1

ΛΥΚΕΙΟ ΠΕΥΚΩΝ

ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2013-2014

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΘΕΜΑ: Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΑΘΛΗΤΗ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΟΥ

ΑΓΩΝΑ

Επιβλέπουσα καθηγήτρια: ΤΣΑΟΥΣΗ ΕΛΙΣΑΒΕΤ

ΜΑΘΗΤΕΣ: ΣΟΥΡΛΗΣ ΚΟΣΜΑΣ, ΤΑΣΙ ΚΛΑΙΝΤΙ

Μάιος 2014

2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Εισαγωγή……………………………………………………………………………………… 2

Παράγοντες που υπολογίζουν την ψυχολογία ενός αθλητή……………….. 2

Τα επίπεδα άγχους σε έναν αθλητή…………………………………………………. 4

Διαχείριση του άγχους………………………………………………………………….. 5

Ο ρόλος του προπονητή……………………………………………………………….. 6

Είδη αθλημάτων και ψυχολογικές απαιτήσεις………………………………….. 7

Ο ρόλος του αθλητικού ψυχολόγου……………………………………………….. 8

Ψυχολογία του αθλητή και αίσθηση υποστήριξης……………………………. 9

Η ανάπτυξη της αυτοπεποίθησης…………………………………………………… 11

Η ψυχολογία του αθλητή κατά τη διάρκεια του αγώνα…………………….. 12

Ψυχολογία και πέναλτι στο ποδόσφαιρο……………………………………….. 14

Αθλητικός τραυματισμός και ψυχολογία…………………………………………. 15

Επίλογος συμπεράσματα……………………………………………………………….. 20

Πηγές………………………………………………………………………………………….. 20

Βιβλιογραφία……………………………………………………………………………….. 20

3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ο σύγχρονος αθλητισμός συγκεντρώνει ποικίλα χαρακτηριστικά γνωρίσματα

τα οποία τείνουν να προκαλούν συναισθήματα δυσφορίας όπως είναι το

αυξημένο άγχος στους αθλητές, ιδιαίτερα πριν από σημαντικούς αγώνες.

Κάποια από αυτά που το προκαλούν είναι ο υψηλότερος συναγωνισμός που

προκύπτει ανάμεσα στους αθλητές, των οποίων ο αριθμός ολοένα και αυξάνει

4

με σκοπό την ανάδειξη νέων ταλέντων, η κατανάλωση περισσότερων ωρών

για προπόνηση μέσα στην ημέρα και η μείωση ελεύθερου χρόνου για τον

αθλητή, η πίεση από τον κοινωνικό περίγυρο για μεγαλύτερη προσπάθεια

καθώς και η ευθύνη του αθλητή να ανταποκριθεί στις προσδοκίες του εαυτού

του αλλά και της οικογένειας – πατρίδας που εκπροσωπεί.

Τα παραπάνω χαρακτηριστικά δημιουργούν ένταση και αγωνία για την

μέγιστη απόδοση που μπορεί να έχει ένας αθλητής όταν έρχεται αντιμέτωπος

με άλλους αθλητές ιδιαίτερα σε κάποιο σημαντικό αθλητικό γεγονός. Το άγχος

συχνά είναι αναπόφευκτο και συνήθως λειτουργεί αποδιοργανωτικά. Η

αδυναμία διαχείρησης αυτού συντελεί στην αποτυχία και δημιουργεί

εσφαλμένη αντίληψη για τις προσωπικές δυνατότητες του αθλητή. Η

αυτοεκτίμηση και η αυτοπεποίθηση μειώνονται και ο αθλητής μπορεί να

αποθαρρυνθεί.

ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΑΘΛΗΤΗ

Η απόδοση στον αθλητισμό επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες, τόσο από

τις σωματικές (βιολογικές) δυνατότητες του αθλητή,

όσο και από την ψυχολογική του κατάσταση σε όλη τη διάρκεια των

προπονήσεων αλλά και πριν από τον κάθε αγώνα. Ο Thomson et. αl. (1985)

συγκεκριμένα, αναφέρει ότι η αθλητική απόδοση επηρεάζεται στον ίδιο βαθμό

τόσο από τις ψυχολογικές παραμέτρους όσο και από τις βιολογικές. Αυτό

συμβαίνει επειδή τα παιδιά κληρονομούν τόσο τα βιολογικά χαρακτηριστικά

όσο και τα ψυχολογικά (όπως μαθαίνονται από τον τρόπο που οι γονείς

αντιμετωπίζουν καθημερινές καταστάσεις). Πολλές έρευνες καταλήγουν στο

συμπέρασμα ότι η μέγιστη απόδοση οφείλεται κυρίως στην

ψυχοσυναισθηματική κατάσταση των αθλητών και όχι τόσο στο βιολογικό

τους ταλέντο. Πολλοί μελετητές αθλητικών επιδόσεων αναφέρουν ότι εκεί θα

κρίνεται στο μέλλον και η διαφορά ανάμεσα στους αθλητές που θα έχουν

ξεχωρίσει για τις παγκόσμιες επιδόσεις τους.

5

Τέτοια ψυχολογικά χαρακτηριστικά που συμβάλλουν αποφασιστικά στην

βελτίωση της επίδοσης ενός αθλητή και στη διάκριση του είναι, σύμφωνα με

Hardy, 1990; Bawden, 2003; Auweele et. al. 1993., η αποφασιστικότητα για

διάκριση, η αυτοπεποίθηση (γνώση των προσωπικών ικανοτήτων), η

εμπιστοσύνη στον προπονητή, τα ισχυρά κίνητρα για νίκη καθώς και η

αισιοδοξία του αθλητή. Η ύπαρξη αρνητικών σκέψεων και κακής διάθεσης

συνήθως έχει ως αποτέλεσμα την ένταση του άγχους των αθλητών πριν από

τον αγώνα. Εκείνη τη στιγμή εντείνεται ο φόβος για την προσωπική απόδοση

και το αποτέλεσμα του αγώνα. Το άγχος τείνει να προκαλείται από μη

λειτουργικούς ψυχολογικούς παράγοντες όπως είναι η μειωμένη

αυτοπεποίθηση του αθλητή, η αρνητική αξιολόγηση της παρούσας αθλητικής

κατάστασης καθώς και η συγκέντρωση πιο πολύ στο αποτέλεσμα παρά στην

όλη διαδικασία. Το στρες αντίθετα μπορεί να έχει ευεργετικό ρόλο φέροντας

κινητικότητα και δημιουργική δραστηριοποίηση για τον αθλητή, αν ο ίδιος

μάθει να αναγνωρίζει τα συμπτώματα στρες και τα μετατρέπει σε θετική

ενέργεια προς όφελος του ιδίου και της απόδοσης του. Αυτό σημαίνει ότι το

στρες είναι εξωτερικό και αντικειμενικό ενώ το άγχος είναι εσωτερικό και

υποκειμενικό.

ΤΑ ΕΠΙΠΕΔΑ ΑΓΧΟΥΣ ΣΕ ΕΝΑΝ ΑΘΛΗΤΗ

Πιο ειδικά, τα συμπτώματα άγχους δρουν σε τέσσερα επίπεδα. Σε ψυχολογικό

επίπεδο παρατηρούνται στην αίσθηση απώλειας ελέγχου της κατάστασης,

έλλειψη συγκέντρωσης και λήψης αποφάσεων, αρνητική διάθεση και στις

απαισιόδοξες σκέψεις για το αποτέλεσμα. Σε σωματικό επίπεδο εκφράζονται

με στομαχικές διαταραχές, έντονο ρυθμό αναπνοής, εφίδρωση, μυϊκούς

πόνους σε σημεία της πλάτης ή στον αυχένα και με έντονο τρέμουλο. Σε

επίπεδο συμπεριφοράς το άγχος το δηλώνουν οι αϋπνίες, το δάγκωμα των

νυχιών, η έλλειψη συντονισμού κινήσεων και οι γρήγορες ή ασυντόνιστες

κινήσεις των ποδιών και τέλος σε συναισθηματικό επίπεδο, το φανερώνουν οι

αλλαγές στη διάθεση, η έλλειψη υπομονής, η ύπαρξη συναισθημάτων τρόμου

και φόβου, ο συχνός θυμός και η έλλειψη υπομονής. Χρήσιμο για κάθε αθλητή

είναι να μάθει να αναγνωρίζει πότε είναι σε κατάσταση στρες και πότε σε

6

κατάσταση άγχους τα για να μπορέσει να ελέγξει τα συμπτώματα και να τα

στρέψει σε μια δημιουργική έκβαση.

Σύμφωνα με τον Spielberger (1979), υπάρχει μια ψυχοβιολογική διεργασία

στο πέρασμα από το στρες στο άγχος με αποτέλεσμα τη διέγερση. Αρχικά η

αίσθηση ύπαρξης κινδύνου (σωματικού ή ψυχολογικού) εκφράζεται με το

στρες το οποίο είναι απαραίτητο προκειμένου το άτομο να προετοιμαστεί για

να αντιδράσει απέναντι σε αυτή την κατάσταση που φέρει ρίσκο. Αν η

ερμηνεία που θα δώσει το άτομο έγκειται στο ότι ο κίνδυνος (πραγματικός ή

φανταστικός) θα φέρει αμετάκλητα αρνητικά και καθοριστικά αποτελέσματα

για την πορεία του ιδίου, τότε το στρες εντείνεται και μετατρέπεται σε άγχος

με αποτέλεσμα την έντονη διέγερση, σωματικά, ψυχολογικά, συναισθηματικά

και συμπεριφοριστικά. Το πώς θα ορίσει το άτομο και συγκεκριμένα ο αθλητής

μια στρεσογόνα κατάσταση διαμορφώνεται από τα χαρακτηριστικά της

ιδιοσυγκρασίας του αλλά και από τον τρόπο που έχει μάθει από το

οικογενειακό και κοινωνικό του περιβάλλον να ερμηνεύει ανάλογες

καταστάσεις.

ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΟΥ ΑΓΧΟΥΣ

Ο αθλητής αρχικά χρειάζεται να μάθει να αναγνωρίζει τα συμπτώματα που

προκαλούνται από την αίσθηση έκθεσης των αθλητικών δυνατοτήτων του και

έπειτα να τα δέχεται ως φυσιολογική προετοιμασία του σώματος του για τον

αγώνα. Θα τον βοηθούσε, λίγες μέρες πριν τον αγώνα, να αναπαραστήσει στη

φαντασία του όλη την διαδικασία προετοιμασίας και να προετοιμαστεί νοητικά

για αυτόν (νοερή εξάσκηση). Ωφέλιμες για το σώμα και την διατήρηση

ρυθμού της αναπνοής είναι η χρήση τεχνικών χαλάρωσης με βαθιές αναπνοές

ακριβώς πριν το αγώνισμα. Ενίσχυση της λειτουργικής συναισθηματικής

κατάστασης του αθλητή θα φέρει η εστίαση της προσοχής του στην τακτική

που θα ακολουθήσει, στη δική του απόδοση, η αποφυγή της σύγκρισης του

με άλλους αθλητές, η αποφυγή σκέψεων και κριτικής των λαθών που

ενδέχεται να κάνει στη διάρκεια του αγωνίσματος, η τόνωση της

αυτοπεποίθησης του κάνοντας σωστό εσωτερικό διάλογο και ανακαλώντας

7

παλιές επιτυχίες που αποδεικνύουν την ύπαρξη των αθλητικών δυνατοτήτων

του.

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΠΡΟΠΟΝΗΤΗ

Ο απολογισμός των ατομικών σκέψεων, πράξεων και συμπεριφορών

προτείνεται να εξερευνούνται σε αρχικό στάδιο, στις προπονητικές ώρες του

αθλητή, κάτι που σε πρώτο επίπεδο θα συντελέσει στην έγκαιρη προετοιμασία

του αθλητή να αντιμετωπίσει μελλοντικά ένα σημαντικό αγώνισμα και

επιπλέον θα ενισχύσει τη σχέση εμπιστοσύνης μεταξύ αθλητή και προπονητή.

Ο προπονητής έχει την δύναμη να συντελέσει στην ψυχική και σωματική

προστασία και προετοιμασία του αθλητή. Οφείλει να τον εκπαιδεύσει, να θέσει

σε προτεραιότητα την ψυχοσυναισθηματική και σωματική του υγεία, να

εμπιστευτεί την εξάσκηση, να μάθει να αποδέχεται και να επωφελείται από μια

αποτυχία, να προετοιμαστεί για το ενδεχόμενο πιθανών τραυματισμών στη

διάρκεια της προπόνησης ή του αγώνα, να ενισχύσει την αυτοσυγκέντρωση

του, να γνωρίσει τις δυνατότητες του και να θέσει στόχους, όχι τους

μέγιστους επιθυμητούς που ανταποκρίνονται στις επιθυμίες των άλλων (π.χ.

των γονιών του) αλλά αυτούς που είναι εφικτοί για αυτόν και που σταδιακά θα

τον ενισχύσουν και θα τον εξελίξουν στη πορεία. .

Στην σύγχρονη εποχή και το σύγχρονο αθλητισμό το κοινωνικό περιβάλλον

γίνεται όλο και πιο πιεστικό και οι αθλητές τείνουν να αξιολογούν το πως

πρέπει να είναι και το πόσο πρέπει να αποδίδουν σύμφωνα με την γνώμη του

κοινωνικού περίγυρου ώστε να είναι αποδεκτοί και να νιώθουν αξιόλογοι. Σε

αυτό το πλαίσιο μπορεί να δράσει ο προπονητής. Ο ίδιος οφείλει να γνωρίζει

ότι το αποτέλεσμα του κάθε αγώνα, (σημαντικού και μη) είναι πάντα

αξιοποιήσιμο για τον αθλητή. Τόσο η επιτυχία αλλά ιδιαίτερα η αποτυχία

προσφέρει το κατάλληλο πλαίσιο ώστε ο αθλητής να αντλήσει πληροφορίες

για το πώς λειτούργησε ως ξεχωριστή οντότητα σε όλα τα επίπεδα και να δίνει

ισχυρό κίνητρο να δουλέψει με αυτές τις πληροφορίες. Να γνωρίσει δηλαδή ,

8

να κατανοήσει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του και να μάθει να λειτουργεί

χωρίς άγχος, με δημιουργικό στρες, πιο συγκροτημένα – οργανωμένα και πιο

ώριμα για την βελτίωση της απόδοσης του.

ΕΙΔΗ ΑΘΛΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ

Τα διαφορετικά αθλήματα έχουν και διαφορετικές πνευματικές και

ψυχολογικές απαιτήσεις προς την επιτυχία. Για τον κάθε αθλητή, το άθλημά

του είναι πολύ απαιτητικό πνευματικά. Οι αθλητές που εμφανίζονται δυνατοί

ψυχικά και πνευματικά σε ένα άθλημα, δια θα μπορούσαν να ανταπεξέλθουν

στην ιδιαίτερες απαιτήσεις ενός άλλου αθλήματος.

Η άρση βαρών, για παράδειγμα, δείχνει να είναι λιγότερο πνευματικό άθλημα

από το πιο πολύπλοκο τένις, το οποίο συνδυάζει στρατηγικές και τακτικές,

διαρκεί περισσότερο χρονικό διάστημα και απαιτεί πολύ υψηλή τεχνική. Η

άρση βαρών απαιτεί πολύ υψηλή συγκέντρωση και τη δυνατότητα να

απελευθερώνεις όση ενέργεια απαιτείται στην κατάλληλη στιγμή.

Η επιστημονική βιβλιογραφία περιγράφει ως πολύ απαιτητικά, πνευματικά,

αθλήματα το γκολφ και το τένις. Παράλληλα, υποστηρίζετε ότι τα ατομικά

αθλήματα εμπεριέχουν περισσότερη εσωτερική πίεση για τον αθλητή, καθώς

είναι μόνος του. Τα ομαδικά αθλήματα, από την άλλη πλευρά, έχουν τη

δυσκολία του να συνδυαστούν πολλοί διαφορετικοί άνθρωποι μαζί, για την

επίτευξη ενός κοινού στόχου.

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΑΘΛΗΤΙΚΟΥ ΨΥΧΟΛΟΓΟΥ

Η αθλητική ψυχολογία μελετάει τους αθλητές, την συμπεριφορά τους και

εφαρμόζει στην πράξη τις γνώσεις αυτές. Οι ψυχολογικές δεξιότητες στον

αθλητισμό, όπως και οι φυσιολογικές δεξιότητες μπορούν να καλλιεργηθούν

έτσι ώστε να βελτιωθεί η επίδοση του αθλητή. Οι δεξιότητες αυτές είναι η

διαχείριση του άγχους, της διέγερσης, η ανάπτυξη της αυτοπεποίθησης, η

9

ανάπτυξη θετικών συναισθημάτων, εξωτερικών και εσωτερικών κινήτρων, η

καλλιέργεια του αυτοέλεγχου κτλ.

Για την ανάπτυξη και την καλλιέργεια των ψυχολογικών δεξιοτήτων,

χρησιμοποιούνται ψυχολογικές τεχνικές, τις οποίες πρέπει να εξασκούν

συστηματικά οι αθλητές, όπως ακριβώς και με την προπόνηση του

αγωνίσματός τους. Οι τεχνικές αυτές είναι η νοερή απεικόνιση, οι τεχνικές

χαλάρωσης, ο αυτοδιάλογος, ο καθορισμός στόχων, ανάπτυξη της συνοχή της

ομάδας και η ανάπτυξη προσοχής και αυτοσυγκέντρωσης.

Είναι λανθασμένη η εντύπωση ότι η αθλητική ψυχολογία απευθύνεται μόνο σε

υψηλού επιπέδου αθλητές. Η ανάπτυξη των ψυχολογικών δεξιοτήτων πρέπει

να γίνεται παράλληλα με την ανάπτυξη των φυσιολογικών δεξιοτήτων του

νέου αθλητή. Ο αθλητής όσο μικρότερος είναι τόσο καλύτερα εξασκεί και

αφομοιώνει τις ψυχολογικές τεχνικές, ώστε να έχει καλύτερη απόδοση.

Το έργο του αθλητικού ψυχολόγου δεν περιορίζεται μόνο στην υποστήριξη

του αθλητή. Η αθλητική ψυχολογία έχει εφαρμογές γενικότερα στο

περιβάλλον των αθλητών, όπως για παράδειγμα στους προπονητές και στους

γονείς. Ο προπονητής που γνωρίζει τις αρχές τις αθλητικής ψυχολογίας,

χειρίζεται καλύτερα τις καταστάσεις εντός και εκτός προπόνησης. Επίσης οι

γονείς μπορούν να αποτελέσουν σημαντική ενίσχυση υποστηρίζοντας σωστά

την προσπάθειά του αθλητή.

Σύμφωνα με την Ελληνική Εταιρεία Αθλητικής Ψυχολογίας (ΕΑΨ) υπηρεσίες

που εμπίπτουν στο ρόλο του Συμβούλου Αθλητικής Ψυχολογίας είναι οι εξής:

Ψυχολογική υποστήριξη και συμβουλευτική αθλητών ή αθλητικών

ομάδων

Ψυχολογική υποστήριξη και συμβουλευτική προπονητών και γονέων

αθλητών.

Ψυχολογική υποστήριξη και συμβουλευτική ατόμων στο πλαίσιο

προγραμμάτων άσκησης ή διατροφής.

10

Ψυχολογική υποστήριξη και συμβουλευτική αθλητών με ειδικές

ανάγκες.

Ψυχοδιάγνωση αθλητών (με ή χωρίς ειδικές ανάγκες) – ερμηνεία των

αποτελεσμάτων ψυχοδιάγνωσης- καθορισμός πρόγνωσης και

καθορισμός μεθόδων παρέμβασης.

Εκπαίδευση/ διδασκαλία των γνωστικών αντικειμένων όλων των

επιστημονικών περιοχών της Αθλητικής Ψυχολογίας.

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΑΘΛΗΤΗ ΚΑΙ ΑΙΣΘΗΣΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ

Η παροχή υποστήριξης αναφέρεται στη διαδικασία όπου το παιδί, από μικρή

ηλικία, δραστηριοποιείται και προσπαθεί σε διάφορες καταστάσεις έχοντας την

αίσθηση ότι, αν κάτι δεν πάει καλά, τότε μπορεί να «αναζητήσει» βοήθεια

στο περιβάλλον του. Η ύπαρξη υποστήριξης δίνει τη δυνατότητα στο παιδί να

αισθάνεται ασφαλές, ενώ ταυτόχρονα βιώνει και την αίσθηση

της ικανότητας και της προσωπικής επάρκειας, μέσα από τη δυνατότητα

να επιλέγει και να πραγματοποιεί τις επιλογές του.

Είναι αρκετές οι φορές, ωστόσο, όπου η υποστήριξη σε μια δραστηριότητα

τείνει να γίνει«εκτέλεση από τους άλλους». Οι γονείς των νεαρών παιδιών,

θέλοντας να βοηθήσουν όσο περισσότερο μπορούν, θέλοντας να εκδηλώσουν

το ενδιαφέρον και την αγάπη προς τα παιδιά, θέλοντας να εκφράσουν την

αδιάλειπτη παρουσία τους προς τα παιδιά, πραγματοποιούν οι ίδιοι εν τέλει τη

δραστηριότητα. Είναι από τις καταστάσεις όπου η αρχική θετική στάση και οι

καλές προθέσεις, τείνουν να δίνουν το ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα από

αυτό που θα θέλαμε!

Για να αισθάνεται κάποιος ασφαλής, θα χρειαστεί να κάνει τόσα πράγματα όσα

χρειάζεται για να νιώσει ασφάλεια. Θα χρειαστεί να βιώσει την ικανότητά του,

να κατανοήσει ότι μπορεί να εκτελέσει και να φέρει εις πέρας αρκετές

δραστηριότητες, ότι αν προσπαθεί, έχει τη δυνατότητα να τα καταφέρει. Για

να «εξασφαλίσει» την αίσθηση, χρειάζεται να δοκιμάσει μόνος του, να

μοχθήσει και να κουραστεί, να στεναχωρηθεί και βιώσει αρνητικά

συναισθήματα. Όταν τελικά θα πετύχει, πέραν της ικανοποίησης και της χαράς

11

για την επιτυχία του, θα «προσθέσει» ένα ακόμη κομμάτι στο παζλ της

αίσθησης της προσωπικής του ασφάλειας.

Είναι διαφορετικό το να προσπαθώ έχοντας την αίσθηση ότι έχω υποστήριξη

για το «τώρα και το μετά» της δραστηριότητας, από το να «αφήνω στους

άλλους να το πραγματοποιήσουν».

Πολλές φορές θα χρειαστεί, κυρίως από τους γονείς, να δίνουν στα παιδιά

την ευκαιρία να δοκιμάσουν καταστάσεις και δυνάμεις, παρέχοντας

υποστήριξη και όχι «εκτελώντας» οι ίδιοι την δραστηριότητα για λογαριασμό

των παιδιών τους. Θα ήταν ωφέλιμο και περισσότερο λειτουργικό για τα

παιδιά να εκπαιδευτούν στο να ενεργοποιούνται, να προσπαθούν, να

δοκιμάζουν, να επιλέγουν, να κρίνουν, καθώς αυτά τα στοιχεία θα χρειαστούν

στην διάρκεια της εξέλιξής τους, περισσότερο ίσως από την παντοτινή βοήθεια

των άλλων, η οποία δεν είναι και παντοτινά εφικτή!

Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟΠΕΠΟΙΘΗΣΗΣ

Μπορούν να βελτιωθούν τα επίπεδα της αυτοπεποίθησης του αθλητή, χωρίς

να ξεχνάμε ότι η ιδανική αυτοπεποίθηση είναι μία μέση αυτοπεποίθηση ούτε

πολύ χαμηλή ούτε πολύ υψηλή. Η ανάπτυξη της αυτοπεποίθησης μπορεί να

γίνει με βασικές ασκήσεις που θα δοθούν από τον προπονητή και θα

«δουλευτούν» σε συνεργασία με τον αθλητή.

1. Κάνε μία λίστα με τις επιτυχίες σου. Ο κάθε ένας έχει επιτυχίες όσο

μικρές και αν είναι αυτές.

2. Κάνε μια λίστα με τα θετικά χαρακτηριστικά σου σαν αθλητής. Ο

προπονητής ή και οι συναθλητές μπορούν να βοηθήσουν αν ο αθλητής

παρουσιάζει δυσκολίες στην ανεύρεση θετικών χαρακτηριστικών.

3. Προσπάθησε να ξεπεράσεις τους δισταγμούς. Για παράδειγμα αν ο

αθλητής φοβάται να σουτάρει μπορεί να δοκιμάσει περισσότερες φορές στην

προπόνηση ή και σε φιλικά παιχνίδια μετά από την καθοδήγηση του

12

προπονητή γνωρίζοντας ότι το μέγεθος της αποτυχίας θα μειωθεί με την

εξάσκηση. Αν δεν ρισκάρεις μπορεί να νιώθεις ασφαλής αλλά δεν βελτιώνεσαι.

Ο προπονητής πρέπει να δώσει ιδιαίτερη σημασία και στο τρόπο που θα

επιβραβεύει ή θα κάνει παρατηρήσεις στους αθλητές. Μπορεί εύκολα να τους

τονώσει ή να τους μειώσει την αυτοπεποίθηση.

4. Ανακάλυψε τι είναι αυτό που σε ενοχλεί, στην προπόνηση, στον

αγώνα, στη σχέση σου με τον προπονητή και τους συμπαίκτες και κάνε ένα

σχέδιο με τα βήματα που θα κάνεις για να το ξεπεράσεις. Αν πιστεύεις ότι σε

μειώνουν ή σε απορρίπτουν ζήτησε να το επιβεβαιώσουν έτσι ώστε να είναι

σίγουρο και όχι η ιδέα σου. Οι ξεκάθαρες σχέσεις ωφελούν πάντα την ομάδα.

5. Η αντιμετώπιση της αποτυχίας είναι ένα βασικό στοιχείο που

πρέπει να μάθουν οι αθλητές από τον προπονητή. Μεγαλύτερη

βαρύτητα πρέπει να δοθεί στο πως μαθαίνουμε από τα λάθη μας και ότι μόνο

έτσι βελτιωνόμαστε.

6. Όρισε στόχους οι οποίοι θα ικανοποιούν αποκλειστικά εσένα, δε

χρειάζεται να ανταποκρίνεσαι στις προσδοκίες των άλλων. Αντιμετώπισε

αυτούς τους στόχους θετικά και ενίσχυσε τον εαυτό σου όταν τους

πετυχαίνεις.

7. Στην διάρκεια της νοερής εξάσκησης, αφιέρωσε ένα μέρος για να

φανταστείς πως θα είναι ο εαυτός σου όταν θα έχει πετύχει τους

στόχους του. Νιώσε τα συναισθήματα χαράς και ικανοποίησης.

8. Η εκμάθηση τεχνικών χαλάρωσης και διαχείρισης του

άγχους ωφελεί στην τόνωση της αυτοπεποίθησης καθώς οι αθλητές

ξεπερνούν πιο εύκολα τις δυσκολίες και αποδίδουν καλύτερα.

Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΑΘΛΗΤΗ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ

13

Η ψυχολογική προετοιμασία ενός αθλητή περιλαμβάνει την καλλιέργεια

θετικής πνευματικής στάσης για τον αγώνα (π.χ. είμαι ικανός να κερδίσω), τη

δυνατότητα να «επιστρέφει» από αντιξοότητες κατά τη διάρκεια του αγώνα

και τον συναισθηματικό έλεγχο.

Σε έναν αγώνα υπάρχουν τέσσερα βασικά συναισθήματα: ο πανικός, το άγχος,

η αυτοπεποίθηση και η αλαζονεία/απάθεια, στα οποία ένας αθλητής δύναται

να «κινείται». Σχηματικά, ο πανικός και η αλαζονεία/απάθεια τοποθετούνται

στα δύο άκρα και το άγχος και η αυτοπεποίθηση στο μέσο της γραμμής.

Πανικός:

αναφέρεται σε καταστάσεις όπου οι αθλητές βιώνουν πανικό για τον αγώνα,

είτε γιατί ο αντίπαλος είναι πολύ καλός είτε για γιατί είναι πολύ κρίσιμος ο

αγώνας και θεωρούν ότι θα κριθούν από το αποτέλεσμά του.

Άγχος:

αναφέρεται σε μια κατάσταση ανησυχίας των αθλητών σχετικά με την

επάρκεια και την ικανότητά τους για τον αγώνα. Σκέψεις όπως ‘δεν είμαι πολύ

σίγουρος για την ικανότητά μου, ο αντίπαλος δείχνει σε καλύτερη κατάσταση

κ.ά.’ αποτυπώνουν την ανησυχία στη συγκεκριμένη κατάσταση. Η διαφορά

του πανικού με το άγχος είναι το ότι σε κατάσταση πανικού ο αθλητής βιώνει

ακραία συναισθήματα και δύσκολα μπορεί να αντιστρέψει την κατάσταση.

Αυτοπεποίθηση:

δηλώνει τη σιγουριά και την εμπιστοσύνη για την ικανότητα των αθλητών για

τους εαυτούς τους. Συνηθισμένες εκφράσεις αποτελούν τα ‘είμαι πολύ καλά

προετοιμασμένος, μπορώ να κερδίσω κ.ά.’.

Αλαζονεία/απάθεια:

στο συγκεκριμένο επίπεδο ο αθλητής βιώνει την αίσθηση της σίγουρης και

απόλυτης επιτυχίας, χωρίς ωστόσο να παραμένει συγκεντρωμένος στον

αγώνα. Θεωρεί ότι το αποτέλεσμα είναι δεδομένα καλό και συμπεριφερόμενος

αλαζονικά, ελαττώνει την προσπάθειά του.

14

Το κοινό σημείο των τεσσάρων συναισθημάτων είναι η μεταβολή της

προσπάθειας και κατ΄ επέκταση της ενέργειας που βγάζει ο αθλητής στον

αγωνιστικό χώρο. Σε κατάσταση πανικού και αλαζονείας, για διαφορετικούς

λόγους για την κάθε κατάσταση, η προσπάθεια μειώνεται σε πολύ χαμηλά

επίπεδα. Στην κατάσταση του άγχους, η ενέργεια που έχει να βγάλει ο

αθλητής είναι χαμηλότερη από το αναμενόμενο, ενώ στην κατάσταση της

αυτοπεποίθησης, η προσπάθεια και η ενεργοποίηση βρίσκονται σε ωφέλιμο

επίπεδο. Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι οι αθλητές αποδίδουν σε διαφορετικά

επίπεδα αυτοπεποίθησης και άγχους, με το ωφέλιμο επίπεδο να βρίσκεται

μεταξύ των συναισθημάτων αυτοπεποίθησης και άγχους. Έτσι, είναι σύνηθες

κάποιοι αθλητές να αποδίδουν όντες συναισθηματικά κοντά στην

αυτοπεποίθηση και κάποιοι άλλοι κοντά στο άγχος.

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΠΕΝΑΛΤΥ ΣΤΟ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟ

15

Ολοένα και περισσότερες ποδοσφαιρικές αναμετρήσεις ολοκληρώνονται

με την διαδικασία των «πέναλτι». Καθώς η διαφορά στην απόδοση των

ποδοσφαιριστών γίνεται όλο και περισσότερο δυσδιάκριτη, η διαδικασία

αυτή προφανώς είναι αναπόφευκτη στις ποδοσφαιρικές συναντήσεις της

εποχής μας.

Πως μπορεί ένας παίκτης να ανταπεξέλθει στην πίεση της διαδικασίας

των «πέναλτι», νοιώθοντας τους φιλάθλους της ομάδας στις πλάτες του

και έχοντας υπ’ όψιν πως το λάθος στην εκτέλεση ή στην απόκρουση

πρόκειται να παραμείνει στην μνήμη όλων; Όταν μάλιστα πρόκειται για

έναν αγώνα που εκπροσωπείται η εθνική ομάδα, το βάρος της ευθύνης

γίνεται ακόμα πιο δυσβάστακτο.

Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Καλό είναι να θυμόμαστε πως

την ομάδα την απαρτίζουν τα μέλη της που την κάνουν κατά πολύ

ισχυρότερη από το απλό άθροισμα των παικτών και των υπευθύνων που

την αποτελούν. Δεν είναι τυχαίο που οι επιτυχημένες ομάδες δεν

ξεχωρίζουν και δεν βασίζονται σε συγκεκριμένους παίκτες. Oι ομάδες

που καθορίζονται από συγκεκριμένους αθλητές δεν φτάνουν ποτέ σε

μεγάλες διακρίσεις. Αντίθετα, οι ομάδες που έχουν πολύ καλούς παίκτες

αλλά τοποθετούν το καλό της ομάδας πάνω από την προσωπική τους

προβολή, έχουν τα καλύτερα αποτελέσματα.

Στην διαδικασία των «πέναλτι» είναι σημαντικό να είναι ξεκάθαρο σε

όλους τους παίκτες πως όλοι είναι μαζί: Τόσο στην αποτυχημένη όσο και

στην πετυχημένη εκτέλεση. Δεν είναι ο συγκεκριμένος παίκτης που

εκτελεί το πέναλτι αλλά όλοι μαζί οι παίκτες της ομάδας. Αυτό για να

συμβεί χρειάζεται να έχει αποφασιστεί όσο τον δυνατόν πιο δημοκρατικά

και εκ των προτέρων, ποιοι παίκτες πρόκειται να εκτελέσουν τα

«πέναλτι», με ποια σειρά και με ποιο τρόπο, έτσι ώστε όλοι να

συμμετέχουν στην δύσκολη αυτή προσπάθεια.

16

Κατά την διάρκεια που εκτελούνται τα «πέναλτι», όλοι μαζί οι παίκτες

πιασμένοι από τους ώμους, μπορούν να εμψυχώνουν και να

αντιμετωπίζουν την εξέλιξη της διαδικασίας. Η πραγματική ομοψυχία

προσφέρει ισχυρή δύναμη και την απαιτούμενη σιγουριά στις δύσκολες

ώρες της εκτέλεσης των «πέναλτι».

Ο κάθε παίκτης χρειάζεται να συγκεντρώνεται αποκλειστικά σε αυτό που

θέλει να πετύχει. Χωρίς σκέψεις που σχετίζονται με τις επιπτώσεις που

μπορεί να έχει η επιτυχία ή η αποτυχία της εκτέλεσης του. Γνωρίζει αυτό

που πραγματοποιεί καλύτερα από κάθε άλλον και εκείνη είναι η στιγμή

που χρειάζεται απλά να το κάνει. Όπως κάθε άνθρωπος που συμμετέχει

σε κάτι που έχει επαναλάβει εκατοντάδες ή χιλιάδες φορές στο

παρελθόν.

Η σωστή προετοιμασία είναι ή μοναδική συνταγή για την επιτυχία. Οι

παίκτες που αντιδρούν ψύχραιμα σε παρόμοιες στιγμές πίεσης έχουν

εμπιστοσύνη στον εαυτό τους γνωρίζοντας πως είναι σε θέση να

αντιμετωπίσουν το λάθος στην απόδοση τους. Ένα λάθος που πάντοτε

είναι ανθρώπινο, πάντοτε είναι πιθανό. Αυτός είναι και ο λόγος που

τέτοιοι παίκτες δεν απειλούνται: Γνωρίζουν πως το ποδόσφαιρο είναι ένα

παιχνίδι που έχει πάντα ένα νικητή και ένα χαμένο και πως την επόμενη

φορά μπορεί να είναι η δική τους σειρά να πανηγυρίσουν τη νίκη σε

έναν εξίσου σημαντικό αγώνα.

ΑΘΛΗΤΙΚΟΣ ΤΡΑΥΜΑΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

Ένα Απ’ τα σημαντικότερα προβλήματα που αντιμετωπίζει η αθλητική

κοινωνία είναι ο τραυματισμός. Οι επιπτώσεις ενός τραυματισμού

σχετίζονται όχι μόνο με την ιατρική και προπονητική-αγωνιστική πλευρά,

αλλά και την ψυχολογική ή και την ευρύτερη κοινωνική και ηθική. Ο

17

τραυματισμός αποτελεί σημείο αναφοράς για πολλές επιστήμες και

οφείλεται να εξετάζεται από πολλές οπτικές γωνίες και να μελετάται ως

προς την ιατρική, αγωνιστική, ψυχολογική, φιλοσοφική, κοινωνιολογική

βάση. Ο αθλητής, προπονητής, καθηγητής Φυσικής Αγωγής,

αθλητίατρος, αθλητικός ψυχολόγος ακόμα και o θεατής οφείλουν να

αντιμετωπίζουν τον τραυματισμό ως πολυδιάστατο φαινόμενο γιατί μόνο

κατ’ αυτόν τον τρόπο θα κατανοηθεί πλήρως η ουσιαστική του δομή.

Οι αθλητές που αντιμετωπίζουν τραυματισμούς στην αθλητική τους

καριέρα δεν έχουν να ξεπεράσουν μόνο την ανατομική δυσλειτουργία

σαν αυτή καθεαυτή, αλλά και όλες τις δυσκολίες που αναμφίβολα θα

παρουσιαστούν. Ο αθλητής ή η αθλήτρια, εκτός από το επώδυνο

εμπόδιο του τραυματισμού που πρέπει να ξεπεράσει για να επανέλθει

εξίσου ανταγωνιστικός στους αγώνες που θα ακολουθήσουν, πρέπει να

υπερνικήσει και τους ψυχολογικούς παράγοντες, εκείνους που

λειτουργούν ως ανασταλτικοί παράγοντες για τη σωματική και ψυχική

του ανάρρωση και ανάταση. Ο αθλητής φυσιολογικό είναι – κατά την

εμφάνιση του τραυματισμού αλλά και αργότερα – να πληγεί

συναισθηματικά και ψυχολογικά και αυτό συχνά μπορεί να προκαλέσει

χαμηλή αυτοπεποίθηση, αυτοεκτίμηση, αυτοαποτελεσματικότητα ή και

αρνητική σκέψη. Όλη αυτή η αρνητική ψυχολογία είναι αναπόφευκτο να

λειτουργήσει ανασταλτικά στην επαναφορά στην αθλητική δράση και να

παρατείνει το χρόνο αποκατάστασης. Όλα αυτά τα γεγονότα μόνο

αρνητικά συνεισφέρουν στην αποκατάσταση του αθλητή,

δυσχεραίνοντας το έργο του προπονητή ή του καθηγητή Φυσικής

Αγωγής και στόχος είναι να μπορέσουν να ξεπεραστούν όσο το δυνατόν

πιο ανώδυνα, ταχύτερα και αποτελεσματικότερα. Αυτό μπορεί να

επιτευχθεί μέσω των τεχνικών ψυχολογικής παρέμβασης που είναι

χρήσιμες σε πολλές περιπτώσεις στον αθλητικό χώρο και γενικότερα. Οι

τεχνικές αυτές μπορούν να συνεισφέρουν τα βέλτιστα στην αθλητική

απόδοση, στην αποκατάσταση τραυματισμών, στην εκμάθηση

δεξιοτήτων ή ακόμα και στην πρόληψη, καθώς είναι αμφίδρομη η

18

διαδικασία πρόληψης και αποκατάστασης. Μέσω αυτών των διαδικασιών

μπορεί να εξασφαλιστεί αναστολή αρνητικών σκέψεων σε θετικές,

αύξηση του επιπέδου της αυτοεκτίμησης, της αυτοπεποίθησης και της

αυτοαποτελεσματικότητας και άλλες λειτουργίες ψυχολογικής

αναδιοργάνωσης.

Συναισθηματικές αντιδράσεις του αθλητή κατά τον τραυματισμό

Είναι κοινώς αποδεκτό πως ο αθλητής που θα υποστεί έναν

τραυματισμό, δε θα πληγεί μόνο σωματικά, αλλά και ψυχικά. Αυτό

καθιστά τις τεχνικές ψυχολογικής παρέμβασης ως πρώτη προτεραιότητα

για την ομαλή αντιμετώπιση του προβλήματος. Ως επακόλουθο ενός

σοβαρού τραυματισμού οι αθλητές θα βιώσουν τυπικά 3 φάσεις

αντίδρασης:

1η φάση: Ο αθλητής είναι πιθανόν να εκφράσει μια άρνηση και

δυσπιστία. Η άρνηση μπορεί να είναι τόσο έντονη, που ο αθλητής να

είναι έτοιμος να συνεχίσει να αθλείται παρ’ όλες τις προειδοποιήσεις για

χειροτέρευση του τραύματος. Η δυσπιστία, θα κάνει τον αθλητή να

αναζητήσει πολλές επαγγελματικές γνώμες.

2η φάση: Ο αθλητής παρουσιάζει μια ποικιλία αρνητικών

συναισθημάτων. Τα συναισθήματα αυτά έχουν να κάνουν με θυμό,

αγωνία, ματαίωση, καταθλιπτική διάθεση, μειωμένη συγκέντρωση,

αϋπνία και διακοπή συνηθισμένων δραστηριοτήτων. Όλα αυτά

δυσχεραίνουν και καθυστερούν την ανάρρωση. Το άγχος και η ματαίωση

του αθλητή είναι συχνά δυσκολότερο να αντιμετωπιστούν απ’ ότι ο

πραγματικός τραυματισμός.

3η φάση: Σ’ αυτή τη φάση ο αθλητής αποδέχεται τον τραυματισμό και

προσαρμόζεται. Ο ιατρός μπορεί να τον βοηθήσει να προσαρμοστεί στα

καινούρια ιατρικά δεδομένα και να βρει λόγους για ελπίδα και αισιοδοξία.

Βοηθώντας τον αθλητή να φτάσει σε αυτή τη φάση, μειώνουμε

σημαντικά τη διάρκεια της διαδικασίας ανάρρωσης και αποκατάστασης.

19

Αυτοαντίληψη του αθλητή για τον τραυματισμό του

Ο γενικός ιατρός που δουλεύει με τραυματισμένους αθλητές θα

παρατηρήσει διάφορες αντιδράσεις στους τραυματισμούς. Ορισμένες

φορές, ένας αθλητής μπορεί να παρουσιάσει έλλειψη ενδιαφέροντος,

αδιαφορία ή και αποσύνδεση προς το τραύμα του. Κάποιος άλλος

αθλητής μπορεί να θεωρήσει τον τραυματισμό του ως την απόλυτη

καταστροφή. Αν ο αθλητής είναι ανίκανος να θεωρήσει τον τραυματισμό

του από μια πιο εύκαμπτη προοπτική, η ψυχολογική του κατάσταση θα

είναι εμπόδιο στην πορεία προς την ανάρρωση και αποκατάσταση.

Υπάρχει ένα ευρύ φάσμα τρόπων με τους οποίους οι αθλητές μπορούν

να αντιμετωπίζουν την ασθένεια και τον τραυματισμό. Για να

αντιμετωπίσει κανείς αποτελεσματικά το στρες, πρέπει να κάνει μια

συνειδητή προσπάθεια και πρέπει να αναζητήσει και να εξασφαλίσει

βοήθεια από τους άλλους. Σημαντικό μέρος των μηχανισμών

αντιμετώπισης είναι οι ασυνείδητοι μηχανισμοί προσαρμογής του εγώ.

Αυτοί περιλαμβάνουν τον αλτρουïσμό, το χιούμορ, καταστολή, προβολή,

εξιδανίκευση. Ονομάζονται ώριμες άμυνες. Μια λιγότερο ώριμη άμυνα

όπως η άρνηση συναντάται επίσης συχνά σε αρκετές περιπτώσεις»

Ο προπονητής εκτός από τα καθήκοντα που έχει και τη βοήθεια που

πιθανόν να παρέχει στον τραυματισμένο αθλητή, πρέπει να καθιερώσει

την εμπιστοσύνη και τη συμπάθεια , να είναι δίπλα στον αθλητή και τον

τραυματισμό του και να προσπαθήσει να τον οδηγήσει, όσο είναι αυτό

εφικτό, στην αποκατάσταση. Συχνά οι αθλητές ασχολούνται κυρίως με

την υλική πλευρά του τραυματισμού και τον σωματικό τους πόνο,

δίνοντας δευτερεύουσα σημασία στον ψυχολογικό τομέα και τις ανάγκες

τους αυτές. Οι τεχνικές ψυχολογικής παρέμβασης πρέπει να

χρησιμοποιούνται για ομαλή φυσική και ψυχολογική αποκατάσταση.

20

ΕΠΙΛΟΓΟΣ – ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Ο Αμερικανός κολυμβητής Μαρκ Σπιτς, πρώην κάτοχος του ρεκόρ συγκομιδής

ολυμπιακών μεταλλίων σε μία διοργάνωση, δήλωσε ότι σε κάθε τελικό

ήμασταν όλοι ίσοι, σε επίπεδο σωματικής και τεχνικής προετοιμασίας, καθώς

εκεί συμμετείχαν οι καλύτεροι του κόσμου. Ξεχώρισα γιατί ήμουν πιο έτοιμος

ψυχολογικά και σωματικά. Ωστόσο, αν και είναι τόσο σημαντικό, γιατί δεν

προετοιμάζονται περισσότερο οι αθλητές στον συγκεκριμένο τομέα; Ίσως

γιατί δεν γνωρίζουν πώς να εξασκήσουν ορισμένες πνευματικές δεξιότητες ή

γιατί δεν είναι ψυχολογικά αρκετά έτοιμοι , ώστε να ζητήσουν τη βοήθεια ενός

ειδικού. Από τα λεγόμενα του παραπάνω αθλητή και από αυτά που

καταδείξαμε με την εργασία μας, διαφαίνεται το σημαντικό ρόλο που παίζει

στην απόδοση και στην επίδοση ενός αθλητή η ψυχολογία του. Συνεπώς οι

αθλητές, προπονητές, γονείς, υπεύθυνοι ομάδων, πολιτεία, σχολεία και όσοι

εμπλέκονται με τον αθλητισμό πρέπει να δίνουν την απαραίτητη σημασία και

προσοχή στον τομέα της αθλητικής ψυχολογίας του αθλητή.

ΠΗΓΕΣ

Διαδίκτυο

Προσωπικές εμπειρίες και γνώσεις

Απόψεις συναθλητών

Βιβλιογραφία

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Ν. Παπαδόπουλος, ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ, Αθήνα 1996

• Δρ Α. Μανδήλα, Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ, Αθήνα 1988

21

• Ι. Ιωαννίδη, ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ, Δρυμός, Αθήνα 1980

• Dan Millman, Ο ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΣ ΑΘΛΗΤΗΣ , Έσοπτρον, Αθήνα 1996

• Robert Najemy, ΣΥΓΚΙΝΗΣΙΑΚΗ ΑΡΜΟΝΙΑ - ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ

• William Atkinson, Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΤΥΧΙΑΣ, Αθήνα 1979

• Sart & Lewis, ΤΟ ΑΝΤΙΔΟΤΟ ΤΟΥ ΑΓΧΟΥΣ, Αθήνα 1978

• Γιάννης Ζέρβας, ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ,

Αθήνα 1989

• Ι. Ν. Παρασκευόπουλου, ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΑΤΟΜΙΚΩΝ ΔΙΑΦΟΡΩΝ,

Αθήνα 1979