το κράτος με αποζημίωση του Ομίλου

Χαραγκιώνη και την εκπόνηση Επιχειρησιακού Σχεδίου Ανάπλασης με κύριους άξονες τη δημιουργία πάρκου

αναψυχής, σταδίου κλασικού αθλητισμού, ανοιχτού θεάτρου και υπόγειου χώρου στάθμευσης

3ο Δημοτικό Αξιοποίηση της έκτασης ως χώρου πρασίνου, αναψυχής και αθλητισμού

Διαμέρισμα Πειραιά

“Λιμάνι Αγωνίας”1 Δημιουργία πάρκου αναψυχής με υψηλό ποσοστό πρασίνου. Διαφωνεί ριζικά με την οικοπεδοποίηση

της έκτασης των πρώην αποθηκευτικών χώρων της βιομηχανίας ΧΡΩΠΕΙ

011:Layout 1 9/27/11 10:31 AM Page 119

Page 122: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

120 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 116-122

εγκαταστάσεις και απόβλητα. Οι

κάτοικοι της περιοχής, όμως, κά-

νουν λόγο για σκόπιμη εναπόθεση

απορριμμάτων, έτσι ώστε η επιχει-

ρούμενη οικοπεδοποίηση να βρει

πρόσφορο έδαφος και να φανεί ως

έργο που στόχο έχει την αναβάθ-

μιση της ποιότητας ζωής.

Επιπλέον, σε ό,τι αφορά το κτι-

ριακό συγκρότημα της πρώην βιο-

μηχανίας επί της οδού Πειραιώς,

δεν έχει ληφθεί κάποια τελική από-

φαση σχετικά με το εάν θα εγκατα-

σταθούν εκεί το Δικαστικό Μέγαρο

και οι Δικαστικές Υπηρεσίες Πει-

ραιά. Το «Λιμάνι της Αγωνίας» θε-

ωρεί ότι αυτός είναι ο μοναδικός

τρόπος να αναπλαστούν τα ιστορικά

βιομηχανικά κτίρια. Επιπλέον θα

ωφεληθεί και η ευρύτερη περιοχή,

αφού θα αποφορτιστεί συγκοινω-

νιακά το κέντρο του Πειραιά και θα

αναπτυχθεί η περιοχή της Σούδας.

Το πρώτο βήμα για την ανάπτυξη

συνεργατικών σχημάτων σε επίπεδο

Τ.Α. έγινε με τη συνάντηση του Νο-

μάρχη με τον Δήμαρχο Πειραιά στις

16.01.2009. Στη συνάντηση αυτή

αποφασίστηκε η ενδυνάμωση της

συνεργασίας τους προς όφελος των

πολιτών με την από κοινού αντιμε-

τώπιση των προβλημάτων του Πει-

ραιά. Δόθηκε, λοιπόν, μεγάλη βάση

στις «κοινές δράσεις και παρεμβά-

σεις». Καθορίστηκαν 10 σημεία αιχ-

μής που χρήζουν άμεσης αλλαγής

και ένα από αυτά ήταν η απαλλο-

τρίωση των οικοπέδων ΧΡΩΠΕΙ και

η απόδοσή τους στους πολίτες. Επί-

σης ο Νομάρχης συνυπέγραψε την

απόφαση του Δημάρχου για απαλ-

λοτρίωση καθώς και δεσμεύτηκε ότι

θα συμβάλει οικονομικά στην προ-

σπάθεια ανάπλασης.

Πρόταση

Έχοντας αναλύσει την περίπτωση

της πρώην βιομηχανίας ΧΡΩΠΕΙ,

συμπεραίνουμε τους λόγους που

εμποδίζουν την υλοποίηση της ανά-

πλασης:

• Οι στόχοι δεν είναι αποσαφη-

νισμένοι.

• Υπάρχει απουσία συστηματι-

κής διαβούλευσης.

• Δεν έχει ληφθεί κάποια από-

φαση σχετικά με το πιστωτικό

σχήμα. Το σχήμα αυτό θα είναι είτε

αμιγώς δημόσιο είτε ιδιωτικό χωρίς

να τίθεται θέμα συνεργασίας δημο-

σίου-ιδιωτικού τομέα.

• Δεν υπάρχει θεώρηση του κό-

στους κατασκευής και συντήρησης.

• Έλλειψη αντισταθμιστικών

οφελών.

• Απουσία μελέτης επιπτώσεων

Η ανάπλαση-επανάχρηση της

έκτασης πρέπει να βασιστεί σε μια

«από κάτω προς τα πάνω λογική»

που είναι λιγότερο ιεραρχική και

στηρίζεται σε μια συμμετοχική δυ-

ναμική. Επίσης πρέπει να πραγμα-

τοποιηθεί με τη συνεργασία όλων

των εμπλεκόμενων φορέων (Όμιλος

Χαραγκιώνη, Τ.Α. και Τοπικές Ομά-

δες) σε όλες τις φάσεις του έργου.

Αξίζει να σημειωθεί ότι η ανάπλαση

της έκτασης των 108 στρεμμάτων

δεν θα είναι ενιαία λόγω του διαφο-

ρετικού ιδιοκτησιακού καθεστώτος

αλλά και λόγω του είδους της έκτα-

σης δομημένης ή αδόμητης.

Όσον αφορά την έκταση των 50

στρεμμάτων ιδιοκτησίας του Ομίλου

Χαραγκιώνη, θα πρέπει να ξεκινήσει

διαδικασία διαβούλευσης μεταξύ της

Εικόνα 2. «Εδώ είναι πάρκο», «Το πάρκο ανή-

κει στο λαό» είναι τα συνθήματα των κατοίκων.

Φωτογραφία 1: Κεντρική είσοδος βιομηχα-

νίας ΧΡΩΠΕΙ

Φωτογραφία 2: Μπροστινή όψη του βιομη-

χανικού συγκροτήματος ΧΡΩΠΕΙ

Φωτογραφία 3: Πίσω όψη του βιομηχανι-

κού συγκροτήματος ΧΡΩΠΕΙ

011:Layout 1 9/27/11 10:31 AM Page 120

Page 123: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

ιδιοκτήτριας εταιρίας, της Τ.Α., των

κατοίκων αλλά και των τοπικών

ομάδων, όπως το Πειραϊκό Δημοτικό

Δίκτυο «Λιμάνι της Αγωνίας» και ο

«Μορφωτικός-Εκπολιτιστικός Σύλ-

λογος Νέου Φαλήρου». Το σημα-

ντικό είναι να ακουστούν οι διάφο-

ρες προτάσεις για την αξιοποίηση

της έκτασης και να ληφθεί μια τε-

λική απόφαση. Για το σκοπό αυτό θα

πρέπει να χρησιμοποιηθεί η κατάλ-

ληλη τεχνική διαβούλευσης. Οι ορ-

γανωμένοι πυρήνες είναι η μέθοδος

διαβούλευσης που ταιριάζει καλύ-

τερα στη συγκεκριμένη περίπτωση

γιατί αντιπροσωπεύονται όλοι οι πο-

λίτες και επομένως ακούγονται πολ-

λές απόψεις. Η μέθοδος αυτή χρησι-

μοποιείται κυρίως σε περιπτώσεις

όπου είναι αναγκαίο να ληφθούν μο-

ναδικές αποφάσεις και να ακου-

στούν καινοτόμες ιδέες, όπως στην

περίπτωση των οικοπέδων ΧΡΩΠΕΙ.

Τα αποτελέσματα διαρθρώνονται σε

κείμενο το οποίο παρουσιάζεται

στους ενδιαφερόμενους.

Αξίζει να σημειωθεί ότι οι διά-

φορες προτάσεις για την ανάπλαση-

επανάχρηση της έκτασης της πρώην

βιομηχανίας ΧΡΩΠΕΙ θα πρέπει να

συνοδεύονται από μελέτες επιπτώ-

σεων στο 3ο Δημοτικό Διαμέρισμα

αλλά και, ευρύτερα, σε ολόκληρο

το Δήμο Πειραιά.

Η επιτυχία της ανάπλασης-επα-

νάχρησης της έκτασης θα κριθεί από

τη συνεργασιμότητα δημόσιου-

ιδιω τικού τομέα, δηλαδή της Τ.Α.

και του Ομίλου Χαραγκιώνη, λόγω

κυρίως των οικονομικών δυσχερειών

του Δήμου Πειραιά.2 Η συμμετοχή

των πολιτών σε όλες τις φάσεις της

διαδικασίας λήψης αποφάσεων είναι

πολύ σημαντικός παράγοντας για

την ολοκλήρωση του προγράμματος

αστικής ανάπλασης. Επίσης, σημα-

ντικό παράγοντα για την υλοποίηση

ενός επιτυχημένου προγράμματος

αποτελεί και η ανταλλαγή γνώσεων

και εμπειριών, διότι η διαδικασία

που ακολουθήθηκε σε ένα επιτυχη-

μένο εγχείρημα μπορεί κάλλιστα να

αποτελέσει πρότυπο και για άλλες

περιπτώσεις. Με βάση τη λογική

αυτή, τα συνεργατικά σχήματα

(ΣΔΙΤ) μπορούν να προσαρμοστούν

στην ελληνική πραγματικότητα.

Γενικότερα, από την ευρωπαϊκή

εμπειρία μπορούμε να αντλήσουμε

πολλά παραδείγματα τόσο για την

ανάπλαση της συγκεκριμένης έκτα-

σης όσο και για άλλες περιπτώσεις.

Η ανάπλαση του πετρελαιοκίνητου

σταθμού παραγωγής ηλεκτρικής

ενέργειας στην περιοχή Bankside

στο Λονδίνο αποτελεί ένα επιτυχη-

μένο παράδειγμα επανάχρησης

εγκαταλελειμμένου κτιρίου το

οποίο μπορεί να αποτελέσει υπό-

δειγμα και στην περίπτωση του βιο-

μηχανικού συγκροτήματος ΧΡΩ-

ΠΕΙ. Το συγκρότημα της βιομηχα-

νίας ΧΡΩΠΕΙ αποτελείται από κτί-

ρια τα οποία έχουν χτιστεί σε δια-

φορετικές χρονικές περιόδους. Η

ιστορική τους αξία είναι μεγάλη και

πολλά από αυτά βρίσκονται σε αρ-

κετά καλή κατάσταση και γι’αυτό

πρέπει να παραμείνουν. Προτεί-

νουμε, λοιπόν, να ανακαινιστούν

και να επαναχρησιμοποιηθούν φι-

λοξενώντας ένα μουσείο βιομηχα-

νίας ή το Δικαστικό Μέγαρο και τις

Δικαστικές Υπηρεσίες Πειραιά.

Η ανάπλαση των εγκαταστά-

σεων σφαγείων και κρεαταγοράς

στην περιοχή Villette στο Παρίσι

μπορεί να ήταν λογική παρέμβασης

αμιγώς δημοσίου τομέα, αποτελεί

ωστόσο ένα πολύ επιτυχημένο εγ-

χείρημα ανάπλασης έκτασης και

επαναξιοποίησης παλιών κτιρίων,

λόγω της δημιουργικότητας της

πρότασης που κατατέθηκε. Η δημι-

ουργία ενός σύγχρονου αστικού

πάρκου το οποίο να είναι άμεσα

συνδεδεμένο με την πόλη και τις

δραστηριότητές της είναι ένα και-

νοτόμο εγχείρημα που θα μπορούσε

να αποτελέσει πρότυπο και για την

περίπτωση της ανάπλασης της

έκτασης των οικοπέδων ΧΡΩΠΕΙ.

Εν κατακλείδι, οι πρώην αποθη-

κευτικοί χώροι της βιομηχανίας

ΧΡΩΠΕΙ αποτελούν ένα αστικό

κενό το οποίο είναι αναγκαίο να

επαναξιοποιηθεί. Η έκταση αυτή

των 50 στρεμμάτων δεν είναι ανα-

γκαίο να μετατραπεί αποκλειστικά

σε χώρο πρασίνου και αναψυχής. Το

Μητροπολιτικό Πάρκο Πειραιά, το

οποίο με βάση τις εξαγγελίες του

Δημάρχου αναμένεται να δημιουρ-

γηθεί στη θέση των οικοπέδων

ΧΡΩΠΕΙ, μπορεί να περιέχει ένα

συνδυασμό χρήσεων (πράσινο, ανα-

ψυχή, εμπορικά καταστήματα, υπό-

γειοι χώροι στάθμευσης, κ.ά.) που

θα βοηθήσει στην ανάπτυξη του

3ου Δημοτικού Διαμερίσματος Πει-

ραιά. Επομένως τα κριτήρια που

πρέπει να τεθούν για την ανάπλαση-

επανάχρηση της έκτασης είναι τα

ακόλουθα: κοινωνικά (εγκατάσταση

κοινωνικών υποδομών), οικονομικά

(εμπορικά καταστήματα, επαγγελ-

ματικές στέγες θα δημιουργήσουν

νέες θέσεις εργασίας), περιβαλλο-

ντικά (δημιουργία χώρου πρασίνου

και αναψυχής για την περιβαλλο-

ντική αναβάθμιση της περιοχής) και

πολιτισμικά (μουσείο βιομηχανίας

στο κτίριο της ιστορικής ΧΡΩΠΕΙ).

ΝΙΚΟΛΙΑ-ΣΠΥΡΙΔΟΥΛΑ ΜΥΩΦΑ 121

011:Layout 1 9/27/11 10:31 AM Page 121

Page 124: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 Αποτελεί Πειραϊκό Δημοτικό Δίκτυο.

Ιδρύθηκε το 1998.

2 Υπάρχει και η δυνατότητα χρηματοδό-

τησης από την Ε.Ε. (ή και συγχρηματοδότη-

σης με την Ε.Ε.).

122 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 18, 2011, 116-122

1ο στάδιο

ΔΗΜΟΣΙΑ ΔΙΑΒΟΥΛΕΥΣΗ

Πολίτες

Τοπική

αυτοδιοίκηση

Ιδιοκτήτρια

εταιρία

Τοπικές

ομάδες

2ο στάδιο

ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΣΥΝΕΡΓΑΤΙΚΟΥ

ΣΧΗΜΑΤΟΣ

3ο στάδιο

ΕΞΑΣΦΑΛΙΣΗ ΠΟΡΩΝ

Τοπική αυτοδιοίκηση-κεντρική κυβέρνηση-Ε.Ε.

Διαδικασία απαλλοτρίωσης ή/και χρηματοδότηση από την Ε.Ε.

Παρουσίαση διαφόρων προτάσεων και μελέτες περιπτώσεων

Τελική απόφαση για την αξιοποίηση της έκτασης

4ο στάδιο

ΕΚΠΟΝΗΣΗ ΣΧΕΔΙΩΝ

ΚΑΙ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ

ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ

Διάγραμμα 1: Απεικόνιση των σταδίων που πρέπει να ακολουθηθούν για την ανάπλαση της πρώην βιομηχανίας ΧΡΩΠΕΙ

011:Layout 1 9/27/11 10:31 AM Page 122

Page 125: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

G E O - C O M M E N T A R Y

T R A N S N A T I O N A L M I G R A -T I O N A N D D E T E N T I O NC A M P S I N E U R O P E

3 Olga Lafazani

From the Aegean to Patras, from Athens to

Evros: integrating exclusion, excluding inte-

gration

7 Bernd Kasparek

The European detention landscape

A S M A L L T R I B U T E T OE M I L E K O L O D N Y

11 The French geographer Emile Kolodny and

insular Greece

13 Emile Kolodny

A turbulent return to Amorgos

A R T I C L E S

19 Nikos Beopoulos

Reflections and queries related to the emer-

gence of public policies for rural landscapes as

expressed by agrienvironmental measures

36 Lia Galani, Aggeliki Rokka, George Papa-

georgiou, Pavlos Michas

An investigation into drawing representations

of rivers from 5th grader students

58 Marilena Papageorgiou

The geography and spatial planning of mineral

water spa tourism in Greece

81 Zoe Xatzigiannaki

Fleeting island: The production of space in San-

torini

E V E N T S A N D D E B A T E S

93 Ion Sagias

International Conference report “Repositioning

Europe in an era of global transformations”,

Journal Urban and Regional Studies, 15-

17/9/2010, Europahaus, Wien

R E S E A R C H B R I E F I N G

97 Research team, Laboratory of Urban Envi-

ronment, NTUA

Urban planning principles for a metropolitan

park in the old Hellinikon Airport, Athens

104 Anna Faroupou

Globalization and restructuring of local gov-

ernment: The case of Denmark

109 Fereniki Vatavali

New geographies along the Greek-Albanian

border and housing production processes. Ioan-

nina and Gjirokastër after 1989

S T U D E N T S ’ F O R U M

116 Nikolia-Spyridoula Miofa

A method for re-use and re-development of

building and open spaces in cities through Eu-

ropean experiences

C O N T E N T S

011:Layout 1 9/27/11 10:31 AM Page 123

Page 126: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18

N°18 - AUTUMN 2011

Editorial CommitteePavlos Marinos Delladetsimas (HUA), Vilrna Hastaoglou (AUTH), Maria Madouvalou (NTUA),

Myron Myridis (AUTH), Nikos Papamichos (AUTH), Dina Vaiou (NTUA)

Managing EditorCostis Hadjimichalis, Harokopio University, Athens, Tel. ++30 210 95 49 144, [email protected]

Editorial AdvisorsChr. Agriantoni (KNE/EIE), E. Andricopoulou (AUTH), B. Filipacopoulou (NTUA), A. Gerolymbou (AUTH),

B. Gizeli (Pedagogical Institute), E. Heliopoulou (Athens Org.), K. Kafkoula (AUTH), I. Karnavou (AUTH),B. Kasimis (U. of Patras), Chr. Koulouri (U. of Thraki), A. Kostantakopoulou (U. of Ioannina), L.

Lambrianidis (U. of Macedonia), L. Louloudis (Agricultural U.), Th. Maloutas, (U. of Thessaly), Ch.Maroukian (U. of Athens), N. Beopoulos (Agricultural U.), H. Beriatos (U. of Thessaly / Ministry of

Planning), K. Pavlopoulos (HUA), Y. Sakelis (Panteion U. / NCSR), G. Stathakis (U. of Crete), Th. Terkenli(U. of Aegean), A. Troumbis (U. of Aegean), P. Zeikou (Thessaloniki Org.)

M. Bruneau (CNRS / U. de Bordeaux III), M.-D. Garcia Ramon (U. Autonoma de Barcelona), R.Hudson (U. of Durham), V. Plum (Roskilde U. Center), R. van der Vaart (U. of Utrecht)

GUIDELINES TO AUTHORS1. Geographies publish original theoretical and empirical papers and encourage international contributions beyond Greek-re-lated themes. The journal also welcomes shorter comments, research briefings and conference reports as well as book reviews.All scientific papers are reviewed by two anonymous referees and all other material by the Editorial Committee. 2. Scientificpapers should be 6500-8000 words and contributions to other sections 1500-2000 words. Authors should submit carefullychecked manuscripts in three hard copies typed 1,5 line-spaced with 3 cm margins all round. The title of the paper with names,address, telephone, affiliation and e-mail should appear in the front page only. The title and the main text will follow. After finalacceptance the author/s should send two hard copies and a disk in .doc or ascii format. 3. All papers should come with title, namesand an abstract of 200 words in Greek and English or French. 4. Tables, diagrams and maps should be in black and white andshould be submitted in both hard and disc format. Photos can be submitted in colour but they will be printed in black and white.5. For references use the Harvard system (authors and year of publication in the text) and place the full reference in a List ofReferences at the end of the main text. 6. The author/s will receive two complimentary copies of the journal after pubhcation.

Price: 15€One-year subscription: 25€. Students: 20€.

Organizations and Libraries: 45€

Address for correspondence:GEOGRAPHIES, Department of Geography, Harokopio University,

EL Venizelou 70, Kallithea 176 71, Greece. Tel: ++30 210 95 49 176, [email protected]

Publication, subscriptions and distribution:Nissos Publications, 14, Sarri str., 10553 Athens, Greece, tel./fax: ++ 210 3250058,

[email protected]

ISSN: 1109-186X

Page 127: Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 18