ΡΟΣΛΗΨΕΙΣ Τ Ε 1420 - 1820

ΠΡΟΣΛΗΨΕΙΣ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

1420 - 1820

Διαταράξεις της microνήmicroης στην ΑκρόποληΣτην Ακρόπολη των Αθηνών την άνοιξη του 1936 ο Ζίγκmicroουντ Φρόυντ διαπίστωνε έκπληκτος ότι η πόλη πράγmicroατι υπήρχε και ότι δεν ήταν άλλη microια ανάmicroνηση από τις αφηγήσεις των σχολικών χρόνων Τη συνειδητοποίηση αυτή ονόmicroασε διατάραξη της microνήmicroης microια αναπάντεχη εισβολή της πραγmicroατικότητας στον κοιmicroισmicroένο χώρο των microύθων ένιωσε ndashόπως ο ίδιος έγραψεndash σαν να έβλεπε microπροστά του το τέρας του Λοχ Νες Η έκπληξη του ψυχαναλυτή αποτελεί microια ενδιαφέρουσα microαρτυρία της βαρύτητας του microύθου της Ελλάδας στη συλλογική συνείδηση του δυτικού κόσmicroου Πράγmicroατι η Ελλάδα παραmicroένει ένα από τα δραστικά τοπωνύmicroια στον χάρτη του ανθρώπινου πολι-τισmicroού που ενεργοποιεί ένα σύmicroπαν αναmicroνήσεων ανδρείας και καλλιέργειας σύmicroβολο του τί microπορεί να κατακτήσουν κυρίαρχες κοινωνίες ελεύθερων πολιτών στην τέχνη στον λόγο και στον στοχασmicroό Όπως όλοι οι microύθοι έτσι και ο microύθος της Ελλάδας θέλει να είναι αρχετυπικός ένα βαθιά ριζωmicroένο παράδειγmicroα που δίνει το microέτρο των όσων ακολουθούν Κάτι τέτοιο ωστόσο δεν αληθεύει και οι αναλύσεις έρχονται να πιστοποι-ήσουν ότι οι περισσότεροι ενεργοί microύθοι είναι επεξεργάσmicroατα της νεωτερικότητας Για τον λόγο αυτό θα επιχειρήσουmicroε microια άλλη microνηmicroονική διατάραξη και θα περι-γράψουmicroε σχηmicroατικά την ιστορική τύχη της Ελλάδας στις συνειδήσεις Ελλήνων και Δυτικών κατά τους πρώιmicroους νεότερους χρόνους Οι σελίδες που ακολουθούν έχουν αντικείmicroενό τους την παρουσίαση της εικόνας της Ελλάδας κατά τους νεότερους χρό-νους ειδικότερα τους χρόνους των ξένων κυριαρχιών Αρχικά θα επιχειρήσουmicroε να περιγράψουmicroε το ιστοριογραφικό αυτό ζήτηmicroα καθώς συνδέεται microε τους microηχανισmicroούς διαmicroόρφωσης της νεοελληνικής ταυτότητας τόσο της ιστορικής ndashπολιτιστικήςndash όσο και της γεωγραφικής Στη συνέχεια θα περιγράψουmicroε σχηmicroατικά και επιλεκτικά τους κύριους φορείς διαmicroόρφωσης της εικόνας της Ελλάδας κατά την περίοδο που microας απα-

Τοπογραφικό σχέδιο της Αθή-νας επιχρωmicroατισmicroένη χαλκο-

σχολεί Τέλος θα εξιστορήσουmicroε βάσει επιλεγmicroένων παραδειγmicroάτων τις διαδοχικές προσεγγίσεις και προσλήψεις της Ελλάδας τόσο εκ microέρους των Ελλήνων όσο και εκ microέρους των Δυτικών παρατηρητών

Το ιστοριογραφικό ζήτηmicroαΟι ορισmicroοί και τα δηλωτικά περιεχόmicroενα των εννοιών Ελλάδα και Έλληνες οι προσλή-ψεις microε άλλα λόγια του ελληνικού κατά τη διάρκεια των νεότερων χρόνων έχουν απα-σχολήσει από νωρίς τη νεοελληνική διανόηση Ο λόγος είναι απλός αφού οι προσλή-ψεις αυτές στάθηκαν καθοριστικές για τη διαmicroόρφωση της ταυτότητας της νεότερης Ελλάδας καθώς και των σχέσεών της microε την κοινή ευρωπαϊκή κληρονοmicroιά Το ζήτηmicroα των ταυτοτήτων παραmicroένει ρευστό και ιδιαίτερα στην ελληνική περίπτωση όπου η διερεύνηση της συλλογικής εικόνας αντιmicroετωπίζει προβλήmicroατα πηγών Ωστόσο ο συν-δυασmicroός των έσωθεν και έξωθεν microαρτυριών επιτρέπει τη διερεύνηση της εξελικτικής πορείας των σχετικών φαινοmicroένων microέσα από τον εντοπισmicroό και την ερmicroηνεία των κοινών τόπων των microηχανισmicroών έλξης και απώθησης ενσωmicroάτωσης ή απόρριψης Το ζήτηmicroα είναι πράγmicroατι σύνθετο και η συνεχώς αυξανόmicroενη βιβλιογραφία φωτίζει ολο-ένα περισσότερο τις όψεις του ενώ ταυτόχρονα προσθέτει νέα στρώmicroατα σύγχυσης καθώς στην ουσία πρόκειται για απόπειρες ερmicroηνείας επάλληλων καθρεφτισmicroάτων και των λειτουργιών τους ένθεν κακείθενΗ πρώτη ερmicroηνεία των φαινοmicroένων που microας απασχολούν εδώ είναι η ροmicroαντική νεο-κλασική ερmicroηνεία Αυτή διαmicroορφώθηκε σταδιακά κατά τον 19ο αιώνα και αποτελεί πλέον microέρος των στερεοτύπων και των κοινών τόπων της microη επιστηmicroονικής ρητορικής Σύmicroφωνα microε αυτήν ο ελληνικός πολιτισmicroός ζήτησε καταφύγιο στη Δύση microετά την τουρκική εισβολή Εκεί άνθησε ποικιλότροπα καθώς αποτέλεσε τη βάση του νεότε-ρου δυτικού πολιτιστικού οικοδοmicroήmicroατος Έπειτα κατά την παλιγγενεσία οι Μούσες επέστρεψαν από την εξορία τους στην Ελλάδα για να εmicroπνεύσουν τη νέα φάση του ελληνικού πολιτισmicroούΑυτά συνέβησαν στην Ελλάδα κατά τον 19ο και το microεγαλύτερο microέρος του 20ού αιώνα όταν οι ελληνιστές και οι Δυτικοί αναλυτές των ελληνικών πραγmicroάτων microοιράστηκαν σε φιλέλληνες και κατήγορους του γένους Τα πράγmicroατα έφτασαν συχνά στην υπερβολή καθώς ο ελληνικός εθνικισmicroός τροφοδοτούσε διαρκώς και ενίσχυε τόσο τις διχαστικές

αντιλήψεις όσο και τις ψευδαισθήσεις της εθνικής υπεροχής Τη δεκαετία του 1980 εmicroφανίστηκαν οι αντίστροφες αναλύσεις Αυτές διαmicroορφώθηκαν σε αmicroερικανικά ακαδηmicroαϊκά περιβάλλοντα και ακολουθούσαν τη γραmicromicroή των θεωριών του οριενταλισmicroού και των microετα-αποικιακών σπουδών Σύmicroφωνα microε αυτές τις αναλύ-σεις η νεότερη Ελλάδα είναι ένα κατασκεύασmicroα της δυτικής Αναγέννησης και ιδίως του Ευρωπαϊκού Διαφωτισmicroού microια αποικιακού τύπου επεξεργασία της ευρωπαϊκής Δύσης που προέβαλε σrsquo αυτήν τα δικά της στερεότυπα Η Δύση και η δυτικοθρε-microένη ελληνική διανόηση του 19ου και του 20ού αιώνα κατηγορήθηκαν εν πολλοίς ότι κατασκεύασαν τη νεότερη Ελλάδα πάνω στα πρότυπα της αρχαίας που και αυτή microε τη σειρά της ήταν microια διανοητική επεξεργασία της Δύσης Τέλος δεν έλειψαν οι ανα-λυτές που κατηγόρησαν τους Έλληνες ότι φαλκίδευαν την ιστορία τους κατέστρεφαν τη γλώσσα και αλλοίωναν τη φυσιογνωmicroία τους προκειmicroένου να ανταποκριθούν στο όνειρο των ελληνιστώνΟι απόψεις αυτές αν και δεν ενσωmicroατώθηκαν στην ελληνική ιστοριογραφία συνέβαλαν στο να ξεπεραστεί το ροmicroαντικό αναλυτικό σχήmicroα Η συνδροmicroή αυτή είναι αξιόλογη καθώς το ροmicroαντικό σχήmicroα και οι εθνικές εmicroπλοκές του microολονότι είχαν πέσει στην αφάνεια τουλάχιστον microεταξύ των ειδικών παρέmicroεναν ενεργά στο λειτουργικό υπόβα-θρο πολλών αναλύσεων όπως στη microνηmicroειώδη ανθολόγηση των περιηγητικών κειmicroένων που επεξεργάστηκε ο Κυριάκος Σιmicroόπουλος Μια δεύτερη συνδροmicroή της microετα-αποικι-ακής ερmicroηνείας έγκειται στο γεγονός ότι φώτισε (έστω αρνητικά και επιλεκτικά) τον ρόλο του δυτικού ελληνισmicroού των ελληνικών σπουδών στη Δύση ως καθοριστικού παράγοντα στην εξέλιξη των πραγmicroάτων Ωστόσο παρά τα όποια θετικά τους σηmicroεία οι αναλύσεις αυτές χωλαίνουν στη microεθοδολογική τους αφετηρία Συνδυάζουν στοιχεία ερανισmicroένα εκλεκτικά από την ανθρωπολογία την εθνογραφία και τη λαογραφία τη γλωσσολογία και τη λογοτεχνία τις πολιτικές επιστήmicroες και τη δηmicroοσιολογία Στις προσεγγίσεις αυτές η ιστορία microοιάζει να αποκόβεται από το υλικό και τα εργαλεία της τα σειραϊκά στοιχεία και την ανάλυση των κανονικοτήτων στη microακρά τους διάρκεια για να γίνει ένα είδος εκλεκτικής ανθρωπολογίαςΚατά την τελευταία δεκαετία ο σχετικός προβληmicroατισmicroός έmicroελλε να ανανεωθεί Η στροφή της ιστορίας του πολιτισmicroού στην Ευρώπη προς τη microελέτη των πολιτιστικών ταυτοτήτων και των πολιτιστικών microεταφορών ανάmicroεσα στις ευρωπαϊκές κοινωνίες απο-

Υδατογραφία-έργο αγνώστου καλλιτέχνη στην οποία απεικο-

τέλεσε τη βάση microιας σειράς microελετών της πρόσληψης της Ελλάδας από την ευρωπα-ϊκή Δύση και παράλληλα των λειτουργιών αλληλεπίδρασης της δυτικής εικόνας στη διαmicroόρφωση της νεότερης ελληνικής πολιτιστικής ταυτότητας Οι εργασίες αυτές δεν έχουν ακόmicroη ολοκληρωθεί Ωστόσο από τα microέχρι τώρα πορίσmicroατα διαφαίνονται σηmicroα-ντικές προοπτικές Πρόκειται για τη microελέτη της από κοινού επεξεργασίας ορισmicroένων σχηmicroάτων της δυτικής και της ελληνικής παιδείας για τη διερεύνηση των παραλλήλων διεργασιών του ευρωπαϊκού ελληνισmicroού και της ελληνικής παιδείας Τη microελέτη του microέρους εκείνου της ευρωπαϊκής κουλτούρας που διαχειρίζεται και επεξεργάζεται την ελληνική κληρονοmicroιά και παράλληλα των αλληλεξαρτήσεων ανάmicroεσα στον ευρωπα-ϊκό ελληνισmicroό και στην ελληνική πολιτιστική παραγωγή Πρόκειται πλέον για τη συνθε-τική θεώρηση των κοινών ή επίκοινων στοιχείων των δύο παραδόσεων microε σκοπό να ερmicroηνευθεί η microεταξύ τους αλληλεπίδραση και επικοινωνία

Οι φορείςΣε όλη τη διάρκεια της περιόδου που microας απασχολεί η εικόνα της Ελλάδας συγκροτεί-ται microέσα από συγκεκριmicroένους διαύλους που λειτουργούν microέσα στη microεγάλη διάρκεια και αποτελούν εκφράσεις συγκροτηmicroένων πολιτικών οικονοmicroικών και θρησκευτικών συmicroφερόντων Η παρουσίαση των ποικίλων microηχανισmicroών που επέδρασαν στη συγκρό-τηση των εικόνων της Ελλάδας δεν microπορεί να γίνει εδώ παρά σχηmicroατικά Ο πρώτος φορέας που επεξεργάζεται αmicroέσως ή εmicromicroέσως ορισmicroούς και εικόνες της Ελλάδας στην προσπάθειά του να προσδιορίσει τις έννοιες και το περιεχόmicroενο του συνανήκειν είναι αναmicroφισβήτητα η ελληνική διανόηση Ήδη από τον 15ο αιώνα φανε-ρώνονται τα πρώτα σηmicroάδια της νέας αντιmicroετώπισης Αυτή προέρχεται από τους Έλλη-νες λόγιους που ενσωmicroατώνονται στο ουmicroανιστικό περιβάλλον Με αφετηρία τα αρχαία κείmicroενα αλλά και τους Βυζαντινούς σχολιαστές οι Έλληνες ουmicroανιστές θα εmicroβαθύνουν στον ορισmicroό και στο περιεχόmicroενο microιας διακριτής ιστορικής και πολιτισmicroικής ελληνικής οντότητας Οι απόπειρες αυτές δεν συγκροτούν ωστόσο ένα συνεπές και ενιαίο σχήmicroα ούτε επικοινωνούν επαρκώς microεταξύ τους καθώς προτείνονται κάτω από τις ειδικές συνθήκες των ξένων κυριαρχιών Η απουσία microιας κυρίαρχης ελληνικής εξουσιαστικής οντότητας έχει ως αποτέλεσmicroα την ελλιπή υβριδική λειτουργία των microηχανισmicroών εκεί-νων που θα παρήγαγαν και θα συντηρούσαν microια κεντρική ιδεολογία Αναmicroφισβήτητα

Ελληνικός χορός ξυλογραφία του 1639 από το βιβλίο του

διατηρείται η ορθόδοξη εκκλησιαστική διοίκηση Αυτή είναι τώρα επιφορτισmicroένη microε την εκπροσώπηση στην Πύλη των χριστιανών υπηκόων του σουλτάνου και συνάmicroα microε τη διαχείριση αρκετών θεmicroάτων των χριστιανικών πληθυσmicroών της αυτοκρατορίας Στον νέο αυτό ρυθmicroιστικό της ρόλο η Εκκλησία στηριζόmicroενη στην προηγούmicroενη εmicroπειρία της ενισχύει την οικουmicroενική ιδεολογία της ελληνικής Εκκλησίας-microητέρας Παράλληλα λειτουργούν ποικίλα ενοποιητικά δίκτυα ιδίως εmicroπορικά που αρθρώνονται γύρω από τη διάχυση των Ελλήνων εντός της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας ndashιδίως στις ζώνες που συνορεύουν microε τη Δύση και τη Ρωσία και ενθαρρύνουν την εmicroπορική δραστηριότηταndash ή τις κοινότητες της ελληνικής διασποράς στα αστικά κέντρα της Δύσης (πρόσφυγες αρχικά και έπειτα έmicroποροι αλλά και διανοούmicroενοι) Πρέπει να σηmicroειωθεί ότι οι Έλλη-νες δεν ήταν πλήρως αποξενωmicroένοι από τους microηχανισmicroούς της διοίκησης Πέρα από την Εκκλησία ορισmicroένες επίλεκτες οmicroάδες Ελλήνων ενσωmicroατώνονται στους εξουσια-στικούς microηχανισmicroούς των ξένων κυριαρχιών Ο λόγος εδώ για τις τοπικές αριστοκρα-τίες των βενετοκρατούmicroενων περιοχών και ιδίως για τους Έλληνες που συmicromicroετέχουν σε υψηλό επίπεδο στην οθωmicroανική διοίκηση τους οποίους ονοmicroάζουmicroε Φαναριώτες Αυτοί από τον 18ο αιώνα και εξής κυβερνούν τη Μολδαβία και τη Βλαχία όπου εγκα-θιστούν οργανωmicroένες ελληνικές ηγεmicroονικές Αυλές Παράλληλα επανδρώνουν συχνά θέσεις κλειδιά της οθωmicroανικής διοίκησης που σχετίζονται microε τις εξωτερικές υποθέσεις αλλά και microε τη διοίκηση Οι ταυτότητες του διάσπαρτου αυτού συνόλου ποικίλλουν όπως ποικίλλουν και οι συνειδήσεις των οmicroάδων που το απαρτίζουν Ωστόσο διαθέ-τουν microια κοινή πολιτιστική βάση θρησκευτική γλωσσική και ιστορική στην οποία συmicromicroετέχουν ndashυπό όρουςndash και ορισmicroένοι εκπρόσωποι των microη ελληνικών χριστιανικών πληθυσmicroών της αυτοκρατορίας Το έτερο σκέλος των φαινοmicroένων που microας απασχολούν είναι εκείνο της εικόνας της Ελλάδας στη Δύση Πρόκειται για το έργο ουmicroανιστών αρχαιογνωστών και ελληνιστών που επιχειρούν να προσεγγίσουν και να κατανοήσουν την αρχαία κληρονοmicroιά Οι διερ-γασίες ανάκτησης του παρελθόντος της ελληνορωmicroαϊκής ιδίως αρχαιότητας στάθηκε ένα από τα κεντρικά χαρακτηριστικά της νεωτερικότητας στην ευρωπαϊκή Δύση ήδη από τα τέλη του 14ου αιώνα Το αίτηmicroα της κατανόησης και της επανασύνδεσης microε την αρχαιότητα microολονότι αποτελεί ένα από τα κεντρικά αιτήmicroατα της διανόησης δεν αποτελούσε αποκλειστικά microια λόγια ιστοριοδιφική διεκδίκηση Η ανάκτηση της αρχαι-

Έλληνας άρχοντας επιχρω-microατισmicroένη χαλκογραφία του

Έλληνας έmicroπορος επιχρω-microατισmicroένη χαλκογραφία του

ότητας συνδέεται microε το ευρύτερο φιλοσοφικό εκπαιδευτικό και πολιτικό πρόγραmicromicroα του ουmicroανισmicroού που επιχειρεί να ενσωmicroατώσει στην αναδυόmicroενη νεωτερικότητα τις γνώσεις αλλά και τις ηθικές πολιτικές και αισθητικές αξίες του κλασικού παρελθό-ντος Στην περίπτωση αυτή η εικόνα της Ελλάδας συγκροτείται σταδιακά microέσα από τη διαρκή επικάθιση νέων στοιχείων πάνω στο συσσωρευmicroένο υλικό της παράδοσης Οι Δυτικοί λόγιοι ουmicroανιστές και ελληνιστές επεξεργάζονται διαρκώς το πλούσιο υλικό που έχει φτάσει έως αυτούς διά microέσου της ρωmicroαϊκής κληρονοmicroιάς αλλά και της ανα-γέννησης των ελληνικών σπουδών κατά τον 15ο αιώνα και διατηρούν στενή επαφή microε την ελληνική διανόηση Ο ελληνικός ελληνισmicroός η καλλιέργεια των ελληνικών σπουδών στην Ελλάδα απαρτί-ζονται από τις διαδοχικές εργασίες microιας microακράς αλυσίδας Ελλήνων λογίων που έσκυψαν πάνω από το παρελθόν της ελληνικής παιδείας και γλώσσας και προσπάθησαν να το διατηρήσουν ζωντανό Πράγmicroατι η microελέτη και η καλλιέργεια της κλασικής γραmicromicroατείας και γλώσσας ndashαυτό που στη Δύση ονοmicroάστηκε ουmicroανισmicroόςndash αποτελεί ένα διαρκές ενδηmicroικό θα λέγαmicroε χαρακτηριστικό της ελληνικής παιδείας Η ιδιότυπη αυτή διαχρο-νία δεν είναι ωστόσο ειδυλλιακή αποτελεί περισσότερο microια έκφραση των σκληρύν-σεων και των αγκυλώσεων που επιβάλει το παρελθόν στην πορεία των πραγmicroάτων και λιγότερο microια απόδειξη της συνέχειας του ελληνικού πολιτισmicroού καθώς ο τελευταίος αποτελεί microια σύνθετη κοινωνική διεργασία microία από τις συνιστώσες της οποίας είναι και η λόγια παράδοση Εντούτοις η διαρκής ελληνική ουmicroανιστική παράδοση (ας την πούmicroε έτσι microιας και ο ορθότερος όρος ndashελληνικός ελληνισmicroόςndash παρουσιάζει πολλά προβλήmicroατα) καταλάmicroβανε σχεδόν σταθερά microία κεντρική θέση στον χώρο της εκπαί-δευσης και επιδρούσε microε τον τρόπο αυτό στο σύστηmicroα επεξεργασίας και παραγωγής των ιδεώνΚατά τους νεότερους χρόνους η ίδια παράδοση αποτέλεσε ένα είδος πολιτιστικής γέφυρας που συνέδεε την ελληνική λογιοσύνη microε τον δυτικό ουmicroανισmicroό και εγκαθι-στούσε ένθεν κακείθεν microια σειρά από νοητικές συγγένειες και δεκτικότητες που δεν παρατηρούνται microε την ίδια ένταση και συχνότητα στους υπόλοιπους τοmicroείς του πολι-τισmicroού Στη γέφυρα αυτή συναντώνται οι Έλληνες λόγιοι και οι Ευρωπαίοι ελληνιστές Στο εργαστήριο των ελληνιστών γίνεται η κριτική επεξεργασία και αναθεώρηση τόσο του ιστορικού υλικού microε τις νεότερες εργασίες της ελληνικής λογιοσύνης όσο και microε το

Οι Έλληνες λόγιοι microελέτησαν και προσπάθησαν να διατηρήσουν

πλήθος των νέων πληροφοριών που έρχεται από την ελληνική ΑνατολήΑς σταθούmicroε λίγο σε αυτές τις δεξαmicroενές πληροφόρησης Μία πρώτη η κυριότερη συγκροτείται στο πλαίσιο της δυτικής παρουσίας στην ελληνική Aνατολή Η ενετοκρα-τία αποτελεί αρχικά την κυρίαρχη όψη αυτής της δυτικής παρουσίας Κατά την περίοδο που microας απασχολεί η βενετική κυριαρχία διατηρείται στα Επτάνησα στην Κύπρο και στην Κρήτη αλλά και στην Πελοπόννησο κατά τη σύντοmicroη περίοδο στις αρχές του 18ου αιώνα Οι Βενετοί θα ενδιαφερθούν σχεδόν αποκλειστικά για τη ζώνη της δικής τους επιρροής στην Ελλάδα και θα περιγράψουν αναλυτικά την παρούσα κατάσταση αλλά και τα αξιοmicroνηmicroόνευτα των ελληνικών νησιών Η παραγωγή αυτή συνδέεται microε τις προσπάθειες της Βενετίας να περισώσει το δίκτυο των ανατολικών κτήσεών της το Levante Veneto Τα σηmicroεία ακmicroής της παρατηρούνται γύρω από σηmicroαντικά πολεmicroικά γεγονότα όπως ο πόλεmicroος της Κύπρου (1570-72) της Κρήτης (1645-1669) ή της πρόσκαιρης κατάληψης της Πελοποννήσου από τους Βενετούς (1685-1715) Πρόκειται για microια γραmicromicroατεία τεκmicroηριωτικού τύπου microε έντονο εγκωmicroιαστικό και προπαγανδιστικό χαρακτήρα που γιορτάζει τις νίκες και κοινοποιεί στο ευρωπαϊκό κοινό τα ανδραγαθή-microατα που έλαβαν χώρα στα βενετσιάνικα βασίλεια της Ανατολής Οι Βενετοί δεν ήταν οι microόνοι διεκδικητές Οι Γάλλοι και οι Βρετανοί κυρίως αλλά και οι Ολλανδοί και αργότερα οι Ρώσοι θα επιχειρήσουν παράλληλες οικονοmicroικές ή στρατηγικές διεισδύσεις στην καθrsquo ηmicroάς Ανατολή Ο γαλλο-βρετανικός ανταγωνισmicroός στάθηκε έντονος Από τη microια πλευρά τα εmicroπορικά πολιτικά και θρησκευτικά προνόmicroια που απολάmicroβαναν οι Γάλλοι στην Οθωmicroανική αυτοκρατορία από τις διοmicroολογήσεις του 16ου αιώνα και από την άλλη η βρετανική Levant Company microε τα microονοπωλιακά της προνόmicroια δηmicroιουργούσαν και στις δύο πλευρές την προσδοκία αντικατάστασης των Βενετών και την υπαγωγή των εmicroπορικών σταθmicroών του Λεβάντε στη γαλλική ή στη βρετανική επιρροή Οι σχετικές πρωτοβουλίες θα είναι πυκνές και από τα τέλη του 17ου αιώνα και εξής οι ιταλικές περιγραφές της Ελλάδας θα αντικατασταθούν από γαλλικές και βρετανικές Αυτές θα στηριχθούν σε νέες συστηmicroατικές αυτοψίες και θα εmicroβαθύνουν εξίσου στην αρχαιογνωστική και στη σύγχρονη αποτύπωση της Ελλάδας και των περιοχών της Μπορούmicroε να πούmicroε συνοπτικά ότι κατά τους αιώνες των ξένων κυριαρχιών λειτουρ-γούν διευρωπαϊκά δίκτυα πληροφόρησης γύρω από τα ελληνικά πράγmicroατα τα οποία

Η laquoΙστορία του Πολέmicroου της Κύπρουraquo γαλλική έκδοση του

εν πολλοίς διαmicroορφώνουν στις συνειδήσεις του ενδιαφερόmicroενου δυτικού κοινού την εικόνα της Ελλάδας τόσο της αρχαίας όσο και της σύγχρονης microε έmicroφαση στις θρη-σκευτικές παραδόσεις στις οικονοmicroικές δραστηριότητες αλλά και στην κατάσταση του πολιτισmicroού Τα δίκτυα αυτά είναι συχνά αντίζηλα ωστόσο διαθέτουν κοινή ιδεολογική βάση Τα σηmicroαντικότερα και διαρκέστερα microεταξύ αυτών είναι τα δίκτυα της εξουσίας της διπλωmicroατίας ή του εmicroπορίου και αργότερα εκείνα που συγκροτεί η εξάπλωση των γαλλικών καθολικών microοναχικών ταγmicroάτων Παράλληλα συστήνονται νέου τύπου δίκτυα επικοινωνίας και ανταλλαγής των λογίων που ειδικεύονται στη microελέτη της ελληνικής παιδείας καθώς και των αρχαιόφιλων συλλεκτών Πέρα απrsquo αυτά υπάρχουν και οι πολ-λές microεmicroονωmicroένες και συχνά συγκυριακές απόψεις των περιηγητών

Οι περιηγητέςΘα ορίζαmicroε συνοπτικά ως περιηγητική γραmicromicroατεία το σύνολο των γραπτών κειmicroένων τα οποία απορρέουν (ή διατείνονται πως απορρέουν) από microια άmicroεση εmicroπειρία microε τον χώρο Τα κείmicroενα αυτά δεν υπόκεινται σε τυπολογικούς περιορισmicroούς Συνήθως έχουν τη microορφή της ταξιδιωτικής αφήγησης αλλά microπορεί θαυmicroάσια να έχουν τη microορφή του αποmicroνηmicroονεύmicroατος της πραγmicroατείας επί ειδικού θέmicroατος της ανταπόκρισης Το σχετικό microε την Ελλάδα υλικό απαρτίζεται από ένα πλούσιο σε ποικιλία και αριθmicroό σώmicroα κειmicroένων Ας σηmicroειωθεί εδώ ότι microόνο ο Γεννάδιος συγκέντρωσε πάνω από 5000 τίτλους περιγραφών ταξιδιωτικών αφηγήσεων και άλλων συναφών κειmicroένων γεωγρα-φικού αρχαιολογικού και δηmicroοσιολογικού χαρακτήρα Το σώmicroα της περιηγητικής γραmicromicroατείας αφορά και περιλαmicroβάνει κείmicroενα από τον ετε-ρόκλιτο κόσmicroο που αναζήτησε microια εmicroπειρία της ελληνικής πραγmicroατικότητας προσκυ-νητές για τους Αγίους Τόπους έmicroποροι microε βαθιά αίσθηση των ισορροπιών microεθοδικοί στρατιωτικοί αρχαιόφιλοι και κυνηγοί αρχαιοτήτων πολιτικοί αναλυτές δηmicroοσιολόγοι λογοτέχνες και καλλιτέχνες Κοντά σrsquo αυτούς ο πολυπρόσωπος και ανήσυχος κόσmicroος των επαγγελmicroατιών της περιπλάνησης ναυτικοί τυχοδιώκτες microυστικοί απεσταλmicroένοι και φυγάδες αργόσχολοι και τουρίστεςΓύρω από το πλούσιο και πολύπλευρο αυτό υλικό σηmicroειώθηκε microια αξιόλογη στροφή των Ελλήνων αλλά και άλλων Βαλκανίων microελετητών στροφή η οποία προς στιγmicroή φάνηκε να παίρνει σηmicroαντικές διαστάσεις και να τείνει στη συγκρότηση microιας επιmicroέρους θεmicroατι-

laquoΤο microνηmicroείο του Λυσικράτηraquo χαλκογραφία του 19ου αιώνα

Είσοδος σπηλαίου που οδηγεί στα ορυχεία της Μήλου microετα-

κής Ιστορικοί όλων των κλάδων της γνώσης άνοιγαν το νέο αυτό κουτί της Πανδώρας και αντλούσαν αδιακρίτως στοιχεία τα περισσότερα από τα οποία δύσκολα επιβεβαι-ώνονται βάσει άλλων πηγών Η τεκmicroηριωτική ιστορική αξία της περιηγητικής γραmicromicroα-τείας ενισχυόταν αν δεν επιβαλλόταν από την ευρέως διαδεδοmicroένη πεποίθηση ότι οι πάγιες πηγές της ιστοριογραφίας στην ελληνική περίπτωση ήταν πενιχρές ανεπαρκείς ή και ανύπαρκτες Οι περιηγητές θεωρούmicroενοι ως αυτόπτες microάρτυρες τόσο από τους συγχρόνούς τους όσο και από τους microεταγενεστέρους χρεώνονται σε microεγάλο βαθmicroό τη διαmicroόρφωση και ιδίως για την παγίωση ορισmicroένων κοινών τόπων και άλλων απόψεων οι οποίες παραmicroένουν βαθιά ριζωmicroένες στις συνειδήσεις Αυτό ακριβώς αποτελεί microία από τις πλέον σύνθετες και παλαιότερες εmicroπλοκές του περιηγητισmicroού στη νεοελληνική ιστοριογραφία Εντούτοις η συστηmicroατικότερη αυτή microελέτη των περιηγητικών κειmicroένων καταδεικνύει καθαρά τα όρια του είδους Από τη microια microεριά φωτίζεται ο ιστορικός χώρος των περιηγητών Ένας γλαφυρός εmicroπειρικός και αφηγηmicroατικός κόσmicroος που εξελίσσεται στους αργούς ρυθmicroούς των microετακινήσεων άmicroεσος και ανθρώπινος συντε-θειmicroένος στα microέτρα του προσωπικού λόγου της παρατήρησης της αυτοψίας Από την άλλη πλευρά η σύγχρονη αφήγηση της ιστορίας προσκρούει στην υποκειmicroενικότητα των περιηγητών στην επαναλαmicroβανόmicroενη κοινοτοπία των παρατηρήσεών τους ενώ η προσεκτικότερη microελέτη τους φέρνει στο φως επαναλήψεις πλήθος δανείων και συντα-γών άγνοιες εσφαλmicroένες εκτιmicroήσεις και προκαταλήψεις που αλλοιώνουν συχνά την εικόνα του παρελθόντος Επιπλέον το πεδίο της ιστορίας έχει microεγάλες κλίmicroακες και microακρές διάρκειες ενώ η περιηγητική παρατήρηση είναι εξαρτηmicroένη από τον συγκεκρι-microένο χρόνο και τον περιορισmicroένο χώρο στους οποίους αναφέρεται Οι διαπιστώσεις αυτές δεν microειώνουν διόλου την αξία των περιηγητικών κειmicroένων Αντιθέτως microια απαλλαγή της περιηγητικής γραmicromicroατείας από τον ρόλο του τεκmicroηρίου θα άφηνε το πεδίο ανοιχτό για την ορθή και κριτική αξιολόγηση του είδους Αυτός είναι ένας απαραίτητος όρος ώστε να πάψουmicroε να αναζητούmicroε στις προσεγγίσεις των περιηγητών αποκλειστικά την εικόνα του παρελθόντος Οι περιηγητικές αφηγήσεις καθρεφτίζουν τελικά έναν φαντασιακό χώρο έναν χώρο προβολών και συγκρητισmicroού ο οποίος υπόκειται σε δικούς του διαφορετικούς κώδικες Στις εmicroπειρικές προσεγγί-σεις των περιηγητών microπορεί να αναζητηθεί το παρελθόν της επιστηmicroονικής σκέψης και ιδιαίτερα οι απαρχές των περισσότερων επιστηmicroών της παρατήρησης όπως της

γεωγραφίας της φυσικής ιστορίας της εθνολογίας της ανθρωπολογίας της κοινωνι-ολογίας καθώς και της microετάβασης λογίων ζητήσεων προς θετικότερες κατευθύνσεις όπως η αρχαιολογία Πράγmicroατι στη δεξαmicroενή της εmicroπειρικής γνώσης την οποία στα-διακά διαmicroόρφωσαν οι επιτόπου αυτοψίες σrsquo αυτήν την προεπιστηmicroονική διάθεση βρίσκουν τις ρίζες τους οι κριτικές συστηmicroατοποιήσεις που έθεσαν τις βάσεις των κοινωνικών επιστηmicroώνΟι περιηγητές τέλος ndashκαι εδώ ίσως έγκειται η σηmicroαντικότερη συνδροmicroή του είδουςndash είναι οι παλαιότεροι εκπρόσωποι και φορείς της επικοινωνίας και της ανταλλαγής Ήταν φορείς και πρέσβεις του πολιτισmicroού και των αξιών σε ξένα microέρη και ταυτόχρονα φορείς πληροφόρησης των συγχρόνων τους για τις διαφορετικές εξελίξεις του πολιτι-σmicroού Ανήκουν τόσο στον χώρο από τον οποίο προέρχονται όσο και στους χώρους τους οποίους επιχείρησαν να κατανοήσουν Τα κείmicroενά τους συγκροτούν ένα πυκνό δίκτυο αmicroοιβαίων εξαρτήσεων και ανταποκρίσεων microέσα στο οποίο κρίνονται και αντιπαρα-βάλλονται τα όσα κοmicroίζουν οι περιηγητές τα όσα αναζητούν και τα όσα συναντούν Το microοναδικό αυτό πλέγmicroα πολιτισmicroικών διηθήσεων λειτουργεί τελικά πέραν των τοπικών ή και των εθνικών συνθηκών και αποτελεί το παρελθόν microιας οικουmicroενικότητας οι διαστάσεις της οποίας ίσως χρειαστεί σύντοmicroα να προσδιοριστούν

Η Ελλάδα των ουmicroανιστών

Εξερευνήσεις στον χώρο και στον χρόνοΟι έρευνες των microελετητών συγκλίνουν στη διαπίστωση της ασθενούς παρουσίας της Ελλάδας κατά την περίοδο της πρώιmicroης νεωτερικότητας Στο συmicroπέρασmicroα αυτό οδη-γούνται από τον microικρό αριθmicroό των άmicroεσων αναφορών στη χώρα και στην ιστορία της από την εξαιρετικά περιορισmicroένη προσέλευση σε αυτήν επισκεπτών και από τις κοι-νότοπες διαπιστώσεις για την ολοσχερή παρακmicroή της Το σχήmicroα αυτό αντικατοπτρίζει ορισmicroένες από τις κυρίαρχες όψεις της ιστορικής πραγmicroατικότητας Σίγουρα η Ελλάδα δεν σήmicroαινε για την αναγεννησιακή διανόηση αυτά που θα σηmicroάνει αργότερα από τον φθίνοντα 17ο αιώνα και εξής Ωστόσο θα ήταν αναλυτικό σφάλmicroα να εκλάβει κανείς ως απουσία από τον πολιτιστικό χάρτη της αναγεννησιακής Ευρώπης το στίγmicroα της Ελλάδας Δεν έχει έως τώρα διενεργηθεί καmicroία συστηmicroατική έρευνα για την αναγεννη-

Χάρτης και περιγραφή της Λέσβου από το έργο του Χρι-

σιακή πρόσληψη της Ελλάδας τους ρόλους και τις λειτουργίες της Ωστόσο η ελληνική θεmicroατολογία κυρίως η αρχαία αλλά και η νεότερη δεν απουσιάζει από την πνευmicroατική και καλλιτεχνική παραγωγή της εποχής Το έτος 1420 ορίζει συmicroβατικά την εκκίνηση των νεότερων χρόνων Η χρονολογία αυτή έχει επιλεγεί εκ των υστέρων καθώς η κατάληψη της Θέουτα από τους Πορτογάλους στη βόρεια αφρικανική ακτή σηmicroατοδότησε την έναρξη της αποικιακής εξάπλωσης της ευρωπαϊκής Δύσης Ωστόσο η χρονολογία αυτή είναι και εκείνη microιας λόγιας ιστορικής και γεωγραφικής εξερεύνησης του ελληνικού νησιωτικού χώρου ο λόγος εδώ για το πρώτο ουmicroανιστικό βιβλίο για την Ελλάδα το Liber Insularum Archipelagi του Φλωρε-ντινού microοναχού ουmicroανιστή Χριστόφορου Μπουοντελmicroόντι (Christoforo Buondelmonti) Αυτός εγκαταστάθηκε στη Ρόδο των Ιωαννιτών στις αρχές του 15ου αιώνα και πέρασε όλη τη ζωή του εκεί επιχειρώντας πολλά ταξίδια στα ελληνικά νησιά προκειmicroένου να microελετήσει την ιστορία κα να συλλέξει ελληνικά χειρόγραφα Το βιβλίο είναι microια ιστορική και γεωγραφική περιγραφή των νησιών του Αιγαίου αλλά και ορισmicroένων σηmicroαντικών παράκτιων κέντρων όπως η Κωνσταντινούπολη ο Άθως και η Αθήνα Το έργο αυτό εντάσσεται σε ότι θα αποκαλούσαmicroε πρώιmicroη ουmicroανιστική γεωγραφική περιγραφή Ο χαρακτήρας του έργου είναι λόγιος και αρχαιογνωστικός καθώς παραθέτει κυρίως ιστορικά και microυθολογικά στοιχεία γύρω από το κάθε νησί Ωστόσο το κείmicroενο του Μπουοντελmicroόντι δεν περιορίζεται στις αυστηρές περιγραφές

Μύκονος υδατογραφία από το χειρόγραφο του Χριστό-

Κωνσταντινούπολη υδατογρα-φία από το χειρόγραφο του

Ο χώρος στον οποίο κινείται ο Μπουοντελmicroόντι είναι εκείνος της λατινικής διείσδυσης στην ελληνική Ανατολή κατά την κρίσιmicroη φάση της microετάλλαξής της Από τη βενετσιά-νικη Κέρκυρα και την παλατινή κοmicroητεία των Τόκκων στα κεντρικά Επτάνησα έως τη βενετική Κρήτη τη Ρόδο των Ιωαννιτών Ιπποτών τις Κυκλάδες των Σανούδων τη Χίο των Γενουατών ή την Αθήνα των Φλωρεντινών Ατσαϊόλι Ο χώρος στον οποίο αντέχει ακόmicroη η φραγκοκρατία και ο οποίος microε την οθωmicroανική εξάπλωση microεταβάλλεται στα-διακά στις σκάλες του ελληνικού laquoΛεβάντεraquo θύλακες ενός δικτύου αποικιών και προ-νοmicroιούχων παροικιών πολυεθνικό σταυροδρόmicroι εmicroπόρων και προσκυνητών παράθυρο της Δύσης στην Ανατολή όπου θα ανθήσει το εmicroπόριο και κοντά σε αυτό οι ελληνικές και οι ανατολικές σπουδές

της ιστορίας και της γεωγραφίας των νησιών Εmicroπεριέχει ενδιαφέρουσες εκτιmicroήσεις των νησιωτικών κοινωνιών στοιχεία για τον οικισmicroένο χώρο και τον πληθυσmicroό τις ασχολίες των κατοίκων αλλά και σκέψεις για την οθωmicroανική επέκταση κρίσεις για την παρακmicroή των Ελλήνων και την ισχύ των Οθωmicroανών ενδιαφέροντα στιγmicroιότυπα και περιστατικά όπως εκείνο της κατάληψης της νησίδας Καλόγερος από τους Τούρ-κους Από τις περιγραφές δεν απουσιάζουν και τα πιο προσωπικά στοιχεία Περιγραφές των κινδύνων της ναυσιπλοΐας ή περιπέτειες που έζησε ο συγγραφέας στις ελληνικές θάλασσες παρεmicroβάλλονται συχνά στην αφήγηση microε αποτέλεσmicroα το έργο να θυmicroίζει ορισmicroένες φορές περιηγητικό αφήγηmicroα Οι προθέσεις του συγγραφέα δηλώνονται σαφώς στο κείmicroενο Πρόκειται σύmicroφωνα microε τα λεγόmicroενα του ιδίου για laquoένα εικονογραφηmicroένο βιβλίο των Κυκλάδων και των διαφόρων άλλων νησιών που τις περιστοιχίζουν microαζί microε την περιγραφή των γεγονότων που διαδραmicroατίσθηκαν σε αυτά κατά την αρχαιότητα και έως τις microέρες microαςraquo Στο ίδιο κείmicroενο δηλώνεται και η ψυχαγωγική χρήση για την οποία προόριζε ο συγγραφέας την εργασία του laquoΣου το αποστέλλωraquo γράφει στον πρόλογό του ο Μπουοντελmicroόντι προς τον καρδινάλιο Ορσίνι στον οποίο αφιερώνεται το Liber Insularum laquoγια να microπορείς όταν είσαι κουρασmicroένος να τέρπεις τον λογισmicroό σουraquoΙδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η περιγραφή της Κωνσταντινούπολης αλλά και των ερειπίων της Δήλου όπου ο Φλωρεντίνος microοναχός προσπάθησε microε τη βοήθεια των συντρόφων του ταξιδιού να ξαναστήσει στο βάθρο του το κολοσσιαίο άγαλmicroα του Απόλλωνα Το Liber Insularum παραmicroένει ένα κατεξοχήν ουmicroανιστικό έργο όπου η γεωγραφία και οι σύγχρονες περιγραφές συναντώνται microε τις συχνές αρχαιογνωστικές παραδροmicroές Αυτές θα είναι εντονότερες σε ένα δεύτερο έργο του την περιγραφή της Νήσου Κρήτης Οι περιγραφές του στηρίζονται σε microεγάλο βαθmicroό στην επιτόπια αυτοψία καθώς και στις πληροφορίες που microπορούσαν να του προσφέρουν οι ναυτικοί και οι κάτοικοι της περιοχής Έλληνες και Δυτικοί Τόσο η επιλογή των νησιών όσο και η σειρά παρουσίασής τους δεν υπόκεινται σε αυστηρά γεωγραφικά κριτήρια ούτε παρουσιάζουν ένα πιθανό δροmicroολόγιο στις ελληνι-κές θάλασσες Κατά πάσα πιθανότητα το υλικό διευθετήθηκε σταδιακά ακολουθώντας τις περιπλανήσεις του συγγραφέα Οι σκάλες του Λεβάντε και η κοντινή παράκτια και νησιωτική τους ζώνη είναι αυτές που θα επισκέπτονται οι περισσότεροι ξένοι επισκέ-

Οι Μούσες σχέδιο του Κυρι-ακού του εξ Αγκώνος από το

πτες του ελληνικού χώρου κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης Εξαίρεση αποτελεί ο Κυριακός ο εξ Αγκώνος ο οποίος ταξίδεψε και σε περιοχές της ελληνικής ενδοχώρας αναζητώντας λείψανα της αρχαιότηταςΟικείος των Φλωρεντινών λογίων ο Νικολό Νικολί και ιδίως του Φραγκίσκου Φίλελ-φου που είχε και αυτός επιχειρήσει το ταξίδι στην Ελλάδα ndashτο 1441 προκειmicroένου να επισκεφθεί τον υπέργηρο Πλήθωναndash ο Κυριακός δεν ήταν επαγγελmicroατίας λόγιος αλλά έmicroπορος καλός γνώστης των ελληνικών περιοχών ο οποίος έτρεφε πραγmicroατικό πάθος και βαθιά αγάπη για τις ελληνικές αρχαιότητες Ο Κυριακός ταξίδεψε πολλές φορές στην Ελλάδα microεταξύ 1425 και 1432 οπότε επισκέφθηκε τα νησιά του Αιγαίου και την Κωνσταντινούπολη και έπειτα τη διετία 1435- 1436 την Ιλλυρία την Ήπειρο και τη Στερεά Ελλάδα Κατόπιν επισκέφθηκε ξανά το 1437 την Αθήνα και την Πελο-πόννησο και τη διετία 1447-48 πάλι την Πελοπόννησο Από τα ταξίδια του συνέλεγε αρχαιότητες κυρίως όmicroως κρατούσε αναλυτικές σηmicroειώσεις και ηmicroερολόγια καθώς και αναλυτικές αποτυπώσεις των microνηmicroείων ή αντιγραφές επιγραφών Δυστυχώς αυτό το πλούσιο υλικό χάθηκε Η ιστορία της εξερεύνησης της ελληνικής αρχαιότητας ξεκινά microε microια καταστροφή καθώς το έργο του Κυριακού χάθηκε στην πυρκαγιά της βιβλιοθή-

Ο Αριστοτέλης σχέδιο του Κυρι-ακού του εξ Αγκώνος

laquoὮ λαmicroπρά πόλις λακωνική Σπάρτη κλέος Ἑλλάδος τῆς τε οἰκουmicroένης πάσης παρά-δειγmicroα ὅπλων καί σωφροσύνης γυmicroνάσιον καί τέmicroενος καί τῆς ἄλλης πάσης θείας ἀρετής ἔνοπτρον καί πηγή ἐάν τήν πολιτείαν σου καί ἔθη νόmicroον τε ἀνθρώποισιν σύν ταῖς ἄλλαις σου ἠθικαῖς ἀρεταῖς διασκοπῶ καί ἔπειτα ὁρῶ πρὀς Εὐρώταν ἐξαίφνης ἀνακράζω πρός χῶρον τῆς κυδίστης σου Ἀρτέmicroιδος Πού ἔστιν ὁ σός ἀγαθός Λυκοῦργος πού Διόσκουροι οἱ δίδυmicroοι θεοί Κάστωρ καί Πολυδεύκης Ἀναξανδρίδας Ὀρθρυάδας καί Γύλιπος Ὦ Εὐρύσθενες καί Λεωνίδα πού διαι-τάσθε Ἀτρείδα καί Παυσανία ὦ λαmicroπρότατε ἡγεmicroών ὦ Λύσανδρε ὦ Ἀρίστων Ἀγησίλαε τε καί Ξάνθιππε Οὐ Ρώmicroη οὐ Φίλιππος ἔφη ἀλλrsquo ὁ χρόνος καί τῶν ἡmicroετέρων γενεών ἡ ἀνανδρία καί ῥαθυmicroία microεταβληθῆναι παρεσκεύασεν εἰς Μυσι-θράν ὑπό ΚωνσταντίνουraquoΕπίγραmicromicroα του Κυριακού του εξ Αγκώνος για τη Σπάρτη microεταφρασmicroένο από τα λατινικά από τον Πλήθωνα

κης των Σφόρτσα το 1512Στο δεύτερο ταξίδι του στην Πελοπόννησο ο Κυριακός επισκέφθηκε στον Μιστρά τον Έλληνα ουmicroανιστή φιλόσοφο Γεώργιο Πλήθωνα τον οποίο είχε γνωρίσει στη σύνοδο της Φλωρεντίας (1439) Ο ιδιότυπος αυτός στοχαστής έχαιρε microεγάλης εκτίmicroησης στην Ιταλία όπου είχε πρωτοστατήσει στην ίδρυση της νεοπλατωνικής ακαδηmicroίας της Φλω-ρεντίας Οι απόψεις του για τη νεότερη Ελλάδα και τις σχέσεις της microε την αρχαιότητα τον διαχωρίζουν αναmicroφισβήτητα από τους συγχρόνους του διανοητές Ο Πλήθων έχει δίκαια χαρακτηριστεί ως ο πρώτος Νεοέλληνας Για αυτόν οι Έλληνες όφειλαν να δρα-στηριοποιήσουν εκ νέου την κληρονοmicroιά των προγόνων τους και να αναγνωρίσουν σε αυτήν την εθνική τους ταυτότητα αποδεσmicroευmicroένοι από τη χριστιανική παράδοση την οποία θεωρούσε microια σκοτεινή παρένθεση χιλίων χρόνων laquoΕmicroείς είmicroαστε Έλληνες στην καταγωγή όπως το δείχνουν και η γλώσσα και η πατροπαράδοτη παιδείαraquo δήλωνε ο Πλήθων Αξίζει πιστεύω να επαναλάβουmicroε εδώ τη σύγκριση ανάmicroεσα στη θέση του Πλήθωνα και στη διαmicroετρικά αντίθετή της που διατυπώθηκε εκείνη την εποχή Ο λόγος για τη δήλωση του Γεώργιου Σχολάριου του πρώτου οικουmicroενικού πατριάρχη microετά την Άλωση laquoαν και είmicroαι Έλληνας στη γλώσσα δεν θα έλεγα ποτέ ότι είmicroαι Έλληνας γιατί δεν σκέπτοmicroαι όπως κάποτε σκέπτονταν οι Έλληνες Αντίθετα θέλω να microε αποκαλούν σύmicroφωνα microε την πίστη microου Κι αν microε ρωτούσε κανείς τι είmicroαι θα του έλεγα πως είmicroαι χριστιανόςraquoΟ Κυριακός θαύmicroαζε τις ιδέες του Πλήθωνα για την αναβίωση της αρχαίας Ελλάδας τον εξελληνισmicroό και αποχριστιανισmicroό της Βυζαντινής αυτοκρατορίας Συνέθεσε microάλι-στα στα λατινικά και ένα επίγραmicromicroα για την αρχαία Σπάρτη το οποίο microετέφρασε στα

Η Μεθώνη επιχρωmicroατισmicroένο χαρακτικό που βασίστηκε

laquoἘντός δε τῆς πόλεως ἔστι τό διδασκαλεῖον τοῦ Σωκράτους ἐν ὦ εἰσί κύκλω οἱ ἄνδρες καί οἱ ἄνεmicroοι ἱστορισmicroένοι Κατά δύσιν δε τούτου ἵστανται τά παλάτια τοῦ Θεmicroιστοκλέους Καί πλησίον τούτων εἰσίν οἱ λαmicroπροί οἴκοι τοῦ πολεmicroάρχου ἵστανται δε τά ἀγάλmicroατα τοῦ Διός ἔγγιστα τούτων Πρός δε τόν νότον τούτων ἔστιν οἶκος βασιλικός πλήν ὡραῖος Εἰς ὅν κατερχόmicroενος ὁ δούξ κατά καιρόν εἰς εὐωχίαν ἐκινεῖτο Ἐκεί ἔστι καί ἡ ἐννεάκρουνος πηγή ἡ καλλιρρόη Εἰς ἦν λουόmicroε-νος ἀνήρχετο εἰς τέmicroενος τό τῆς Ἥρας λεγόmicroενονraquo

ελληνικά ο Πλήθων Σrsquo αυτό χαρακτηριστική είναι τόσο η νοσταλγία της αρχαίας δόξας όσο και η καυστική τελική αποστροφή για τον εκφυλισmicroό του ελληνικού πνεύmicroατος στα βυζαντινά χρόνιαΗ αρχαία Σπάρτη αποτελούσε το πρότυπο ανδρείας και σεmicroνότητας για τον αναγεννη-σιακό κοντοτιέρο τον στοχαστικό πολεmicroιστή Την ύmicroνησαν δοκιmicroιογράφοι και ποιητές ανάmicroεσα στους οποίους ξεχωρίζει ο Μιχαήλ Μάρουλος microε τους λατινικούς στίχους του Η Αθήνα ήταν ένας άλλος πόλος αναφοράς αν και αυτό δεν πρέπει να συγχέεται microε την εξιδανίκευση της πόλης που επέβαλλαν οι δηmicroοκρατικές φιλελεύθερες ιδέες του 19ου αιώνα Την Αυλή των Ατσαϊόλι στην Αθήνα θα επισκεφθούν και οι δύο σκαπανείς του ουmicroανιστικού ταξιδιού στην Ελλάδα ο Μπουοντελmicroόντι και ο Κυριακός Ο πρώτος σχεδιάζει έναν microικρό χάρτη του δουκάτου στον οποίο το κύριο βάρος πέφτει στη Θήβα το οικονοmicroικό κέντρο της περιοχής Ο δεύτερος επισκέπτεται την πόλη δύο φορές το 1436 και το 1444 θα περιγράψει την πόλη και θα αποτυπώσει τα microνηmicroεία της Από τα ελάχιστα σωζόmicroενα κατάλοιπα ή αντίγραφα έργων του Κυριακού βλέ-πουmicroε τον αmicroέριστο θαυmicroασmicroό για την πόλη και τα microνηmicroεία της laquoΤο πλέον εξαίρετο microνηmicroείο ορθώνεται στην Ακρόπολη Είναι ο microεγαλοπρεπής και αξιοθαύmicroαστος microαρ-microάρινος ναός της Αθηνάς Παλλάδας το θείο έργο του Φειδία microε τους 58 εξαίρετους κίονες Παντού είναι στολισmicroένος microε τα ευγενέστερα ανάγλυφα που σκαλίστηκαν ποτέ από χέρι γλύπτηraquo Τελευταίες εικόνες του microεσαιωνικού κόσmicroου της ελληνικής Ανατολής και ταυτόχρονα πρώτες εικόνες του αναγεννησιακού κόσmicroου που επιχειρεί να συνδεθεί microε την αρχαι-ότητα οι περιγραφές του Μπουοντελmicroόντι και του Κυριακού θα αποτελέσουν τη βάση της ουmicroανιστικής προσέγγισης του ελληνικού χώρου Το έργο του Μπουοντελmicroόντι θα εmicroπνεύσει microια σειρά νησολογίων που θα περιγράψουν την ιστορία και τα αξιοθαύmicroαστα των ελληνικών νησιών έως τον αρχόmicroενο 18ο αιώνα ενώ το έργο του Κυριακού θα σταθεί η αφετηρία της ελληνικής αρχαιολογίαςΚατά τις πρώτες δεκαετίες του 15ου αιώνα η Αθήνα των Ατσαϊόλι διέθετε ορισmicroένα χαρακτηριστικά από την κουλτούρα των αναγεννησιακών πόλεων Αυτό microπορεί να το συmicroπεράνει κανείς και από τους οδηγούς των αξιοθαύmicroαστων microνηmicroείων της πόλης που κυκλοφορούσαν τότε συνταγmicroένοι και στα ελληνικά Ένα ενδιαφέρον στοιχείο των σύντοmicroων αυτών ανώνυmicroων κειmicroένων είναι η ταύτιση του αρχαίου παρελθόντος microε το

Η δυτική όψη του Παρθενώνα σχέδιο του Κυριακού του εξ

Η Αθήνα ως φλαmicroανδική πόλη εmicroπενευσmicroένη από το laquoΧρονικό

σύγχρονο παρόν Η ουmicroανιστική αυτή εικόνα της Αθήνας microας εισάγει στη φαντασιακή προβολή των αναγεννησιακών κοινωνιών που επιχειρούν να συνδεθούν microε την αρχαιότητα Καθώς ο αναγεννησιακός κόσmicroος ανοίγεται στις εmicroπορικές συναλλαγές ένας νέος αστικός πολι-τισmicroός επιβάλλεται πολιτισmicroός που καλείται να διαδραmicroατίσει νέους καθοριστικούς ρόλους Στο πλαίσιο αυτό δηmicroιουργείται microια ψευδαίσθηση συγγένειας microε τις πόλεις του αρχαίου κόσmicroου ιδίως τη Σπάρτη την Αθήνα τη Ρώmicroη και την Αλεξάνδρεια γεγονός που επισηmicroαίνεται microε ξεχωριστή έmicroφαση από τους ιστορικούς της εποχής Εντούτοις η αναγεννησιακή πόλη είναι ένα microόρφωmicroα της νεωτερικότητας και έχει ως πυρήνα της την ηγεmicroονική Αυλή κάτι που δεν έχει αρχαίο αντίστοιχο Και αν οι πρίγκιπες-κοντο-τιέροι είχαν ιδανικό τους την ανδρεία Σπάρτη οι αναγεννησιακές δηmicroοκρατίες στη Φλωρεντία στη Βενετία και στις Κάτω Χώρες έλκονταν περισσότερο από την ελεύθερη και εmicroπορική Αθήνα Μία microάλιστα από αυτές τις πρώιmicroες αστικές δηmicroοκρατίες το Λέυ-ντεν θα διεκδικήσει τον τίτλο των laquoΝέων Αθηνώνraquo Οι ελληνικές πόλεις η ιστορία τους και οι διάσηmicroοι κάτοικοί τους είναι παρόντα στη χειρόγραφη και στην έντυπη παραγωγή του 15ου και του 16ου αιώνα Τα βιβλία των χρονικών και οι κοσmicroογραφίες θα αρθρώσουν ουσιαστικά τις αφηγήσεις τους γύρω από την ιστορία των πόλεων ενώ παράλληλα ένα νέο εγκυκλοπαιδικό είδος θα ανθί-σει οι άτλαντες των πόλεων που θα προβάλει τα βασικά παραδείγmicroατα του αστικού πολιτισmicroού και θα αναδείξει τον αναγεννησιακό αστερισmicroό των πολλαπλών κέντρων Η Ελλάδα είναι πάντα παρούσα στο δίκτυο των πολιτιστικών αστικών εστιών κατά τον πρώτο αιώνα της Αναγέννησης Αυτό είναι απολύτως φυσικό καθώς πολλά από τα κέντρα της όπως η Αθήνα η Πάτρα η Μεθώνη η Ρόδος ή ο Χάνδακας αποτελούσαν παραρτήmicroατα του δυτικού κόσmicroου στην ελληνική Ανατολή Μέσα στο πυκνό πλέγmicroα

laquoΑλίmicroονο τόσες ισχυρές πόλεις από τη φήmicroη και τον πλούτο τους είναι σήmicroερα χαλά-σmicroατα Εκεί όπου ορθώνονταν η Θήβα η Αθήνα οι Μυκήνες η Λάρισα η Σπάρτη και η πόλη της Κορίνθου αν ψάξεις σήmicroερα για τα τείχη τους δεν θα βρεις ούτε ερείπια και τώρα που οι Τούρκοι νίκησαν και κατέχουν όσα εξουσίαζαν πρωτύτερα οι Έλληνες φοβάmicroαι ότι για τα ελληνικά γράmicromicroατα σήmicroανε πλέον το τέλοςraquo

Φανταστική απεικόνιση της Αθή-νας σε ξυλογραφία του 1575

περιγραφών και απεικονίσεων που προτείνει η Αναγέννηση οι ελληνικές πόλεις παρου-σιάζονται φανταστικά όπως στην περίπτωση των αναπαραστάσεων που κοσmicroούν το Χρονικό της Νυρεmicroβέργης ή το Χρονικό του Ζαν ντε Κουρσύ του 15ου αιώνα Οι εικόνες αυτές διαθέτουν ωστόσο ξεχωριστό κύρος είναι microνηmicroειώδεις και επιβλητικές παρά τη γερmicroανική ή τη φλαmicroανδική αρχιτεκτονική τους φυσιογνωmicroία

Η έρηmicroη χώρα Οι προσπάθειες για την ένωση των Εκκλησιών και οι εργασίες της συνόδου της Φλωρε-ντίας-Φεράρας (1438-1439) έφεραν σε επαφή τη βυζαντινή και τη δυτική λογιοσύνη Ανάmicroεσα στις διάφορες αντιπροσωπείες παρακολούθησαν τις εργασίες της συνόδου και σηmicroαίνοντες λόγιοι όπως ο Κουζάνος ο Πλήθων ο Κυριακός ο εξ Αγκώνος ο Βησσαρίων Οι ουmicroανιστές της Δύσης γνώρισαν την ελληνική λογιοσύνη και το έργο της και πολλοί ήταν οι Έλληνες λόγιοι που θα αναζητήσουν καταφύγιο στη Δύση microετά την Άλωση Ωστόσο η ένωση των Εκκλησιών δεν απέδωσε τα επιθυmicroητά και η κατά-κτηση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας από τους Οθωmicroανούς έκλεισε βίαια την πόρτα που είχε ανοίξει ο ουmicroανισmicroός ανάmicroεσα στη λατινική Δύση και στην ελληνική Ανατολή Οι επισκέψεις των Δυτικών στην Ελλάδα θα ακολουθήσουν τα βήmicroατα του Μπουο-ντελmicroόντι στην παράκτια και ειδικότερα στη νησιωτική ζώνη Ελάχιστοι είναι αυτοί που κατά τον 16ο αιώνα θα επιχειρήσουν να επισκεφθούν την ελληνική ενδοχώρα καθώς τα διεθνή εmicroπορικά δίκτυα παραmicroένουν κατεξοχήν ναυτικά και εξυπηρετούν τις σκάλες του Λεβάντε ενώ παράλληλα επικρατεί η άποψη ότι τα αρχαία κέντρα έχουν ολοκληρωτικά καταστραφεί Η πεποίθηση ότι οι Οθωmicroανοί κατέστρεψαν ολοκληρωτικά την Ελλάδα ήταν ευρέως διαδεδοmicroένη Στα τέλη του αιώνα ο πάπας-κοσmicroογράφος ο Αινείας Σύλβιος Πικολόmicroινι (Πίος Βrsquo) θα θρηνήσει πρώτος την ολοκληρωτική κατα-στροφή της Ελλάδας και το οριστικό και τελεσίδικο τέλος του ελληνικού πολιτισmicroού

Η ίδια εικόνα θα επαναληφθεί και στην αναγεννησιακή κοσmicroογραφία την πλέον σύν-θετη έκφραση της αναδυόmicroενης νεωτερικότητας που ορίζει και περιγράφει το ιστορικό και γεωγραφικό σύmicroπαν του 15ου και του 16ου αιώνα Στις microεγάλες αυτές εγκυκλοπαιδι-κές συνθέσεις microε τις ουmicroανιστικές-χριστιανικές βάσεις και την ηθικοπλαστική ρητορική

Η Αθήνα γύρω στο 1670 σχέδιο που αποδίδεται στους

η Ελλάδα θα έχει τη θέση της Συνεχίζοντας το έργο του Ηρόδοτου και του Στράβωνα του Πλίνιου αλλά και του Ισίδωρου της Σεβίλλης οι αναγεννησιακοί ιστοριο-κοσmicroο-γράφοι (ο όρος οφείλεται στον Ζαν Μποντέν 1560) όπως ο Σεmicroπάστιαν Μύνστερ ο Αντρέ Τεβέ ή ο Φρανσουά Μπελφορέ αφιερώνουν σελίδες και εικόνες στην αρχαία αίγλη και στην τωρινή ερήmicroωση της Ελλάδας δίνοντας έmicroφαση στη φανταστική ανα-παράσταση ερειπίων Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι η διαmicroόρφωση της ιστορικής συνείδησης βρίσκεται ακόmicroη σε πρωτογενές στάδιο και τα ερείπια συmicroβολίζουν πάντοτε τη θεία δίκη και τη microοιραία κατάληξη της ανθρώπινης microαταιότητας Οι αναγεννησιακοί κοσmicroο-γράφοι προσλαmicroβάνουν την οθωmicroανική κυριαρχία στην Ελλάδα ως φυσική εξέλιξη microιας microακραίωνης παρακmicroής και ως θεία τιmicroωρία των σχισmicroατικών Ελλήνων των απογόνων εκείνων που κατέστρεψαν την Τροία Ακόmicroη και ο Κριτόβουλος ο Έλληνας χρονικο-γράφος της οθωmicroανικής κατάκτησης στην υπηρεσία του σουλτάνου παρουσιάζει τους Οθωmicroανούς ως κληρονόmicroους και εκδικητές των Τρώων Η Ελλάδα των κοσmicroογράφων του 16ου αιώνα είναι συνάθροιση πολλαπλών ιστορι-κών στρωmicroάτων Είναι πρώτιστα η χώρα των περιοδειών του Αποστόλου Παύλου του Αγνώστου Θεού και του Διονυσίου του πρώτου χριστιανού επισκόπου των Αθηνών Είναι ακόmicroη η χώρα του Θουκυδίδη του Σωκράτη και του Πλάτωνα αλλά και η επαρχία της Ρώmicroης όπως την περιγράφει ο Παυσανίας ήδη ένα αρχαιολογικό αξιοθέατο Τέλος είναι η χώρα όπου η αλαζονεία των ανθρώπων τιmicroωρείται από τον ΘεόΣυναφής είναι και η αντιmicroετώπιση των Ελλήνων λογίων τόσο εκείνων που διαβιούν στην οθωmicroανική Ελλάδα όσο και των πατριωτών της Διασποράς Οι Θρήνοι για την άλωση και την αιχmicroαλωσία της Ελλάδας που συντάσσονται έως τα microέσα του 16ου αιώνα ταυτίζουν τη σύγχρονη microε την αρχαία χώρα τους Οθωmicroανούς κατακτητές microε τους Πέρσες και αναφέρονται έmicromicroεσα στη θεία τιmicroωρία Αργότερα σε κείmicroενα που προέρχονται από τον χώρο της Εκκλησίας θα βρούmicroε την Ελλάδα και τους κατοί-κους της συνδεδεmicroένους microε την αρνητική εικόνα του αρχαίου παγανιστικού πνεύmicroατος που απαξίωνε και καταδίκαζε η χριστιανική θεολογία Χαρακτηριστική παραmicroένει η έκφραση της οργής της οσίας Φιλοθέης όπως αποτυπώνεται σrsquo ένα από τα ελάχιστα κείmicroενά της που σώζεται Η αφορmicroή είναι δευτερεύουσας σηmicroασίας (microια κτηmicroατική διαφορά ανάmicroεσα στην Εκκλησία και στους κατοίκους της πόλης) Αυτό που microας ενδια-φέρει εδώ είναι το γεγονός ότι η microοναχή Φιλοθέη αφού προσάψει όλα τα ελαττώmicroατα

laquoΗ Σχολή των Αθηνώνraquo microνη-microειακή τοιχογραφία του Ραφαήλ

στους συγχρόνους της Αθηναίους (laquoἀγοραίον γένος ἀχρείον καί ἄτιmicroονβαρβαρόφω-νον φιλαίτιον φιλοτάραχονraquo) θα τους παραλληλίσει microε τους αρχαίους κατοίκους των Αθηνών που κυνήγησαν τους αρίστους ανάmicroεσά τους τον Σωκράτη τον Μιλτιάδη τον Θεmicroιστοκλή

Η ιερή χώραΗ αναγεννησιακή διανόηση αναζήτησε στην Ελλάδα όχι microόνο την κλασική αρχαιότητα αλλά και την ορθόδοξη χριστιανική πίστη Η Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία διατη-ρούσε παλαιότατες παραδόσεις και επιπλέον microετά την οθωmicroανική κατάκτηση κατείχε τους Αγίους Τόπους Η πρώτη στροφή πραγmicroατοποιείται στο πλαίσιο του παπικού ουmicroανιστικού χριστιανισmicroού που χαρακτηρίζει ορισmicroένες από τις συmicroπεριφορές του Βατικανού microετά τη σύνοδο της Φλωρεντίας-Φεράρας και εντάθηκε κατά το ποντιφικάτο των ουmicroανιστών παπών Πίου Βrsquo Λέοντος Ιrsquo και Παύλου Γrsquo Πρόκειται για ένα ιδιότυπο οικουmicroενικό χριστιανικό πνεύmicroα που έτεινε στη σύνδεση της ορθοδοξίας microε τον καθο-λικισmicroό αλλά και του χριστιανισmicroού microε τον παγανισmicroό Ανάmicroεσα στις πολλές εκφράσεις του (ελληνικά σχολεία τυπογραφεία ελληνικές και πολύγλωσσες εκδόσεις της Βίβλου και κειmicroένων της ορθόδοξης γραmicromicroατείας) ξεχωρίζει η περίφηmicroη τοιχογραφία που έmicroεινε γνωστή ως Η Σχολή των Αθηνών την οποία ζωγράφισε το 1520 ο Ραφαήλ για το επίσηmicroο γραφείο του πάπα και αναπαριστά συmicroβολικά την αρmicroονική σύζευξη της φιλοσοφίας του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη microε τη χριστιανική θεολογίαΕντούτοις η στροφή προς την ορθοδοξία πραγmicroατοποιήθηκε ιδίως microέσα στο πλαίσιο της Μεταρρύθmicroισης Η απόσχιση των Διαmicroαρτυροmicroένων από την Καθολική Εκκλησία έστρεψε κατά τον 16ο αιώνα την προσοχή προς την ορθοδοξία την επιβίωση της πρώτης Εκκλησίας που ίδρυσε ο Απόστολος Παύλος και η οποία διατηρούσε αmicroόλυντες τις πρώτες χριστιανικές παραδόσεις Η προσευχή στον Άγνωστο Θεό οι Επιστολές προς τις ελληνικές χριστιανικές κοινότητες και η microακρά παραmicroονή του στην Ελλάδα προσέδιδαν στη χριστιανική Ελλάδα microια ιδιαίτερη ιερότητα Τέλος στις ελληνικές περι-οχές είχαν πραγmicroατοποιηθεί οι microεγάλες σύνοδοι που έθεσαν τις δογmicroατικές βάσεις της χριστιανικής πίστης Η αmicroφισβήτηση των πρωτείων του πάπα αλλά και όλου του συστήmicroατος διακυβέρνησης των πραγmicroάτων της Καθολικής Εκκλησίας έστρεψε τους διαmicroαρτυρόmicroενους διανοούmicroενους προς τα διοικητικά πρότυπα της Ορθόδοξης Εκκλη-

σίας η οποία διατηρούσε άθικτες τις αποστολικές παραδόσεις Στις θεολογικές συζητήσεις γύρω από τις πατρογονικές ιερές αξίες της ορθοδοξίας ενε-πλάκησαν αρκετοί από τους πλέον σηmicroαίνοντες διανοούmicroενους της εποχής Επιπλέον το κλίmicroα αmicroοιβαίας κατανόησης αποτέλεσε τη βάση προκειmicroένου να αναπτυχθούν στα τέλη του 16ου αιώνα οι νεοελληνικές σπουδές στις χώρες όσες συντάχθηκαν microε τη Μεταρρύθmicroιση ιδίως στη Γερmicroανία Ανάmicroεσα στην πλειάδα των Γερmicroανών ελληνιστών που ενδιαφέρθηκαν για την κατάσταση του νεότερου ελληνικού πολιτισmicroού ξεχωρίζει ο ελληνιστής και θεολόγος Μαρτίνος ΚρούσιοςΟ Κρούσιος θα αναmicroειχθεί ενεργά στην προσέγγιση των ορθοδόξων και των Διαmicroαρ-τυροmicroένων Επιπλέον θα αναζητήσει πληροφορίες για την παρούσα κατάσταση των Ελλήνων από πολλούς Έλληνες διανοούmicroενους όπως τον Μάξιmicroο Μαργούνιο τους Ιωάννη και Θεοδόσιο Ζυγοmicroαλά τον Γαβριήλ Σεβήρο τον Συmicroεών Καβάσιλα Την αλλη-λογραφία του microε τους Έλληνες πληροφοριοδότες του θα δηmicroοσιεύσει στους τρεις από τους οκτώ τόmicroους της microνηmicroειώδους Turcograecia (1584) πολύτιmicroου έργου για την κατάσταση των Ελλήνων του τέλους του 16ου αιώναΑξίζει πιστεύω να παραθέσουmicroε την αντίδραση του Κρούσιου στις επιστολές του Θεοδόσιου Ζυγοmicroαλά που τον πληροφορούσαν ότι η πόλη των Αθηνών δεν είχε καταστραφεί ότι τα microνηmicroεία της ήταν ακόmicroη ορθά και ότι κατοικείτο από Έλληνες

Ιερέας και επίσκοπος χαλκογρα-φία του 18ου αιώνα που περι-

laquohellip τότε ἐγώ microέν φυγάς ὠχόmicroην ἐξ Ἀθηνών Καί περιάγων τῆ ὁδῶ εὗρον ἐmicroπείρους ἐmicroπόρους οἵτινες ἔγνωσαν καλῶς καί τήν Ἀγγλίαν καί ἑτέρους τόπους πολλούς Καί ἠκρίβωσα παρrsquo αὐτῶν πού ἄρα εὕρω σοφούς ἄνδρας microεθ΄ὧν φυλάξω τήν θρησκείαν microου καί τῆς σπουδῆς microη γένωmicroαι ἄπειρος Οἱ δε εἶπον microοι ἐν τῇ Ἀγγλία ἀmicroφότερα ἕξεις ὅτι οἱ Ἄγγλοι ἀγαπῶσι τους Ἕλληνας καί τά γράmicromicroατα τῶν Ἑλλήνων σφόδρα Καί ὅτι ἔστιν Μοναρχία καί εὑρίσκονται ἐκεῖ καί πολλοί Ἀγαθώτατοί τε καί σοφώ-τατοι καί ἐλεύθεροι ἄνδρες hellip hellip Ναί καί καταφυγή καί λιmicroἠν καί παράκλησις τῶν τυραννουmicroένων Ἑλλήνων ἀπό τῶν Ἰσmicroαηλιτῶν hellip καί σοφωτάτους τε καί ἥρωες αἰχmicroητούς εὐρύθmicroους ἄνδρας βρύθουσα ὥσπερ τά πάλαι ἡ Ἑλλάς Ναί καί φιλέλ-ληνάς τε καί microετέχοντας τῆς τῶν πάλαι Ἑλλήνων ἀρετῆςhellipraquoΧριστόφορος Αγγέλου 1617

Συγκινηmicroένος ο Κρούσιος θα ζητήσει microια αναπαράσταση της πόλης (laquoεὐξαίmicroην δrsquo αν καί ἀπεικόνισmicroαraquo) για να τη δείξει στους microαθητές του και θα εκφράσει τη γνήσια συγκίνησή του που η πόλη αυτή laquoἐξ ἧς αἱ τέχναι καί αἱ ἐπιστήmicroαι πανταχόθεν διεσπά-ρησανraquo υπήρχε πάντοτε καθώς οι Δυτικοί ιστορικοί διαβεβαίωναν ότι είχε εκ βάθρων ανασκαφεί και ότι απέmicroεναν microόνο καλύβες ψαράδωνΗ προσέγγιση ορθοδόξων και Διαmicroαρτυροmicroένων αποτελεί microία από τις πλέον ενδια-φέρουσες σελίδες των πνευmicroατικών ανταλλαγών ανάmicroεσα στη νεότερη Ελλάδα και στην ευρωπαϊκή Δύση Η γόνιmicroη αυτή προσέγγιση έmicroελλε να καταργηθεί εξίσου άδοξα και τελεσίδικα microε τον πνιγmicroό του πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Κυρίλλου Λούκαρη Μετά την ανάσχεση της διεκκλησιαστικής φιλίας Έλληνες άνθρωποι της Εκκλησίας και των Γραmicromicroάτων έγιναν ευπρόσδεκτοι στις χώρες που είχαν προσχωρήσει στη Μεταρ-ρύθmicroιση Ένας απrsquo αυτούς και ο Πελοποννήσιος λόγιος Χριστόφορος Αγγέλου ο οποίος έφτασε στην Αγγλία το 1608 έγινε δεκτός από τη βρετανική ακαδηmicroαϊκή κοινότητα και θεωρείται σήmicroερα η πρώτη φιλολογική νεοελληνική επαφή των βρετανικών πανε-πιστηmicroίων

Εθνογραφικά του ΛεβάντεΑρκετοί είναι οι ταξιδιώτες που έφθασαν στην Ελλάδα και περιέγραψαν όχι microόνο τα της Εκκλησίας αλλά και τα του βίου των νεότερων Ελλήνων Δεν ήταν όλοι ενθουσιώδεις καθώς η εmicroπειρία τους από την Ελλάδα ήταν συχνά δυσάρεστη Πρόσφατες αναλυτικές microελέτες έχουν αναδείξει τις βασικές γραmicromicroές του περιηγητικού ρεύmicroατος προς την ελληνική Ανατολή τον 16ο αιώνα Ανάmicroεσα στο πλήθος των ταξιδιωτικών αφηγήσεων της εποχής ξεχωρίζουν αναmicroφισβήτητα δύο γαλλικές περιηγήσεις των microέσων του 16ου αιώνα που πραγmicroατοποιούνται πλέον σε επίσηmicroο πλαίσιο η αποστολή του βοτανολό-γου Πιέρ Μπελόν και εκείνη του βασιλικού γεωγράφου Νικολά ντε Νικολάι Και οι δύο λόγιοι συνόδευσαν επίσηmicroες πρεσβείες του Γκαmicroπριέλ ντrsquo Αραmicroόν στην Υψηλή Πύλη Ο γεωγράφος Νικολά ντε Νικολάι (Nicolas de Nikolay) συνόδευσε τον ντrsquo Αραmicroόν κατά τη δεύτερη πρεσβεία του στην Υψηλή Πύλη το 1551 Στο έργο του υπερισχύουν τα εθνογραφικά ενδιαφέροντα καθώς microας άφησε κυρίως απεικονίσεις ενδυmicroασιών και επαγγελmicroάτων Η περιηγητική αφήγηση του Πιέρ Μπελόν χαρακτηρίζεται από ποιό-τητα και αξιοπιστία Ο Μπελόν ουmicroανιστής και φυσιοδίφης ήταν Διαmicroαρτυρόmicroενος

laquoΗ Κόρη του Πέρανraquo επιχρω-microατισmicroένη χαλκογραφία του

και προσχώρησε στον καθολικισmicroό microετά την τραγική νύχτα του Αγίου Βαρθολοmicroαίου Στο έργο του συναντάmicroε τη χαρακτηριστική ουmicroανιστική ευρυmicroάθεια αρχαιογνωστική και ταυτόχρονα φυσιογνωστική των εγκυκλοπαιδιστών της ύστερης Αναγέννησης Ο Μπελόν συνόδευσε την πρώτη πρεσβεία του ντrsquo Αραmicroόν (1547-49) και η αφήγησή του έmicroελλε να θέσει σε νέες βάσεις την περί την Ελλάδα περιηγητική γραmicromicroατεία microε την αναλυτική και χωρίς προκαταλήψεις παρατήρηση των Ελλήνων της κοινωνίας τους και του πολιτισmicroού τους Αυτό που πρέπει να συγκρατήσουmicroε εδώ είναι το γεγονός ότι και οι δύο παρατηρητές όπως και οι περισσότεροι Δυτικοί επισκέπτες του 16ου και του αρχόmicroενου 17ου αιώνα δεν επιθυmicroούν να ανιχνεύσουν και να καταγράψουν τις όποιες φυγόκεντρες και χωριστικές τάσεις αλλά να συνθέσουν το κοσmicroογραφικό πανόραmicroα της Ανατολής όχι επειδή οι επισκέψεις τους ήταν σύντοmicroες ή επειδή οι πολιτικές εmicroπλοκές τους εmicroπόδιζαν να αναγνωρίσουν το βάθος των πραγmicroάτων Αυτό που τους ενδιαφέρει είναι η πάντοτε κραταιά Οθωmicroανική αυτοκρατορία ο microεσογεια-κός γείτονας κληρονόmicroος του παλαιού κόσmicroου και έτερο ήmicroισυ του δυτικού κόσmicroου Επιθυmicroούν να προβάλλουν τη δική τους αγκίστρωση στην οθωmicroανική Ανατολή τη δική τους συmicromicroετοχή στο εmicroπόριο και στην ιστορία Το ενδιαφέρον τους εστιάζεται έτσι στο Λεβάντε την παράλια και νησιωτική εmicroπορική ζώνη της Ανατολικής Μεσογείου τη ζώνη του προσκυνήmicroατος και των σταυροφοριών της διάδοσης του χριστιανισmicroού

laquoΟ Κολοσσός της Ρόδουraquo ξυλο-γραφία του 1554 από το βιβλίο

laquohellip Περιγράφοντας την ενδυmicroασία των Ελλήνων θεώρησα σωστό να κάνω τη διάκριση ανάmicroεσα σε τεχνίτες και αγρότες σε αριστοκράτες και αστούς γιατί όσοι έχουν χρή-microατα να ξοδέψουν και επιθυmicroούν να κρατήσουν το καλό τους όνοmicroα ντύνονται σύmicro-φωνα microε τη συνήθεια των αρχόντων τους Όσοι είναι κάτω από την ενετική κυριαρχία ντύνονται βενετσιάνικα κι όσοι είναι κάτω από την τουρκική τούρκικα Αλλά ο λαός και στις δύο περιπτώσεις είτε στα νησιά είτε στην ενδοχώρα διατηρεί κάτι από την αρχαιότητά του γιατί αφήνουν συνήθως microακριά τα microαλλιά τους και τα κόβουν microπροστά στο microέτωπο και φορούν χοντρούς διπλούς σκούφους Συνάντησα ανθρώπους παντού στα νησιά που ζουν σύmicroφωνα microε τις επιταγές και τις συνήθειες της θρησκείας τουςhellip παρά τον τουρκικό ζυγόhellipraquoΠιέρ Μπελόν 1547-49

και των κλασικών για τη Δύση πολιτιστικών παραδόσεων Σrsquo αυτή τη microεγάλη εικόνα της Κοσmicroογραφίας του Λεβάντε (σύmicroφωνα microε τον όρο του Αντρέ Τεβέ 1585) η Ελλάδα και οι Έλληνες αντιmicroετωπίζονται ως ενεργά ενσωmicroατωmicroένα και εναρmicroονισmicroένα συστατικά microιας πολυεθνικής και πολυndashπολιτιστικής κοινωνίας που συνδυάζει την κληρονοmicroιά των αρχαίων πολιτισmicroών microε τον πλούτο του ανατολικού εmicroπορίου και τους θεσmicroούς microιας ισλαmicroικής εξουσίας

Τοπογραφίες του ελληνικού ουmicroανισmicroούΟι Έλληνες λόγιοι ιδίως όσοι microετέχουν στον δυτικό ουmicroανισmicroό συντηρούν τη συνεί-δηση της ιστορικής συνέχειας της Ελλάδας Προς αυτή την κατεύθυνση αυτήν που εγκαινίασε ο Μανουήλ Χρυσολωράς ο Γεώργιος Πλήθων αλλά και ο Μάρκος Μουσούρος κινούνται αρκετοί διανοητές Θα επικεντρωθούmicroε εδώ στο έργο δύο Ελλήνων ουmicroανι-στών που σηmicroάδεψαν ο καθένας microε τον τρόπο του τις αρχαιογνωστικές αναζητήσεις του ελληνικού ουmicroανισmicroού και δροmicroολόγησαν τη συγκρότηση της νεοελληνικής ιδιο-προσωπίας του Νικόλαου Σοφιανού και του microητροπολίτη Αθηνών Μελέτιου Μήτρου Το πρώτο παράδειγmicroα προσφέρει ο Νικόλαος Σοφιανός microε τον microεγάλο χάρτη της Ελλά-δας που εκδόθηκε για πρώτη φορά στο Βατικανό το 1540 κατά το ποντιφικάτο του Παύλου Γrsquo Πρόκειται για έναν microεγάλο ιστορικό χάρτη της ελληνικής Ανατολής που τιτ-λοφορείται στα ελληνικά και στα λατινικά Απάσης Ελλάδος Περιγραφή (Totius Graeciae Descriptio) και παρουσιάζει όλη τη Βαλκανική και τη δυτική Μικρά Ασία Καρπός των πατριωτικών και παιδαγωγικών ενασχολήσεων του κατασκευαστή του αλλά κυρίως έκφραση ενός οικουmicroενικού πνεύmicroατος ndashγνήσια ουτοπικού από πολλές πλευρές τουndash ο χάρτης του Σοφιανού εξέφραζε το ιδιότυπο εκείνο κλίmicroα του αρχόmicroενου 16ου αιώνα που αποσκοπούσε να συνδέσει την αρχαιότητα microε την νεωτερικότητα την Ελλάδα microε τη Ρώmicroη την ορθοδοξία microε τον καθολικισmicroό Το έργο πρότεινε ένα αναλυτικό πανόραmicroα του αρχαίου ελληνικού κόσmicroου και έγινε ευθύς κατανοητό ως ένας microείζων αρχαιογνωστικός πανδέκτης της Ελλάδας Για τους λόγους αυτούς έτυχε εξαιρετικής υποδοχής και γνώρισε πολλές και συχνές επανεκδόσεις και αντιγραφές και καθιερώ-θηκε ως microέρος της ουmicroανιστικής κληρονοmicroιάς Ο χάρτης του Σοφιανού συνοδεύτηκε από ένα πλούσιο συmicroπληρωmicroατικό ενισχυτικό υλικό έναν συγκριτικό πίνακα των microετονοmicroασιών των αρχαίων τοπωνυmicroίων microε αριθmicroη-

Σελίδα από το έργο του Μανουήλ Χρυσολωρά laquoΕρωτή-

Πτολεmicroαϊκός χάρτης της Ελλά-δας έγχρωmicroη ξυλογραφία που

τικές παραποmicroπές στον χάρτη καθώς και microια ιστορική και γεωγραφική περιγραφή της αρχαίας Ελλάδας την οποία συνέταξε ο προτεστάντης ελληνιστής Νικόλαος Γκέρmicroπελ (Nicolaus Gerbel) Το συνοδευτικό αυτό έργο περιλαmicroβάνει φανταστικές εικόνες των αρχαίων ελληνικών πόλεων καθώς και έναν αναλυτικό πίνακα των τοπωνυmicroίων του χάρτη Όπως ο χάρτης του Σοφιανού έτσι και τα συνοδευτικά εξαρτήmicroατά του γνώρι-σαν αξιόλογη διάδοση και επέδρασαν στη συγκρότηση της ελληνικής αρχαιογνωσίας Στην επιστολή προς τον αναγνώστη ο Σοφιανός αναφέρεται στις πηγές του πρώτα οι αρχαίοι Έλληνες γεωγράφοι και ιστορικοί ο Ηρόδοτος ο Θουκυδίδης ο Στράβων και ο Παυσανίας έπειτα οι νεότεροι χάρτες οι ναυτικοί ιδίως και τέλος η Γεωγραφία του Πτολεmicroαίου microε έmicroφαση στον microεγάλο αριθmicroό χειρογράφων του έργου που συmicroβουλεύ-θηκε ο Σοφιανός Πράγmicroατι η χαρτογραφική βάση του Σοφιανού είναι ο Πτολεmicroαίος Ωστόσο ο Σοφιανός αποmicroακρύνεται από το περιφερειακό πρότυπο της αρχαίας Ελλά-δας που ακολουθεί ο Πτολεmicroαίος και οι αρχαίοι Έλληνες γεωγράφοι και προτείνει έναν νέο περιφερειακό ορισmicroό Πράγmicroατι ενώ η Ελλάδα του Πτολεmicroαίου του Στράβωνα και των υπόλοιπων γεωγράφων της αρχαιότητας εκτείνεται έως την Ήπειρο και την Μακε-δονία η Ελλάδα του Σοφιανού περιλαmicroβάνει όλη τη Βαλκανική χερσόνησο τη δυτική Μικρά Ασία και το ανατολικό τmicroήmicroα της Καλαβρίας Από τους οικισmicroούς που εγγράφονται στον χάρτη microόνο δύο αναπαρίστανται microε ειδικές βινιέτες η Κωνσταντινούπολη και η Αθήνα τα δύο microείζονα πολιτικά και πολιτιστικά κέντρα της κλασικής και ύστερης αρχαιότητας Οι δύο βινιέτες τείνουν να αποδώσουν σχηmicroατικά την αρχαία όψη των δύο πόλεων το Βυζάντιο εικονίζεται ως οχυρωmicroένη πόλη microε τον ναό της Αγίας Σοφίας στο κέντρο της ενώ η Αθήνα εικονίζεται microε την Ακρόπολη στο κέντρο της και τα Μακρά Τείχη τα οποία τη συνδέουν microε το λιmicroάνι της τον Πειραιά Πρόκειται για microια εντυπωσιακή βινιέτα που καλύπτει το microεγαλύτερο microέρος της Αττικής Ο χάρτης του Σοφιανού καλύπτει ένα ευρύτατο ιστορικό φάσmicroα που άρχεται στους microυθικούς και στους οmicroηρικούς χρόνους (Ιολκός Μυκήνες κοκ) και καταλήγει στους ύστερους ρωmicroαϊκούς (Αδριανούπολη Κωνσταντινούπολη κοκ) Το έργο καταγρά-φει τα διαδοχικά στρώmicroατα της αρχαίας ελληνικής ιστορίας (αλλά και της νεότερης και microεσαιωνικής χάρη στον συνοδευτικό πίνακα τοπωνυmicroικών αντιστοιχιών) Έτσι ο χάρτης του Σοφιανού θα microπορούσε να θεωρηθεί προϊόν ενός προ-εθνικού ελληνικού

Χάρτης της Ελλάδας του Νικό-λαου Σοφιανού χαλκογραφία

πατριωτικού φρονήmicroατος που προτείνει έναν κοινά αποδεκτό πολιτιστικό ndashιστορικό και θρησκευτικόndash ορισmicroό της Ελλάδας παρουσιάζοντας τα απολεσθέντα χριστιανικά εδάφη της Βυζαντινής αυτοκρατορίας προικοδοτηmicroένα microε ελληνική και ρωmicroαϊκή γενε-αλογία Η πρόταση αυτή ανταποκρινόταν όχι microόνο στα αιτήmicroατα των Ελλήνων πατριω-τών αλλά και στις συχνές επικλήσεις του Βατικανού για νέες σταυροφορίες προκειmicroέ-νου να απελευθερωθούν οι ελληνικές περιοχέςΗ microελέτη του γεωγραφικού και ιστορικού περιεχοmicroένου του χάρτη και της εικονο-γραφίας του φανερώνουν ότι σrsquo αυτόν εικονίζονται εντέλει οι ελληνικές περιοχές που εντάχθηκαν στη Ρωmicroαϊκή αυτοκρατορία και microε τον τρόπο αυτό ενοποιήθηκαν για πρώτη φορά στην ιστορία τους Το χρονικό σηmicroείο στο οποίο τοποθετείται ο Σοφιανός προκειmicroένου να καταγράψει την ελληνική ιστορία το πλέον πρόσφατο χρονολογικό στρώmicroα του χάρτη είναι ακριβώς οι ρωmicroαϊκοί αυτοκρατορικοί χρόνοι η εποχή των κυριότερων πηγών του των περιγραφών του Πτολεmicroαίου του Στράβωνα και του Παυ-σανία εποχή ταυτόχρονα της διάδοσης του χριστιανισmicroού στον αρχαίο κόσmicroο microε την επίσκεψη του Αποστόλου Παύλου στην Αθήνα και την επίκλησή του στον Άγνωστο Θεό Υπό το πρίσmicroα αυτό ο γεωγραφικός ορισmicroός και η χρονική θέαση του χάρτη του Σοφιανού παρουσιάζουν την Ελλάδα ως microέρος του ενοποιηmicroένου και εκχριστιανισmicroέ-νου ρωmicroαϊκού κόσmicroου Το εγχείρηmicroα του Σοφιανού να εκδώσει έναν συγκεντρωτικό χάρτη των ελληνικών εδαφών και να εντάξει σrsquo αυτόν ιστορικά στοιχεία από τους microυθικούς χρόνους έως την ίδρυση της Ανατολικής Ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας και την διάδοση του χριστιανισmicroού αποσκοπούσε να ενισχύσει την ιδέα ότι η Ελλάδα αποτελούσε ένα ενεργό συντελεστή της χριστιανικής και ουmicroανιστικής κληρονοmicroιάς Συντεταγmicroένος στα λατινικά αλλά microε τα ονόmicroατα των περιφερειών και των θαλασσών microε ελληνικά στοιχεία ο χάρτης ενί-σχυε την πεποίθηση ότι η Ελλάδα δεν ήταν ένα ιδεώδες των λογίων και των καλλιτε-χνών ανακτηmicroένο microέσω των λατινικών αναmicroνήσεων αλλά microια γεωγραφική και γλωσσική πραγmicroατικότηταΗ ευρεία διάδοση και αποδοχή του χάρτη επέβαλε τη γεωγραφική πραγmicroατικότητα της Ελλάδας αρχαίας και νεότερης ως αναπόσπαστο microέρος του ουmicroανιστικού οικοδοmicroή-microατος του 16ου αιώνα Η Ελλάδα του Σοφιανού προσέλαβε αυτόmicroατα κύρος ανοίγοντας τον δρόmicroο της ιστορικής και συγκριτικής γεωγραφίας της Ελλάδας του κλάδου εκείνου

της αρχαιογνωσίας που έmicroελλε να καλλιεργηθεί εντατικά κατά τον 17ο και 18ο αιώνα

Ελλάδα παλαιά και νέαΑρκετοί και σηmicroαντικοί είναι οι Δυτικοί αρχαιογνώστες που εmicroβάθυναν στη microνηmicroειακή τοπογραφία και στην ιστορική γεωγραφία της Ελλάδας Σrsquo αυτήν τη γόνιmicroη συγκριτική παράδοση εντάσσεται και η microεγαλόπνοη γεωγραφική σύνθεση του microητροπολίτη Αθηνών Μελέτιος Μήτρου εκατόν πενήντα χρόνια microετά τον Σοφιανό Η Παλαιά και Νέα Γεωγρα-φία ολοκληρώθηκε τα τελευταία χρόνια του 17ου αιώνα και φέρει έντονες επιρροές από τα διαδεδοmicroένα εγχειρίδια αρχαιογνωστικής γεωγραφίας της ύστερης Αναγέννη-σης Στο έργο αυτό ο συγγραφέας στηρίζεται σε δύο κλασικά έργα συγκριτικής γεωγρα-φίας την Introductioni in universam geographiam tam veteram quam novam του Γερ-microανού ελληνιστή Φίλιπ Κλούβερ (Philip Cluverius) (1624) και το Parallela geographiae veteris et novae του Γάλλου αρχαιοδίφη Φιλίπ Μπριέ (Philippe Briet) (1648) Παρά το συγκριτικό πλαίσιο η γεωγραφία τείνει να αποδεσmicroευτεί από την αποκλειστική εξυπη-ρέτηση της ιστορίας και να αποβεί microια επιστήmicroη των τόπων ενταγmicroένη σε θεωρητικά πλαίσια microε δικό της πεδίο και υλικό δικές της microεθόδους επεξεργασίας Ο εmicroπλουτι-σmicroός της γεωγραφικής ορολογίας στην ελληνική επιστηmicroονική σκέψη αποτελεί microία από τις σηmicroαντικότερες συνεισφορές ενώ microια δεύτερη ουσιώδης συνδροmicroή έγκειται στο θεωρητικό σχήmicroα απόδοσης του ελληνικού και του ευρύτερου βαλκανικού χώρου που προτείνεταιΠρώτο microέληmicroα του συγγραφέα είναι η διερεύνηση του όρου Ελλάς και ο ποιοτικός

Χαλκογραφία που κοσmicroεί την έκδοση της laquoΓεωγραφίαςraquo έργο

laquoΗ Ελλάς το microέγα και πολυθρύλλητον όνοmicroα εις τους αρχαίους καιρούς το σmicroικρόν και δυστυχές εις τα νυν Γραικία καλείται υπό των Ευρωπαίων των microη Ελλήνων λαβούσα την ονοmicroασίαν από του Βασιλεύσαντος εν αυτή Γραικού ως περ και Ελλάς από Έλληνος του υιού του Δευκαλίωνος και της Πύρρας κοινώς δε τανύν λέγεται υπό των Τούρκων και άλλων Ρούmicroελη από των Ρωmicroαίων της νέας Ρώmicroης Ολικώς λοιπόν λαmicroβανοmicroένη η Ελλάς περατούται απrsquo ανατολών υπό του Αιγαίου Πελάγους Από microεσηmicroβρίας υπό του Κρητικού Από δυσmicroών υπό του Ιονίου Πελάγους Και από βορέως των Σαρδικών Ορών δι ών χωρίζεται του Ιλλυρικού και της Μυσίας και του Νέσου ποταmicroού δι ού διαιρείται της Θράκηςraquo

προσδιορισmicroός του εθνικού όρου ως οντότητας κυρίως ιστορικής Ο ιστορικός ορισmicroός της Ελλάδας περιορίζει τον Μελέτιο Έτσι στην Ελλάδα του δεν περιλαmicroβάνει τις περι-οχές τις οποίες οι αρχαίοι γεωγράφοι κυρίως ο Πτολεmicroαίος και ο Στράβων συνέδεαν γεωγραφικά microε τη Μικρά Ασία δηλαδή τη Θράκη τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου και τη Δωδεκάνησο Ο Μελέτιος στις περιγραφές του δίνει την αρχαία διαίρεση και τα αρχαία τοπωνύmicroια εξιστορεί τα αξιόλογα συmicroβεβηκότα και συγχρόνως επιχειρεί microια θαρραλέα συστηmicroατική ndashκαι συνήθως ορθήndash ταύτιση των αρχαίων τοπωνυmicroίων microε τα νεότερα Η λόγια αυτή κριτική επεξεργασία σπανίως είναι αυθαίρετη και αποτελεί αναmicroφισβήτητα ένα από τα σηmicroαντικότερα και πλέον τολmicroηρά εγχειρήmicroατα της ελλη-νικής λογιοσύνηςΟ ελληνικός χώρος είναι πρώτα και κύρια ιστορικός Τα όριά του καθώς και η εσωτερική του διαίρεση ακολουθούν τις αντιλήψεις των αρχαίων γεωγράφων κυρίως του Στρά-βωνα Ωστόσο τα πλέον πρόσφατα στρώmicroατα δεν απουσιάζουν παντελώς Ο Μελέτιος παραθέτει συστηmicroατικά τις σύγχρονες εκκλησιαστικές διαιρέσεις Ταυτόχρονα εισάγε-ται η αυτοψία και ο κριτικός χειρισmicroός των τεκmicroηρίων Στο έργο του Μελέτιου συνα-ντάmicroε ορισmicroένες περιγραφές που απορρέουν από αυτοψία ιδίως για τις περιοχές της Ηπείρου και της Στέρεας Ελλάδας καθώς και τη χρήση επιγραφών νοmicroισmicroάτων και άλλων αρχαιολογικών τεκmicroηρίων προκειmicroένου να στηριχθούν οι ταυτίσεις των αρχαίων θέσεων Στο έργο αυτό ο Μελέτιος θα αφιερώσει δεκατρείς σελίδες στην Αττική από τις οποίες

laquoἘστάθη αὕττη ἡ πόλις microήτηρ καί τροφός πασῶν τῶν επιστηmicroῶν καί πάσης microαθή-σεως καί ἱστορίας Αὔτη καλεῖται ὑπό τοῦ Θουκιδίδου Παίδευσις Ἑλλάδος ὑπό Διοδώρου τοῦ Σικελιώτη κοινόν πάντων ἀνθρώπων παιδευτήριον ὑπό τοῦ Στράβω-νος σοφῶν οἰκητήριον ὑπό τοῦ Αριστείδου σοφίας πρυτανείον καί τά ἑξῆς Εἰς αὐτήν ἔτρεχον πλῆθος ἀνθρώπων ἤ διἀ νά microάθωσιν ἤ διά νἀ διδάξωσι Διότι ἡ Ἑλλάς ἐπέχει τὀν microέσον τόπον τοῦ Κόσmicroου τό microέσον τῆς Ἑλλάδος ἡ Ἀττική τό microέσον τῆς Ἀττικής αἱ Ἀθῆναι Ὥστε αὕτη ἡ πόλις ἐστάθη ὄντως ἡ κατοικία τῶν Σοφῶν ἡ Ἑλλάς τῆς Ἑλλάδος ψυχή καρδία ὀφθαλmicroός καί εἴτε ἄλλο καλόν καί ἐπαινετόν εἴποιςraquo

περίπου οι microισές αφορούν στην Αθήνα

Η αναβίωση της Ελλάδας 1670-1820

Η διείσδυση της ΔύσηςΤον καιρό που συγγράφει ο Μελέτιος τη Γεωγραφία του στις τελευταίες δεκαετίες του 17ου αιώνα η Αναγέννηση έχει ολοκληρώσει τον κύκλο της Ο πολύπλευρος και ακόρεστος αναγεννησιακός εγκυκλοπαιδισmicroός θα δώσει τη θέση του σε microια νέου τύπου περιέργεια που επιθυmicroεί να είναι τεκmicroηριωmicroένη και ιστορικά οργανωmicroένη Η ευρω-παϊκή σκέψη αντιλαmicroβάνεται microε ωριmicroότερο τρόπο τόσο τον χαρακτήρα όσο και την προοπτική της νεωτερικότητας και διαχωρίζεται αργά αλλά σταθερά τόσο από το παρελθόν όσο και από το επέκεινα Η Οθωmicroανική αυτοκρατορία microπαίνει στη φάση της κρίσης της εξουσίας της Η εποχή της αρχαιολογίας χαράζει Παράλληλα πυκνώνουν οι microορφωτικές οικονοmicroικές και πολιτικές ζυmicroώσεις που θα οδηγήσουν στην αφύπνιση της ελληνικής κοινωνίας Στο πλαίσιο αυτό συντελείται αυτό που ο Τέρενς Σπένσερ αποκάλεσε αναβίωση της Ελλάδας ο δηmicroιουργικός συνδυασmicroός την νέας ευρωπαϊκής συνειδητοποίησης της ελληνικής αρχαιότητας της σταδιακής συγκρότησης της νέας και της παράλληλης στροφής του δυτικού ενδιαφέροντος για τη νεότερη ΕλλάδαΠίσω από τη νέα στάση βρίσκονται οι νέες γεωπολιτικές ισορροπίες Ο βενετοτουρ-κικός ανταγωνισmicroός και οι πολεmicroικές συρράξεις θα φανερώσουν τη βαθιά παρακmicroή των δύο αυτών παραδοσιακών ανταγωνιστών στην Ανατολική Μεσόγειο και ιδίως την αδυναmicroία των δύο συστηmicroάτων να ανανεωθούν και να αντιmicroετωπίσουν microε επάρκεια την εmicroφανή πλέον κόπωση των εξουσιαστικών τους microηχανισmicroών Νέοι microνηστήρες θα εmicroφανιστούν στο προσκήνιο και η διείσδυση στην περιοχή των ισχυρών βορειοδυτικών ευρωπαϊκών δυνάmicroεων της Γαλλίας της Βρετανίας και της Ολλανδίας θα ενταθεί Η τελευταία φάση του βενετοτουρκικού ανταγωνισmicroού θα οδηγήσει στην απώλεια της Κρήτης Ο πόλεmicroος έγινε αισθητός ως ευρωπαϊκή υπόθεση και στο νησί βρήκαν τον θάνατο και τη δόξα πολλοί Ευρωπαίοι ευγενείς Έπειτα ακολούθησε η εκστρατεία του ήρωα της Κρήτης και πλέον δόγη Φραγκίσκου Μοροζίνι η οποία οδήγησε στην πρόσκαιρη βενετική κατάκτηση των νότιων ελληνικών περιοχών (1688-1715) Οι συρ-ράξεις αυτές στάθηκαν η αιτία να κυκλοφορήσει ένα πλήθος εκδόσεων αφιερωmicroένων

Η καταστροφή του οθωmicroανικού στόλου στα στενά της Νάξου

στα θέατρα του πολέmicroου στην ιστορία στις αρχαιότητές τους αλλά και στην παρούσα κατάσταση των πραγmicroάτων Τα έργα αυτά είναι συχνά βενετικής προέλευσης και προ-παγανδιστικού ή εγκωmicroιαστικού χαρακτήρα Ανάmicroεσά τους ξεχωρίζουν οι εικονογρα-φηmicroένες εκδόσεις του Κορονέλλι (Vincenzo Coronelli) αλλά και του Ολλανδού Όλφρετ Ντάππερ (Olfret Dapper)Ωστόσο η αποχώρηση των Βενετών από την ανατολική Μεσόγειο έχει ήδη κριθεί και οι microηχανισmicroοί αντικατάστασής τους έχουν microπει σε λειτουργία Έτσι εντείνεται η στρατη-γική διείσδυση στην Οθωmicroανική ανατολή των ευρωπαϊκών συmicroφερόντων microε την εγκα-τάσταση προξένων σε περιοχές της Ελλάδας αλλά και microε την εξάπλωση των καθολι-κών microοναχικών ταγmicroάτων στην Οθωmicroανική αυτοκρατορία Πράγmicroατι στη γνωριmicroία της Ελλάδας ενεπλάκησαν τόσο άmicroεσα όσο και έmicromicroεσα οι Ιησουίτες και οι Καπουτσίνοι οι οποίοι στα microέσα του 17ου αιώνα εξαπλώνονται στον ελληνικό χώρο Η διείσδυση αυτή προωθείται από τη Ρώmicroη και ιδίως τη Γαλλία για την οποία η καθολική παρουσία στην Οθωmicroανική αυτοκρατορία εξυπηρετεί εξίσου ζητήmicroατα πολιτικού κύρους όσο και οικο-νοmicroικά συmicroφέροντα Οι Γάλλοι καπουτσίνοι πέρα από τα microεγάλα και παλαιά microοναστήρια τους στην Κωνσταντινούπολη και στη Σmicroύρνη εγκαθίστανται στη Σύρο το 1627 στη Χίο το 1630 στην Άνδρο το 1638 στην Αθήνα το 1659 Εξαπλώνονται ακόmicroη στις

Γυναίκες της Χίου χαλκογραφία του 18ου αιώνα από το έργο

laquohellip Βρισκόmicroαστε στη Σύρα το πιο καθολικό νησί του Αιγαίου Στις επτά ή οκτώ ορθό-δοξες οικογένειες του νησιού αντιστοιχούν πάνω από έξι χιλιάδες καθολικές ψυχές Κι όταν παντρεύονται καθολικοί κι ορθόδοξοι όλα τα παιδιά βαφτίζονται καθολικάhellip Αυτά τα χρωστάmicroε στους Γάλλους Καπουτσίνους αποστολικούς ιεραποστόλους που τους αγαπούν πολύ στο νησί και που δεν φείδονται ουδενός κόπου προκειmicroένου να διδά-ξουν έναν λαό αγαθό και τίmicroιο εχθρό κάθε κλέφτη γεmicroάτο καλά αισθήmicroατα και τόσο εργατικό που κανείς δεν microπορεί να κοιmicroηθεί στο νησί την νύχτα λόγω του διάχυτου θορύβου των χειρόmicroυλων που αλέθουν το σιτάρι και τη microέρα λόγω του βουητού των αργαλειών Το microοναστήρι και η εκκλησία των Καπουτσίνων είναι αρκετά καλοχτισmicroένα η σηmicroαία της Γαλλίας που κυmicroατίζει στην άκρη της ταράτσας τους microας γέmicroισε χαρά και ο ηγούmicroενος ο πνευmicroατώδης πατήρ Υάκινθος από την Αmicroιένη που αναπληρώνει εδώ τον πρόξενο της Γαλλίας microας δέχτηκε microε κάθε αβροφροσύνηhellipraquoΠιτόν ντε Τουρνεφόρ 1700

υπόλοιπες Κυκλάδες στο Ναύπλιο στα Χανιά από όπου ενισχύουν τη δράση των κουρσάρων Η Ρώmicroη από την πλευρά της αποστέλλει τους Ιησουίτες Αυτοί εγκαθί-στανται στα νησιά (Νάξος - 1627 Σαντορίνη - 1642 Χίος - 1648 Τήνος - 1670) αλλά και στην Αθήνα (1641) Στην αυγή του 18ου αιώνα ο Γάλλος φυσιοδίφης Ζοζέφ Πιτόν ντε Τουρνεφόρ (Joseph Pitton de Tournefort) θα καταγράψει microε συγκίνηση την ανθηρή καθολική και γαλλική παρουσία

Η αρχαιολογική στροφήΗ δράση των καθολικών ταγmicroάτων δεν εξυπηρετεί αποκλειστικά πολιτικούς και οικο-νοmicroικούς στόχους Μία από τις πρώτες microεθοδικές περιγραφές της Αθήνας είναι εκείνη του Ιησουίτη αδελφού Μπαmicroπέν η οποία δίνει έmicroφαση στη microνηmicroειακή τοπογραφία της πόλης ενώ στη microονή των Καπουτσίνων της Αθήνας που περιλάmicroβανε στα τείχη της και το microνηmicroείο του Λυσικράτη οι microοναχοί χαρτογραφούσαν την πόλη και τις αρχαιό-τητές της φιλοξενούσαν τους πρώτους επισκέπτες συνέλεγαν και microελετούσαν αρχαι-ολογικά ευρήmicroατα Το έργο του Μπαmicroπέν βασίζεται σε microεγάλο βαθmicroό στις περιγραφές του Παυσανία έργου που δεν έχαιρε ιδιαίτερης εκτίmicroησης στο ευρύτερο microορφωmicroένο κοινό και που έως τότε κυκλοφορούσε στα κλειστά περιβάλλοντα των ελληνιστών Το ενδιαφέρον για τον Παυσανία και την περιήγησή του στα αρχαία κέντρα του ελληνικού χώρου σηmicroατο-δοτεί όχι microόνο τη γέννηση της ελληνικής αρχαιολογίας αλλά και την αναβάθmicroιση της Ελλάδας στην προσοχή της Δύσης Οι δρόmicroοι που έφεραν την Ελλάδα στο προσκήνιο του δυτικού ενδιαφέροντος στα τέλη του 17ου αιώνα είναι πολλοί Πρώτα και κύρια η επικείmicroενη (και για πολλούς ορατή πλέον) αναδιάταξη των ισορροπιών στην περιοχή το κλασικό ιδεώδες που επιβάλει την αρχαία τέχνη ως πρότυπο της νεότερης και η συνακόλουθη θεαmicroατική αύξηση της ζήτησης αρχαίων καλλιτεχνηmicroάτων Περιοχές οι οποίες είχαν περιέλθει στην αφάνεια και δεν προσήλκυαν τα βλέmicromicroατα των επισκε-πτών ούτε τις αναλύσεις των ειδικών θα βρεθούν τώρα στο προσκήνιο του ενδιαφέ-ροντος πχ η Ολυmicroπία οι Δελφοί και κυρίως η Αθήνα microε τα σωζόmicroενα microνηmicroεία της και τις διάσπαρτες αρχαιότητές της Σταδιακά σε όλη τη διάρκεια του 18ου αιώνα η Αθήνα θα αποβεί το κέντρο των επισκέψεων ενώ στα τέλη του αιώνα θα συγκροτηθεί εκεί microια σηmicroαντική διεθνής κοινωνία φιλοτέχνων

Ο Γάλλος γιατρός και περιηγη-τής Ζακόmicroπ Σπον ταξίδεψε τον

Σχέδια της ζωφόρου και των microετοπών του Παρθενώνα του

Το 1674 πραγmicroατοποιείται η επίσκεψη του Γάλλου πρέσβη microαρκησίου του Νουαντέλ ο οποίος microε το κύρος του καταφέρνει να περιηγηθεί στην Ακρόπολη Ο ζωγράφος του πρέσβη Ζακ Κάρρεϋ θα αποτυπώσει τον γλυπτό διάκοσmicroο του Παρθενώνα Ακο-λουθούν οι επιτόπου αρχαιολογικές έρευνες των Ζακόmicroπ Σπον και Τζορτζ Γουήλερ (1676) Οι εκδόσεις που θα προκύψουν microε τις αναλυτικές περιγραφές των θησαυρών της Αθήνας θα στρέψουν προς την πόλη αυτή την προσοχή των φιλοτέχνων και της διανόησης η Αθήνα θα ενταχθεί στο δροmicroολόγιο των περιηγητών Από το 1680 και εξής πληθαίνουν ολοένα περισσότερο οι επισκέψεις οι αναλύσεις οι εκτιmicroήσεις και οι περιγραφές Ελληνικές αθηναϊκές ιδίως εικόνες και κείmicroενα κατακλύζουν το δυτικό κοινό Η ιστορία του τόπου έχει αρχίσει τον νέο της κύκλοΟι επισκέψεις και οι αποτυπώσεις αυτές πραγmicroατοποιούνται λίγο πριν από την έκρηξη που επέφερε σηmicroαντικές ζηmicroιές στο microνηmicroείο κατά την πολιορκία της Ακρόπολης των Αθηνών από τον κόmicroη Κένινγκσmicroαρκ τον Σεπτέmicroβριο του 1687 Όσο παράδοξο κι αν φαίνεται αυτό η καταστροφή του Παρθενώνα έδρασε καταλυτικά στη στροφή της προσοχής του microορφωmicroένου Δυτικού κοινού προς την Αθήνα και τα microνηmicroεία της microε αποτέλεσmicroα να κυκλοφορήσουν αρκετά έργα γύρω από την πόλη και της αρχαιότητές της Ανάmicroεσα σrsquo αυτά και το βιβλίο του Φραγκίσκου Φανέλλι (Francesco Fanelli) για την αρχαία και τη νεότερη Αθήνα που κυκλοφόρησε το 1707 στο οποίο δηmicroοσιεύονται αποτυπώσεις της πόλης και των microνηmicroείων της από τους Βενετούς microηχανικούς που πήραν microέρος στην πολιορκία της πόληςΤο Κίνηmicroα της Επιστροφής στην αρχαιότητα ιδίως στις αισθητικές και στις ηθικές της αξίες χαρακτηρίζει πολλές εκφράσεις της σκέψης της κοινωνίας και της τέχνης στη Δυτική Ευρώπη του βrsquo microισού του 18ου αιώνα Στο πλαίσιο αυτό η ελληνική αρχαιολογία βρέθηκε στο επίκεντρο των ζητήσεων Το υλικό που έχει συγκεντρωθεί στις συλλογές αρχαίας και νεότερης τέχνης συγκροτούσε πλέον microια κρίσιmicroα microάζα που επέτρεψε στους ειδικούς να επιχειρήσουν νέες ερmicroηνευτικές προσεγγίσεις Το αποφασιστικό βήmicroα προς αυτή την κατεύθυνση πραγmicroατοποιείται microε την έκδοση της Ιστορίας της Τέχνης των Αρχαίων του Βίνκελmicroαν (J J Winckelman 1764) Στο έργο αυτό ο πολι-τισmicroός αντιmicroετωπίζεται ως κοινωνικό φαινόmicroενο συνδεδεmicroένο microε την ακmicroή και την παρακmicroή των κοινωνιών που τον παράγουν Η αρχαία τέχνη διακρίνεται σε περιόδους από την αρχαϊκή έως τη ρωmicroαϊκή περνώντας από τις ενδιάmicroεσες φάσεις του Μεγά-

΄Αποψη της Αθήνας χαρα-κτικό από το έργο του Γάλλου

Ο βοmicroβαρδισmicroός του Παρθε-νώνα από το βενετικό πυροβο-

λου Ύφους (Φειδίας) του Ωραίου Ύφους (Πραξιτέλης) και της Μίmicroησης και Παρακmicroής (ελληνιστική τέχνη) Η αρχαία τέχνη microέσα στο πνεύmicroα του θριαmicroβεύοντος κλασικι-σmicroού αντιmicroετωπίζεται από τον Βίνκελmicroαν ως βάση και πρότυπο της σύγχρονης τέχνης ωστόσο ο διαχωρισmicroός ανάmicroεσά τους δεν θα αργήσει από το 1775 και microετά ο Λουίτζι Λάνζι (Luigi Lanzi) θα προτείνει microια σειρά θεmicroελιωδών έργων στα οποία η αρχαία και η νεότερη τέχνη αντιmicroετωπίζονται ως ανεξάρτητα φαινόmicroενα microε τη δική του το καθένα ιστορίαΩστόσο η ελληνική αρχαιότητα αποτελεί σταθερά microια κεντρική αναφορά η Ελλάδα ιδίως η Αθήνα αναγνωρίζονταν ως η πατρίδα των τεχνών το αισθητικό σχολείο της Ευρώπης Σε όλη τη διάρκεια του 18ου αιώνα οργανώνονται αποστολές από επίση-microους δηmicroόσιους και ιδιωτικούς συλλογικούς φορείς όπως η γαλλική Academie des Inscriptions ή η βρετανική Society of Dilettanti Τα ονόmicroατα του Πολ Λυκά (Paul Lucas) και του αβά Φουρmicroόν (Abee Fourmont) ξεχωρίζουν ανάmicroεσα σε εκείνα των πρώιmicroων Γάλλων ακαδηmicroαϊκών απεσταλmicroένων του πρώτου για τις σηmicroαντικές νοmicroισmicroατικές συλ-λογές που συγκέντρωσε (1600-1703) του δευτέρου για τη βάνδαλη microεθοδολογία του να καταστρέφει τις επιγραφές που αντέγραφε (1747-51) Οι Dilettanti ενισχύουν από την πλευρά τους τις αποστολές των αρχιτεκτόνων Στούαρτ και Ρηβέτ στην Αθήνα (James Stuart και Nicolas Revett 1751-53) και του λόγιου Ρίτσαρντ Τσάντλερ στην

laquoΤο microνηmicroείο του Φιλοπάππουraquo χαρακτικό του 18ου αιώνα από

Η laquoΕταιρεία των Ερασιτεχνώνraquo (Society of Dilettanti) προώθησε ενέπνευσε και χρη-microατοδότησε πολλές αρχαιοδιφικές αποστολές στον ελληνικό χώρο Ιδρύθηκε το 1732 από microια συντροφιά Βρετανών αρχαιοφίλων και συmicroπεριέλαβε σύντοmicroα στα microέλη της τους σηmicroαντικότερους Βρετανούς που ενδιαφέρονταν για τις τέχνες της αρχαιότητας Στα microέλη της κοντά στους σηmicroαντικούς φιλότεχνους και συλλέκτες περιλάmicroβανε και σηmicroαντικούς ελληνιστές όπως ο Ρόmicroπερτ Γουντ (Robert Wood) ή ο Ρίτσαρντ Τσάντλερ (Richard Chandler) Η Εταιρεία χρηmicroατοδότησε την έκδοση των laquoΑρχαιοτήτων των Αθηνώνraquo των Τζαίηmicroς Στούαρτ και Νίκολας Ρηβέτ και οργάνωσε τρεις microεγάλες αρχαι-ολογικές αποστολές στις ελληνικές περιοχές microία πρώτη το 1765-66 microε επικεφαλής τον Ρίτσαρντ Τσάντλερ microία δεύτερη το 1811 microε τους Γουίλιαmicro Τζελ ΡΠ Κάντυ και Φ Μπέντφορντ και microία τελευταία το 1846 εκείνη του Πένροουζ

Ιωνία και στην Αθήνα (Richard Chandler 1764-66) Οι microεθοδικές έρευνες των Στούαρτ και Ρηβέτ και οι αποτυπώσεις αρχαιολογικών χώρων και microνηmicroείων δηmicroοσιεύθηκαν στους πολυτελείς τόmicroους των Αρχαιοτήτων των Αθηνών (1762 κε) που καθιέρω-σαν την τεκmicroηρίωση της ελληνικής αρχαιολογίας Οι εργασίες αυτές αποκάλυψαν στην Ευρώπη το δοmicroικό υπόβαθρο της ελληνικής τέχνης την αρχιτεκτονική και ενέπνευσαν τον αρχαιολογικό πυρετό του αρχόmicroενου 19ου αιώνα

Αρχαία και νέα ΕλλάδαΑπό το 1770 και εξής παρατηρείται η τελική στροφή του δυτικού ενδιαφέροντος προς την Ελλάδα στροφή που η Σούζαν Μαρσάν χαρακτήρισε ορθά ως microια νέα πολιτιστική εmicromicroονή Οι λόγοι πρέπει να αναζητηθούν εξίσου στις νέες πολιτικές που υιοθετούν οι ευρωπαϊκές δυνάmicroεις απέναντι στην ενδεχόmicroενη κατάρρευση της Οθωmicroανικής αυτο-κρατορίας αλλά και σε εξελίξεις που σηmicroειώνονται στον ιδεολογικό τοmicroέα ιδίως στην κατανόηση και πλήρη ενσωmicroάτωση της κλασικής αρχαιότητας στην ευρωπαϊκή πολιτι-στική κληρονοmicroιά Κύριοι καταλύτες αυτής της διεργασίας ο Διαφωτισmicroός που θα επε-ξεργαστεί τον διαχωρισmicroό ανάmicroεσα στο παρελθόν και στο παρόν και ο κλασικισmicroός που προετοιmicroάσει τα πνεύmicroατα ώστε η Γαλλική επανάσταση να επιβάλει την ελληνική αρχαιότητα (ιδίως τη Σπάρτη και την Αθήνα) ως ηθικό και πολιτικό πρότυποΚατά την περίοδο αυτή οι ξένοι παρατηρητές των ελληνικών πραγmicroάτων είναι κοντά στους ελληνιστές πολιτικοί αναλυτές και αρχαιόφιλοι περιηγητές Οι προσεγγίσεις τους εντάσσονται στη συγκριτική microεθοδολογία την οποία υιοθέτησαν Βρετανοί και Γάλλοι ελληνιστές ελληνίζοντες λόγιοι και διανοητές Η συγκριτική ιστορική προσέγ-γιση η ενδιαφέρουσα microετάλλαξη της αρχαιογνωσίας σε ιστοριογραφία που πραγmicroα-τοποιήθηκε σε γαλλικά και βρετανικά ακαδηmicroαϊκά περιβάλλοντα στα τέλη του 18ου αιώνα κυριάρχησε στους microορφωmicroένους κύκλους της εποχής αποτελώντας ένα microεικτό είδος ανάmicroεσα στην αρχαιογνωστική και στη σύγχρονη γεωγραφία Η τάση αυτή microε κύριους εκπροσώπους τον Γουντ (Wood) τον Ντανβίλ (drsquoAnville) και τον Μπαρmicroπιέ ντε Μποκάζ (Barbie du Bocage) αντιmicroετώπιζε τον χώρο στην ιστορική του δυναmicroική οδη-γούmicroενη από τις πλέον πρόσφατες περιόδους προς την ανίχνευση των παλαιοτέρων Η προσέγγιση αυτή είναι από την ίδια της τη φύση υβριδική ανάmicroεσα στην ιστορία και στη γεωγραφία άλλοτε γεωγραφία του παρελθόντος και άλλοτε ιστορία εφαρmicroο-

Η laquoΕταιρεία των Ερασιτεχνώνraquo προώθησε και χρηmicroατοδότησε

σmicroένη σε γεωγραφικό υπόβαθρο η ιστορική γεωγραφία έχει ήδη την εποχή που microας ενδιαφέρει microια παράδοση τριών αιώνων Η εφαρmicroογή της συγκριτικής microεθοδολογίας στις ελληνικές περιοχές έδωσε αξιοπρόσεκτους καρπούς εξυπηρέτησε την ιστορική γνώση προώθησε την αρχαιογνωσία η επί του πεδίου εφαρmicroογή της έθεσε τα θεmicroέλια της αρχαιολογίας και τέλος ενεπλάκη στη στήριξη της εθνικής αυτογνωσίαςΗ συγκριτική microεθοδολογία είναι κατά βάση αρχαιολογική Στην προσπάθειά τους να πλησιάσουν όσο το δυνατόν καλύτερα την αρχαιότητα οι αρχαιογνώστες αναλυτές επιχειρούν να αφαιρέσουν από το παρόν τις διαδοχικές επιστρώσεις της ιστορίας Η νεότερη Ελλάδα τους ενδιαφέρει ως microνηmicroειακός χώρος και οι Έλληνες ως ζωντανά microνηmicroεία αποτελούν και αυτοί παρηκmicroασmicroένες επιβιώσεις του αρχαίου κόσmicroου τα ερείπια του οποίου διακρίνονται στη γλώσσα στα ήθη και στα έθιmicroα Η συγκριτική αυτή microεθοδολογία καθώς στράφηκε στην παρατήρηση της νεότερη κοινωνίας προ-σέδωσε στο έργο των περισσοτέρων microια πρώιmicroη φιλελληνική χροιά ενώ ταυτόχρονα ανέδειξε τους ενεργούς πληθυσmicroούς ως καθοριστική ιστορική παράmicroετροΌσες εξελίξεις σηmicroειώνονται στον τοmicroέα της ελληνικής αρχαιολογίας κατά την πεντη-κονταετία 1770-1820 στάθηκαν καθοριστικές για τη γνώση της αρχαίας ελληνικής ιστο-ρίας της τέχνης και της αρχιτεκτονικής ενώ παράλληλα έφεραν την Ελλάδα δυναmicroικά στο προσκήνιο κατά microία κρίσιmicroη περίοδο της ιστορίας της Χαρακτηριστικό παράδειγmicroα αρχαιόφιλου συλλέκτη microε φιλελληνικά φρονήmicroατα αποτελεί ο Σουαζέλ Γκουφιέ (MGFA de Choiseul-Gouffier) πρέσβης της Γαλλίας στην Υψηλή Πύλη (1784-1792) Ο Σουαζέλ Γκουφιέ ήταν λόγιος microαικήνας microαθητής του αβά Μπαρτελεmicroύ (Bartheacuteleacutemy) του συγ-γραφέα του Ταξιδιού του Νέου Ανάχαρση στην Ελλάδα (1788) έργου που θεωρήθηκε το microανιφέστο του κινήmicroατος της επιστροφής στην αρχαιότητα Ο Σουαζέλ Γκουφιέ ανανεώνει την παράδοση των αρχαιόφιλων Γάλλων διπλωmicroατών στην Τουρκία Η πρε-σβεία του ακολουθεί ένα νεανικό και ενθουσιώδες ταξίδι στην Ελλάδα (1776) από το οποίο προέκυψε ο πρώτος τόmicroος του microεγαλοπρεπούς Εικονογραφηmicroένου Ταξιδιού στην Ελλάδα (1784) στον πρόλογο του οποίου τάσσεται υπέρ της ρωσικής καθόδου στην ανατολική Μεσόγειο και προπαγανδίζει την απελευθέρωση των Ελλήνων

Πολιτική microάρmicroαρα και νεότεροι ΈλληνεςΟι ρωσοτουρκικοί πόλεmicroοι της περιόδου 1768-1774 η συmicromicroετοχή των Ελλήνων σrsquo

Σελίδα τίτλου από το έργο του Ρόmicroπερτ Γουντ που εκδόθηκε το

Συνάντηση του Σουαζέλ Γκουφιέ microε καλόγερο στην Πάτmicroο χαλ-

αυτούς αλλά και η προστασία του τσάρου στους ορθόδοξους πληθυσmicroούς της Οθω-microανικής αυτοκρατορίας που συmicroφωνήθηκε στη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774) έδωσαν το έναυσmicroα για microια σηmicroαντική σε όγκο πολιτική φιλολογία Το ζήτηmicroα της κατάρρευσης της αυτοκρατορίας των σουλτάνων και της διανοmicroής της οθωmicroανικής λείας το ονοmicroαζόmicroενο Ανατολικό Ζήτηmicroα είχε πλέον τεθεί ανοιχτά και η υπόθεση της τύχης των Ελλήνων αποτελούσε έναν από τους πάγιους τόπους των πολιτικών συζη-τήσεων Ο Γουίλιαmicro Ήτον (William Eton 1798) πρόξενος της Αγγλίας στη Ρωσία και αργότερα στην Τουρκία κατά τα τελευταία έτη του 18ου αιώνα είδε την αναπόφευκτη κατάρρευση της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας και πρότεινε την αντικατάστασή της από microια ελληνική αυτοκρατορία η οποία θα διατελούσε υπό την προστασία του τσάρου Η αντικατάσταση της δεσποτικής ανατολίτικης και αναποτελεσmicroατικής οθωmicroανικής διοί-κησης από το δραστήριο και εmicroπορικό πνεύmicroα των Ελλήνων θα ήταν κατά τον Ήτον σύmicroφωνη microε τις δίκαιες ηθικές επιταγές της αναβίωσης της Ελλάδας ενώ συγχρόνως θα εξυπηρετούσε τα εmicroπορικά συmicroφέροντα της Δύσης στην Ανατολική Μεσόγειο Αντί-στοιχες απόψεις είχε εκφράσει και ο Γάλλος ιδεολόγος Βολνέ (Volney) το 1788

Η άκαιρη κυκλοφορία των απόψεων του Ήτον όταν η εκστρατεία του Βοναπάρτη στην Αίγυπτο είχε επιβάλει τη συmicromicroαχία microεταξύ Άγγλων Ρώσων και Οθωmicroανών είχε ως αποτέλεσmicroα την κακή υποδοχή του έργου στη Βρετανία και στη Ρωσία Τις φιλελλη-

Σελίδα τίτλου από το έργο του Άγγλου πρόξενου Γουίλιαmicro

laquohellip Η Αικατερίνη θα αναγνωριστεί Αυτοκράτειρα της Κωνσταντινουπόλεως και Παλ-λινορθώτρια της αυτοκρατορίας των Ελλήνων Το πράγmicroα φαίνεται να ταιριάζει καθώς όλη η χώρα που θα κατέχει θα κατοικείται από Έλληνες οι οποίοι λόγω συνάφειας της θρησκείας και των ηθών στρέφονται προς τους Ρώσους και αποστρέφονται τους Γερmicroα-νούς Καθώς θα είναι αδύνατον η Κωνσταντινούπολη και η Πετρούπολη να υπακούουν στον ίδιο ηγεmicroόνα η Κωνσταντινούπολη θα γίνει η έδρα ενός νέου κράτους που θα microπορέσει να συmicroβάλει στη νέα ισορροπία Κι ίσως ακόmicroη microε microια στροφή της τύχης ο θρόνος που άρπαξαν οι Οθωmicroανοί από τον Κωνσταντίνο να περάσει στις microέρες microας από τα χέρια των Οθωmicroανών στα χέρια ενός ΚωνσταντίνουhellipraquoΒολνέ 1788

νικές πολιτικές θέσεις του Ήτον ανέλαβε να ανασκευάσει ο Τόmicroας Θόρντον (Thomas Thornton 1807) ο οποίος είχε ζήσει δεκατέσσερα χρόνια στην Κωνσταντινούπολη και στην Οδησσό Το βιβλίο του Θόρντον αποτελεί θερmicroή υπεράσπιση της οθωmicroανικής διοίκησης και δριmicroύτατη κριτική των Ελλήνων και των προσπαθειών τους για χειραφέ-τηση Το έργο αντιπροσωπεύει την αντίδραση των επίσηmicroων διπλωmicroατικών κύκλων οι οποίοι επιθυmicroούσαν τη διατήρηση των υπαρχουσών ισορροπιών Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι και η επίσηmicroη γαλλική διπλωmicroατία αντέδρασε τόσο στις θέσεις του Ήτον όσο και σε εκείνες του Βολνέ microέσω του διπλωmicroάτη Πεϋσονέλ Εν τω microεταξύ πρέσβης της Γαλλίας στην Υψηλή Πύλη είχε οριστεί ο Σουαζέλ Γκουφιέ Αυτή τη φορά ο αρχαιόφιλος microαικήνας περιστοιχίζεται από microια ακαδηmicroία τεχνικών καλλιτεχνών και λογίων που δεν αργούν να σκορπιστούν στις ελληνικές περιοχές και να επιδοθούν σε αρχαιολογικές και τοπογραφικές έρευνες τόσο για τον εmicroπλουτισmicroό της συλλογής του πρέσβη όσο και για τη συγκέντρωση υλικού για τους επόmicroενους τόmicroους του Ταξιδιού Η Τρωάδα και η Αθήνα είναι τα δύο κύρια ενδιαφέροντα του Σου-αζέλ Γκουφιέ Στην πρώτη διενεργεί εκτεταmicroένες ανασκαφές ο αρχαιολόγος Λεσεβαλιέ (Lechevalier) στη δεύτερη εγκαθίσταται ο Φωβέλ (Fauvel)Μια άλλη φυσιογνωmicroία της εποχής είναι αναmicroφισβήτητα ο πρέσβης της Βρετανίας στην Υψηλή Πύλη Τόmicroας Μπρους 7ος κόmicroης του Έλγιν γνωστός για τη σύληση του γλυπτού διάκοσmicroου του Παρθενώνα (1799-1802) και την πώλησή του στο Βρετανικό Μουσείο (1816) Οι επιτυχίες του Έλγιν κέντρισαν το ενδιαφέρον των Δυτικών αρχαιόφιλων Στα πρώτα χρόνια του 19ου αιώνα microια παροικία ξένων αρχαιολόγων καλλιτεχνών και αρχιτεκτόνων ανθεί στην Αθήνα οι Fashionable of Athens Σrsquo αυτό συνέδραmicroαν και

Καρικατούρα που σατιρίζει την διαπραγή Μαρmicroάρων του Παρ-

Η ανασκαφή του ναού του Επι-κούρειου Απόλλωνα στις Βάσσες

Παρά τις όποιες αντιρρήσεις γύρω από τις microεθοδεύσεις των κυνηγών των ελληνικών αρχαιοτήτων η εικοσαετία 1800-1820 αποτελεί κορυφαία στιγmicroή για την ελληνική αρχαιότητα Η πυρετώδης αναζήτηση έργων της αρχαίας ελληνικής τέχνης και η εmicroβλη-microατική συγκέντρωση και έκθεσή τους στον πυρήνα των microεγάλων δηmicroόσιων συλλογών της Βρετανίας της Γαλλίας και της Γερmicroανίας είναι η πιστοποίηση της πλήρους ενσω-microάτωσης της ελληνικής κληρονοmicroιάς και η αναγνώρισή της ως πυρήνα της ευρωπαϊκής πολιτιστικής ταυτότητας

οι Ναπολεόντειοι πόλεmicroοι η γαλλική κατοχή της Ιταλίας και ο ηπειρωτικός αποκλει-σmicroός Στην παροικία αυτή την οποία λάmicroπρυνε microε τη microακρά παραmicroονή του ο Μπάυρον (1809 και 1810-1811) κεντρικό ρόλο διαδραmicroατίζει έως την Επανάσταση ο πρόξενος της Γαλλίας Φωβέλ ο Ναπολιτάνος ζωγράφος δον Τίτα Λουζιέρι (Lusieri dagger1818) και ο Γκέοργκ Κρίστιαν Γκρόπιοθς (Gropius) συνοδοιπόρος του Μπαρτόλντυ (Bartholdy) προmicroηθευτής αρχαιοτήτων του λόρδου Aberdeen και αργότερα πρόξενος στην Αθήνα της Αυστρίας και της Πρωσίας Οι Fashionable of Athens microαζί microε ορισmicroένους Αθη-ναίους συνεργάτες τους αλλά και Βρετανούς εγκαταστηmicroένους στη Σmicroύρνη και στην Κωνσταντινούπολη ίδρυσαν τη Φιλόmicroουσο Εταιρεία των Αθηνών (1813) σκοπός της οποίας ήταν η διευκόλυνση των ξένων microελετητών των αρχαιοτήτων της πόλης Στα ίδια χρόνια microια διεθνής συντροφιά νεαρών αρχιτεκτόνων και καλλιτεχνών microε έδρα την Αθήνα θα διενεργήσει ανασκαφές στην Αίγινα και στην Αρκαδία microε αποτέλεσmicroα την ανακάλυψη και τη φυγάδευση του γλυπτού διάκοσmicroου του ναού της Αφαίας (1811) και των Βασσών (1812) Επιπλέον η οmicroογενής και κοινά αποδεκτή εικόνα της ελληνικής αρχαιότητας οδηγούσε

Άποψη της Νάξου χαλκογρα-φία βασισmicroένη σε σχέδιο του

laquohellip Απrsquo όλους τους λαούς της γης είναι οι microόνοι πλασmicroένοι να προκόβουν όπου κι αν βρίσκονται Εκτός από τα φυσικά τους χαρίσmicroατα έχουν microια ειλικρίνεια που σου δίνει την εντύπωση πως αυτοί οι άνθρωποι κατοικούν σε microεγάλη πρωτεύουσα κι όχι σrsquo ένα νησί του Ιονίου Στις microέρες microας έδωσαν έναν αντιβασιλέα στη Σικελία έναν παιδα-γωγό του βασιλέα της Βραζιλίας έναν microεγάλο στρατηγό κι έναν διάσηmicroο αρχιτέκτονα στη Ρωσία έναν ειρηνευτή στη Πύλη στην Αγγλία και την Πρωσία Καλλιέργησαν microε επιτυχία την ιατρική και τη χηmicroεία Αλλά πάνω από όλες τις άλλες τέχνες προτιmicroούν την θάλασσα Ο πληθυσmicroός του νησιού υπολογίζεται σε 60000 ψυχές Τα καράβια τους όmicroως ξεπερνούν τα διακόσια και τα microπάρκα τους είναι πάνω από 5000 Παντού στην Αδριατική και τη Μαύρη Θάλασσα βλέπεις κεφαλονίτικα καράβια Ταξιδεύουν στον Ατλαντικό φτάνουν έως την Αmicroερική ακόmicroα και ως την Ινδίαhellip Δραστήριοι στα ξένα δραστήριοι στην πατρίδα όπου έδωσαν microεγάλη ώθηση κι ανάπτυξη της γεωργίας Το 1790 ίδρυσαν γεωργική ακαδηmicroία Καταλαβαίνετε φίλοι microου Στην Ελλάδα ύστερα από 2000 χρόνια ξανακούγεται η λέξη ακαδηmicroίαhellipraquoΞαβέριο Σκροφάνι

σε microια ιστορική πλέον θεώρηση του ελληνικού πολιτισmicroού Η Ελλάδα που αναδύε-ται στα κείmicroενα των αρχαιόφιλων περιηγητών του τέλους του 18ου αιώνα (όπως ο Τσάντλερ ο Σαβαρύ ο Γκυς ή ο Σουαζέλ Γκουφιέ) αλλά και των πολιτικών παρα-τηρητών των τελευταίων χρόνων του 18ου αιώνα και των αρχών του 19ου (όπως ο Ήτον ο Σοννίνι ο Ολιβιέ ακόmicroη και ο Μπαρτόλντυ) είναι κυρίως η χώρα στην οποία άνθησε ο αρχαίος πολιτισmicroός Ωστόσο microέσα από τις περιγραφές διαφαίνεται η ανάδυση microιας τάξης εmicroπόρων και διανοουmicroένων που διαmicroορφώνεται από τη συναλλαγή και την επαφή microε την ευρωπαϊκή Δύση και τις σύγχρονες πολιτιστικές και κοινωνικές τις απόψεις Ο εκσυγχρονισmicroός τους στο οικονοmicroικό επίπεδο ακολουθείται από τον εκσυγ-χρονισmicroό στο microορφωτικό επίπεδο ιδρύουν σχολεία και βιβλιοθήκες χρηmicroατοδοτούν εκδόσεις στηρίζουν τις σπουδές των νέων Ελλήνων στο εξωτερικό Χαρακτηριστική ως προς την αποτύπωση της νέας κατάστασης των πραγmicroάτων είναι η microαρτυρία του Σικελού περιηγητή Ξαβέριο Σκροφάνι (Xaverio Scrofani) Χρονολογείται στο 1795 και αφορmicroή είχε την Κεφαλονιά και τους κατοίκους τηςΗ νέα κοινωνική πραγmicroατικότητα διαφαίνεται και από τις παρατηρήσεις εκείνων όσοι κράτησαν κριτική ndashακόmicroη και επικριτικήndash στάση απέναντι στις δυνατότητες αυτής της νεόκοπης αστικής κοινωνίας των εmicroπόρων των ναυτικών και των γιατρών να συγκρο-τήσει ένα σύγχρονο κράτος και να προαγάγει τον πολιτισmicroό όπως ο Γερmicroανός διπλω-microάτης Γιάκοmicroπ Σάλοmicroον Μπαρτόλντυ (J S Bartholdy 1805)Στα τέλη του 18ου αιώνα παρατηρείται microια ουσιώδης microετατόπιση στα κείmicroενα όσων ασχολούνται microε την Ελλάδα Τα αρχαιοφιλικά ενδιαφέροντα παραmicroένουν και η ελληνική αρχαιολογία θα δώσει στις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα ορισmicroένα από τα πλέον βασικά της κείmicroενα Ωστόσο το κέντρο βάρους microετατοπίζεται προς την αποτύπωση των κοινωνικών και οικονοmicroικών διεργασιών όσες συντελούνται καθώς η ελληνική κοινωνία microπαίνει σταδιακά στη φάση της χειραφέτησής της Παράλληλα microε την αρχαι-ολογική προσέγγιση των ξένων παρατηρητών συγκροτείται από το 1770 και εξής microια δεύτερη κοινωνιολογική προσέγγιση που καλύπτει τις δύο τελευταίες προεπαναστα-τικές δεκαετίες Η τελική σύνθεση θα προκύψει microετά το 1820 microε τις δηmicroοσιεύσεις εκτενών συνθέσεων ιδίως εκείνων του Γάλλου διπλωmicroάτη Πουκεβίλ (H F Pouqueville) και σε microικρότερο βαθmicroό του Βρετανού τοπογράφου Ληκ (William Martin Leake) Οι παρατηρήσεις των δύο απεσταλmicroένων θα κυκλοφορήσουν κατά το ξέσπασmicroα της Επα-

Ο Γάλλος διπλωmicroάτης Πουκεβίλ λιθογραφία του 1824 έργο του

νάστασης και αργότεραΟ συνταγmicroατάρχης Γουίλιαmicro Μάρτιν Ληκ ταξίδεψε τρεις φορές στην Ελλάδα κατrsquo εντολή του βρετανικού υπουργείου Εξωτερικών microεταξύ 1802 και 1810 Καρπός των ερευνών του είναι microια αναλυτική microελέτη της βόρειας ελληνικής ενδοχώρας που εστιάζεται εξίσου στην αρχαιολογική έρευνα και στην αποτύπωση της νέας οικονοmicroικής και κοι-νωνικής πραγmicroατικότητας Ωστόσο τη microεγάλη γεωγραφική και ιστορική δικαίωση της αναγεννηmicroένης Ελλάδας το πανόραmicroα της παρούσας κατάστασης και των ιστορικών καταβολών της ανέλαβε και διεκπεραίωσε ο FCHL Pouqueville Μετά τη δεκαετή παραmicroονή στην Ελλάδα ως γενικός πρόξενος της Γαλλίας (1806-1816) ο Πουκεβίλ συνέταξε microια microνηmicroειώδη ταξιδιωτική αφήγηση που δηmicroοσιεύθηκε σε 5 τόmicroους (1820-21) και επανεκδόθηκε αναθεωρηmicroένη και επαυξηmicroένη σε 6 τόmicroους (1825-26) Πρό-κειται για microια αναλυτική γεωγραφική και ιστορική περιγραφή που ακολουθεί τη δοmicroή της Γεωγραφίας του Μελέτιου τα κεφάλαια του βιβλίου ακολουθούν τις αρχαίες γεω-γραφικές διαιρέσεις τις οποίες ο Πουκεβίλ καταφέρνει να ταυτίζει microε τις βυζαντινές microητροπόλεις και microε τους οθωmicroανικούς καζάδες Αξίζει να παρακολουθήσουmicroε τη microεθο-δολογία τουΤο αποτέλεσmicroα είναι ένα έργο που ξεπερνούσε τους στόχους του συγγραφέα καθώς αναδείκνυε τη συνοχή προέβαλε τις συνέχειες και νοmicroιmicroοποιούσε τις ιστορικές αmicroοι-βαιότητες ανάmicroεσα στον τόπο και στον λαό που τον κατοικούσε Το έργο χαιρετίστηκε από τους κύκλους των ξένων ελληνιστών ως η πλέον αξιόλογη εργασία του είδους από

laquohellip Σκοπός microου ήταν να ξεκαθαρίσω το χάος που καλύπτει την αρχαία Ελλάδα Κατά-λαβα πως έπρεπε να ξαναρχίσω ότι θεωρούσα τελειωmicroένο προχωρώντας από την αντίθετη κατεύθυνση να ξεκινήσω συνεπώς από τη σηmicroερινή κατάσταση για να αναχθώ στους ηρωικούς χρόνους Αυτή η περιπετειώδης πορεία που έπρεπε να ακολουθήσω microε οδήγησε στα αρχεία των Μητροπόλεων στα χρονικά της κατάκτησης της Πελοποννή-σου από τους Φράγκους και στις πληκτικές ιστορήσεις των Βυζαντινών Σταχυολογούσα microέσα από τον θεολογικό κυκεώνα των βίων των Αγίων των Οmicroιλιών των Μαρτυρολογίων και των Ανεκδότων ότι είχε κάποια σχέση microε τη χώρα που ήθελα να περιγράψωhellipraquoPouqueville (1825 IV)

την Αναγέννηση των Γραmicromicroάτων και microετά ενώ στην Ελλάδα αν και microεταφράστηκε microόνο στα τέλη του 20ού αιώνα παρέmicroεινε microία από τις βασικές βιβλιογραφικές αναφορές

Εικόνες του γένουςΟι ελληνικές και ξένες ενασχολήσεις microε τον ορισmicroό και την περιγραφή του ελληνικού χώρου στηρίζονται στην παρατήρηση των microορφωτικών κοινωνικών και οικονοmicroικών διεργασιών που πραγmicroατοποιούνται Όσο πλησιάζουmicroε στην Επανάσταση οι απόπειρες κατανόησης των συνεκτικών λειτουργιών του ελληνικού χώρου συγκλίνουν σχηmicroατο-ποιούνται και διατυπώνονται σε προτάσεις ευρύτερα αποδεκτές Είναι σίγουρα ενδιαφέρον το γεγονός ότι παρά το αρχαιόστροφο κλίmicroα της εποχής τους οι Δηmicroητριείς αποστασιοποιήθηκαν από την ιστορική και τη συγκριτική γεωγραφία και συνέταξαν microια περιγραφή της νεότερης Ελλάδας τη Νεωτερική Γεωγραφία Οι Δηmicroητρι-είς (Δανιήλ Φιλιππίδης και Γρηγόριος Κωνσταντάς 1792) παρουσιάζουν την ιστορική διαίρεση της Ελλάδας laquoΑὐτά τά microέρη ἐστάθηκαν ποτέ ἐπικράτειαις αὐτόνοmicroες ἀπό ταῖς ὁποίαις πολλαῖς ἐκροτήθηκαν εἰς τό θέατρο τοῦ Κόσmicroου περισσότερο ὅmicroως ἀπrsquo ὅλαις οἱ Λακεδαιmicroόνιοι Αὐτή τῆ διαίρεσι τήν παλαιά ἀκολουθῶ καί ἐγώ τώραraquo (1988 122) ωστόσο ορισmicroένες όψεις microιας νέας πραγmicroατικότητας διαφαίνονται και περιγρά-φονται αδρά πίσω απrsquo αυτές Η εκκλησιαστική διαίρεση αναφέρεται πάντοτε και συχνά στο θεσmicroοθετηmicroένο προνοmicroιακό σύστηmicroα εξάρτησης των διαφόρων περιοχών από την οθωmicroανική διοίκησηΟι Δηmicroητριείς επιχειρούν εδώ microια ενδιαφέρουσα ανανέωση ως προς τον προσδιορι-σmicroό της Ελλάδας Δεν πρόκειται πλέον όπως στην περίπτωση του Μελέτιου για microια οντότητα αποκλειστικά ιστορική Στον αγωνιώδη και πολυσέλιδο ορισmicroό της Ελλάδας οι συγγραφείς συνυπολογίζουν στοιχεία σχετικά microε το θρήσκευmicroα τη γλώσσα και τη δηmicroογραφία Και αυτό είναι που περιπλέκει τα πράγmicroατα οι Δηmicroητριείς δεν αντιmicroετω-πίζουν τον ελληνικό χώρο ως ενιαίο γεωγραφικό εθνολογικό και πολιτισmicroικό σύνολο αλλά περισσότερο ως άθροισmicroα ποικίλων διάσπαρτων τοπικών microορφωmicroάτων Αλλά και τα γεωγραφικά όρια της Ελλάδας είναι διαφορετικά από εκείνα του Μελέτιου Η Νεωτερική Γεωγραφία διακρίνει ευρωπαϊκή και ασιατική Ελλάδα Η σωζόmicroενη περι-γραφή της Ελλάδας ndashσώθηκε microόνο το τmicroήmicroα της συγγραφής που αφορά στη microεσηmicro-βρινή Ευρώπηndash περιορίζεται στην ευρωπαϊκή η οποία εκτείνεται νότια της Βουλγα-

Προmicroετωπίδα του έργου laquoΝεω-τερική Γεωγραφίαraquo των Δανιήλ

ρίας της Σερβίας και της Βοσνίας από τη Μαύρη Θάλασσα έως την Αδριατική Ως εκ τούτου περιλαmicroβάνει πέρα των σηmicroερινών ορίων της το σύνολο της Αλβανίας της Μακεδονίας και της Θράκης (1988 110)Με τη Νεωτερική Γεωγραφία επιχειρείται ξανά microετά τον Μελέτιο συνειδητά microια τεκ-microηριωmicroένη και συχνά εξ αυτοψίας περιγραφή των ολίγων προνοmicroιακών περιοχών της Ελλάδας Οι περισσότερες σελίδες του πρωτότυπου τmicroήmicroατος της συγγραφής αφιε-ρώνονται στη microικρή δηmicroοκρατία της Μάνης στις ακmicroαίες εmicroπορικές και βιοτεχνικές κοινότητες της Ζαγοράς και των Αmicroπελακίων στην περιγραφή των microοναχικών κοινοτή-των του Άθωνα και των ηmicroιαυτόνοmicroων διακυβερνήσεων των παριστρίων ηγεmicroονιών Ο ελληνικός χώρος αναδύεται ως διάσπαρτο πλέγmicroα αυτοτελών τόπων για να χρησιmicroοποι-ήσουmicroε τον χαρακτηριστικό όρο των συγγραφέων Οι ελληνικοί τόποι της Νεωτερικής Γεωγραφίας αντικαθιστούν εν microέρει τις αρχαίες χώρες του Μελέτιου χωρίς ωστόσο να καταφέρνουν να αρθρωθούν σε συνεκτικό σύνολοΟι περιγραφές των Δηmicroητριέων είναι αποσπασmicroατικές θραυσmicroατικές όπως θραυσmicroα-τική και αποσπασmicroατική είναι η ελληνική κοινωνία στα τέλη του 18ου αιώνα Η Νεω-τερική Γεωγραφία δεν επιχειρεί ανασύνθεση του ελληνικού χώρου Προτείνει πλέον microια αποτύπωση των ζωντανών και δραστήριων κοινωνικών σχηmicroάτων microε άλλα λόγια microια έκφραση της θραυσmicroατικής εθνικής παρουσίας που εκδηλώνεται πλέον ως σύνολο από τοπικότητες που αναδύεται microέσα από microια σκοτεινή και απροσδιόριστη συνεκτική ύλη Η εθνική εδαφικότητα παραmicroένει εν τέλει ασθενέστερη από ότι στο έργο του ΜελέτιουΗ Χάρτα του Ρήγα αποτελεί εξέλιξη της εδαφικότητας αλλά και της ατmicroόσφαιρας που αποπνέει η Νεωτερική Γεωγραφία Το έργο κυκλοφόρησε πέντε χρόνια microετά την κυκλο-

laquoΟι νεώτεροι Έλληνες ώντας πολλά microακρυσmicroένοι από αναmicroεταξύ τους και κατοικώντας διάφορα κλίmicroατα έχωντας επιmicroιξία microε διάφορα έθνη άλλοι microε άλλα και άλλοι microε άλλα ώντας και microερικοί από κάτω εις άλλη εξουσία πρόσθεσε ακόmicroι και τη στέρησι όπου έχοmicroεν από βιβλία εις τη γλώσσα microας ακολουθεί δι αυτά να διαφέρωmicroεν αναmicroεταξύ microας και εις τα χρώmicroατα και εις τη microορφή και εις τα ήθη καθώς και εις τη διάλεκτοraquolaquoΝεωτερική Γεωγραφίαraquo

Ηρακλής και Αmicroαζόνα λεπτο-microέρεια από τον τίτλο της laquoΧάρ-

φορία της σύνθεσης των Δηmicroητριέων και σύmicroφωνα microε τον τίτλο του όφειλε να ήταν ένας ιστορικός χάρτης της αρχαίας Ελλάδας και των αποικιών της Στο γεωγραφικό αυτό πλαίσιο του αρχαίου ελληνικού αποικισmicroού εντάσσεται η θεαmicroατική σε ποικιλία ονοmicroατολογία των περιφερειών της βαλκανικής και της δυτικής Μικράς Ασίας που απαρτίζουν την Ελλάδα του Ρήγα Το κυριότερο ενδιαφέρον σε αυτό το microνηmicroειώ-δες ιστορικό θέατρο του ελληνισmicroού συγκεντρώνεται στην απόπειρα απόδοσης ενός χώρου προ-εθνικού χώρου ιστορικού και υπό όρους πολυπολιτισmicroικού ιδωmicroένου από microια ιδιότυπη ιδεολογική σκοπιά Η Χάρτα της Ελλάδος του Ρήγα microε την αρχαία διοι-κητική διαίρεση ενταγmicroένη στο γεωγραφικό πλαίσιο της ευρωπαϊκής Τουρκίας και της δυτικής Μικράς Ασίας microε τα τοπωνύmicroια ερανισmicroένα από όλα τα διαδοχικά στρώmicroατα της ιστορίας της περιοχής και τη διαδοχή των Βυζαντινών και Οθωmicroανών αυτοκρατό-ρων αποτελεί ένα ειδικό ιδεολογικό κατασκεύασmicroα απόρροια των αντιλήψεων των φαναριωτικών κύκλων Η εθνική ιδέα δεν έχει αποδεσmicroευτεί από τη σύνθετη αυτο-κρατορική ιδέα του Βυζαντίου ταυτίζεται σε microεγάλο βαθmicroό microε την οθωmicroανική ενώ ταυτόχρονα έλκεται από τη δηmicroοκρατική ελληνική αρχαιότητα όπως την κατανοεί η ευρωπαϊκή Δύση microετά τη Γαλλική επανάσταση Μέσα απrsquo αυτό το ιδιόρρυθmicroο σχήmicroα ο βαλκανικός και microικρασιατικός χώρος ταυτίζονται microε κάποια ασαφή αρχαία Ελλάδα ενώ ταυτόχρονα η οθωmicroανική κυριαρχία γίνεται αντιληπτή ως συνέχεια της βυζαντινής

Στη laquoΧάρταraquo του Ρήγα η Ελλάδα ταυτίζεται microε τις περιοχές εκείνες της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας στις οποίες υπερισχύουν οι χριστιανικοί πληθυσmicroοί Η ταύτιση αυτή αποτελεί πάγια θέση του Ρήγα καθώς επαναλαmicroβάνεται ρητά στις πρώτες αράδες της laquoΝέας Πολιτικής Διοικήσεωςraquo laquoΟ λαός απόγονος των Ελλήνων οπού κατοικεί την Ρούmicroελην την Μικράν Ασίαν τας Μεσογείους Νήσους την Βλαχοmicroπογδανίανraquo Η εικόνα αυτή της Ελλάδας αποτελεί έκφραση microιας συνειδητής γεωγραφικής και ιστορικής αντίληψης η οποία λίγα χρόνια ενωρίτερα είχε ήδη βρει και την γραπτή διατύπωσή της από το χέρι του Μοισιόδακα Στο laquoΠροοίmicroιονraquo της laquoΗθικής Φιλοσοφίαςraquo (1761) όταν γίνεται λόγος για τη διχόνοια που στέρησε στην Ελλάδα τα προνόmicroια όσα της είχαν αρχικά παραχωρήσει οι Οθωmicroανοί ο Μοισιόδαξ θεωρεί απαραίτητο να διασαφηνίσει τον όρο οπότε σηmicroειώνει σε παρένθεση laquoόταν λέγω Ελλάδα εννοώ όλας τας διασποράς των Ελλήνωνraquo

Η αδυναmicroία να προσδιορισθεί ακόmicroη το πλέγmicroα των ιστορικών οικονοmicroικών και πολι-τιστικών σχέσεων που ορίζουν την πραγmicroατικότητα της νεότερης Ελλάδας οδηγεί τη διανόηση της κοινωνίας του γένους να επιλέξει ως βασικές παραmicroέτρους της ελληνικής ταυτότητας τη γεωγραφία και το θρήσκευmicroα Στην ίδια γραmicromicroή θα κινηθεί και ο Ανώ-νυmicroος συγγραφέας της Ελληνικής Νοmicroαρχίας (1806) ο οποίος συmicromicroερίζεται απολύτως τις απόψεις του Ρήγα στον οποίο άλλωστε αφιερώνει το έργο του Στη Χάρτα βλέπει το θεmicroέλιο του νεοελληνικού οικοδοmicroήmicroατος ενώ σε πολλά σηmicroεία της ανάλυσής του ταυτίζει τη νεότερη Ελλάδα microε τις ευρωπαϊκές κτήσεις της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας και τους Έλληνες microε τους χριστιανούς κατοίκους της περιοχής Ο ορισmicroός αυτός ταυτίζεται microε εκείνον της Νεωτερικής Γεωγραφίας των Δηmicroητριέων η οποία πιθανότατα στάθηκε η κύρια βιβλιογραφική πηγή του Ανώνυmicroου συγγρα-φέα Αξίζει να σηmicroειωθεί εδώ το γεγονός ότι το κείmicroενο αναφέρεται εκτενώς και στη διασπορά των Ελλήνων εmicroπόρων (αλλά και των διανοουmicroένων) εκτός των ορίων της οθωmicroανικής επικράτειας Ειδική microνεία γίνεται στην Τεργέστη στην Οδησσό και στη Νίζνα πόλεις laquoσχεδόν κατοικηmicroέναι από microόνον Έλληναςraquo

Προς την ΕπανάστασηΟ Κοραής αποτελεί έναν οριακό κρίκο της αλυσίδας των αρχαιοδιφών Ευρωπαίων και Ελλήνων οι οποίοι microέσα από τη σπουδή του παρελθόντος στήριξαν την ανάδυση των νεωτερικών κοινωνικών και πολιτικών οντοτήτων παρέχοντάς τους διαπιστευ-τήρια γενεαλογίας και ιστορικής νοmicroιmicroότητας Τόσο στο Υπόmicroνηmicroα όσο και σε πολλά σηmicroεία των Στοχασmicroών του η τέχνη του Κοραή διασταυρώνεται microε τις αρχαιοδιφικές διαθέσεις και πρακτικές είναι και αυτή microια λόγια και συστηmicroατική διερεύνηση των απαρχών της δυναmicroικής και της πορείας του πολιτισmicroού και αποσκοπεί εξίσου στην επιβεβαίωση των διεκδικήσεων στην ιστορική νοmicroιmicroοποίηση των αναδυόmicroενων εθνι-κών ταυτοτήτων και σε microια τεκmicroηριωmicroένη εκτίmicroηση φιλοσοφικού τύπου της φύσης και του χαρακτήρα του πολιτισmicroού Η ενασχόληση του Κοραή microε την αρχαιότητα αποτελεί microια χρονικά και ποιοτικά προ-ωθηmicroένη εκδοχή των αρχαιοδιφικών ενασχολήσεων Στην πρότασή του η αρχαιότητα επιστρατεύεται και microετατρέπεται στο microέσο διά του οποίου τεκmicroηριώθηκε προπαγανδί-στηκε και τελικά βιώθηκε η νεοελληνική εθνική αφύπνιση Η τοποθέτησή του έρχεται

Ο Ρήγας χαλκογραφία από έργο του Πουκεβίλ laquoGeschichte der

Προmicroετωπίδα από το έργο του Αδαmicroάντιου Κοραή laquoΠρολεγό-

microετά τη microεγάλη διαmicroάχη αρχαίων και microοντέρνων όταν έχει κοπεί πλέον ο οmicroφάλιος λώρος που συνέδεε τον δυτικό πολιτισmicroό microε την αρχαιότητα και το παρελθόν ήταν πια ολοκληρωmicroένο και ενταφιασmicroένο microε την προσήκουσα τιmicroή Επιπλέον οι θέσεις του εκφράζονται microετά το 1789 όταν ο Διαφωτισmicroός microε την ύστατη microεταmicroόρφωσή του σε ιδεολογία έχει πλέον εκδηλωθεί ως ο ιδεολογικός καταλύτης της Επανάστασης κεντρικός φορέας πνευmicroατικών και κοινωνικών microεταρρυθmicroίσεων Από την ιδεολογία απορρέει η βαθιά του πίστη στη φιλελεύθερη αστική δηmicroοκρατία και η σύνθετη θεώ-ρηση του πολιτικού του κοινωνικού και του πολιτισmicroικού Η θεώρηση αυτή ιστορική και εξελικτική ενεργοποιεί διεργασίες της microορφωτικής ενοποίησης της ελληνικής κοι-νωνίας ndashmicroέσω του εξελληνισmicroού της παιδείας και της γλώσσας αλλά και της ενιαίας αναφοράς σε ένα κοινό παρελθόνndash και ταυτοχρόνως εκείνες της παλιγγενεσίας των πολιτικών κοινωνικών και πολιτισmicroικών θεσmicroών που είχε διαβρώσει και εκφυλίσει η microακρόχρονη ξένη και δεσποτική διακυβέρνηση Εξελληνισmicroός και εκσυγχρονισmicroός είναι οι δύο απαραίτητες προϋποθέσεις ώστε η ελληνική εθνογένεση να διαθέτει χαρακτήρα και προοπτικήΟ Κοραής δεν πρεσβεύει κανενός είδους επιστροφή στην αρχαιότητα παρά microια δηmicroι-ουργική ενσωmicroάτωση της αρχαίας κληρονοmicroιάς στο παρόν microια ενεργητική επανασύν-δεση ώστε να σφυρηλατηθεί ο αναδυόmicroενος ελληνικός εθνικός χαρακτήρας Η αρχαιό-τητα για τον Κοραή δεν αποτελεί πλέον το ένδοξο παρελθόν στο οποίο προσέβλεπε microε microελαγχολική νοσταλγία η ελληνική λογιοσύνη και από το οποίο αντλούσε υπερηφάνεια και προκατάληψη Η ανάκτηση και η ενσωmicroάτωση του παρελθόντος αποτελεί πρώτι-στα πολιτική πράξη αυτοσυνειδησίας απαραίτητη προϋπόθεση της εθνικής χειραφέ-τησης Η σύνδεση microε την αρχαιότητα αποτελούσε ένα ασφαλές διαπιστευτήριο της νεωτερικής ελληνόφωνης και χριστιανικής εθνότητας που αναδυόταν microέσα από την κατάρρευση του οθωmicroανικού κόσmicroου διαβατήριο και ταυτόχρονα ταυτότητα για όσους επιθυmicroούσαν να γίνουν Έλληνες και όχι laquoχριστιανοί τουρκίζοντεςraquo όπως ο ίδιος έλεγε ή ορθόδοξοι λεβαντίνοι εmicroπορευόmicroενοι Ο εξελληνισmicroός απέβαινε έτσι το απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα του εκσυγχρονισmicroού η microόνη σύmicroφωνα microε τον Κοραή ασφαλής κατεύ-θυνση στην οποία έπρεπε να πορευθεί η νεοελληνική κοινωνίαΟι απόψεις του Αδαmicroάντιου Κοραή συναντώνται σε αρκετά σηmicroεία microε τη γραmicromicroή που οδηγεί από τον Μοισιόδακα έως τον Ανώνυmicroο συγγραφέα της Νοmicroαρχίας κυρίως ως

Ο Ρήγας και ο Κοραής σηκώ-νουν την Ελλάδα αλληγορική

προς την αποδοχή του καθοριστικού ρόλου της Διασποράς διαφοροποιούνται ωστόσο σε αρκετά και σηmicroαντικά σηmicroεία Η πίστη του Κοραή στη φιλελεύθερη αστική δηmicroο-κρατία τον οδηγεί στην απόρριψη τόσο των ηγεmicroονικών πρακτικών της εκκλησιαστικής ιεραρχίας όσο και εκείνων της ολιγαρχικής γραφειοκρατίας των Φαναριωτών ή της microικρής τοπικής αριστοκρατίας των Επτανησίων Ο Κοραής θα προβάλλει την ανάδυση των αστών και τη δράση της φιλελεύθερης διανόησης εστιάζοντας την ανάλυσή του στα νέα δίκτυα οικονοmicroικά κοινωνικά και microορφωτικά όσα ndashκατά τη γνώmicroη τουndash δια-microορφώνουν και ενοποιούν το ελληνικό έθνος Η γεωγραφία του Υποmicroνήmicroατος διακρίνει διαδοχικές ζώνες που περιβάλλουν microία κεντρική ελληνική εδαφική οντότητα η οποία δεν ορίζεται ποτέ στο κείmicroενο Η πρώτη ζώνη είναι εκείνη των Παραδουνάβιων Ηγεmicroονιών και της Βενετίας η δεύτερη είναι εκείνη της διασποράς των Ελλήνων εmicroπόρων και κεφαλαιοκρατών (capitalistes) στην Ιταλία στην Ολλανδία στη Γερmicroανία και στη Ρωσία Πρόκειται για τις ζώνες επαφής των Ελλήνων microε τη φωτισmicroένη Ευρώπη η πρώτη παραδοσιακή και παρακmicroάζουσα η δεύτερη νεόκοπη και δυναmicroική Στο κέντρο τους ο παλαιός κατακτηmicroένος ελληνικός κορmicroός η Ιωνία τα νησιά και οι νότιες περιοχές της Βαλκανικής Ο χώρος αυτός κατοι-κείται πλέον από εύπορους εmicroπόρους βιοτέχνες εφοπλιστές και ναυτικούς (Χίος Ύδρα) δασκάλους (Κωνσταντινούπολη Αθήνα Άθως Γιάννινα) αλλά και από ακατά-βλητους επαναστάτες (Μάνη Σούλι) και βρίσκεται σε microια διεργασία ενοποίησης microέσα από πυκνά οικονοmicroικά (εmicroπόριο ναυσιπλοΐα) κοινωνικά (ευmicroάρεια δυτικός τρόπος ζωής και συναλλαγής) και microορφωτικά δίκτυα (τύπος σχολεία βιβλιοθήκες εκδόσεις)

Η Καπλάνειος Σχολή ίδρυmicroα του Ηπειρώτη ευεργέτη Ζώη

Η πολιτική δράση του Κοραή κορυφώνεται το 1803 microε την εκφώνηση στην Εταιρεία των Παρατηρητών του Ανθρώπου του laquoΥποmicroνήmicroατοςraquo για την παρούσα κατάσταση του πολιτισmicroού στην Ελλάδα Ο Κοραής στο έργο αυτό microελετά τη δυναmicroική των φυσι-κών ηθικών κοινωνικών και πολιτισmicroικών όρων που διαmicroορφώνουν και ενοποιούν το ελληνικό έθνος Τα φαινόmicroενα προσεγγίζονται ως microια φυσική ιστορία του πολιτισmicroού microια διερεύνηση των αιτίων της ακmicroής της παρακmicroής και της παλιγγενεσίας του Το laquoΥπόmicroνηmicroαraquo αποτελεί το microανιφέστο της νεοελληνικής χειραφέτησης η δηmicroιουργική σύνδεση τόσο microε την ελληνική αρχαιότητα όσο και την ευρωπαϊκή Δύση αποτελούν τα δύο κεντρικά επιχειρήmicroατα της διαπραγmicroάτευσης

που συντηρούνται από τους νεόκοπους αστούς στηρίζονται και στελεχώνονται από τη διανόηση Τα δίκτυα αυτά ενοποιούν τις ελληνικές κοινωνίες διά του εκσυγχρονι-σmicroού (microετακένωση των επιτευγmicroάτων της Δύσης) και του εξελληνισmicroού (την καλλιέρ-γεια της ελληνικής γλώσσας και τη συνακόλουθη επαναδραστηριοποίηση των αρχαίων ελληνικών αξιών) που επιβάλλουν

Εν κατακλείδιΟι εικόνες της Ελλάδας που παρακολουθήσαmicroε επιλεκτικά στις προηγούmicroενες σελίδες είναι προβολές του επιθυmicroητού και αντικατοπτρίζουν περισσότερο τις συνειδησιακές διεργασίες και λιγότερο microια αντικειmicroενική πραγmicroατικότητα Επιπλέον δεν υπόκεινται σε κάποια γραmicromicroική εξελικτική λογική καθώς απορρέουν από ποικίλες και συχνά αντι-κρουόmicroενες microεταξύ τους παραδόσεις Στη συγκρότησή τους συναντώνται οι στρατη-γικές της αποικιακής εξάπλωσης τα συmicroφέροντα του εmicroπορίου τα διανοήmicroατα των λογίων και οι επιδιώξεις των Ελλήνων πατριωτών Ωστόσο microε άξονα την πλέον εmicroφανή πλευρά των πραγmicroάτων τις προσεγγίσεις των Ελλήνων λογίων και των ξένων ελληνι-στών θα microπορούσαmicroε να πούmicroε ότι η περίπτωση της Ελλάδας και της πρόσληψής της αποτελεί microια πτυχή της διαmicroάχης των αρχαίων και των νέων ένα λαmicroπρό παράδειγmicroα των προσπαθειών της λογιοσύνης των νεότερων χρόνων να διαχωριστεί το παρελθόν από το παρόν ώστε να προσλάβει το καθένα τις δικές του διαστάσεις Πρόκειται για ένα σύνολο ενδογενών και εξωγενών διεργασιών οι οποίες οδηγούν στη διαmicroόρφωση της νέας ελληνικής ιδιοπροσωπίας Οι διεργασίες αυτές είναι εξίσου σύνθετες και αργές καθώς είχαν προϋπόθεση την αποδέσmicroευσή από τα παλαιότερα αυτοκρατορικά και οικουmicroενικά σχήmicroατα ενώ η προβολή ενός εθνικού κέντρου περνούσε από τον ιδεολογικό δίαυλο της σύνδεσής του microε την αρχαιότηταΉδη από την Αναγέννηση microπορούmicroε να παρατηρήσουmicroε αρκετά στοιχεία της νέας κατεύθυνσης στοιχεία τα οποία πυκνώνουν αισθητά microε το πέρασmicroα του χρόνου Πρώ-τος καταλύτης των εν λόγω διεργασιών στάθηκε ο ουmicroανισmicroός microε το πολιτικό και εκπαιδευτικό πρόγραmicromicroα της ανάκτησης της ελληνικής κληρονοmicroιάς και της ενσωmicroάτω-σής της στο αναδυόmicroενο ευρωπαϊκό πολιτιστικό οικοδόmicroηmicroα Έπειτα ο Διαφωτισmicroός microε τη διαmicroόρφωση της ιστορικής συνείδησης τις συγκριτικές ερmicroηνείες που ενέπνευσε και τη σύλληψη της έννοιας της προόδου Η ελληνική λογιοσύνη παρακολουθεί και τα

Άποψη της Κοιλάδας των Τεmicroπών του ΑOrtelius 1590

δύο αυτά κυρίαρχα ρεύmicroατα ιδεών microε διαφορετική κατά εποχή ένταση και ποιότητα και προτείνει τις δικές της εικόνες Οι διεργασίες πυκνώνουν κατά τον 18ο αιώνα Οι Δυτικοί παρατηρητές θα στραφούν microε ολοένα περισσότερη εmicroπιστοσύνη στην αναδυόmicroενη κοινωνία των Ελλήνων εmicroπό-ρων και στη δυνατότητά της να συγκροτήσει ένα ανεξάρτητο κράτος Η ιδέα αυτή διαmicroορφώνεται microέσα από τις νέες γεωπολιτικές ισορροπίες και λειτουργεί ndashθετικά ή αρνητικάndash στη σκέψη των Δυτικών αναλυτών ήδη από το 1770 Όσο πλησιάζουmicroε στην Επανάσταση η ελληνική διανόηση συντάσσει τις δυνάmicroεις της και καταφέρνει να αρθρώσει microια αποδεκτή πρόταση Ταυτόχρονα επιχειρεί να ελέγξει τις εικόνες της Ελλάδας κυρίως microέσω του ελληνικού Τύπου αλλά και του διεθνούς φιλολογικού Τύπου ευαισθητοποιώντας τους φίλα προσκείmicroενους ξένους ελληνιστές Η ελληνική διανόηση και οι Έλληνες πατριώτες της διασποράς δίνουν τη δική τους microάχη για την προετοιmicroασία των πνευmicroάτων

σχολεί Τέλος θα εξιστορήσουmicroε βάσει επιλεγmicroένων παραδειγmicroάτων τις διαδοχικές προσεγγίσεις και προσλήψεις της Ελλάδας τόσο εκ microέρους των Ελλήνων όσο και εκ microέρους των Δυτικών παρατηρητών

Το ιστοριογραφικό ζήτηmicroαΟι ορισmicroοί και τα δηλωτικά περιεχόmicroενα των εννοιών Ελλάδα και Έλληνες οι προσλή-ψεις microε άλλα λόγια του ελληνικού κατά τη διάρκεια των νεότερων χρόνων έχουν απα-σχολήσει από νωρίς τη νεοελληνική διανόηση Ο λόγος είναι απλός αφού οι προσλή-ψεις αυτές στάθηκαν καθοριστικές για τη διαmicroόρφωση της ταυτότητας της νεότερης Ελλάδας καθώς και των σχέσεών της microε την κοινή ευρωπαϊκή κληρονοmicroιά Το ζήτηmicroα των ταυτοτήτων παραmicroένει ρευστό και ιδιαίτερα στην ελληνική περίπτωση όπου η διερεύνηση της συλλογικής εικόνας αντιmicroετωπίζει προβλήmicroατα πηγών Ωστόσο ο συν-δυασmicroός των έσωθεν και έξωθεν microαρτυριών επιτρέπει τη διερεύνηση της εξελικτικής πορείας των σχετικών φαινοmicroένων microέσα από τον εντοπισmicroό και την ερmicroηνεία των κοινών τόπων των microηχανισmicroών έλξης και απώθησης ενσωmicroάτωσης ή απόρριψης Το ζήτηmicroα είναι πράγmicroατι σύνθετο και η συνεχώς αυξανόmicroενη βιβλιογραφία φωτίζει ολο-ένα περισσότερο τις όψεις του ενώ ταυτόχρονα προσθέτει νέα στρώmicroατα σύγχυσης καθώς στην ουσία πρόκειται για απόπειρες ερmicroηνείας επάλληλων καθρεφτισmicroάτων και των λειτουργιών τους ένθεν κακείθενΗ πρώτη ερmicroηνεία των φαινοmicroένων που microας απασχολούν εδώ είναι η ροmicroαντική νεο-κλασική ερmicroηνεία Αυτή διαmicroορφώθηκε σταδιακά κατά τον 19ο αιώνα και αποτελεί πλέον microέρος των στερεοτύπων και των κοινών τόπων της microη επιστηmicroονικής ρητορικής Σύmicroφωνα microε αυτήν ο ελληνικός πολιτισmicroός ζήτησε καταφύγιο στη Δύση microετά την τουρκική εισβολή Εκεί άνθησε ποικιλότροπα καθώς αποτέλεσε τη βάση του νεότε-ρου δυτικού πολιτιστικού οικοδοmicroήmicroατος Έπειτα κατά την παλιγγενεσία οι Μούσες επέστρεψαν από την εξορία τους στην Ελλάδα για να εmicroπνεύσουν τη νέα φάση του ελληνικού πολιτισmicroούΑυτά συνέβησαν στην Ελλάδα κατά τον 19ο και το microεγαλύτερο microέρος του 20ού αιώνα όταν οι ελληνιστές και οι Δυτικοί αναλυτές των ελληνικών πραγmicroάτων microοιράστηκαν σε φιλέλληνες και κατήγορους του γένους Τα πράγmicroατα έφτασαν συχνά στην υπερβολή καθώς ο ελληνικός εθνικισmicroός τροφοδοτούσε διαρκώς και ενίσχυε τόσο τις διχαστικές


































































































































ΡΟΣΛΗΨΕΙΣ Τ Ε 1420 - 1820

Documents

Transcript of ΡΟΣΛΗΨΕΙΣ Τ Ε 1420 - 1820