ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΠΟ∆ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ

ΣΧΟΛΗ ΝΟΠΕ

ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ

ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΑ ΑΤΟΜΙΚΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ

∆ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ

Η ΚΑΥΣΗ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ

από την

ΦΩΤΟΥΛΑ ΚΩΣΤΟΥΡΟΥ

Α.Μ. 1340200400696

ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΑΝ∆ΡΕΑΣ ∆ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΕΞΑΜΗΝΟ: ∆΄ ΚΙΝΗΤΟ ΤΗΛ: 6978295856

2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1. Λέξεις κλειδιά - λήµµατα σελ. 3

2. Εισαγωγή σελ. 3

3. Iστορική προσέγγιση του φαινοµένου σελ. 4

4. Η θέση της Ορθόδοξης Εκκλησίας σελ. 6

5. Καύση και θρησκευτική ελευθερία σελ. 10

6. Τροπολογία για την αποτέφρωση σελ. 15

7. ∆ικαίωµα της προσωπικότητας και

η θέση της νοµολογίας σελ. 17

8. Πολιτική κηδεία σελ. 20

9. Βασικά Συµπεράσµατα σελ. 21

10. Περίληψη σελ. 21

11. Summary σελ. 22

12. Βιβλιογραφία σελ. 23

3

ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙ∆ΙΑ-ΛΗΜΜΑΤΑ

καύση των νεκρών: η αποτέφρωση του σώµατος του νεκρού

ενταφιασµός: η κατάθεση νεκρού σώµατος σε µνήµα

αποτέφρωση: η καύση του σώµατος ωσότου γίνει τέφρα

πολιτική κηδεία: κοσµικός τρόπος αποχαιρετισµού του νεκρού

cremation of the dead: the process of reducing the human body to bone

fragments using high heat and flame

interment: the process of placing a dead body in the earth or a tomb

incineration: disposing of a corpse by burning to ashes

secular funeral: a worldly manner with which one departs the dead

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΟ ΘΕΜΑ

Στην ακόλουθη εργασία θα εξεταστεί το ζήτηµα της καύσης των νεκρών.

Αρχικά, θα επιχειρηθεί µια σύντοµη ιστορική προσέγγιση του φαινοµένου. Στη

συνέχεια, θα αναλυθούν οι απόψεις της Ανατολικής Ορθόδοξης Χριστιανικής

Εκκλησίας σχετικά µε την αποτέφρωση. Έπειτα, θα εξεταστεί η σχέση που υφίσταται

ανάµεσα στη θρησκευτική ελευθερία και στο ζήτηµα της καύσης των νεκρών.

Επίσης, θα παρατεθεί το κείµενο της τροπολογίας που κατατέθηκε και

υπερψηφίστηκε από τη Βουλή, σχετικά µε την καύση των νεκρών και θα σχολιαστεί.

Ύστερα, θα ερευνηθεί η σύνδεση µεταξύ του δικαιώµατος της προσωπικότητας και

4

της καύσης των νεκρών και θα αναπτυχθεί η θέση της νοµολογίας επί του θέµατος.

Ακόµη, θα θιγεί το ζήτηµα της πολιτικής κηδείας.

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ

Η καύση των νεκρών εµφανίστηκε στον αρχαιοελληνικό χώρο κατά την τρίτη

περίοδο της µηκυναïκής εποχής (1250 – 1100 πΧ). Η εισαγωγή αυτού του νέου

εθίµου προερχόταν από την Ανατολή, όπου είχε παρουσιαστεί εκεί από παλιά1. Η

καύση εξυπηρετούσε την ανάγκη κηδεύσεως στην πατρίδα τους των νεκρών που

πέθαιναν στη µάχη σε ξένο έδαφος, µε την µεταφορά της τέφρας στη γενέτειρά τους.

Έτσι, η καύση υποδήλωνε τη γενναιότητα, τη φιλοπατρία και τις πολεµικές

ικανότητες, µε αποτέλεσµα να επιβάλλεται ως η κατάλληλη απόληξη για έναν ήρωα.

Στην Ιλιάδα περιγράφεται το τελετουργικό της καύσης µε ακρίβεια. Ενδιαφέρον

παρουσιάζει το γεγονός ότι το µέγεθος της πυράς που θα έκαιγε τον νεκρό

εξαρτώνταν από την αξία του ήρωα. Όσο πιο σπουδαίος ήταν, τόσο πιο µεγάλη ήταν

η φωτιά2.

Κατά τους πρωτογεωµετρικούς και γεωµετρικούς χρόνους εδραιώθηκε η

καύση των νεκρών κυρίως για τους ενήλικες, παρά το γεγονός ότι τα παιδιά

ενταφιάζονταν. Ωστόσο, από την αρχαïκή εποχή και έπειτα, µεταβλήθηκε η ισχύουσα

κατάσταση και γενικεύθηκε ο ενταφιασµός, χωρίς όµως να εξαφανιστεί το έθιµο της

καύσης3. Σε κάποιες περιοχές όµως, όπως στην Κόρινθο, ο ενταφιασµός αποτελούσε

τη συνηθέστερη πρακτική χωρίς να υπάρχει χρονική περίοδος όπου να υπερισχύει η

καύση4. Ιδιαίτερη βαρύτητα έδιναν οι Έλληνες, σύµφωνα µε τις ιστορικές πηγές, στον

ενταφιασµό τους στον τόπο όπου γεννήθηκαν.

Οι Ρωµαίοι, υπό την επιρροή των Ελλήνων, έκαιγαν τους νεκρούς τους και η

αποτέφρωση αποτέλεσε ένδειξη ισχύος5. Το 60 µΧ η ρωµαïκή αυτοκρατορία

διασπάστηκε σε δυο τµήµατα: το λατινοδυτικό, όπου εφαρµοζόταν η καύση και το

1 Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, τόµος 57, σελ. 21 2 Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, τόµος 33, σελ. 44 3 Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, τόµος 57, σελ. 21 4 Morris Ian, Death – ritual and social structure in classical antiquity, σελ. 26 5 Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, τόµος 33, σελ. 44

5

ελληνοανατολικό, όπου γινόταν ο ενταφιασµός6. Κατά το 100 µΧ, όµως

πιθανολογείται ότι εξαιτίας της εξάπλωσης του χριστιανισµού, τερµατίστηκε η

τακτική της καύσης των νεκρών.

Το ζήτηµα της καύσης των νεκρών ανέκυψε στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ το

1874 ύστερα από τη δηµοσίευση του βιβλίου Cremation: The Τreatment of the Βody

after Death, του γιατρού της βασίλισσας Βικτωρίας, Σερ Χένρυ Τόµπσον για την

καύση των νεκρών. Ακόµη, µαζί µε κάποιους συνεργάτες του, ίδρυσε την Αγγλική

Εταιρεία Αποτέφρωσης. Το 1876 χτίστηκε στις ΗΠΑ το πρώτο κρεµατόριο στην

Ουάσινγκτον, ενώ το 1881 ιδρύθηκε η Εταιρεία Καύσης Νεκρών της Νέας Υόρκης

και το 1913 η Αµερικανική Εταιρεία Καύσης των Νεκρών. Παρ’όλα αυτά, δεν

εξαπλώθηκε γρήγορα στις ΗΠΑ η τακτική της καύσης7.

Μεγαλύτερο ποσοστό αποτέφρωσης απαντάται στο Ηνωµένο Βασίλειο, τη

∆ανία, το Ζιµπάµπουε και στη Σουηδία, σε αντίθεση µε τη Γαλλία, το Βέλγιο και το

Λουξεµβούργο8.

Το θέµα της καύσης των νεκρών αρχίζει να παίρνει σιγά σιγά µεγαλύτερες

διαστάσεις, λόγω της πληρότητας των νεκροταφείων και της δυσκολίας εύρεσης

χώρου ταφής κυρίως στις µεγαλουπόλεις. Ορισµένες θρησκείες δέχονται την

αποτέφρωση, ενώ άλλες την απαγορεύουν. Σύµφωνα µε τον ισλαµισµό,

απαγορεύονται τα µαυσωλεία και επιβάλλεται η ταφή στην έρηµο, κάτω από

ανεπίγραφη πλάκα. Πολλές Προτεσταντικές Οµολογίες είναι υπέρ της καύσης των

νεκρών9. Η Ρωµαιοκαθολική Εκκλησία το 785 µΧ διακήρυξε ότι η αποτέφρωση ήταν

ειδωλολατρική αλλά απαγόρευσε την τελετή της καύσης το 1886 µΧ, καθώς τότε

άρχισε σιγά σιγά να διαδίδεται. Αυτή η απαγόρευση παρέµεινε σε ισχύ µέχρι το 1963

µΧ. Το 1966 µΧ περίπου το 10% των Καθολικών στην Αγγλία αποτεφρώνονταν. Η

απαγόρευση της Ρωµαιοκαθολικής Εκκλησίας ήταν µέρος της γενικότερης στάσης

της ενάντια στις φιλελεύθερες ιδέες και τους νεωτερισµούς. Η αλλαγή της στάσης της

στη δεκαετία του 1960 οφείλεται στη γενικότερη µετατόπιση στο δόγµα όπου τώρα

πιά η εσωτερική πίστη υπερισχύει των εξωτερικών εκδηλώσεων. Έτσι, η 6 Morris Ian, Death – ritual and social structure in classical antiquity, σελ. 52 7 Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, τόµος 33, σελ. 44-45 8 Morris Ian, Death – ritual and social structure in classical antiquity, σελ. 27 9 Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, τόµος 33, σελ. 45

6

Ρωµαιοκαθολική Εκκλησία δεν απαγορεύει την καύση10. Η ορθόδοξη ιουδαïκή

θρησκεία, όµως την απαγορεύει ρητά. Η Ανατολική Ορθόδοξη Χριστιανική

Εκκλησία απαγορεύει την καύση, πράγµα για το οποίο θα γίνει λόγος εκτενέστερα

κατωτέρω.

Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΟΡΘΟ∆ΟΞΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ

Η Ανατολική Ορθόδοξη Χριστιανική Εκκλησία έχει τεθεί ενάντια στην

καύση των νεκρών, χωρίς όµως να έχει θέσει ρητή απαγορευτική διάταξη11. Η

Εκκλησία προβλέπει τον ενταφιασµό των νεκρών, ο οποίος αποτελεί εκκλησιαστικό

έθιµο, αλλά όχι µέρος του δόγµατός της. Υποστηρίζει ότι η ταφή δεν είναι ένα

οποιοδήποτε έθιµο άνευ σηµασίας το οποίο µπορεί να µεταβάλλει η Εκκλησία, διότι

αποτελεί µέρος της Ιερής Παράδοσης και προκύπτει από πολλούς Ιερούς Κανόνες.

Εξάλλου, τα εκκλησιαστικά έθιµα έχουν υποχρεωτική ισχύ και εφαρµόζονται ως

κανόνες12.

Αξίζει να επισηµανθεί, ότι ένας από τους βασικούς λόγους που η Εκκλησία

τίθεται υπέρ του ενταφιασµού των νεκρών, είναι το γεγονός ότι ο Χριστός

ενταφιάστηκε. Επειδή ο Χριστός αποτελεί το πρότυπο για όλους τους χριστιανούς και

θα πρέπει να ακολουθούν το παράδειγµά Του, θεωρείται η ταφή των νεκρών ως

απόλυτα ενδεδειγµένη. Με την επιλογή από τον Χριστό του ενταφιασµού

εξαγιάστηκε η ταφή ως η µόνη αρµόζουσα µέθοδος αποσύνθεσης του νεκρού για

τους χριστιανούς. Εποµένως, η ταφή αποτελεί µια Ιερή Παράδοση που την παρέδωσε

ο Χριστός και συνέχισαν οι Απόστολοι, οι άγιοι και οι Πατέρες της Εκκλησίας13.

Επίσης, κατά την ορθοδοξία το ανθρώπινο σώµα είναι ναός του Αγίου

Πνεύµατος και γι’αυτόν το λόγο τυχγάνει σεβασµού. Ο άνθρωπος έχει πλαστεί

κατ΄εικόνα Θεού και ακόµη και το νεκρό σώµα διατηρεί αυτήν την ιδιότητα.

Παράλληλα, παρατηρείται ότι στα µυστήρια και τις λατρευτικές τελετές, συµµετέχει

ο άνθρωπος ως ολότητα, πράγµα που καταδεικνύει ότι η ψυχή και το σώµα είναι

10 Morris Ian, Death – ritual and social structure in classical antiquity, σελ. 35-36 11Τρωιάνος Σπύρος, Παραδόσεις Εκκλησιαστικού ∆ικαίου,σελ. 359 12 Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος, Συνοδική Επιτροπή ∆ογµατικών και Νοµοκανονικών ζητηµάτων ΄΄Ταφή ή καύση των νεκρών΄΄, Πρακτικά Ηµερίδος ΄΄ Η καύση των Νεκρών΄΄, σελ.65,69 13 όπ. παρ. σελ. 69

7

αλληλένδετα. Αντιθέτως, οι θρησκείες οι οποίες υποστηρίζουν την κάυση των

νεκρών, αντιµετωπίζουν το σώµα ως φυλακή της ψυχής, ως κάτι µιαρό το οποίο

πρέπει να καταστραφεί14. Στην ορθοδοξία όµως, η καύση του σώµατος θεωρείται ότι

προσβάλλει τον Θεό, αφού ο άνθρωπος έχει δηµιουργηθεί κατ’ εικόνα Του. Επειδή

στη ∆ευτέρα Παρουσία θα αναστηθούν οι ψυχές και τα σώµατα των νεκρών, η ταφή

συµβολίζει την Ανάσταση, ενώ η καύση τη διάλυση15.

Ένα άλλο βασικό επιχείρηµα υπέρ του ενταφιασµού των νεκρών, αποτελεί η

ύπαρξη των λειψάνων των αγίων. Αν εφαρµοζόταν η καύση, τότε δεν θα υπήρχαν τα

ιερά λείψανα των αγίων. Τα λείψανα φανερώνουν τη θέωση του ανθρώπου και

καταδεικνύουν ότι η Θεία Χάρη διαποτίζει το σώµα και το οδηγεί στην αφθαρσία.

Εποµένως, αποτελεί ένα θαύµα το οποίο αποκαλύπτει τη δύναµη της Θείας Χάριτος

και προϊδεάζει για την αθανασία σώµατος και ψυχής που θα υπάρξει στη Βασιλεία

του Θεού. Επιπλέον, σύµφωνα µε τον έβδοµο (7ο) κανόνα της έβδοµης (7ης)

Οικουµενικής Συνόδου, όποιος καθιερώσει κάποιον ναό χωρίς άγια λείψανα,

καθαιρείται. Εποµένως, αναδεικνύεται κατ’ αυτόν τον τρόπο η σηµασία που έχουν τα

λείψανα, αφ’ ενός γιατί αποτελούν απόδειξη θεώσεως και αφ’ ετέρου, διότι κάθε ναός

πρέπει να καθαγιαστεί µε λείψανα αγίων16.

Επιπρόσθετα, απέναντι σε όσους επικαλούνται έλλειψη χώρου στα

κοιµητήρια, η Εκκλησία αντιτείνει λέγοντας ότι αυτή η θέση αποτελεί ένα πρόσχηµα

και ότι µε τη φροντίδα και το σεβασµό προς τους κεκοιµηµένους, θα ανευρεθεί

χώρος. Αν αντιµετωπιστεί αυτό το ζήτηµα µε ενδιαφέρον και σοβαρότητα θα

δηµιουργηθούν κατάλληλοι χώροι για τον ενταφιασµό των νεκρών. Αντίστοιχα,

αναφορικά µε τους λόγους αισθητικής που προβάλλουν οι υπέρµαχοι της καύσης,

τονίζοντας ότι το θέαµα της εκταφής είναι αποκρουστικό και οδυνηρό για τους

οικείους του νεκρού, η Εκκλησία διαφωνεί17. Υποστηρίζει ότι µε την ίδια λογική θα

µπορούσε να χαρακτηριστεί ως αποκρουστικό το θέαµα της γέννησης του ανθρώπου.

Ταυτόχρονα, υπογραµµίζει το γεγονός ότι η διαδικασία της αποσύνθεσης είναι η

φυσική απόληξη του ανθρώπου. Αντιθέτως, τη στιγµή της καύσης, το ανθρώπινο

14 Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος, Συνοδική Επιτροπή ∆ογµατικών και Νοµοκανονικών ζητηµάτων ΄΄Ταφή ή καύση των νεκρών΄΄, Πρακτικά Ηµερίδος ΄΄ Η καύση των Νεκρών΄΄, σελ. 33,37 15 όπ. παρ. σελ. 96 16 όπ. παρ. σελ. 39 17 όπ.παρ. σελ. 77

8

σώµα συσπάται, λόγω της συστολής των µυών σαν να είναι ζωντανό, πράγµα το

οποίο κάνει την καύση να υστερεί από αισθητικής πλευράς έναντι της ταφής18.

Ένα από τα επιχειρήµατα των υποστηρικτών της αποτέφρωσης είναι οι λόγοι

υγιεινής. Κατά τη γνώµη τους, µε τον ενταφιασµό των νεκρών προκαλείται

ατµοσφαιρική ρύπανση, µόλυνση της γης και του υδροφόρου ορίζοντα. Ωστόσο, αυτό

ισχύει κυρίως για κοιµητήρια που είναι εγκατεστηµένα σε ακατάλληλους χώρους.

Πρόσφατες έρευνες αποκαλύπτουν ότι παρά το ότι η καύση παρουσιαζόταν ως φιλική

προς το περιβάλλον, έχουν δηµιουργηθεί ανησυχίες για τα απόβλητα τα οποία

διοχετεύονται στην ατµόσφαιρα. Παρ’ότι η νοµοθεσία της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι

αυστηρή σχετικά µε αυτές τις εκποµπές, υπάρχουν ακόµη πηγές µόλυνσης. Σύµφωνα

µε πηγές, τα κρεµατόρια ευθύνονται για το εννέα τοις εκατό (9 %) περίπου της

εκποµπής υδραργύρου µέσω αέρα, η οποία προκαλείται από την καύση του

οδοντικού αµαλγάµατος, για το δώδεκα τοις εκατό (12%) των ατµοσφαιρικών

διοξινών, οι οποίες συνδέονται µε την πρόκληση καρκίνου και άλλων ασθενειών, και

για τις εκποµπές χλωρίου και φορµαλδεϋδης. Μια άλλη πτυχή του θέµατος είναι και

το ότι τα κρεµατόρια χρησιµοποιούν ως καύσιµη ύλη αέρια. Άρα, παρατηρείται ότι

και η αποτέφρωση δεν είναι τελικά τόσο φιλική προς το περιβάλλον και ούτε

ενδείκνυται για τη δηµόσια υγεία19.

Αξίζει να υπογραµµιστεί, ότι τα ταφικά έθιµα εκφράζουν την αγάπη των

ζωντανών προς τους νεκρούς. Όπως µαρτυρεί και η ετυµολογική προέλευση του

όρου, κηδεία σηµαίνει φροντίδα. Η ταφή, τα έθιµα που συνδέονται µε τον θάνατο και

οι τελετές της Εκκλησίας συντείνουν στο να ξεπεράσουν οι οικείοι του νεκρού την

οδύνη και το ψυχολογικό σοκ που υφίστανται. Αυτό προκύπτει, διότι η ταφή δίνει

ελπίδα στους συγγενείς του τεθνεώτος, καθώς µπροστά στη θέα του σώµατος

αισθάνονται ότι έστω ένα κοµµάτι του, δεν τους έχει εγκαταλείψει. Την ίδια

καταπραϋντική λειτουργία επιτελούν τα µνηµόσυνα, τα τρισάγια και οι προσευχές,

επειδή κάνουν τους συγγενείς να ελπίζουν ότι µέσω αυτών των τελετουργιών, θα

ωφεληθεί η ψυχή του κεκοιµηµένου. Όπως προαναφέρθηκε, η ταφή συµβολίζει την

ανάσταση, οπότε οι οικείοι συνειδητοποιούν ότι είναι προσωρινός ο αποχωρισµός µε

18 Roesermueller W. O., ΄΄Καύση ή Ενταφιασµός, Το σύγχρονο πρόβληµα για τους νεκρούς µας΄΄, σελ.14 19 www.kton.demon.co.uk/funeral.htm

9

το αγαπηµένο τους πρόσωπο και ότι θα αναστηθεί η ψυχή και το σώµα του κατά τη

∆ευτέρα Παρουσία20.

Βέβαια, η Εκκλησία διευκρινίζει ότι αποτελεί διαφορετική περίπτωση η

πυρπόληση ή καύση ατόµων όταν δεν είναι οικειοθελής. Πολλοί µάρτυρες και άγιοι

πυρπολήθηκαν από διώκτες του χριστιανισµού, καθώς και πολλά άτοµα έχουν καεί

από διάφορες αιτίες, όπως κατά την εργασία τους. Σ’ αυτά τα περιστατικά η

Εκκλησία διαφοροποιεί τη στάση της, λέγοντας ότι δεν υποκρύπτεται εκούσια καύση

και έτσι ο Θεός δεν θα καταλογίσει σ’ αυτά τα άτοµα ασέβεια προς το σώµα και

απιστία. Ωστόσο, κατά τη ∆ευτέρα Παρουσία θα αναστηθούν όλα τα άτοµα ακόµη κι

αν αποτεφρώθηκαν µε τη θέλησή τους. Αυτό το οποίο είναι αξιόµεµπτο είναι το

σκεπτικό που λανθάνει21.

Μια άλλη πτυχή του ζητήµατος είναι ότι η ταφή συµβάλλει στη διατήρηση

της επικοινωνίας των επιζώντων µε τους νεκρούς. Οι συγγενείς των τεθνεώτων

επισκέπτονται τα κοιµητήρια, φροντίζουν τα µνήµατά τους και µ’ αυτόν τον τρόπο

νιώθουν ότι διατηρούν µια ιδιαίτερη σχέση και επικοινωνία µαζί τους. Όπως είχε

επισηµάνει ο λαογράφος και καθηγητής ∆ηµ. Λουκάτος ΄΄∆εν έχουν ίσως τα λείψανα

των νεκρών την ανάγκη µας, εµείς όµως την έχουµε πολύ. Το κάψιµο θα ήταν ένας

πλήρης αφανισµός µιας ζωντανής συνέχειας και µιας επικοινωνίας, που τη

θέλουµε22΄΄.

Συγχρόνως, ο ενταφιασµός αποτελεί ουσιώδες στοιχείο του πολιτισµού και

της παράδοσης των Ελλήνων. Αν επικρατήσει η καύση τότε θα εξασθενήσει ο δεσµός

των ζωντανών µε τους προγόνους τους και τα πάτρια εδάφη. Είναι γνωστό ότι µέσω

ταφικών µνηµείων έχουν συλλεγεί πολλές πληροφορίες για πολιτισµούς του

παρελθόντος, όπως και ότι πολλοί τάφοι και µαυσωλεία συγκαταλέγονται ανάµεσα σε

σπουδαία έργα γλυπτικής και αρχιτεκτονικής. Εποµένως, δεν θα πρέπει να

παραγνωρίζεται και η πολιτιστική πλευρά του θέµατος23.

20 Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος, Συνοδική Επιτροπή ∆ογµατικών και Νοµοκανονικών ζητηµάτων ΄΄Ταφή ή καύση των νεκρών΄΄, Πρακτικά Ηµερίδος ΄΄ Η καύση των Νεκρών΄΄, σελ 83 21 όπ.παρ. σελ. 38 22 www.pigizois.gr 23 όπ. παρ.

10

Πρέπει να γίνει αναφορά και σε µια άλλη άποψη, κατά την οποία η καύση

είναι µια βίαιη διαδικασία που αντιβαίνει στη φύση. Κατά τον Κarl Ludwich

Schleich, καθηγητή της Ιατρικής και εφευρέτη της χειρουργικής µεθόδου της τοπικής

αναισθησίας άνευ πόνων, µε την καύση καταστρέφεται ο ατοµικός πυρήνας των

µορίων των κυττάρων του ανθρώπου. ∆εν συµβαίνει το ίδιο, όµως µε τον

ενταφιασµό, κατά τον οποίο δεν αλλοιώνεται ή καταστρέφεται η δοµή των κυττάρων.

Παραπλήσια θέση έχει και ο ερευνητής G. von Bunge που προσθέτει ότι µε την

καύση αφαιρείται το άζωτο από τα φυτά κι από το περιβάλλον. Κατ’ αυτόν τον τρόπο

ο νεκρός δεν συµβάλλει στην ισορροπία της φύσης. Με τη µέθοδο του ενταφιασµού,

εντούτοις, η ύλη του νεκρού αποσυντίθεται µε φυσικές διαδικασίες µέσω των

βακτηριδίων24.

Καταλήγοντας, πρέπει να διευκρινιστεί ότι η Εκκλησία δεν επιτρέπει την

καύση για τους πιστούς της, χωρίς να είναι αντίθετη, όµως µε την θέσπιση της

καύσης για τους ετερόδοξους. Αυτήν την άποψη έχει εκφράσει και ο διευθυντής

γραφείου Τύπου Αρχιεπισκοπής Αθηνών, Χάρης Κονιδάρης ΄΄ Η Εκκλησία δεν έχει

αντίρρηση και άλλωστε δεν έχει δικαίωµα να έχει αντίρρηση στην καύση των νεκρών

για τους ετερόδοξους και τους ετερόθρησκους. Όµως, συνιστά στους ορθόδοξους ως

µοναδικό τρόπο αποσύνθεσης του νεκρού ανθρώπινου σώµατος την ταφή, σύµφωνα

µε την παράδοσή της25 ΄΄.

ΚΑΥΣΗ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ

Στο σηµείο αυτό, θα πρέπει να εξεταστεί η σχέση που υφίσταται µεταξύ της

θρησκευτικής ελευθερίας και της καύσης των νεκρών και το ερώτηµα αν έχουµε

υπαγωγή της καύσης στο δικαίωµα της θρησκευτικής ελευθερίας. Το άρθρο 13 του

Συντάγµατος κατοχυρώνει τη θρησκευτική ελευθερία υπό τη µορφή της ελευθερίας

θρησκευτικής συνείδησης και της ελευθερίας της λατρείας ή ακριβέστερα, σύµφωνα

µε την άποψη του Π.∆. ∆αγτόγλου, της ελευθερίας ασκήσεως της θρησκείας.

Σύµφωνα µε τη διάταξη του άρθρου 110 παρ. 1 του Συντάγµατος, το άρθρο 13 που

24 Roesermueller W. O., ΄΄ Καύση ή Ενταφιασµός, Το σύγχρονο πρόβληµα για τους νεκρούς µας, σελ.15, 41-42 25 www.ethnos.gr, άρθρο ΄΄ Βάζει θεµέλια στο Σχιστό το κέντρο καύσης των νεκρών ΄΄ του ∆ιονύση Νίκα, 2 Μαρτίου 2006, Εφηµερίδα ΄΄ Έθνος ΄΄

11

προστατεύει τη θρησκευτική ελευθερία, δεν µπορεί να υποβληθεί σε αναθεώρηση.

Επίσης, σε περίπτωση κατάστασης πολιορκίας, σύµφωνα µε το άρθρο 48 παρ. 1 του

Συντάγµατος, το δικαίωµα της θρησκευτικής ελευθερίας δεν υπόκειται σε

αναστολή26.

Όπως επισηµαίνει ο Ανδρέας Γ. ∆ηµητρόπουλος, το δικαίωµα της

θρησκευτικής ελευθερίας σχετίζεται στενά µε την ισότητα. ∆εν δύναται να νοηθεί

θρησκευτική ελευθερία χωρίς κατοχύρωση της θρησκευτικής ισότητας. Γι’ αυτόν το

λόγο, στο Σύνταγµα στο άρθρο 13 παρ. 1 εδ.β διασφαλίζεται η απόλαυση των

ατοµικών και πολιτικών δικαιωµάτων ανεξάρτητα από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις

του καθενός. Παράλληλα, στο άρθρο 5 παρ. 2 εδ.α του Συντάγµατος κατοχυρώνεται η

απόλυτη προστασία της ζωής, της τιµής και της ελευθερίας για όλους όσους

βρίσκονται στην Ελληνική Επικράτεια χωρίς διάκριση εθνικότητας, φυλής, γλώσσας

και θρησκευτικών ή πολιτικών πεποιθήσεων. Εποµένως, η θρησκευτική ελευθερία

και η θρησκευτική ισότητα αποτελούν µια αδιαίρετη ενότητα27.

Το Σύνταγµα ορίζει στο άρθρο 13 παρ. 1 εδ.α ότι η ελευθερία της

θρησκευτικής συνείδησης είναι απαραβίαστη. Η ελευθερία θρησκευτικής συνείδησης

όπως και η θρησκευτική ελευθερία εν γένει διασφαλίζονται ως αµυντικά δικαιώµατα

τα οποία στρέφονται κατά του κράτους, αλλά και κατά οποιουδήποτε ιδιώτη. Λόγω

του απόλυτου χαρακτήρα τους, το Σύνταγµα επιβάλλει στο κράτος και σε

οποιοδήποτε άτοµο το σεβασµό αυτών των δικαιωµάτων. Ταυτόχρονα, το δικαίωµα

της θρησκευτικής ελευθερίας έχει και προστατευτικό χαρακτήρα, ο οποίος

αναφέρεται στο κράτος που οφείλει να διασφαλίζει το σεβασµό και την προστασία

των διάφορων θρησκειών και της θρησκευτικής ζωής28.

Φορείς του δικαιώµατος της θρησκευτικής ελευθερίας είναι όλα τα φυσικά

πρόσωπα, άρα δεν στερούνται του δικαιώµατος αυτού οι αλλοδαποί και

ανιθαγενείς29. ΄΄Τα νοµικά πρόσωπα δεν µπορεί να είναι φορείς της θρησκευτικής

26 ∆αγτόγλου Π.∆.,΄΄ Συνταγµατικό ∆ίκαιο, Ατοµικά ∆ικαιώµατα΄΄, Τόµος Α, σελ. 440-441,444 27 ∆ηµητρόπουλος Ανδρέας Γ., ΄΄Συνταγµατικά ∆ικαιώµατα, Ειδικό Μέρος, Παραδόσεις Συνταγµατικού ∆ικαίου΄΄, Τόµος ΙΙΙ ΗΜ.Β΄, σελ. 122 28 όπ.παρ. σελ. 124-125 29 ∆αγτόγλου Π.∆., ΄΄Συνταγµατικό ∆ίκαιο, Ατοµικά ∆ικαιώµατα΄΄, Τόµος Α, σελ. 469-470

12

συνείδησης µε την εσωτερική της κατεύθυνση, µπορεί όµως να είναι φορείς της

εκδήλωσης των θρησκευτικών πεποιθήσεων30΄΄.

Το Σύνταγµα εισάγει όµως και τρεις περιορισµούς σχετικά µε το δικαίωµα της

θρησκευτικής ελευθερίας. Κατά πρώτον, σύµφωνα µε το αρθρο 13 παρ. 4 του

Συντάγµατος ΄΄Κανένας δεν µπορεί, εξαιτίας των θρησκευτικών του πεποιθήσεων, να

απαλλαγεί από την εκπλήρωση των υποχρεώσεων προς το Κράτος ή να αρνηθεί να

συµµορφωθεί προς τους νόµους΄΄. Έτσι, παρατηρείται η υπεροχή των υποχρεώσεων

έναντι του κράτους και της συµµόρφωσης προς τους νόµους. Κατά δεύτερον, το

Σύνταγµα απαγορεύει κάποιες θρησκευτικές εκδηλώσεως. Στο άρθρο 13 παρ. 2 εδ.β

του Συντάγµατος ορίζεται ότι ΄΄Η άσκηση της λατρείας δεν επιτρέπεται να

προσβάλλει τη δηµόσια τάξη ή τα χρηστά ήθη΄΄. Ακόµη, στο άρθρο 13 παρ. 2 εδ.γ

εισάγεται η απαγόρευση του προσηλυτισµού. Κατά τρίτον, κατά το άρθρο 13 παρ. 3

του Συντάγµατος ΄΄Οι λειτουργοί όλων των γνωστών θρησκειών υπόκεινται στην ίδια

εποπτεία της Πολιτείας και στις ίδιες υποχρεώσεις απέναντι της, όπως και οι

λειτουργοί της επικρατούσας θρησκείας31΄΄.

Επιπρόσθετα, πρέπει να τονιστεί ότι το κράτος, αφού έχει προβεί στην

κατοχύρωση της θρησκευτικής ελευθερίας και ισότητας, οφείλει να εξασφαλίσει τη

θρησκευτική ουδετερότητά του. Το κράτος δεν πρέπει να πρόσκειται σε ορισµένη

θρησκεία, διότι µε αυτόν τον τρόπο θίγονται τα ατοµικά δικαιώµατα των πιστών των

άλλων θρησκειών και κατακρηµνίζεται η ισότητα που αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο της

δηµοκρατίας32. Κατά το άρθρο 3 παρ. 1 του Συντάγµατος, επικρατούσα θρησκεία

είναι η Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία του Χριστού. ∆εν επιτρέπεται, όµως να

θίγεται η θρησκευτική ουδετερότητα του κράτους, επειδή υπάρχει επικρατούσα

θρησκεία. Κατά τον Π. ∆. ∆αγτόγλου, στο ελληνικό κράτος επικρατεί µερική

θρησκευτική ουδετερότητα33 και κατά τον ∆ηµήτρη Χριστόπουλο το ελληνικό

κράτος θρησκεύεται πολλαπλώς34.

30 ∆ηµητρόπουλος Ανδρέας Γ., ΄΄Συνταγµατικά ∆ικαιώµατα, Ειδικό Μέρος, Παραδόσεις Συνταγµατικού ∆ικαίου΄΄, Τόµος ΙΙΙ ΗΜ.Β΄, σελ. 124 31 ∆αγτόγλου Π.∆., ΄΄Συνταγµατικό ∆ίκαιο, Ατοµικά ∆ικαιώµατα΄΄, Τόµος Α, σελ. 472, 480, 483 32 Χριστόπουλος ∆ηµήτρης, ΄΄Νοµικά ζητήµατα θρησκευτικής ετερότητας στην Ελλάδα΄΄,σελ. 204-206 33 ∆αγτόγλου Π.∆., ΄΄Συνταγµατικό ∆ίκαιο, Ατοµικά ∆ικαιώµατα΄΄, Τόµος Α, σελ. 457 34 Χριστόπουλος ∆ηµήτρης, ΄΄Νοµικά ζητήµατα θρησκευτικής ετερότητας στην Ελλάδα΄΄,σελ. 206

13

Εκτός από το ελληνικό Σύνταγµα, η θρησκευτική ελευθερία κατοχυρώνεται

στα άρθρα 9 και 14 της Ευρωπαϊκής Σύµβασης των ∆ικαιωµάτων του Ανθρώπου

(ΕΣ∆Α). Στα άρθρα αυτά διασφαλίζεται η ελευθερία συνειδήσεως και θρησκείας και

τίθεται απαγόρευση στις διακρίσεις, όσον αφορά τη θρησκεία κατά την απόλαυση

των δικαιωµάτων της ΕΣ∆Α. Επίσης, στο άρθρο 2 παρ. 1 εδ. β του Πρώτου

Πρόσθετου Πρωτοκόλλου της ΕΣ∆Α ορίζεται η υποχρέωση του κράτους για σεβασµό

του δικαιώµατος των γονέων για την παροχή µόρφωσης και εκπαίδευσης σύµφωνα µε

τις θρησκευτικές και φιλοσοφικές τους πεποιθήσεις. Η ΕΣ∆Α κυρώθηκε µε το Ν.∆.

53/1974.

Επιπλέον, στα άρθρα 18, 24, 26, και 27 του ∆ιεθνούς Συµφώνου για τα

ατοµικά και πολιτικά δικαιώµατα, που κυρώθηκε µε τον νόµο 2462/1997,

προστατεύεται η ελευθερία θρησκευτικής συνείδησης, η ισότητα απέναντι στον νόµο

χωρίς διακρίσεις θρησκευτικές, η ύπαρξη θρησκευτικών µειονοτήτων και η ελεύθερη

ανάπτυξη της πολιτιστικής και θρησκευτικής τους ζωής35. Στα άρθρα 2, 18, 21, 26

και 29 της Οικουµενικής ∆ιακήρυξης των ∆ικαιωµάτων του Ανθρώπου (1948),

προβλέπεται το δικαίωµα της θρησκευτικής ελευθερίας, όπως και στη ∆ιακήρυξη του

Οργανισµού Ηνωµένων Εθνών για την απάλειψη κάθε µορφής µισαλλοδοξίας και

διακρίσεων εξαιτίας των θρησκευτικών ή άλλων πεποιθήσεων. Η θρησκευτική

ισότητα εξαίρεται και στο άρθρο 2 παρ. 2 του ∆ιεθνούς Συµφώνου για τα οικονοµικά,

κοινωνικά και µορφωτικά ιδρύµατα (Ν. Υόρκη 19-12-1966) που κυρώθηκε µε τον Ν.

1532/85. Η θρησκευτική ελευθερία εξασφαλίζεται και στο άρθρο 1 παρ. 3 του Χάρτη

των Ηνωµένων Εθνών της 26-6-1945 και στη ∆ιακήρυξη των Ηνωµένων Εθνών της

1-1-1942. Το άρθρο 5 παρ. 4 του Ν. 1851/89 προστατεύει την ελευθερία της

θρησκευτικής συνείδησης και την άσκηση των θρησκευτικών καθηκόντων των

ηµεδαπών και αλλοδαπών κρατουµένων. Η προστασία της θρησκευτικής ελευθερίας

των θρησκευτικών µειονοτήτων διασφαλίστηκε µε τη συνθήκη των Σεβρών της

28.7/10.8.1920 που κυρώθηκε µε το Ν.∆. της 29.9/30.10.192336.

Ύστερα από τη σύντοµη ανάπτυξη του δικαιώµατος της ελευθερίας

θρησκευτικής συνείδησης, παρατηρείται η διασύνδεση του µε το ζήτηµα της καύσης

των νεκρών. Το δικαίωµα στην αποτέφρωση αποτελεί περιεχόµενο του δικαιώµατος 35 ΄΄Κώδικας Νοµικού Βήµατος΄΄, Τόµος 45, σελ. 95-102 36 Τρωιάνος Σπύρος Ν.-Πούλης Γεώργιος Α., ΄΄Εκκλησιαστικό ∆ίκαιο΄΄, 2η έκδοση, σελ. 74, 81

14

θρησκευτικής ελευθερίας, καθώς η αποτέφρωση συµπεριλαµβάνεται στις

θρησκευτικές πεποιθήσεις κάποιων ατόµων. Η µη καθιέρωση του δικαιώµατος αυτού

αποτελεί κατάφωρη παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωµάτων, όσων ατόµων οι

θρησκευτικές πεποιθήσεις επιτρέπουν την καύση των νεκρών. Αυτό προκύπτει από το

γεγονός, ότι κατ’ αυτόν τον τρόπο παραµερίζεται η θρησκευτική ισότητα και η

θρησκευτική ελευθερία των θρησκευτικών µειονοτήτων που υποστηρίζουν την

καύση.

Την άποψη αυτή εκφράζει και ο Ιωάννης Μ. Κονιδάρης ΄΄η καθιέρωση της

καύσεως των νεκρών στη χώρα µας ... είναι τελικώς ένα ζήτηµα θρησκευτικής

ελευθερίας. Ακριβώς διότι, εάν θέλουµε να έχουµε πραγµατική θρησκευτική

ελευθερία, δεν µπορεί παρά να παρέχεται σε όποιον το επιθυµεί ή / και του το

επιτρέπουν οι θρησκευτικές του πεποιθήσεις, η δυνατότητα να επιλέξει ως τρόπο

εξαφανίσεως του σώµατος του την καύση37.

Αντίθετη άποψη υποστηρίζει ο Αναστάσιος Μαρίνος, αντιπρόεδρος του

Συµβουλίου της Επικρατείας, ο οποίος θεωρεί ότι η καύση των νεκρών δεν αντίκειται

στον ποινικό νόµο και ούτε απαγορεύεται από κάποια άλλη διάταξη. Γι’ αυτόν το

λόγο, διατείνεται ότι δεν υφίσταται αναγκαιότητα νοµοθετικής καθιέρωσης της

καύσης. Υπογραµµίζει ότι στα σηµερινά δηµοκρατικά κράτη, ο πολίτης έχει τη

δυνατότητα να προβαίνει σε οτιδήποτε του παραχωρεί ο νόµος το δικαίωµα, αλλά και

να προβαίνει εξίσου σε οτιδήποτε δεν απαγορεύεται ρητά από αυτόν38.

Ωστόσο, και οι δύο προαναφερθέντες συγκλίνουν στο ότι η καύση των

νεκρών δεν δύναται να καταστεί υποχρεωτική για όλους. Ο Ι. Κονιδάρης διατυπώνει,

ότι η καύση θα πρέπει να κατοχυρωθεί ως εναλλακτικός τρόπος εξαφάνισης του

νεκρού ανθρώπινου σώµατος µε αυτόν του ενταφιασµού39. Ο Αναστάσιος Μαρίνος

ισχυρίζεται ότι όποιος επιθυµεί µπορεί να συµπεριλάβει στη διαθήκη του την

37 http://tovima.dolnet.gr , άρθρο ΄΄Καύση νεκρών και κράτος δικαίου΄΄, του Ι. Μ. Κονιδάρη , 18 ∆εκεµβρίου 2005, Εφηµερίδα ΄΄ Το Βήµα ΄΄ 38 Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος, Συνοδική Επιτροπή ∆ογµατικών και Νοµοκανονικών ζητηµάτων ΄΄Ταφή ή καύση των νεκρών΄΄, Πρακτικά Ηµερίδος ΄΄Η καύση των Νεκρών΄΄, σελ 44 39 http://tovima.dolnet.gr , άρθρο ΄΄Καύση νεκρών και κράτος δικαίου΄΄, του Ι.Μ.Κονιδάρη , 18 ∆εκεµβρίου 2005, Εφηµερίδα ΄΄ Το Βήµα ΄΄

15

προτίµηση του στην καύση και ότι η επιθυµία του αυτή θα πρέπει να γίνει αποδεκτή

από την Πολιτεία40.

Ηδη από το 1997 έχει συσταθεί Επιτροπή για τη θεσµοθέτηση του

∆ικαιώµατος της Αποτέφρωσης, η οποία έχει ως σκοπό την προώθηση στο

Κοινοβούλιο ενός νόµου που να επιτρέπει τη δηµιουργία ενός κέντρου αποτέφρωσης

στην Ελλάδα41. Γενικός γραµµατέας αυτής της Επιτροπής είναι ο Αντώνης

Αλακιώτης, ο οποίος θεωρεί την καύση ως ΄΄αίτηµα των καιρών΄΄. Επίσης, υπάρχει

και ο Σύλλογος Φίλων Αποτέφρωσης, ο οποίος αριθµεί 10.000 µέλη µε πρόεδρο την

Χαρά Χαλκιά42.

ΤΡΟΠΟΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΟΤΕΦΡΩΣΗ

Μέχρι πρότινος δεν υπήρχε νοµοθετική πρόβλεψη για την αποτέφρωση. Στον

νόµο 445/1968 ΄΄Περί Νεκροταφείων και ενταφιασµού των νεκρών΄΄ και στον νόµο

582/1968 ΄΄Περί δηµοτικών και κοινοτικών κοιµητηρίων΄΄ γινόταν αποκλειστική

αναφορά στη µέθοδο του ενταφιασµού των νεκρών. Συγκεκριµένα στο άρθρο 2 παρ.

1 του ν. 445/1968 ορίζεται ότι ο ενταφιασµός των νεκρών διενεργείται µόνο στα

νεκροταφεία και ότι απαγορεύεται απόλυτα η ταφή εκτός των νεκροταφείων.

Εποµένως, δεν παρεχόταν η δυνατότητα της αποτέφρωσης καθώς δεν υπήρχε

νοµοθετικό έρεισµα το οποίο να δίνει την ευκαιρία στην ιδιωτική βούληση να

ενεργήσει κατά τρόπο διαφορετικό.

Την 1 Μαρτίου 2006 υπερψηφίστηκε στη Βουλή η τροπολογία που είχε

κατατεθεί από δέκα βουλευτές της Ν∆, του ΠΑΣΟΚ και του ΣΥΝΑΣΠΙΣΜΟΥ και

επιτρέπει την καύση των νεκρών. Παρ’όλα αυτά, η αποτέφρωση δεν επιτρέπεται για

όλους, αλλά για όσους οι θρησκευτικές πεποιθήσεις επέτρεπαν την µετά θάνατον

αποτέφρωση43. Το κείµενο της τροπολογίας που δηµοσιεύτηκε στις 15 Μαρτίου 2006

40 Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος, Συνοδική Επιτροπή ∆ογµατικών και Νοµοκανονικών ζητηµάτων ΄΄Ταφή ή καύση των νεκρών΄΄, Πρακτικά Ηµερίδος ΄΄ Η καύση των Νεκρών΄΄, σελ 46 41 www.cremation.gr 42 http://tovima.dolnet.gr , άρθρο ΄΄ Στον άλλο κόσµο...πώς θα πας; ΄΄, της Ελευθερίας Κόλλια, 5 Μαρτίου 2006, Εφηµερίδα ΄΄Το Βήµα ΄΄ 43 όπ. παρ.

16

στην Εφηµερίδα της Κυβερνήσεως στο πρώτο τεύχος, στον αριθµό φύλλου 57,

διατυπώνεται στο άρθρο 35 ως εξής44:

1. Επιτρέπεται η αποτέφρωση νεκρών, ηµεδαπών ή αλλοδαπών, των οποίων

οι θρησκευτικές πεποιθήσεις επέτρεπαν τη µετά θάνατον αποτέφρωση.

2. Προϋπόθεση για την αποτέφρωση είναι η προηγούµενη ρητή, χωρίς όρο ή

αίρεση, δήλωση του θανόντος για τη σχετική επιθυµία του ή η αντίστοιχη δήλωση

των συγγενών του, εξ’ αίµατος ή εξ’ αγχιστείας, έως και τον τέταρτο βαθµό, κατά

σειρά τάξεως. Σε περίπτωση διαφωνίας µεταξύ συγγενών που βρίσκονται στην ίδια

τάξη, η σχετική απόφαση λαµβάνεται από τον Εισαγγελέα, στην περιφέρεια του

οποίου φυλάσσεται ο νεκρός. Προκειµένου για ανήλικα τέκνα, η δήλωση γίνεται και

από τους δυο γονείς ή από εκείνον που ασκεί τη γονική µέριµνα κατά τα άρθρα 1510

επ. του Αστικού Κώδικα.

3. Η άδεια αποτέφρωσης χορηγείται από το ∆ήµο ή την Κοινότητα, όπου

λειτουργεί το Κέντρο, στο οποίο γίνεται η αποτέφρωση.

4. Με προεδρικό διάταγµα, που εκδίδεται ύστερα από πρόταση των Υπουργών

Εσωτερικών, ∆ηµόσιας ∆ιοίκησης και Αποκέντρωσης, Περιβάλλοντος, Χωροταξίας

και ∆ηµοσίων Έργων και Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης, καθορίζονται οι

χώροι δηµιουργίας Κέντρων Αποτέφρωσης Νεκρών, οι όροι και ο έλεγχος

λειτουργίας τους, καθώς και οι ειδικότερες προϋποθέσεις αποτέφρωσης. Για τον

καθορισµό των χώρων αποτέφρωσης νεκρών απαιτείται γνώµη του οικείου ∆ήµου ή

Κοινότητας. Με κοινή απόφαση των ανωτέρω Υπουργών ρυθµίζονται ειδικότερα

σχετικά ζητήµατα, καθώς και ζητήµατα µε χαρακτήρα τεχνικό ή λεπτοµερειακό.

Στο κείµενο της ρύθµισης αυτής παρατηρείται, όµως µια αντίφαση όπως

διαπιστώνει ορθά ο Ι. Κονιδάρης. Στην πρώτη παράγραφο του άρθρου ορίζεται ότι η

αποτέφρωση επιτρέπεται για τους ηµεδαπούς ή αλλοδαπούς των οποίων οι

θρησκευτικές πεποιθήσεις επέτρεπαν τη µετά θάνατον αποτέφρωση. Στη δεύτερη

παράγραφο ορίζεται ότι προϋπόθεση για την καύση αποτελεί η δήλωση του θανόντος 44 www.cremation.gr

17

ή των συγγενών του στην οποία εκφράζεται η επιθυµία του αυτή. Έτσι, ανακύπτει µια

ασυνέπεια στη ρύθµιση, στην περίπτωση που κάποιος εκφράσει την επιθυµία του να

αποτεφρωθεί, η θρησκεία όµως της οποίας είναι µέλος, να µην του το επιτρέπει.

Παράλληλα, προκύπτουν προβλήµατα για τους υπεύθυνους των κέντρων

αποτέφρωσης καθώς δεν θα βρίσκονται σε θέση να γνωρίζουν αν ο αποθανών ανήκε

σε θρήσκευµα που επιτρέπει την αποτέφρωση45.

Για τους ανωτέρω λόγους, όπως επισηµαίνει ο Ι. Κονιδάρης, θα πρέπει η

ρύθµιση που αφορά την αποτέφρωση να αποσυνδεθεί από τις θρησκευτικές

πεποιθήσεις του θανόντος και να επιτραπεί η καύση για όλους ανεξαιρέτως. Η

Πολιτεία οφείλει να παράσχει αυτό το δικαίωµα σε όλους τους πολίτες ανεξαρτήτως

θρησκευτικού φρονήµατος. Βέβαια, η κάθε θρησκεία µπορεί να επιβάλλει τα δικά της

µέτρα σε όσους από τους πιστούς της επιλέγουν τη µέθοδο της καύσης. Αυτή η στάση

όµως δεν θα πρέπει να επηρεάζει το κράτος, που πρέπει να δίνει τη δυνατότητα σε

όλους τους πολίτες του που το επιθυµούν να έχουν το δικαίωµα να αποτεφρωθούν46.

∆ΙΚΑΙΩΜΑ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ

ΝΟΜΟΛΟΓΙΑΣ

Στο άρθρο 5 παρ. 1 του Συντάγµατος κατοχυρώνεται η ελευθερία ανάπτυξης

της προσωπικότητας. Σύµφωνα µε τη διάταξη του άρθρου αυτού ΄΄Καθένας έχει

δικαίωµα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να συµµετέχει στην

κοινωνική, οικονοµική και πολιτική ζωή της χώρας, εφόσον δεν προσβάλλει τα

δικαιώµατα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγµα ή τα χρηστά ήθη΄΄. Με τον

όρο προσωπικότητα εκφράζεται ΄΄η ιδιότητα του ανθρώπου ως προσώπου, ως

έλλογου δηλαδή και εξατοµικευµένου όντος47΄΄.

Το άρθρο αυτό παρέχει στο άτοµο το δικαίωµα αυτοπροσδιορισµού ή

αυτοδιάθεσης µε το οποίο µπορεί να προσδιορίζει µόνο του την προσωπικότητά του

και να προβαίνει στις δικές του επιλογές. Ωστόσο, δίνεται το δικαίωµα στο άτοµο να

45 http://tovima.dolnet.gr , άρθρο ΄΄ Στον άλλο κόσµο...πώς θα πας; ΄΄, της Ελευθερίας Κόλλια, 5 Μαρτίου 2006, Εφηµερίδα ΄΄Το Βήµα ΄΄ 46 όπ.παρ. 47 ∆αγτόγλου Π.∆., ΄΄Συνταγµατικό ∆ίκαιο, Ατοµικά ∆ικαιώµατα΄΄, Τόµος Β, σελ. 1333

18

προσδιορίζει ελεύθερα τις ενέργειες που αφορούν τον εαυτό του και όχι η δυνατότητα

να επεµβαίνει και να καθορίζει τη σφαίρα των άλλων ατόµων. Το δικαίωµα

ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας έχει καθολικό χαρακτήρα, καθώς αφορά

οποιαδήποτε πτυχή της ανθρώπινης ζωής48.

Φορείς του δικαιώµατος αυτού είναι όλα τα φυσικά πρόσωπα

συµπεριλαµβανοµένων των αλλοδαπών και ανιθαγενών. Επίσης, υποκείµενο του

δικαιώµατος µπορεί να είναι και τα νοµικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου49.

Σύµφωνα µε το άρθρο 5 παρ. 1 του Συντάγµατος, το δικαίωµα της ελεύθερης

ανάπτυξης της προσωπικότητας περιορίζεται τριπλά, καθώς ο φορέας του δεν πρέπει

να προσβάλλει τα δικαιώµατα των άλλων και να παραβιάζει το Σύνταγµα ή τα

χρηστά ήθη. Στο σηµείο αυτό, η έρευνα θα επικεντρωθεί στην έννοια των χρηστών

ηθών, διότι υπάρχει διαφωνία στην νοµολογία και στη θεωρία, για το αν η καύση των

νεκρών αντίκειται στα χρηστά ήθη. ΄΄Χρηστά ήθη είναι οι κρατούσες αντιλήψεις του

µέσου χρηστού και δίκαιου ανθρώπου ως προς το ποια συµπεριφορά είναι η

πρέπουσα (η ανταποκρινόµενη στις επιταγές της κοινωνικής ηθικής )΄΄. Τα χρηστά

ήθη αποτελούν µια ευµετάβολη έννοια καθώς το περιεχόµενό τους, δηλαδή η

κοινωνική ηθική, υπόκειται σε µεταβολές50.

Η νοµολογία έκρινε δυο υποθέσεις για την ίδρυση σωµατείων που ανάµεσα

στους σκοπούς τους, ήταν η κατοχύρωση της αποτέφρωσης. Η πρώτη υπόθεση

σχετιζόταν µε την ίδρυση του ΄΄ Εκπολιτιστικού Συλλόγου Αθηνών ο ∆εσµός ΄΄, ένας

από τους σκοπούς του οποίου ήταν η καθιέρωση της αποτέφρωσης. Το δικαστήριο

αποφάνθηκε ότι ο σκοπός του σωµατείου ΄΄αντιτίθεται εντόνως προς τη δηµοσίαν

τάξιν, διότι απηχεί αντιλήψεις, αι οποίαι δύνανται να προκαλέσουν αναταραχήν εις

τον κρατούντα εν τη χώρα βιοτικόν ρυθµόν΄΄. Εποµένως, µε την απόφαση του

ΠΠρΑθ 4314/1984, ο σκοπός του σωµατείου και το καταστατικό του θεωρήθηκαν

παράνοµα και απορρίφθηκε η αίτηση για ίδρυση του σωµατείου51.

48 ∆ηµητρόπουλος Ανδρέας Γ., ΄΄Συνταγµατικά ∆ικαιώµατα, Ειδικό Μέρος, Παραδόσεις Συνταγµατικού ∆ικαίου΄΄, Τόµος ΙΙΙ ΗΜ.Β΄, σελ. 41 49 ∆αγτόγλου Π.∆., ΄΄Συνταγµατικό ∆ίκαιο, Ατοµικά ∆ικαιώµατα΄΄, Τόµος B, σελ. 1336 -1337 50 Σπυριδάκη Ι. Σ., ΄΄Εισηγήσεις Αστικού ∆ικαίου΄΄, Γ΄ Έκδοση,σελ. 14 -15 51 ΄΄ Κώδικας Νοµικού Βήµατος ΄΄, τόµος 37, σελ. 262

19

Η δεύτερη υπόθεση είχε ως αντικείµενο την ίδρυση του ΄΄ Συνδέσµου φίλων

αποτέφρωσης ΄΄ και κρίθηκε µε την απόφαση του ΠΠρΑθ 1819/1986. Το δικαστήριο

ανέπτυξε στην απόφαση του τον ορισµό της δηµόσιας τάξης, τονίζοντας ότι

΄΄εκφράζει το σύνολο πρωταρχικής και θεµελιώδους σηµασίας αρχών και αντιλήψεων

ηθικού, πολιτικού, κοινωνικού ή οικονοµικού χαρακτήρα, οι οποίες διέπουν την ζωήν

στην Ελλάδα σε ωρισµένο χρόνο΄΄. Έπειτα, διατύπωσε σε σχετική του αναφορά στο

άρθρο 3 του Συντάγµατος, ότι σύµφωνα µε τις αντιλήψεις της ορθοδοξίας, που είναι η

επικρατούσα θρησκεία στην Ελλάδα, η καύση των νεκρών δεν επιτρέπεται, σε

αντίθεση µε τον ενταφιασµό. Έτσι, το δικαστήριο απέρριψε την αίτηση για

αναγνώριση του σωµατείου, επειδή ο σκοπός του, που αφορούσε την καθιέρωση της

αποτέφρωσης για όσους το επιθυµούσαν, θεωρήθηκε παράνοµος, διότι ΄΄αντίκειται

στις αντιλήψεις περί ηθικής και στους κανόνες ∆ηµοσίας Τάξης΄΄. Ωστόσο, δεν είναι

ορθή αυτή η προσέγγιση, όπως κρίνει ο Αναστάσιος Μαρίνος, γιατί µε αυτόν τον

τρόπο είναι σαν να ταυτίζονται οι αντιλήψεις περί ηθικής και η δηµόσια τάξη µε τις

αντιλήψεις ης Εκκλησίας. Εποµένως, δίνεται η εντύπωση πως ό,τι είναι αντίθετο προς

τις αρχές της Εκκλησίας αντιτίθεται στη δηµόσια τάξη και στην ηθική52.

Έπειτα, όµως διαφοροποιήθηκε η στάση της νοµολογίας απέναντι σε

παραπλήσια υπόθεση η οποία αφορούσε στην αναγνώριση σωµατείου που είχε ως

σκοπό την καθιέρωση της καύσης των νεκρών και τη δηµιουργία του θεσµικού

πλαισίου και των κατάλληλων χώρων και µέσων για την αποτέφρωση. Σ’ αυτήν την

υπόθεση το δικαστήριο έκρινε µε απόφαση του ( Εφ. Αθ. 1702/ 1988) ότι ο σκοπός

του σωµατείου ΄΄είναι σύννοµος, χωρίς να αντιτίθεται ειδικότερα στη δηµόσια τάξη ή

στα χρηστά ήθη΄΄. Έτσι, έγινε δεκτή η αίτηση για αναγνώριση του ΄΄Πανελλήνιου

Συλλόγου υποστηρικτών αποτέφρωσης του νεκρού΄΄.

Στη συγκεκριµένη υπόθεση οριζόταν ότι σκοπός του σωµατείου όπως

διατυπωνόταν στο καταστατικό του ήταν ΄΄η προώθηση του σεβασµού της

συνταγµατικά κατοχυρωµένης αρχής της ελευθερίας της προσωπικότητας ζώντος και

αποθανόντος (;) προκειµένου να γίνεται αντικειµενικά σεβαστή η εκφρασµένη στη

ζωή επιθυµία οιουδήποτε πολίτη να καίγεται η σορός του µετά το θάνατό του αντί της

υποχρεωτικής σήµερα ταφής, χωρίς να αποκλείεται η τέλεση της καθιερωµένης 52 Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος, Συνοδική Επιτροπή ∆ογµατικών και Νοµοκανονικών ζητηµάτων ΄΄Ταφή ή καύση των νεκρών΄΄, Πρακτικά Ηµερίδος ΄΄ Η καύση των Νεκρών΄΄, σελ. 45

20

νεκρώσιµης ακολουθίας, ανεξάρτητα από τη σηµερινή θέση της Εκκλησίας που είναι

απόλυτα σεβαστή και χωρίς αυτό να προσβάλλει τη δηµόσια και την ηθική τάξη53΄΄.

Έτσι, παρατηρείται ότι τελικά το δικαίωµα στην αποτέφρωση αποτελεί έκφανση του

δικαιώµατος της προσωπικότητας και ότι δεν αντίκειται στη δηµόσια τάξη ή τα

χρηστά ήθη, όπως έκρινε και το δικαστήριο µε την απόφαση του.

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΗ∆ΕΙΑ

Πολλοί συγγραφείς θίγουν το θέµα της πολιτικής ή κοσµικής κηδείας, η οποία

προβλέπεται στη νοµοθεσία κάποιων κρατών. Θεωρούν ότι η πολιτική κηδεία πρέπει

να προβλεφθεί ως δυνητικός τρόπος αποχαιρετισµού των νεκρών. Κάποια άτοµα, είτε

επειδή δεν πρεσβεύουν κάποιο θρησκευτικό δόγµα, είτε διότι η Εκκλησία δεν τους

επιτρέπει την τέλεση θρησκευτικής κηδείας ή απλά για λόγους συνείδησης,

επιθυµούν την τέλεση της πολιτικής κηδείας54.

Κατά την πολιτική κηδεία οι οικείοι του νεκρού τον αποχαιρετούν, σύµφωνα

µε την έκφραση της επιθυµίας του αποθανόντος ή των συγγενών του, µε µουσική ή

µε απαγγελία ποιηµάτων ή εκφώνηση λόγων ή µε παρεµφερείς τρόπους. Αυτή η

τελετή µπορεί να διεξαχθεί στον χώρο του κοιµητηρίου ή σε κάποιον άλλο δηµόσιο ή

ιδιωτικό χώρο55.

Σύµφωνα µε τη θέση του ∆ηµήτρη Χριστόπουλου, πρέπει να προβλεφθεί σε

κάποια νοµοθετική ρύθµιση το συγκεκριµένο ζήτηµα, καθώς θεωρεί ότι πρόκειται για

ανθρώπινο δικαίωµα56. Ο Ι. Μ. Κονιδάρης υποστηρίζει ότι δεν απαιτείται να εισαχθεί

από την Πολιτεία κάποια ειδική νοµοθετική ρύθµιση. Υπογραµµίζει ότι στο παρελθόν

είχαν διεξαχθεί παραπλήσιοι τρόποι αποχαιρετισµού των νεκρών στις οποίες δεν είχε

λάβει χώρα ιερολογία, συγκεκριµένα στις περιπτώσεις του Λ. Αυδή και του Χ.

Φλωράκη. Πράγµατι, η κοσµική κηδεία αποτελεί έκφανση του δικαιώµατος της

προσωπικότητας και του δικαιώµατος θρησκευτικής ελευθερίας. Εξάλλου, αποτελεί

53 ΄΄ Κώδικας Νοµικού Βήµατος ΄΄, τόµος 37, σελ. 260 -262 54 http://tovima.dolnet.gr , άρθρο ΄΄ Καύση νεκρών και κράτος δικαίου ΄΄, του Ι.Μ.Κονιδάρη , 18 ∆εκεµβρίου 2005, Εφηµερίδα ΄΄ Το Βήµα ΄΄ 55 όπ.παρ. 56 Χριστόπουλος ∆ηµήτρης, ΄΄Νοµικά ζητήµατα θρησκευτικής ετερότητας στην Ελλάδα ΄΄, σελ. 222 -223

21

δικαίωµα του καθενός να αρνηθεί τη θρησκευτική τελετή και να προτιµήσει την

κοσµική κηδεία. Γι’αυτόν το λόγο δεν κρίνεται απαραίτητη η εισαγωγή κάποιας

ειδικής διάταξης57.

ΒΑΣΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Καταλήγοντας, συνάγεται το συµπέρασµα ότι η καύση των νεκρών αποτελεί

περιεχόµενο του δικαιώµατος της θρησκευτικής συνείδησης. Παράλληλα, υπάρχει

υπαγωγή του δικαιώµατος της καύσης των νεκρών στο δικαίωµα της ελεύθερης

ανάπτυξης της προσωπικότητας, χωρίς να αντίκειται στα χρηστά ήθη. Η τροπολογία

που υπερψηφίστηκε από τη Βουλή και αναφέρεται στην καύση των νεκρών, θα

πρέπει να αποσυνδεθεί από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις του αποθανόντος και να

διευρύνει το δικαίωµα της καύσης σε όσους εκδηλώσουν σχετική επιθυµία τους.

Επίσης, το ζήτηµα της κοσµικής κηδείας δεν απαιτείται να διευκρινιστεί µε

νοµοθετική ρύθµιση, καθώς εντάσσεται στο δικαίωµα της ελεύθερης ανάπτυξης της

προσωπικότητας και της ελευθερίας θρησκευτικής συνείδησης.

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Το φαινόµενο της καύσης των νεκρών παρατηρείται ήδη από την αρχαιότητα.

Η Ανατολική Ορθόδοξη Χριστιανική Εκκλησία εκφράζει τη θέση της σχετικά µε την

αποτέφρωση, τονίζοντας ότι είναι αντίθετη στην Παράδοση της και γι’ αυτό συνιστά

την ταφή στους πιστούς της. Το δικαίωµα στην καύση των νεκρών εντάσσεται στο

δικαίωµα της ελευθερίας θρησκευτικής συνείδησης. Επίσης, καλύπτεται από το

περιεχόµενο του δικαιώµατος της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας, χωρίς

να αντιτίθεται στη δηµόσια τάξη ή τα χρηστά ήθη. Η τροπολογία που υπερψηφίστηκε

στη Βουλή σχετικά µε την αποτέφρωση παρέχει το δικαίωµα στην καύση για όσους

οι θρησκευτικές πεποιθήσεις επέτρεπαν την µετά θάνατον καύση. Τέλος, το ζήτηµα

της πολιτικής κηδείας δεν είναι απαραίτητο να διευθετηθεί µε κάποια συγκεκριµένη

νοµοθετική διάταξη.

57 http://tovima.dolnet.gr , άρθρο ΄΄ Καύση νεκρών και κράτος δικαίου ΄΄, του Ι.Μ.Κονιδάρη , 18 ∆εκεµβρίου 2005, Εφηµερίδα ΄΄ Το Βήµα ΄΄

22

SUMMARY

The phenomenon of cremation has been known since antiquity. The Eastern

Orthodox Christian Church espouses the idea in relation to cremation by emphasising

that it is contrary to their Tradition and therefore advocates the interment of their

followers. The right to be cremated falls within the right of freedom of religious

consciousness. Furthermore, it is protected by the content of the right of freely

developing one’s personality without conflicting with public order and accepted moral

standards. The amendment that was voted by a vast majority of the members of

Parliament with regard to cremation, provides the right to be cremated to all those

whose religious beliefs allow the posthumous cremation. Summing up, the secular

funeral does not have to be disposed by certain legislation.

23

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. ∆αγτόγλου Π.∆., ΄΄ Συνταγµατικό ∆ίκαιο, Ατοµικά ∆ικαιώµατα΄΄,Τόµος

Α, Β, ∆εύτερη Αναθεωρηµένη Έκδοση, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα,

Αθήνα – Κοµοτηνή 2005.

2. ∆αγτόγλου Π.∆., ΄΄Συνταγµατικό ∆ίκαιο, Ατοµικά ∆ικαιώµατα΄΄,

Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα – Κοµοτηνή 1991.

3. ∆αγτόγλου Π.∆., ΄΄Συνταγµατικό ∆ίκαιο, Ατοµικά ∆ικαιώµατα΄΄,

Συντετµηµένη φοιτητική έκδοση, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα –

Κοµοτηνή 1991.

4. ∆ηµητρόπουλος Ανδρέας Γ., ΄΄Συνταγµατικά ∆ικαιώµατα, Ειδικό

Μέρος, Παραδόσεις Συνταγµατικού ∆ικαίου΄΄, Τόµος ΙΙΙ ΗΜ.Β΄, Αθήνα

2005.

5. ∆ηµητρόπουλος Ανδρέας Γ., ΄΄Συνταγµατικά ∆ικαιώµατα, Γενικό

Μέρος΄΄, Σύστηµα Συνταγµατικού ∆ικαίου, Τόµος Γ΄- Ηµίτοµος Ι,

Εκδόσεις Σάκκουλας Α.Ε., Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2005.

6. ΄΄Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα΄΄, Τόµοι 33, 57,

Εκδοτικός Οργανισµός Πάπυρος, 1988.

7. Ηawkins Joyce M., ΄΄The Oxford Minidictionary΄΄, Clarendon Press,

Oxford 1991

8. Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος, Συνοδική Επιτροπή

∆ογµατικών και Νοµοκανονικών ζητηµάτων, ΄΄Ταφή ή καύση των

νεκρών΄΄, Πρακτικά Ηµερίδος ΄΄Η καύση των Νεκρών΄΄, Έκδοσις

Κλάδου Εκδόσεων Επικοινωνιακής και Μορφωτικής Υπηρεσίας της

Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήναι 2000.

24

9. Κονιδάρης Ιωάννης Μ., ΄΄Εγχειρίδιο Εκκλησιαστικού ∆ικαίου΄΄,

Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα- Κοµοτηνή 2000.

10. Κυριαζόπουλος Κυριάκος, ΄΄Προστασία πολιτιστικών αγαθών και

θρησκευτική ελευθερία΄΄, Εκδόσεις Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη 1993.

11. ΄΄Κώδικας Νοµικού Βήµατος΄΄, Έκδοση ∆ικηγορικού Συλλόγου Αθηνών

1980.

12. ΄΄Κώδικας Νοµικού Βήµατος΄΄, Τόµος 31, Έκδοση ∆ικηγορικού

Συλλόγου Αθηνών 1983.

13. ΄΄Κώδικας Νοµικού Βήµατος΄΄, Τόµος 45, Έκδοση ∆ικηγορικού

Συλλόγου Αθηνών 1997.

14. ΄΄Κώδικας Νοµικού Βήµατος΄΄, Τόµος 37, Έκδοση ∆ικηγορικού

Συλλόγου Αθηνών

15. Μαρίνος Αναστάσιος Ν., ΄΄Θρησκευτική Ελευθερία΄΄, Αθήνα 1972.

16. Μorris Ian, ΄΄ Death- ritual and social structure in classical antiquity΄΄,

University Press, Cambridge 1992.

17. Mπαµπινιώτης Γεώργιος, ΄΄Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας΄΄, Β΄

Έκδοση, Κέντρο Λεξικολογίας Ε.Π.Ε., Αθήνα 2002.

18. Roesermueller W.O., ΄΄Καύση ή Ενταφιασµός, Το σύγχρονο πρόβληµα

για τους νεκρούς µας ΄΄, Εκδόσεις Βιβλιοθήκη του Ρόδου, Αθήνα 1988.

19. Σπυριδάκη Ι. Σ., ΄΄Εισηγήσεις Αστικού ∆ικαίου΄΄, Γ΄ Έκδοση , Εκδόσεις

Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα- Κοµοτηνή 2004.

20. Τεγόπουλος – Φυτράκης, ΄΄Μικρό Ελληνικό Λεξικό΄΄, Εκδόσεις

Φυτράκη Α.Ε.

25

21. Τρωιάνος Σπύρος Ν., ΄΄Παραδόσεις Εκκλησιαστικού ∆ικαίου΄΄, β΄

έκδοση αναθεωρηµένη και συµπληρωµένη, Εκδόσεις Αντ. Ν Σάκκουλα,

Αθήνα – Κοµοτηνή 1984.

22. Τρωιάνος Σπύρος Ν.-Πούλης Γεώργιος Α., ΄΄Εκκλησιαστικό ∆ίκαιο΄΄,

2η έκδοση, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα – Κοµοτηνή 2003.

23. Χριστόπουλος ∆ηµήτρης, ΄΄Νοµικά ζητήµατα θρησκευτικής ετερότητας

στην Ελλάδα΄΄, Εκδόσεις Κριτική, Αθήνα 1999.

24. Χρυσόγονος Κώστας Χ., ΄΄Ατοµικά και Κοινωνικά ∆ικαιώµατα΄΄, 2η

έκδοση αναθεωρηµένη και συµπληρωµένη, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα

2002.

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

www.cremation.gr

www.cremationinfo.com

http://www.coe.int/T/F/Droits_de_l’Homme/Ecri/

www.dsa.gr

www.ecclesia.gr

www.ethnos.gr

www.iospress.gr

www.kton.demon.co.uk/funeral.htm

www.lawnet.gr

www.nchr.gr

www.parliament.gr

www.pigizois.gr

www.theosophy.gr

http://tovima.dolnet.gr

26

ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΚΑΙ NΟΜΟΛΟΓΙΑ

1. Ν.445/1968 Περί νεκροταφείων και ενταφιασµού των νεκρών

2. Ν.582/1968 Περί δηµοτικών και κοινοτικών κοιµητηρίων

3. Ν.1383/1968 Αφαιρέσεις και µεταµοσχεύσεις ανθρωπίνων ιστών και

οργάνων (Α΄ 106 )

4. Π.∆. 1128/80 Περί καθορισµού αποστάσεων δια την ίδρυσιν κοιµητηρίων

( Α΄ 284 )

5. ΕφΑθ 1702/1988, υπόθεση ΄΄ Πανελλήνιου Συλλόγου Υποστηρικτών

Αποτέφρωσης του Νεκρού ΄΄

6. ΠΠρΑθ 4314/1984, υπόθεση ΄΄Εκπολιτιστικού Συλλόγου Αθηνών ο

∆εσµός΄΄

7. ΠΠρΑθ 1819/1986 υπόθεση ΄΄Συνδέσµου φίλων αποτέφρωσης΄΄