Ο ρόλος της διατροφής στις γνωστικές λειτουργίες και στη σχολική επίδοση

Γιάννης Βασιλούδης

ivassiloudis@yahoo.gr

Σχολική επίδοση

Γνωστικές λειτουργίες

• Με τον όρο γνωστικές λειτουργίες εννοούνται οι

ανώτερες νοητικές λειτουργίες του ατόμου, οι οποίες

συνεργάζονται προκειμένου να αποκτηθεί, να οργανωθεί

και να χρησιμοποιηθεί η γνώση. Στις γνωστικές

λειτουργίες συγκαταλέγονται η αντίληψη, η μνήμη, η

κατανόηση, η κριτική ικανότητα και σκέψη, η

νοημοσύνη, η ικανότητα επίλυσης προβλημάτων κ.ά.

Παράγοντες που επηρεάζουν τα

διατροφικά πρότυπα

Εξωγενείς παράγοντες: φύλο

επίπεδο μόρφωσης

ηλικία

κοινωνικοοικονομικό επίπεδο

επίπεδα ΦΔ

κοινωνική αλληλεπίδραση

Ενδογενείς παράγοντες: στάσειςαξίες

κίνητρα συμπεριφοράς

Διατροφή και σχολική επίδοση

• Πρόσληψη μικροθρεπτικών και μακροθρεπτικώνστοιχείων

• Πρόγευμα

• Ποιότητα και είδος της διατροφής

Μακροθρεπτικά και μικροθρεπτικά

στοιχεία

• Μακροθρεπτικά στοιχεία

• Πρωτεΐνες

• Υδατάνθρακες

• Λίπη

• Μικροθρεπτικά στοιχεία

• Μέταλλα (ασβέστιο φωσφόρος, μαγνήσιο)

• Ιχνοστοιχεία (σίδηρος, ψευδάργυρος, ιώδιο)

• Βιταμίνες

Πρωτεΐνες

• Ο ρόλος των πρωτεϊνών είναι πολύ σημαντικός, αφού θεωρείται ότι ανήκει σε εκείνα τα στοιχεία με τη μεγαλύτερη επίδραση στη λειτουργία του εγκεφάλου (Georgieff, 2007). Σύμφωνα με τα επιστημονικά δεδομένα, ο εγκέφαλος χρειάζεται συνεχή προμήθεια σε αμινοξέα προκειμένου να γίνει η σύνθεση των νευροδιαβιβαστών.

• Η ανεπάρκεια πρωτεϊνών φαίνεται να έχει επιπτώσεις στις γνωστικές λειτουργίες, με δεδομένο ότι κάποιοι από τους νευροδιαβιβαστές, όπως η ντοπαμίνη, εμπλέκονται στις γνωστικές λειτουργίες και επηρεάζουν τις μαθησιακές ικανότητες των μαθητών (Scrimshaw, 1998Previc et al., 1999).

(αυγά, γάλα, κρέας, ψάρι, τυρί)

Υδατάνθρακες

Αποτελούν την πρωταρχική πηγή ενέργειας για τον εγκέφαλο

η γλυκόζη είναι το πρωταρχικό προϊόν της διάσπασης των υδατανθράκων στον οργανισμό και αποτελεί το μεταβολικό καύσιμο του εγκεφάλου

Έχουν συσχετιστεί και με τις γνωστικές λειτουργίες του ατόμου και κυρίως με τη βελτίωση της μνήμης

Υδατάνθρακες και πρωινό γεύμα

(δημητριακά, όσπρια, χορταρικά, φρούτα και γαλακτοκομικά προϊόντα)

Μικροθρεπτικά στοιχεία

• Σύνθεση & λειτουργία νευροδιαβιβαστών

Σίδηρος [επιπτώσεις βραχύχρονη μνήμη, στην προσοχή και στην αντίληψη-μειωμένη σχολική επίδοση]

(ζωικές και φυτικές πηγές)

()

• Δημιουργία και διασύνδεση νευρώνων

Ψευδάργυρος [επιπτώσεις στην προσοχή και στο επίπεδο ενεργητικής συμμετοχής στο μάθημα]

(οστρακοειδή, κρέας, αβγά, γαλακτοκομικά

προϊόντα, όσπρια, ξηροί καρποί και

δημητριακά ολικής άλεσης)

Μικροθρεπτικά στοιχεία

• Λειτουργία του εγκεφάλου

Βιταμίνες (Β)[προστατεύουν τις νοητικές ικανότητες, την ικανότητα μάθησης, τη μνήμη κ.ά.]

(συκώτι, κρέας, λαχανικά και δημητριακά)

• Ανάπτυξη οργάνων

Ιώδιο [ Έχει σημαντικό ρόλο στη διαδικασία της ανάπτυξης των περισσότερων οργάνων του σώματος και ιδιαίτερα του εγκεφάλου, κατά την εμβρυική και βρεφική ηλικία]

(θαλασσινά, φύκια, θαλασσινό αλάτι και γάλα)

Πρωινό γεύμα

Κατανάλωση

πρωινού γεύματος

Καλύτερη

κατάσταση

της υγείας

Διατήρηση και

έλεγχος

του σωματικού

βάρους

Πηγή ενέργειας και

θρεπτικών

στοιχείων

Πρωινό γεύμα

Κατανάλωση

πρωινού γεύματος

Υψηλότεροι βαθμοί

Καλύτερη σχολική

επίδοση

Προσοχή

Συγκέντρωση Βραχύχρονη μνήμη

Πρωινό γεύμα

• Ανάμεσα στο δείπνο και το πρόγευμα το παιδί δεν ανανεώνει τα ενεργειακά του αποθέματα. Ο μεταβολισμός του ατόμου επιβραδύνεται κατά τη διάρκεια της νύχτας και τα επίπεδα της γλυκόζης του αίματος μειώνονται. Αυτό σχετίζεται με μειωμένες γνωστικές λειτουργίες, δυσκολίες συγκέντρωσης και φτωχή μνήμη. Με την πρόσληψη πρωινού γεύματος αυξάνονται τα επίπεδα της γλυκόζης το οποίο επιδρά θετικά στη λειτουργία του εγκεφάλου

Πρωινό γεύμα: μηχανισμοί

• Πρόσληψη πρωινού

• Ενεργοποίηση μεταβολικών λειτουργιών

• Άμεση πρόσληψη απαιτούμενης ενέργειας και αύξηση των επιπέδων της γλυκόζης

Η μακροχρόνια πρόσληψη του πρωινού γεύματοςσυνεισφέρει στο ενεργειακό ισοζύγιο των μαθητών, αποτελεί μια καλή πηγή υδατανθράκων, πρωτεϊνών και των υπόλοιπων απαραίτητων μικροθρεπτικών στοιχείων, τα οποία έχουν συσχετιστεί με τη σχολική επίδοση και τη βελτίωση των γνωστικών λειτουργιών

Πρωινό

γεύμα

Παράγοντες που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη:

• η ηλικία του μαθητή

• η σύνθεση του γεύματος

• η ποιότητα του γεύματος

• το μέγεθος του γεύματος

Πρωινό γεύμα

• Ποιότητα και σύνθεση του πρωινού γεύματος (τρόφιμα αποτελούμενα από υδατάνθρακες και γαλακτοκομικά προϊόντα), η οποία συμβάλλει στην πνευματική υγεία των παιδιών. Είναι σημαντικό το πρωινό γεύμα αν αποτελείται από ισορροπημένη αναλογία υδατανθράκων και πρωτεϊνών προκειμένου να συμβάλλει στη βελτίωση τόσο των σωματικών όσο και των γνωστικών λειτουργιών.

• Σημαντική θεωρείται η παραδοχή, έπειτα από μελέτες, ότι η βρώμη η οποία περιέχει φυτικές ίνες και υψηλά επίπεδα πρωτεϊνών ωφελεί τη χωρική μνήμη (το τμήμα της μνήμης το οποίο είναι υπεύθυνο για ταξινόμηση και συγκράτηση πληροφοριών) των παιδιών, σε σχέση με τα έτοιμα δημητριακά.

Έφηβοι και πρωινό

Παρατηρείται συστηματική παράλειψη:

• Κορίτσια

• Παχύσαρκοι έφηβοι

• Μαθητές από χαμηλότερο κοινωνικοοικονομικό επίπεδο

• Μαθητές των οποίων οι γονείς είναι μετανάστες

Αιτίες

• Έλλειψη χρόνου (μαθητές και γονείς)

• Ώρες ύπνου

• Διαιτητικό πρόγραμμα

Διατροφικά πρότυπα

• Μέσω των διατροφικών επιλογών δεν προσλαμβάνονται αποκλειστικά και μόνο μεμονωμένα θρεπτικά στοιχεία

• Αλληλεπίδραση θρεπτικών στοιχείων

• Επαρκής πρόσληψη θρεπτικών στοιχείων και ισορροπία μεταξύ τους

• Μέσω της διατροφής τα παιδιά οι έφηβοι προσλαμβάνουν την απαραίτητη για αυτά ενέργεια, εντούτοις η διατροφή τους δεν είναι πλούσια σε μικροθρεπτικάκαι μακροθρεπτικά στοιχεία

• Περιορισμένος αριθμός ερευνών

Διατροφικά πρότυπα

• Επειδή με τη βοήθεια της γλυκόζης ο εγκέφαλος «εργάζεται», η παροχή της πρέπει να είναι συνεχής και κατά το δυνατόν σταθερή -κι εδώ βρίσκει εφαρμογή ο «χρυσός» κανόνας της διατροφής που συνιστά μικρά γεύματα, πολλές φορές μέσα στην μέρα. Όταν τρώει κανείς κάθε 3-4 ώρες, τροφοδοτεί τον εγκέφαλό του με τα «καύσιμα» που χρειάζεται, ιδίως όταν φροντίζει στα γεύματά του να συμπεριλαμβάνει υδατάνθρακες.

• Κατά συνέπεια, καλό είναι τα τρία κύρια γεύματα της ημέρας (πρωινό, μεσημεριανό, βραδινό) να περιέχουν, τουλάχιστον ως γαρνιτούρα, ρύζι ή/και μακαρόνια ή/και πατάτα ή/και ψωμί, ενώ ως ενδιάμεσα γεύματα καλό είναι να προτιμώνται τα φρούτα, τα λαχανικά και τα δημητριακά, που περιέχουν κι αυτά ένα ικανό ποσό υδατανθράκων.

• Η έλλειψη νερού οδηγεί σε αδυναμία συγκέντρωσης και σε αίσθημα κόπωσης, ενώ στις νεώτερες ηλικίες σχετίζεται με μειωμένες επιδόσεις και έλλειψη εγρήγορσης στα μαθήματα.

Αποτελέσματα έρευνας

Δευτεροβάθμια

Εκπαίδευση

• 187 μαθητές Α΄ Λυκείου

173 μαθητές Β΄ Λυκείου

160 μαθητές Γ΄ Λυκείου

• 256 αγόρια και 264 κορίτσια

520 μαθητές

Δείγμα της έρευνας

Σωματικό βάρος – Προσκόλληση στη

ΜΔ

Αγόρια Κορίτσια Σύνολο παιδιών

n(%) n(%) n(%)

Κατηγορίες σωματικού

βάρους

Φυσιολογικού βάρους 177 (69)

71 (28)

8 (3,1)

212 (80)

49 (19)

3 (1,1)

389 (75)

120 (23)

11 (2,1)

Υπέρβαρα

Παχύσαρκα

Προσκόλληση στη ΜΔ

Καλή προσκόλληση (≥ 8) 66 (26) 68 (26) 134 (26)

Μέτρια προσκόλληση (4-

7)168 (65) 170 (64) 338 (65)

Φτωχή προσκόλληση (≤

3)22 (8) 26 (10) 48 (9)

Καθημερινά γεύματα

Αγόρια Κορίτσια Σύνολο παιδιών

n(%) n(%) n(%)

Σύνολο ημερήσιων γευμάτων

Ένα 23 (9) 44 (17) 67 (13)

Δύο 49 (19) 64 (24) 113 (21)

Τρία 97 (38) 90 (34) 187 (36)

Τέσσερα 56 (22) 40 (15) 96 (18)

Πέντε 31 (12) 26 (9,8) 57 (11)

Γεύματα με οικογένεια

Κανένα 29 (11) 40 (15) 69 (13)

Ένα 108 (42) 135 (51) 243 (47)

Δύο 87 (34) 60 (23) 147 (28)

Τρία 29 (11) 26 (9,8) 55 (11)

Τέσσερα 3 (1,2) 3 (1,1) 6 (1,2)

Λήψη πρωινού γεύματος

Αγόρια Κορίτσια Σύνολο παιδιών

n(%) n(%) n(%)

Λήψη πρωινού, ναι (%)

Ναι 127 (50) 124 (47) 251 (48)

Λήψη πρωινού μαζί με

πατέρα/μητέρα, ναι (%)

Ναι 47 (18) 43 (16) 90 (17)

Βραδινός ύπνος – Ώρες TV

Αγόρια Κορίτσια Σύνολο παιδιών

n(%) n(%) n(%)

Διάρκεια βραδινού ύπνου

(ώρες)

< 8 165 (65) 165 (63) 330 (64)

8-9 82 (32 ) 93 (35) 175 (34)

> 9 9 (3,5) 6 (2,3) 15 (2,9)

Παρακολούθηση τηλεόρασης

(ώρες/μέρα)

Καθόλου 17 (6,6)

18 (7)

79 (31)

114 (45)

22 (8,6)

6 (2,3)

9 (3,4)

28 (11)

86 (33)

109 (41)

25 (9,5)

7 (2,7)

26 (5)

46 (8,8)

165 (32)

223 (43)

47 (9)

13 (2,5)

< 0,5

0,5-1

1-3

3-4

> 4

Ώρες Η/Υ - Επίπεδα Φυσικής

ΔραστηριότηταςΕνασχόληση με Η/Υ –

ηλεκτρονικά παιχνίδια

(ώρες/εβδομάδα)

Αγόρια Κορίτσια Σύνολο παιδιών

n(%) n(%) n(%)

Καθόλου 5 (2)

11 (4,3)

58 (23)

65 (25)

42 (16)

75 (29)

13 (4,9)

28 (13)

90 (34)

52 (20)

41 (16)

40 (15)

18 (3,5)

39 (7,5)

148 (29)

117 (23)

83 (16)

115 (22)

< 1

1-3

4-6

7-9

> 9

Επίπεδα φυσικής

δραστηριότητας (ΦΔ)

Υποκινητικά 100 (39)

98 (38)

58 (23)

168 (64)

70 (27)

26 (9,8)

268 (52)

168 (32)

84 (16)

Μέτρια δραστήρια

Δραστήρια

Στατιστικά σημαντικές διαφυλικές διαφορές ως προς τα επίπεδα φυσικής

δραστηριότητας (χ2=33,9 df=2 p<0,01)

Κατανάλωση αναψυκτικών και

κάπνισμα Αγόρια Κορίτσια Σύνολο παιδιών

n(%) n(%) n(%)

Συχνότητα κατανάλωσης

αναψυκτικών (ποτήρια)

Καθόλου 35 (14) 57 (22) 92 (18)

1-3 φορές το μήνα 57 (22) 101 (38) 158 (30)

1 φορά την εβδομάδα 54 (21) 55 (21) 109 (21)

2-4 φορές την εβδομάδα 59 (23) 27 (10) 86 (17)

5-6 φορές την εβδομάδα 17 (6,6) 8 (3) 25 (4,8)

1 φορά την ημέρα 19 (7,4) 11 (4,2) 30 (5,8)

2-3 φορές την ημέρα 15 (5,9) 5 (1,9) 20 (3,8)

Κάπνισμα , ναι (%)

Ναι 65 (25) 47 (18) 112 (22)

Συσχετίσεις ως προς τη σχολική

επίδοσηPearson’s r Spearman’s rho

Μορφωτικό επίπεδο πατέρα 0.380**

Μορφωτικό επίπεδο μητέρας 0.469**

ΔΜΣ -0.119**

Περίμετρος μέσης -0.117**

Ώρες ΤV -0.330**

Ώρες σε παιχνίδια - διαδίκτυο -0.121**

Κάπνισμα -0.301**

Αριθμός γευμάτων 0.197**

Αριθμός γευμάτων (με οικογένεια) 0.241**

Προσκόλληση στη ΜΔ 0.344**

Κατανάλωση αναψυκτικών -0.245**

Άγχος προδιάθεσης -0.086*

Αυτοεκτίμηση 0.115**

Στάσεις ως προς την υγεία 0.110*

**p<0.01; *p<0.05, Pearson and Spearman Correlation Tests

-(Επίπεδα ΦΔ και διάρκεια βραδινού ύπνου)

Ανάλυση πολλαπλής γραμμικής

παλινδρόμησης

Στάδιο 6ο Beta t p

Αριθμός γευμάτων (με οικογένεια)

0,087 2,386 0,017

Κατανάλωση αναψυκτικών -0,104 -2,856 0,004

Προσκόλληση στη ΜΔ 0,176 4,762 0,001

Παρακολούθηση τηλεόρασης -0,124 -3,418 0,001

Κάπνισμα -0,159 -4,357 0,001

Μορφωτικό επίπεδο πατέρα 0,154 3,759 0,001

Μορφωτικό επίπεδο μητέρας 0,261 6,272 0,001

Εθνικότητα μητέρας 0,124 3,519 0,001

[Adjusted R2=0,393, F=43,052, p<0,001]

Κατηγορική ανάλυση σε κύριες

συνιστώσες

Κύριες συνιστώσες Cronbach's aΠίνακας διακύμανσης

ΙδιοτιμήΠοσοστό (%)

διακύμανσης

1 0,761 3,361 25,85

2 0,436 1,674 12,87

3 0,295 1,374 10,56

4 0,193 1,216 9,35

5 0,115 1,118 8,60

Σύνολο 0,959 8,743 67,23

1 Μεταβλητές που σχετίζονται με τη διατροφική συμπεριφορά

2 Μεταβλητές που σχετίζονται με καθιστικές δραστηριότητες3 Επίπεδα ΦΔ σε συνδυασμό με τον έλεγχο του σωματικού βάρους4 Κατανάλωση αλκοόλ5 Ώρες ύπνου

• Τα χαρακτηριστικά των μαθητών που εμφανίζουν υψηλή επίδοση, όπως αυτά προέκυψαν από το μοντέλο παλινδρόμησης, είναι:

•

• Με υψηλό μορφωτικό επίπεδο γονέων και ελληνικής εθνικότητας

• Με υψηλή προσκόλληση στη ΜΔ

• Με κοινά γεύματα με την οικογένεια

• Με λίγες ώρες αφιερωμένες στην τηλεόραση

• Δεν καπνίζουν και δεν καταναλώνουν αναψυκτικά με μεγάλη συχνότητα

Μοντέλο παλινδρόμησης Λυκείου

Συμπεράσματα έρευνας

Συστάσεις: Μαθητές Λυκείου

Συμπεράσματα έρευνας

Διατροφική συμπεριφορά

Καθιστική ζωή

Διατροφικές συνήθειες-

Εκτιμήσεις

• Αλλαγή από ΜΔ σε «δυτικού τύπου»

• ΔΜΣ (Παχυσαρκία,Αυτοεκτίμηση, Υγεία, Εκφοβισμός)

• Κοινά γεύματα ή όχι με γονείς (συσχέτιση με ΜΔ-ενδιαφέρον - ψυχολογική και συναισθηματική υποστήριξη -επίλυση προβλημάτων-αυτοεκτίμηση - αυξάνεται η οικογενειακή συνοχή)

Διατροφικές συνήθειες-

Εκτιμήσεις

• Έλλειψη χρόνου (γονείς – έφηβοι)

• Κατανάλωση αναψυκτικών (αυξάνουν το ποσό των προσλαμβανόμενων θερμίδων (επιπλέον βάρος) & μείωση πρόσληψης μικροθρεπτικών στοιχείων μέσω φυσικών χυμών)

• Προώθηση πρόχειρου φαγητού (διαφημίσεις)

• Συνήθειες (TV/H/Y)

Αναδυόμενος ρόλος της οικογένειας

• Οι διατροφικές συνήθεις των παιδιών διαμορφώνονται

από τα πρώτα κιόλας χρόνια της ζωής τους και για το λόγο

αυτό είναι ιδιαίτερο σημαντικό οι γονείς να μεταδώσουν

στα παιδιά τους ορθές διατροφικές συνήθειες.

Αναδυόμενος ρόλος της οικογένειας

• Παιδαγωγική δράση της οικογένειας

• Άμεση (σκόπιμες και συστηματικές διδακτικές ενέργειες των γονέων προς τα παιδιά)

• Έμμεση (το παράδειγμα που δίνουν οι γονείς με τις πράξεις τους)

• Η οικογένεια ως σημείο αναφοράς και ανατροφοδότησης

Διαχρονικές έρευνες, έτσι ώστε

να εξαχθούν ασφαλέστερα αποτελέσματα

Παρεμβατικά προγράμματα Αγωγής Υγείας από αρμόδιους

φορείς

Επιμόρφωση εκπαιδευτικών

Ενδοσχολικά προγράμματα Αγωγής Υγείας

Ενημερωτικές ημερίδες ή

προγράμματα συμβουλευτικής

γονέων

Προτάσεις

Σχολική

επίδοση

Και για το τέλος!• Να αποκτήσουν υγιεινές διατροφικές συνήθειες (υιοθέτηση

Μεσογειακής Διατροφής) = Να περιορίσουν την κατανάλωση λιπαρών τροφίμων (πρόχειρο φαγητό)

• Να καταναλώνουν ποσότητες φρούτων και λαχανικών.

• Να μην παραλείπουν το πρωινό τους γεύμα.

• Να έχουν κοινά γεύματα με την οικογένεια.

• Να συνηθίσουν στα μικρά και συχνά γεύματα.

• Κατάλληλη ενυδάτωση για αναπλήρωση των απωλειών.

• Να περιορίσουν την παρακολούθηση τηλεόρασης και Η/Υ = επαρκής ξεκούραση (βραδινός ύπνος)

• Συστηματική φυσική δραστηριότητα.

• Να μελετούν όπως πρέπει!!

• Να μελετούν όπως πρέπει!!

Ευχαριστώ για

την προσοχή σας