ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της...

108
1 ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ 2013-2014 11 ο Γενικό Λύκειο Ηρακλείου (Τμήματος: Β2’) ΘΕΜΑ: ΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ Υπεύθυνος καθηγητής: Γοργοράπτης Γεώργιος

Transcript of ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της...

Page 1: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

1

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

2013-2014

11ο Γενικό Λύκειο Ηρακλείου

(Τμήματος: Β2’)

ΘΕΜΑ: ΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ

Υπεύθυνος καθηγητής:

Γοργοράπτης Γεώργιος

Page 2: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Εισαγωγή……………………………………………………………………………………………….3

Οικονομικές δραστηριότητες…………………………………………………………………8

Κοινωνικές τάξεις και διοίκηση………………………………………………………….10

Λότζια……………………………………………………………………………………….…………12

Οχυρωματικά έργα………………………………………………………………………………16

Κάστρο Χάνδακα…………………………………………………….……………………………18

Κάστρο Χανίων…………………………………………………………………………………….21

Φορτέτσα στο Ρέθυμνο…………………………….…………………………………………25

Κάστρο Σητείας……………………………………………………………………………………27

Φρούρια και Καστέλλια……………………………………………………………………….29

Στρατιωτική οργάνωση………………………………………………………………………..43

Ενετικό λιμάνι……………………………………………………………………………………..45

Οργάνωση στόλου……………………………………………………………………………….47

Είδη καραβιών…………………………………………………………………………………….48

Ενδυμασία…………………………………………………………………………………………..53

Η τέχνη των γραμμάτων………………………………………………………………………55

Το θέατρο της εποχής………………………………………………………………………….59

Εκπαιδευτικός τομέας………………………………………………………………………….61

Εκκλησία στη Βενετοκρατούμενη Κρήτη………………………………………………67

Εκκλησίες – Μοναστήρια στο Ηράκλειο………………………………………………69

Εκκλησίες – Μοναστήρια στα Χανιά…………………………………………………….84

Η τέχνη της Αγιογραφίας……………………..………………………………………………89

Μιχαήλ Δαμασκηνός……………………………………………………………………………91

Θεοφάνης ο Κρης…………………………………………………………………………………94

Άγγελος Ακοτάντος………………………………………………………………………………96

Ανδρέας Ρίζος………………………………………………………………………………………99

Δομήνικος Θεοτοκόπουλος………………………………………………….……………101

Επίλογος……………………………………………………………………………………………105

Βιβλιογραφία και διαδικτυακές πηγές………………………………………………106

Μαθητές τμήματος Β2’……………………………………………………………………..108

Page 3: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

3

ΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ

Η Κρήτη έγινε ενετική κτήση αμέσως μετά το τέλος της Δ’ Σταυροφορίας. Με την

άλωση της Κωνσταντινούπολης η βυζαντινή αυτοκρατορία ουσιαστικά καταλύθηκε

και στα εδάφη της ελληνικής Χερσονήσου ιδρύθηκαν ποικιλώνυμα κρατίδια από

τους Φράγκους ηγεμόνες. Η Κρήτη βρέθηκε στα «χέρια» των Ενετών εξαιτίας του

δόγη της Βενετίας Ερρίκου Dandolo, ο οποίος προσέφερε στο Βονιφάτιο τον

Μομφερρατικό, που του αναγνωρίστηκε το δικαίωμα να καταλάβει την Κρήτη από

τους Σταυροφόρους, χρηματικά και πολιτικά ανταλλάγματα προκειμένου να

παραχωρήσει την Κρήτη στη Γαληνότατη Δημοκρατία της Βενετίας. Η συμφωνία,

που έμεινε μυστική, υπογράφτηκε στην Αδριανούπολη (12-08-1204).

Η Βενετία όμως, όντας απασχολημένη με την κατοχή και εξασφάλιση των άλλων

κτήσεων στην Πελοπόννησο και στο Αιγαίο δεν μπόρεσε να καταλάβει εγκαίρως την

Κρήτη και έτσι ο Γενουάτης αρχιπειρατής και κόμης της Μάλτας Ερρίκος Pescatore,

αντίπαλος των Βενετών, με τη βοήθεια του φίλου του Αλαμάνο ντα Κόστα κατέλαβε

το 1206 μεγάλο μέρος της κεντρικής Κρήτης. Οι Βενετοί θορυβήθηκαν από τη δράση

των Γενουατών και έστειλαν αμέσως στρατό και στόλο (1207).

Μετά από πολυάριθμους αγώνες οι Ενετοί κατάφεραν τελικά να κυριεύσουν την

Κρήτη στις 11 Μαΐου του 1217, με την υπογραφή συνθήκης με τη Γένουα. Για το

νησί αρχίζει μία νέα περίοδος μακρόχρονης δουλείας, που θα διαρκέσει ως το 1669.

Τους δύο τελευταίους αιώνες της ενετοκρατίας, το νησί γνώρισε μεγάλη

πνευματική και οικονομική ακμή, τη γνωστή Κρητική Αναγέννηση. Η Κρήτη

αναδεικνύεται ως μία από τις σημαντικότερες κτήσεις της Βενετίας και η πόλη του

Page 4: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

4

Ηρακλείου σε διαμετακομιστικό σταθμό του βενετικού εμπορίου ανατολικά. Επί

ενετοκρατίας η Κρήτη μάλιστα χωρίστηκε σε τέσσερα διαμερίσματα : Χάνδακα,

Ρεθύμνου, Χανίων και Σητείας. Το διαμέρισμα του Ρεθύμνου ήταν χωρισμένο σε

τρεις καστελλανίες: Milopotamo, Sanbasilio και Amari.

Οι λόγοι για τους οποίους ασχοληθήκαμε με το θέμα αυτό είναι για να εξετάσουμε:

1. Κατά πόσο επηρέασε η Ενετοκρατία τη ζωή και τον πολιτισμό των Κρητών

της εποχής;

2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός παράγοντας για την διαμόρφωση του

Κρητικού χαρακτήρα;

3. Η παρουσία των Ενετών στην Κρήτη είναι εμφανής στις μέρες μας;

4. Η ενετική περίοδος έχει επηρεάσει τον καθένα από εμάς;

Τα παραπάνω ερωτήματα απαντώνται αν συγκεντρώσουμε πληροφορίες για την

οικονομία, την οργάνωση και τον πολιτισμό της εποχής.

Page 5: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

5

Η Κρήτη είναι ένα από τα μεγαλύτερα νησιά στη Μεσόγειο, αλλά δε μοιάζει με

κανένα απ’ αυτά, ούτε στη γεωλογική διαμόρφωση, ούτε στην ιστορία, ούτε στην

αρχαιολογία. Όταν οι Ενετοί ήταν στην Κρήτη, εκείνη την εποχή υπήρξε μεγάλη

επιρροή στην λογοτεχνία, στο ντύσιμο, στο θέατρο στην μουσική, στην παιδεία και

στη διατροφή.

Αρχικά, η λογοτεχνική παραγωγή της Κρήτης κατά τη διάρκεια της

Ενετοκρατίας ήταν πλούσια ποσοτικά και ποιοτικά και σημαντική για την μετέπειτα

πορεία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Η λογοτεχνική άνθηση οφείλεται στην

οικονομική και πνευματική ανάπτυξη που παρατηρήθηκε στην Κρήτη κατά την

περίοδο αυτή: η ειρηνική διαβίωση και η επαφή με έναν ανεπτυγμένο πνευματικά

και πολιτιστικά λαό ήταν οι παράγοντες που συνετέλεσαν στην καλλιέργεια της

παιδείας και των γραμμάτων και στην εμφάνιση αξιόλογης λογοτεχνικής

παραγωγής. Αυτή είναι η περίοδος στην οποία εμφανίζεται για πρώτη φορά

συστηματική χρήση και καλλιέργεια της κρητικής διαλέκτου στην Κρητική

Λογοτεχνία, αφού η γλώσσα των έργων της προηγούμενης περιόδου ήταν η κοινή

ελληνική με περιορισμένα ιδιωματικά στοιχεία.

Όσο αναφορά το ντύσιμο εκείνης της εποχής, η δυτική γυναικεία ενδυμασία κάνει

την εμφάνισή της στην Κρήτη το 14ο αιώνα. Τότε και το αντρικό ντύσιμο δέχεται τις

αναγεννησιακές επιρροές. Τα μαύρα παπούτσια φοριόντουσαν στο Χάνδακα τον

17ο αιώνα τα οποία οι αρχόντισσες τα φορούσαν για να πάνε στην εκκλησία ή σε

κάποια επίσκεψη.

Επίσης, το θέατρο είναι το λογοτεχνικό είδος που αντιπροσωπεύεται από τον

μεγαλύτερο αριθμό έργων στην περίοδο της ακμής και μπορεί κανείς να

συμπεράνει με βεβαιότητα ότι η θεατρική παραγωγή ήταν πλουσιότερη από τα λίγα

έργα που έχουν σωθεί. Στη διοργάνωση των παραστάσεων έπαιζαν ρόλο και οι

ακαδημίες. Οι κωμωδίες παίζονταν σε υπαίθριο χώρο (ενδεχομένως στις πλατείες

των πόλεων) και οι ηθοποιοί (όλοι άντρες) φαίνεται πως ήταν ερασιτέχνες.

Η μουσική στην εποχή της ενετοκρατίας, συνάγεται πέρα από κάθε αμφιβολία ότι

οι αρχές της ιστορίας της έντεχνης μουσικής στον σημερινό χώρο πρέπει να

μετατεθούν τέσσερις ολόκληρους αιώνες πιο πίσω και να αναζητηθούν στις

λατινοκρατούμενες περιοχές του ελληνισμού με την Κρήτη σε κυρίαρχη θέση.

Υπάρχουν πολλές μαρτυρίες, διάσπαρτες σε αρχαία Ελληνικά και λατινικά κείμενα,

που βεβαιώνουν ότι η μουσική και ο χορός γεννήθηκαν στην Κρήτη και ακόμη ότι οι

Κρήτες είχαν αναπτύξει μια αξιόλογη μουσική παράδοση, από την οποία

επηρεάστηκαν και άλλες περιοχές .Από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες και

μέχρι την εποχή της ενετοκρατίας οι πληροφορίες που έχουμε για την εξέλιξη της

Κρητικής δημοτικής μουσικής και ιδιαίτερα κάποια αρχαϊκά στοιχεία της τα οποία

μας δίνουν το δικαίωμα να υποθέσουμε ότι οι καταβολές της ξεκινούν από πολύ

παλιά, από την ίδια την πλούσια μουσική παράδοση της Αρχαιότητας, αφού

άλλωστε είναι ιστορικά τεκμηριωμένο ότι η παρουσία ιθαγενών ελληνόφωνων

πληθυσμών στην Κρήτη υπήρξε συνεχής και αδιάλειπτη. Κατά την εποχή της

Page 6: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

6

ενετοκρατίας στην Κρήτη, που είναι μια από τις σημαντικότερες του ελληνικού

πολιτισμού, ιδρύονται σχολές εκκλησιαστικής μουσικής, όχι μόνο στους

καθολικούς, αλλά και σε πολλούς ορθόδοξους ναούς. Παράλληλα με την

εκκλησιαστική αναπτύσσεται και η κοσμική μουσική, η οποία συνοδεύει τις πομπές,

τις λιτανείες και τις τελετές στις αυλές των δόγηδων, όπως επίσης και τις

διασκεδάσεις των απλών ανθρώπων.

Η παιδεία εποχή εκείνη εκπαιδευόντουσαν μόνο όσοι ήταν πλούσιοι, οι νέοι

μάθαιναν γραφή και ανάγνωση. Για να γίνει το μάθημα χρησιμοποιούσαν την οικία

του μαθητή. Μετά από καιρό, όλο και περισσότεροι είχαν την ευκαιρία στην

εκπαίδευση με ως κύρια συνέπεια το μορφωτικό επίπεδο να αυξάνεται μέρα με την

μέρα.

Η διατροφή τότε ήταν λιτή. Έτρωγαν σπάνια κρέας. Ωστόσο όμως, οι ελεύθεροι

καλλιεργητές τρεφόντουσαν μόνο από ψωμί και άλλα ειδή σιτηρών.

Συνοψίζοντας, η Ενετοκρατία πιστεύω πως έπαιξε κυρίαρχο ρόλο στην ανάπτυξη

της λογοτεχνίας, στην ενδυμασία, στην ψυχαγωγία, στην παιδεία και επίσης στη

διατροφή. Τα αποτελέσματα τα βλέπουμε στην καθημερινή ζωή μας.

Επιπλέον, δεν είναι λίγα τα σημεία τα οποία μας προκαλούν ερεθίσματα, στις

μέρες μας, όσον αφορά την παραμονή των Ενετών στο νησί μας. Τις περισσότερες

φορές οι κατακτητές της Ενετικής περιόδου επέλεγαν να κοσμούν τις πόλεις τις

οποίες πολιορκούσαν διατηρώντας πάντα το βενετσιάνικο στοιχείο. Δεν είναι

δύσκολο αυτό να διακριθεί αφού σε όλες τις περιοχές του νησιού είναι εμφανές το

ενετικό γνώρισμα. Εξαιτίας των επιβλητικών κτηρίων, των μεγαλοπρεπών

εκκλησιών και των καλά δομημένων τειχών έδωσαν στις περιοχές αυτές μία

διαφορετική εικόνα η οποία στιγμάτισε ανεξίτηλα την παραμονή τους στην

Μεγαλόνησο.

Μερικά από τα πιο γνωστά μνημεία που μας έχουν απομείνει ως κληρονομιά από

την ενετική περίοδο είναι ο Κούλες (Ρόκα αλ Μάρε) που βρίσκεται στο Ηράκλειο, η

Φορτέτσα στη περιοχή του Ρεθύμνου, ο φάρος στο ενετικό λιμάνι των Χανίων και

άλλα πολλά πανομοιότυπης σημασίας σε όλη την Κρήτη . Η ιταλική φινέτσα είναι

εκείνη που τα διαφοροποιεί από υπόλοιπα κτήρια άλλων εποχών. Αρκεί ένας απλός

περίπατος στα σοκάκια των πόλεων για να ταξιδέψεις πεζός σε μια πόλη που

θυμίζει Βενετία.

Παρ’ όλη τη σημαντικότητα των κτηρίων είναι εμφανές ότι οι κάτοικοι των πόλεων

δεν δίνουν την κατάλληλη προσοχή και αξία σε αυτά τα μνημεία, ώστε να μάθουν

περαιτέρω πληροφορίες για τα ιστορικά γεγονότα που διαδραματίστηκαν στο

παρελθόν και αποτέλεσαν καθοριστικό παράγοντα για την διαμόρφωση του

κρητικού πολιτισμού. Λόγω της καθημερινότητας και της ρουτίνας που επικρατεί

στις πόλεις, είναι δύσκολο κάποιος κάτοικος να αξιοποιήσει λίγο από τον ελεύθερο

χρόνο του θαυμάζοντας τα κτήρια, τις εκκλησίες και τα τείχη που παρουσιάζουν

τόσο πολύ ενδιαφέρον.

Page 7: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

7

Εκτός των άλλων, παρατηρείται ότι η παρουσία των Ενετών στην Κρήτη δεν έχει

σημαδέψει μονάχα τον τόπο μας με τα διάφορα μνημεία που τον κοσμούν, αλλά

και εμάς τους ίδιους. Είναι γεγονός πως μας ενώνει ένας άρρηκτος δεσμός με τη

Βενετία ακόμα και σήμερα. Δεν είναι λίγες οι λέξεις, τα τοπωνύμια καθώς και τα

ονόματα που χρησιμοποιούμε σήμερα, που προέρχονται από εκείνη την περίοδο.

Πιο συγκεκριμένα, λέξεις που χρησιμοποιούμε στην καθημερινότητα μας και που

περνάνε από γενιά σε γενιά, έχουν τις ρίζες τους στην περίοδο της Ενετοκρατίας,

π.χ. ο φιλιότσος που χρησιμοποιείται για να υποδείξουμε το βαπτισιμιό μας

προέρχεται από τη λέξη Figlio που σημαίνει “Υιός” και την κατάληξη –zzo, η βεντέμα

= vendemma (συγκομιδή), η φράση που χρησιμοποιείται συχνά «την άλλη βόλτα θα

σου πω»: βόλτα = volta (φορά), η κουζίνα = cousina, η βίδα = vida (κλήμα,

αμπελόκλημα), η στράτα = strata (δρόμος) κ.α

Επίσης, αρκετά τοπωνύμια της εποχής διατηρούνται και λέγονται ακόμα και

σήμερα, διάφορα τοπωνύμια του Ηρακλείου είναι τα εξής: Μαρτινέγκο

=Martinengo, οι Τρεις Καμάρες = Tre Volti που είναι η σημερινή πλατεία

Ελευθερίας και η Πλατιά Στράτα = Strada Larga, η σημερινή Καλοκαιρινού.

Αρκετά ονόματα βενετσιάνικης προέλευσης κυριαρχούν ακόμα και σήμερα στην

Κρήτη, χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν τα παρακάτω κρητικά επώνυμα:

Βενέρης που προέρχεται από το βενετικό όνομα Venier, Κορνάρος από το βενετικό

Corner, Νιράκης από το Niro, Δανδουλάκης από το Dandolo κ.α.

Λαμβάνοντας λοιπόν υπόψη μας όλα τα παραπάνω είναι προφανές ότι η ενετική

επιρροή ήταν αρκετά μεγάλη, καθώς οι Βενετοί κατάφεραν να αφήσουν το στίγμα

τους σε κάθε πτυχή του πολιτισμού μας.

Page 8: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

8

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

Η Κρήτη ως εμπορικός σταθμός ήταν φημισμένη για τα προϊόντα της και γι’ αυτό

τον λόγο ήταν περιζήτητα σχεδόν σε όλο τον κόσμο. Τα κυριότερα εξαγόμενα ήταν:

το κρασί, το λάδι, το τυρί, το σιτάρι της Μεσσαράς καθώς και το μέλι, το μπαμπάκι,

οι σταφίδες, το κερί, τα οπωρικά και το ζαχαροκάλαμο. Αργότερα μεγάλη άνθιση

φαίνεται ότι είχαν τα ξυλόγλυπτα. Το σιτάρι στελνόταν: στην Κάρπαθο, στην

Σαντορίνη και στα Κύθηρα. Επίσης το κρασί ήταν φημισμένο στην Φλάνδρα, στην

Πορτογαλία και στην Αγγλία. Ωστόσο τα τυριά κυκλοφορούσαν κυρίως στον

ελληνικό χώρο. Τέλος, το λάδι όταν πήγαινε καλά η χρονιά έφτανε μέχρι και

500.000 μίστατα.

Τα εισαγόμενα που είχαν σχέση με την ανάπτυξη της οικονομίας ήταν από την

Δύση και την Ανατολή. Από την Δύση εισάγονταν υφάσματα, κρύσταλλα, γυαλιά,

χαρτί, καρφιά και μαχαιροπήρουνα. Από την Ανατολή εισάγονταν μπαχαρικά,

φαρμακευτικά βότανα, αραβική γόμα, πάστα και χαβιάρι. Τα λιμάνια της Κρήτης

έπαιζαν σημαντικό ρόλο στο εμπόριο αφού από πληροφορίες που έχουμε από τον

13ο αι. πολλοί Κρητικοί ήταν έμποροι και συνεργάζονταν με Βενετούς και Εβραίους.

Επίσης ταξίδευαν στην Μεσόγειο, στην Συρία, στην Αλεξάνδρεια, στην

Κωνσταντινούπολη, στο Αιγαίο και στην Τουρκία.

Τον 14ο και 15ο αι. οι Σκλάβοι γνώρισαν μεγάλη ακμή στο εμπόριο τους στην

Κρήτη. Οι κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες που επικρατούσαν τότε στην Κρήτη

ήταν ανάλογες με αυτές των δυτικοευρωπαϊκών πόλεων, οι οποίες είχαν

δημιουργήσει την αναγέννηση. Έτσι ήταν επόμενο η Κρητική αστική τάξη να

παρασυρθεί από την πολιτισμική επανάσταση που γινόταν στη Δύση. Η οικονομία

εκείνης της εποχής ήταν πολύ ανεπτυγμένη. Ανώτερος υπάλληλος γράφει ότι "ο

Page 9: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

9

πλούτος των ευγενών και των αστών φαίνεται από τα ακριβά φορέματα, τις γιορτές,

τα συμπόσια και τις κηδείες, που τελούνται με ασυνήθιστη πολυτέλεια". Αντιθέτως

οι κάτοικοι των χωριών υπέφεραν από την εκμετάλλευση των φεουδαρχών και των

ανωτέρων κρατικών υπαλλήλων. Έτσι οι χωρικοί αντιμετώπιζαν ευνοϊκά τις εχθρικές

εισβολές και αδιαφορούσαν για το ποιος κατείχε το νησί. Μερικές φορές μάλιστα,

προσχώρησαν Κρητικοί σε τουρκικά στρατεύματα πιστεύοντας ότι η Τουρκική

κατοχή ίσως επιφύλασσε ένα καλύτερο μέλλον.

Τους δύο πρώτους αιώνες της ενετοκρατίας λόγω των συνεχών επαναστάσεων και

των εσωτερικών αναστατώσεων μειώθηκε πολύ η παραγωγή σιτηρών και ο

πληθυσμός βρέθηκε πολλές φορές σε κατάσταση εσχάτης πείνας και εξαθλίωσης.

Με το τέλος των επαναστάσεων και την παγίωση της εσωτερικής ειρήνης

παρουσιάστηκε θεαματική ανάπτυξη. Η οικονομική ανάπτυξη θα συνεχιστεί και θα

κορυφωθεί τον επόμενο αιώνα.

Όσον αφορά τον επαγγελματικό βίο της εποχής περισσότερα από 50 επαγγέλματα

βρίσκονται στα βιβλία λογαριασμών των συμβολαιογράφων και σε άλλες πήγες:

μουσάροι (κτίστες, τοιχοποιοί ), πελεκάνοι, μαρμαράδες, ράφτες, σαμαράδες,

πετροκόποι, μαραγκοί, τσαγκάρηδες, μπαρμπέρηδες, χαλιναράδες, σελλάδες,

καπελλάδες, σκουφάδες, σπαθάδες, δαξαράδες, σαϊτταδες, χαρκωματάδες ,

χρυσαφάδες, κλειδαράδες, στανιέρηδες (=γανωτήδες), μποτέρηδες (=βαρελάδες),

γναφέοι (=βυρσοδέξες), σαλουμάροι (αλλαντοποιοί), κεράδες (=κτηροποιοί),

γουναράδες, τορνάρηδες, σχοινάδες (=σχοινοπλόκοι), οι σγουράφοι, οι μουράροι,

οι σκοινοπλόκοι, οι καλυκάδες. κ.ά.. Αναφέρονται ακόμη και σπάνια επαγγέλματα,

που λησμονήθηκαν, όπως οι γερακάρηδες ( εκγύμναση γερακιών για κυνήγι).

Ιδιαίτερες τάξεις αποτέλεσαν οι γιατροί, οι αρωματάρηδες, οι σπετσιέρηδες

(=φαρμακοποιοί ), οι σγουράφοι (=ζωγράφοι), οι μερτζέροι, (=ψιλικατζήδες), οι

μαρινάροι (=ναυτικοί).

Τέλος, άλλοι επαγγελματίες ήταν οργανωμένοι σε συντεχνίες, που η κάθε μία είχε

ως κέντρο τη δική της εκκλησία και ανέπτυσσε εκτός από την επαγγελματική

δραστηριότητα και κοινωφελή.

Page 10: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

10

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Στα τέσσερα αστικά κέντρα της Κρήτης (Χάνδακας, Ρέθυμνο, Χανιά, Σητεία) είχαν

μαζευτεί όλοι οι βενετοί ευγενείς και όσοι από τους Κρήτες ήταν σχεδόν

απελευθερωμένοι, δηλαδή είχαν περίπου ίσα δικαιώματα με τους Ενετούς. Η Κρήτη

και ιδιαίτερα το Ηράκλειο αποτελούσε μια μικρογραφία της Βενετίας που

ονομαζόταν η Βενετία της Ανατολής.

Όπως σε κάθε περίοδο έτσι και την περίοδο της Ενετοκρατίας οι κάτοικοι ανάλογα

με την θέση τους χωρίζονταν σε κοινωνικές τάξεις. Η πρώτη κατηγορία είναι οι

Βενετοί ευγενείς. Σε αυτή την τάξη άνηκαν οι απόγονοι των Βενετών ευγενών οι

οποίοι είχαν εγκατασταθεί στην Κρήτη με τους πρώτους αποικισμούς από την

Μητρόπολη. Ακόμα διέθεταν μεγάλη οικονομική δύναμη και κοινωνική επιβολή.

Ήταν υποχρεωμένοι να συντηρούν τους πολεμικούς ίππους, να είναι πάντα έτοιμοι

για τυχόν πόλεμο και να πιστεύουν στις αρχές και στις αποφάσεις της Μητρόπολης.

Όσοι δεν είχαν καθολικό δόγμα έχαναν τους τίτλους και τα φέουδα που είχαν

μοιραστεί , γι’ αυτό όποιοι δεν ήθελαν να τα χάσουν, ήταν αναγκασμένοι να είναι

καθολικοί.

Στην δεύτερη κοινωνική τάξη άνηκαν οι Κρητικοί ευγενείς . Οι πρώτοι Κρητικοί

ευγενείς ήταν οι αστοί της Βενετίας, οι οποίοι με τους αποικισμούς του 11ου αιώνα

εγκαταστάθηκαν στην Κρήτη. Με το πέρασμα του χρόνου την Κρητική ευγένεια

μπορούσαν να έχουν οι άνθρωποι κρητικής καταγωγής αλλά και εξελληνισμένοι

Ιταλοί, οι οποίοι είχαν προσφέρει οι ίδιοι ή πρόγονοι τους υπηρεσίες στην Βενετία.

Η υπερβολική ανάπτυξη της τάξης είχε ως συνέπεια να μειωθεί η αξία και η δόξα

της. Οι περισσότεροι Κρητικοί ευγενείς ήταν ορθόδοξοι, όχι πολύ πιστοί την Βενετία

και ελάχιστοι είχαν φέουδα. Το μεγαλύτερο μέρος της τάξης αυτής αποτελούνταν

από φτωχούς, οι οποίοι ασχολούνταν κυρίως με το εμπόριο.

Άλλη μία τάξη την περίοδο της Ενετοκρατίας ήταν οι αστοί. Αυτή η τάξη

αποτελούνταν από κατοίκους των πόλεων, όσοι δεν είχαν τίτλους ευγένειας και

όσοι αποτελούσαν τα πιο εύρωστα από οικονομική άποψη στρατεύματα της

αστικής κοινωνίας όπως έμποροι, ναυτικοί, βιοτέχνες, συμβολαιογράφοι κ.α. Ακόμα

τους αστούς αποτελούσαν και οι φτωχοί, δηλαδή όσοι αποζούσαν από την

χειρωνακτική εργασία. Από θρησκευτική άποψη ήταν οι περισσότεροι Έλληνες

ορθόδοξοι.

Η τελευταία κοινωνική τάξη που υπήρχε εκείνη την περίοδο ήταν οι κάτοικοι της

υπαίθρου, οι οποίοι αποτελούσαν τον κύριο και συμπαγή όγκο του κρητικού

πληθυσμού. Είχαν την υποχρέωση να καλλιεργούν τα κτήματα των Φεουδαρχών να

υπηρετούν στις γαλέρες, να εκτελούν τις διάφορες αγγαρείες γι' αυτό ήταν και η πιο

δυστυχισμένη τάξη. Επίσης διακρίνονται σε δύο κατηγορίες σε ελεύθερους

χωρικούς ή απελεύθερους και δουλοπάροικους ή βιλλάνους. Οι δουλοπάροικοι

είχαν τη χειρότερη μοίρα, ήταν στην απόλυτη κυριαρχία των φεουδαρχών χωρίς

δικαιώματα. Οι φεουδάρχες μπορούσαν να τους ενοικιάζουν, να τους δανείζουν, να

Page 11: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

11

τους πουλούν τις περιουσίες τους, σαν αντικείμενα. Οι χωρικοί πάλι καλλιεργούσαν

τα κτήματα των φεουδαρχών με το σύστημα της επίμορτης καλλιέργειας, έδιναν

δηλαδή τα κτήματα τους στους χωρικούς, να τα καλλιεργούν και να αποδίδουν

στους κυρίους τους ένα τρίτο από εισοδήματα. Στην πραγματικότητα όμως οι

φεουδάρχες έβρισκαν πολλούς τρόπους να εισπράττουν πολύ περισσότερα και να

ταλαιπωρούν τους δύστυχους αυτούς ανθρώπους. Εκτός από αυτά, οι χωρικοί ήταν

υποχρεωμένοι να προσφέρουν στο φεουδάρχη ορισμένες υπηρεσίες, στην

καλλιέργεια της γης, στη συγκομιδή των καρπών και στη μεταφορά των προϊόντων

στις πόλεις. Ορισμένοι από τους χωρικούς ήταν προνομιούχοι. Από τις αγγαρείες

απαλλάσσονταν επίσης οι ιερωμένοι και οι αρχοντορρωμαίοι. Στην τελευταία αυτή

τάξη άνηκαν οι απόγονοι των μεγάλων αρχοντικών οικογενειών, που σύμφωνα με

την τοπική παράδοση, κρατούσαν από τις δώδεκα μεγάλες αρχοντικές οικογένειες ,

που εγκαταστάθηκαν στην Κρήτη. Καταστάσεις που ανάγκασαν τους Βενετούς να

τους αναγνωρίσουν τα προνόμια που απέρρεαν από την ιστορική τους καταγωγή. Η

διάκριση αυτή διατηρήθηκε σχεδόν αναλλοίωτη κατά τους τρεις πρώτους αιώνες

της Ενετοκρατίας.

Όσον αφορά την τοπική διοίκηση, συγκροτούταν από τον δούκα, ο οποίος ήταν

και η ανώτατη αρχή, και από άλλους δύοσυμβούλους. Η έδρα του δούκα βρισκόταν

στον Χάνδακα και η θητεία του είχε διάρκεια δύο χρόνων. Αντίθετα, στα υπόλοιπα

διαμερίσματα η διοίκηση ασκούταν από τους ρέκτορες, οι οποίοι κατείχαν πολιτική

και στρατιωτική εξουσία, ενώ στα Σφακιά ίσχυε καθεστώς ημιανεξαρτησίας, όπου

την εξουσία είχε ο προνοητής μαζί με

δέκα άλλους άντρες. Αμέσως κάτω από

τους ρέκτορες ήταν οι καστελλάνοι, οι

οποίοι είχαν την υποχρέωση να

φροντίζουν για την πλήρη εξόπλιση των

στρατιωτών, την ενημέρωση των

ανωτέρων τους σχετικά με τις ποινές και

τα πρόστιμα που είχαν επιβάλει, καθώς

και την τήρηση καταλόγων με τα ονόματα

τωνστρατιωτών. Αυτοί, απαγορεύονταν να

ασχολούνται με το εμπόριο και να συμμετέχουν σε ορθόδοξα μυστήρια. Επίσης,

υπήρχαν και διάφορα συμβούλια, με καθαρά συμβουλευτικό χαρακτήρα, που

πλαισίωναν τις ανώτερες αρχές. Αυτά ήταν: το Συμβούλιο των Φεουδαρχών, το

Μεγάλο Συμβούλιο και το Συμβούλιο των Κλητών. Το τελευταίο, διόριζε ειδική

επιτροπή η οποία ήταν επιφορτισμένη με την εισήγηση προτάσεων. Κάθε

διαμέρισμα είχε το δικό του ταμείο με προϊστάμενο τον camerario. Στην κατώτερη

ιεραρχία ανήκαν οι δικαστές, οι αγορανόμοι και οι αστυνόμοι.

Page 12: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

12

Η λήψη αποφάσεων που είχαν σχέση με πολιτικά, κοινωνικά και εμπορικά

ζητήματα της πόλης λάμβανε χώρα στη Λότζια η οποία κτίστηκε την περίοδο της

Ενετοκρατίας το 1628 από τον Φραγκίσκο Μοροζίνι ,ήταν η λέσχη των αρχόντων.

Παράλληλα λειτουργούσε και ως χώρος συνεδριάσεων και ψυχαγωγίας. Η Λότζια

αποτελούσε το κέντρο της διοίκησης της πόλης. Από τους εξώστες της ο δούκας

ανακοίνωνε τα διατάγματα και παρακολουθούσε τις λιτανείες και τις παρελάσεις.

Επίσης ήταν μια λέσχη για τυχερά παιχνίδια.

Η Λέσχη των Αρχόντων

Πρόκειται για ένα ορθογώνιο, διώροφο οικοδόμημα, οι εξωτερικοί τοίχοι ήταν

χτισμένοι με πόρινους λίθους, με ανοιχτή στοά στο ισόγειο, που χαρακτηρίζεται

από πολυάριθμα τοξωτά ανοίγματα. Αρχιτεκτονικά συνδυάζει με εξαιρετική

μαεστρία δωρικό ρυθμό για το ισόγειο και ιωνικό για τον πρώτο όροφο, ο πρώτος

όροφος από τον δεύτερο όροφο χωρίζεται με το ανάγλυφο περίζωμα με τα πολλά

λιοντάρια του Αγίου Μάρκου το οποίο αποτελεί την σφραγίδα του κομψότατου

αυτού αρχιτεκτονίματος, ενώ μορφολογικά φαίνεται ότι μιμείται τη Βασιλική του

Palladio στη Vicenza, γεγονός που αποδεικνύει πόσο σημαντική ήταν για τους

ενετούς η πόλη του Ηρακλείου. Το μεταξύ των κιόνων τμήμα στο ισόγειο είχε

χαμηλό θωράκιο, ενώ το μεσαίο ήταν ανοικτό και αποτελούσε την κυρία είσοδο. Ο

Μοροζίνης διεύρυνε το κτίριο, προσθέτοντας ένα δεύτερο κτίριο στα ανατολικά,

ενώ πίσω από την Λότζια βρισκόταν ένα άλλο κτίριο το οποίο ονομαζόταν Armeria

και χρησίμευε στην φύλαξη των όπλων. Αρχιτέκτονας της Λότζιας ήταν ο

Sanmicheli. Η Βενετία έδωσε τόση σημασία στην αρχιτεκτονική και ιστορική αξία

της Λότζιας του Ηρακλείου, ώστε στην έκθεση της Ρώμης το 1911, το βενετσιάνικο

περίπτερο ήταν πιστή αντιγραφή της Λότζιας αυτής.

Page 13: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

13

Σύμφωνα με ιστορικές πηγές η πρώτη Λότζια βρισκόταν κοντά στη θάλασσα η

οποία υπέφερε από τις θύελλες και τους δυνατούς ανέμους. Έτσι, το 1625 οι

ευγενείς του Χάνδακα ζήτησαν από τους ενετούς να τους παραχωρήσουν χώρος

μακριά από την θάλασσα ώστε να κτίσουν τη νέα Λότζια. Τελικά ο χώρος δόθηκε και

η δεύτερη Λότζια κτίστηκε απέναντι από την σημερινή. Η τρίτη Λότζια χτίστηκε στο

χώρο που βρίσκεται η σημερινή το 1541 και ήταν μικρότερη σε έκταση. Η τέταρτη

και τελευταία Λότζια χτίστηκε το 1626 – 1628.

Πως χρησιμοποιούσαν οι Τούρκοι την Λότζια:

Τον Σεπτέμβριο του 1669 οι Τούρκοι κατέλαβαν την Κρήτη εγκατέστησα στην

Λότζια την Ανώτερη Οικονομική Υπηρεσία της Κρήτης του Δεφτεντάρη παρόλο που

δεν ήταν οικείο προς την νοοτροπία τους που χρησιμοποιούσε την Armeria η οποία

λειτουργούσε ως μουσείο έως το 19ο αιώνα. Μετονομάζεται στην ονομασία

«Τσεπχανές», (Kebir Cebhane) και στεγάζεται πια και ο Γραμματικός της Πόρτας,

Kapi Yazicisi, ο Χριστιανός υπάλληλος , εκπρόσωπος των ραγιάδων και

διεκπεραιωτής των υποθέσεων τους απέναντι στις ελληνικές υποθέσεις και στις

τούρκικες αρχές . Κατά το διάστημα της Τουρκοκρατίας το κτίριο υπέστη σοβαρές

βλάβες και λόγω της παρέλασης του χρόνου αλλά και από τους πολλούς και

συχνούς σεισμούς.

Η κατεδάφιση της Λότζιας.

Το Σεπτέμβριο του 1904 η Κρητική Πολιτεία αποφάσισε να κατεδαφιστεί ο

πρώτος όροφος της Λότζιας γνωστή τότε ως «τσαπανές» ή όπως έμεινε στη

δημώδης γλώσσα «τσεπανές» που σήμαινε οπλοθήκη, με αυτόν τον όρο

χαρακτηριζόταν όλη η Λότζια, παρά τις αντιδράσεις ορισμένων αρχαιολόγων

εκείνης της εποχής όπως του Στέφανου Ξανθουδίδη. Μέτα την απελευθέρωση της

Κρήτης, η Κρητική Πολιτεία αποφάσισε να στεγάσει στην Λότζια τον αρχαιολογικό

θησαυρό που είχε συγκεντρώσει ο Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Ηρακλείου. Το

κτήριο όμως αποδείχτηκε ότι δεν είναι ασφαλές εξαιτίας τις φθορές που είχε

υποστεί και την αμέλεια της διοίκησης στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, αλλά και

Page 14: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

14

του σεισμού που είχε προηγηθεί το 1856, να στεγάσει τα αρχαιολογικά μνημεία που

είχαν σωθεί και έτσι εγκαταλείφθηκε.

Η διαμαρτυρία του Ξανθουδίδη:

Και σχεδόν κρυφά, όπως γίνεται σε ανάλογες περιπτώσεις, η Κρητική Πολιτεία

αποφάσισε να αλλάξει τα σχέδια και αντί της ανακαίνισης του ιστορικού κτίσματος

για τη μετατροπή του σε μουσείο, να κατεδαφίσει τον πρώτο όροφο, αφού τον

χαρακτήρισε επικινδύνως ετοιμόρροπο… Η κατεδάφιση, η «εντελής καταστροφή»,

όπως αναφέρει ο Ξανθουδίδης έγινε «εν μια ημέρα και μια νυκτί», «παρά τας

διαμαρτυρίας και τας συστάσεις της αρχαιολογικής υπηρεσίας». Απ’ το κτίριο δεν

αφαιρέθηκαν απλώς τα στοιχεία του πρώτου ορόφου προκειμένου να

επαναχρησιμοποιηθούν, αλλά έγινε πραγματικός βανδαλισμός.

Ο Ανθοδόχης σε ένα κείμενο που δημοσιεύτηκε στην «Παναθήναια» στις 15

Δεκεμβρίου 1904,και έγραφε για την βαρβαρότητα που έδειξε η Κρητική Πολιτεία

στην Λότζια, «ενώ ήτο εύκολον και λογικόν να αφαιρήται μετά προσοχής το υλικόν

και να φυλάσσεται δια την μέλλουσαν του κτιρίου ανακαίνισιν, κατερρίπτοντο μετά

λύσσης και μανίας πρωτοφανούς από ύψους 10-15 μέτρων επί του λιθοστρώτου

της οδού οι κίονες και τα άλλα αρχιτεκτονικά μέλη και εθρυμματίζοντο, εν τη

φοβερά δε ταύτη πτώσει ηκρωτηρίαζον και κατεκερμάτιζον και τα κάλλιστα

διατηρούμενα μέρη του ισογαίου ορόφου, μάλιστα δε τον στυλοβάτην και τα

προέχοντα γείσα τα οποία και εκολόβωσαν κατά τρόπον οικτρόν»

Ο Ξανθουδίδης στο βιβλίο του που αργότερα το δημοσίευσε ολόκληρο, ο οποίος

καταξίωνε την ιστορία της, εξέφραζε την βαρβαρότητα της Κρητικής Πολιτείας, ενώ

έκανε αναφορές ότι τα μνημεία θα έπρεπε να παραμείνουν ακόμα κι αν

προέρχονταν από το παρελθόν .Εκείνη την εποχή κυριαρχούσε η άποψη ότι έπρεπε

να κατεδαφιστούν όλα τα μνημεία που θύμιζαν το παρελθόν και την σκλαβιά,

όνομα της ‘‘ανάπτυξης’’.

Έγραφε, μεταξύ άλλων ο τότε έφορος αρχαιοτήτων Κρήτης και συνιδρυτής του

αρχαιολογικού μουσείου, μαζί με τον Ιωσήφ Χατζηδάκη:

«Τα ιστορικά μνημεία παρ’ οιουδήποτε και αν προέρχονται, και παρά των τυράννων

και κατακτητών ακόμη, σήμερον είναι σεβαστά και πάσα πολιτισμένη Κυβέρνησις

οφείλει να τα σώζη και τα διατηρή. Είναι ταύτα αι ζώσαι και φθεγγόμεναι σελίδες

της πατρίου ιστορίας, ο θέλων δε να καταστρέψη τα μνημεία ταύτα δια λόγους

δήθεν εθνικούς, ως αναμνιμνήσκοντα χρόνους δυστυχείς και ημέρας εθνικών

συμφορών παραλογίζεται, όπως και εκείνος ο οποίος επιχειρεί να εξαλείφη εκ της

ιστορίας της εθνικής τας σελίδας εκείνας, εν αις αναφέρονται ατυχίαι και συμφοραί

και ταπεινώσεις εθνικαί. Αν τα μνημεία ταύτα υπενθυμίζουσι ατυχίας και

συμφοράς, δεν αναμιμνήσκουσι ταυτοχρόνως το αδάμαστον φρόνημα του έθνους

και αντί να ταπεινώσι τας ψυχάς, δεν παραδειγματίζουσι αυτούς δια του

παραδείγματος και των ιστορικών του ατυχούς παρελθόντος διδαγμάτων; Η

παρατήρησις αύτη ισχύει κατά μείζονα λόγον, όταν προς τη ιστορική συνδυάζεται

Page 15: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

15

και καλλιτεχνική του μνημείου αξία, όπως εν τη προκειμένη περιπτώσει. Η

εξαφάνισις τοιούτου μνημείου είναι αμάρτημα εθνικόν, επιβουλή κατά της πατρίου

ιστορίας, βανδαλισμός μη δικαιολογούμενος ειμή παρ’ ανθρώπους στερουμένους

παντός ίχνους ενημερώσεως και ανθρωπισμού».

Η ανακατασκευή:

Μετά την κατεδάφιση του πρώτου ορόφου, ο δήμος Ηρακλείου και ο δήμαρχος

Μουσταφά Δεληαχμετάκη, ζήτησε να του παραχωρηθεί η Λότζια ώστε να γίνει το

δημαρχείο του Ηρακλείου. Η παραχώρηση έγινε στις 5 Οκτωβρίου 1905. Οι

εργασίες ξεκίνησαν 9 περίπου χρόνια αργότερα. Ο θεμέλιος λίθος τέθηκε στις 12

Ιανουαρίου 1915 και το έργο παραδόθηκε στη δεκαετία του 1980, επί δημαρχίας

Μανόλη Καρέλλη, αφού οι εργασίες διήρκεσαν 65 ολόκληρα χρόνια και γίνονταν

τμηματικά και με πολλές δυσκολίες. Οι εργασίες σταμάτησαν με τη μεσολάβηση

του ΄Β Παγκόσμιου Πολέμου οι οποίες σταμάτησαν εντελώς. Τη μελέτη της

αναστήλωσης είχε αναλάβει ο Ιταλός αρχαιολόγος Maximilian Ongaro, έφορος των

καλλιτεχνικών μνημείων της Βενετίας, που είχε και τη γενική ευθύνη των εργασιών.

Το 1987 ο δήμος βραβεύτηκε από τον Διεθνή Οργανισμό Europa Nostra για την

πλέον επιτυχή αναστήλωση ιστορικού κτιρίου με σύγχρονη χρήση στον ελληνικό

χώρο.

Page 16: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

16

ΟΧΥΡΩΜΑΤΙΚΑ ΕΡΓΑ

Η Candia ήταν χωρισμένη σε δύο μέρη, την παλιά και τη νέα πόλη, από τον

περίβολο των παλαιών μεσαιωνικών τειχών. Τα μεσαιωνικά αυτά τείχη, κατά τους

Βυζαντινούς χρόνους είχαν ανά διαστήματα 10-12 μέτρων ορθογώνιους πύργους

που το 1646 είχαν ήδη επισκευαστεί και συμπληρωθεί από τους Ενετούς και είχαν

χρησιμοποιηθεί ως πυριταδαποθήκες. Όλο το υπόλοιπο τμήμα είχε καταληφθεί από

σειρά κατοικιών μέχρι την κύρια πύλη Voltone που συνέδεε την παλιά με τη νέα

πόλη. Το τείχος συνέχιζε δυτικά – βορειοδυτικά με την προσθήκη των σιταποθηκών

και των Ιταλικών στρατώνων. Η πόλη έσφυζε από ζωή και συνάμα ασφυκτιούσε όσο

πιο πολύ αυξανόταν ο πληθυσμός και αναπτύσσονταν το εμπόριο και η οικονομία.

Έτσι, άρχισαν να αναπτύσσονται περιοχές έξω από τα μεσαιωνικά τείχη και να

επεκτείνονται οι βούργοι που είχαν ήδη δημιουργηθεί από τους Βυζαντινούς

χρόνους.

Οι ανάγκες των Ενετών για εύκολη επικοινωνία με τη θάλασσα τους οδήγησε στην

ανοικοδόμηση της ερειπωμένης πόλης του Χάνδακα. Μέσα στα παλιά τείχη

διαμορφώθηκε το διοικητικό κέντρο των Ενετών και οι κυριότερες δραστηριότητες

και υπηρεσίες.Επισκεύασαν τα τείχη και τα προσάρμοσαν στις απαιτήσεις της

πολεμικής τέχνης της εποχής, που στηριζόταν στη λόγχη, στο ξίφος, το δόρυ, το τόξο

(ατομικά) και στις πολιορκητικές μηχανές, τον κριό, τον καταπέλτη, τη βαλλίστρα,

τους πύργους ή χελώνες, και το υγρό πυρ (ομαδικά). Η ανοικοδόμηση των νέων

τειχών (τα σημερινά τείχη του Ηρακλείου) ξεκίνησε το 1462 και διήρκησε

περισσότερο από έναν αιώνα. Τα αρχικά σχέδια ήταν του μηχανικού

Καμποφρεγκόζο, αλλά στην πορεία χρησιμοποιήθηκαν σχέδια του ικανότατου

μηχανικού Michel Sammicheli. Η δαπάνη της ανοικοδόμησης βάρυνε τα ταμεία της

Βενετίας και του Βασιλείου της Κρήτης, τον Κρητικό λαό, τη Εκκλησία και τους

Εβραίους.

Εκτός από τους ειδικούς αρχιτέκτονες και στρατιωτικούς που εργάστηκαν για τον

εκσυγχρονισμό των τειχών, στην κατασκευή τους επιστρατεύτηκε ο αρσενικός

πληθυσμός της υπαίθρου από 14-60 χρονών. Υπήρχαν κατάλογοι των αγγαρειών

όπου αναφέρονταν οι κάτοικοι που ήταν υποχρεωμένοι να προσφέρουν κάθε χρόνο

μια αγγαρεία με το υποζύγιο τους, δηλαδή την εργασία μιας ολόκληρης εβδομάδας,

χωρίς αμοιβή και μάλιστα χωρίς τροφή! Επίσης υπήρχαν κατάλογοι της περιοχής

του νομού που ανέφεραν πόσες αγγαρείες χρωστούσε το κάθε χωριό .Αν κάποιος

δεν μπορούσε να συμμετάσχει ο ίδιος έπρεπε να πληρώσει άλλον να τον

αντικαταστήσει, τον αντίσκαρο όπως τον έλεγαν. Τα υλικά της οικοδομής

προέρχονταν κυρίως από τα λατομεία του Κατσαμπά, αλλά χρησιμοποιήθηκε και

οικοδομικό υλικό από αρχαία οικοδομήματα κυρίως από την Κνωσό.

Τα τείχη του Ηρακλείου μετά τις ανακαινίσεις πήραν τη μορφή τραπεζοειδούς

μάλλον παρά τριγώνου, του οποίου η βάση βρισκόταν προς την πλευρά τις

θάλασσας και συνδεόταν με τα τείχη του λιμανιού. Το υψηλότερο τμήμα βρισκόταν

στη νότια πλευρά.

Το συνολικό μήκος των τειχών υπερβαίνει τα 3.000 μέτρα και το πάχος τους

ποικίλλει φθάνοντας σε ορισμένα σημεία σχεδόν τα 50 μέτρα. Η τάφρος, που είχε

Page 17: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

17

ανοιχτεί γύρω από αυτό, ήταν μεγάλου πλάτους, και βάθους. Από την έξω μεριά της

τάφρου είχαν υψωθεί προτειχίσματα ή αντερείσματα, καθώς και μικρά εξωτερικά

φρούρια (τα Revelini) για να καθιστούν δυσκολότερη την προσέγγιση των τειχών

από τους εχθρούς.

Στο αναμορφωμένο αυτό τείχος ενσωματώθηκαν και πολλά τμήματα του

Βυζαντινού. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα λόγω της αύξησης των κατοίκων που ήρθαν

και εγκαταστάθηκαν έξω απ’ τα τείχη, να χαραχτούν νέοι δρόμοι επικοινωνίας αυτοί

που λίγο έως πολύ διατηρούνται μέχρι και σήμερα. Το ενετικό τείχος, όπως τελικά

διαμορφώθηκε, είχε ευθύγραμμες πλευρές με πύργους κατά αποστάσεις και

ξεκινώντας από το Μπεντενάκι ακολουθούσε τις οδούς Χάνδακα και Δαιδάλου, με

την πύλη Voltone όπως είπαμε ενδιάμεσα. Ύστερα συνέχιζε στην οδό Μποφώρ κι

έφτανε στο λιμάνι. Έξω από τα τείχη αυτά απλωνόταν ακτινωτά οι δρόμοι προς τα

διάφορα μέρη της Κρήτης.

Στον πρώτο σωζόμενο χάρτη της πόλης έχουν αποτυπωθεί με επιμέλεια η πόλη

μέσα στα βυζαντινά τείχη και τα προάστια (βούργοι) έξω από αυτά, οργανωμένα σε

ενορίες. Στο χάρτη ξεχωρίζουν η κεντρική πλατεία περιμετρικά της οποίας

διατάσσονται οι κρατικές υπηρεσίες, τα δημόσια κτίρια και οι κατοικίες των

αξιωματούχων, οι Ναοί και τα εκκλησιαστικά ιδρύματα, η Εβραϊκή συνοικία στη

βορειοδυτική άκρη της πόλης πάνω στη θάλασσα και έξω από τα τείχη στα

ανατολικά, οι ανεμόμυλοι του Μαρουλά και το Λαζαρέτο. Διακρίνεται η κεντρική

οδός από το λιμάνι προς τη πύλη Voltone, τα προάστια και την ύπαιθρο. Έξω από τα

τείχη φαίνονται οι αγορές και τα σφαγεία κοντά στην εκκλησία της Παναγίας Κυρίας

των Αγγέλων και οι κατοικίες όπου είχαν εγκατασταθεί τα φτωχότερα κοινωνικά

στρώματα του πληθυσμού και οι κάθε λογής πρόσφυγες.

Page 18: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

18

• ΤΑ ΚΑΣΤΡΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ:

Τα σωζόμενα κάστρα στην Κρήτη είναι πολλά. Σε σχετικά καλή κατάσταση όμως

έχουν διατηρηθεί πολύ λίγα. Τα περισσότερα από αυτά χτίστηκαν ή

ανακατασκευάστηκαν την περίοδο της ενετοκρατίας. Τα μεγαλύτερα και πιο καλά

διατηρημένα φρουριακά συγκροτήματα είναι της πόλης του Ηρακλείου , του

Ρεθύμνου και των Χανίων. Κάποια άλλα μικρότερα σε έκταση κάστρα που ωστόσο η

σημασία τους είναι πολύ σημαντική είναι της Σούδας, της Γραμβούσας, της

Σπιναλόγκας της Σητείας, της Ιεράπετρας όπως μάλιστα και το Φραγκοκάστελλο, το

κάστρο στην Παλαιόχωρα, το φρούριο στη Χώρα Σφακίων κ.ά.

• Το Μεγάλο Κάστρο του Χάνδακα (Ηράκλειο)

Το εντυπωσιακότερο από τα φρουριακά συγκροτήματα της Κρήτης και ένα από τα

σημαντικότερα της Ευρώπης είναι αυτό του Ηρακλείου το λεγόμενο «Μεγάλο

Κάστρο» ή αλλιώς «Κάστρο», όπως συνήθιζαν να το αποκαλούν οι ντόπιοι. Τους

πρώτους αιώνες της Ενετοκρατίας, ο κίνδυνος για τους Ενετούς ήταν εσωτερικός,

δηλαδή ο Κρητικός λαός που δεν ανεχόταν τη δουλεία. Μετά την Επανάσταση των

αδερφών Καλλέργη (1364), η οποία κατεστάλη το 1367, οι σχέσεις Ενετών -

Κρητικών εξομαλύνθηκαν. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, ο νέος

κίνδυνος που ανέτειλε ήταν ο Τουρκικός. Έτσι, οι Ενετοί ξεκίνησαν να

προετοιμάζουν την άμυνα τους, κτίζοντας δεκάδες φρούρια στο νησί. Ο Χάνδακας

μεγάλωνε συνεχώς και οι συνοικισμοί κτίζονταν άναρχα έξω από τα τείχη, με τον

πληθυσμό εκτός τειχών να είναι 4 φορές μεγαλύτερος από αυτόν μέσα στο κάστρο.

Το κάστρο είχε τέσσερις πύλες στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα:

1. Στη βόρεια μεριά, στο τέρμα της σημερινής 25ης Αυγούστου, ήταν η πύλη

του Μώλου, με την οποία επικοινωνούσε η πόλη με το λιμάνι. Εδώ γράφτηκε

ο πρόλογος και ο επίλογος της Τουρκικής κατάκτησης του νησιού τον

Σεπτέμβριο του 1669 και τον Αύγουστο του 1898, αντίστοιχα.

2. Στην ανατολική πλευρά εκεί,

βρισκόταν η πύλη του Αγίου

Γεωργίου ή Λαζαρέτο, με την

οποία η πόλη

επικοινωνούσε με την

ανατολική Κρήτη και το

λοιμοκαθαρτήριο

(λαζαρέτο).

Page 19: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

19

3. Στη νότια πλευρά είχε κατασκευαστεί από το 1587 η πύλη του Ιησού ή

Καινούργια Πόρτα. Η πύλη αυτή άνοιγε την πόλη προς τις νότιες επαρχίες

του νομού. Από εδώ επίσης έμπαινε στο Ηράκλειο, ο αγωγός που

τροφοδοτούσε με νερό την πόλη. Η σημερινή Καινούργια Πόρτα δεν μοιάζει

καθόλου με την πύλη της εποχής.

4. Στη δυτική πλευρά, στο τέλος της πλατείας Στράτα (Strata Larga) της

σημερινής οδού Καλοκαιρινού είχε κατασκευαστεί η Πύλη του

Παντοκράτορα (Panigra), η σημερινή Χανιώπορτα, που είχε (κι έχει) στο

πάνω μέρος την προτομή του Παντοκράτορα με τη λέξη Omnipotens

(παντοκράτωρ). Από αυτή την πύλη επικοινωνούσε η πόλη με τη Δυτική

Κρήτη.

Εκτός από τις τέσσερις αυτές κύριες πύλες, υπήρχαν ακόμη τρεις άλλες για

στρατιωτικούς σκοπούς. Αυτές ήταν η πύλη του Αγίου Ανδρέα (ΒΔ), η πύλη της

Αμμουδιάς ή Sabionera (ΒΑ) και η πύλη Δερματά στον ομώνυμο κόλπο (που

βρίσκεται δίπλα στο μουσείο Φυσικής Ιστορίας), η οποία άνοιγε προς τη θάλασσα.

Η τελευταία είχε κατασκευαστεί ως διέξοδος την περίπτωση αποκλεισμού του

στομίου του Ενετικού Λιμανιού.

Η νέα οχύρωση είχε επτά καρδιόσχημους προμαχώνες, που αντικατέστησαν τους

ογκώδεις στρογγυλούς και πολυγωνικούς πύργους των τειχών, μετά την ανακάλυψη

της πυρίτιδας, και προορίζονταν να εξυπηρετήσουν τη χρήση των νέων αυτών

όπλων, τα οποία δεν μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν με ευχέρεια στα ογκώδη

κτίσματα των παλιών οχυρωματικών συστημάτων. Είχε επίσης, έναν ημιπρομαχώνα,

τέσσερις επιπρομαχώνες, μεγάλη περιμετρική τάφρο, την «contrascarpa» που

περιέβαλε την τάφρο, και έξω από αυτή, δώδεκα εξωτερικούς προμαχώνες-

αναχώματα. Οι τεράστιες επιχωματώσεις στους προμαχώνες και στα ευθύγραμμα

τμήματα μεταξύ των προμαχώνων καθώς και στους επιπρομαχώνες, επενδύθηκαν

με λίθινο πρανές. Σε κάθε προμαχώνα υπήρχαν, μεταξύ του λοβού και του

ευθύγραμμου τμήματος, ανά δύο χαμηλές πλατείες για τοποθέτηση κανονιών και

πολεμοφοδίων, με αντίστοιχες πυλίδες εισόδου από το εσωτερικό της πόλης και

εξόδου στην τάφρο.

Οι επτά προμαχώνες των τειχών του Ηρακλείου ήταν τοποθετημένοι πάνω στα τείχη

ως εξής:

1. Στη βορειοανατολική γωνία, απέναντι από το σημερινό ξενοδοχείο Ατλαντίς,

υπήρχε ο προμαχώνας της Άμμου (Sabionera), με τον επιπρομαχώνα Zane.

2. Στην νοτιοανατολική γωνία (στο σημερινό Καπετανάκειο) ήταν ο

προμαχώνας Βιτούρι, με τον ομώνυμο επιπρομαχώνα.

Page 20: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

20

3. Στην Πύλη του Ιησού (σημερινή Καινούργια πόρτα) είχε κτιστεί ο ομώνυμος

προμαχώνας.

4. Στην κορυφή του τριγωνικού περιβόλου βρισκόταν ο προμαχώνας του

Μαρτινέγκο, όπου βρίσκεται σήμερα ο τάφος του Νίκου Καζαντζάκη. Είναι ο

μεγαλύτερος προμαχώνας του Ηρακλείου.

5. Απέναντι από το νοσοκομείο Πανάνειο, στο Κομμένο Μπεντένι, υπήρχε ο

προμαχώνας της Βηθλεέμ.

6. Δίπλα στην Πύλη του Παντοκράτορα (Χανιώπορτα) υπήρχε ο ομώνυμος

προμαχώνας.

7. Στη βορειοδυτική γωνία του

τείχους, υπήρχε ο προμαχώνας

του Αγίου Ανδρέα, ο μικρότερος

του Χάνδακα.

Στο τείχος και, κατά κανόνα, πίσω από

τους προμαχώνες είχαν κατασκευαστεί

τετράγωνα οικοδομήματα, με χοντρούς

τοίχους και θολωτές στέγες, που

προορίζονταν για οπλοθήκες. Επίσης, για

τη συμπλήρωση της οχύρωσης της πόλης,

οι Ενετοί κατεδάφισαν το μικρό παλιό

φρούριο στην είσοδο του λιμανιού και

έκτισαν μέσα σε 17 χρόνια το νέο φρούριο Roccaalmare (φρούριο της θάλασσας),

τον γνωστό μας Κούλε, που δεσπόζει ακόμη στο παλιό λιμάνι.Η ανέγερση του

κολοσσιαίου αυτού έργου, οι παρεμβάσεις και οι επισκευές συνεχίστηκαν

αδιάκοπα μέχρι την άλωση της πόλης από τους Τούρκους. Ο ευφυής σχεδιασμός

και οι συνεχείς βελτιώσεις και προσθήκες χαρακτηρίζουν την οχύρωση του

Βενετικού Χάνδακα ως το τελειότερο οχυρωματικό έργο όλων των εποχών.

Στις παραμονές του Κρητικού Πολέμου (1630), οι Ενετοί είχαν εξοπλίσει το Κάστρο

και το φρούριο με 428 τηλεβόλα διαφόρων διαμετρημάτων. Η πραγματικά άριστη

οχύρωση του Ηρακλείου από τους Ενετούς, ήταν η αιτία που ο Χάνδακας

ονομάστηκε Μεγάλο Κάστρο.

Page 21: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

21

• To κάστρο των Χανίων

Τα Χανιά είναι η σπουδαιότερη πόλη της δυτικής Κρήτης, κτισμένη στον ανατολικό

μυχό του κόλπου Κυδωνίας, στην τοποθεσία της Αρχαίας Κυδωνίας. Η πόλη υπήρχε

μέχρι το τέλος της Πρωτοβυζαντινής περιόδου, όταν και καταστράφηκε από τους

Σαρακηνούς (828μΧ).

Μετά την εκδίωξη των Αράβων, ο οικισμός ξανακτίστηκε, αλλά παρέμεινε μια μικρή

και ασήμαντη πόλη. Λόγω όμως της οχυρής θέσης της και εξαιτίας των γεγονότων

με τους Σαρακηνούς, οι Βυζαντινοί έκτισαν ένα φρούριο στον λόφο που ονόμασαν

Καστέλλι.

Οι Ενετοί, των οποίων τα συμφέροντα εξυπηρετούσε άριστα ο οικισμός,

ανοικοδόμησαν και εποίκησαν την πόλη το 1252. Κατ ’αρχήν εγκαταστάθηκαν στο

βυζαντινό Καστέλλι, κτίζοντας την Μητρόπολή τους Santa Maria, το παλάτι του

ρετούρη (νομάρχη) και τις κατοικίες των αξιωματούχων, ενώ στους πρόποδες του

λόφου άρχισαν να σχηματίζονται οι πρώτοι βούργοι, δηλαδή συνοικίες πολιτών με

διάφορα επαγγέλματα. Τους βούργους αυτούς κατέστρεψαν το 1266 οι Γενουάτες

με αρχηγό τον ObertinoDoria.

Έτσι, η ανάγκη να οχυρωθεί η πόλη, πέρα από την οχύρωση του Καστελίου, ήταν

ολοφάνερη. Οι φεουδάρχες ζητούσαν από την Κεντρική εξουσία της Βενετίας να

κατασκευαστεί ένα περίβολος τειχών που να περιλαμβάνει όλη την πόλη, όπως είχε

αναπτυχθεί ως τότε. Η οχύρωση τελικά αποφασίστηκε το 1336 και τα έργα άρχισαν

αμέσως, για να ολοκληρωθούν μέσα σε 20 χρόνια. Αυτά ήταν τα πρώτα τείχη των

LaCanea, δηλαδή των Χανίων.

Φαίνεται όμως ότι και τα τείχη αυτά δεν πρόσφεραν πλήρη ασφάλεια στην πόλη,

επειδή ήταν χαμηλά και γι’ αυτό αργότερα τροποποιήθηκαν. Αλλά και αυτές οι

παρεμβάσεις ελάχιστα βελτίωσαν την αμυντική ικανότητα των Χανίων έως το 1536,

όταν έφτασε στην πόλη ο μηχανικός των Ενετών Michel Sammicheli και εκπόνησε

σχέδια για την κατασκευή νέων τειχών γύρω από τα παλιά.

Η κατασκευή των νέων τειχών άρχισε το 1536 και ολοκληρώθηκε σε 32 χρόνια

(1568), έπειτα από κάποιες προσθήκες των Savorgnan και του

Capital General Renier (1563). Για να κτιστούν τα τείχη απαιτήθηκαν 13,936

αγγαρείες. Κάθε αγγαρεία ήταν 12 και 18 ημέρες για όσους κατάγονταν από ορεινές

και πεδινές περιοχές, αντίστοιχα. Οι εργάτες στην αρχή πληρώνονταν με 4-8

σολτίνια, ενώ αργότερα δεν έπαιρναν τίποτα, τρώγοντας μόνο ελιές, χαρούπια και

νερό. Η συνολική δαπάνη των τειχών των Χανίων, μαζί με τη δαπάνη της ανέγερσης

του φρουρίου της Θοδωρού, ανήλθε στα 87.000 δουκάτα.

Τα τείχη, που είχαν σχήμα σχεδόν τετράγωνο, εκτείνονταν σε μια περίμετρο

3085m, ενώ μια τάφρος μήκους 1942m, βάθους 10 και πλάτους 50m, εκτεινόταν

παράλληλα με τα τείχη. Επίσης, υπήρχαν 4 προμαχώνες στις γωνιές του τείχους, με

έναν επιπρομαχώνα σε κάθε έναν από αυτούς.

Page 22: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

22

Προμαχώνες:

1. Στηβορειοδυτικήγωνίαυπήρχεοπρομαχώνας San Salvatore ή Venier ή Griti

μετονεπιπρομαχώνα Revelino San Salvatore.

2. Στη νοτιοδυτική γωνία υπήρχε ο προμαχώνας Schiavo ή San Dimitrio με τον

επιπρομαχώνα Lando. Ο προμαχώνας αυτός καλύπτει τη νότιο-δυτική γωνία

των ενετικών οχυρώσεων και πήρε το όνομα του από την ομώνυμη

ορθόδοξη εκκλησία του Αγίου Δημητρίου που υπήρχε στην περιοχή «Κρύο

Βρυσάλι».Ο ομώνυμος κυκλικός επιπρομαχώνας, διατηρείται εξολοκλήρου

με αρκετές ανακατασκευές στην κορυφή του οποίου αποκαλύφθηκε μετά

από ανασκαφική έρευνα το parapetto και οι κανονιοθυρίδες. Η αρμόδια

Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων πραγματοποίησε την αποκατάσταση του

επιπρομαχώνα.

3. Στη νοτιοανατολική γωνία υπήρχε ο προμαχώνας Santa Lucia με τον

επιπρομαχώνα Santa Lucia.Κατασκευάστηκε το 1568, ένα μέρος του σώζεται

στην οδό Μίνωος. Το τμήμα της Cortina ανατολικά της Piatta Forma

καταλήγει στον καρδιόσχημο αυτό προμαχώνα που πήρε το όνομα του από

την ορθόδοξη εκκλησία της Αγίας Φωτεινής (Luccia), που βρίσκεται στη

σημερινή οδό Μίνωος. Το τμήμα αυτό των οχυρώσεων έχει καταχωθεί στη

δεκαετία του 1930 κάτω από την οδό Νικηφόρου Φωκά, ή στο μεγάλο

οικόπεδο μεταξύ των οδών Ελευθερίου Βενιζέλου, Κύπρου και Νικηφόρου

Φωκά. Ο προμαχώνας κάλυπτε το ανατολικό μέρος της νότιας πλευράς και

το νότιο της ανατολικής πλευράς των οχυρώσεων. .Ένα τμήμα της

ανατολικής πλευράς του προμαχώνα παρέμενε ορατό έως πρόσφατα. Μετά

την παρέμβαση της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, άρχισε η αποκάλυψη του

προμαχώνα, προκειμένου να προχωρήσει η ανάδειξη του.

Page 23: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

23

4. Στη βορειοανατολική γωνία υπήρχε ο προμαχώνας Sabionera ή Monecigo με

τον επιπρομαχώνα Revelino Michel. Από τον προμαχώνα της Santa Luccia, το

τείχος στρέφεται βόρεια, προς τη θάλασσα, όπου υπάρχει η πύλη και ο

προμαχώνας Sabbionara. Ο Προμαχώνας διατηρεί μέχρι σήμερα το ανάλογο

τουρκικό όνομα Κουμ - Καπί (Kum Kapisi = Πύλη της Άμμου), βρίσκεται στη

βορειοανατολική γωνιά των ενετικών οχυρώσεων και είναι εξολοκλήρου

κτισμένος μέσα στη θάλασσα. Στο μέτωπο του προμαχώνα σώζεται κυκλικό

έμβλημα με το λιοντάρι του Αγίου Μάρκου και οικόσημα. Η πύλη είναι η

μοναδική που σώζεται σήμερα, τροποποιημένη ως προς την εξωτερική της

όψη στα χρόνια της Τουρκοκρατίας οπότε μειώθηκαν οι διαστάσεις της.

Page 24: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

24

Οι προμαχώνες συνδέονταν μεταξύ τους με ισχυρά μεσοπύργια. Το μεσοπύργιο της

νότιας πλευράς, επειδή ήταν μακρύ, χωρίστηκε με μια piattaforma σε δύο μέρη,

που βρισκόταν εκεί που σήμερα είναι το μέγαρο του Φιλολογικού Συλλόγου «ο

Χρυσόστομος». Η piattaforma αυτή βρισκόταν ανάμεσα στους επιπρομαχώνες

DellaMantona και τον SanGiovanni. Από την πλευρά της θάλασσας δεν υπήρχε

τείχος, γιατί η πόλη προστατευόταν από τον λιμενοβραχίονα που είχε μήκος 337m.

Οι επιχωματώσεις που χρειάσθηκαν έγιναν από τον ρετούρη LeonardoLoredan και

κτίστηκε η πύλη Retimiota (του Ρεθύμνου) στη δυτική πλευρά της piattaforma, και

ονομάστηκε έτσι γιατί από εδώ ξεκινούσε ο δρόμος για το Ρέθυμνο.

Μια άλλη πόρτα βρισκόταν στην ανατολική πλευρά του τείχους. Ήταν η πύλη της

Άμμου (sabionera), ενώ στη δυτική πλευρά του υπήρχε το PortoSanSalvatore. Και οι

τρεις πύλες άνοιγαν κατευθείαν προς τα έξω, χωρίς προστασία από τους

προμαχώνες, όπως συνέβαινε στον Χάνδακα.

Το Κάστρο των Χανίων, 15 χρόνια πριν από την άλωση του από τους Τούρκους, το

1630, είχε 319 κανόνια, 30695 μπάλες και 413,274 λίμπρες μπαρούτι. Παρά την

ισχυρή αυτή οχύρωση, ο στρατηγός Del Monte το 1591 έκρινε ότι η πόλη ήταν

ανίσχυρη και πρότεινε την εγκατάλειψη της και τη μεταφορά της στη θέση της

αρχαίας Απτέρας, στον λόφο του Παλαιόκαστρου. Σύμφωνα με τον Del Monte οι

αδυναμίες της οχύρωσης της πόλης ήταν οι πολύ οξείες γωνίες του τείχους που

άφηναν ακάλυπτες πλευρές, οι στενές επιχωματώσεις και οι μικροί επιπρομαχώνες.

Η πρόταση αυτή δεν έγινε ποτέ αποδεκτή.

Οι Τούρκοι κατέλαβαν τα Χανιά στις 22 Αυγούστου 1645, ανοίγοντας ρήγμα στο

τείχος, στο προμαχώνα Shiavo. Αμέσως αναστήλωσαν τα κατεστραμμένα τείχη και

αργότερα τα ανακαίνισαν, τα εκσυγχρόνισαν και τα εφοδίασαν με όσες

εγκαταστάσεις χρειάζονταν. Μετονόμασαν την πόρτα της αμμουδιάς σε Κουμ Καπί

και τη Retimiota σε Καλέ Καπισί (πόρτα φρουρίου). Από τη μέσα μεριά της

Retimiota έκτισαν το τζαμί Χουσεΐν Πασά, από τον μιναρέ του οποίου δινόταν η

διαταγή για το κλείσιμο της πόρτας. Από αυτή την πόρτα έφυγε και ο τελευταίος

Τούρκος στρατιώτης των Χανίων στις 3 Νοεμβρίου του 1898.

Μπροστά στην πόρτα Καλέ Καπισί ήταν μια πλατεία, αυτή που σήμερα λέγεται

Κοτζάμπαση, σε μια μουρνιά της οποίας οι Τούρκοι κρεμούσαν τους Χριστιανούς.

Εδώ κρέμασαν τον επίσκοπο Κισάμου Μελχισεδέκ το 1821.

Τα τείχη του κάστρου των Χανίων ήταν σε καλή κατάσταση μέχρι τις αρχές του 20ου

αιώνα, όταν άρχισαν να γκρεμίζονται για να πάρουν την θέση τους σπίτια και

πολυκατοικίες. Σήμερα δεν υπάρχει σχεδόν τίποτα από τη νότια πλευρά τους, ενώ

κάποιος μπορεί να δει μερικά τμήματα τους στη δυτική πλευρά τους (προμαχώνας

Shiavo, επιπρομαχώνας Lando, προμαχώνας San Salvatore ή Φιρκάς).

Page 25: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

25

• Η Φορτέτσα στο Ρέθυμνο

Η Φορτέτσα (Fortezza) είναι το Ενετικό Κάστρο στο Ρέθυμνο, το οποίο δεσπόζει στο

λόφο του Παλιόκαστρου, σχεδόν μέσα στο κέντρο της παλιάς πόλης.

Σύμφωνα με μία θεωρία, ο λόφος πάνω στον οποίο χτίστηκε η Φορτέτζα, στη

μακρινή αρχαιότητα ήταν νησίδα, η οποία ενωνόταν με την Κρήτη μέσω μίας στενής

λωρίδας γης. Στη διάρκεια των αιώνων με προσχώσεις ενοποιήθηκε με τη στεριά

παίρνοντας τη μορφή που έχει σήμερα.

Στις αρχές του 13ου μ.Χ. αιώνα, ο Γενοβέζος πειρατής Πεσκατόρε, διεκδικητής του

νησιού και αντίπαλος των Ενετών, φαίνεται ότι επισκευάζει την βυζαντινή οχύρωση

που περιέκλειε τα κτίρια της μικρής πόλης και βρίσκονταν κοντά στο λιμάνι. Το

CastrumRethemi διατηρήθηκε και μετά την Ενετική κατάληψη του νησιού τον 13ο

αιώνα μ.Χ., αλλά δυστυχώς σήμερα από την οχύρωση με τους ορθογώνιους

πύργους και τις 2 πύλες δεν σώζεται τίποτα.

Οι Ενετοί, ως ναυτικό κράτος, επεδίωξαν να χρησιμοποιήσουν το Ρέθυμνο σαν

καταφύγιο και ενδιάμεσο σταθμό μεταξύ Ηρακλείου και Χανίων φτιάχνοντας

λιμάνι, έστω και μικρό. Το γεγονός αυτό οδήγησε στην ανάπτυξή του Ρεθύμνου σε

πόλη και η επέκταση του οικισμού επέβαλε την ανάγκη νέων οχυρώσεων.

Την ανάγκη της δημιουργίας στο Ρέθυμνο του κάστρου της Φορτέτσας ανέδειξαν

τα γεγονότα που ακολούθησαν στη Κρήτη από το πρώτο μισό του 16ου αιώνα,

δηλαδή η τούρκικη απειλή και η εξέλιξη των πυροβόλων όπλων, μετά την

ανακάλυψη και ευρεία διάδοση της πυρίτιδας. Όλα αυτά συντέλεσαν ώστε να

αποφασίσει η Βενετία τη στρατιωτική και αμυντική οργάνωση της Κρήτης.

Τα τείχη του Ρεθύμνου αποτελούσαν στοιχειώδη αμυντικά έργα, που δυστυχώς δεν

ήταν αρκετά για να αντέξουν την επίθεση από τον Ουλούτζ Αλή Ρέις (UlucAliReis),

Ιταλό στην καταγωγή που είχε συλληφθεί από τους άντρες του Μπαρμπαρόσα και

αλλαξοπίστησε μετά από κάποια χρόνια, ο οποίος κατάφερε να γίνει πασάς στο

Αλγέρι και να πάρει μέρος σε πολλές μάχες εναντίον των χριστιανών της

Μεσογείου. Το 1571 Ο Ουλούτζ Αλή επιτέθηκε στο Ρέθυμνο με 40 γαλέρες. Οι

Ενετοί το είχαν εγκαταλείψει αφήνοντας μια μικρή φρουρά με 100 άντρες, που δεν

κατάφεραν να προβάλουν ουσιαστική αντίσταση. Ο Ουλούτς Αλή εύκολα

εκπόρθησε τα τείχη του Ρεθύμνου και κατέστρεψε ολοσχερώς την πόλη.

Μετά από αυτή τη καταστροφή φάνηκε η ανάγκη ουσιαστικής οχύρωσης της πόλης

και οι αρμόδιοι τοπικοί παράγοντες, Ρεθυμνιώτες και Βενετοί, ο απλός λαός του

Ρεθύμνου αλλά και η Βενετική Γερουσία, αποφάσισαν να κατασκευάσουν ένα

οχυρό που θα μπορούσε να περιλάβει όλες τις κατοικίες της πόλης του Ρεθύμνου.

Σαν η καταλληλότερη θέση επιλέχτηκε ο λόφος του Παλιόκαστρου. Έτσι, ξεκίνησε η

θεμελίωση της Φορτέτσας, ενός εκ των μεγαλύτερων και αρτιότερων

οχυρωματικών έργων που δημιούργησε στη Κρήτη η κατοχή των Ενετών.

Η Φορτέτσα χτίστηκε σύμφωνα με το προμαχωνικό σύστημα οχυρωματικής

αρχιτεκτονικής, δηλαδή προμαχώνες, οι οποίοι ενώνονταν μεταξύ τους με τμήματα

Page 26: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

26

ευθύγραμμων τειχών με μεγάλο πλάτος και με κλίση εξωτερικά ώστε να

εξοστρακίζονται τα βλήματα των εχθρών χωρίς να προκαλούν φθορές στο οχυρό.

Ο ρόλος της Φορτέτσας στο Ενετικό Ρέθυμνο:

Αμέσως όμως μετά το τέλος των εργασιών διαπιστώθηκε ότι ο χώρος που

απέμεινε μέσα στη Φορτέτσα για τη κατασκευή ιδιωτικών κατοικιών ήταν

ελάχιστος, οπότε το φρούριο καθορίστηκε ως δημόσιας χρήσης και μονάχα σαν

έσχατο καταφύγιο των κατοίκων της πόλης σε περίπτωση πολιορκίας. Η μία

εξήγηση για την περίεργη αυτή άρνηση, είναι ότι οι κάτοικοι του Ρεθύμνου ,ήδη

από το 1571, είχαν αρχίσει ξανά να κτίζουν τα σπίτια τους με τα υλικά από τα

προηγούμενα τείχη. Εννέα χρόνια μετά, όταν ολοκληρώθηκε η κατασκευή της

Φορτέτσας, δεν ήταν διατεθειμένοι να ξεσπιτωθούν ξανά.

Φαίνεται όμως πως αυτό είναι μόνο το ένα σκέλος της αλήθειας αφού όπως

δείχνουν τα πράγματα, οι Βενετοί δεν είχαν κτίσει το κάστρο για να προφυλάξουν

τους πολίτες, αντίθετα με ότι προπαγάνδιζαν. Οι λόγοι που συνηγορούν προς τη

παραπάνω άποψη είναι πολλοί:

1. Οι Ενετοί κατακτητές ήταν λογικό να νοιαστούν πρώτα για τους δικούς τους

ανθρώπους και μετά για τους Κρητικούς.

2. Κανένα κτίσμα μέσα στη Φορτέτσα δεν φαινόταν από κατασκευής του να

προορίζεται για τους υπόδουλους Κρητικούς. Για παράδειγμα, η μοναδική

εκκλησία του Αγίου Νικολάου που βρίσκονταν μέσα στη Φορτέτσα ήταν

καθολική, άρα χτίστηκε για τους ίδιους τους Ενετούς και όχι για τους

Ορθόδοξους Ρεθυμνιώτες.

3. Με βάση τη γνωστή απογραφή του Καστροφύλακα , η πόλη του Ρεθύμνου

είχε 4.782 κατοίκους το 1583, και αντικειμενικά, ο διαθέσιμος χώρος στη

Φορτέτσα ήταν αδύνατο να στεγάσει όλο αυτό τον κόσμο μαζί με τη δύναμη

της φρουράς και τις Διοικητικές υπηρεσίες.

Ουσιαστικά δεν υπήρξε ποτέ ιδιαίτερα ασφαλής οχύρωση καθώς ελαττώματα της

αναφέρονται ήδη στα 1602 μ.Χ. σε αναφορά του Βενετού BenettoMoro όπως η

έλλειψη τάφρου (το εξωβούργιο, δηλαδή ο χώρος αμέσως έξω από τα τείχη της

Φορτέτσας, αποτελούσε κατοικημένη ζώνη) και αντερείσματος (το τείχος ήταν

χαμηλό, χωρίς αρκετή ενίσχυση), γεγονός που καθιστούσε εύκολη την εκπόρθηση

του οχυρού με σκάλες.

Παράλληλα ιδιομορφίες του εδάφους, η μικρή του έκταση καθώς και οικονομικές

δυσκολίες και συνεχείς τροποποιήσεις του αρχικού σχεδίου, οδήγησαν στην

εφαρμογή των γενικών μόνο κανόνων κατασκευής φρουρίων με προμαχώνες. Σε

συνδυασμό με το γεγονός ότι το μικρό ανασφάλιστο λιμάνι του Ρεθύμνου δεν ήταν

κατάλληλο για τις βενετσιάνικες γαλέρες, καταλήγει κάποιος στο παρακάτω

Page 27: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

27

συμπέρασμα: η Φορτέτσα του Ρεθύμνου κάλυπτε τις ανάγκες της ενετικής φρουράς

και της διοίκησης, αλλά δεν ήταν φτιαγμένη για να αντέξει σε μια μακριά πολιορκία

και να ενισχύσει ουσιαστικά την άμυνα της Κρήτης απέναντι στην τούρκικη απειλή.

Αυτό φάνηκε από το ότι έπεσε στα χέρια των τούρκων σε 23 μόνο μέρες, ενώ το

φρούριο του Χάνδακα (Ηράκλειο) άντεξε 21 ολόκληρα χρόνια.

• Κάστρο Σητείας

Η Σητεία, ως οικισμός, κατά την αρχαιότητα δεν είναι βέβαιο ότι βρισκόταν στην

θέση που είναι σήμερα, αν και έχουν βρεθεί μεσομινωϊκοί και υστερομινωϊκοί

τάφοι, γεωμετρικά και Ελληνικά ειδώλια, όστρακα, ρωμαϊκά κτίρια και μια

Παλαιοχριστιανική Βασιλική. Βέβαιο είναι όμως ότι υπήρχε κατά την

Πρωτοβυζαντινή, την Αραβική, τη Β Βυζαντινή και την Ενετική Περίοδο.

Ο Βυζαντινός οικισμός της Σητείας περιβαλλόταν από τείχη, ήταν δηλαδή κάστρο.

Έχουν βρεθεί ενετικοί χάρτες που αποτυπώνουν τα Βυζαντινά τείχη, τμήματα των

οποίων έχουν εντοπιστεί κατά καιρούς. Τα τείχη αυτά, σχηματίζοντας ένα ισοσκελές

τρίγωνο, τη βάση του οποίου αποτελούσε η παραθαλάσσια πλευρά του, άρχιζαν

λίγο πιο πέρα από το τελωνείο της πόλης, όπου βρίσκονταν οι ρωμαϊκές

ιχθυοδεξαμενές, κι έφταναν ως την Καζάρμα, όπου σχηματιζόταν η γωνία του

τριγωνικού περίβολου, με τον ανατολικό βραχίονά τους. Στην κορυφή του κάστρου

ήταν κτισμένο το φρούριό του, η σημερινή «Καζάρμα».

Τα τείχη και το φρούριο επισκεύασε το 1204, μετά την κατάληψη της πόλης, ο

Γενουάτης αρχιπειρατής Ερρίκος Πεσκατόρε. Επισκευές όμως έγιναν κι από τους

Ενετούς σε διάφορα χρονικά διαστήματα. Μια τέτοια επισκευή ήταν που έγινε το

1508 μετά από καταστροφικό σεισμό.

Page 28: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

28

Κατά την επιδρομή του Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα το 1538, τα τείχη του κάστρου

υπέστησαν τεράστιες καταστροφές και οι Ενετοί κυβερνήτες Παραβιτσίνη και

Σαβοργκάν ζήτησαν την κατεδάφιση τους. Για να μην γίνει αυτό, οι κάτοικοι

αναγκάστηκαν να συμβάλουν οικονομικά με 1500 δουκάτα για την επιδιόρθωση

όλου του οχυρωματικού συστήματος της πόλης. Αλλά η πλευρά του τείχους προς τη

θάλασσα αργότερα, λόγω των μεγάλων ζημιών που είχε υποστεί, δεν μπορούσε να

επιδιορθωθεί και ζητήθηκε και πάλι η κατεδάφιση του κάστρου. Η αντίδραση όμως

των Βάιλων (βενετοί διοικητές) της Σητείας Bemb και Gongara απέτρεψε πάλι αυτό

το ενδεχόμενο.

Το 1626, λίγα χρόνια πριν από τον Κρητικό Πόλεμο, η πόλη θεωρήθηκε

«ανοχύρωτη». Το 1630 σε έκθεση που υπέβαλε ο στρατιωτικός αρχιτέκτονας Fr.

Basilicata, προς τον υπεύθυνο για την άμυνα του νησιού, γενικό καπιτάνο Pietro

Giustiniano, ανέφερε ότι η θέση της πόλης είναι ακατάλληλη για οχύρωση και

ασφάλεια, αλλά και ότι πρέπει να προφυλαχτεί, καθώς η μεταφορά της ήταν

αδύνατη. Στάλθηκαν τότε μηχανικοί και χρήματα για την επισκευή των τειχών και

του φρουρίου, οι οποίοι κατεδάφισαν τα τείχη για να ξανακτίσουν ισχυρότερα.

Ωστόσο, δεν πρόλαβαν καθώς εμφανίστηκαν στην Κρήτη οι Τούρκοι. Οι κάτοικοι

απομακρύνθηκαν από την πόλη και μεταφέρθηκαν στο «Μεγάλο Κάστρο», το

Ηράκλειο, και η μικρή φρουρά που έμεινε, άντεξε μέχρι το 1651.Τα τείχη της

Σητείας δεν ξανακτίσθηκαν ποτέ και η πόλη έκτοτε έπαψε να υπάρχει για δύο

ολόκληρους αιώνες, μέχρι το 1869 που ξανασυνοικίσθηκε με σχέδια του Αυνή

Πασά.

Το οχυρό δεσπόζει σε ένα πλάτωμα, πάνω από το λιμάνι. Σ’ αυτό κατέληγαν οι

δυο βραχίονες του τείχους, που περιέβαλαν τον οικισμό, όπως φαίνεται από

τμήματα που διασώθηκαν στην περιοχή των ρωμαϊκών ιχθυοδεξαμενών. Η κεντρική

είσοδος του είναι προσανατολισμένη στο νότο και σ’ αυτήν φθάνει κανείς

ανεβαίνοντας από δυο σκάλες που υπάρχουν στα ανατολικά και στα δυτικά .

Υπάρχει και μια δευτερεύουσα είσοδος στη βορειοανατολική γωνία. Στο εσωτερικό

υπάρχει μια με μεγάλη αυλή στα δεξιά και στ’ αριστερά της οποίας σώζονται

δωμάτια. Στο βάθος υψώνονται τα ερείπια ενός μεγάλου και ψηλού διώροφου

πύργου, που χρησίμευε ως κατοικία του εκάστοτε διοικητή της φρουράς. Το κτίριο

έχει μια μακρόστενη είσοδο και τέσσερα παράθυρα στην πρόσοψη του ενώ

υπάρχουν αντίστοιχα και στις άλλες δυο πλευρές. Το εσωτερικό είναι εντελώς

ερειπωμένο. Δεν σώζονται παρά μόνον τα δεκαέξι πέτρινα σκαλοπάτια που

οδηγούσαν στο δεύτερο όροφο καθώς και τα ανοίγματα στους τοίχους, στα οποία

ήταν στερεωμένα τα ξύλινα δοκάρια, ενώ διατηρούνται και μερικές πολεμίστρες και

τηλεβολίθρες. Στο οχυρό έχουν γίνει αναστηλωτικές εργασίες και στην εσωτερική

αυλή του διαμορφώθηκε μια πρόχειρη κατασκευή για θεατρικές παραστάσεις ή

φεστιβάλ.

Page 29: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

29

� Τα Φρούρια και τα Καστέλια:

• Φρούριο Χάρακα

Το χωριό Χάρακας πήρε το όνομα από ένα

μεγάλο βράχο (χαράκι) πάνω στον οποίο

υπάρχουν τα ερείπια από το Ενετικό φρούριο

και ο ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος,

που αναστηλώθηκε πρόσφατα. Το φρούριο

αποτελείται από τρεις αίθουσες τον οποίων το

δάπεδο είναι λαξευτό στον βράχο και

καλυμμένο με ασβεστοκονίαμα.

• Φρούριο Bonifacio ή Απάνω Καστέλι

Το φρούριο Bonifacio ή Επάνω Καστέλι βρισκόταν δυτικά από το σημερινό χωριό

Τσιφούτ Καστέλι, 44km νότια του Ηρακλείου, πάνω σε ύψωμα που σήμερα

ονομάζεται Επάνω Καστέλι ή Ψηλό Αλώνι. Το φρούριο αναφέρεται από το 1212 και

κτίστηκε από τον Πεσκατόρε. Ο Πεσκατόρε το ονόμασε Castel Bonifacio από το

ομώνυμο φρούριο της Κορσικής, που είχε κτίσει ο Bonifacio Pisano κι είχαν

κατακτήσει οι Γενουάτες το 1195.

Το Bonifacio, όταν οι Ενετοί εκδίωξαν τον Πεσκατόρε από την Κρήτη, περιήλθε στα

χέρια τους κι επειδή το θεώρησαν σπουδαίο το διατήρησαν, το επισκεύασαν και το

κατέστησαν έδρα καστελάνου.

Για πρώτη φορά έγινε στόχος επαναστατών στην Επανάσταση των Σκορδύληδων –

Μελισσηνών το 1230. Οι επαναστάτες με τη βοήθεια των Βυζαντινών κυρίευσαν

αρκετά φρούρια της Κρήτης, αλλά το Bonifacio δεν κατάφεραν να το εκπορθήσουν,

καθώς γνώρισαν ισχυρή αντίσταση από τον φρούραρχο Κατάλδο Αβονάλε.

Αργότερα όμως το φρούριο έχασε τη σπουδαιότητα του κι ερειπώθηκε. Κάτω από

το φρούριο κτίστηκε το σημερινό χωριό, που αναφέρεται σε έγγραφο του 1375 με

το όνομα CasalePropeCastellum, δηλ. χωριό κοντά στο φρούριο. Στη διαδρομή του

χρόνου άλλαξε δύο ονόματα, Bonifacio Proprio και NefsMonoface, για να καταλήξει

στην ονομασία Τσιφούτ Καστέλλι κατά την Τουρκοκρατία, επειδή σε αυτό

κατοικούσαν πολλοί «Τσιφούτ», δηλαδή εβραίοι.

Από το φρούριο πήρε την ονομασία του η Επαρχία Μονοφατσίου. Επίσης, είναι

αξιοσημείωτο ότι το 1821, οι διοικητές της Κρητικής Πολιτείας, νομίζοντας ότι η

λέξη Μονοφάτσι ήταν σύνθετη από τις λέξεις μόνο και φάτσα, μετονόμασαν το

Μονοφάτσι σε Μονοπρόσωπο, αλλά αυτό διορθώθηκε

αργότερα.

Το φρούριο αποτελούνταν από οχυρωματικό περίβολο,

που διακόπτεται από τετράγωνους πύργους που

προβάλλουν εσωτερικά του τείχους. Πύργο προστασίας

έφερε και η κύρια πύλη του στη νότια πλευρά, ενώ ένας

Page 30: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

30

άλλος πύργος βρίσκεται στο υψηλότερο σημείο του κάστρου. Σήμερα το φρούριο

είναι κατεστραμμένο, με μερικούς μόνο τείχους του να θυμίζουν την ιστορία του.

Στο εσωτερικό του λιθόστρωτο μονοπάτι οδηγεί προς το κέντρο όπου βρίσκονται

ομάδα ερειπωμένων κτηρίων, μονόχωρος θολοσκέπαστος ναός και μια μεγάλη

δεξαμενή.

• Φρούριο Belvedere ή Κάστελος

Το φρούριο Belvedere ή Κάστελλος βρισκόταν πάνω στο απομονωμένο ύψωμα

Κάστελλος που είχε πρόσβαση μόνο από την νοτιοανατολική πλευρά του, κοντά στα

χωριά Άνω και Κάτω Καστελλιανά.

Το φρούριο δέσποζε στην ανατολική άκρη της Μεσσαράς και κτίστηκε κι από τον

Γενουάτη πειρατή Πεσκατόρε μεταξύ των ετών 1206-1210. Για το κτίσιμο του

χρησιμοποιήθηκαν υλικά από την αρχαία Πριανσό, η οποία ήταν κτισμένη στο ίδιο

σημείο. Η ονομασία Belvedere σημαίνει καλλιθέα, προερχόμενη από την

εκπληκτική θέα που έχει το ύψωμα προς όλες τις κατευθύνσεις. Όταν οι Ενετοί

κατέλαβαν την Κρήτη, επισκεύασαν το φρούριο και το συμπλήρωσαν με δεξαμενές,

στρατώνες και τα κτίρια της Καστελλανίας. Η καστελλανία Belvedere ή Ρίζου ή

Ριζόκαστρου ή Χρυσόκαστρου περιελάμβανε όλη την σημερινή επαρχία Βιάννου και

τμήμα της επαρχίας Μονοφατσίου.

Τους πρώτους αιώνες της Ενετοκρατίας, όταν οι ντόπιοι επαναστατούσαν συχνά, οι

Ενετοί έβρισκαν καταφύγιο στο φρούριο. Έκτοτε σχηματίστηκαν κοντά στο φρούριο

μικροί οικισμοί (βούργος), που μετεξελίχτηκαν στα χωριά Καστελλιανά. Όταν όμως

οι επαναστάσεις μειώθηκαν, το φρούριο έχασε τη σημασία του και

εγκαταλείφθηκε.

Page 31: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

31

Στο φρούριο είχα κτιστεί έξι εκκλησίες, εκ των οποίων σώζονται ερείπια των πέντε.

Η μόνη από αυτές που χρησιμοποιείται και σήμερα είναι η εκκλησία της Κοίμησης

της Θεοτόκου. Εδώ, κοντά στον ιερό ναό, υπάρχει η σπηλιά του Αράπη, που οι

κάτοικοι της περιοχής έβρισκαν καταφύγιο.

• Καινούργιο Καστέλι (CastelNuovo)

Το φρούριο Nuovo (Καινούριο ή Ψηλό Καστέλι) βρισκόταν πάνω στον απομονωμένο

λόφο Ψηλό Καστέλλι, βορειοδυτικά του

χωριού Καστέλλι Καινουργίου, κοντά στη

Φαιστό. Το φρούριο κτίστηκε από τον

Πεσκατόρε το 1206, ο οποίος το

ονόμασε Nuovo (νέο), πιθανόν επειδή ήταν

ένα από τα φρούρια που έκτισε εξαρχής,

χωρίς να προϋπάρχει κάποιο άλλο.

Πιστεύεται ότι εδώ υπήρχε η αρχαία πόλη

Αίνα. Η είσοδος του φρουρίου ήταν από τη

νότια πλευρά του λόφου και γινόταν με

απότομη σκάλα.

Στην επανάσταση των Δύο Συβρίτων (1230-

1236), όταν οι Ενετοί κατείχαν το νησί, το

φρούριο καταλήφθηκε από τους επαναστάτες, μετά από ισχυρή πίεση στον

καστελλάνο Κορράντο Ντε Μιλένα. Στην επανάσταση των Καλλέργηδων (1363-

1367), οι επαναστάτες προσπάθησαν να καταλάβουν το Castel Nuovo, αλλά μάταια.

Όσο τα κινήματα εναντίον των Ενετών μειώνονταν, το φρούριο έχανε την σημασία

του, έως ότου ερημώθηκε. Μόνο κατά την διάρκεια του Κρητικού Πολέμου

ξαναχρησιμοποιήθηκε, όταν και σκοτώθηκε ο γιος του ιατρού Αθανάσιου Σκληρού

πολεμώντας τους Τούρκους.

Από το όνομα του φρουρίου έχει πάρει το σημερινό όνομα της η επαρχία

Καινουργίου. Σήμερα το φρούριο είναι ερειπωμένο και κατεστραμμένο, με έλαχιστα

τμήματα των τειχών και των δεξαμενών να σώζονται.

• Φρούριο Παλαιόκαστρου

Το ενετικό φρούριο του Παλιόκαστρου βρίσκεται

14km δυτικά του Ηρακλείου, στην δυτική πλευρά του

κόλπου. Σήμερα σώζεται μόνο ένα μέρος των τειχών

του τριγωνικού φρουρίου. Είναι χτισμένο πάνω σε

έναν μεγάλο ψηλό βράχο, δίπλα από τον οποίο

περνάει σήμερα η εθνική οδός Ηρακλείου – Χανίων.

Page 32: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

32

Στα αρχαία χρόνια, θεωρείται ότι εδώ ήταν και η ακρόπολη της αρχαίας πόλης

Κύταιον ή η πόλη Ελαία.

Μετά το 1204, όταν ο Γενοβέζος Πεσκατόρε κατέκτησε την Κρήτη έκτισε 14 φρούρια

για να την προστατεύσει. Ανάμεσα σε αυτά ήταν το Παλιόκαστρο, το οποίο

προστάτευε το κόλπο του Ηρακλείου, κάνοντας την απόβαση του εχθρού στις ακτές

πολύ δύσκολη. Οι Γενοβέζοι θεωρούσαν το κάστρο αυτό πολύ σημαντικό, που όταν

οι Βενετοί κατάφεραν να υποτάξουν την Κρήτη, κράτησαν μόνο το κάστρο αυτό.

Αργότερα όμως αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν το νησί το 1211.

Κατά την Ενετοκρατία το κάστρο έχασε αρχικά την αξία του, καθώς ο κόλπος

μπορούσε πλέον να προστατευτεί από τα ενετικά καράβια. Όταν όμως η Βενετία

άρχισε να απειλείται από την παρουσία των Οθωμανών, το κάστρο απέκτησε ξανά

αξία. Έτσι, τα χρόνια 1573-1595 ανοικοδόμησαν το παλιό κάστρο, όπως και πολλά

άλλα κάστρα σε όλη την Κρήτη. Τα κάστρα του Κόλπου ήταν ικανά να ελέγχουν όλη

την περιοχή, καθώς τα κανόνια του Παλιόκαστρου έφταναν ως τον Αλμυρό και

διασταυρώνονταν με τις βολές από τον προμαχώνα του Αγίου Ανδρέα (στα τείχη

του Ηρακλείου). Το κάστρο είχε κεκλιμένα τείχη, τρία ανισόπεδα επίπεδα και η

κεντρική πύλη βρισκόταν νότια και οδηγούσε στην κατώτερη πλατεία (βόρεια), η

οποία είχε πολλά μικρά δωμάτια. Σε ένα από αυτά είναι κτισμένη μια μικρή

εκκλησία αφιερωμένη στον Άγιο Μάρκο (λειτουργείται

την Τρίτη του Πάσχα), που κτίστηκε με τα ερείπια των

δωματίων. Βόρεια του κάστρου υπήρχαν οι

πυριτιδαποθήκες με συμπαγείς και πολύ ισχυρούς

τοίχους. Δίπλα ακριβώς υπήρχε μια δεξαμενή. Αμέσως

μετά την είσοδο, υπήρχε μια σκάλα που οδηγούσε στο

δεύτερο επίπεδο, όπου ήταν οι στρατώνες. Τέλος, στο

ανώτερο επίπεδο υπήρχε η εκκλησία του κάστρου. Στη

βορειοανατολική γωνιά του κάστρου υπάρχει ο φτερωτός

λέοντας του Αγίου Μάρκου, το έμβλημα της Βενετίας.

Το φρούριο άντεξε μέχρι τα τελευταία χρόνια της πολιορκίας του Χάνδακα, που

τελικά έπεσε το 1669. Οι Οθωμανοί έδωσαν μεγάλη σημασία στην κατάληψη του

κάστρου, ώστε να μπορέσουν να προσεγγίσουν τα παράλια με ασφάλεια. Έτσι, όταν

τα καράβια της Βενετίας βρίσκονταν ακόμη στα Χανιά, οι Τούρκοι περικύκλωσαν το

φρούριο από στεριά κι από θάλασσα. Το φρούριο παραδόθηκε εύκολα, ανοίγοντας

τον δρόμο για την άλωση του Χάνδακα. Τότε οι Τούρκοι το κατέστρεψαν, ώστε να

μην ξαναχρησιμοποιηθεί από τους εχθρούς.

Page 33: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

33

• Φρούριο Σπιναλόγκας

Η Σπιναλόγκα είναι ένα μικρό νησάκι το οποίο βρίσκεται στην είσοδο της

λιμνοθάλασσας της Ελούντας και βόρεια του κόλπου του Μιραμπέλου. Έχει έκτασή

85 στρέμματα και το μέγιστο ύψος της είναι 53 μέτρα.

Η ιστορία του νησιού εξακολουθεί να προκαλεί δέος. Έχει υπάρξει ενετικό οχυρό,

καστροπολιτεία, καταφύγιο επαναστατών, τόπος εξορίας λεπρών, κρίκος

επικοινωνίας με το Κάιρο επί κατοχής. Το νησί οχυρώθηκε άριστα από τους Ενετούς

κατά την παρουσία τους στην Κρήτη. Τόσο από κατασκευαστική και αρχιτεκτονική

άποψη, όσο και από αισθητική του όλου τοπίου, το νησί ακόμη διατηρεί την

αξεπέραστη ομορφιά του.

Το αρχικό της όνομα ήταν Καλυδωνία, αλλά οι Ενετοί την ονόμασαν Σπιναλόγκα

από την ενετική λέξη Spina-Longa, που σημαίνει μακρύ αγκάθι. Κατά μια δεύτερη

ασθενέστερη ερμηνεία, η ονομασία προέρχεται από την παραφθορά της φράσης

«στην Ελούντα». Άλλη εκδοχή αναφέρει ότι η νησίδα πήρε το όνομά της από μια

όμορφη αρχοντοπούλα που λεγόταν Λόγκα και έμενε μέσα στο φρούριο.

Κατά την ελληνιστική περίοδο ή τα μινωϊκά χρόνια, στο νησί υπήρχε το φρούριο των

Ολουνιτών, το οποίο είχε χτιστεί προκειμένου να προστατεύει το λιμάνι της αρχαίας

πολιτείας Ολούντας. Η Ολούς, αποτελούσε την αρχαία πόλη της Ελούντας, που

σήμερα βρίσκεται βυθισμένη στο σχίσμα που ενώνει την Ελούντα με την χερσόνησο

της Κολοκύθας. Στην Ολούντα υπήρξε ένα σημαντικό ιερό και λιμάνι.

Η Σπιναλόγκα ανήκε στην Ολούντα, η οποία ήκμασε μέχρι τον 8ο αιώνα, όταν ο

φόβος για τους Άραβες πειρατές, ανάγκασε τους κατοίκους της να την μεταφέρουν

Page 34: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

34

μακρυά από την παραλία. Από τον 8ο αιώνα ως και την Ενετοκρατία, η πόλη δεν

φαίνεται να είχε κάποια σημαντική πορεία.

Η Σπιναλόγκα άρχισε να οχυρώνεται το 1574, όταν οι Τούρκοι κατέλαβαν την

Κύπρο. Οι Ενετοί, προβλέποντας Τουρκική επέκταση προς τη Δύση, αποφάσισαν να

χτίσουν ένα οχυρό στο νησί, που να προστατεύει όλη την λιμνοθάλασσα της

Ελούντας. Έτσι, οι Ενετοί θα μπορούσαν να διαφυλάξουν στον κόλπο της Ελούντας

τα πλοία τους από τους Τούρκους και από τους πειρατές, αλλά και να

εξασφαλίσουν τις αλυκές της Ελούντας. Από τις αλυκές θα μπορούσαν να παίρνουν

το αλάτι για να το εξάγουν στην Μεσευρώπη, ειδικά έχοντας χάσει και τις αλυκές

που εκμεταλλεύονταν ως τότε στην Κύπρο.

Έτσι, οι Ενετοί έκτισαν πάνω στα ερείπια του αρχαίου φρουρίου ένα νέο ισχυρό

φρούριο, που σχεδιάστηκε σύμφωνα με την οχυρωματική πρακτική του

προμαχωνικού συστήματος από τον GeneseBressani και τον Latino Orsini. H πρώτη

φάση οικοδόμησης του φρουρίου ξεκίνησε το 1579 και ολοκληρώθηκε το 1586.

Επισκευές και μετατροπές στο φρούριο έγιναν πριν και κατά τη διάρκεια του

Κρητικού πολέμου (1645-1669), ενώ παράλληλα χτίστηκαν και οι ναοί του Αγίου

Παντελεήμονα και του Αγίου Γεωργίου. Το οχυρό είχε διπλές σειρές από τείχη και

πύργους, ενώ είχε συνολικά 35 κανόνια.

Την περίοδο του κρητικού πολέμου (1645-1669) κατέφυγαν στη Σπιναλόγκα

πρόσφυγες και επαναστάτες (χαΐνηδες), που έχοντας σαν βάση τη νησίδα

παρενοχλούσαν τους Τούρκους. Η δράση τους διήρκεσε όσο οι Ενετοί κατείχαν το

φρούριο αφού με την συνθήκη παράδοσης του Χάνδακα το 1669, η Σπιναλόγκα

παρέμεινε στην κυριότητα της Βενετίας. Η Ενετοί, προσπάθησαν να κρατήσουν το

στρατηγικής σημασίας αυτό φρούριο, όπως και τα φρούρια της Γραμβούσας και

της Σούδας, ελπίζοντας να ανακαταλάβουν την Κρήτη.

Ωστόσο, το νησί παραδόθηκε με νέα συνθήκη στους Τούρκους το 1715, δίνοντας

οριστικό τέλος στην κυριαρχία των Ενετών στην Μεσόγειο. Κατά τους πρώτους

αιώνες της τουρκοκρατίας το φρούριο

περιθωριοποιήθηκε και χρησιμοποιήθηκε ως

τόπος εξορίας και απομόνωσης. Αργότερα,

στη Σπιναλόγκα διαμορφώθηκε σταδιακά

ένας οικισμός αμιγώς οθωμανικός, καθώς το

νησί παρείχε απόλυτη ασφάλεια στις

οικογένειες. Στα τέλη του 19ου αιώνα, ο

ρόλος του λιμανιού της Σπιναλόγκας

αναβαθμίστηκε καθώς απέκτησε άδεια

εξαγωγικού εμπορίου. Κατά τα μέσα του 19ου

αιώνα στη νησίδα συγκεντρώθηκε μεγάλος

αριθμός κατοίκων, στην πλειονότητά τους

έμποροι και ναυτικοί, που επωφελούμενοι από την ασφάλεια του οχυρωμένου

οικισμού εκμεταλλεύτηκαν τους εμπορικούς δρόμους της Ανατολικής Μεσογείου.

Page 35: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

35

Υπολογίζεται ότι το 1834 κατοικούσαν στην καστροπολιτεία της Σπιναλόγκας

περίπου 80 οικογένειες ενώ το 1881 ο αριθμός αυτός ανέβηκε στις 227. Ακόμη και

σήμερα υπάρχουν κτίρια από την περίοδο της καστροπολιτείας, όπως διώροφες

κατοικίες με ψηλούς μαντρότοιχους και εμπορικά καταστήματα με μεγάλες πόρτες

και τζαμαρίες.

Η ζωή αυτού του οικισμού διακόπηκε απότομα λόγω των πολιτικών εξελίξεων που

διαδραματίστηκαν στην Κρήτη κατά τα τελευταία έτη του 19ου αιώνα. Από το 1897

στο νησί και για ένα έτος περίπου στη Σπιναλόγκα εγκαταστάθηκαν Γαλλικές

στρατιωτικές δυνάμεις.

Η ανασφάλεια που επικράτησε ανάμεσα στους Οθωμανούς της Κρήτης λόγω της

επαναστατικής δράσης των χριστιανών ανάγκασε την πλειονότητα των κατοίκων της

Σπιναλόγκας να μεταναστεύσουν. Ως το 1903, όλοι οι Τούρκοι εγκατέλειψαν το

νησί.

• Φρούριο Γραμβούσας

Η Γραμβούσα ,που στην αρχαιότητα ονομαζόταν Κώρυκος, πήρε το όνομά της από

τη βενετσιάνικη λέξη Garabuse.

Στην Ήμερη Γραμβούσα βρίσκονται τα ερείπια ενός ενετικού κάστρου, το οποίο

χτίστηκε το 1579-84, σε ύψος 137 μέτρων πάνω από το φυσικό λιμάνι του νησιού. Η

θέση του κάστρου ήταν στρατηγική,

διότι προστάτευε όλη τη

βορειοανατολική Κρήτη. Το μέγεθός του

εξακολουθεί να εντυπωσιάζει, καθώς

έχει τριγωνικό σχήμα, με κάθε πλευρά

του να ξεπερνά το ένα χιλιόμετρο.

Παρά το μέγεθός του και την μεγάλη

χωρητικότητά του (3000 άνδρες),

φαίνεται ότι δεν χρησιμοποιήθηκε από

τους Ενετούς σε κάποια σημαντική μάχη.

Ο επίλογός του, για τους Ενετούς,

γράφτηκε το 1892, όταν και παραδόθηκε

στους Τούρκους, ύστερά από δωροδοκία των τελευταίων στον Ενετό φρούραρχο.

• Φρούριο Σούδας

Από τον 14ο αιώνα υπήρχε φρούριο στο νησί. Το ενετικό φρούριο άρχισε να κτίζεται

από τους Βενετούς το 1573 σε μια προσπάθεια να ενισχύσουν την άμυνα του

λιμανιού της Σούδας και να ελέγχουν την είσοδο του κόλπου, καθώς το έργο από

μόνο του δεν έλυνε το πρόβλημα της ασφάλειας. Οι στρατιωτικοί εμπειρογνώμονες

είχαν ζητήσει να εκτελεσθούν και άλλα συμπληρωματικά έργα άμυνας σε επίκαιρες

θέσεις τα οποία όμως κυρίως λόγω υψηλού κόστους δεν ξεκίνησαν ή δεν

ολοκληρώθηκαν.

Page 36: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

36

Αρχιτέκτονας και επιβλέπων των εργασιών

ήταν ο μηχανικός οχυρώσεων Latino Orsini.

Το έργο εκτελέστηκε πολύ γρήγορα και μέσα

σ' ένα χρόνο τοποθετήθηκαν και τα πρώτα

κανόνια. Στα χρόνια που ακολούθησαν μέχρι

την απόβαση των Τούρκων στην Κρήτη το

1645, εκτελούνταν μόνο συμπληρωματικές

εργασίες συντήρησης και βελτίωσής του. Σε

αυτά εντάσσεται και η κατασκευή ,το 1585,

του ,και σήμερα διατηρημένου

αναλλοίωτου, κεντρικού ναού, ο οποίος

λειτουργούταν από ιερείς του τάγματος του

Αγίου Αυγουστίνου, καθώς στο νησί προϋπήρχε μονή Αυγουστινιανών μοναχών.

Η Φορτέτζα, το φρούριο της Σούδας, από τεχνικής άποψης αποτέλεσε ένα άριστο

οχυρωματικό έργο , το οποίο ,εκμεταλλευόμενο τη μορφολογία του εδάφους του

νησιού, έδινε λύσεις στους πιθανούς κινδύνους από την έναντι ξηρά ή την

προσέγγιση πλοίων. Αναφέρεται ότι ο οπλισμός του φρουρίου το 1630 ήταν 44

κανόνια διαφόρων διαμετρημάτων και 9185 μπάλες. Τα τείχη περιέβαλαν όλη την

έκταση του νησιού της Σούδας. Στο βόρειο μέρος ήταν ο

προμαχώνας Martinengo και ο προμαχώνας Μichiel. Ανάμεσα τους μια μικρή πόρτα

οδηγούσε στο χαμηλότερο κομμάτι του νησιού της Σούδας, όπου ήταν το

νεκροταφείο και ο επιπρομαχώνας Mocenigo και μια δεξαμενή. Στην ανατολική

πλευρά ήταν οι στρατώνες και μπροστά

τους βρίσκονταν τρεις δεξαμενές,

αποθήκες, ο κήπος και η εκκλησούλα της

Παναγίας LaMadonnina. Στη νοτιοδυτική

πλευρά ήταν ο προμαχώνας Orsino και η

πύλη του φρουρίου, ενώ στη δυτική

βρίσκονταν τρεις δεξαμενές, αποθήκες

πυρομαχικών και πολεμοφοδίων, το

πεδίο ασκήσεων και ο ανεμόμυλος. Εκτός

από τους χώρους αυτούς, υπήρχε

νοσοκομείο, φυλακή και πολλά

καταλύματα για λαϊκούς.

Η Φορτέτζα, μετά την κατάληψη της πόλης των Χανίων από τους Τούρκους το 1646

δέχθηκε σφοδρή επίθεση από ξηρά και θάλασσα. Οι υπερασπιστές της όμως, παρά

το ολιγάριθμό τους, κατάφεραν να αποκρούσουν. Μετά την κατάληψη του Χάνδακα

το 1669 και τη συνθηκολόγηση που ακολούθησε, το νησί παρέμεινε ελεύθερο υπό

Βενετική διοίκηση μέχρι τις 27 Σεπτεμβρίου του 1715 οπότε και παραδόθηκε στους

Τούρκους ύστερα από πολιορκία και ηρωική αντίσταση 72 ημερών.

Page 37: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

37

• Φρούριο Παλαιόκαστρου (Απτέρας)

Το φρούριο Παλαιόκαστρου κτίστηκε από τους Ενετούς στη θέση της αρχαίας πόλης

Απτέρα, που ήταν φύσει οχυρή, για να προστατεύσουν το κόλπο της Σούδας από

ενδεχόμενες επιθέσεις ή επιδρομές. Τα τείχη του, που είχαν προσανατολισμό από

Βορρά προς Νότο σε μερικά σημεία είχαν πάχος 1.5m, ύψος 3m και ήταν

εφοδιασμένο με θολωτές δεξαμενές. Ένας πλατύς δρόμος το συνέδεε με τη

θάλασσα.

Κοντά στο φρούριο, όπως συνήθως,

δημιουργήθηκε μικρός οικισμός

(βούργος), όπου ο

Ενετός Generale Giannbatista delMonte

σχεδίαζε να μεταφέρει τους κατοίκους

της πόλης των Χανίων, αφού πρώτα

κατεδαφίσει το φρούριο και μωλώσει

το λιμάνι τους, επειδή τη θεωρούσε

ακατάλληλη για άμυνα. Κάτι τέτοιο

όμως δεν έγινε ποτέ.

Όταν ο Μπαρμπαρόσα λεηλάτησε τα βόρεια παράλια της Κρήτης το 1538,

κατέστρεψε το Παλαιόκαστρο και τον οικισμό του. Και το έργο της καταστροφής

ολοκληρώθηκε από τον Σουλτάν Σελήμ, όταν επιτέθηκε κατά των Χανίων, κι έτσι

σήμερα ελάχιστα απομένουν από το τότε φρούριο.

• Φρούριο του Αποκόρωνα

Το φρούριο του Αποκόρωνα είναι ήταν ένα από τα πιο σημαντικά φρούρια του

Κόλπου της Σούδας. Το Castel Apicorno ή Bicorna έδωσε το όνομα του σε όλη την

επαρχία Αποκορώνου, η οποία ονομάζεται έτσι ακόμη και σήμερα, που το φρούριο

δεν υπάρχει.

Η επαρχία του Αποκόρωνα κατά την Ενετοκρατία ήταν καστελλανία (Di Apicorno) με

φρούριο, δηλαδή η έδρα του Καστελάννου. Το φρούριο ήταν χτισμένο στο λόφο

Καστέλι ανατολικά του χωριού Καλύβες, από όπου η θέα σε όλο τον κόλπο είναι

μοναδική. Σκοπός της οικοδόμησής του ήταν ο διοικητικός και στρατιωτικός έλεγχος

της περιοχής, ο έλεγχος της εισόδου του Κόλπου, αλλά και των παραλίων όπου

υπήρχε άφθονο νερό για τον ανεφοδιασμό των πλοίων.

Το φρούριο ήταν αρκετά

μεγάλο, γιατί σε έγγραφο του

μηχανικού Monani (1631),

αναφέρεται ότι το φρούριο

είχε τους περισσότερους

κατοίκους από όλα τα

φρούρια του νησιού. Ο

Page 38: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

38

πειρατής Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα κατέστρεψε το φρούριο το 1538. Το 1646, πριν

προλάβουν οι Τούρκοι να το καταλάβουν, οι Ενετοί το αφόπλισαν και το

εγκατέλειψαν. Οι Τούρκοι το επισκεύασαν, αλλά με την έναρξη της επανάστασης

του 1821 έγινε αμέσως στόχος των επαναστατών, οι οποίοι και το κατέστρεψαν

ολοσχερώς.

Σήμερα παραμένει μια απροσδιόριστη μάζα ερειπίων στην οποία συμβάλει κατά

μεγάλο μέρος και η σαθρότητα του εδάφους. Από το φρούριο διατηρείται σήμερα

μόνο η μπαρουταποθήκη, η οποία αποτελεί κατοικία.

• Φρούριο Φιρκάς

Στην δυτική μεριά του λιμανιού των Χανίων, δεσπόζει το φρούριο Φιρκάς, κτισμένο

σε χαμηλό ύψωμα, στο οποίο στεγάζεται σήμερα το Ναυτικό Μουσείο Κρήτης. Η

ονομασία Φιρκάς είναι τούρκικη και

σημαίνει μεραρχία, καθώς το φρούριο

ήταν η έδρα της Τούρκικης Μεραρχίας.

Ο Φιρκάς είναι ένα από τα πιο

εντυπωσιακά Ενετικά φρούρια.

Αποτελούσε τον κύριο Ενετικό στρατώνα

της πόλης και ήταν κτισμένο σε καίρια

θέση, προστατεύοντας την είσοδο του

λιμανιού. Έξω από την κεντρική πύλη

υπήρχε στερεωμένος ισχυρός σιδερένιος

κρίκος, ο κέρκελος, στον οποίον δενόταν

μια αλυσίδα που έφραζε την είσοδο του

λιμανιού, καθώς στερεωνόταν σε έναν άλλο κέρκελο στην άλλη μεριά της εισόδου,

τον φάρο. Στο φρούριο υπήρχαν υπόγειες στοές, οι οποίες χρησιμοποιήθηκαν ως

φυλακές.

Στο φρούριο Φιρκάς γράφτηκε η ενδοξότερη σελίδα της σύγχρονης Κρήτης, καθώς

την 1η Δεκεμβρίου 1913, ο πρωθυπουργός της Ελλάδος Ελευθέριος Βενιζέλος και ο

βασιλιάς Κωνσταντίνος ύψωσαν την ελληνική σημαία σε ένα πυργίσκο του

φρουρίου, σφραγίζοντας την Ένωση της Κρητικής Πολιτείας με το κράτος της

Ελλάδας.

• Φρούρια Θοδωρού

Το νησί Θοδωρού ή Άγιοι Θεόδωροι βρίσκεται απέναντι από την παραλία

του Πλατανιά στα Χανιά. Το 1574, οι Ενετοί έχτισαν ένα μεγάλο φρούριο, για να

προστατεύει όλη την περιοχή του Πλατανιά από ενδεχόμενη εχθρική εισβολή. Την

ίδια χρονιά, οι Ενετοί κατάφεραν να κτίσουν ένα

πολυγωνικό φρούριο στην κορυφή του νησιού (το

ονόμασαν Turluru) κι ένα δεύτερο χαμηλότερα (το

ονόμασαν Αγ. Θεόδωρος). Τα φρούρια στοίχισαν το

Page 39: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

39

μεγάλο, για την εποχή, ποσό των 21.500 δουκάτων, ενώ αρκετοί ήταν και όσοι

βοήθησαν και με την μορφή αγγαρειών. Στην συνέχεια, οι Ενετοί σχεδίασαν να

κτίσουν ένα τρίτο φρούριο βόρεια της νησίδας, όμως εγκατέλειψαν την ιδέα

σύντομα.

Το 1645, οι Τούρκοι εξαπέλυσαν επίθεση κατά της νησίδας και την κατέλαβαν,

ύστερα από ηρωική μάχη των 70 αμυνομένων ανδρών. Θέλοντας να μην

παραδοθούν στα χέρια των Τούρκων, ο επικεφαλής της φρουράς του κάστρου,

Βλάσιος, έβαλε φωτιά στην πυριτιδαποθήκη και ανατίναξε όλη τη φρουρά και τους

Τούρκους που είχαν μπει στο φρούριο. Το 1650 η νησίδα επανήλθε εκ νέου στην

κυριαρχία Ενετών ως το 1699, οπότε και παραδόθηκε στους Τούρκους, 30 χρόνια

μετά την άλωση του Χάνδακα. Η νησίδα περιήλθε στα χέρια των Κρητικών, μετά την

απελευθέρωση της Κρήτης. Σήμερα, από τα δύο κάστρα και από την Εκκλησία των

Αγίων Θεοδώρων, έχουν δυστυχώς απομείνει ελάχιστα ερείπια.

• Φραγκοκάστελλο

Το κάστρο των Δροσουλιτών (Οι Δροσουλίτες είναι τα φαντάσματα των νεκρών

πολεμιστών του Χατζημιχάλη Νταλιάνη, που σκοτώθηκαν κατά την υπεράσπιση του

Φρουρίου στις 17 Μαΐου 1828. Τις τελευταίες μέρες του Μαΐου και τις πρώτες του

Ιουνίου, ανθρωπόμορφες σκιές, μαυροντυμένες, περπατώντας ή καβαλώντας

άλογα, φέρουν όπλα και κατευθύνονται από την Εκκλησία του

Αγίου Χαράλαμπου προς το Φραγκοκάστελο και χάνονται στη

θάλασσα. Περπατούν ο ένας πίσω από τον άλλο για περίπου 10',

όταν επικρατεί άπνοια και υψηλή υγρασία) χτίστηκε από τους

Ενετούς στο διάστημα 1371-1374 με την προοπτική να τους

προστατεύει από τους ανυπότακτους Σφακιανούς, που έχοντας

τότε επικεφαλής τους έξι αδελφούς Πατσούς, παρενοχλούσαν

συνεχώς τους κατακτητές και δεν τους άφηναν να ολοκληρώσουν

το έργο. Άλλοι Ενετοί παρέσυραν και εξόντωσαν με προδοσία,

κατά την παράδοση, τα έξι αδέλφια, ενώ από την άλλη πλευρά,

προκειμένου να κερδίσουν χρόνο, χρησιμοποίησαν για την

ανέγερση του φρουρίου τις έτοιμες λαξευμένες πέτρες από τη

διπλανή ερειπωμένη αρχαία πόλη Νικήτα.

Η σημερινή μορφή του Κάστρου δεν διαφέρει πολύ από την αρχική του.

Αποτελείται από τέσσερις τετράγωνους πύργους, που συνδέονται μεταξύ τους με

τείχος, σχηματίζοντας ένα ορθογώνιο φρούριο. Πάνω στους πύργους υπήρχαν

τουφεκήθρες, από που πολεμούσαν οι στρατιώτες. Υπάρχει μια μικρή, τοξωτή

είσοδος στην ανατολική πλευρά, ενώ η κύρια πύλη, στα νότια, είναι διακοσμημένη

με σκαλιστά οικόσημα των ευγενών οικογενειών. Πάνω από την είσοδο βρίσκεται

το φτερωτό λιοντάρι του Αγίου Μάρκου, το έμβλημα της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας

της Βενετίας. Ο νοτιοδυτικός πύργος είναι μεγαλύτερος από τους υπόλοιπους. Ήταν

Page 40: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

40

ο πιο σημαντικός επειδή ήταν η τελευταία

θέση της άμυνας, εάν το κάστρο

πολιορκούνταν και επειδή προστάτευε την

κύρια πύλη. Κατά μήκος του εσωτερικού

των τοίχων υπάρχουν κακώς συντηρημένα

ορθογώνια κτίρια, τα οποία χρησίμευαν ως

στάβλοι, αποθήκες, στρατώνες κα. Η

τελευταία ανακατασκευή έγινε από τον

Ναϊλή Πασά, ο οποίος το 1828 νίκησε τον Χατζήμιχάλη Νταλιάνη, στην Μάχη του

Φραγκοκάστελου, έχοντας καταστρέψει το κάστρο.

• Φρούριο Καλές

Το Φρούριο Καλές κτίστηκε από τους Ενετούς τον 13ο αιώνα μ. Χ. , για να

προστατεύει τη πόλη της Ιεράπετρας από τους εχθρούς της. Το 1508 καταστράφηκε

από σεισμό και από επιδρομές των Τούρκων. Οι ζημιές του κάστρου δεν

επιδιορθώθηκαν εντελώς, ίσως γιατί ήταν πολύ σοβαρές και δεν υπήρχε οικονομική

δυνατότητα.

Όταν η Ιεράπετρα έπεσε στα χέρια των

Τούρκων το 1647, το κάστρο

επιδιορθώθηκε και χρησιμοποιήθηκε

για την άμυνα της πόλης. Από αυτή την

περίοδο κρατάει και το όνομα της

Καλές, που αποτελεί παραφθορά του

τούρκικου «Κουλές», που σημαίνει

πύργος. Όλα αυτά τα χρόνια ο Καλές

στέκεται επιβλητικός στην είσοδο του

παλιού λιμανιού της Ιεράπετρας,

μαρτυρώντας την ιστορία της πόλης.

Page 41: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

41

• Κούλες

Το καλύτερα σωζόμενο τμήμα του Μεγάλου Κάστρου του Χάνδακα είναι το

επιβλητικό Φρούριο του Λιμανιού ή Θαλασσινό Φρούριο ( RossaaMare ή

CastelloaMare), γνωστό περισσότερο ως «Κούλες». Ο όγκος του, στιβαρός και

κομψός, ορίζει την είσοδο του παλιού λιμανιού του Χάνδακα και το ακρότατο

βόρειο σημείο του τεράστιου ενετικού οχυρωματικού περιβόλου της πόλης.

Ο Κούλες, ο μεγάλος Κούλες όπως τον έλεγαν, δεν ήταν ο μοναδικός άρχοντας του

λιμανιού. Απέναντι του, στη σημερινή Μαρίνα, υπήρχε μέχρι τις αρχές του

20ου

αιώνα ένα δεύτερο μικρότερο φρούριο, ο μικρός Κούλες, το οποίο γκρεμίστηκε

για να φτιαχτεί η αποβάθρα. Οι Ενετοί για τη μεγαλύτερη ασφάλεια του λιμανιού,

κατασκεύασαν το περίφημο φρούριο Rocca al Mare, δηλαδή το Φρούριο της

Θάλασσας. Αυτό ήταν αρχικά

ο μικρός πύργος που

αναφέραμε προηγουμένως.

Τον 16ο αιώνα όμως, μετά τη

ριζική αλλαγή της πολεμικής

τέχνης (εξαιτίας της

πυρίτιδας), ο στρογγυλός

πύργος του δυτικού βραχίονα

έπαψε να παρέχει επαρκή

ασφάλεια στο λιμάνι και

θεωρήθηκε ξεπερασμένη αμυντική κατασκευή και ανεπαρκής μπροστά στη δύναμη

των πυροβόλων όπλων, κρίθηκε απαραίτητη η αντικατάσταση του με ένα

μεγαλύτερο και ισχυρότερο που θα μπορούσε να αντιμετωπίσει κάθε ενδεχόμενο

κίνδυνο. Γι' αυτό αποφασίζεται η κατεδάφισή του και η ανοικοδόμηση νέας

κατασκευής, που θα σχεδιαζόταν σύμφωνα με τις οχυρωματικές επιταγές του

FronteBastionato. Έτσι κατασκευάστηκε το επιβλητικό φρούριο που υπάρχει ακόμα

και σήμερα. Το φρούριο Rocca /casteloaMare, Φρούριο της Θάλασσας ή Κούλες

όπως έμεινε απ' την τούρκικη ονομασία (Su-Kulesi). Η οικοδόμηση του φρουρίου

διήρκησε 17 χρόνια (1523-1540) και χρηματοδοτήθηκε τόσο από το

θησαυροφυλάκιο της Βενετίας όσο και από το τοπικό ταμείο του Ηρακλείου.

Το φρούριο, σε σχήμα ορθογωνίου, διώροφο, είχε στο ισόγειο 26 διαμερίσματα

που είχαν χρησιμοποιηθεί είτε ως αποθήκες για πολεμοφόδια και τρόφιμα είτε ως

φυλακές. Η κατασκευή του ήταν τέτοια ώστε να ήταν όσο το δυνατόν

αποτελεσματικότερη η απόκρουση των ερχόμενων από όποια κατεύθυνση κι αν

ερχόντουσαν αλλά και να ρίπτονται βολές και προς το εσωτερικό. Ο εξαερισμός και

ο φωτισμός του εσωτερικού γινόταν με τη βοήθεια ανοιγμάτων στην οροφή,

γνωστά ως sospiroli.

Page 42: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

42

Τα προβλήματα όμως του οχυρωματικού έργου Κούλε δεν άργησαν να έρθουν.

"Τα θεμέλιά του είχαν ανασκαφεί σε πολλά σημεία και είχαν δημιουργηθεί

σπηλιές από την πλευρά που κτυπούσε η θάλασσα". Υπήρχαν περίοδοι κατά τις

οποίες οι υποσκαφές στη βορειοδυτική πλευρά είχαν τεράστια έκταση, ώστε η

θάλασσα να εισχωρεί μέσα στον Κούλε και το αλμυρό νερό να αναμειγνύεται με το

γλυκό νερό της δεξαμενής του φρουρίου που υπήρχε στη πλευρά αυτή. Για την

αντιμετώπιση της κατάστασης μεταφέρονταν κάθε χρόνο απ' τη Ντία και τον όρμο

των Φρασκιών (κάτω απ' τη Ρογδιά) τεράστιες ποσότητες ογκολίθων με παλιά

καράβια, τα οποία καταποντίζονταν μαζί με το φορτίο τους μπροστά από τις

σπηλιές για να αποτελέσουν ισχυρό κυματοθραύστη, προστατεύοντας το φρούριο

από την ορμή των κυμάτων. Με τη μέθοδο αυτή των αποθέσεων δόμησαν επίσης

μια κατασκευή έξω από τη βόρεια πλευρά του φρουρίου που είχε μορφή μικρού

ισχυρού μόλου με ημικυκλική απόληξη (sperone).

Page 43: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

43

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ

Η στρατιωτική οργάνωση των βενετικών κτήσεωνακολουθούσε τη γενικότερη

στρατηγική της Βενετίας. Ήταν κυρίως αμυντική και απέβλεπε στην προστασία και

στη διατήρηση των κτήσεων από την τουρκική απειλή, καθώς και από τις συχνές,

πειρατικές επιδρομές. Οι βασικοί άξονες της στρατιωτικής οργάνωσης της Βενετίας,

ήταν αρχικά ο στόλος, αλλά και ο στρατός ξηράς, που όφειλε να εξασφαλίζει τις

στρατιωτικές ανάγκες του βενετικού κράτους, καθώς και τις ηπειρωτικές ιταλικές

κτήσεις σε συνδυασμό με αυτές της ανατολικής Μεσογείου. Οι κατακτήσεις αυτές

βρίσκονταν διεσπαρμένες στην Κρήτη, στην Κύπρο, στη Ρόδο,

στην Πελοπόννησο, στη Στερεά Ελλάδα, αλλά και στα νησιά του

Ιονίου και Αιγαίου πελάγους.

Ένα από τα κυριότερα σώματα του στρατού ήταν οι stradioti.

Πρόκειται για το ελαφρύ μισθοφορικό ιππικό που είχε οργανώσει

η Βενετία και αποτελούνταν, συνήθως, από Αλβανούς στην

καταγωγή στρατιώτες. Η προέλευση της λέξης stradioti κατά

άλλους προέρχεται από τη λέξη «στρατιώται», ενώ κατά μια άλλη

εκδοχή προέρχεται από την ιταλική λέξη «strada» (=δρόμος),

γιατί πάντα βρίσκονταν καθοδόν, αφού δεν είχαν μόνιμη

κατοικία. Οι stradioti ήταν οπλισμένοι με μια μακριά λόγχη, τη

lanza, μια μεγάλη σφύρα, ξίφος και θώρακα. Ήταν συντεταγμένοι

σε σώματα (λόχους) των 100-300 ανδρών με αρχηγό έναν

Καπιτάνο. Οι επιχειρήσεις που αναλάμβαναν στηρίζονταν στην

εκπληκτική κινητικότητά τους, την ταχύτητα και τον αιφνιδιασμό, καθώς ήταν έτσι

εκπαιδευμένοι. Οι μακροχρόνιοι πόλεμοι εναντίον των Τούρκων, για τους οποίους

τους είχαν στρατολογήσει οι Βενετοί, τους είχαν καταστήσει σκληροτράχηλους και

ανθεκτικούς στις διαρκείς κακουχίες. Ο μισθός κάθε ιππέα ήταν γύρω στα 2 ή 3

δουκάτα το μήνα.

Στην Κρήτη ήταν εγκατεστημένοι 6 τέτοιοι λόχοι. Από 2 σε Χάνδακα και Χανιά και

από έναν σε Σητεία και Ρέθυμνο. Σύμφωνα, μάλιστα, με τον «Κανονισμό της

φρουράς του Βασιλείου της Κρήτης», που συντάχθηκε το 1588, «…όλοι οι

στρατιώτες οφείλουν να κατοικούν σε στρατώνες, και το βράδυ, με το χτύπημα της

καμπάνας, να βρίσκονται στα διαμερίσματά τους». Ωστόσο, σε κάποιες πόλεις της

Κρήτης, όπως το Ρέθυμνο δημιουργούνταν προβλήματα, αφού οι stradioti διέμεναν

μαζί με τα άλογά τους στις ιδιωτικές κατοικίες της πόλης. Λύση στο πρόβλημα

έδωσε η δημιουργία καταλυμάτων αποκλειστικά για τους στρατιώτες, δηλαδή η

κατασκευή στρατώνων.

Στο Χάνδακα, οι στρατώνες βρίσκονταν στην περιοχή του Αγίου Γεωργίου, στο

σημερινό κτηριακό συγκρότημα όπου στεγάζονται η Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση, τα

Δικαστήρια και η Διεύθυνση της Αστυνομίας. Αυτά τα τρία επί μέρους κτήρια είναι

Page 44: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

44

αποτέλεσμα της μετασκευής των βενετικών και στη συνέχεια, τούρκικων

στρατώνων. Το πρώτο κτίσμα, δηλαδή το ενετικό, κατασκευάστηκε την έβδομη

δεκαετία του 16ου

αιώνα και είχε τη δυνατότητα στέγασης 700 στρατιωτών. Το

κτήριο αυτό, μετά από τις προσθήκες που έγιναν σε αυτό τον 17ο αιώνα, έφτασε να

έχει μήκος 261 μ., διέθετε 200 δωμάτια και είχε ένα μεγάλο επίμηκες στεγασμένο

προστώο κατά μήκος της βόρειας πλευράς του. Μετά την πτώση του Χάνδακα, οι

βενετικοί στρατώνες χρησιμοποιήθηκαν από τους νέους κατακτητές, ωστόσο,

καταστράφηκαν κατά τον μεγάλο σεισμό του 1856. Στην ίδια θέση, οι Τούρκοι

αποφάσισαν να κατασκευάσουν νέους στρατώνες, τα σχέδια των οποίων

εκπονήθηκαν από τον Αθανάσιου Μούση, σχεδιαστή τόσο του Αγίου Μηνά όσο και

του Αγίου Τίτου.

Στρατώνες, όμως, έχουν βρεθεί και στο Ρέθυμνο, οι οποίοι χτίστηκαν με διαταγή

του Γενικού Προνοητή της Κρήτης, GerolamoCapello, το 1609 στο εσωτερικό του

προμαχώνα της Αγ. Βαρβάρας. Το αρχικό σχέδιο περιελάμβανε τη δημιουργία 35

τέτοιων καταλυμάτων, ωστόσο, για διάφορους λόγους, κυρίως οικονομικούς,

κατασκευάστηκαν, μέχρι και την κατάληψη του Ρεθύμνου από τους Τούρκους το

1646, 28 τέτοια καταλύματα. Ήταν ορθογώνιοι χώροι, χτισμένοι με αργολιθοδομή

και καλυμμένοι με θόλο. Επίσης, ήταν

αυτόνομοι, ο ένας δίπλα στον άλλο και

δεν επικοινωνούσαν μεταξύ τους.

Καθένας διέθετε μια είσοδο από την

εσωτερική πλευρά του προμαχώνα και

ένα στρογγυλό παράθυρο που έβλεπε

έξω από τον οχυρό περίβολο. Τα

τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας,

πολλοί από τους στρατώνες του Ρεθύμνου καταλήφθηκαν από τους ντόπιους και

μετατράπηκαν σε ιδιωτικές κατοικίες.

Επειδή, όμως, δεν μπορούσαν οι stradioti να καλύψουν πλήρως τις ανάγκες των

Βενετίας σε στρατό, η διοίκηση χρησιμοποιούσε δύο επιπλέον πηγές με σκοπό την

εύρεση των ανδρών που υπολείπονταν. Η πρώτη πηγή προερχόταν από την

υποχρεωτική, κατόπιν κληρώσεως, στρατιωτική θητεία, κάτι που συνέβαινε στις

κτήσεις. Έτσι, μετά τον δεύτερο βενετο-τουρκικό πόλεμο, καθιερώθηκαν κατάλογοι

στρατεύσιμων κατοίκων σε κάθε περιοχή, που περιελάμβαναν τους άνδρες από 18

έως 50 ετών. Από αυτούς κληρώνονταν τα άτομα που ήταν απαραίτητοι στο κράτος

και ονομάζονταν κληρωτοί. Οι ομάδες αυτές ονομάστηκαν cernide και είχαν ως

αρμοδιότητα την προστασία των οχυρών και την καταδίωξη ληστών και

φοροφυγάδων.Η δεύτερη πηγή εξεύρεσης ήταν οι άνδρες μισθοφόροι, που ήταν

κυρίως Ιταλοί και όφειλαν να φρουρούν τις ακτές και να καταπολεμούν τις

πειρατικές επιδρομές. Πάντως, ο αριθμός των δυνάμεων ξηράς ήταν εξαιρετικά

μικρός. Υπολογίζεται ότι στις πρώτες δεκαετίες του 16ου

αιώνα, οι στρατιωτικές

δυνάμεις της Βενετίας δεν ξεπερνούσαν τις 4.000 άνδρες.

Page 45: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

45

ΕΝΕΤΙΚΟ ΛΙΜΑΝΙ

Όταν το νησί ήρθε στα χέρια των Ενετών η ‘’Κάντια’ γίνεται σημαντικός

ναύσταθμος των Ενετών για όλη την Ανατολική Μεσόγειο.

Τα Χανιά κατά την Ενετοκρατία είχαν αρκετά ανεπτυγμένο εμπόριο και ναυτιλία.

Τόσο η εισαγωγή, όσο και η εξαγωγή των προϊόντων και διαφόρων ειδών ήταν

εντυπωσιακή.

Σχετικά με την κίνηση του εμπορίου και της ναυτιλίας τα πλοία που διακινούνταν

ήταν λίγα, λόγω της έλλειψης μεγάλου και ασφαλούς λιμανιού.

Ο κόλπος των Χανίων ήταν ανοιχτός και εκτεθειμένος στις καιρικές συνθήκες και

φυσικά δεν ήταν κατάλληλος για λιμάνι. Το φυσικό λιμάνι της Σούδας,

εξυπηρετούσε σε μεγάλο βαθμό τις απαραίτητες ανάγκες και ύστερα από την

κατάληψη της πόλης από τους Γενουάτες, επαληθεύτηκε για ακόμη μία φορά η

ανάγκη για τη δημιουργία του λιμανιού με αποτέλεσμα οι τοπικές αρχές να

υποχρεωθούν να ξεκινήσουν τις απαραίτητες ενέργειες για την κατασκευή του.

Με την έναρξη των αιτημάτων για τις επιβεβλημένες επισκευές από τους

διάφορους φορείς της πόλης, κατασκευάσθηκε για πρώτη φορά το λιμάνι μεταξύ

του 1320 και του 1356. Από τα πιο σοβαρά θέματα που υπήρχαν ήταν ότι το λιμάνι

ήταν ακατάλληλο και η ανατολική του λεκάνη παρουσίαζε προβλήματα από τις

προσχώσεις, των βρόχινων νερών και των υπονόμων. Τα πλοία πηγαινοέρχονταν

στο μικρό και σχετικά αβαθές λιμάνι το οποίο ήταν ευπρόσβλητο στους βόρειους

και δυτικούς ανέμους

Μετά από την επανάσταση του Αγίου Τίτου το 1363-64 το λιμάνι παρακμάζει και

χρησιμοποιείται το λιμάνι του Ηρακλείου, αφού και αυτό του Ρεθύμνου είχε

ανάλογα προβλήματα.

Το 1645 μετά από την πολιορκία και την κατάληψη της πόλης από τους Τούρκους,

και την πλήρη αδιαφορία τους για τη συντήρηση του λιμανιού, εγκαταλείφθηκε

πλήρως, χωρίς να γίνει καμία επισκευή ή συντήρησή του, με την ανατολική λεκάνη

του λιμένα να παραμένει ουσιαστικά άχρηστη σε όλη τη διάρκεια της

Τουρκοκρατίας.

Page 46: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

46

• Ενετικά Νεώρια:

Ο ιερωμένος Μπουοντελμόντι περιηγητής του 14ου

αιώνα γράφει για την Κάντια «

Τα τείχη της πόλης Κάντια ακτινοβολούν από λευκότητα. Αυτή η πόλη, που λέγεται

Χάνδακας από τους Έλληνες, είναι εφοδιασμένη με ένα τεχνητό λιμάνι.

Ασφαλισμένη από τείχη και πύργους που την προστατεύουν, είναι ανοιχτή σε όλους

τους ανέμους »

Την περίοδο της Ενετικής Κατοχής (1204-1669), οι Ενετοί θέλοντας να κάνουν

έντονη την παρουσία τους στην Κρήτη, η Βενετία τους υποχρέωσε να

κατασκευάσουν έναν σημαντικό αριθμό Νεωρίων (arsenali), στα Χανιά και το

Ρέθυμνο, στα οποία θα επισκευάζονταν τα πλοία του βενετσιάνικου στόλου κατά

την περίοδο του χειμώνα.

Τα δύο πρώτα νεώρια να δημιουργούνται περίπου το 1526 στην πόλη των

Χανίων.

Μέχρι το 1593 είχαν ήδη κατασκευαστεί 16 νεώρια, και το 1599 ολοκληρώθηκε το

νότιο συγκρότημα με την κατασκευή και του 17 νεωρίου. Το 1607 κατά τη διάρκεια

επέκτασης του βορειοανατολικού προμαχώνα, άρχισε η κατασκευή στο μυχό του

λιμανιού προς τα ανατολικά πέντε νέων νεωρίων. Από αυτά ολοκληρώθηκαν τα δύο

και κατασκευάστηκαν οι τοίχοι, μέχρι την αρχή της κάμαρας του τρίτου.

Την εποχή της Τουρκοκρατίας η απουσία συντήρησης του λιμανιού και η

υποβάθμιση του ρόλου τους συντέλεσαν ώστε να αλλάξει η πρωταρχική λειτουργία

των νεωρίων και να μετατραπούν σε στρατιωτικές αποθήκες. Από τα 17 νεώρια που

υπήρχαν στην αρχή σταδιακά κατεδαφίστηκαν τα εννέα.

Ότι έχει απομείνει μέχρι σήμερα είναι 7 συνεχόμενοι θόλοι και ένα δυτικότερα το

Μεγάλο Αρσενάλι. Επίσης σώζονται ακέραια τα δύο στον μυχό του λιμανιού.

Σήμερα στην περιοχή των κατεδαφιστέων νεωρίων έχει πάρει τη θέση τους ένα

πέτρινο κτίριο που είναι το νέο τελωνείο των Χανίων και το οποίο περιβάλλεται από

δύο πλατείες.

Page 47: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

47

• Οργάνωση του στόλου:

Η ισχύς της Γαληνοτάτης δημοκρατίας του Αδρία και η εξασφάλιση του

αποικιακού κράτους βασίστηκαν στον εμπορικό και στον πολεμικό της στόλο.

Ενδεικτικό είναι ότι μέχρι το 1450, παραπάνω από 3000 ενετικά καράβια

χρησιμοποιούνταν τόσο για εμπορικούς όσο και για πολεμικούς σκοπούς. Με άλλα

λόγια, στην Βενετία δεν υπήρχε διάκριση ανάμεσα σε πολεμικά και εμπορικά

καράβια και έτσι, κάθε καράβι εξοπλιζόταν προκειμένου να μπορεί να σταθεί και σε

μία ναυμαχία. Για την εξόπλιση και τον ανεφοδιασμό του στόλου, η Βενετία

φρόντισε να δημιουργήσει σταθμούς στις παράκτιες κτήσεις της, όπως στις

Δαλματικές Ακτές (στην σημερινή Κροατία), στην Κέρκυρα, στη Μεθώνη και στην

Κορώνη, στη Μεσσηνία. Ωστόσο, οι μεγαλύτερες ναυτικές βάσεις οργανώθηκαν

στην Κρήτη, στα Χανιά και κυρίως στο Χάνδακα.

Στο νησί της Κρήτης υπήρχαν, σε μόνιμη βάση, πολεμικά πλοία σταθμευμένα σε

ετοιμότητα. Σε καιρό ειρήνης, στο λιμάνι του Χάνδακα αγκυροβολούσαν δύο με

τρεις πολεμικά εξοπλισμένες γαλέρες, στο λιμάνι των Χανίων δύο και στο Ρέθυμνο

μία. Σε καιρούς επιστράτευσης, στον Χάνδακα εξοπλίζονταν δεκατρείς ακόμα

γαλέρες, στα Χανιά οκτώ και στο Ρέθυμνο τέσσερις. Σε καιρό πολέμου, στο νησί, τα

πολεμικά πλοία έφταναν μέχρι και τα 80, κάτι που δε συνέβαινε σε καμία άλλη

κτήση των Βενετών.

Page 48: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

48

• Είδη καραβιών:

Από τα πολεμικά πλοία που διέσχιζαν τις θάλασσες του τότε γνωστού δυτικού

κόσμου, τα κυριότερα που χρησιμοποιούσαν οι Βενετοί ήταν:

1. Η κανονική γαλέρα ή galera sottile

Η γαλέρα υπήρξε το κατ’ εξοχήν κωπήλατο σκάφος της εποχής και αποτέλεσε την

εξέλιξη του βυζαντινού δρόμωνα διατηρώντας τα χαρακτηριστικά της για περίπου

εννέα αιώνες ( 9ος

– 18ος

αι. ). Ήταν ρηχή, ώστε να μπορεί να αγκυροβολεί όπου

ήταν απαραίτητο από τις εκάστοτε συνθήκες και να αποπλέει χωρίς ιδιαίτερο

πρόβλημα και χρησιμοποιούταν τόσο για ναυμαχίες όσο και για αμφίβιες

επιχειρήσεις. Επίσης, διέθετε μόνο ένα κατάστρωμα, είχε μήκος 40-50 μέτρα,

πλάτος 6-7, βύθισμα 1,2 μέτρα και εκτόπισμα περί τους 200 τόνους. Επιπλέον, η

γαλέρα είχε δύο κατάρτια με τριγωνικά πανιά (λατίνια), που πριν από τη μάχη τα

κατέβαζαν για να έχει τη δυνατότητα το σκάφος να ελίσσεται ανεξάρτητα από τον

αέρα. Οι άνδρες που υπηρετούσαν στις γαλέρες, κυρίως ως κωπηλάτες, ήταν οι

γαλεώτοι (galeotti), τους οποίους οι Βενετοί στρατολογούσαν με κλήρο από τα

χωριά των επαρχιών. Η αγγαρεία στις γαλέρες ήταν βαρύτατη και απεχθής, γι’ αυτό

και πολλοί προκειμένου να την αποφύγουν, αναγκάζονταν είτε να καταφεύγουν στα

βουνά, είτε να πληρώσουν πολύ ακριβά αντικαταστάτες, τους λεγόμενους

αντισκάρους. Στις γαλέρες, η κωπηλασία ήταν έργο του πληρώματος το οποίο

αποτελούσαν αιχμάλωτοι πολέμου και κατάδικοι, αλυσοδεμένοι από το ένα πόδι

στους πάγκους των κουπιών και οι οποίοι σε περίπτωση ναυαγίου δεν είχαν καμία

τύχη, καθώς και ελεύθεροι εθελοντές, συχνά πρώην κατάδικοι, που λέγονταν

καλοθελητές, αλυσοδένονταν μόνο τη νύχτα και είχαν το δικαίωμα να οπλοφορούν.

Ακόμα, υπήρχαν και στρατιώτες (scapoli) που έφεραν όπλα, ενώ τη διοίκηση του

πληρώματος που αποτελείτο από 200-300 άνδρες, είχε ο αρχιπλοίαρχος. Υπό τις

διαταγές του είχε τους αξιωματικούς, που διηύθυναν τη ναυμαχία, τους κομίτα, που

είχαν τα ναυτικά καθήκοντα, οι οποίοι με τη σειρά τους είχαν υπό τις διαταγές τους

ναύτες, τους καραβομαραγκούς και τους καλαφάτες.

Page 49: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

49

Ο εξοπλισμός των πρώτων γαλερών περιελάμβανε αφετήριες μηχανές, όπως

ο καταπέλτης και το μάγγανο, που εκσφενδόνιζαν πέτρες ή εκρηκτικές ύλες. Όταν

τα όπλα αυτά εξαφανίστηκαν με την εισαγωγή των πυροβόλων, τα τελευταία αυτά

τοποθετήθηκαν στο πρωραίο τμήμα ώστε να έχουν τη μεγαλύτερη δύναμη πυρός

και επειδή το έργο του καραβιού αυτού βασιζόταν στον εμβολισμό. Στην πλώρη

ήταν τοποθετημένα συνήθως 5-7 πυροβόλα, ενώ μερικά άλλα ήταν τοποθετημένα

στα πλευρά και καμιά φορά στην πρύμη. Η τακτική μάχης των γαλερών απέβλεπε

στην προσέγγιση του εχθρού σε μετωπική γραμμή, στη βολή εναντίον του με

πυροβόλα, με αντικειμενικό σκοπό τον όσο δυνατόν γρηγορότερο εμβολισμό. Η

σπουδαιότερη ναυμαχία που έχει γίνει με γαλέρα είναι η ναυμαχία της Ναυπάκτου

το 1571.

2.Η Γαλέρα Καπιτάνα ( Galera Capitana )

Ήταν ένα καθαρά πολεμικό πλοίο και έφερε τον τίτλο «Η Βασίλισσα του Στόλου»

των Βενετών. Μόνιμα χαρακτηριστικά της ήταν η έλλειψη καταστρώματος, το

περιφερειακό ξύλινο τελάρο (περίθρανος), ο στενός διάδρομος (κουρσίβα) και οι

υπερκατασκευές στην πλώρη και την πρύμνη.

3.Γαλεάσσα ή Γαλεάτσα ( Galeazza )

Page 50: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

50

Η γαλεάσσα αποτελεί εξέλιξη της γαλέρας, δηλαδή είχε περίπου τα ίδια

χαρακτηριστικά με αυτή, με μεγαλύτερη, όμως, διαφορά την προσθήκη

καταστρώματος από την πλώρη έως την πρύμνη. Ήταν μεγαλύτερη από τη γαλέρα,

με μήκος που έφτανε τα 70 μέτρα, πλάτος τα 16 μέτρα και εκτόπισμα τους 1000

περίπου τόνους. Είχε, ακόμα, τρία κατάρτια, μεγάλο ύψος εξάλων (μεγάλη

απόσταση ανάμεσα στην ίσαλο γραμμή και το κατάστρωμα), και έναν πύργο.

Διέθετε 24-32 κουπιά, μήκους 16 μέτρων το καθένα, σε κάθε πλευρά, το οποία

χειρίζονταν 8 – 9 κωπηλάτες. Οι τελευταίοι βρίσκονταν κάτω από το κατάστρωμα,

πρώτον, για να είναι προστατευμένοι και δεύτερον, για να διευκολύνεται ο

χειρισμός των πανιών.

Στον εξοπλισμό της, συγκαταλέγονται 8-10 πυροβόλα ( κανόνια ) τόσο στην

πλώρη όσο και στην πρύμνη, καθώς και 7 στα πλάγια μέρη του πλοίου. Επιπλέον,

έφερε και κάποια λιθοβόλα κατά πλευρά, σε ίσες αποστάσεις μεταξύ τους.

Πρόσοψη και κάτοψη μιας galeazza

4.Γαλιόνι ( Galeone )

Page 51: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

51

Το γαλιόνι υπήρξε ένα πλοίο τεράστιο (πολύ μεγαλύτερο από τη γαλεάσσα), βαρύ

και δυσκίνητο. Λόγω αυτών των χαρακτηριστικών, καθώς και του μεγάλου αριθμού

πυροβόλων όπλων αποκαλούταν από τους ναυτικούς «ξύλινο πλωτό φρούριο».

Επιπλέον, είχε μεγάλο ύψος εξάλων, δύο με τρεις γέφυρες και πύργο. Διέθετε,

ακόμα, δύο καταστρώματα, χαμηλή πλώρη και γενικά, η κατασκευή του ήταν τέτοια

που να του προσδίδει μεγάλη σταθερότητα. Η πλεύση του βασιζόταν εξ’ ολοκλήρου

στα ιστία του, καθώς δεν υπήρχαν καθόλου κουπιά. Έφερε 3 -5 κατάρτια, με

τετράγωνα πανιά στην πλώρη και τριγωνικά στην πρύμη.

5.Φούστα ( Fusta )

Η φούστα ήταν ένα στενό πλοίο του ίδιου τύπου με τη γαλέρα, αλλά πολύ πιο

γρήγορο από αυτή. Το συνολικό της μήκος έφτανε τα 30 μέτρα, το πλάτος τα 4

μέτρα και διέθετε 14 – 18 ή και 22 πάγκους. Η πρόωση της βασιζόταν τόσο στα

πανιά της όσο και σε κωπηλάτες ( 12 -18 σε κάθε πλευρά ). Τον οπλισμό της

αποτελούσαν 2 – 3 κανόνια και χρησιμοποιήθηκαν από τους Βενετούς και κατά τη

Ναυμαχία της Ναυπάκτου.

Page 52: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

52

6.Βριγαντίνο ( Brigantino )

Το βριγαντίνο ήταν ένα πλοίο ελαφρύ και ευέλικτο. Χρησίμευε ως πλοίο συνοδείας

για αναγνώριση και περισυλλογή. Το συνολικό του μήκος έφτανε τα 18 μέτρα, το

πλάτος τα 3 μέτρα και διέθετε 8 -14 πάγκους με ένα κουπί σε κάθε πάγκο. Σαν

εξοπλισμό έφερε λιθοβόλα. Η πρύμνη του ήταν κάθετη και έφερε τρία κατάρτια: το

μπομπρέσο που προβάλλει έξω από την πλώρη και με κλίση προς τα πάνω, και δύο

όρθια, το τουρκέτο και το μεγάλο. Ήταν και τα τρία μονοκόμματα και έφερε 8

μεγάλα και μικρότερα πανιά: 3 από το μπομπρέσο, 3 τετράγωνα από τον τουρκέτο

και άλλα 2 τετράγωνα από το μέσο κατάρτι. Ακόμα, υπήρχε και ένα πελώριο

τριγωνικό πανί το οποίο έκανε το καράβι να ορτσάρει, δηλαδή να σπρώχνει.

7.Φρεγάτα ( Fregata )

Η φρεγάτα ήταν ένα πλοίο που είχε τον ίδιο περίπου ρόλο με το βριγαντίνο, δηλαδή

ήταν συνοδευτικό. Το συνολικό της μήκος έφτανε τα 12 μέτρα, το πλάτος τα 2,5

μέτρα και διέθετε 8 - 10 πάγκους. Διέθετε 3 πανιά και σαν οπλισμό έφερε 1 ζεύγος

από moschetti da braga ( μεγάλα μουσκέτα – τουφέκια που όπλιζαν από πίσω ) της

μίας λίβρας.

Page 53: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

53

ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

• Ενδυμασία:

Στα τέλη του 14ου αιώνα λόγω των αγορών του Χάνδακα και των Χανίων

κατάφεραν να προσφέρουν στην πελατεία τους αρώματα, μετάξι, χρυσοΰφαντα

υφάσματα και λινά. Από τον Χάνδακα γίνονται εξαγωγές στην Ιταλία, τη Βόρειο

Αφρική, την Κωνσταντινούπολη και την Κέρκυρα διάφορα προϊόντα τα οποία ήταν

άριστης ποιότητας και μεγάλης φήμης. Η ενδυμασία των Βενετών και τον

Βυζαντινών παρουσίαζαν πολλά κοινά στοιχεία για λόγους πολυτέλειας και

πολιτικής και κοινωνικής σκοπιμότητας. Μελετώντας τα αρχεία εκείνης της εποχής

συμπεραίνουμε ότι οι Βενετοί δεν ήθελαν τους υπόδουλους Κρητικούς να

συγκρατούν την πολυτέλεια της ενδυμασίας της Βυζαντινής εποχής. Γι’ αυτό το λόγο

το 1229 – 1476 κοινοποιήθηκαν διατάγματα που αφορούσαν την ενδυμασία των

Κρητικών. Σύμφωνα με ένα διάταγμα το οποίο εκδόθηκε το 1339 απαγορεύονταν

στις γυναίκες της Κρήτης να χρησιμοποιούν τις πολυτελείς και λιθοποίκιλτες (με

ρουμπίνια, σμαράγδια και άλλους πολύτιμους λίθους) ενδυμασίες που φορούσαν

μέχρι τότε. Επιπλέον, απαγορεύονταν ο στολισμός των κομμώσεων με

μαργαριτάρια χρυσό και άργυρο. Όποιες γυναίκες δεν θα υπάκουαν αυτή την

απαγόρευση θα πλήρωναν χρηματική ποινή. Το ίδιο διάταγμα απαγόρευε στους

άνδρες να ράβουν ρούχα βελούδινα, χρυσοΰφαντα και εξάμιτα. Επίσης,

απαγορεύονταν η διακόσμηση των επιρραμάτων με κεντήματα και η διακόσμηση

με πολυτελείς πέτρες, χρυσό και άργυρο. Στα ίδια διατάγματα υπήρχε η

απαγόρευση στους άνδρες κάτω των 30 χρονών να διαθέτουν πάνω από δύο γούνες

από σκίουρο. Σε άλλο διάταγμα το 1394 αυξάνονταν οι δασμοί των εισαγόμενων

υφασμάτων στην Κρήτη.

Τους τρεις πρώτους αιώνες της Ενετικής κατάκτησης οι Κρητικές της ανώτερης

τάξης ήταν ντυμένες με βαρύτιμη φορεσιά που αποτελούνταν από τέσσερα όμοια

σε σχέδιο και χρώματα ενδύματα.

Επιπλέον, σύμφωνα με τις αναφορές του Σαίξπηρ που έγινε τον 16ο αιώνα και του

Βιτσέντζου Κορνάρου που έγινε τον 17ο αιώνα βαίνουμε στο συμπέρασμα ότι

εκείνη την εποχή πίστευαν πως οι άντρες Βενετοί της ανώτερης τάξης

χρησιμοποιούσαν συχνά καπέλα τα οποία, άλλα ήταν διακοσμημένα με φτερά και

άλλα με κοσμήματα, ενώ φορούσαν μακριούς χιτώνες που ήταν στολισμένοι με

χρυσές λεπτομέρειες. Επίσης, η ενδυμασία τους αποτελούταν από δύο ενδύματα το

ένα ήταν το υποκαμίσιο όπου ήταν φαρδύ και μακρύ και φτιαγμένο από λεπτό

ύφασμα και το άλλο το καμίσιο ήταν μακρύ και πλατύ και ήταν ανοιχτό από το

υπογάστριο μέχρι το ποδόγυρο για να γίνεται ευκολότερο το βάδισμα.

Οι γυναίκες που άνηκαν στην ανώτερη τάξη, επέλεγαν κοσμήματα, όπως κολιέ και

σκουλαρίκια, ενώ τα φορέματά τους πότε ήταν μακριά με φαρδιά μανίκια μέχρι τον

Page 54: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

54

αγκώνα και στη συνέχεια στενά και πότε ήταν φαρδιά μέχρι το τέλος του χεριού,

στο στήθος και στη μέση ήταν στενά με μεγάλο τετράγωνο άνοιγμα στο λαιμό, από

την λεκάνη και κάτω υπήρχε εσωτερική επένδυση υφάσματος για να γίνονται

φαρδύτερα και εντυπωσιακότερα . Για παπούτσια φορούσαν τα calcagneti τα οποία

ήταν πολύ ψηλά τσόκαρα. Τα χρώματα που κυριαρχούσαν στην ενδυμασία εκείνης

της εποχής περισσότερο ήταν το ανοιχτό μοβ, κόκκινο και σκούρο πράσινο.

Οι άντρες που άνηκαν στη τάξη των αστών φορούσαν γάντια, καπέλο, μακριούς

χιτώνες, με γιακά από γούνα, με φαρδιά πουκάμισα, συνήθως λευκού χρώματος, τα

οποία τις περισσότερες φορές ήταν ζωσμένα μέσα από το παντελόνι, ενώ στη μέση

επέλεγαν να χρησιμοποιήσουν ζώνη. Επίσης, τα παπούτσια που φορούσαν ήταν

ψηλές μπότες που δεν ξεπερνούσαν το ύψος των γονάτων. Τα χρώματα που

κυριαρχούσαν εκείνη την εποχή στην τάξη των αστών για τους άντρες ήταν το καφέ,

το σκούρο πράσινο και κόκκινο.

Στα τέλη του 15ου αιώνα κυριαρχεί στην Κρήτη η δυτική μόδα. Τότε και το αντρικό

ντύσιμο δέχεται τις αναγεννησιακές επιρροές: κονταίνει και σταματά στο γόνατο ή

λίγο πιο πάνω, κουμπωτό ως τη μέση και εφαρμοστό, ίσιο από τη μέση και κάτω ή

πτυχωτό, με εφαρμοστές χειρίδες και κουμπωτά μανικότια. Υπάρχει επίσης μία

ενδυμασία που τα χαρακτηριστικά της είναι το κουμπωτό άνοιγμα στον κορμό, τον

ψηλό όρθιο γιακά και τις γλώσσες στην παρυφή του ποδόγυρου με κάλτσες που

καλύπτανε τις κνήμες και τους μηρούς στερεώνονταν στη μέση με κορδόνι και ήταν

ραμμένες με ελαστικό ύφασμα με ραφή κατακόρυφη από πίσω. Αυτές οι κάλτσες

ήταν δημοφιλείς στους ευγενείς της Δύσης από το 1350. Επίσης, άλλο ένα

χαρακτηριστικό των δυτικών επιδράσεων είναι τα καλύμματα της κεφαλής τα οποία

φοριούνται στην Κρήτη ταυτόχρονα με τη Δύση: οι γυναίκες φορούσαν το τυμπάνι,

ενώ οι άνδρες την κατωτίδα που παρουσιάζεται με μεγάλη ποικιλία τύπων, κυρίως

μετά το 15ο αιώνα.

• Η τέχνη των γραμμάτων:

Page 55: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

55

Η λογοτεχνική παραγωγή της Κρήτης κατά τη διάρκεια της Βενετοκρατίας είναι

πλούσια ποσοτικά και ποιοτικά και σημαντική για την μετέπειτα πορεία της

Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Όπως και το μεγαλύτερο τμήμα της λογοτεχνίας της

ίδιας περιόδου στην υπόλοιπη Ελλάδα. Είναι κυρίως έμμετρη, με την καλλιέργεια

του πεζού λόγου να περιορίζεται στην εκκλησιαστική ρητορική και σε αφηγήσεις

αγιολογικού περιεχομένου.

Η λογοτεχνική άνθηση οφείλεται στην οικονομική και πνευματική ανάπτυξη που

παρατηρήθηκε στην Κρήτη κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας: η ειρηνική

διαβίωση και η επαφή με έναν ανεπτυγμένο πνευματικά και πολιτιστικά λαό ήταν

οι παράγοντες που συνετέλεσαν στην καλλιέργεια της παιδείας και των γραμμάτων

και στην εμφάνιση αξιόλογης λογοτεχνικής παραγωγής.

Η λογοτεχνική παραγωγή χωρίζεται σε δύο περιόδους. Η πρώτη ξεκινά από τα

μέσα του 14ου αι. και καταλήγει στο 1580 περίπου. Ονομάζεται περίοδος της

προετοιμασίας, γιατί η λογοτεχνία ακόμα δεν διαφοροποιείται αισθητά από τη

βυζαντινή παράδοση και τη δυτική λογοτεχνία του Μεσαίωνα. Η δεύτερη, 1580-

1669 (άλωση της Κρήτης από τους Οθωμανούς), είναι η περίοδος της ακμής, με

φανερή την επίδραση της λογοτεχνίας της ιταλικής αναγέννησης.

Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453 αρκετοί λόγιοι που έφυγαν από

την πόλη πέρασαν κάποιο διάστημα στην Κρήτη άλλοι από αυτούς έφυγαν στην

συνέχεια για την Ιταλία, όπως ο Ιανός Λάσκαρις και άλλοι παρέμειναν στο νησί,

όπως ο Μιχαήλ Αποστόλης. Αυτοί συνέβαλαν στην συγκρότηση ενός κύκλου λογίων

που δίδασκαν και αντέγραφαν ελληνικά κείμενα. Οι πολιτισμικές επαφές

διευκολύνθηκαν από την παραμονή Ελλήνων στην Ιταλία: πολλοί Κρήτες σπούδαζαν

σε ιταλικές πόλεις, ενώ κρητικής καταγωγής ήταν και δύο σημαντικοί Έλληνες

τυπογράφοι στην Ιταλία, ο Ζαχαρίας Καλλιέργης και ο Μάρκο Μουσούρος, που στα

τέλη του 15ου και στις αρχές του 16ου αι. ασχολήθηκαν συστηματικά με την έκδοση

ελληνικών δημωδών κειμένων. Η παρουσία στις πόλεις της Κρήτης Ελλήνων που

είχαν σπουδάσει στην Ιταλία και Βενετών λογίων οδήγησε στην ανάπτυξη έντονης

πνευματικής ζωής, που μαρτυρείται από την ύπαρξη λογοτεχνικών ακαδημιών στο

Ρέθυμνο (ακαδημία των Vivi, ιδρύθηκε το 1562), στο Ηράκλειο (των Stravaganti,

από το 1591) και τα Χανιά (Sterili, άγνωστο πότε ιδρύθηκε). Σύμφωνα με τις

νεότερες έρευνες οι αρχές της κρητικής λογοτεχνίας τοποθετούνται στον 14ο αιώνα,

στα ποιήματα του Στέφανου Σαχλίκη (1330-1391 περίπου).

Τα περισσότερα κείμενα που σώζονται έχουν περιεχόμενο θρησκευτικό ή

γενικότερα ηθικοδιδακτικό. Άλλα συνεχίζουν την υστεροβυζαντινή παράδοση των

χιουμοριστικών ιστοριών με πρωταγωνιστές ζώα (Η φυλλάδα του Γαϊδάρου,

ομοιοκατάληκτη διασκευή του βυζαντινού Συναξαρίου του τιμημένου γαϊδάρου και

Ο κάτης και οι ποντικοί). Η σάτιρα της καθημερινής ζωής στα ποιήματα του Σαχλίκη

και η ερωτική θεματολογία του Μαρίνου Φαλιέρου φαίνεται πως επηρεάστηκαν

από την σύγχρονη δυτική ποίηση. Το αξιολογότερο λογοτεχνικό έργο της περιόδου

θεωρείται ο Απόκοπος (πρώτη έκδοση 1509). Γενικά σε αυτήν την περίοδο η

θεματολογία των ποιημάτων μαρτυρά ακόμη τα μεσαιωνικά ενδιαφέροντα, όπως

το θέμα του θανάτου και της ηθικής σωτηρία. Η γλώσσα των ποιημάτων είναι

κοντά στην μεικτή γλώσσα της δημώδους βυζαντινής λογοτεχνίας, όπου

συνυπάρχουν στοιχεία της προφορικής γλώσσας και λόγιοι τύποι, παράλληλα όμως

εμφανίζονται και κάποια κρητικά διαλεκτικά στοιχεία. Η κυριότερη στιχουργική

μορφή είναι ο ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος στίχος, με ελάχιστες εξαιρέσεις. Στην

Page 56: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

56

ποίηση του Στέφανου Σαχλίκη συναντάμε την πρώτη χρήση της ομοιοκαταληξίας

στην νεοελληνική λογοτεχνία: κάποια ποιήματά του αποτελούνται από ενότητες

τεσσάρων ή και περισσότερων ομοιοκατάληκτων στίχων, ενώ σε άλλα εμφανίζονται

ενότητες ομοιοκατάληκτων διστίχων. Στον 14ο και τον 15ο αι. τα ομοιοκατάληκτα

συνυπήρχαν με τα ανομοιοκατάληκτα έργα, ενώ από τον 16ο αιώνα κυριάρχησε η

ομοιοκαταληξία με βασική οργανωτική μονάδα το ομοιοκατάληκτο δίστιχο.

Κάποια από τα κείμενα αυτής της εποχής έγιναν δημοφιλή και επέζησαν είτε μέσω

των έντυπων εκδόσεων (κυρίως τα θρησκευτικά και ηθικοδιδακτικά κείμενα), είτε

μέσω των χειρογράφων, είτε μέσω της προφορικής επιβίωσής τους και της

επίδρασής τους σε λαϊκά προφορικά τραγούδια. Η επίδραση των ποιημάτων αυτών

στην κρητική λογοτεχνία της ακμής ήταν ελάχιστη ουσιαστικά η μόνη συμβολή τους

ήταν η λογοτεχνική επεξεργασία του ιδιωματικού λόγου και η καθιέρωση της

ομοιοκαταληξίας.

Η πρώτη σελίδα της δεύτερης έκδοσης του Απόκοπου

Δυτικές επιδράσεις:

Δύο ποιητές που στράφηκαν πρώτοι προς τις σύγχρονες λογοτεχνικές εξελίξεις της

Ιταλίας, από τις οποίες αφομοίωσαν στοιχεία στα έργα τους, ήταν ο Στέφανος

Σαχλίκης και ο Μαρίνος Φαλιέρος. Ο πρώτος, για να περιγράψει την ζωή του στην

φυλακή και να επικρίνει σατιρικά τις πόρνες («πολιτικές») του Ηρακλείου,

αξιοποίησε την σατιρική, κωμική και με πολλά ρεαλιστικά στοιχεία παράδοση της

ιταλικής frottola (ποιητική μορφή της ιταλικής μεσαιωνικής λογοτεχνίας με

χιουμοριστικό περιεχόμενο). Ο Φαλιέρος, εκτός από τα θρησκευτικά και

ηθικοδιδατικά ποιήματά του, έγραψε και δύο έργα ερωτικού περιεχομένου (Ιστορία

και Όνειρο και Ερωτικόν ενύπνιον) που αναπαριστούν έναν ονειρικό διάλογο μεταξύ

δύο εραστών, και βασίζονται στην ιταλική παράδοση του contrasto (έργο με

διαλογική μορφή). Ένας μεταγενέστερος συγγραφέας που βασίστηκε αμεσότερα σε

ιταλικό πρότυπο ήταν ο Αντώνιος Αχέλης, που τύπωσε το 1571 το έργο Μάλτας

πολιορκία που βασίζεται σε αντίστοιχο έργο του Gentil de Vendosme το οποίο

εξιστορεί την πολιορκία της Μάλτας από τους Τούρκους του 1565. Το έργο αυτό,

θεματικά και υφολογικά, αποτελεί μεταβατικό στάδιο προς την περίοδο της ακμής.

Page 57: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

57

Χειρόγραφο από το Ερωτικόν ενύπνιον του Μαρίνου Φαλιέρου

Περίοδος της ακμής:

Η περίοδος της ακμής της Κρητικής λογοτεχνίας τοποθετείται στα τέλη του 16ου αι.

μέχρι την κατάκτηση της Κρήτης από τους Οθωμανούς, το 1669. Η πλούσια

λογοτεχνική παραγωγή σχετίζεται άμεσα με την κοινωνική, οικονομική και

πνευματική άνθηση που σημειώθηκε στο νησί κατά τα τέλη του 16ου αι., όταν

έπαψαν οι Οθωμανικές εισβολές και τα επαναστατικά κινήματα των κατοίκων.

Παράλληλα, η σταδιακή παρακμή του φεουδαρχικού συστήματος και η οικονομική

ανάπτυξη της αστικής τάξης διευκόλυναν την πνευματική εξέλιξη και την

δημιουργία αξιόλογης πνευματικής κίνησης. Επίκεντρο της πνευματικής ζωής ήταν

οι «Ακαδημίες» που ίδρυαν διανοούμενοι που προέρχονταν από τις τάξεις των

αστών ή των ευγενών. Τα μέλη των Ακαδημιών οργάνωναν συγκεντρώσεις στις

οποίες απαγγέλλονταν τα ποιήματά τους ή ανεβάζονταν θεατρικές παραστάσεις. Οι

συγγραφείς, τα έργα των οποίων σώζονται, ήταν μέλη ανώτερων τάξεων, είχαν

μεγάλη μόρφωση και παρακολουθούσαν τις λογοτεχνικές εξελίξεις της Ιταλίας.

Μυθιστορία: Ερωτόκριτος

Το είδος της μυθιστορίας, ιδιαίτερα δημοφιλές στους προηγούμενους αιώνες, στην

κρητική λογοτεχνία εκπροσωπείται από ένα μόνο έργο, τον Ερωτόκριτο του

Κορνάρου. Ωστόσο, είναι πολύ πιθανό κατά το τέλος του 15ου αιώνα να έγιναν στην

Κρήτη οι ομοιοκατάληκτες διασκευές των υστεροβυζαντινών μυθιστοριών του

Page 58: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

58

Βελισαρίου και του Ιμπέριου και η ομοιοκατάληκτη διασκευή του Απολλωνίου από

το ιταλικό Istoria d' Apollonio di Tiro. Επομένως, η παράδοση της ελληνικής

μυθιστορίας φαίνεται πως ήταν διαδεδομένη και στην Κρήτη και είναι πιθανό ο

Κορνάρος να γνώριζε κάποια από αυτά τα κείμενα.

Ο Ερωτόκριτος είναι ένα εκτενές έμμετρο αφήγημα που εξιστορεί τον περιπετειώδη

έρωτα μεταξύ της Αρετούσας, κόρης του βασιλιά της Αθήνας, και του Ερωτόκριτου,

γιου ενός αυλικού. Βασίζεται στο γαλλικό κείμενο Paris et Vienne, μέσω μιας

ιταλικής διασκευής, από το οποίο όμως έχει αρκετές διαφορές στην πλοκή, και

αναπλάθει ένα ιπποτικό περιβάλλον με πολλά παραμυθιακά στοιχεία,

τοποθετημένο στον ελληνικό κόσμο. Πρόκειται για ένα κείμενο στο οποίο

συνενώνεται η ελληνική και η δυτική λογοτεχνική παράδοση της μυθιστορίας.

Άγαλμα στο κέντρο του Ηρακλείου του Ερωτόκριτου και της Αρετούσας

• Το θέατρο της εποχής:

Page 59: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

59

Το θέατρο είναι το λογοτεχνικό είδος που αντιπροσωπεύεται από τον μεγαλύτερο

αριθμό έργων στην περίοδο της ακμής και μπορεί κανείς να συμπεράνει με

βεβαιότητα ότι η θεατρική παραγωγή ήταν πλουσιότερη από τα λίγα έργα που

έχουν σωθεί.Η υπό ενετική κυριαρχία Κρήτη δέχθηκε σημαντικές επιδράσεις από τη

δυτική κουλτούρα σε όλους τους τομείς της ζωής της, καλλιτεχνικούς και μη. Κατ’

αυτόν τον τρόπο, το κρητικό θέατρο αποτέλεσε δημιούργημα μιας καλλιεργημένης

άρχουσας τάξης που είχε άμεση επαφή με την ιταλική Αναγέννηση.

Όλα τα είδη του θεάτρου που ευδοκιμούσαν στον ευρωπαϊκό χώρο πέρασαν στην

Κρήτη, όχι όμως ως στείρα μίμηση, αλλά ως πλήρης αισθητική μετουσίωση στη

μορφή και στο περιεχόμενο. Η περίοδος κρητικού θεάτρου είναι, επομένως, από

δραματουργικής τουλάχιστον άποψης ιδιαίτερα σημαντική, διότι μέσω αυτής

διαμορφώθηκε στον ελληνικό χώρο μια ντόπια παράδοση κλασικίζουσας

δραματουργίας, η οποία και διατηρήθηκε ως στερεότυπο επί δύο τουλάχιστον

αιώνες. Σε γενικές γραμμές η κρητική αλλά και η επτανησιακή δραματουργία

αργότερα ακολούθησε το ιταλικό ύφος.

Η παιδεία της εποχής ήταν στραμμένη στον ιταλικό ουμανισμό και παρουσιάζεται

συχνά το φαινόμενο να αναφέρονται συχνά με την ιταλική τους μορφή ονόματα της

ελληνικής μυθολογίας. Επίκεντρο της πνευματικής ζωής στην Κρήτη αποτέλεσαν οι

«Ακαδημίες» που ίδρυσαν οι διανοούμενοι των τάξεων των αστών και των ευγενών.

Τα μέλη των Ακαδημιών οργάνωναν συγκεντρώσεις, στις οποίες απαγγέλλονταν τα

ποιήματά τους ή ανεβάζονταν θεατρικές παραστάσεις. Από τις πιο γνωστές ήταν η

Ακαδημία των Vivi στο Ρέθυμνο, των Stravaganti στο Ηράκλειο και των Sterili στα

Χανιά.

Κύριο χαρακτηριστικό αυτής της ακμάζουσας περιόδου αποτέλεσε η ανάπτυξη

του θεατρικού λόγου: τα περισσότερα έργα είναι δραματικά, με εξαιρέσεις τον

Ερωτόκριτο του Βιτσέντζου Κορνάρου, που αποτελεί έμμετρη μυθιστορία και τη

Βοσκοπούλα, που είναι ποιμενικό ειδύλλιο. Τα έργα αυτά ακολουθούσαν κυρίως τα

ιταλικά πρότυπα, με αρκετή όμως ελευθερία στη διασκευή. Το πρώτο έργο του

κρητικού θεάτρου είναι μία τραγωδία γραμμένη, όμως, σε ιταλική γλώσσα, η Fedra

του Φραντσέσκο Μπότσα. Η πρώτη σωζόμενη τραγωδία σε ελληνική γλώσσα είναι η

Ερωφίλη του Γ. Χορτάτση, που όπως φαίνεται γράφτηκε στα τέλη του 16 ου αι. και

ακολουθούν ο Βασιλεύς ο Ροδολίνος, του Ιωάννη Ανδρέα Τρωίλου, που τυπώθηκε

το 1647και τέλος ο Ζήνων, αγνώστου συγγραφέα, που γράφτηκε μετά το 1648, έτος

έκδοσης του ιταλικού προτύπου της. Παραστάσεις κωμωδιών γίνονταν τακτικά τις

Απόκριες, σύμφωνα με μαρτυρίες της εποχής. Τα έργα που σώζονται, όμως, είναι

μόνο τρία: ο Κατσούρμπος, του Χορτάτση, οΣτάθης, Ανωνύμου και ο Φορτουνάτος,

του Μάρκου Αντώνιου Φόσκολου (1597-1662). Ο Κατσούρμπος είναι η παλαιότερη

χρονολογικά (δεκαετία του 1580) και αποτέλεσε πρότυπο για τις άλλες δύο

κωμωδίες. Ο Στάθης προέρχεται από την ίδια περίπου εποχή. Ο συγγραφέας του

μας είναι άγνωστος, αλλά κάποιοι φιλόλογοι εικάζουν ότι μπορεί να είναι έργο του

Χορτάτση, βασιζόμενοι στην κοινή περίπου εποχή συγγραφής και τις υφολογικές

Page 60: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

60

και δραματουργικές ομοιότητες. Παραδόθηκε σε ένα χειρόγραφο του 17ου ή και

του 18ου αι., μαζί με άλλα κρητικά θεατρικά έργα, αλλά το κείμενο έχει υποστεί

περικοπές που εμποδίζουν την κατανόηση της εξέλιξης της πλοκής. Κοινό

χαρακτηριστικό τους είναι η σχεδόν σύγχρονη θεματολογία, οι ήρωες που

προέρχονται από μεσαία στρώματα των αστικών τάξεων, η τήρηση της ενότητας

του χρόνου (η δράση διαρκεί μία ημέρα) και ο δεκαπεντασύλλαβος

ομοιοκατάληκτος στίχος.

Οι κρητικές κωμωδίες συνδέονται με την ιταλική commedia erudita, με την οποία

έχουν πολλά κοινά, όπως η κατανομή σε πέντε πράξεις (ο Στάθης σώζεται σε τρεις

πράξεις εξαιτίας των περικοπών του χειρογράφου), ο πρόλογος, τα τυποποιημένα

πρόσωπα (όπως οι καυχησιάρηδες -αλλά δειλοί- στρατιωτικοί, οι ερωτευμένοι

γέροι και οι σχολαστικοί δάσκαλοι) και μοτίβα (όπως αυτό του χαμένου παιδιού,

που χρησιμοποιείται για να δώσει αίσιο τέλος). Έχουν, όμως, λιγότερο

περιπετειώδη και περίπλοκη δομή από τις αντίστοιχες ιταλικές, για αυτό δεν είναι

εύκολο να βρεθεί κάποιο συγκεκριμένο έργο το οποίο μπορεί να χρησιμοποίησαν

ως πρότυπο. Έχουν εντοπιστεί, όμως, κάποιες σκηνές που απηχούν αντίστοιχες

σκηνές ιταλικών έργων. Σημαντική διαφορά από την ιταλική παράδοση είναι η

έμμετρη μορφή των κρητικών κωμωδιών, αφού στην Ιταλία ο πεζός λόγος

κυριαρχούσε στην κωμωδία. Πέρα από τις δομικές ομοιότητες, αυτά τα έργα

εμφανίζουν διαφορές ως προς τους τρόπους επίτευξης του κωμικού ύφους και δεν

τα διακρίνουν επιρροές από την commedia dell' arte, όπως συνέβη κατόπιν στο

επτανησιακό θέατρο. Δεν υπάρχει ο λεκτικός αυτοσχεδιασμός, όπως επίσης και η

εκτέλεση του ρόλου με ημιπροσωπίδα.

Η κρητική δραματουργία φέρει έντονα τα σημάδια της ιταλικής Αναγέννησης.

Ωστόσο, διαπιστώνεται ότι παρά την επίδραση της ενετικής κατοχής και του

καλλιτεχνικού πνεύματος που επικρατούσε την συγκεκριμένη εποχή στη Δύση, η

τοπική ευρηματικότητα, το στοιχείο της πολιτιστικής κληρονομιάς και η γεωγραφική

θέση της Κρήτης προσέδωσαν ιδιοπροσωπία στο συγκεκριμένο κομμάτι της

νεοελληνικής θεατρικής δημιουργίας.

• Εκπαιδευτικός τομέας:

Page 61: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

61

Λόγω του ότι για περισσότερα από διακόσια χρόνια οι Κρητικοί ήταν αποκομμένοι

από τον πολιτισμό της Δύσης, η εκπαίδευση εκείνη την περίοδο ακολούθησε τα

βυζαντινά πρότυπα. Αυτό παρέχοντα κυρίως από τους ιερωμένους και ήταν μια

υπόθεση που αφορούσε αυτούς και τους πλουσίους.

Οι νέοι διδάσκονταν την ανάγνωση και την γραφή, είτε από ιδιωτικούς

διδασκάλους που παρέδιδαν μαθήματα επ’ αμοιβή κατ’ οίκον, είτε σε διδακτήρια

με μικρό αριθμό μαθητών ή ακόμα και σε σχολεία που λειτουργούσαν σε

μοναστήρια ή ήταν εξαρτημένα από την Εκκλησία. Υπήρχαν και σχολεία, όπου η

διδασκαλία γινόταν δωρεάν, όπως το ελληνικό σχολείο που ιδρύθηκε στον Χάνδακα

και λειτούργησε όλο τον 16ο αιώνα, κάτω από τον έλεγχο των φιλενωτικών, και το

σχολείο της καθολικής αρχιεπισκοπής στην ίδια πόλη, από το οποίο αποφοιτούσαν

οι μέλλοντες ιερωμένοι της Καθολικής Εκκλησίας. Δωρεάν παρεχόταν η εκπαίδευση

και στις μεγάλες καθολικές μονές του Χάνδακα.

Στον Χάνδακα υπήρχαν σχολεία με ελληνική και λατινο-Ιταλική παιδεία στα οποία

μάθαιναν οι μαθητευόμενοι φράγκικα, δηλαδή λατινικά και ιταλικά, αρχαία και νέα

ελληνικά. Επομένως η παιδεία έγινε δίγλωσση και όλοι οι μορφωμένοι ήταν

υποχρεωμένοι να γνωρίζουν την ελληνική, ιταλική, αρχαία ελληνική και την λατινική

γλώσσα.Η πνευματική καλλιέργεια στην βενετοκρατούμενη Κρήτη παρουσιάζει

ιδιαίτερη άνθηση μετά τα μέσα του 15ου

αιώνα, όπου και παγιώνεται η βενετική

κυριαρχία, κατασταλάζουν τα επαναστατικά κινήματα και ηρεμούν οι αντιθέσεις

μεταξύ Βενετών και ΚρητικώνΑυτό που έχει κάνει εντύπωση στους μελετητές αυτής

της περιόδου είναι ότι το μεγαλύτερο ποσοστό όλων των κοινωνικών τάξεων ήταν

μορφωμένοι άνθρωποι, φαινόμενο που εμφανίζεται ταυτόχρονα με την ύπαρξη

πλήθους ιδιωτικών δασκάλων της λατινικής και της ελληνικής αλλά και με την

εκμάθηση ειδικών αντικειμένων : μουσικής, ζωγραφικής, πρακτικής ιατρικής,

φαρμακοποιίας κ.ά. Το επίπεδο της διδασκαλίας ήταν γενικά υψηλό. Η παιδεία

ευνοείται γενικότερα:

→ από την οικονομική ανάπτυξη,

→ από τη χαλάρωση της πολιτικής εξάρτησης από τη Βενετία,

→από την παρουσία πλήθους προσφύγων από την Πόλη που αναζητούσαν

καταφύγιο στην Κρήτη μετά την άλωση από τους Τούρκους.

Αρκετοί κρητικοί συνέχιζαν τις σπουδές τους στα πανεπιστήμια της Ιταλίας και στο

ελληνικό κολέγιο στη Ρώμη. Επίσης στην ανάπτυξη της παιδείας βοήθησε και η

ανακάλυψη τις τυπογραφίας. Υπολογίζεται ότι κατά το διάστημα 1500-1700

τουλάχιστον χίλιοι Κρητικοί σπούδασαν, νομική ή ιατρική. Σε πολλές βιβλιοθήκες

της Ευρώπης σώζονται χιλιάδες ανέκδοτα κείμενα, επίσης ποικίλου περιεχομένου,

γραμμένα στη λατινική, στην ιταλική ή στην ελληνική από Κρητικούς και των δύο

δογμάτων.

ΜΑΡΚΙΑΝΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ:

Page 62: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

62

Η Μαρκιανή Βιβλιοθήκη είναι η μεγαλύτερη βιβλιοθήκη στη Βενετία που αριθμεί

σήμερα μια συλλογή από 13.000 χειρόγραφα, 2.883 παλαίτυπα και 24.055 βιβλία

του 16ου αιώνα Εμπνευστής της θεωρείται ο Πετράρχης, ο οποίος το1362,

υποσχέθηκε να δωρίσει τα βιβλία του στη Γαληνότατη Δημοκρατία της Βενετίας, με

σκοπό τη δημιουργία «δημόσιας» βιβλιοθήκης ανοιχτής σε επιστήμονες. Ωστόσο η

ανέγερση του κτηρίου πραγματοποιήθηκε πολύ αργότερα, όταν το 1468 ο

Βησσαρίων, επίσκοπος Νικαίας και αργότερα καρδινάλιος, έθεσε στη διάθεση των

μελετητών τη βιβλιοθήκη του, η οποία περιλάμβανε σημαντική συλλογή ελληνικών

και λατινικών χειρογράφων. Τότε η Γερουσία της Βενετίας αποφάσισε την

κατασκευή ενός κτηρίου κατάλληλου για τη στέγαση της συλλογής, η οποία

φυλασσόταν προσωρινά κοντά στη βασιλική του Αγίου Μάρκου (απ΄ όπου

απέκτησε την ονομασία της). Η κατασκευή ξεκίνησε το 1537 και ολοκληρώθηκε

το 1559 και παραμένει έως σήμερα έδρα της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης. Στο πέρασμα

των αιώνων η βιβλιοθήκη υπέστη διάφορες τροποποιήσεις και περιπέτειες. Οι

πολύτιμες προσφορές, που κατά καιρούς αύξησαν τον πλούτο της, την καθιστούν

ένα από τα σημαντικότερα ινστιτούτα παλαιτύπων και εντύπων, κυρίως της

βενετσιάνικης τυπογραφίας.

Η Μαρκιανή βιβλιοθήκη στη Βενετία

ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΑ ΠΟΥ ΛΕΙΤΟΥΡΓΟΥΣΑΝ ΩΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΑ:

Page 63: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

63

1) Ναός της Αγίας Αικατερίνης

Πρόκειται για ναό της Σιναϊτικής μονής της Αγίας Αικατερίνης και βρίσκεται

βορειοανατολικά του Μητροπολιτικού ναού του Αγίου Μηνά. Είναι βασιλική με

εγκάρσιο κλίτος που το βόρειο τμήμα του διαμορφώθηκε με τρούλο σε

παρεκκλήσιο των Αγίων Δέκα. Ιδρύθηκε τη β' βυζαντινή περίοδο και αποτέλεσε

πνευματικό και καλλιτεχνικό κέντρο από τον 15ο έως τον 17ο αι. Με τα εισοδήματα

που διέθετε ήταν σε θέση να συντηρεί πολλούς μοναχούς. Κατά την τουρκοκρατία

μετατράπηκε σε τζαμί, γνωστό με το όνομα Ζουλφιακάρ Αλή πασά. Σήμερα στο

χώρο στεγάζεται έκθεση με αντιπροσωπευτικά έργα της κρητικής αναγέννησης

ανάμεσα στα οποία ξεχωριστή θέση κατέχουν τα έργα του Μιχαήλ Δαμασκηνού.

Επίσης εκτίθενται συλλογές με εκκλησιαστικά σκεύη, βιβλία, άμφια και

αποτοιχισμένες τοιχογραφίες.

2) ΜΟΝΗ ΑΓ. ΦΡΑΓΚΙΣΚΟΥ

Page 64: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

64

Το μοναστήρι του Αγίου Φραγκίσκου χτίστηκε στις αρχές της εγκατάστασης των

Βενετών στην Κρήτη. Βρισκόταν στη θέση που είναι σήμερα το Αρχαιολογικό

Μουσείο. Ήταν το πιο πλούσιο και μεγαλόπρεπο μοναστήρι της πόλης. Ξεπερνούσε

σε ύψος όλα τα χτίρια γύρω του και ξεχώριζε από μακριά. Μέσα στο ναό υπήρχαν

λείψανα του Τιμίου Σταυρού, η κάρα του Αγίου Στεφάνου ,ο βραχίονας του Αγίου

Συμεών και λείψανα από το χιτώνα του Αγίου Φραγκίσκου. Η μονή καταστράφηκε

από σεισμό το 1508 αλλά ξαναχτίστηκε με ακόμη πιο επιβλητική μορφή και πιο

στέρεη κατασκευή αφού κατάφερε να αντέξει στον ισχυρό σεισμό του 1595. Ο ναός

είχε ένα κλίτος, το οποίο τελείωνε σε εγκάρσια κάμαρα, ενώ η στέγη του ήταν

ξύλινη με δύο γυρτά μέρη εκτός από το πρεσβυτέριο που είχε χτιστό θόλο. Ήταν

τοιχογραφημένος με αγιογραφίες. Στο μοναστήρι ανατράφηκε ο Πέτρος Φίλαργος ο

οποίος εκλέχτηκε πάπας το 1409, με το όνομα Αλέξανδρος ο Ε'. Από ευγνωμοσύνη

βοήθησε στη διακόσμηση του μοναστηριού. Μεταξύ των άλλων έστειλε από τη

Ρώμη και την κύρια πύλη του ναού η οποία ήταν εντυπωσιακή. Είχε ένα υπέρθυρο

με επιστήλιο, που όπως λέει ο Gerola, ήταν σκαλισμένο με φυλλωτά κοσμήματα

μέσα από τα οποία εξείχαν οι προτομές των Αποστόλων με την προτομή του

Σωτήρα στην κορυφή. Ο ναός ήταν ιδιαίτερα σημαντικός για τους κατοίκους του

Χάνδακα και στη γιορτή του έτρεχε πλήθος προσκυνητών, τάσσοντας τα άρρωστα

παιδιά τους στον Άγιο και ντύνοντάς τα για το λόγο αυτό με τη στολή του τάγματος

των Φραγκισκανών. Τον Άγιο τιμούσαν και οι ορθόδοξοι, οι οποίοι έδιναν στο

παιδιά τους το όνομα Φραγκίσκος και Φραγκιός από όπου και το συνηθισμένο

επίθετο Φραγκιαδάκης και Φραγκιαδουλάκης.

Κατά την Τουρκοκρατία έγινε τζαμί. Κατέρρευσε από το σεισμό του 1856 και

κατεδαφίστηκε ένα χρόνο αργότερα. Η πύλη του μοναστηριού αποτελεί σήμερα

τμήμα της βόρειας εισόδου του Δικαστικού Μεγάρου στην οδό Δικαιοσύνης.

3) ΜΟΝΗ ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΟΣ

Page 65: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

65

Ήταν το μοναστήρι των Αυγουστιανών μοναχών του Χάνδακα. Λειτούργησε από το

τέλος του 13ου (ή αρχές του 14ου) αιώνα ως το τέλος της Βενετσιάνικης κυριαρχίας

στα 1669.

Είχε σχήμα ορθογωνίου παραλληλεπιπέδου με μεγαλοπρεπείς διαστάσεις 15

μέτρων πλάτους και 40 μέτρων μήκους. Η μονή ήταν μονόκλιτη ξυλόστεγη Γοτθική

Βασιλική. Ο ναός έφερε διακόσμηση από ανάγλυφες μορφές της Παναγίας και των

Αποστόλων.

Ο ισχυρός σεισμός που έπληξε το Ηράκλειο στα 1508 προκάλεσε σημαντικές

καταστροφές στο ναό. Αναστηλώθηκε όμως και επισκευάστηκε συνεχίζοντας να

λειτουργεί ως μοναστήρι των Αυγουστιανών μοναχών, ενός τάγματος που είχε

θέσει ως στόχο του την εκπαίδευση και την φιλανθρωπία. Κατά την Τουρκοκρατία,

οι Τούρκοι μετέτρεψαν το ναό σε τζαμί της Βαλιδέ σουλτάνας, γνωστό έκτοτε

Βαλιδέ ή Βαλτέ Τζαμισί. Μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1923 είχε

διαμορφωθεί σε σχολείο. Ο ναός του Σωτήρος λειτούργησε ως εκπαιδευτήριο, το

γνωστό γυμνάσιο θηλέων από το 1926 έως τις αρχές του 1969.

Ο ναός είχε κηρυχθεί διατηρητέο μνημείο. Ο εκπρόσωπος όμως της Χούντας στην

Κρήτη Στ. Πατακός, παρά τις διαμαρτυρίες πνευματικών Ηρακλειωτών, κατεδάφισε

τον Ιούλιο του 1970 ένα από τα μοναδικά και αναντικατάστατα μνημεία του

Χάνδακα. Σήμερα ο χώρος αυτός έχει διαμορφωθεί σε πλατεία.

Η Μονή του Σωτήρος όπως ήταν

4) ΜΟΝΗ ΑΓΙΟΥ ΙΩΑΝΝΗ ΤΟΥ ΘΕΟΛΟΓΟΥ

Page 66: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

66

Ένα από τα γυναικεία ορθόδοξα μοναστήρια του Χάνδακα, παράρτημα της μονής

της Παναγίας της Ακρωτηριανής (του Τοπλού Σητείας) γνωστό τότε Monasterio

Greco Madonna Acrotiriani. Την Τουρκοκρατία έγινε στρατώνας και αργότερα

Τούρκικο Ορφανοτροφείο. Μετά την απελευθέρωση έγινε καπνοκοπτήριο και

αργότερα χτίστηκε στην ίδια θέση ο ιερός ναός της Αγίας Τριάδας και ένα δημοτικό

σχολείο.

Το καπνοκοπτήριο

Η Αγία Τριάδα σήμερα

• Η Εκκλησία στην Βενετοκρατούμενη Κρήτη:

Page 67: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

67

Οι Βενετοί από τον πρώτο καιρό που είχαν καταλάβει την Κρήτη, σκόπευαν στη

μόνιμη κατοχή και εκμετάλλευση της. Ο βασικότερος και μεγαλύτερος κίνδυνος

που απειλούσε αυτή τη βλέψη ήταν η Ορθόδοξη Εκκλησία, που αποτελούσε τη

μεγάλη ενωτική δύναμη του λαού, το στήριγμα της βυζαντινής ιδέας και το φορέα

της αντίστασης κατά του κατακτητή.

Με σκοπό την αποδυνάμωση της Ορθόδοξης Εκκλησίας για την πλήρη κυριαρχία

του νησιού, απομάκρυναν τους ορθόδοξους ιεράρχες πιστεύοντας ότι με την

απουσία θρησκευτικών ηγετών ο λαός θα γίνει εύκολη λεία στη δραστήρια

προπαγάνδα της Καθολικής Εκκλησίας. Διόρισαν Λατίνο αρχιεπίσκοπο, εξαρτώμενο

από το Λατίνο Πατριάρχη της Κωνσταντινούπολης. Επίσης, διόρισαν πρωτοπαπάδες

και πρωτοψάλτες.

Οι πρωτοπαπάδες ήταν προϊστάμενοι στην ορθόδοξη ιεραρχία της Κρήτης,

μισθοδοτούμενοι από το κράτος στο οποίο δήλωναν πίστη. Ενέπνεαν εμπιστοσύνη

στους Βενετούς διότι ήταν φιλοδυτικοί και ενωτικοί (ουνίτες). Είχαν χειροτονηθεί

κατά το ορθόδοξο δόγμα, παρ’ όλα αυτά όμως ήταν υποχρεωμένοι να μετέχουν στις

λειτουργίες και στις λιτανείες των Καθολικών ιερωμένων, καθώς και να ψάλουν τη

φήμη του πάπα και του Λατίνου Αρχιεπισκόπου της Κρήτης. Πολλοί από αυτούς

ήταν διεφθαρμένοι και ανήθικοί προκαλώντας, ορισμένες φορές, απέχθεια ακόμα

και στους ίδιους τους Βενετούς. Εύλογο λοιπόν θα ήταν το συμπέρασμα, ότι οι

πρωτοπαπάδες δεν είχαν καμία σχέση με τα ορθόδοξα πατριαρχεία και με

ορθόδοξους αρχιερείς, όπως επίσης δεν θεωρούνταν στηρίγματα της ορθοδοξίας

στο νησί. Αντίθετα προκαλούσαν την αντιπάθεια και αποστροφή του κρητικού

κλήρου και λαού, αφού αποτελούσαν πρόσωπα εθνικής προδοσίας.

Ομοίως και οι πρωτοψάλτες ήταν κρατικοί υπάλληλοι, όπου συχνά εκτός από τη

μουσική παιδεία που κατείχαν, διέθεταν και ανώτερη παιδεία και διακρίθηκαν ως

κωδικογράφοι και συγγραφείς.

Page 68: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

68

Επιπλέον, οι Βενετοί στην προσπάθειά τους να κάνουν άμεση την επιρροή τους

στους κρητικούς, αφαίρεσαν περιουσίες από εκκλησίες και μονές και περιόρισαν

τον αριθμό τον χειροτονιών. Όσοι κρητικοί ήθελαν να χειροτονηθούν, έπρεπε να

πάρουν γραπτή άδεια από τις Ενετικές Αρχές, αφού κατέβαλαν ένα σημαντικό

ποσό, και στη συνέχεια πήγαιναν στην Πελοπόννησο ή στη Μ. Ασία, όπου θα

έβρισκαν ορθόδοξο αρχιερέα να τους χειροτονήσει. Μετά τη χειροτονία,

επέστρεφαν στην Κρήτη με αποδεικτικά έγγραφα της χειροτονίας. Για την κατάληψη

θέσης εφημερίου ήταν αναγκαία η γνωμάτευση εξεταστικής επιτροπής.

Με το πέρασμα των χρόνων και υπό την απειλή του τουρκικού κινδύνου, οι

Βενετοί αποκτούν μία πιο ελαστική στάση όσον αφορά το θέμα της θρησκείας.

Προκειμένου να εξασφαλίσουν την υποστήριξη των Κρητικών σε πιθανή τουρκική

επίθεση, αποφασίζουν να εγκαθιδρύσουν ορθόδοξη ιεραρχία στην Κρήτη. Η

απόφαση όμως αυτή, διώκεται από τον φανατικό καθολικό Ιάκωβο Foscarini

(Γενικός Προβεπτής της Κρήτης), κατηγορώντας τους ορθόδοξους κληρικούς ως

πρωτεργάτες των τοπικών επαναστατικών κινημάτων. Ο ίδιος πρότεινε να μειωθεί ο

αριθμός των ορθόδοξων ιερωμένων και να απαγορευτούν για ένα διάστημα οι

χειροτονίες, καθώς υποστήριζε ότι οι κρητικοί παπάδες ήταν πάρα πολλοί. Αυτός ο

διωγμός ονομάστηκε «Παπαδοκύνηγον».

Ο ρόλος των μοναστηριών ήταν αδιαμφισβήτητα καθοριστικός την περίοδο της

Ενετοκρατίας. Με τη βοήθεια των αφοσιωμένων στη βυζαντινή παράδοση μοναχών

διατηρήθηκε η εθνική φυσιογνωμία και η ενότητα του λαού. Τα τελευταία κυρίως

χρόνια της Βενετοκρατίας, παρατηρείται μια έντονη αναβίωση του μοναχισμού στην

Κρήτη . Οι λόγοι έκρηξης της μοναστηριακής ζωής ήταν πολιτικοί, οικονομικοί,

κοινωνικοί. Έτσι, εκείνη την περίοδο χτίστηκαν πάρα πολλοί ναοί.

Μέσα στον περίβολο των τειχών υπήρχαν 113 ορθόδοξες εκκλησίες ενώ καθολικές

μόνο 16. Ελάχιστες από αυτές τις εκκλησίες σώζονται σήμερα σε ικανοποιητική

κατάσταση ή σχεδόν ολόκληρες. Αρκετές σώζονται τμηματικά μέσα σε σύγχρονες

κατασκευές. Άλλες είχαν υποστεί ζημιές από τους σεισμούς που είχαν πλήξει την

πόλη αλλά και από την εικοσιπεντάχρονη πολιορκία του Χάνδακα. Όλες σχεδόν,

κατά την Τουρκοκρατία, μετατράπηκαν σε τζαμιά, τεκέδες ή χαμάμ, ενώ με την

απελευθέρωση πουλήθηκαν ως ανταλλάξιμα οικόπεδα σε ιδιώτες και χάθηκαν τα

ίχνη τους. Ως εκκλησίες παρέμειναν μονάχα αυτές που υπαγόταν σε διάφορες

ενορίες της πόλης και λειτούργησαν ξανά. Σήμερα ξέρουμε τη θέση και την

ονομασία της καθεμιάς από το χάρτη του Ελβετού στρατιωτικού Hans Rudolf

Werdmuller που φυλάσσεται στη βιβλιοθήκη της Ζυρίχης.

Παρακάτω βρίσκονται κάποιοι ναοί που έχουν σωθεί ολόκληροι ή τμήματά τους

καθώς και κάποιες πληροφορίες για τον κάθε ναό.

Page 69: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

69

� Ναός Αγίου Τίτου:

Με την ανάκτηση της Κρήτης από το Νικηφόρο Φωκά, η έδρα της επισκοπής

μεταφέρεται από τη Γόρτυνα στον Χάνδακα που γίνεται τώρα η πρωτεύουσα του

νησιού. Ο νέος μητροπολιτικός ναός που είναι ο επισημότερος και μεγαλύτερος

στην πόλη είναι αφιερωμένος στον Απόστολο Τίτο. Ο πάπας Ιννοκέντιος Γ’ με βούλα

ανακήρυξε το προσκύνημα του Αγ. Τίτου ισάξιο και ισότιμο με το προσκύνημα των

Αγίων Τόπων, αρκετό για να παίρνει ο προσκυνητής συγχωροχάρτι. Εδώ, μεταξύ των

άλλων κειμηλίων, συγκεντρώθηκαν η Τιμία Κάρα του Αποστόλου Τίτου και η

θαυματουργή εικόνα της Μεσοπαντίτισσας. Στα μέσα του 15ου αι. ο ναός

ανακαινίζεται από τον λατίνο αρχιεπίσκοπο Φ.Ντάντολο. Όμως άλλες καταστροφές

θα προκληθούν στο ναό από σεισμούς και πυρκαϊά με αποτέλεσμα να ξανακτιστεί

εξαρχής γύρω στα 1557.

Είχε σχήμα βασιλικής, σχεδόν τετράγωνο, χωρίς κόγχες, με τρούλο στη μέση και

κωδωνοστάσιο στη νοτιοδυτική του γωνία. Το εσωτερικό του χωριζόταν σε τρία

κλίτη με δύο τοξοστοιχίες. Κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας ο ναός

παραχωρήθηκε στον Φαζίλ Αχμέτ Κιοπρουλή και μετατράπηκε σε τζαμί, ενώ το

κωδωνοστάσιο σε μιναρέ. Ο μεγάλος σεισμός του 1856 καταστρέφει το ναό που

κτίζεται πάλι από την αρχή. Μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών, η Εκκλησία της

Κρήτης επισκεύασε κατάλληλα το ναό και το 1925 αφιερώθηκε και πάλι στον

Απόστολο Τίτο. Ανατολικά του ναού ήταν το μέγαρο της Αρχιεπισκοπής.

Page 70: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

70

� Βασιλική Αγίου Μάρκου:

Χτίστηκε το 1239 στην ανατολική πλευρά της Πλατείας Δημητριακών, σημερινή

Πλατεία Ελ. Βενιζέλου (λιοντάρια). Ένα από τα πρώτα και σπουδαιότερα έργα των

Ενετών αποίκων ήταν η ανοικοδόμηση του Αγ. Μάρκου στο κέντρο της πόλης και

απέναντι από το ανάκτορο του εκάστοτε δούκα. Από το 1239 που άρχισε να

οικοδομείται μέχρι το 1956 που άρχισε να αποκαθίσταται, το μνημείο πέρασε από

διάφορες φάσεις ανοικοδόμησης που οφείλονται σε καταστροφές που υπέστη το

κτίριο μετά από σεισμούς που έπλητταν την πόλη κατά καιρούς. Στην αρχική του

μορφή, την οποία και επανέκτησε μετά την αποκατάστασή του, ο ναός ήταν τύπου

τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής. Τα κλίτη χωρίζονταν με δύο σειρές κιόνων που

έφεραν γοτθικά τόξα. Η στέγη του ήταν τριμερής με το κεντρικό κλίτος ψηλότερο

από τα άλλα δύο. Το προστώο αποτελείτο από έξι κίονες που έφεραν μεταξύ τους

πέντε τόξα.

Η εκκλησία του Αγίου Μάρκου δεν εξαρτιόταν άμεσα από τη λατινική

αρχιεπισκοπή, αλλά από τον εκάστοτε Δούκα του Βασιλείου της Κρήτης. Αυτός με

τη σειρά του μην μπορώντας να επιτελέσει τα θρησκευτικά καθήκοντά του όριζε

κάποιον άλλο, τον «πριμικήριο» ή τον «καπελλάνο» ως υπεύθυνο. Στο ναό αυτό

αναλάμβαναν, με κάθε επισημότητα, τα καθήκοντά τους όλοι οι άρχοντες και

αξιωματούχοι, ενώ ήταν και ο χώρος όπου ζητούσε την προστασία του από τον

προστάτη άγιο ο απλός λαός. Στον ίδιο χώρο ενταφιάζονταν μέσα σε σαρκοφάγους

με ανάγλυφες παραστάσεις οι δούκες καθώς και μέλη της επίσημης αριστοκρατίας.

Δίπλα στο ναό στη νοτιοδυτική γωνία υπήρχε ψηλό κωδωνοστάσιο με ρολόι.

Κατά την πολύχρονη πολιορκία της πόλης από τους Τούρκους, οι καμπάνες έδιναν

το σύνθημα του συναγερμού σε περιπτώσεις βομβαρδισμού και για αυτό, πολλές

φορές το κωδωνοστάσιο αποτέλεσε στόχο των τουρκικών πυροβόλων. Όταν οι

Τούρκοι κατέλαβαν το Κάστρο, ο Άγιος Μάρκος παραχωρήθηκε στον Δεφτερδάρ

Αχμέτ Πασά που τον μετέτρεψε σε τζαμί που έφερε το όνομά του. Το

κωδωνοστάσιο κατεδαφίστηκε και στη θέση του υψώθηκε μιναρές. Οι νέοι

κατακτητές μη σεβόμενοι την ιερότητα του χώρου κατέστρεψαν τις τοιχογραφίες

και τους χριστιανικούς τάφους. Μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών και την

αποχώρηση των Τούρκων, ο Άγιος Μάρκος περιήλθε στη δικαιοδοσία της Εθνικής

Τράπεζας και μετά στο Δήμο Ηρακλείου. Τέλος, το 1956 υπογράφεται σύμβαση

μεταξύ του Δήμου και της Εταιρείας Κρητικών Ιστορικών Μελετών και αρχίζει έτσι η

αποκατάστασή του, ώστε σήμερα να αποτελεί ένα μνημείο-κόσμημα της πόλης,

στεγάζοντας παράλληλα τη Δημοτική Πινακοθήκη.

Page 71: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

71

� Μονή Αγίου Πέτρου και Παύλου

Βρίσκεται στη μέση περίπου του θαλάσσιου τείχους. Κτίστηκε από τους πρώτους

χρόνους της βενετσιάνικης κυριαρχίας και ανήκε στο τάγμα των Δομινικανών

(Domenicani Predicatori). Ήταν από τις πιο σπουδαίες και μεγαλύτερες λατινικές

εκκλησίες της πόλης. Ο σεισμός του 1508 προξένησε μεγάλες καταστροφές στο ναό.

Αποτελείται από ένα μακρύ κλίτος που σκεπάζεται από δίκλινη στέγη και καταλήγει

σε ιερό το οποίο στεγάζεται με δύο θόλους. Στο βόρειο και νότιο τοίχο του ναού

ανοίγονται παράθυρα διαφορετικών τύπων που έγιναν είτε κατά την τουρκοκρατία,

ή παλαιότερα. Συνέχεια με το ιερό και προς τη νότια πλευρά υπάρχουν

παρεκκλήσια. Άλλες κτιριακές κατασκευές υπάρχουν στη βόρεια και στη δυτική

πλευρά του ναού. Κατά τη διενέργεια ανασκαφών που έγιναν τα τελευταία χρόνια

στην ευρύτερη περιοχή του ναού (περιοχή Καστέλλας) αποκαλύφθηκαν τάφοι της β'

βυζαντινής περιόδου και κάτω από αυτούς εκτεταμένη εγκατάσταση αραβικής

περιόδου από την οποία προέκυψαν πλήθος στοιχείων για την αρχιτεκτονική και

τον τρόπο ζωής της εποχής εκείνης. Τα ευρήματα από την ανασκαφή αυτή

εκτίθενται στο Ιστορικό Μουσείο. Όλη δε, η περιοχή αυτή έχει απαλλοτριωθεί

προκειμένου να διασωθούν οι αρχαιότητες και ο ιστορικός της χαρακτήρας όπως

επίσης και να εξασφαλιστεί η ελεύθερη θέαση του ναού της ενετοκρατίας. Ο ναός

του Αγ. Πέτρου, εν μέρει κατεστραμμένος κατά την τουρκοκρατία, μετατράπηκε σε

τζαμί του Σουλτάν Ιμπραχίμ με μιναρέ στη νοτιοδυτική του γωνία. Σήμερα δε,

αναστηλώνεται υπό την επίβλεψη της 13ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και

της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κρήτης. Μετά την αποπεράτωση των εργασιών, ο ιερός

χώρος θα χρησιμοποιηθεί ως επετειακός Ναός και τόπος διεξαγωγής διεθνών

διορθοδόξων, διαχριστιανικών και διαθρησκειακών συναντήσεων.

� Μικρός Ναός Αγίου Μηνά και Παντάνασσας:

Page 72: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

72

Πρόκειται για το Μικρό Ναό του Αγίου Μηνά και της Παντάνασσας που βρίσκεται

νοτιοδυτικά της μονής της Αγίας Αικατερίνης των Σιναϊτών. Αναφέρεται στους

καταλόγους των εκκλησιών του Χάνδακα της εποχής της Βενετοκρατίας. Από το ναό

της περιόδου πριν το 1735 σώζεται ένα χαρακτηριστικό γοτθικό παράθυρο στο

βόρειο κλίτος. Κατά την άλωση της πόλης από τους Τούρκους, ο ναός βρέθηκε σε

αχρηστία μέχρι και το 1735 οπότε, μετά από ενέργειες του τότε μητροπολίτη

Γεράσιμου Λετίτζη, στο πατρικό σπίτι του οποίου ανήκε η παλαιά εγκαταλελειμμένη

εκκλησία, γίνονται τα εγκαίνια του ανακαινισμένου πια νέου μητροπολιτικού ναού

που γίνεται το κέντρο των ορθοδόξων χριστιανών της τουρκοκρατούμενης πόλης.

Ο ναός έχει δύο κλίτη καμαροσκέπαστα, το βόρειο είναι αφιερωμένο στην

Παναγία την Παντάνασσα (Υπαπαντή) και το νότιο στον Άγιο Μηνά. Η σημερινή

μορφή του μνημείου ελάχιστα διαφέρει από εκείνη της τουρκοκρατίας. Το τέμπλο

του ναού, ιδιαίτερα εκείνο του κλίτους της Υπαπαντής, αποτελεί εξαίρετο δείγμα

εκκλησιαστικής ξυλογλυπτικής (είναι επίχρυσο και χωρίζεται με κιονίσκους

ανάμεσα στα πλαίσια των εικόνων). Πολλά από τα κειμήλια του ναού βρίσκονται

σήμερα στη συλλογή της Αγίας Αικατερίνης, τα περισσότερα όμως έχουν

καταστραφεί. Πολλές από τις εικόνες του ναού που σώζονται μέχρι σήμερα

αποτελούν έργα Κρητών αγιογράφων του 18ου αιώνα με μεγάλη καλλιτεχνική αξία.

Από το κλίτος του Ναού της Παντάνασσας ενδεικτικά αναφέρομε την εικόνα της

Γέννησης του Χριστού (του Γεωργίου Κυδωνιαίου), την εικόνα της Παναγίας της

Γαλακτοτροφούσας (του Γεωργίου Καστροφύλακα,), την Υπαπαντή (του Γεωργίου

Καστροφυλάκου,), τον Άγιο Μηνά (ανώνυμη εικόνα) και άλλες εξίσου αξιόλογες.

Ο μικρός ναός του Αγίου Μηνά συνδέεται με μια από τις πλέον φρικιαστικές στιγμές

της ιστορίας του τόπου. Τον Ιούνιο του 1821 οι Τούρκοι έσφαξαν το μητροπολίτη,

Γεράσιμο Παρδάλη, επισκόπους, ηγούμενους, κληρικούς και απλούς πολίτες που

βρέθηκαν μέσα στο ναό και στον περίβολό του.

Αξίζει εδώ να αναφερθεί και το θαύμα του 1826 που συνδέεται άμεσα με τον Άγιο

Μηνά και την εκκλησία του. Εκείνο το Πάσχα και ενώ εκκλησιάζονταν οι χριστιανοί

μέσα στο ναό, οι Τούρκοι αποφάσισαν να τους επιτεθούν και να τους σφάξουν. Τη

στιγμή όμως που ήταν έτοιμοι για την αποτρόπαια αυτή πράξη τους, εμφανίστηκε

μπροστά τους ένας αξιωματικός καβαλάρης με γυμνό σπαθί που τους απέτρεψε και

τους κατεδίωξε από το ναό. Αυτοί πάλι νομίζοντας ότι πρόκειται για το

πρωτοπαλίκαρό τους Αγιάν Αγά έφυγαν φοβισμένοι. Οι χριστιανοί πίστεψαν ότι

πρόκειται για θαύμα και ότι ο καβαλάρης ήταν ο ίδιος ο Άγιος Μηνάς που

προστάτεψε τους κατοίκους και την πόλη τους.

Ο ναός καταστράφηκε από το μεγάλο σεισμό του 1856 και μετά από ένα χρόνο

αρχίζει και πάλι να επισκευάζεται. Στα χρόνια αυτά, δηλαδή στα μέσα του 19ου

αιώνα, τοποθετείται καμπάνα για πρώτη φορά στη Μητρόπολη.

Page 73: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

73

� Ναός Αγίου Ματθαίου:

Page 74: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

74

Ορθόδοξος ναός, ίσως από τη β' βυζαντινή περίοδο. Κατά την τουρκοκρατία

παραχωρήθηκε στους Σιναΐτες καλόγερους σε αντάλλαγμα της Μονής της Αγίας

Αικατερίνης που μετατράπηκε σε τζαμί. Σήμερα ο ναός φιλοξενεί συλλογή εικόνων

όπου περιλαμβάνονται σημαντικά έργα της Κρητικής Σχολής, όπως «η Σταύρωση»

του Γεωργίου Καστροφύλακα (1752), «Ο Άγιος Τίτος και Σκηνές του Βίου των 10

Μαρτύρων» του Ιωάννη Κορνάρου (1773) και άλλα. Στις μέρες μας ανακαινίζεται

από την 13η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων.

� Άγιος Νικόλαος και Ιωάννης των Μαρτζέρων:

Βρισκόταν στην οδό 1866 στην κεντρική αγορά. Ήταν ορθόδοξη εκκλησία, γνωστή

ως Άγιος Ιωάννης των Μαρτζέρων δηλ. των εμπόρων και ανήκε στην ομώνυμη

συντεχνία που βρισκόταν στην οδό 1866. Χτίστηκε το 13ο αιώνα.Δε γνωρίζουμε τη

χρήση της στην Τουρκοκρατία. Είχε κυρηχθεί διατηρητέο μνημείο στις 18-3-1947 για

να αποχαρακτηριστεί μερικά χρόνια αργότερα (22-11-1965) με το δικαιολογητικό

ότι "δε διατηρούνται παρά ελάχιστα από τα ερείπιά τους".

� Κερά ψυχοσώστρα:

Ήταν ορθόδοξη εκκλησία και βρισκόταν στη σημερινή πλατεία Δασκαλογιάννη.

Στα έγγραφα αναφέρεται ως "Chera Psigosostra" ή "Chera Pedihosostra".

� Μονή Αγίου Αντωνίου:

Η σημερινή οδός 1821 αναφέρεται την περίοδο της Βενετοκρατίας via dello

spedale δηλαδή οδός νοσοκομείου. Στο δρόμο αυτό ήταν η μονή του Αγίου

Αντωνίου. Είχε νοσοκομείο, ξενώνα με πολλά κελιά, όπου φιλοξενούσαν τους

προσκυνητές που επέστρεφαν από τους Αγίους Τόπους. Σήμερα δε σώζεται τίποτα.

� Κυρία των Αγγέλων:

Page 75: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

75

Πολλές από τις ξεχασμένες ή χαμένες εκκλησίες του Χάνδακα σώζονται σήμερα

τμηματικά, είτε μέσα σε σύγχρονα οικοδομήματα, είτε ως χαλάσματα. Ένα

χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η "Κυρία των Αγγέλων", ο σημαντικότερος

ορθόδοξος ναός της πόλης την περίοδο της Βενετοκρατίας. Ήταν έδρα του

Πρωτόπαπα των Ορθοδόξων. Χτίστηκε το 13ο αιώνα στην αρχή της Πλατιάς Στράτας

(Λεωφ. Καλοκαιρινού). Αναφέρεται στον πρώτο κατάλογο των εκκλησιών της πόλης,

που συντάχτηκε από τον παπά κυρ Ιωάννη Κομητά, ως Santa Maria Degli Angelis in

Beccharia (δηλ. Αγία Μαρία των Αγγέλων στα σφαγεία), επειδή πίσω από τον ναό

υπήρχε η ομώνυμη συνοικία.

Ο Gerola (μέγας βενετσιάνος αρχαιολόγος της Κρήτης) μας πληροφορεί ότι ο ναός

ήταν δίκλιτος με κατεστραμμένο το νότιο κλίτος. Αναφορές σε έγγραφα του 1320

κάνουν λόγο για ένα ανοιχτό χώρο, ο οποίος υπήρχε έξω από το ναό και για ένα

νεκροταφείο στα ανατολικά. Σήμερα σώζεται το βόρειο κλίτος πλάτους 3,20 μ. μέσα

στα καταστήματα που βρίσκονται στην αρχή της Λεωφ. Καλοκαιρινού.

� Άγιος Ονούφριος:

Page 76: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

76

Βρισκόταν στη συμβολή των οδών 1866 και Τσικριτζή, γνωστή ως Λαδάδικα. Ήταν

ορθόδοξη εκκλησία που χτίστηκε το 15ο αιώνα. Το ναό φωτογράφισε και

περιέγραψε ο Gerola στο μνημειώδες έργο του "Monumenti Veneti nell isola di

Kreta", ενώ διέσωσε και μια κάτοψή του. Σήμερα ο ναός σώζεται σε πολύ καλή

κατάσταση, αλλά είναι εγκλωβισμένος ανάμεσα στα σύγχρονα κτίσματα. Ο μόνος

τρόπος για να τον δει κανείς, είναι από την ταράτσα κάποιου ψηλού γειτονικού

κτιρίου, όπου διακρίνεται και ο εντυπωσιακός τρούλος του. Διακρίνεται επίσης ένα

παρεκκλήσι με τρούλο στη νοτιοανατολική του γωνία.

� Άγιος Δημήτριος των μαραγκών:

Ήταν η εκκλησία της συντεχνίας των μαραγκών και βρισκόταν στη θέση του

σημερινού Αγίου Δημητρίου Λιμένος. Από την παλιά εκκλησία (των αρχών της

Βενετοκρατίας) υπάρχει σήμερα μονάχα ένα τμήμα της τοιχογραφίας στο ιερό.

Την εποχή του Gerola υπήρχε μονάχα τμήμα του βόρειου τοίχου, της αψίδας και

του πρόναου. Το βόρειο τμήμα του ναού είχε ενσωματωθεί με τα σπίτια που

υπήρχαν εκεί και το σωζόμενο μέρος του ναού υψωνόταν πάνω σε μια πλατεία. Ο

ναός ήταν τρίκλιτος.Ανακαινίστηκε το 1964. Ο ναός από τις 18-3-1947 αποτελεί

διατηρητέο μνημείο.

� Άγιος Ιωάννης Βαπτιστής:

Page 77: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

77

Ο ναός του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή σώζεται σχεδόν ακέραιος, στη συμβολή

των οδών Καρτερού και 1821, για αρκετά χρόνια στέγαζε ένα κατάστημα

ηλεκτρικών ειδών και ένα με είδη ένδυσης. Στο χάρτη του Werdmuller αναφέρεται

ως "San Giovanni" με χρονολογία 1271. Η εκκλησία αναφέρεται και από το Gerola, ο

οποίος έκανε την κάτοψή της. Ήταν λατινική εκκλησία του Τάγματος των

Φραγκισκανών, στην οποία τάφηκαν οι Δούκες Petro Badoer και Petro Emiliani. Ο

ναός ήταν δίκλιτος και στεγαζόταν στο βόρειο κλίτος από ξύλινη στέγη και στα

ανατολικά με κυλινδρικό θόλο. Το νότιο κλίτος στεγαζόταν το μισό με δίκλιτη στέγη

και το άλλο μισό με δυο τρούλους χωρίς τύμπανο, που κατά τον Gerola, έμοιαζαν

τουρκικής κατασκευής.

� Αγία Αναστασία:

Page 78: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

78

Βρίσκεται στην οδό Δελημάρκου στο Καμαράκι, κοντά στο ξενοδοχείο "Ηράκλειο".

Στεγάζει κατάστημα και εργαστήριο επίπλων. Είναι εντυπωσιακός ναός και

διατηρείται σε άριστη κατάσταση. Ήταν ορθόδοξη εκκλησία, χτισμένη το 1375. Με

την άλωση του Χάνδακα από τους Τούρκους, η εκκλησία μετατράπηκε σε τέμενος

από τον Ρετζέτ Αγά, οικονόμο του πορθητή του Χάνδακα Κιοπρουλή. Το τέμενος

αυτό ήταν γνωστό ως Σιβρί Τσεσμέ Τζασιμί (Τζαμί της κωνικής κρήνης) από κάποια

τουρκική κρήνη που υπήρχε εκεί. Μετά την απελευθέρωση έγινε ανταλλάξιμος, με

αριθμό "κτήματος" 2744 και στα 1924 πουλήθηκε από την Εθνική Τράπεζα στο

μηχανικό Ιωσήφ Χατζηδάκη. Είναι εντυπωσιακός ο λοξός προσανατολισμός του

ναού, ενώ το κτίσμα χαρακτηρίζεται από τα έντονα γοτθικά στοιχεία που

παρουσιάζει, όπως οξυκόρυφα τόξα (με μυτερή δηλαδή απόληξη) ή ισχυρές

καλοκτισμένες αντηρίδες οι οποίες είναι ορατές. Ο ναός είχε εγκάρσιο κλίτος και

δεν ήταν τοιχογραφημένος.

� Αγία Μαρίνα του Κάστρου:

Ο ναός της Αγίας Μαρίνας του Κάστρου χτίστηκε πριν από το 1320 και ονομάζεται

έτσι για να ξεχωρίζει από τον ομώνυμο ναό που ήταν στα προάστια. Πριν λίγα

χρόνια υπήρχε μόνο ένας τοίχος ο οποίος βρισκόταν στην άκρη της οδού Γρεβενών.

Σώθηκε σε μικρό ύψος και έδινε αμυδρά την υποψία ότι έχει κλίση προς το

εσωτερικό, καθώς αποτελούσε τη βάση ή τις "γενέσεις" των ενισχυτικών τόξων ενός

κτιρίου. Σήμερα αυτός ο τοίχος δεν υπάρχει, καθώς κατεδαφίστηκε και στη θέση

του χτίστηκε μια πολυκατοικία. Σύμφωνα με το Gerola στις αρχές του 20ου αιώνα η

κατάσταση του ναού ήταν καλύτερη απ' ότι σήμερα. Συγκεκριμένα σωζόταν

ολόκληρος ο δυτικός τοίχος και τμήματα από το βόρειο και το νότιο τοίχο. Η

είσοδος βρισκόταν στη δυτική πλευρά ενώ στο εσωτερικό υπήρχε η τοιχογραφία

της Αγίας με ανάγλυφο φωτοστέφανο. Κοντά στην πόρτα υπήρχε εντοιχισμένο ένα

τμήμα ρωμαϊκής επιγραφής.

� Άγιος Ιωάννης ο Γέρακας:

Page 79: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

79

Χτίστηκε πριν από το 1280 μ.Χ. Βρισκόταν στη συνοικία της Αγίας Τριάδας, στο

μεγάλο ακάλυπτο χώρο που υπάρχει σήμερα εκεί. Ένας φαρδύς καλοχτισμένος

τοίχος που σώζεται σε ύψος όχι μεγαλύτερο από 60 εκ. μερικές πέτρες σκόρπιες

από δω κι από εκεί κι ένας ολόκληρος τοίχος, ο οποίος στην εσωτερική του πλευρά

έχει ένα παράθυρο, αποτελούν τα μοναδικά απομεινάρια της εκκλησίας του Αγίου

Ιωάννη του Γέρακα.

Πριν από μερικά χρόνια, η εκκλησία σωζόταν ολόκληρη. Κατεδαφίστηκε το 1995

με την επίγνωση ότι πρόκειται για ένα ιστορικό ναό του Χάνδακα.

� Παναγία του Φόρου ή Madonnina:

Η Παναγία της πλατείας (Piazza delle Erbe = πλατεία των δημητριακών = η

λαχαναγορά τους) ή Madonnina, βρισκόταν στην αρχή των οδών 1821 και Κατεχάκη.

Στους καταλόγους των εκκλησιών του Χάνδακα αναγράφεται άλλοτε ως λατινική και

άλλοτε ως ελληνική εκκλησία. Μετά την ενσωμάτωση της Κρήτης στο ελληνικό

κράτος, η Παναγία του Φόρου ανασκευάστηκε ριζικά και χρησιμοποιήθηκε ως

κλειστή αγορά. Το 1961, γκρεμίστηκε και στη θέση της κτίστηκε το ξενοδοχείο Ελ

Γκρέκο. Στις ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν κατά την κατεδάφιση, κάτω από

το μνημείο αποκαλύφθηκε ναός της Β΄ Βυζαντινής περιόδου.

Η Παναγία του Φόρου τον 20

ο αιώνα

� Άγιος Γεώργιος ο Δοριανός:

Page 80: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

80

Είναι γνωστή σήμερα ως αρμένικη εκκλησία του Ηρακλείου. Ονομάζεται εκκλησία

του Αγίου Γεωργίου του Δοριανού ή Αγίου Γεωργίου Μασουρίνι.

Χρονολογείται πριν το 1320 και αποτελούσε ναό της Β΄ Βυζαντινής περιόδου (961 -

1204). Από το 1363 λειτουργούσε και ήταν γνωστή ως η αρμένικη εκκλησία του

Χάνδακα. Λένε ότι ο ναός χτίστηκε από Αρμένιους στρατιώτες που συμμετείχαν

στην εκστρατεία απελευθέρωσης της Κρήτης ακολουθώντας το Νικηφόρο Φωκά ή

από Αρμένιους που είχαν εγκατασταθεί στο Χάνδακα στα τέλη του 10ου αιώνα.

Είναι αφιερωμένος στον Άγιο Ιωάννη το Βαπτιστή.

� Τριμάρτυρη:

Μια από τις πιο σημαντικές εκκλησίες του Χάνδακα. Σε τουρκικά έγγραφα

αναφέρεται Κερά Μαγμένη ή Κερά φτα Μεγάλη ή Κερά Ματρομύτη ή Κερά

Μεγάλη. Βρισκόταν στην αρχή της σημερινής οδού 1866 και ήταν τρίκλιτη βασιλική.

Το χτίσιμό της ολοκληρώθηκε στα τέλη του 1583. Σε ορισμένα έγγραφα και χάρτες η

εκκλησία αναφέρεται ως "Ναός των Τριών Μαρτύρων". 'Ένα σημαντικό έγγραφο της

2ης Ιουλίου 1578 κάνει έμμεση αναφορά στην ανέγερση του ναού της Κερά

Τριμάρτυρης. Σήμερα δεν υπάρχει τίποτα από την Τριμάρτυρη.

� Άγιος Ρόκκος:

Page 81: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

81

Η εκκλησία βρισκόταν στη θέση της σημερινής Ιονικής και Λαϊκής Τράπεζας στην

σημερινή οδό Μαρτύρων 25ης Αυγούστου. Χτίστηκε το 1595 προς τιμήν του Αγίου

Ρόκκου ο οποίος ήταν Γάλλος ευγενής και έζησε το 1295-1327. Έγινε γνωστός για τις

φιλανθρωπικές του δραστηριότητες και την αυταπάρνηση που έδειξε, βοηθώντας

τους αρρώστους από πανούκλα στην Ιταλία που είχε βρεθεί ως προσκυνητής. Για

τους λόγους αυτούς η εκκλησία τον ανακήρυξε Άγιο, αντίστοιχο στις

θαυματουργικές ικανότητες με τον Άγιο Χαράλαμπο της Ορθόδοξης Εκκλησίας.

Ο ναός είχε οκταγωνική μορφή με τρούλο. Χτίστηκε από ελεημοσύνες των πιστών,

προς τιμή του Αγίου μετά τη λήξη της φοβερής πανούκλας που μάστιζε το Χάνδακα,

ανάμεσα στα 1592-1594. Ο ναός καταστράφηκε από φωτιά κατά τη φοβερή σφαγή

της 25ης Αυγούστου 1898. Μετά την απελευθέρωση της Κρήτης (1913)

κατεδαφίστηκε και στη θέση του χτίστηκε η Ιονική Τράπεζα.

� Αγία Παρασκευή:

Βρισκόταν πάνω στη σημερινή οδό Νικ. Πλαστήρα, βόρεια της Παναγίας της

Φανερωμένης. Σώζεται ένα τμήμα τόξου και ένα μικρό κομμάτι τοίχου. Από τους

περαστικούς ελάχιστοι γνωρίζουν ότι πρόκειται για την εκκλησία της Αγίας

Παρασκευής.

� Ναός Σίμωνος και Ανδρέου των Αποστόλων:

Βρισκόταν στη Via dello Spedale, τη σημερινή οδό 1821, κοντά στον Άγιο Ιωάννη

το Βαπτιστή. Σώζεται σε πολύ καλή κατάσταση και έχει κριθεί διατηρητέο μνημείο

από τις 18-3-1947. Στέγαζε μέχρι πριν από λίγο καιρό το "Φώτο Κάραμπετ".

� Παναγία των Σταυροφόρων:

Είναι στο σημερινό δρόμο Μάρκου Μουσούρου. Σώζεται σε άριστη κατάσταση

Page 82: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

82

Πότε ακριβώς ιδρύθηκε δεν είναι γνωστό, αλλά είναι από τις αρχαιότερες λατινικές

μονές στην Κρήτη. Τα κελιά και οι ξενώνες της μονής βρίσκονταν εκεί που είναι

σήμερα ο δρόμος. Τα τελευταία χρόνια της Βενετοκρατίας είχε εγκαταλειφθεί και

παραχωρήθηκε στους Καπουκίνους. Την Τουρκοκρατία δωρήθηκε στο διοικητή του

Χάνδακα Αγκεμπούτ Αχμέτ πασά, ο οποίος τη μετέτρεψε σε τζαμί γνωστό έκτοτε

Αγκεμπούτ Τζαμισί ή Κουχιακλί τζαμί, δηλαδή με τόξα-καμάρες. Το 1922 φιλοξένησε

για χρόνια πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία. Ύστερα από την ανταλλαγή των

πληθυσμών της συνθήκης της Λωζάνης, περιήλθε στην κυριότητα του Ελληνικού

Δημοσίου και εκποιήθηκε ο ναός, σαν ένα τούρκικο σπίτι σε ιδιώτη. Αργότερα

αγοράστηκε από την Αρχαιολογική Υπηρεσία και αναστηλώθηκε με δαπάνες της

Υπηρεσίας αυτής και με την οικονομική βοήθεια της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κρήτης.

� Άγιος Γεώργιος ο Βενέτικος:

Page 83: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

83

Βρίσκεται κοντά στο ενετικό λιμάνι στην περιοχή που ήταν γνωστή ως

«βαρελάδικα», ανάμεσα στο ναό του Αγίου Δημητρίου και το λιμάνι. Είναι μεγάλη

μονόχωρη δρομική Βασιλική με δίρριχτη στέγη από την οποία δεν σώζεται

τίποτα.Στην περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας μετατράπηκε σε Τέμενος του

Καπετάν Ιμπραήμ Πασά. Μετά την αποχώρηση των μουσουλμάνων, πουλήθηκε ως

ανταλλάξιμος και στέγασε για πολλά χρόνια αποθήκη για βαρέλια. Σήμερα ο Ναός

που έχει κηρυχθεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο, είναι ασκεπής και ημιερειπωμένος

με πολλές μεταγενέστερες επεμβάσεις στις τοιχοποιίες και στην αρχιτεκτονική του

μορφή.

Ενετικές εκκλησίες στο κάστρο των Χανίων:

Page 84: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

84

� Εκκλησία των Αγίων Αναργύρων:

Ενοριακός ναός που βρίσκεται στην ομώνυμη συνοικία. Από τον Π. Καστροφύλακα

(1583) αναφέρεται συνοικία των Αγίων Αναργύρων, ενώ στην απογραφή του 1637 ο

ναός των Αγίων Αναργύρων και Σάββα αναφέρεται ως ενοριακός και ανήκει στους

ιερείς Δαμιανό και Εμμανουήλ Φασουλάδες με το σεβαστό ετήσιο εισόδημα των

1000 υπερπύρων.Παρά το μικρό μέγεθος του, σημειώνεται στις περισσότερες από

τις απεικονίσεις της πόλης. Μετά την άλωση των Χανιών από τους Τούρκους το

1645, είναι ο μόνος ορθόδοξος ναός μέσα στην πόλη που παραμένει σε λειτουργία

ως τα μέσα του 19ου αιώνα και χρησιμοποιείται ως καθεδρικός του επισκόπου

Κυδωνίας, ο οποίος επανέρχεται στην αρχαία έδρα του μετά από απουσία

τεσσάρων περίπου αιώνων. Γύρω από το ναό θα συγκεντρωθούν και οι

περισσότερες από τις δραστηριότητες της χριστιανικής κοινότητας όπως τα σχολεία,

φιλανθρωπικά ιδρύματα, η κατοικία του επισκόπου και άλλα.Τα περισσότερα από

τα εντυπωσιακά αυτά κτίσματα εξακολουθούν να περιβάλλουν ακόμη το ναό

δίνοντας την αίσθηση της ατμόσφαιρας εκείνης της εποχής με την εσωστρέφεια με

την οποία λειτουργούσε η χριστιανική κοινότητα στα χρόνια της Τουρκοκρατίας.Ο

ναός αποτελείται από τρεις χώρους, από τους οποίους ο νότιος αποτελεί πρόσφατη

επέκταση στο χώρο του Βενετσιάνικου αρχοντικού, στο οποίο ήταν ενσωματωμένος

αρχικά ο ναός, πιθανότατα ιδιωτικό παρεκκλήσι. Από τις εργασίες αναστήλωσης

διαπιστώθηκε ότι πρώτα κτίστηκε το μικρότερο, καμαροσκέπαστο, ανατολικό τμήμα

και στη συνέχεια έγινε μια όμοια επέκταση προς τα δυτικά.Μετά προστέθηκε ένα

μεγαλύτερο μονόχωρο κλίτος στη βόρεια πλευρά. Αργότερα, έγινε μια ακόμη

επέκταση προς την κατοικία που υπήρχε στη νότια πλευρά. Ο διάκοσμος του ναού

στο μεγαλύτερο μέρος του χρονολογείται ανάμεσα στο 1837 και το 1841,

χρονολογίες που υπάρχουν στο επιχρυσωμένο ξυλόγλυπτο τέμπλο του ναού. Κατά

τις πρόσφατες εργασίες συντήρησης αποκαλύφθηκε η αρχική αφιερωτική

επιγραφή, που αναφέρει ως αφιερωτές το Βενετσιάνο Ρέκτορα των Χανίων Nicolaus

Venerio και το Γεώργιο Σταυριανό.Τις εικόνες ζωγράφισε γύρω στα 1625 ο Χανιώτης

ιερομόναχος Αμβρόσιος Έμπορος, ο πρώτος από μια σειρά ζωγράφους της δυτικής

Κρήτης που επηρεάζεται έντονα από τις φλαμανδικές χαλκογραφίες. Τις εικόνες

αφιέρωσαν ο Βενετσιάνος αξιωματούχος και οι ντόπιοι πολίτες στο νέο τοπικό Άγιο

Ιωάννη Ερημίτη, στον οποίο είχαν στηρίξει τις ελπίδες τους για προστασία από την

Τουρκική απειλή.

� Ναός Αγίου Ρόκκου:

Page 85: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

85

Σώζεται σε καλή κατάσταση στη βορειοδυτική γωνία της πλατείας της Σπλάντζιας,

κοντά στο ναό του Αγίου Νικολάου. Αποτελείται από δυο διαφορετικής μορφής

καμαροσκέπαστα κλίτη από τα οποία το αρχαιότερο ήταν το βόρειο, μια απλή

κατασκευή χωρίς κανένα διάκοσμο.Αντίθετα, το νότιο κλίτος έχει κτιστεί εξ'

ολοκλήρου από λαξευτή τοιχοποιία, σύμφωνα με τις αρχιτεκτονικές αντιλήψεις του

βενετσιάνικου μανιερισμού. Πρόκειται για κτίσμα με τονισμένους αρμούς στους

πεσσούς, που καταλήγει στις στενές του πλευρές σε τριγωνικό αέτωμα, χωρίς

καταέτιο γείσο. Η κύρια δυτική όψη, έχει τονισμένο τον κατακόρυφο άξονα με ένα

θύρωμα, ένα ορθογώνιο πλαίσιο για επιγραφή και ένα στρογγυλό φεγγίτη.Στη νότια

όψη το κέντρο καταλαμβάνει θύρωμα με τριγωνικό αέτωμα και δυο μεγάλα

παράθυρα. Κάτω από το γείσο υπάρχει επιγραφή : «Αφιερωμένο στον άριστο και

μέγιστο Θεό και στον Θείο Ρόκκο. 1630». Η επιγραφή D(IVO) ROCCO (στο θείο

Ρόκκο) υπάρχει και στην πρόσοψη. Ο ναός φαίνεται να κτίστηκε μετά από κάποια

επιδημία πανώλης από την οποία, όπως είναι γνωστό, προστάτευε ο Άγιος Ρόκκος.

� Μονή του Αγίου Φραγκίσκου των Φραγκισκανών:

Το συγκρότημα βρίσκεται στη σημερινή οδό Χάληδων και στεγάζει το Αρχαιολογικό

Μουσείο της πόλης. Σώζεται στο μεγαλύτερο μέρος του αλλοιωμένο από σύγχρονες

επεμβάσεις. Στη νότια πλευρά ήταν η διπλή στοά (chiostro) με τα κελιά των

μοναχών και τα άλλα κτίρια. Σήμερα η στοά είναι κατά το μεγαλύτερο μέρος της

ενταγμένη στα σπίτια και τα καταστήματα που υπάρχουν μέχρι την είσοδο της

νεότερης καθολικής εκκλησίας.Στη βόρεια πλευρά του ναού του Αγίου Φραγκίσκου

σημειώνεται στους χάρτες της εποχής η ύπαρξη ενός ωραίου κήπου, ανάλογου με

αυτόν που υπάρχει σήμερα από την εποχή της λειτουργίας του ως τζαμί. Οι

πρόσφατες εργασίες αποκατάστασης του εσωτερικού του ναού αποκάλυψαν τις

διάφορες οικοδομικές φάσεις, ορισμένες από τις οποίες συνδέονται και με την

πολεοδομική εξέλιξη της πόλης.Το αρχικό τμήμα του ναού διακρίνεται σαφώς στο

μέσο του σημερινού και ήταν αρχικά καλυμμένο με ένα είδος σκαφωτής στέγης,

που ενισχυόταν από έξεργες νευρώσεις (βεργία). Στην επόμενη φάση έγινε

ανακατασκευή της στέγης σε οξυκόρυφη καμάρα και διαχωρίστηκε το εσωτερικό

του σε κλίτη.Τα πλάγια στεγάστηκαν με μισή οξυκόρυφη καμάρα. Στη συνέχεια

κατασκευάστηκαν τα τρία παρεκκλήσια της βόρειας πλευράς, καλυμμένα από

σταυροθόλια με έξεργες νευρώσεις και το γοτθικό μονόγραμμα του Χριστού στο

κέντρο τους και διαμορφώθηκε η βόρεια όψη του ναού.Στα 1605, σύμφωνα με την

χρονολογία στο κλειδί του πλάγιου τόξου, θα πρέπει αν τοποθετηθεί η προς

ανατολάς επέκταση του ναού, η οποία συνδέεται ασφαλώς με την δημιουργία της

Ruga Magistra (οδός Χάληδων) κατά την διάρκεια των εργασιών πολεοδομικής

ανασυγκρότησης της πόλης, μετά την κατασκευή των νέων οχυρώσεων. Άλλη μια

προέκταση θα πρέπει να πραγματοποιήθηκε, πιθανότατα στα χρόνια της

Page 86: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

86

Τουρκοκρατίας με μια μονόχωρη κατασκευή προς τα δυτικά.Η βάση του πύργου του

υψηλού καμπαναριού σώζεται στην ανατολική πλευρά του μνημείου. Στα χρόνια

της Τουρκοκρατίας ο ναός του Αγίου Φραγκίσκου μετατράπηκε στο Γιουσούφ Πασά

Τζαμισί. Τότε προστέθηκε στη βορειοδυτική πλευρά ο ερειπωμένος σήμερα μιναρές

και η οκταγωνική κρήνη στην αυλή. Στη συνέχεια μετατράπηκε σε κινηματογράφο

και κέντρο διασκέδασης.

� Καθεδρικός ναός της Παναγίας (Κατεστραμμένος):

Ήταν κτισμένος στο κέντρο του Καστελιού, ανάμεσα στα άλλα επίσημα κρατικά και

ιδιωτικά κτίσματα της πόλης, που άρχισαν να κτίζονται αμέσως μετά την

παραχώρηση της στους αποίκους. Από τις απεικονίσεις σε χάρτες φαίνεται ότι

ανάμεσα στο ναό και το Corso μεσολαβούσε ένα οικοδομικό τετράγωνο. Πρόσφατα

σε ανασκαφικές εργασίες διαπιστώθηκε ότι ο βενετσιάνικος ναός εδράζεται επάνω

στα θεμέλια μεγάλης παλαιοχριστιανικής βασιλικής, η οποία πιθανότατα υπήρξε

καθεδρικός ναός της επισκοπής Κυδωνίας κατά την πρώτη Βυζαντινή περίοδο. Από

τις φωτογραφίες του εσωτερικού και την κάτοψη που μας έδωσε ο Gerola στις

αρχές του 20ου αιώνα, προκύπτει ότι μεγάλο τμήμα της παλαιοχριστιανικής

βασιλικής, πιθανότατα και η αψίδα του ιερού, είχαν ενσωματωθεί στο

μεταγενέστερο κτίσμα. Από τα στοιχεία που υπάρχουν προκύπτει ότι ήταν μια

μεγάλη βασιλική με κεντρικό κλίτος ενιαίο, ενώ τα πλάγια ήταν διαιρεμένα σε

τέσσερα παρεκκλήσια. Η αψίδα του ιερού ήταν εγγεγραμμένη σε ορθογώνια

παστοφόρια κατά τα παλαιοχριστιανικά πρότυπα. Στην βορειοανατολική πλευρά

ήταν κτισμένο το υψηλό κωδωνοστάσιο με τη μορφή πύργου, το οποίο

αντικαταστάθηκε αργότερα από μιναρέ. Από εκθέσεις εκκλησιαστικών

αξιωματούχων πληροφορούμαστε για το πλήθος των κειμηλίων που υπήρχαν,

μεταξύ των οποίων ήταν και πολλές βυζαντινές εικόνες. Στο γύρω από ο ναό χώρο

υπήρχαν διάφορα εκκλησιαστικά κτίσματα και το μέγαρο του αρχιεπισκόπου

Χανιών. Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας ο ναός μετατράπηκε σε τζαμί του

Μουσά Πασά και εξυπηρετούσε την πυκνοκατοικημένη από μουσουλμάνους

περιοχή του Καστελιού. Στις φωτογραφίες του Gerola διακρίνονται το mihrab (ιερή

Page 87: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

87

κόγχη για τη φύλαξη του κορανίου) και το minbar (άμβωνας) του τζαμιού. Μετά την

απελευθέρωση της Κρήτης μετατράπηκε σε κρατική αποθήκη. Κατά τους

βομβαρδισμούς του 1941 το μνημείο υπέστη σοβαρές ζημιές, κατεδαφίστηκε όμως

αργότερα για την εφαρμογή του νέου ρυμοτομικού σχεδίου. Σήμερα τα σωζόμενα

υπολείμματα έχουν ενσωματωθεί σε ιδιωτικές κατοικίες, ενώ τα θεμέλια του

επεκτείνονται κάτω από την πάροδο Κανεβάρω και την πλατεία της Αγίας

Αικατερίνης.

� Μονή Αγίου Νικολάου των Δομινικανών:

Η μεγάλη Μονή του Τάγματος των Δομινικανών μοναχών στα Χανιά, χτίστηκε γύρω

στα 1320 από την αδελφότητα της Κάντια, που με έγγραφο ζητάει την εισαγωγή

αδασμολόγητης ξυλείας για τον σκοπό αυτό. Αρχιτεκτονικά ακολουθεί το πρότυπο

της Κεντρικής Μονής του Αγίου Πέτρου. Η μονή, όπως τη γνωρίζουμε από

απεικονίσεις σε παλαιούς χάρτες, φωτογραφίες και περιγραφές αποτελείται από το

ναό με το υψηλό κωδωνοστάσιο και διπλή στοά στη βόρεια πλευρά. Από το

συγκρότημα σήμερα σώζεται αλλοιωμένο το καθολικό και ένα μέρος της δυτικής

στοάς στη βόρεια πλευρά του (οδός Χατζή Ρούσσου Βουρδουμπά).Ο ναός ήταν

βασιλική με εγκάρσιο κλίτος, το οποίο κατέληγε σε τριμερές βήμα χωρίς αψίδα. Το

κεντρικό τμήμα του ιερού και ο σολέας στεγάζεται από μεγάλα σταυροθόλια με

έξεργες νευρώσεις και τα πλάγια διαμερίσματα του ιερού από οξυκόρυφες

καμάρες. Ο υπόλοιπος ναός ήταν ξυλόστεγος με δίρριχτη στέγη. Στο δυτικό τοίχο

του νότιου τμήματος του εγκάρσιου κλίτους έχει τοποθετηθεί μεταγενέστερα

εξομολογητήριο με τη μορφή μανιεριστικού θυρώματος. Εξωτερικά ο ναός

αντιστηρίζεται με υψηλές αντηρίδες, ενσωματωμένες στην τοιχοποιία.Το

βορειοδυτικό διαμέρισμα του ιερού, που στεγάζεται σήμερα με σταυροθόλιο είναι

το υπόλοιπο της βάσης του υψηλού κωδωνοστασίου. Στο τμήμα αυτό του ναού

έγιναν ερευνητικές εργασίες από την Αρχαιολογική Υπηρεσία, από τις οποίες

προέκυψαν ενδιαφέροντα στοιχεία για την αρχική του μορφή. Από το μέσο του

εγκάρσιου κλίτους ένα τοξωτό άνοιγμα, το οποίο διαμορφώθηκε μεταγενέστερα με

την προσθήκη ενός θυρώματος σε δεύτερη χρήση, οδηγούσε στη στοά με τα κελιά.

Σήμερα σώζεται η περίκλειστη αυλή και η βόρεια πλευρά της διώροφης στοάς. Το

ισόγειο αποτελείται κατά ένα μέρος του από σκεπαστή στοά, που στεγάζεται από

Page 88: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

88

σταυροθόλια και έχει δωμάτια στον όροφο. Στο κέντρο της αυλής υπήρχε μικρή

δεξαμενή.Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας ο ναός μετατράπηκε, όπως όλοι οι

καθολικοί που θεωρήθηκαν λεία πολέμου, στο Χιουγκάρ Τζαμισί, που υπήρξε το

κεντρικό τζαμί της πόλης. Η σημασία του τονίζεται από την ύπαρξη δύο αντί ενός

εξωστών (σεριφιέδων) στο μιναρέ που κτίστηκε στη νοτιοδυτική γωνιά του ναού. Τα

μορφολογικά στοιχεία του μιναρέ παρουσιάζουν ενδιαφέρον γιατί ακολουθούν,

νωπή ακόμη για την Κρήτη, βενετσιάνικη παράδοση.Στην πλατεία μπροστά από το

τζαμί διαμορφώθηκε κατά το 18ο αιώνα μια υπόγεια κρήνη για τις απαραίτητες

τελετουργικές νίψεις. Το 1918 οι

ορθόδοξοι των Χανιών κατέλαβαν το ναό και τον καθιέρωσαν προς τιμήν του Αγίου

Νικολάου. Τότε προστέθηκε μεγάλη ημικυλινδρική αψίδα στην ανατολική πλευρά.

Στη δεκαετία του '50 μια ατυχής απόπειρα αποκατάστασης του ναού οδήγησε στην

αντικατάσταση της ξύλινης στέγης με νέα κατασκευή από σκυρόδεμα και τη

διαίρεση του εσωτερικού με τσιμεντένιες κιονοστοιχίες.

� Ναός Αγίας Αικατερίνης:

Βρίσκεται σε μικρή απόσταση από τον Άγιο Νικόλαο της Σπλάντζιας. Είναι δίκλιτος

με ενιαία πρόσοψη που καταλήγει σε αέτωμα. Στο κέντρο της υπάρχει η βάση

δίλοβου καμπαναριού. Η πρόσοψη είναι διαμορφωμένη με τη χρήση πεσσών και

λαξευτών γείσων και τα θυρώματα επιστέφονται από γοτθίζοντα ανακουφιστικά

τόξα. Στις πλάγιες όψεις έχει ανά ένα οξυκόρυφο παράθυρο.Εσωτερικά, οι κάθετες

επιφάνειες των τοίχων χωρίζονται από τις καμάρες με γείσο. Τα κλίτη χωρίζονται

από δυο τόξα που πατούν σε λαξευτούς πεσσούς στον κυρίως ναό και ένα στενό

άνοιγμα στο ιερό. Η αρχιτεκτονική του ναού έχει μεταβατικό χαρακτήρα από τις

υστερογοτθικές μορφές στο ρεύμα του μανιερισμού, γεγονός που μας οδηγεί στη

χρονολόγηση του στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα. Σε σύγκριση με του

υπόλοιπους ορθόδοξους ναούς των Χανίων, εδώ εντοπίζεται η αποδοχή του

αρχιτεκτονικού διάκοσμου, ο οποίος κυριαρχεί στους καθολικούς ναούς. Στα χρόνια

της Τουρκοκρατίας χρησιμοποιήθηκε ως φούρνος και μέχρι πρόσφατα ως

μηχανουργείο.Οι κάτοικοι της περιοχής πάντως συνέχισαν να λατρεύουν εκεί την

Αγία Αικατερίνη, στο όνομα της οποίας θεωρούσαν ότι ήταν αφιερωμένος ο ναός.

Τελευταία, απαλλοτριώθηκε από την Αρχαιολογική Υπηρεσία αποκαταστάθηκε και

παραδόθηκε και πάλι στη λατρεία στο όνομα της Αγίας Αικατερίνης και του Αγίου

Ιωάννη του Ερημίτη.

Page 89: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

89

• Η τέχνη της Αγιογραφίας:

Μερικές δεκαετίες πριν από την Άλωση, η Κωνσταντινούπολη έπαψε να είναι το

πολιτικό και πολιτισμικό κέντρο ολόκληρης της ορθόδοξης Ανατολής. Το ρόλο της

ως κέντρου, με πανορθόδοξη ακτινοβολία, ανέλαβε στο εξής η Κρήτη, ενετική κτήση

ήδη από το 1210, όπου τόσο οι πολιτικές όσο και οι οικονομικές συνθήκες

ευνοούσαν τις καλλιτεχνικές δραστηριότητες.

Στην καλλιτεχνική άνθηση κατά τον 15ο αιώνα συντέλεσαν ο εξελληνισμός της

άρχουσας τάξης των Βενετών εποίκων και η οικονομική άνοδος του ελληνικού

στοιχείου.

Οι μεγάλες πόλεις της Κρήτης, ο Χάνδακας, τα Χανιά και το Ρέθυμνο, ανέπτυξαν,

κυρίως μετά τα μέσα του 15ου αιώνα, έντονη οικονομική δραστηριότητα και

εξελίχθηκαν σε σημαντικά κέντρα διεθνούς εμπορίου. Η Κρήτη, κατάφερε να

αναδειχθεί ως το σπουδαιότερο κέντρο παραγωγής εικόνων, όπως μαρτυρούν τα

αναρίθμητα συμβόλαια που έχουν διατηρηθεί στα Κρατικά Αρχεία της Βενετίας, τα

οποία αφορούσαν σε παραγγελίες εικόνων, όπου υπέγραφαν οι καλλιτέχνες και οι

πελάτες τους. Πρέπει να σημειωθεί ότι το 1600 το Ηράκλειο είχε 20.000 κατοίκους

και 200 ζωγράφους, ένα νούμερο ιδιαίτερα υψηλό που δείχνει την καλλιτεχνική

άνθιση στην Κρήτη. Έτσι, η πτώση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας το 1453

σηματοδοτεί την αρχή μιας από τις πιο σημαντικές περιόδους της Ελληνικής

Ιστορίας της Τέχνης. Η Μεταβυζαντινή περίοδος, η οποία διήρκεσε έως τις αρχές

του 19ου αιώνα, υπήρξε η μεταβατική περίοδος όπου ουσιαστικά ανοίγουν τα

σύνορα με τον δυτικό κόσμο. Η ενετική κυριαρχία, η μετάβαση πολλών καλλιτεχνών

στη Βενετία κυρίως, το εμπόριο αλλά και το γεγονός ότι εκείνη την περίοδο η τέχνη

βιώνει σημαντικές και καθοριστικές αλλαγές στη Δύση, υπήρξαν η αφορμή για τη

γένεση σημαντικών σχολών ζωγραφικής με πιο σημαντικές την Κρητική (1453-1669)

και την Επτανησιακή Σχολή (1669-1833).

Εκείνη την περίοδο ζωγράφοι από τη σκλαβωμένη Κωνσταντινούπολη, την

Πελοπόννησο και αλλού καταφεύγουν στην Κρήτη. Τα υψηλά πρότυπα

πρωτευουσιάνικης τέχνης που φέρνουν μεταλαμπαδεύονται στην τοπικού

χαρακτήρα ζωγραφική της μεγαλονήσου και σηματοδοτούν φωτεινές εξελίξεις σε

ένα περιβάλλον με ευνοϊκές πολιτισμικές και βιοτικές συνθήκες και με ιδιαίτερα

χρήσιμες προσβάσεις στην τέχνη της Δύσης.

Έτσι, δημιουργείται το 15ο αιώνα στην Κρήτη ένα ζωγραφικό σύστημα, η Κρητική

Σχολή, η ακτινοβολία της οποίας ξεπέρασε τα όρια του νησιού. Κύρια γνωρίσματά

της είναι η τελειότητα των μορφών, οι οποίες αποδίδονται πιο γήινες και η εμμονή

στην λεπτομέρεια. Σε αντίθεση με τη Μακεδονική τεχνοτροπία, η Κρητική δεν

απλώνει τα φωτίσματα και τα σαρκώματα. Είναι πιο αυστηρή, αφαιρετική, λιτή, με

δυνατά χρώματα και έντονες αντιθέσεις. Οι μορφές είναι ψηλόλιγνες, λιπόσαρκες,

αυστηρές και διαθέτουν μια χαρακτηριστική ασκητική ευγένεια. Ο προπλασμός

Page 90: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

90

(βάση) είναι σκούρος, στο χρώμα του κάστανου και οι γραμμές πιο στενές. Στις

εικόνες δεν υπάρχει προσπάθεια να δημιουργηθεί τρίτη διάσταση. Πρόκειται

ουσιαστικά για επίπεδη σύνθεση, όπου με ελαφρά φωτοσκίαση οι μορφές

αναδύονται σαν ανά-γλυφες. Τη δομή την οργανώνει ένας γεωμετρικής υφής

κάναβος, που λειτουργεί σαν στερεός σκελετός. Αποτελείται από μελετημένους

άξονες, κατακόρυφους, οριζόντιους, διαγώνιους και υπολογισμένες αντιστοιχίες και

ανταποκρίσεις. Υπάρχει στις κινήσεις, στις στάσεις, στις χειρονομίες των ανθρώπων

και στη μορφή του κάθε φορέματος αλλά και στη διάταξη των αρχιτεκτονημάτων,

του τοπίου και των άλλων στοιχείων που παριστάνονται. Με τον τρόπο αυτό η

σύνθεση γίνεται πιο στερεή και πιο σφιχτοδεμένη.

Από αυτό το καλλιτεχνικό περιβάλλον προέρχεται και ο μεγάλος Ηρακλειώτης

ζωγράφος Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, γνωστός σε παγκόσμιο επίπεδο ως El Greco.

Στην ουσία πρόκειται για σχολή ζωγράφων εικόνων, ωστόσο, μετά τη μετακίνησή

των ζωγράφων το πρώτο μισό του 16ου αιώνα στην ηπειρωτική Ελλάδα αναπτύσσει

δραστηριότητα και στον τομέα της μνημειακής ζωγραφικής. Οι κρητικοί αγιογράφοι

ήξεραν να εναρμονίζουν στα έργα τους την ώριμη Παλαιολόγεια τέχνη με στοιχεία

της δυτικής καλλιτεχνικής παράδοσης, διατηρώντας μια ευελιξία ανάλογα με τις

προτιμήσεις της συγκεκριμένης μεικτής πελατείας. Έτσι, μπορούσαν να

ακολουθήσουν ανάλογα τα βυζαντινά πρότυπα (in forma greca) ή την

υστερογοτθική καλλιτεχνική παράδοση (in forma a la latina), ενώ η επαφή που

διατηρούσαν με τους κρητικούς αγιογράφους που εργάζονταν μακριά από το νησί

τούς έδωσε τη δυνατότητα να διατηρήσουν μια κοινή καλλιτεχνική γλώσσα.

Για πρώτη φορά, εκείνη την περίοδο, διαπιστώνεται ότι η εικόνα, πέρα από την

αξία που είχε στη χριστιανική λατρεία, γίνεται πλέον αντικείμενο συναλλαγής.

Πωλείται, αγοράζεται, μεταβιβάζεται και η χρηματική της αξία εκτιμάται από

ειδικούς, ενώ εμφανίζονται και οι πρώτοι συλλέκτες έργων στο νησί. Η φήμη των

μεγάλων ζωγράφων επιβάλλει πλέον να αναγράφεται δίπλα στην υπογραφή τους

και ο τόπος καταγωγής τους, De Candia, ως εγγύηση για την ποιότητα του έργου

τους, αποδεικνύοντας παράλληλα ότι η θέση τους μέσα στην κοινωνία που ζουν και

εργάζονται έχει αναβαθμιστεί.

Από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της Κρητικής Σχολής είναι ο Μιχαήλ

Δαμασκηνός. Γεννήθηκε γύρω στο 1535, μαθήτευσε στο Ηράκλειο και έζησε αρκετά

χρόνια στη Βενετία. Ο Μιχαήλ Δαμασκηνός φαίνεται ότι εδραίωσε τους κανόνες της

Κρητικής Σχολής. Στον ναό της Αγίας Αικατερίνης εκτίθενται 6 εικόνες του, που

προέρχονται από την Μονή Βροντισίου στο Ζαρό. Κύριος εκπρόσωπος της Κρητικής

Σχολής είναι ο Θεοφάνης Στρελίτζας ή αλλιώς Θεοφάνης ο Κρης από το Ηράκλειο

Κρήτης. Άλλοι εκπρόσωποι της Κρητικής Σχολής είναι ο Γεώργιος Κλόντζας, ο

Εμμανουήλ Τζάνες, ο Ανδρέας Ρίτζος, ο Εμμανουήλ Λαμπάρδος, ο Άγγελος

Ακοτάντος, ο Βίκτωρ κ.α.

Page 91: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

91

Μιχαήλ Δαμασκηνός

Πρόκειται για το σημαντικότερο ίσως ζωγράφο της Κρητικής Σχολής Αγιογραφίας.

Ο Μιχαήλ Δαμασκηνός γεννήθηκε στο Βενετοκρατούμενο Χάνδακα γύρω στα 1540

και διδάχτηκε την τέχνη της ζωγραφικής στη Σχολή της Αγίας Αικατερίνης των

Σιναϊτών. Σε ηλικία 32 ετών εργάστηκε στη Βενετία, όπου και ήρθε σε επαφή με τα

σύγχρονα ρεύματα της τέχνης. Στα έργα του αναδεικνύεται η θαυμαστή συνύπαρξη

της βυζαντινής αγιογραφίας με τις τεχνικές της δυτικής ζωγραφικής και της

αναγεννησιακής τέχνης. Έχει φιλοτεχνήσει πολλά έργα, τα οποία βρίσκονται

σκόρπια σε συλλογές. Από τον Άγιο Γεώργιο της Βενετίας, το Βυζαντινό μουσείο

Αθηνών, τη Βυζαντινή Συλλογή Κέρκυρας, έως και τη Βυζαντινή συλλογή της Αγίας

Αικατερίνης των Σιναϊτών, όπου εκτίθενται έξι από τις σημαντικότερες εικόνες του

οι οποίες ανήκαν στη Μονή Βροντησίου. Το 1584 τον συναντάμε στο Χάνδακα, και

σύμφωνα με τη γνώμη του κ. Καλοκύρη: Κατείχε καλά τη βυζαντινή ζωγραφική

τέχνη, αλλά δε σταμάτησε μόνο εκεί. Γνώριζε την ευρωπαϊκή ζωγραφική της εποχής

του και κατάφερε να συνδυάσει τα βυζαντινά στοιχεία με τα αναγεννησιακά. Το

τελικό αποτέλεσμα είναι εικόνες που μεταφέρουν τη βυζαντινή βαρύτητα στον

αναγεννησιακό ρεαλισμό.

Έργα του Μιχαήλ Δαμασκηνού:

Page 92: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

92

Page 93: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

93

Page 94: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

94

Θεοφάνης ο Κρης

Κορυφαίος αγιογράφος του 16ου

αιώνα και κυριότερος εκπρόσωπος της Κρητικής

Σχολής Αγιογραφίας. Ο μοναχός Θεοφάνης Στρελίτζας πρέπει να γεννήθηκε στο

Ηράκλειο μέσα στην τελευταία δεκαπενταετία του 15ου

αιώνα και ακολούθησε το

οικογενειακό επάγγελμα της ζωγραφικής. Σε κατάλληλη ηλικία παντρεύτηκε και

απόκτησε δύο παιδιά, το Συμεών και το Νεόφυτο. Έπειτα, για κάποιο λόγο –ίσως

θανάτου της συζύγου- έγινε μοναχός. Το 1535 ιστορεί το καθολικό της Ι. Μονής

Μεγίστης Λαύρας, στο Άγιο όρος, όπου εγκαταστάθηκε με τους δύο γιούς του. Ήταν

ένας από τους σπουδαιότερους αγιογράφους της Κρήτης, αλλά και ολόκληρης της

Ελλάδας. Δημιούργησε τη δική του Σχολή Αγιογραφίας. Το 1545, με συνεργάτη το

γιο του Συμεών τοιχογραφεί το καθολικό της Ι. Μονής Σταυρονικήτα. Αφού έζησε

αρκετά χρόνια στο Άγιο Όρος, επιστρέφει στην πατρίδα του το Ηράκλειο, όπου και

πεθαίνει στις 24 Φεβρουαρίου του 1559, την ημέρα που έκανε τη διαθήκη του. Το

έργο του το συνέχισαν οι δύο του γιοι.

Page 95: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

95

Έργα του Θεοφάνη του Κρητός:

Page 96: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

96

Άγγελος Ακοτάντος

Ο Άγγελος Ακοτάντος ήταν κρητικός αγιογράφος που ζούσε και εργαζόταν στην

πόλη του βενετοκρατούμενου Χάνδακα. Η περίοδος της καλλιτεχνικής δράσης του

βρίσκεται ανάμεσα στο 1425 και 1450, το έτος που πεθαίνει. Υπέγραφε τα έργα του

με το όνομα «Χειρ Αγγέλου». Θεωρείται ως ο πρώτος βυζαντινός ζωγράφος που

έκανε κάτι τέτοιο. Κατά τον Άγγελο Δεληβοριά, διευθυντή του μουσείου Μπενάκη:

«Ο Άγγελος υπογράφει τα έργα του, γιατί έχει συνείδηση της ποιότητας των έργων

του, ενώ ταυτόχρονα μας εισάγει σε μία άλλη συνήθεια, την οποία υιοθετούν ο

Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, ο Μιχαήλ Δαμασκηνός κ.α». Στις αγιογραφίες του

συνυπάρχουν στοιχεία Κωνσταντινοπολίτικης και βενετσιάνικης ζωγραφικής.

Τα περισσότερα στοιχεία για τη ζωή του τα έχουμε αντλήσει από τη διαθήκη του,

την οποία συνέταξε το 1436 ενόψει ενός ταξιδιού από το Χάνδακα στην

Κωνσταντινούπολη και η οποία βρίσκεται στο κρατικό αρχείο της Βενετίας,

θεωρούμενη πολύτιμη διότι πέρα από την σπουδαία πηγή πληροφοριών για τον

αποτελεί μέσο ανάδειξης ενός νέου είδους καλλιτέχνη. Υπάρχουν ενδείξεις ότι το

σπίτι και το εργαστήριο του βρισκόταν πίσω από την βασιλική του Αγ. Μάρκου. Είχε

μία κόρη, τη Βαρβάρα και δύο αδελφούς, τον Ιωάννη, ζωγράφο επίσης και τον

Θεόδωρο που ήταν σχολάρχης. Διατηρούσε σχέσεις με το Σιναϊτικό μετόχι της Αγίας

Αικατερίνης στο Χάνδακα, όπως φαίνεται από δύο εικόνες που κληροδότησε το

μοναστήρι.

«Ο ζωγράφος Άγγελος υπήρξε ο πιο σημαντικός ζωγράφος του πρώτου μισού του

15ου

αιώνα, μιας εποχής κατά την οποία το κέντρο της καλλιτεχνικής παραγωγής

μεταφέρεται από την πρωτεύουσα του βυζαντινού κράτους, στην πρωτεύουσα της

βενετοκρατούμενης Κρήτης». Αναφέρει η καθηγήτρια βυζαντινής τέχνης στο

Πανεπιστήμιο της Θεσσαλίας, Μαρία Βασιλάκη.

Ιδιαίτερη θέση στο έργο του Άγγελου Ακοτάντου κατέχουν οι εικόνες του Αγ.

Φανουρίου, κάποιες από τις οποίες τον απεικονίζουν να σκοτώνει δράκο έχοντας

μεγάλη ομοιότητα με αυτές του Αγ. Γεωργίου. Κατά πάσα πιθανότητα η

συγκεκριμένη επιλογή του Άγγελου έγινε έπειτα από θαύμα κατά το οποίο ο Αγ.

Φανούριος μεσολάβησε στην απελευθέρωση τριών Κρητικών από τους Τούρκους.

Page 97: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

97

Έργα του Άγγελου Ακοτάντου:

Page 98: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

98

Page 99: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

99

Ανδρέας Ρίτζος

Ένας αντιπροσωπευτικός ζωγράφος της εποχής όπου σύμφωνα με τις μαρτυρίες

ζει και εργάζεται στο δεύτερο μισό του 15ου

αιώνα. Γεννήθηκε το 1422 και θα

πρέπει να ήταν γόνο βενετοκρητικής οικογένειας. Στα περισσότερα έργα του που

βρίσκονται στην Ιταλία και την Πάτμο, είναι εμφανής ο ακαδημαϊσμός του που

εκφράζεται μέσα από τις μνημειακές μορφές και τις πυκνές γραμμές των φώτων.

Επίσης ζωγραφίζει όχι μόνο σύμφωνα με τον βυζαντινό τρόπο αλλά και σύμφωνα

με το δυτικό, όπως φαίνεται από τους μαρμάρινους θρόνους, τους

λεπτοδουλεμένους φωτοστέφανους και τα διακοσμητικά μοτίβα. Ο γιος του,

Νικόλαος Ρίτζος, επίσης ζωγράφος, μνημονεύεται σε έγραφα από το 1466 έως το

1503. Το μοναδικό, ωστόσο, βέβαιο έργο του είναι μία εικόνα της Δέησης στο

Σεράγιεβο.

Έργα του Ανδρέα Ρίτζου:

Page 100: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

100

Page 101: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

101

Δομήνικος Θεοτοκόπουλος

Ειδική αναφορά θα κάνουμε στο Δομήνικο Θεοτοκόπουλο, (1541 – 7 Απριλίου

1614), γνωστό επίσης με το ιταλικό προσωνύμιο ElGreco, δηλαδή ο Έλληνας, ήταν

Κρητικός ζωγράφος, γλύπτης και αρχιτέκτονας της Ισπανικής αναγέννησης. Έζησε το

μεγαλύτερο μέρος της ζωής του μακριά από την πατρίδα του, δημιουργώντας το

κύριο σώμα του έργου του στην Ιταλία και στην Ισπανία. Εκπαιδεύτηκε αρχικά ως

αγιογράφος στην Κρήτη και αργότερα ταξίδεψε στη Βενετία. Στην Ιταλία

επηρεάστηκε από τους μεγαλύτερους δασκάλους της ιταλικής τέχνης, όπως τον

Τιντορέτο και τον Τιτσιάνο, του οποίου υπήρξε μαθητής, υιοθετώντας στοιχεία από

τον μανιερισμό. Το 1577 εγκαταστάθηκε στο Τολέδο, όπου έζησε μέχρι το τέλος της

ζωής του και ολοκλήρωσε ορισμένα από τα πιο γνωστά έργα του.

Μεγάλωσε σε έναν κόσμο που είχε τις δικές του πολιτισμικές αξίες και κατάφερε

να διαπρέψει σ’ αυτόν, στη συνέχεια προσαρμόστηκε εύκολα σε έναν εντελώς

διαφορετικό κόσμο όπου και εκεί κατάφερε να ξεχωρίσει με την τέχνη του. Μέσα σε

μία πενταετία αφομοιώνει την δυτική τεχνοτροπία, την εξελίσσει και αποκτά το δικό

του ύφος.

Ο Ελ Γκρέκο προκάλεσε το ενδιαφέρον πολλών της εποχής του. Οι βασικές αιτίες

αυτού του ενδιαφέροντος, φαίνεται πως ήταν αρχικά η ουσιαστική - πνευματική

μεταμόρφωση του καλλιτέχνη, η πετυχημένη προσφορά του σε δύο πολιτισμούς

καθώς και οι πολλές μετακινήσεις του (26 χρόνια στην Κρήτη, 10 χρόνια στην Ιταλία

και 37 χρόνια στην Ισπανία).

Αποκτά καλλιτεχνικό όνομα (παρατσούκλι): DominicoGreco. Το αποδέχεται καθώς

δηλώνει την καταγωγή του, που ένθερμα υποστηρίζει και τονίζει (Greco) και είναι

πιο εύκολο στην προφορά από το Θεοτοκόπουλος. Μέσα σε μικρό χρονικό

διάστημα ο DominicoGreco έγινε σήμα κατατεθέν στην Ιταλία. Στους πίνακές του

δεν υπέγραφε ποτέ με το καλλιτεχνικό του όνομα αλλά γράφει στους πίνακές του

πάντοτε στα ελληνικά και τις περισσότερες φορές ολογράφως: «Δομήνικος

Θεοτοκόπουλος εποίει» Την πρώτη πενταετία υπέγραφε ως Δομήνικος

Θεοτοκόπουλος Κρης ή Δομήνικος Θεοτοκόπουλος Κρης εποίει στη συνέχεια όμως

εγκαταλείπει εντελώς την αναφορά στην ιδιαίτερη πατρίδα του, την Κρήτη.

Τόσο ο Θεοτοκόπουλος όσο και το έργο του διεκδικήθηκαν από δύο έθνη, το

Ελληνικό και το Ισπανικό. Απογοητευτική και θλιβερή είναι η διαπίστωση πως ο Ελ

Γκρέκο με την άφιξή του στην Ελλάδα αναγνωρίζεται μονάχα εξαιτίας του γεγονότος

ότι «Διέπρεψε στο εξωτερικό» και όχι για την τέχνη του.

Όσον αφορά το αμφιλεγόμενο ζήτημα της καταγωγής του Θεοτοκόπουλου, ο ίδιος,

όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, τόνιζε και υποστήριζε την ελληνική του

καταγωγή. Σε μία σειρά άρθρων του στην Πινακοθήκη το 1913, ο Δε Βιάζης αφού

γράψει ότι «ἀδίκως λοιπόν ἒκαμον τόν Ἓλληνα, Ἱσπανόν ζωγράφον, ἀφοῦ δέν

ἠθέλησε νά εἶναι ποτέ καί ἡ Ἱσπανία τόν ἐλησμόνησεν ἕως οὗ οἱ ξένοι ἀνύψωσαν

αὐτόν τόν ὑπέροχον καλλιτέχνην», τονίζει ότι: «ἦτο Ἓλλην καί ἒμεινεν ὡς πρός τήν

Page 102: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

102

καρδίαν καί τήν διάνοιαν Ἑλληνικώτατος» και καταλήγει: «Ὁ Θεοτοκόπουλος ὡς

γνήσιον τέκνον τῆς Ἑλλάδος καί δή τῆς Κρήσιν, χωρίς ὅμως νά λησμονήσῃ τάς

παραδόσεις της Βυζαντιακῆς τέχνης». Έτσι με την ανάγνωση αυτών των γραμμών

μπορούμε να έχουμε μία συγκροτημένη εικόνα για τον Ελ Γκρέκο.

Στη συνέχεια εξετάζοντας το έργο του θα συναντήσουμε και εκεί συγκρουόμενες

απόψεις. Βασικά παραδείγματα αποτελούν οι εξής δημοσιεύσεις του Φώτη

Κόντογλου. Το 1929 επικαλείται τον Γκρέκο όπως θα το έκανε κάθε οπαδός της

δυτικής και της μοντέρνας τέχνης, χωρίς όμως ιδιαίτερο πάθος. Αντίθετα, το 1938,

φτάνουμε στην ανοιχτή λατρεία: ο Θεοτοκόπουλος «έπεσε ανάμεσα στα έθνη

εκείνα [της Δύσης], όπως ο Προμηθέας που πήγε το φως σε εκείνους που ζούσαν

στο σκοτάδι. […] Ο Γκραικός Θεοτοκόπουλος πήγε στους Ευρωπαίους την αληθινή

ζωγραφική, όπως ο Βησσαρίωνας και άλλοι πήγανε στην Ιταλία τη σοφία και την

ποίηση, κληρονομιά της Ανατολής». Το 1948, ο Κόντογλου παίρνει θέση υπέρ των

οπαδών του Βυζαντινισμού του Θεοτοκόπουλου (Κύρου, Πρεβελάκης) και

επιτίθεται κατά των οπαδών της άποψης ότι αρκεί η αναφορά της ελληνικής του

καταγωγής: «Αστείοι είναι μερικοί σοφοί άνδρες οι οποίοι δεν περιορίζονται εις την

εργασίαν των, αλλά καταπιάνονται με ζητήματα της τέχνης, τα οποία απαιτούν

εκείνος όπου θα τα καταπιαστεί να είναι τεχνίτης με μεγάλην πείραν. Τα βέλη των

πάντοντε τα διευθύνουν κατεπάνω εις την κακομοίραν την βυζαντινήν τέχνην. […]

εν τω μεταξύ όμως γράφουν ύμνους κενούς, ως ασκούς πλήρεις αέρος διά τον

«μέγαν Έλληνα» δηλαδή τον Θεοτοκόπουλο. […] Με ολίγα λόγια ο Θεοτοκόπουλος

δεν ήτο διόλου της αρεσκείας των, ώτε ειμπορούσε να είνε, αλλά επειδή ήτο Έλλην,

έπρεπε να τον εξυμνήσουν από εθνικό καθήκον, ψευδόμενοι, υποκρινόμενοι και

υβρίζουντες. […] Κατ’ εμέ ο Θεοτοκόπουλος εξέφρασε με μιαν τέχνην μικτήν από

στοιχεία ελληνικά, ιταλικά και ισπανικά την προσωπικήν του ποίησιν: έδωσε νέαν

έκφρασιν εις την βυζαντινήν ψυχην. Αφαιρέσατε από την ιστορίαν το Βζάντιον και ο

Θεοτοκόπουλος μένει ανεξήγητος». Τέλος το 1963, λίγα χρόνια πριν από το θάνατό

του, δογματικός πλέον υποστηρικτής της Ορθοδοξίας και της τέχνης της, αισθάνεται

την ανάγκη να αναιρέσει εν μέρει ό,τι είχε γράψει το 1938 για τον Θεοτοκόπουλο,

κάνοντας μια μικρή προσθήκη. «Μιλώ έτσι για τα λιγοστά έργα του Θεοτοκόπουλου

που φανερώνουν περισσότερο τη βυζαντινή καταγωγή του. Τα άλλα θαρρώ πως

είναι χαλασμένα από το πνεύμα της ιταλικής Αναγέννησης. Μα κι εκείνοι που

έχουνε μια μυρουδιά βυζαντινή, είναι και αυτά βαριά, σκληρά, δραματικά,

βασανισμένα, επειδή έχουνε την κατάθλιψη του καθολικισμού».

Διαβάζοντας λοιπόν, τις παραπάνω δημοσιεύσεις θα ήταν εύλογο να πιστέψουμε

ότι υπήρχε μία σύγχυση και αβεβαιότητα γύρω από το θέμα της τεχνοτροπίας του

Ελ Γκρέκο. Κυρίως τον 19ο αιώνα το έργο του υπήρξε ενοχλητικό και επικίνδυνο

καθώς όπως ισχυριζόταν οι κριτικοί της εποχής, ξέφευγε από τα καθιερωμένα. Γι’

αυτόν τον λόγο κατηγορήθηκε και ως τρελός.

Παρατηρώντας τα έργα του δεν θα μπορούσαμε να τα κατατάξουμε σε μία

συγκεκριμένη τεχνοτροπία αφού η ζωγραφική του δεν ήταν ούτε βυζαντινή, ούτε

Page 103: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

103

μεταβυζαντινή αλλά δυτικοευρωπαϊκή. Στους πίνακές του εντοπίζονται πολλές

μορφολογικές συγγένειες με τη βυζαντινή τέχνη καθώς χρησιμοποιεί εικονογραφικά

μοτίβα ή τύπους που προέρχονται από την κρητική – μεταβυζαντινή τέχνη.

Συνοψίζοντας θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος

μέσα από τα ιδιότροπα αλλά αξιόλογα έργα του, γεφύρωσε τη βυζαντινή και τη

δυτική τέχνη, δημιουργώντας έναν αξιέπαινο συνδυασμό. Γι’ αυτό το λόγο μάλιστα,

στη διάρκεια του 20ου

αιώνα, αναγνωρίστηκε ως πρόδρομος της μοντέρνας τέχνης

που αξιοποίησε στοιχεία της Ανατολικής και Δυτικής παράδοσης, και το έργο του

επανεκτιμήθηκε, διατηρώντας μέχρι σήμερα δεσπόζουσα θέση ανάμεσα στους

μεγάλους ζωγράφους όλων των εποχών.

Έργα του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου:

Page 104: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

104

Page 105: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

105

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Λαμβάνοντας υπόψη μας όλα τα παραπάνω θα ήταν αδιανόητο να ισχυριστούμε

ότι η περίοδος της Ενετοκρατίας στην Κρήτη δεν επηρέασε άμεσα τους κατοίκους

του νησιού εκείνης της εποχής. Είναι σαφές πως ενοποίησε τους Κρήτες βοηθώντας

τους να δημιουργήσουν έναν ισχυρό κρητικό χαρακτήρα μέσα από τις πολυάριθμες

επαναστάσεις εναντίον των Βενετών.

Επιπλέον η Κρήτη την περίοδο εκείνη παρουσιάζει θεαματική άνθηση σε όλους

τους πολιτισμικούς και οικονομικούς τομείς. Πιο συγκεκριμένα, αναπτύσσονται οι

τέχνες: υπάρχει πρόοδος στην τέχνη των γραμμάτων, γράφονται πολλά λογοτεχνικά

έργα και θεατρικές παραστάσεις, κατασκευάζονται επιβλητικά κτήρια, εκκλησίες

και μοναστήρια, δημιουργείται η περίφημη Κρητική Σχολή Αγιογραφίας και

επιπλέον αναπτύσσεται το εμπόριο αφού το νησί εξήγαγε και εισήγαγε πλήθος

προϊόντων.

Τα επιτεύγματα όμως των Ενετών στην Κρήτη δεν επηρέασαν μονάχα τους Κρήτες

της εποχής. Τα ίχνη της Ενετοκρατίας είναι εμφανή και στις μέρες μας εξαιτίας των

αναρίθμητων κτηρίων, τειχών, εκκλησιών και άλλων επιβλητικών έργων που

δημιούργησαν οι Βενετοί και κοσμούν ακόμα τις πόλεις του Ηρακλείου, των Χανίων,

του Ρεθύμνου και του Λασιθίου.

Τέλος θα ήταν εύλογη και αναμενόμενη η παρουσία της ενετικής κυριαρχίας όχι

μόνο στις πόλεις της Κρήτης αλλά και στο μυαλό και στις ψυχές των κατοίκων.

Ακόμα κι εμείς, οι Κρήτες του 21ου

αιώνα, δεν παραμένουμε ανεπηρέαστοι και

ασυγκίνητοι όταν πληροφορούμαστε για την πολύχρονη κυριαρχία των Βενετών

στην Κρήτη. Το συγκεκριμένο θέμα, «Ενετοκρατία στην Κρήτη», μας βοήθησε στο να

γνωρίσουμε περισσότερα πράγματα για τον τόπο μας καθώς τώρα πια

περπατώντας στους δρόμους του Ηρακλείου όταν θα βλέπουμε το κάστρο του

Κούλε ή το κτήριο της Λότζιας θα ξέρουμε ότι πίσω από αυτές τις πέτρες που

οικοδομούν αυτά τα μοναδικά μνημεία κρύβεται μία ολόκληρη ιστορία, γιατί ακόμα

και αυτοί οι λίθοι αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορίας της Κρήτης…

Page 106: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

106

Βιβλιογραφία και Διαδικτυακές πηγές:

• http://www.facebook.com/l.php?u=http%3A%2F%2Fwww.kairatos.com.gr%

2Fenetokratiastinkriti.htm&h=kAQEl1HyF

• http://www.kethea.gr

• http://vizantinonistorika.blogspot.gr/2013/06/blog-post_21.html

• http://papoutsakis.blogspot.gr/2006/11/1211-1669.html

• Βιβλίο: Ενετοκρατία στην Κρήτη

• Βιβλίο: Κρήτη: Ιστορία και πολιτισμός, σύνδεσμος τοπικών ενώσεων δήμων

και κοινοτήτων Κρήτης

• Ταινία: «Ο έμπορος της Βενετίας»

• Βιβλίο: «Ερωτόκριτος»

• el.wikipedia.org

• papoutsakis.blogspot.gr/2006/11/1211-1669.html

• www.corfuhistory.eu/?p=548

• Δημακόπουλος, Ιορδάνης (2002), Τα σπίτια του Ρεθύμνου, Αθήνα:

Υπουργείο Πολιτισμού: Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων

• Στεριώτη, Ιωάννα (1992), Οι βενετικές οχυρώσεις του Ρεθύμνου (1540-1646),

Αθήνα: Υπουργείο Πολιτισμού

• Τζομπανάκη, Χρυσούλα (2008), Ο κρητικός πόλεμος 1645-1669: Η μεγάλη

πολιορκία και η εποποιία του Χάνδακα, Ηράκλειο Κρήτης: Εκδόσεις

Χρυσούλα Τζομπανάκη

• Εγκυκλοπαίδεια ΔΟΜΗ, τόμος 6

• ένθετο περιοδικό της Καθημερινής "Επτά Ημέρες" 3 Οκτωβρίου 1999

• http://el.wikipedia.org/wiki

• Δήμος Ηρακλείου

• Πατρίς

• Λότζια Φρογάκης Γιώργος

• Λότζια ενετικό μνημείο Ηρακλείου-creata

• Λότζια οδός Μρτυρων 25ης Αυγούστου

• http://www.clab.edc.uoc.gr/seminar/xandakas/eklisies.htm

• http://www.heraklion.gr/ourplace/st-aikaterini/st-aikaterini.html

• http://www.kairatos.com.gr/arxontestoykastroy.htm

• http://users.sch.gr

• Ιστορία της Κρήτης, συγρ. Θεοχάρης Δετοράκης (Β’ Έκδοση) – Ηράκλειο

Κρήτης 1990

• Ταξίδια στο Χρόνο, συγρ. Μαίρη Μαυρογιαννάκη (Α’ Έκδοση) – Ηράκλειο

2009

• http://www.pagkritio.gr/files/items/1/144/anatypo_kritiki_sholi_agiografias.

pdf

Page 107: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

107

• http://perasmazois.blogspot.gr/2013/05/blog-post_9776.html

• http://1lyk-moiron.ira.sch.gr/docs/prj_2012_13/To_ergo_tou_Theofani.pdf

• http://www.orpheus-

gallery.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=48%3A2011-05-

06-10-24-56&catid=37%3A2011-05-24-09-46-20&lang=el

• EL GRECO OF CRETE, δήμοςΗρακλείου 1990

• Οι Δυτικοί Έλληνες

• www.kritikothetro.gr

• http://www.chania.gr/city/monuments/venetain

harbour.html/http://sofoscrete.blogspot.gr/2011/11/blog-post_6284.html

• http://clubs.pathfinder.gr/scriptwriters/804685

• http://www.chania.gr/city/monuments/venetian-monuments.html

• http://www.travelog.gr/gallery/crete/chania-pre/chania-sights/page/4/

Page 108: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES ERGASIES/2013-2014/B...της εποχής; 2. Η περίοδος αυτή υπήρξε καθοριστικός

108

Οι μαθητές του τμήματος Β2’ που συνέβαλαν στην ολοκλήρωση της

εργασίας:

Κοκοτάκη Αλεξάνδρα

Μακάκη Μαρία

Μαρκάκη Ολυμπία

Μαρνελάκη Ελβίρα

Μάρτη Μαρία

Μασοκώστας Γιάννης

Μελισσουργάκη Σοφία

Μιχελάκη Μαριάντζελα

Μουδατσάκη Έφη

Μουρτζάκη Μαρίνα

Μπαλοθιάρη Ελένη

Μπαριτάκη Ελένη

Μπαριτάκη Ερωφίλη

Μπιτζίνη Μαρία

Μυλωνάκης Δημήτρης

Νιράκη Κάλλια

Νοδαράκης Κώστας

Παξιμαδάκης Στέλιος

Παπαδάκης Αλέξης

Παπαδάκης Λευτέρης

Παπάλα Κορίνα

Παρασύρη Βαγγελιώ

Παρασύρης Κώστας

Πασαδάκη Αλεξάνδρα