ΤΟΠΟΣ 11/96 ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΝΕ∆ΡΙΟ "ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ, ΧΩΡΟΤΑΞΙΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΕΝΩΜΕΝΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ*

'Αρθρα Κ. ΧΑΤΖΗΜΙΧΑΛΗΣ Τα Νότια Άκρα της Ευρώπης και η Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση ΤΖ. ΓΙΑΝΝΑΚΟΥΡΟΥ: Ευρωπαϊκη Ολοκλήρωση, Ανταγωνιστικότητα και Χωρική Δικαιοσύνη: θεσμικά διλήμματα και προκλήσεις της ευρωπαϊκής πολιτικής χωροταξίας Μ. Σ. ΣΚΟΥΡΤΟΣ, ΑΡ. ΚΟΝΤΟΓΙΑΝΝΗ: Μέθοδοι Οικονομικής Αξιολόγησης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων: διεθνής εμπειρία, πρακτικές δυνατότητες και θεσμικοί περιορισμοί στην Ελλάδα Κ. ΚΑΡΤΑΛΗΣ: Είναι Δυνατή μία Εξωτερική Πολιτική Περιβάλλοντος; Ν. ΜΠΕΟΠΟΥΛΟΣ: Περιβαλλοντικές Επιπτώσεις από την Εφαρμογή του Αναδασμού στην Ημιορεινή Ζώνη Θ. ΜΑΛΟΥΤΑΣ: Ανάδειξη της Κοινωνικοεπαγγελματικής Φυσιογνωμίας του Αστικού Χώρου, Μεθοδολογικός Οδηγός και ένα Παράδειγμα: Βόλος

Παρουσιάσεις Πολιτικών και Προγραμμάτων Φ. ΜΠΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ, Φ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ, Σ. ΤΟΨΙΩΤΗ, Σ. ΧΡΗΣΤΙΔΟΥ: Κοινωνική Πολιτική Τοπικής Αυτοδιοίκησης για Νέους, η Περίπτωση του Πολεοδομικού Συγκροτήματος Θεσσαλονίκης (Π.Σ.Θ.)

Βιβλιοκρισίες Παρουσίαση των βιβλίων α) Μελέτη και έρευνα προβλημάτων δυσλειτουργίας των ΜΜΕ σε σχέση με την πολεοδομική οργάνωση (1988), β) Χώρος και παραγωγική διαδικασία: εξέλιξη της προβληματικής (1995) (Λ. ΛΑΜΠΡΙΑΝΙΔΗΣ)

Μεταπτυχιακές Εργασίες

• Δυναμικά Πρότυπα Ανακύκλωσης: μία πειραματική προσέγγιση της ανακύκλωσης χαρτιού στην Ελλάδα. Διδακτορική Διατριβή, Σχολή Νομικών, Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών, Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης, 1996 (Θ. ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ)

• Exploitation miniθre et dιveloppement touristique sur le littoral de la Grθce. Those pour le doctorat (nouveau rιgime), UER de Gιographie, Universitι Paris I - Panthιon-Sorbonne, 1995 (Λ. ΑΠ. ΚΑΡΚΑ)

• Ποσοτικές Μέθοδοι στην Ανάλυση της Εκλογικής Συμπεριφοράς. Διδακτορική Διατριβή, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, ΑΠΘ (Κ. ΖΑΦΕΙΡΟΠΟΥΛΟΣ)

• Siedlungsstruktur und Raumplanung am Beispiel der Region West-Griechenland. Rόumliche Beteutung fόr ausgewδhlte zentrale Orte. Διδακτορική Διατριβή, Technische Universitδt Berlin, 1996 (ΕΥ. ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ)

Ενημερωτικό Βήμα

• Παρουσίαση του Συνεδρίου "Περιφερειακή Ανάπτυξη, Χωροταξία και Περιβάλλον στα πλαίσια της Ενωμένης Ευρώπης" (Γ. ΚΑΖΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣ, Γ. ΨΥΧΑΡΗΣ)

• Σχόλια-Τοποθετήσεις (Ν. ΜΑΡΑΒΕΓΙΑΣ, Θ. ΠΑΠΑΔΑΣΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ, Λ. ΛΑΜΠΡΙΑΝΙΔΗΣ, Κ. ΣΠΑΝΟΥ, Δ. ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ)

• Απολογισμός των Ευρωπαϊκών Εργαστηρίων Πεδίου (Campus), Τουρισμού και Κληρονομιάς, 1995 (ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ)

• Δελτίο Τύπου του Συνδέσμου Ελλήνων Περιφερειολόγων (ΣΕΠ) • Αθήνα: προς εξορθολογισμό του πολεοδομικού σχεδιασμού (Ε. ΓΑΒΡΙΕΛΑΤΟΣ)

Abstracts-Περιλήψεις άρθρων

Tα Νότια Άκρα της Ευρώπης και η Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση

Κ. ΧΑΤΖΗΜΙΧΑΛΗΣ*

Εισαγωγή

Σε όλα σχεδόν τα σενάρια της Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης οι περισσότερες νότιες περιφέρειες

παρουσιάζονται σαν αγροτικές, βιομηχανικά και τεχνολογικά υπανάπτυκτες, τουριστικές

περιοχές. Είτε μιλούν για τη γνωστή ευρωπαϊκή "ζώνη της μπανάνας του ήλιου", (RECLUS,

1989), είτε για το μοντέλο του "πράσινου σταφυλιού" (Kunzmann & Wegener, 1991), είτε για

το "ευρωπαϊκό σπίτι με τα επτά διαμερίσματα" (Lutzky, 1990), τα προγνωστικά φαίνεται να

συμφωνούν ότι, και τώρα και στο μέλλον, τα νότια άκρα θα βρίσκονται στο περιθώριο.

Μετά από μια σύντομη περίοδο σύγκλισης που κράτησε ως τα μέσα της δεκαετίας του 1970,

οι ανισότητες ανάμεσα στα κράτη-μέλη και ανάμεσα στις περιφέρειες αυξήθηκαν σημαντικά

και επανήλθαν, στις αρχές της δεκαετίας του 1990, στα επίπεδα των αρχών της δεκαετίας του

1970 (CEC, 1990). Το γεωγραφικό κέντρο της Ενωσης απ'τα νοτιο-ανατολικά της Αγγλίας ως

τη βόρεια Ιταλία περιλαμβάνει ένα μικρό αριθμό από περιφέρειες με ΑΕΠ/κατά κεφαλή το

1990 πάνω από 12% του μέσου όρου της ΕΕ. Από την άλλη μεριά όλη η Ελλάδα και η

Πορτογαλία, τα δύο τρίτα της Ισπανίας, το Mezzogiorno, η Ιρλανδία και όλη η ανατολική

Ευρώπη είχαν ένα ΑΕΠ/κατά κεφαλή λιγότερο απ'το 75% του ευρωπαϊκού μέσου όρου

(Ευρώπη 2000, 1992).

Αν και δεν μπορούμε να βασιστούμε απόλυτα στις μετρήσεις του ΑΕΠ, (ειδικά στη νότια

Ευρώπη όπου η άτυπη οικονομία παίζει όλο και σημαντικότερο ρόλο στην παρούσα

οικονομική κρίση), αποτελούν ωστόσο ένα χρήσιμο στοιχείο για τις αυξανόμενες διαφορές

ανάμεσα στις βορειοδυτικές και τις νότιες περιφέρειες.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή γνωρίζει το ενδεχόμενο των αυξημένων περιφερειακών ανισοτήτων

λόγω της Ευρωπαϊκής ενοποίησης. Κατά έναν αντιφατικό τρόπο όμως -μερικοί θα έλεγαν

ίσως ακόμα και κυνικό- η κύρια μέριμνά της και η κατανομή των πόρων προσανατολίζεται

στην ενίσχυση του ανταγωνισμού και των δυνάμεων της αγοράς σαν κύριων μηχανισμών που

θα αποφέρουν οφέλη για τις καθυστερημένες περιφέρειες. Οι νεο-φιλελεύθερες πολιτικές και

σε κοινοτικό και σε εθνικό επίπεδο φαίνονται να αγνοούν ιστορικές εμπειρίες που δείχνουν

ότι ακριβώς αυτές οι διαδικασίες καπιταλιστικής ολοκλήρωσης και ανταγωνισμού ευθύνονται

για την παρούσα κατάσταση. Οι εθνικές κυβερνήσεις και η ΕΕ είναι έτοιμες αντ'αυτού να

κατηγορήσουν τα θύματα.

Σ'αυτό το άρθρο θα ήθελα να θίξω δύο αλληλένδετα ζητήματα σχετικά με τη νότια Ευρώπη

σ'αυτή τη φάση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Το πρώτο αφορά τις τρέχουσες αλλαγές στο

γεωγραφικό καταμερισμό της εργασίας, οι οποίες φαίνεται να μην έχουν γίνει επαρκώς

κατανοητές απ'όσους χαράζουν εθνική και ευρωπαϊκή πολιτική. Μια βασική υπόθεση πίσω

απ'το ζήτημα αυτό είναι ότι οι πολιτικές της ΕΕ έχουν μια κοινωνικοοικονομική προκατάληψη

με το κέντρο και το βορρά, που αδυνατεί να εκτιμήσει τις ιδιαιτερότητες του νότου και τις

πρόσφατες αλλαγές τους, και ακόμα λιγότερο να διαμορφώσει κατάλληλες πολιτικές. Η νότια

Ευρώπη δεν είναι μια ομοιογενής ολότητα και παρόλο που υπάρχουν πολλές ομοιότητες (στις

οποίες θα επανέλθω αργότερα), δεν μπορεί κανείς να μιλά για "Ευρωπαϊκό Νότο", ειδικά αν

λαμβάνονται υπ'όψη οι εμφανείς διαφορές στο εσωτερικό κάθε χώρας.

Το δεύτερο ζήτημα αφορά τον τρόπο ενσωμάτωσης/περιθωριοποίησης των νότιων

περιφερειών και τοπικών κοινοτήτων στη "νέα" Ευρώπη και πώς η ατζέντα της Ενωσης που

συμφωνήθηκε στο Μααστρίχτ για να εξασφαλίσει οικονομική ανάπτυξη θα επηρεάσει τα

μεσογειακά άκρα της Ευρώπης. Και πάλι, βασική προϋπόθεση είναι ότι η "νέα" Ευρώπη

(δηλαδή οι πολιτικές και χωρο-κοινωνικές διαδικασίες που τη σχηματίζουν) θα

ενσωματώνει/αποδιαρθρώνει μεμονωμένες περιφέρειες και τόπους επιλεκτικά και σποραδικά

εφαρμόζοντας νεοφιλελεύθερες αρχές όπως ο ανταγωνισμός μεταξύ περιφερειών και η

αγοραία διαφήμιση διαφόρων περιοχών.

Στο συμπέρασμα, οι πολιτικές της ΕΕ για την ενιαία αγορά και τα Διαρθρωτικά Ταμεία

εξετάζονται κριτικά και υπογραμμίζεται η ασθενής πολιτική θέση των νότιων άκρων στις

προσεχείς διαπραγματεύσεις.

1. Οι Τρέχουσες Αλλαγές στο Γεωγραφικό Καταμερισμό της Εργασίας και ο

Παραγνωρισμός τους από τις Πολιτικές της Ε.Ε.

Ισως η πιο σημαντική αλλαγή απ'τα μέσα της δεκαετίας του '70 και ύστερα υπήρξε η

αμφισβήτηση της παραδοσιακής διάκρισης μεταξύ ενός ακμάζοντος κέντρου ή κέντρων και

μιας στάσιμης αγροτικής ενδοχώρας. Για πολλά χρόνια οι σχολιαστές της ανάπτυξης στη νότια

Ευρώπη, επηρεασμένοι κυρίως απ'την ιταλική εμπειρία, επαναλάμβαναν αυτή την εξήγηση

που σε ορισμένες περιπτώσεις λειτουργούσε ως πρότυπο, όπως π.χ. για την Ισπανία

2

(Buruaga, 1983; Munoz, 1979), για την Πορτογαλία (Holland, 1979; de Oliveira, 1983), και

σε μικρότερο βαθμό για την Ελλάδα (Ευαγγελινίδου, 1979). Από τα μέσα της δεκαετίας του

1970, ωστόσο, διακρίσεις όπως αστικό-αγροτικό, βορράς-νότος, ανάπτυξη-υπανάπτυξη, και

περιφερειακές πολιτικές όπως οι πόλοι ανάπτυξης άρχισαν να γίνονται ιδιαίτερα

προβληματικές, ασαφείς και ανεπαρκείς, αρχικά ως τρόπος περιγραφής της άνισης ανάπτυξης

και ύστερα ως οδηγός για κρατική παρέμβαση στη νότια Ευρώπη. Από θεωρητικής πλευράς,

τέτοιες αναφορές έτειναν να χρησιμοποιούν δυϊστικές και μονοαιτιακές ερμηνείες για μια

ιδιαίτερα περίπλοκη χωρο-κοινωνική διαδικασία. Από εμπειρικής πλευράς, δεν κατόρθωναν να

συλλάβουν τις ενδείξεις για ένα νέο είδος αγροτικού και ημι-αστικού δυναμισμού, που θα είχε

θεωρηθεί απίθανος ακόμα και πριν από δύο δεκαετίες, ενώ είχε ερευνηθεί και τεκμηριωθεί

πολύ αποτελεσματικά από τα τέλη του 1970 (Bagnasco 1977, Lewis & Williams 1987,

Mottura & Mingione 1989, Paci 1982). Η καπιταλιστική ανάπτυξη άρχισε να ευδοκιμεί, όχι

γύρω απ'τους πόλους όπου προωθούνταν η εκβιομηχάνιση ως προσχεδιασμένο και

προορισμένο να διαδοθεί "προς τα κάτω" αποτέλεσμα, αλλά, κάπως αυθόρμητα, σε άλλες

περιοχές και περιφέρειες όπου η οικονομική απόδοση, ο κοινωνικός καταμερισμός της

εργασίας, και ο βαθμός κρατικής παρέμβασης βρίσκονταν σε ενδιάμεσο επίπεδο, κάτι ανάμεσα

στα παλιά βιομηχανικά κέντρα και στις παραδοσιακές αγροτικές περιφέρειες. Αυτό το

φαινόμενο έγινε εμφανές στην Ιταλία μετά τις αρχές της δεκαετίας του '70, στην Ισπανία

απ'τα μέσα και στην Ελλάδα και την Πορτογαλία απ'τα τέλη της ίδιας δεκαετίας ή τις αρχές

της επόμενης. Στις πιο εύκολα προσπελάσιμες περιφέρειες η πληθυσμιακή κάμψη είχε

αντιστραφεί χάρη στα χαμηλότερα ποσοστά μετανάστευσης και στην αύξηση του αριθμού των

παλιννοστούντων μεταναστών (King, 1986). Οι οικονομικές δραστηριότητες είχαν αρχίσει να

αναπτύσσονται, με τις οικογενειακές αγροτικές επιχειρήσεις να γίνονται όλο και πιο εμπορικές

και διαφοροποιημένες, και με την οικοδομή να βρίσκεται σε έξαρση. Η ιδιωτική ευημερία

γινόταν εμφανής και μέσα απ'τα υψηλά επίπεδα διαφόρων μορφών κατανάλωσης. Η

εξάπλωση των μικρών και μεσαίου μεγέθους επιχειρήσεων (ΜΜΕ) σε προνομιούχες αγροτικές

περιοχές έχει παίξει βασικό ρόλο και το ίδιο ισχύει και για τον τουρισμό, κυρίως κατά μήκος

των ακτών και σε ορισμένα νησιά.

Οι εξηγήσεις που κυριαρχούνται απ'τον εμπειρισμό είχαν ξεχωρίσει πολλούς παράγοντες που

υποτίθεται ότι συνέβαλλαν σ'αυτή τη διαδικασία μεταβολής στην ύπαιθρο και στη βιομηχανική

αποκέντρωση. Οι παράγοντες αυτοί ποικίλουν από απωθητικούς, όπως η έλλειψη χώρου και η

κυκλοφοριακή συμφόρηση στα μεγάλα αστικά κέντρα, μέχρι ένα συνδυασμό από ελκτικούς

παράγοντες όπως η ύπαρξη πρώτων υλών, η εύκολη πρόσβαση, ο καθαρός αέρας, οι καθαρές

παραλίες και η χαμηλή φορολογία (βλ. διάφορες κρατικές εκθέσεις και στις τέσσερις χώρες).

3

Μια διαφορετική οπτική είχε προωθηθεί από όσους και όσες επεξεργάστηκαν τα στοιχεία για

την επέκταση των μικρής κλίμακας βιομηχανικών δραστηριοτήτων σε μη μητροπολιτικές

περιοχές (Bagnasco 1977, Fua 1983, Hudson & Lewis 1984), για τις μεταβολές στον αγροτικό

τομέα (Garcia-Ramon 1985, Hadjimichalis 1987, Mottura & Mingione 1989), και για το ρόλο

των υπηρεσιών, ιδιαίτερα του τουρισμού (Garcia-Herrera 1987, Leontidou 1988, Williams &

Shaw 1988).

Δεν πρέπει ωστόσο να υπερβάλλουμε για το μέγεθος της οικονομικής επέκτασης μακριά απ'τα

παραδοσιακά αστικά και βιομηχανικά κέντρα στις τέσσερις χώρες. Το μεγαλύτερο μέρος της

δραστηριότητας εξακολουθούσε και εξακολουθεί να εντοπίζεται στις μεγάλες πόλεις, ενώ οι

πολυεθνικοί επενδυτές προτιμούν ακόμη τις παλαιές σίγουρες συγκεντρώσεις όπως για

παράδειγμα οι ιαπωνικές επενδύσεις στη βιομηχανία γύρω απ'τη Βαρκελώνη. Η ανάπτυξη

στην νοτιοευρωπαϊκή ύπαιθρο μπορεί να ερμηνευθεί σαν ένδειξη παραγωγικής δυναμικότητας

στις ενδιάμεσες περιοχές, σε αντιπαράθεση με τη μειούμενη εκείνη την εποχή δυναμικότητα

των μεγάλων αστικών κέντρων. Οπως και να'χει το πράγμα, τα καθαρά στοιχεία από

διάφορες μελέτες περίπτωσης έδειχναν ότι κατά την περίοδο 1972-1988, τα παλιότερα

βιομηχανικά κέντρα έχαναν το μερίδιό τους στην απασχόληση και τον παραγωγικό δυναμισμό

προς όφελος αυτών των ενδιάμεσων περιοχών (βλ. Arcangeli κ.ά. 1980, Ferrao 1987,

Garofoli 1983, Vaiou, Hadjimichalis 1985).

Μετά από μια δεκαετία παραγνωρισμού οι ερευνητές και οι διαμορφωτές των αποφάσεων

ανακάλυψαν αυτό το δυναμισμό στο όνομα των πολυδιαφημισμένων βιομηχανικών

συστημάτων της Τρίτης Ιταλίας. Στις περιοχές αυτές οι ΜΜΕ μπόρεσαν να δημιουργήσουν

δραστήρια τοπικά δίκτυα και να παραγάγουν υψηλής ποιότητας προϊόντα για τις αγορές όλου

του κόσμου ανταγωνιζόμενες έτσι με επιτυχία τους βιομηχανικούς γίγαντες, χάρη στις

ιστορικές παραδόσεις και στα συγκεκριμένα και ευέλικτα κοινωνικά περιβάλλοντα και

θεσμούς. Η Τρίτη Ιταλία γρήγορα έγινε μύθος και πρότυπο για την ανάπτυξη και άλλων

περιφερειών της νότιας Ευρώπης (και πέρα απ'αυτές). Οι εκτός Ιταλίας υποστηρικτές του

προτύπου της Τρίτης Ιταλίας ακολουθούν δύο λίγο-πολύ καθαρές πολιτικές απόψεις για την

περιφερειακή ανάπτυξη (Sabel 1989, Stohr 1986, Vasquez-Barquero 1986). Κατ'αρχάς, για

τους νεοφιλελεύθερους, οι περιπτώσεις αυτές είναι ταυτόχρονα αυθόρμητες, καθοδηγούμενες

από τις εξαγωγές και ευέλικτες στην παραγωγή και τις εργασιακές σχέσεις, βρίσκουν "γωνιές"

της αγοράς, είναι οικογενειακές στην οργάνωση και μικροεπιχειρηματικές στο χαρακτήρα.

Δεύτερον, από κάποιους και κάποιες που υιοθετούν πολλές από τις παραπάνω

νεοφιλελεύθερες θέσεις, ενώ συγχρόνως υποστηρίζουν γενικές αρχές της αριστεράς δίνεται

4

έμφαση σε μια θεώρηση της βιοτεχνικής παραγωγής των ΜΜΕ αντίστοιχη με εκείνη του

Proudhon και υπογραμμίζεται η προσφορά εργασίας σε υποτίθεται μη ιεραρχικές ομάδες

τεχνιτών (για μια κριτική βλ. Amin & Robins 1990, Chronaki κ.ά. 1993). Η αισιοδοξία και ο

ενθουσιασμός για τα ευέλικτα τοπικά συστήματα παραγωγής γρήγορα έθεσε σε δεύτερο

πλάνο τα πολλά κοινωνικά, οικονομικά και περιβαλλοντικά μειονεκτήματα που χαρακτηρίζουν

αυτό το πρότυπο. Αυτό που παρέμεινε ως κυρίαρχη προσέγγιση είναι μια εξύμνηση του

τεχνικού και οικονομικού μέλλοντος αυτού του ευέλικτου συστήματος που υποτίθεται πως

ήταν έτοιμο για μεταφορά και εφαρμογή σε οποιαδήποτε μεσαίου μεγέθους πόλη σε

ολόκληρη τη νότια Ευρώπη (για κριτική πρβ. Ηadjimichalis & Papamichos 1990).

Από τα τέλη της δεκαετίας του '80 και τις αρχές της δεκαετίας του '90, ωστόσο, έγιναν

εμφανή ορισμένα σημάδια δυσλειτουργίας σ'αυτό το αποκεντρωμένο πρότυπο. Η

υπερπαραγωγή και ο έντονος ανταγωνισμός για ευπαθή αγροτικά προϊόντα, η αργή

τεχνολογική βελτίωση στις ΜΜΕ, τα νέα δεδομένα στις περιφερειακές αγορές εργασίας με

μετανάστες από τον Τρίτο Κόσμο και τις χώρες του πρώην υπαρκτού σοσιαλισμού, η

απροθυμία εκ μέρους των ντόπιων νέων να δεχτούν τις προβληματικές συνθήκες εργασίας

και χαμηλούς μισθούς, συν τον υπερπληθυσμό στις τουριστικές περιοχές και τη μόλυνση του

περιβάλλοντος -για να αναφέρουμε λίγες μόνο τοπικές δυσκολίες- έθεσαν σε αμφισβήτηση τη

δυναμική απόδοση της προηγούμενης δεκαετίας. Το βασικό ερώτημα στα μέσα της δεκαετίας

του 1990 είναι αν το αποκεντρωμένο πρότυπο του ημι-αστικού δυναμισμού των δεκαετιών

του '70 και του '80 θα συνεχίσει να ενδυναμώνεται ή αν ο όλο και πιο έντονος παγκόσμιος

ανταγωνισμός μέσω της Ενιαίας Αγοράς θα καταστρέψει αυτές τις εύθραυστες τοπικές

οικονομίες, ενισχύοντας για άλλη μια φορά τη συγκέντρωση σε λίγες μητροπολιτικές

περιοχές. Δεν μπορούμε ακόμα να μιλάμε για μια κρίση αυτή καθαυτή -αν και κάποια

αρνητικά σημάδια από πολλά μέρη της Τρίτης Ιταλίας και από άλλες, λιγότερο γνωστές,

περιοχές της νότιας Ευρώπης είναι ήδη εμφανή- αλλά φαίνεται πως τα νότια άκρα

αντιμετωπίζουν σήμερα μια μεταβατική περίοδο στην οποία οι θετικές δυνάμεις που

προέρχονται από την Ενιαία Αγορά θα ωφελήσουν κυρίως τις μεγάλες επιχειρήσεις και τα

μεγάλα αστικά κέντρα, απειλώντας τις νότιες αγορές που είχαν στηριχθεί μέχρι τώρα στη

μικρή και μεσαία μονάδα με ενδογενή χαρακτηριστικά.

Ενώ μεμονωμένοι ερευνητές δίνουν προσοχή στις αλλαγές αυτές, οι εθνικοί και κοινοτικοί

τεχνικοί και πολιτικοί σύμβουλοι μόνο σπάνια τις υπολογίζουν. Οι πορείες της καπιταλιστικής

περιφερειακής ανάπτυξης στη νότια Ευρώπη γενικά εκτιμώνται με τον έλεγχο ορισμένων

μακρο-οικονομικών δεικτών όπως μεταξύ άλλων το ΑΕΠ/ κατά κεφαλή, τα ποσοστά ενεργού

5

πληθυσμού, η επίσημη απασχόληση και ανεργία, ο βαθμός εκβιομηχάνισης, το επίπεδο των

μισθών, η παραγωγικότητα του εργατικού δυναμικού και οι επενδύσεις στην υποδομή (βλ. τις

περιοδικές αναφορές για την κοινωνική και οικονομική κατάσταση των περιφερειών της

Κοινότητας). Μ'αυτόν τον τρόπο η απόδοση κάθε περιφέρειας μετριέται και αξιολογείται σε

σύγκριση με ευρωπαϊκούς μέσους όρους ή με συνθετικούς δείκτες. Σ'αυτά πρέπει να

προσθέσουμε και ορισμένες παρεμβάσεις από εθνικές κυβερνήσεις (κυρίως απ'την Ελλάδα,

την Ισπανία και την Πορτογαλία) που με σθένος υποστηρίζουν μια άποψη για τα νότια κράτη

ως "φτωχούς συγγενείς" με σκοπό να αποσπάσουν όσο το δυνατόν περισσότερα ECU. Η

χρήση των δεικτών αυτών έχει τοποθετήσει τις περισσότερες από τις νότιες περιφέρειες στην

ομάδα των λιγότερο ανεπτυγμένων και περισσότερο βοηθούμενων περιοχών της Κοινότητας.

Η αντιμετώπιση αυτή ενισχύθηκε κατά τη συνεδρίαση της Συνόδου Κορυφής του

Εδιμβούργου όπου ιδρύθηκε το Ταμείο Συνοχής το Δεκέμβριο του 1992.

Ανάμεσα στα πολλά προβλήματα αυτής της "προσέγγισης μέσω δεικτών" θα ήθελα να

υπογραμμίσω δύο ως τα πιο σημαντικά. Πρώτον, από μια γενική οπτική, η παραπάνω

προσέγγιση βασίζεται σε μια γραμμική και οικονομιστική θεώρηση της διαδικασίας της

περιφερειακής ανάπτυξης, σύμφωνα με την οποία στο ένα άκρο βρίσκεται το Αμβούργο ή το

Grοningen και στο άλλο η Ανατολική Μακεδονία ή η Extremadura. Το άμεσο συμπέρασμα

είναι ότι οι "καθυστερημένες" νότιες περιοχές πρέπει να "προφτάσουν" τις βορειοδυτικές, και

για το λόγο αυτό χρειάζονται βοήθεια. Πριν από χρόνια, ο G. Kindleberger ονόμασε αυτό το

μοντέλο "προσέγγιση του χάσματος": αφαιρείς τους δείκτες των νότιων περιφερειών από τα

αντίστοιχα ιδανικά τυπικά στοιχεία των ανεπτυγμένων βορειοδυτικών και το υπόλοιπο είναι το

αναπτυξιακό σου πρόγραμμα !

Ενα δεύτερο μεγάλο πρόβλημα αφορά τους ίδιους τους δείκτες. Η διαμόρφωση και εφαρμογή

τους προϋποθέτει μια πορεία ανάπτυξης στην οποία οι άνθρωποι έχουν από καιρό αφήσει τη

γεωργία για μισθωτή εργασία στη βιομηχανία και τις υπηρεσίες, όπου η κοινωνική κατανομή

της εργασίας διαφοροποιείται ξεκάθαρα μεταξύ των τομέων και των κλάδων, όπου τα επίσημα

ποσοστά απασχόλησης και ανεργίας αντικατοπτρίζουν την πραγματικότητα, το κράτος

συνεισφέρει με υπηρεσίες κοινωνικής πρόνοιας στο οικογενειακό εισόδημα, η κατά κοινωνικό

φύλο κατανομή της εργασίας προϋποθέτει μια σύζυγο στο σπίτι, οι φόροι εισπράττονται

κ.ο.κ.. Με λίγα λόγια, ο ακρογωνιαίος λίθος της προσέγγισης που βασίζεται στους δείκτες

είναι ο άντρας-ως-εργαζόμενος (ή επίσημα άνεργος), με ένα φορντιστικό ορισμό της εργασίας

και με μια οικογένεια υποστηριζόμενη μερικά από το κράτος. Η κοινωνική πραγματικότητα

στις νότιες περιφέρειες, ωστόσο, είναι πολύ πιο περίπλοκη (και το ίδιο έχει αρχίσει να ισχύει

6

και για ορισμένες βορειο-κεντρικές περιφέρειες επίσης). Οι παραπάνω προϋποθέσεις ποτέ δεν

εμφανίστηκαν τόσο εκτεταμένες στις νότιες περιφέρειες όσο στις βορειο-κεντρικές και η

εφαρμογή τους ήταν πάντα παραμορφωμένη και μερική. Αυτές οι "αποκλίσεις" έχουν

ερμηνευθεί και ερμηνεύονται ως καθυστέρηση και υπανάπτυξη, ενώ στην πραγματικότητα

ήταν μια διαφορετική πορεία προς την καπιταλιστική ανάπτυξη.

Μόνο απ'τα τέλη της δεκαετίας του 1980, όταν οι ίδιοι οι στυλοβάτες του βορειοδυτικού

καπιταλιστικού συστήματος άρχισαν να γκρεμίζονται, άρχισαν και οι παραπάνω αποκλίσεις να

προκαλούν το ενδιαφέρον ως πιθανές στρατηγικές επιβίωσης (Mingione 1991).

Αναγνωρίστηκε, για παράδειγμα, ότι η πρόωρη απο-αγροτικοποίηση και προλεταριοποίηση

στις βορειο-κεντρικές ευρωπαϊκές περιφέρειες εξασθένισε τους δεσμούς αίματος και την

οικονομική και κοινωνική σημασία της οικογενειακής επιχείρησης και της αυτο-απασχόλησης,

αφήνοντας τα άτομα εντελώς εξαρτημένα από τη μισθωτή απασχόληση και το κράτος

πρόνοιας. Οταν και οι δύο αναγκαίες συνθήκες έπαψαν να ισχύουν, δηλαδή από τα μέσα της

δεκαετίας του '80 και μετά, χιλιάδες άνθρωποι έζησαν την απόλυτη στέρηση και κοινωνική

αποσύνθεση. Στις περιφέρειες της νότιας Ευρώπης -με κάποιες ευδιάκριτες εξαιρέσεις- το

πρότυπο ήταν διαφορετικό. Η επίμονη εξάπλωση της οικογενειακής καλλιέργειας, της

πολλαπλής απασχόλησης, η μικρο-οικογενειακή επιχείρηση και η αυτοαπασχόληση σε

παραδοσιακούς αλλά και νεωτεριστικούς κλάδους ήταν ανάμεσα στους ζωτικούς παράγοντες

για την επιβίωση και την προσαρμογή στη δύσκολη σημερινή μεταβατική περίοδο. Το

μεγαλύτερο μέρος των παραγωγικών δραστηριοτήτων (εξαιτίας ακριβώς των κοινωνικών και

πολιτισμικών τους χαρακτηριστικών) πραγματοποιούνται κάτω από ανεπίσημες και άτυπες

συνθήκες εργασίας -όπως η αγροτική εργασία, το φασόν, ή οι ανεπίσημες τουριστικές

υπηρεσίες. Εκτός από τη φοροδιαφυγή αυτό έχει δύο επιπλέον συνέπειες: πρώτον, οι

παραγωγικές δραστηριότητες σε μεγάλο βαθμό δεν καταγράφονται και αποκρύπτονται από τις

επίσημες αναφορές. Δεύτερον, αυτές οι μορφές εργασίας δεν εμφανίζονται ως "κανονικές"

για τα επίπεδα και τις τυπικότητες της ΕΕ και όσοι απασχολούνται σ'αυτές, και ειδικά οι

γυναίκες, δεν μπορούν να αναγνωριστούν ως "κανονικές" εργαζόμενες και επομένως δεν

μπορούν να θεωρηθούν "κοινωνικοί εταίροι" (Βαΐου 1994).

H ενιαία ευρωπαϊκή πράξη δεν έθιγε καθόλου τα ζητήματα αυτά, και γενικά γινόταν πολύ λίγη

ρητή αναφορά στις επιπλοκές της Κοινής Αγοράς όσον αφορά την κοινωνία και το χώρο.

Κατευθυνόμενες από τις παγκόσμιες ανταγωνιστικές προκλήσεις, οι πολιτικές της ΕΕ είναι

σχεδιασμένες για τις μεγάλες βιομηχανίες, τις τράπεζες και τους μεγαλοπαραγωγούς

αγροτικών προϊόντων, αφήνοντας τις ΜΜΕ και άλλες μικρής κλίμακας παραγωγικές

7

δραστηριότητες στα Διαρθρωτικά Ταμεία. Οι διαρθρωτικές πολιτικές για τη βελτίωση της

ανταγωνιστικότητας (συμπεριλαμβανομένων και των περιφερειακών πολιτικών)

συγκέντρωναν το 1993 μόνο 12 δις ECU σε σύγκριση με το υπολογιζόμενο κέρδος 216 δις

ECU από την ενιαία αγορά. Οπως υποστηρίζει ο Sadler (1992), αν ήταν δυνατό να

υπολογιστούν οι ισορροπίες των πολιτικών δυνάμεων, αυτά τα νούμερα σίγουρα θα παρείχαν

μια χρήσιμη προσέγγιση.

Επομένως, οι νότιες περιφέρειες αντιμετωπίζουν σήμερα μια τριπλή δυσκολία: πρώτον, οι

διαρθρωτικές πολιτικές της ΕΕ και πολλές πλευρές της εθνικής πολιτικής δίνουν έμφαση στα

λανθασμένα ζητήματα, κυριαρχούμενες από την "προσέγγιση του χάσματος" και με μια

προκατάληψη υπέρ των προτύπων καπιταλιστικής ανάπτυξης που εξελίσσονται στη βορειο-

κεντρική Ευρώπη. Δεύτερον, το ίδιο το κέντρο βάρους των διαρθρωτικών πολιτικών δε

συμβαδίζει με τις αλλαγές που παρουσιάζονται στη γεωγραφία της παραγωγής, οι οποίες

τελευταία παίρνουν σε όλο και μεγαλύτερο βαθμό παγκόσμιες διαστάσεις (Amin & Thrift,

1991), αλλά οι πολιτικές αυτές είναι ούτως ή άλλως πολύ περιορισμένες για να

αντισταθμίσουν τις πολλές κοινωνικές και οικονομικές δυσκολίες στο Νότο. Τρίτον, οι νότιες

περιφέρειες δε διαθέτουν προς το παρόν την πολιτική δύναμη για να αντισταθούν στην

επερχόμενη περιθωριοποίηση, που προκύπτει από το γεγονός ότι είναι κληρονόμοι μιας

ασθενούς κοινωνίας των πολιτών, όπου δεν υπάρχουν ισχυροί τοπικοί θεσμοί, και όπου η

κεντρική εξουσία λειτουργεί με πελατειακές σχέσεις (Ginner 1985). Οι εθνικές κυβερνήσεις

των νότιων κρατών κάνουν σήμερα όλες τις δυνατές λανθασμένες κινήσεις, ενώ η

περιφερειακή αυτοδιοίκηση δεν έχει συνειδητοποιήσει ακόμα τη σημερινή κατάσταση. Είναι

περισσότερο κι από πιθανό ότι όσοι κρατούν μια κριτική στάση στο θέμα της ανάπτυξης των

νότιων περιφερειών δε θα έχουν επίσημο λόγο ως "κοινωνικοί εταίροι" στις επερχόμενες

διαπραγματεύσεις.

2. Διαδικασίες Ενσωμάτωσης/Αποδιάρθρωσης και Εργαλεία Πολιτικής

Οι διαδικασίες προς μια ενιαία αγορά κάτω από συνθήκες επιδίωξης του μέγιστου κέρδους

ουσιαστικά θεμελιώνονται πάνω στις ανισότητες μεταξύ περιφερειών, σαν ένα αναγκαίο μέσο

για τη συνεχιζόμενη διεύρυνσή τους. Ο καπιταλισμός απαιτεί κάποιο βαθμό άνισης ανάπτυξης,

ως προϋπόθεση για μια επικερδή συσσώρευση. Αυτή η ανισότητα μπορεί να ποικίλλει

ιστορικά, από περιφέρεια σε περιφέρεια, μεταξύ περιοχών ή μεταξύ κρατών, σε διεθνή

κλίμακα. Την ίδια στιγμή, υπάρχει και μια επίμονη τάση για αυξημένη ομοιογενοποίηση και

μείωση αυτών των γεωγραφικών διαφορών. Αυτή η διαλεκτική τάση μεταξύ διαφοροποίησης

8

και σύγκλισης αποτελεί τη βαθύτερη δυναμική και μια πρωταρχική πηγή της γεωγραφικά

άνισης ανάπτυξης σε όλες τις κλίμακες.

Οι κυρίαρχες προσεγγίσεις στην Κοινότητα αναγνωρίζουν το γεγονός ότι οι περιφερειακές και

κοινωνικές διαφορές είναι πιθανό να διευρυνθούν με την προοπτική της ενοποίησης της

αγοράς. Το αντιμετωπίζουν όμως σαν το αναγκαστικό τίμημα για μια ενωμένη Ευρώπη, και

σαν κάτι που μπορεί να ελεγχθεί εκ των υστέρων κοινωνικά μέσα απ'τα προγράμματα της ΕΕ

και ειδικότερα μέσα απ'την περιφερειακή πολιτική. Μέχρι τώρα η ΕΕ έχει κάνει χρήση δύο

παραλλαγών της περιφερειακής πολιτικής: την αναδιανεμητική και τη βοηθητική προσέγγιση

(βλ. επίσης CEC 1991).

Η αναδιανεμητική προσέγγιση μιμείται τις εθνικές περιφερειακές πολιτικές της κλασικής

Καιηνσιανής μορφής. Οπως και η κοινωνική πολιτική, έχει στόχο να αμβλύνει την ανισότητα

στην κατανομή του εισοδήματος και της κοινωνικής πρόνοιας μεταξύ περιφερειών, να αλλάξει

τη χωροθέτηση της παραγωγής και να ανακατανείμει τις ευκαιρίες απασχόλησης. Οι

περιφερειακές πολιτικές αυτού του τύπου υποστηρίχθηκαν στη βάση του δικαιώματος των

λιγότερο ανεπτυγμένων περιοχών για ένα πιο δίκαιο καθεστώς στα εισοδήματα και στην

απασχόληση. Ενα παράδειγμα της προσέγγισης αυτής είναι το Ευρωπαϊκό Ταμείο

Περιφερειακής Ανάπτυξης που παρέχει επιχορηγήσεις, συν τα όσα μπορούν να κάνουν τα

κράτη-μέλη για να βοηθήσουν τις περιφέρειές τους. Η βοηθητική προσέγγιση, αντίθετα με

την αναδιανεμητική, ξεκινά από την υπόθεση ότι η περιφερειακή πολιτική της ΕΕ μπορεί να

κινητοποιήσει τους πόρους για να καλύψει ακριβώς το ευκαιριακό κόστος που προκύπτει από

την απώλεια των εργαλείων πολιτικής που ήταν διαθέσιμα πριν. Ενα παράδειγμα της

προσέγγισης αυτής είναι τα Μεσογειακά Ολοκληρωμένα Προγράμματα, που σχεδιάστηκαν για

να αντισταθμίσουν τις συνέπειες που είχε η είσοδος της Ισπανίας και της Πορτογαλίας στην

Κοινότητα για άλλες μεσογειακές περιφέρειες, στη νότια Γαλλία, την Ιταλία και την Ελλάδα.

Οι εθνικές και κοινοτικές πολιτικές, ωστόσο, δεν είναι και ό,τι καλύτερο για την κοινωνική και

χωρική σύγκλιση. Οπως αναπτύχθηκε παραπάνω, υπάρχει μια προκατάληψη με τα δεδομένα

της βορειο-κεντρικής Ευρώπης σε ό,τι υπολογίζουν, που συχνά δεν είναι κατάλληλο για τις

περιοχές που βρίσκονται σε μεγαλύτερη ανάγκη. Το χάσμα μεταξύ των ανεπτυγμένων και

των καθυστερημένων περιοχών, που εξακολουθεί να μεγαλώνει, αποτελεί μια ένδειξη της

ανεπάρκειάς τους. Η περίπτωση του Mezzogiorno είναι ενδεικτική, αλλά οπωσδήποτε όχι

μοναδική. Μέχρι την είσοδο της Βρετανίας και της Ελλάδας στην Κοινότητα, το Mezzogiorno

δεχόταν τη μεγαλύτερη δυνατή υποστήριξη από διάφορους ιταλικούς και κοινοτικούς φορείς.

9

Αναμφίβολα, από τη δεκαετία του 1950 έχει σημειωθεί στο Mezzogiorno πιο δραματική

πρόοδος απ'ό,τι σ'όλα τα προηγούμενα 90 χρόνια από το Risorgimento και μετά. Και δεν

πρέπει να στεκόμαστε συνολικά αρνητικά για τις κρατικές παρεμβάσεις, αν αναλογιστούμε

που θα ήταν ο Ιταλικός νότος χωρίς αυτές. Η διαφορά όμως με άλλες περιοχές της Ιταλίας

και της Κοινότητας μεγαλώνει: από 1:2,5 το 1960 έγινε 1:4,8 το 1980 και στα τέλη της

δεκαετίας του '80 το Μezzogiorno ήταν ακόμα μια από τις πιο φτωχές περιφέρειες στην ΕΕ

(Mingione 1991).

Ως απάντηση σ'αυτά τα προβλήματα, από τα μέσα της δεκαετίας του '80 διαμορφώθηκε ένα

νέο κύμα από προτάσεις και ενέργειες για "τοπική ανάπτυξη", βασισμένο σε θεωρίες για

"ανάπτυξη-από-τα-κάτω", αυτοδυναμία, και προώθηση των "ενδογενών δυνατοτήτων".

Σύμφωνα μα τις απόψεις αυτές, ενώ στο παρελθόν η τοπική ανάπτυξη πραγματοποιόταν με

αυθόρμητο τρόπο (όπως στις περιπτώσεις των βιομηχανικών συστημάτων της Τρίτης Ιταλίας

και άλλων ενδιάμεσων περιοχών στην υπόλοιπη νότια Ευρώπη), τώρα είναι δυνατό και

απαραίτητο να εφαρμοστεί ως μια προγραμματισμένη πολιτική "από-τα-κάτω" (Musto 1985,

OECD 1983, Stohr 1986). Τέτοιες προτάσεις είχαν κερδίσει σημαντική υποστήριξη στην

Ισπανία (Instiuto del Territorio y Urbanismo 1987, Vasquez-Barquero 1986), στην Ελλάδα

(ΕΕΤΑΑ 1988), και στην Ιταλία (Garofoli 1992). Είχαν προσελκύσει επίσης αρκετό ενδιαφέρον

και υποστήριξη από διάφορους κοινοτικούς φορείς και προγράμματα, όπως το Κοινωνικό

Ταμείο (προγράμματα κατάρτισης για συμβούλους στο σχεδιασμό της τοπικής ανάπτυξης), το

πρόγραμμα SPRINT (που βοηθά τις ΜΜΕ σε διάφορα μέρη για τεχνολογικές βελτιώσεις), το

πρόγραμμα LEADER (που βοηθά ένα δίκτυο από 213 αγροτικές κοινότητες) και πάνω απ'όλα

το πρόγραμμα LEDA που προωθεί άμεσα την τοπική ανάπτυξη με τη δημιουργία θέσεων

εργασίας σε 36 διαφορετικές περιοχές της ΕΕ. Ενώ στα επίσημα έγγραφα η κοινοτική πολιτική

προωθεί ακόμα την περιφερειακή ανάπτυξη, σε ιδεολογικό επίπεδο διοχετεύεται πολλή

προσοχή προς τις μικρές τοπικές επιχειρηματικές πρωτοβουλίες.

Σε μια τέτοια κατάσταση, ο ρόλος που παίζουν οι τοπικές, εθνικές και κοινοτικές πολιτικές δεν

είναι ούτε ουδέτερος ούτε αυτομάτως υποστηρικτικός για τις φτωχές περιφέρειες και τοπικές

κοινότητες. Ο ρόλος τους είναι διπλός: λειτουργούν ως κατευθυντήριος μηχανισμός για την

κατανομή των πόρων και ως θεσμοθετημένη σχέση εξουσίας μεταξύ διαφόρων περιφερειών

και τοπικών κοινοτήτων. Επομένως, κατά έναν αντιφατικό τρόπο, η χωρική πολιτική -όσο

εξυπηρετεί τις ανάγκες νομιμοποίησης κάθε κράτους και των Βρυξελών- μπορεί επίσης να

συμβάλλει στην όξυνση των ανισοτήτων μεταξύ περιφερειών.

10

Όπως έδειξαν πολυάριθμες μελέτες, η ενοποίηση της αγοράς θα φέρει ένα νέο κύμα

ανισότητας στους τομείς και τις περιφέρειες, κι αυτό μπορεί να παράσχει την υλική βάση για

δημιουργία περιφερειακών συγκρούσεων. Οι δομικές διαφορές των συνθηκών συσσώρευσης

σε ευρωπαϊκή κλίμακα θα ενισχυθούν από τις ενδοπεριφερειακές ροές κεφαλαίου,

πληροφοριών και λιγότερο εργατικού δυναμικού, οι οποίες τείνουν να γίνουν μονόδρομες και

σωρευτικές στα αποτελέσματά τους.

Επομένως, μένει να εξεταστεί αν η υπάρχουσα ευρωπαϊκή ιδεολογία "της ενσωμάτωσης" και

οι ευρωπαϊκές πολιτικές του τύπου που περιγράψαμε παραπάνω μπορούν να βοηθήσουν τις

κοινότητες της νότιας Ευρώπης, καθώς και με ποιον τρόπο χρειάζεται να αλλάξουν για να

ελέγξουν τις αρνητικές συνέπειες της συνθήκης του Μααστρίχτ. Το ερώτημα για το βαθμό και

το περιεχόμενο των μελλοντικών περιφερειακών ανισοτήτων σε μια ενωμένη Ευρώπη πρέπει

εξ ορισμού να παραμείνει ανοιχτό, και μόνο μερικές υποθέσεις μπορούν να γίνουν τώρα.

Επίσης, είναι δύσκολο να ξεχωρίσει κανείς τις πολιτικές της Κοινότητας από τις εθνικές όσον

αφορά τις επιπτώσεις τους σε συγκεκριμένες περιφέρειες και τοπικές κοινότητες. Ωστόσο, η

υπάρχουσα εμπειρία επιτρέπει κάποιες προβλέψεις για το τι μπορεί να συμβεί αν η ευρωπαϊκή

ολοκλήρωση καθοδηγείται από το σημερινό σαφές νεο-φιλελεύθερο πλαίσιο.

Παγιδευμένη για τα καλά από τη γραφειοκρατική αλληλεξάρτηση και αδύνατη στο χειρισμό

της πολυπλοκότητας, η ΕΕ υπάρχει σήμερα όχι ως "Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης" αλλά

ως "Europe a la carte", στην οποία η δύναμη του χρήματος και όχι η πολιτική συνεργασία

παίζει τον καθοριστικό ρόλο. Οπως και η συμφωνία μεταξύ των ΗΠΑ, Μεξικού και του Καναδά

για ελεύθερο εμπόριο, έτσι και η πρόσφατα ανανεωμένη, στο Μααστρίχτ, τάση της Ευρώπης

για πολιτική και οικονομική ενοποίηση μπορεί να χαρακτηριστεί σαν ένας άσχημα

προετοιμασμένος νέος γύρος σ'ένα παιγνίδι μηδενικού αθροίσματος, από το οποίο όλοι

ελπίζουν ότι θα επωφεληθούν, ενώ οι νικητές θα είναι λίγοι (Hueglin 1989).

Η νεοφιλελεύθερη τάση στην ατζέντα "της ενσωμάτωσης" περιθωριοποιεί ή/και αναδεικνύει

άλλα σημαντικά προβλήματα που έχουν να κάνουν με την οικονομική αναδιάρθρωση, την

ανακατανομή της πολιτικής δύναμης και την τάση για μείωση του ρόλου του πολιτισμού. Οι

συνέπειες είναι ήδη ορατές πολύ καθαρά στους δρόμους των μεγάλων πόλεων με τους

χιλιάδες άστεγους, στις αγροτικές περιοχές και στις περιοχές αποβιομηχάνισης, στον

επιλεκτικό αποκλεισμό συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων από την επίσημη οικονομία, στις

ανισότητες των κοινωνικών φύλων και στις αυξανόμενες εθνικιστικές, ρατσιστικές και

θρησκευτικές τάσεις, κυρίως μετά την εισροή εκατομμυρίων νέων προσφύγων και

11

μεταναστών. Σ'αυτές τις διαδικασίες παίζει και η γεωγραφία ένα ρόλο, καθώς η "νέα" Ευρώπη

αρχίζει, με μια προσεκτικότερη εξέταση, να φαίνεται όλο και πιο διασπασμένη, παρά πιο στενά

ενοποιημένη.

Μια πρόσφατη μελέτη για τα προβλήματα και τις προοπτικές της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης

όσον αφορά τις γυναίκες του Νότου (Vaiou κ.ά. 1991) έδειξε ότι η φιλοσοφία της ΕΕ και οι

υποθέσεις για τις συνθήκες εργασίας των γυναικών και για την καθημερινή ζωή είναι εντελώς

διαφορετικές απ'αυτές που ισχύουν στις νότιες περιφέρειες και τοπικές κοινότητες. Η μελέτη

έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στις γεωγραφικές αποκλίσεις και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η

Ενιαία Αγορά θα συμβάλει όχι σ'έναν αποκλεισμό των γυναικών του Νότου, αλλά μάλλον σε

κάποιες δυσμενείς συνθήκες κάτω απ'τις οποίες φαίνεται πως θα ενσωματωθούν.

Σ'αυτές τις απαισιόδοξες παρατηρήσεις πρέπει να προσθέσουμε το γεγονός ότι, στα

γεωγραφικά άκρα, η τελική διαμόρφωση του "νέου" χάρτη της Ευρώπης απέχει πολύ απ'το

να είναι ξεκάθαρη, ειδικά στα Βαλκάνια με τον εμφύλιο πόλεμο στην πρώην Γιουγκοσλαβία

και την Αλβανική "έξοδο". Σε άλλα σημεία της νότιας Ευρώπης, η Lega Lombarda κέρδισε

σημαντικές νίκες στη βόρεια Ιταλία, ενώ η Μαφία κυριαρχεί ακόμα στο Νότο. Στη Γαλλία ο

ρατσισμός και η ξενοφοβία αναπτύσσονται γρήγορα και το ίδιο συμβαίνει και στη χώρα μας.

Μένει να δούμε αν οι περιφερειακές αντιδράσεις και συγκρούσεις θα παραμείνουν

λανθάνουσες στην Ισπανία, ή αν μετά το "ισπανικό 1992" -με τους Ολυμπιακούς της

Βαρκελώνης, την EXPO της Σεβίλης και την αναγόρευση της Μαδρίτης σε Πολιτιστική

Πρωτεύουσα της Ευρώπης- τα οικονομικά και πολιτικά προβλήματα συν τις επιδράσεις από

άλλες αποκεντρωτικές κινήσεις ανά την Ευρώπη θα χτυπήσουν και πάλι την πόρτα της

Ισπανίας.

Οι τρέχουσες προσπάθειες της ΕΕ συμβαδίζουν με μια αναδιάρθρωση της ελεύθερης αγοράς

παντού. Η περαιτέρω ανάπτυξη μιας εκ των πραγμάτων (ή ακόμα και θεσμοθετημένης μετά

τις γερμανικές και ολλανδικές προτάσεις) κοινότητας δύο ή περισσοτέρων ταχυτήτων, θα

ενισχύσει εκείνες τις χώρες, περιφέρειες και τοπικές κοινότητες που έχουν προσαρμοστεί στις

πιέσεις του κυρίαρχου μπλοκ επιχειρηματικών-περιφερειακών συμφερόντων που αναζητά

βελτιωμένες δομές για την αξιοποίηση του κεφαλαίου και νέες μορφές ρύθμισης. Ενας

νόμιμος τρόπος για την αντιμετώπιση αυτού του προβλήματος (προερχόμενος από αριστερές

και οικολογικές δυνάμεις) είναι μια ομοσπονδιακή οργάνωση, όπου οι περιφέρειες και οι

τοπικές κοινότητες θα ενισχύονται απέναντι στις εθνικές κυβερνήσεις. Παρά το γεγονός ότι

μια "Ευρώπη των Περιφερειών" θα ενισχύσει αρχικά τις περιφέρειες εκείνες που έχουν

12

ανεπτυγμένες οικονομικές, πολιτικές και πολιτιστικές δυνάμεις, ο φεντεραλισμός είναι ένα

προοδευτικό βήμα μπροστά. Αυτό συμβαίνει επειδή η λογική και η φιλοσοφία του βασίζονται

στην αρχή της πολιτικής ισονομίας μεταξύ άνισων εταίρων ασχέτως του μεγέθους, της

οικονομικής δύναμης και της πολιτικής βαρύτητας των περιφερειών-μελών της ομοσπονδίας.

Ο φεντεραλισμός όμως δεν μπορεί να σταθεί μόνος του: χρειάζεται τη βοήθεια των εθνικών

κρατών που για καιρό ακόμα θα παραμείνουν οι μόνοι φορείς με ενδιαφέρον και δυνατότητα

παρέμβασης υπέρ των ασθενεστέρων.

Οι κυρίαρχες πολιτικές δυνάμεις της Κοινότητας όμως, έχουν διαφορετική ατζέντα: να

εξασφαλίσουν τη συνεχόμενη οικονομική ευημερία όσων κυρίως επωφελούνται, που δεν είναι

άλλοι απ'τα εκσυγχρονισμένα τμήματα των μερίδων του κεφαλαίου και των περιφερειών του

κέντρου και τους οικονομικούς οργανισμούς που τα ελέγχουν. Καθώς τα εξελιγμένα

βιομηχανικά συστήματα προκαλούν αλληλεξάρτηση και ενσωμάτωση/αποδιάρθρωση μέσα κι

έξω απ'τα σύνορα, η Κοινότητα προσφέρει ένα πολλών επιπέδων σύστημα ρύθμισης και

υποδοχής των αντιθέσεων μεταξύ των κοινωνικών εταίρων, απ'τις τοπικές αντιθέσεις στις

περιφερειακές, τις εθνικές και τις παγκόσμιες. Οι εθνικά και περιφερειακά ελεγχόμενοι και

κατασκευασμένοι θεσμοί του συστήματος αυτού δεν επιτρέπουν ένα μεγάλο ποσοστό

υπερεθνικής διαμόρφωσης απόψεως και πολιτικής, και η οικονομική δυναμική του αντιτίθεται

στο στόχο της καθιέρωσης και διατήρησης ενός συστήματος ίσων ευκαιριών. Η Κοινότητα έτσι

εμφανίζεται ελάχιστα νομιμοποιημένη -το λεγόμενο "δημοκρατικό έλλειμμα"- γιατί ο

σχεδιασμός και η δυναμική στοχεύουν a priori στην ικανοποίηση των σκοπιμοτήτων των

οικονομικών ελίτ και των οργανωμένων συμφερόντων (συμπεριλαμβάνονται και αυτά των

γραφειοκρατών της ΕΕ), σε βάρος του ευρωπαϊκού κοινού συνολικά.

Ακριβώς επειδή αυτή η εξέλιξη δεν μπορεί πια να εμποδιστεί, τα μικρότερα και πιο αδύναμα

μέλη είναι αναγκασμένα να συμβαδίζουν με τις αποφάσεις των κυρίαρχων κρατών και

περιφερειών. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα στην περίπτωση των νότιων περιοχών. Ενώ ο

βιομηχανικός πυρήνας της Ενωσης σχεδιάζει και πιέζει για μια μαζική υπερεθνική οικονομική

αναδιάρθρωση στο δρόμο για την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, οι μεσογειακές περιοχές που

βρίσκονται στο νότιο άκρο ανταγωνίζονται μεταξύ τους μένοντας προσκολλημένες σ'αυτό που

ήταν παλιά η Ευρώπη, για το ποια θα πάρει περισσότερα από τα ήδη περιορισμένα

Διαρθρωτικά Ταμεία. Οι περισσότερες κοινότητες του Νότου βλέπουν την ευρωπαϊκή

ολοκλήρωση μόνο σαν μια πηγή πρόσθετης οικονομικής ενίσχυσης, για να αντισταθμίσουν τα

μακροπρόθεσμα ελλείμματα. Μόνο ένας μικρός αριθμός απ'αυτές έχει εκμεταλλευτεί ευκαιρίες

όπως η συνεργασία Νότου-Νότου και Βορρά-Νότου σε συγκεκριμένα θέματα (όπως τα αστικά

13

προβλήματα, η προστασία του περιβάλλοντος, η δομική ανεργία ή οι παραμεθόριες

περιφέρειες), ή σε πιο γενικά αναπτυξιακά θέματα όπως οι "Four Motor Regions", με την

Καταλονία, τη Λομβαρδία, το Baden-Wurtemberg και τη Rhone-Alpes. Η κυρίαρχη ιδεολογία

είναι αυτή της παθητικής "ζητιανιάς", αντί για δυναμική παρέμβαση και πάλη για τα

δικαιώματά τους.

Σ'αυτές τις δυσκολίες προστίθενται τουλάχιστον πέντε επιπλέον παράμετροι που μπορεί να

επηρεάσουν αρνητικά την ενσωμάτωση των νοτιότερων περιοχών στη βορειο-κεντρική

Ευρώπη.

Πρώτον, σε μακρο-οικονομικό επίπεδο, υπάρχει το ενδεχόμενο για άνισα ποσοστά αύξησης

του ΑΕΠ και του πληθωρισμού εξαιτίας των διαφορών που υπάρχουν στη διάρθρωση των

εθνικών οικονομιών. Αυτό είναι πολύ σημαντικό όχι μόνο για την Ελλάδα και την Πορτογαλία,

αλλά και για την Ισπανία και την Ιταλία, όπου η πρόσφατη οικονομική απόδοση απέχει πολύ

απ'το να είναι ικανοποιητική. Ακόμα κι αν στην πορεία της σύγκλισης των οικονομιών οι

λιγότερο ανεπτυγμένες πραγματοποιήσουν μεγαλύτερη αύξηση της παραγωγής, στη συνέχεια

θα εγκαταλειφθούν στη δική τους νομισματική πολιτική, που αυξάνει τον πληθωρισμό και

μειώνει τη διεθνή τους ανταγωνιστικότητα.

Δεύτερον, σε κοινωνικό επίπεδο, φαίνεται πως η άνιση διάρθρωση των μισθών και οι άνισες

κοινωνικές συνθήκες αναπαραγωγής του εργατικού δυναμικού θα διατηρηθούν, αν δε

χειροτερέψουν. Η Ενωση Ευρωπαίων Εργοδοτών είναι όλο και περισσότερο απρόθυμη να

προχωρήσει σε διάλογο με τα συνδικάτα και αντίθετα ορίζει την "εργασιακή ευελιξία" και τη

"διαφοροποίηση των μισθών ανά περιφέρεια" ως τη βάση της εργοδοτικής στρατηγικής της

Κοινότητας. Οπως αναφέρθηκε παραπάνω, στη νότια Ευρώπη οι "κοινωνικοί εταίροι" είναι

λίγα ανδροκρατούμενα σωματεία, ενώ η πλειοψηφία των εργαζόμενων σε άτυπους τομείς

παραμένει στην αφάνεια. Συγκεκριμένα, οι νεο-φιλελεύθεροι εμπόδισαν τη

σοσιαλδημοκρατική απόπειρα της Ε.Επιτροπής να θεσπίσει τον "ενιαίο κοινωνικό χώρο", που

σήμαινε έναν ελάχιστο έλεγχο στις συνθήκες εργασίας και τα εθνικά επίπεδα παροχής

κοινωνικής πρόνοιας, όπως ο έλεγχος των μη τυπικών συμβολαίων εργασίας, των διακρίσεων

στο χώρο εργασίας ανάλογα με το κοινωνικό φύλο, της ρύθμισης της υπεργολαβίας και της

αυτοαπασχόλησης, πράγματα που όλα έχουν τεράστια σημασία για τις περιφέρειες της νότιας

Ευρώπης.

14

Τρίτον, σε πολιτικό επίπεδο, η Ενωση εμφανίζεται λιγότερο δημοκρατική στην οργάνωσή της

σε σχέση, για παράδειγμα, με το κράτος της Δανίας. Το Ευρωκοινοβούλιο έχει στην

πραγματικότητα πολύ περιορισμένη δικαιοδοσία ενώ, μέχρι τώρα, ο έλεγχος και η αποτίμηση

των αποφάσεων αποτελεί στην πράξη αρμοδιότητα των εθνικών κυβερνήσεων. Με την

εφαρμογή της συνθήκης του Μάαστριχτ, οι επιλογές των εθνικών και τοπικών κυβερνήσεων

θα περιοριστούν κι άλλο, μεταθέτοντας τη λήψη αποφάσεων στο Υπουργικό Συμβούλιο αντί

για τα άμεσα εκλεγμένα σώματα. Φαίνεται λοιπόν ότι η Ενωση θα έχει να αντιμετωπίσει νέα

αιτήματα για φεντεραλισμό και περιφερειακή αυτονομία, όταν τα περιφερειακά συμφέροντα

συνειδητοποιήσουν ότι η Ενιαία Αγορά είναι στην πραγματικότητα ένα πολύ απομακρυσμένο

συγκεντρωτικό υπερεθνικό καθεστώς.

Τέταρτο, σε επίπεδο πρόσβασης στις ευκαιρίες, αυτό που εμφανίζεται σαν μια φιλελεύθερη

απορύθμιση είναι στην πραγματικότητα μια μαζική επαναρύθμιση, όπως αποδεικνύουν

χιλιάδες κανονισμοί και ντιρεκτίβες από τις Βρυξέλες. Αυτή η επαναρύθμιση είναι πιο πιθανό

να έχει αστικά-βιομηχανικά-αντρικά-κεντροευρωπαϊκά μέτρα και σταθμά, και να λειτουργεί

προς όφελος των βορειοδυτικών τομέων και περιφερειών. Αυτό σημαίνει μια αύξηση σε

ρυθμιστικούς περιορισμούς για τους πολλούς, με αποτέλεσμα μια Ευρώπη με άνιση πρόσβαση

σε κοινωνικές και χωρικές ευκαιρίες, συμπεριλαμβανόμενων και των συνθηκών διαβίωσης.

Τέλος, σε επίπεδο ανταγωνισμού, το άνοιγμα της ανατολικής Ευρώπης ως γόνιμης αγοράς για

το ευρωπαϊκό κεφάλαιο μπορεί να λειτουργήσει σε βάρος του οικονομικού συμφέροντος των

λιγότερο ανεπτυγμένων νότιων περιφερειών. Η ανατολική και η νότια Ευρώπη έχουν σε

μεγάλο βαθμό παρόμοιες οικονομικές δομές και θα ανταγωνιστούν για παρόμοια μερίδια στις

δυτικές αγορές. Η κέντρο-ανατολική Ευρώπη προσφέρει δύο βασικούς πόρους: ένα φτηνό,

καλά εκπαιδευμένο εργατικό δυναμικό και τεράστια, με δυνατότητες χαμηλών τιμών,

αγροτική παραγωγή. Οι εργάτες της παίρνουν χαμηλότερους μισθούς σε σχέση με τη νότια

Ευρώπη, αλλά αποδίδουν με παραγωγικότητα που πλησιάζει τη γερμανική. Επιπλέον, για

οικονομικούς, πολιτικούς και πολιτιστικούς/θρησκευτικούς λόγους, τα κοινοτικά κεφάλαια και

οι ιδιωτικές επενδύσεις μπορεί να προσανατολιστούν προς την κεντρο-ανατολική Ευρώπη,

αφήνοντας το νότιο τμήμα της με σημαντικά λιγότερους διαθέσιμους πόρους.

3. Τελικές Παρατηρήσεις

Μέσα στην ευφορία εν όψει της Ενιαίας Αγοράς, είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε ότι η

δημιουργία της θα επιδεινώσει τις κοινωνικές και χωρικές ανισότητες, και θα έχει ως

αποτέλεσμα πιο εκλεπτυσμένες μορφές εκμετάλλευσης και κοινωνικού ελέγχου. Η επιλεκτική

15

ενσωμάτωση/περιθωριοποίηση των νότιων περιφερειών και τοπικών κοινοτήτων θα εξαρτάται

αρχικά από την προηγούμενη απόδοσή τους, από τις τρέχουσες ενέργειες των τοπικών και

περιφερειακών παραγόντων, και τις αποφάσεις των κυρίαρχων πολιτικών και οικονομικών

δυνάμεων της Κοινότητας. Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1980, η ιδεολογία της

ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης ήταν θεμελιωμένη σε λίγο-πολύ σοσιαλδημοκρατικές αρχές, όπου

ένας κοινωνικός συμβιβασμός μεταξύ κεφαλαίου και εργαζομένων σε εθνικό επίπεδο

οδηγούσε τις αναδιανεμητικές και βοηθητικές πολιτικές σε επίπεδο ΕΕ. Κάτω από ένα

καθεστώς νεοφιλελευθερισμού όμως, η βοήθεια προς τις φτωχότερες περιφέρειες και τοπικές

κοινότητες θα είναι ελάχιστη. Μαζί με τη Μεγ. Βρετανία και την Ολλανδία, οι Γερμανοί

ιθύνοντες αντέδρασαν στην πρόσφατη πρόταση της ΕΕ για το Ταμείο Συνοχής που πρότεινε

διαπεριφερειακές χρηματικές μεταβιβάσεις με σκοπό να αμβλύνει τις ήδη υπάρχουσες και τις

νέες περιφερειακές ανισότητες. Αντίθετα, προτιμούσαν να ανταγωνίζονται οι τοπικές περιοχές

ελεύθερα μεταξύ τους για πόρους, επενδύσεις, θέσεις εργασίας και ευημερία, σαν

μεμονωμένες επιχειρήσεις στην ελεύθερη αγορά.

Επιπλέον, φαίνεται πως ο μεγαλύτερος καθαρός χρηματοδότης της Ενωσης, η Γερμανία, δε

"χρειάζεται" άλλο τα νότια άκρα. Αποφεύγοντας τα φονξιοναλιστικά επιχειρήματα, πρέπει να

παρατηρήσουμε ότι οι Γερμανοί καπιταλιστές έχουν τώρα άφθονο, φτηνό και καλά

εκπαιδευμένο εργατικό δυναμικό από τις πρώην σοσιαλιστικές χώρες in situ, και οι νέοι

μετανάστες αναλαμβάνουν τις θέσεις εργασίας στην παραγωγή που κατείχαν οι

Νοτιοευρωπαίοι στις δεκαετίες του '60 και του '70. Η Γερμανία υπολόγιζε να καταβάλει πάνω

από 50 δις δολάρια το 1992-93 (ποσό που αντιστοιχεί περίπου στο 18% του ελλείμματος του

ισοζυγίου της) για να παράσχει στέγη, κατάρτιση και κοινωνική πρόνοια στους νέους

μετανάστες. Αυτό σημαίνει ότι οι Γερμανοί και άλλοι Κεντροευρωπαίοι δεν είναι πλέον

διατεθειμένοι να πληρώνουν για την αναπαραγωγή του φτηνού εργατικού δυναμικού στο

Νότο. Αυτή είναι μια βασική αιτία της αντίδρασής τους στις αυξήσεις των Διαρθρωτικών

Ταμείων, και σε κάθε απόπειρα άμεσης βοήθειας. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται επίσης στη

βόρεια Ιταλία, όπου έχουμε τις καμπάνιες της Λέγκα του Βορρά κατά της παραδοσιακής

βοήθειας προς το Mezzogiorno, με το επιχείρημα ότι πρόκειται για σπατάλη χωρίς θετικά

αποτελέσματα. Αντίστοιχες φωνές ακούγονται και στην Γαλλία και Ισπανία. Μ'αυτή τη λογική,

οι κυρίαρχες ευρωπαϊκές μερίδες του κεφαλαίου μπορεί να εγκαταλείψουν τις "παραδοσιακές

δεσμεύσεις" που είχαν αναλάβει, δηλαδή το να υποστηρίζουν το δικαίωμα των λιγότερο

ανεπτυγμένων περιφερειών για μια πιο δίκαιη ανάπτυξη. Φαίνεται λοιπόν ότι τα νότια άκρα

έχουν χάσει μια σημαντική πολιτική παράμετρο για τις διαπραγματεύσεις τους, που θα τις

βοηθούσε να αποφεύγουν τα αποδιαρθρωτικά φαινόμενα.

16

Λαμβάνοντας υπ'όψη το διεθνή χαρακτήρα της ενοποίησης της αγοράς και τα κατά τόπους

διαφοροποιημένα αποτελέσματά της, η Ενιαία Αγορά θα ενισχύσει τη σημασία των δύο

πόλων, του παγκόσμιου και του τοπικού, των Ευρωπαϊκών συστημάτων συσσώρευσης με

εκείνα τα τοπικά χαρακτηριστικά που είναι απαραίτητα για την κοινωνική αναπαραγωγή.

Ανάμεσα σ'αυτά είναι η τοπική Ιστορία, η εξειδίκευση της παραγωγής, η ταξική δομή, οι

αγορές εργασίας, η οικογενειακή οργάνωση, οι ανισότητες μεταξύ κοινωνικών φύλων και οι

εθνικές και φυλετικές διαφορές.

Τόνισα και άσκησα κριτική στην προσκόλληση των αναπτυξιακών πολιτικών στα δεδομένα

των βορειο-κεντρικών περιοχών, αλλά αυτό δε συνεπάγεται κάτι ανάλογο και για τις νότιες

έναντι άλλων τμημάτων της Ευρώπης (όπως οι ανατολικές πρώην σοσιαλιστικές χώρες) ή

έναντι περιοχών έξω από τα προβληματικά νέα σύνορα της Ευρώπης. Διάφορες μορφές

προκατάληψης και πράξεις κοινωνικού και χωρικού αποκλεισμού πρέπει να αντικατασταθούν

από μία παγκόσμια-τοπική προσέγγιση. Αυτό που θα χαρακτηρίζει την άνιση ανάπτυξη στην

Ευρώπη μετά το Μάαστριχτ (στην μετα-Μάαστριχτ Ευρώπη) είναι μια αντίφαση μεταξύ των

όλο και περισσότερο ενσωματωμένων περιφερειών και τόπων που ανήκουν σε

διεθνή/ευρωπαϊκά δίκτυα, και ενός μεγάλου αριθμού διαφοροποιημένων και

αποδιαρθρωμένων/ διασπασμένων περιφερειών και τόπων, το μεγαλύτερο μέρος των οποίων

βρίσκεται στη νότια Ευρώπη. Ενώ σε προηγούμενες δεκαετίες η ολοκλήρωση σε εθνικό και

διεθνές επίπεδο προχώρησε ενσωματώνοντας μεμονωμένες μονάδες χώρου ως μονάδες

παραγωγής/κατανάλωσης, στην επόμενη δεκαετία θα πρέπει να τις ενσωματώσει και ως

τόπους διαφοροποιημένης κοινωνικής αναπαραγωγής.

Τα νότια άκρα της Ευρώπης αγωνίστηκαν πριν από έναν αιώνα για ενσωμάτωση στα εθνικά

τους κράτη και οικονομίες. Για διάφορους ιστορικούς λόγους αυτή η προσπάθεια δεν είχε

ολοκληρωθεί μέχρι τις δύο ή τρεις τελευταίες δεκαετίες. Τώρα πρέπει να ξαναρχίσουν τον

αγώνα τους κάτω από συνθήκες παιχνιδιού μηδενικού αθροίσματος και σε ένα πολιτιστικά

άγνωστο περιβάλλον. Οπως σε όλες τις μεταβατικές περιόδους, η κατάσταση δεν είναι

καθόλου ξεκάθαρη. Το σίγουρο, ωστόσο, είναι πως η Ενιαία Αγορά δεν είναι ο παράδεισος

που μας υπόσχονται ούτε ο λάκκος των λεόντων, αλλά ένα νέο πεδίο αγώνων όπου το μη-

κεφάλαιο -όλοι αυτοί και αυτές των οποίων την εργασία οικειοποιείται το κεφάλαιο κάτω από

ποικίλες σχέσεις και συνθήκες εργασίας- μπορούν να οργανωθούν και να αντιταχθούν ή

απλώς να βελτιώσουν τις πιέσεις που προκύπτουν από τις παγκόσμιες/τοπικές στρατηγικές

αναδιάρθρωσης και τις επιλογές της "βίαιης σύγκλισης".

17

(*) Το κείμενο αυτό έχει δημοσιευτεί σε άλλη μoρφή στα περιοδικά: Revista de Estudios Urbanos y Regionales, 58, 1994, Santiago,

Chile και στο European Urban and Regional Studies, Vol. 1, no 1, 1994, Longman, U.K.

Βιβλιογραφία

Amin, A. and Robins, K. (1990): “The re-emergence of regional economies? The mythical

geography of flexible accumulation”. Environment and Planning D: Society and Space 8 (1):

7-34.

Amin, A. and Thrift, N. (1991): “Marshallian nodes and global networks: implications for

area development. Proceedings: Lemnos International Seminar, Athens/Thessaloniki.

Arcangeli, F., Borzara, C. and Goglio, S. (1980): “Patterns of peripheral development in

Italian regions 1964-1977”. Papers of the Regional Science Association 44: 19-34.

Bagnansco, A. (1977): Tre Italie. Il Mulino, Bologna.

Buruaga, G. (1983): Towards a new regional policy for Spain, in D. Deers and K. Ostrom

(eds), The Crisis of European Regions, Macmillan, London, pp. 68-83.

CEC (1989): The regions in the 1990s: Forth Periodic Report on the Social and Economic

Situation in the Regions of the Community. Brussels: CEC.

Chronaki, Z., Hadjimichalis, C., Lambrianidis, L. and Vaiou, D. (1993): “Diffused

industrialization in Thessaloniki: from expansion to crisis”. International Journal of Urban

and regional Research 17 (2): 178-94.

Dunford, M. (1988): Capital, the State and Regional Development. London: Pion.

EC (1988): Programme de Recherche sur l’ Evolution du Marche du Travail au Noir Final

Report 8 vols, Brussels.

EC (1987): Third Periodic Report on Community Regions, Brussels.

EETAA (Greek Agency for Local Development) (1988): Local development projects in Greece

(in Greek). Athens.

CEC/DG XVI (1992): EUROPE 2000. Brussels.

Evangelinides, M. (1979): “Core-peripheral problems in the Greek case”. Greek Review for

Social Research, 5: 125-50.

Fuα, G. (1983): “Main futures of the NEC model in Italy”. Analytical Report. Paris: OECD.

Ferrao, J. (1987): “Social structures, labour markets and spatial configurations in modern

Portugal”. Antipode, 19 (1): 99-118.

Garcia-Herrera, L. M. (1987): “Economic development and spatial configuration in the

Canary Islands”. Antipode 19(2): 25-39.

18

Garcia-Ramon, M. D. (1985): “Agricultural change in an industrial area: the case of the

Tarragona area”, in R. Hudson and J. Lewis (eds), Uneven Development in Southern Europe,

pp. 140-54. London: Methuen.

Garofoli, G. (1983): Industrializzazione Diffusa in Lombardia. Milano: F. Angeli.

Garofoli, G. (1992): Endogenous Development in Southern Europe. London: Avebury.

Giner, S. (1985): “Political economy, legitimation and the state in southern Europe”, in R.

Hudson and J. Lewis (eds), Uneven Development in Southern Europe, pp. 309-305. London:

Methuen.

Hadjimichalis, C. (1987): Uneven Development Regionalism: state Territory and class in

southern Europe. London: Croom Helm.

Hadjimichalis, C. and Papamichos, N. (1990): “Locals development in southern Europe:

towards a new mythology”. Antipode 22 (3): 181-200. See also for translation in Spanish:

Revista de Estudios Rerionales (1990), 62: 113-44; in Italian: Inciesta (1991) 93: 44-62.

Hadjimichalis, C. and Vaiou, D. (1990): “Whose flexibility? The politics of information in

southern Europe”. Capital and class 42: 79-106.

Holland, S. (1979): “Dependent development: Portugal as periphery”, in D. seers (ed)

Underdeveloped Europe, pp. 139-60. London: Harvester.

Hudson, R. and Lewis, J. (1984): “Capital accumulation: the industrialization of southern

Europe?, in A. Williams (ed) Southern Europe Transformed, pp. 179-202. London: Harper &

Row.

Hueglin, T. O. (1989): “Federalism, legitimation deficits and opposition in the European

Community”. Proceedings: International Conference-Opposition to The European, New York.

Instituto del Territorio y Urbanismo (1987): Areas rurales con capacidad de dessarolo

endogeno, mimeo, POPU, Madrid.

King, R. (1986)(ed): Return Migration and Regional Development. London: Croom Helm.

Kunzmann, K. and Wegwner, M. (1991): “The pattern of urbanization in western Europe”.

Ekistics 350 (September-October): 282-91.

Leondidou, L. (1988): “Greece: prospects and contradictions of tourism in the 1980s”, in A.

Williams and G. Shaw (eds), Tourism and Economic Development, pp. 210-41. London:

Belhaven.

Lewis, J. and Williams, A. (1987): “Factories in the fields: small manufacturing in rural

southern Europe”, in G. Linge (ed) Industrialization and Peripheral Change, pp. 85-120.

London: Croom Helm.

Lutzky, N. (1990): “Vor neuen Dimensionen in europaishen Verker”, in PROGNOS (eds)

Verkehr im neuen Europa, pp. 1-16, PROGNOS Basel.

19

Mingione, E. (1985): “Social reproduction of the surplus labour force: the case of southern

Italy”, in N. Redclift and E. Mingione (eds), Beyond Employment, pp. 14-54. Oxford: Basil

Blackwell.

Mingione, E. (1991): Fragmented Societies. London: Basil Blackwell.

Mottura, G. and Mingione, E. (1989): “Agriculture and society: remarks on transformations

and new social profiles in the case of Italy”. Agriculture and Human Values, 21: 47-58.

Munoz, J., Roldan, S. and Serrano, A. (1979): “The growing dependence of Spanish

industrialization”, in D. Seers (ed) Underdeveloped Europe, pp. 161-76. London: Harvester.

Musto, S. (1985): “In search of a new paradigm”, in S. Musto (ed) Endogenous

Development: a myth or a path?, pp. 5-18. Berlin: EADI Books.

OECD (1983): Small Firms and Industrial Development. Paris: OECD.

De Oliviera, V. (1983): “Regional Development in Portugal”, in D. Seers and K. Ostrom

(eds), The Crisis of European Regions, pp. 86-160. London: Macmillan.

Paci, M. (1982): La struttura sociale Italiana. Bologna: Il Mulino.

RECLUS (1989): Les Villes Europeennes, Report DATAR. La documentation Francaise, Paris.

Sabel, C. F. (1989): “Flexible specialization and the reemergence of regional economies”, in

P. Hirst and D. Zeitlin (eds), Reversing Industrial Decline, pp. 15-38, Oxford.

Sadler, D. (1992): “Industrial Policy of the European Community: strategic deficits and

regional dilemmas”. Environment and Planning A: 24: 711-36.

Stohr, W. (1986): Regional innovation complexes, Papers of the Regional Science

Association, 59: 29-44.

Vaiou, D. (1994 forthcoming): “Women of the South after (like before) Maastricht?”, in C.

Hadjimichalis and D. Sadler (eds) Europe at the Margins: New Mosaics of Inequality.

London: Wiley.

Vaiou, D., Georgiou, Z. and Stratigaki, M. (1991): Women of the South in European

Integration: problems and prospects, (Report for DG V, V/694/92-EN). Athens: Diotima-

Centre for Research on Women’s Issues.

Vasquez-Barquero, A. (1986): Local development initiatives under incipient regional

autonomy: the Spanish experience in the 1980s, mimeo, Autonomous University of Madrid.

Williams, A. and Shaw G. (1988): (eds) Tourism and Economic Development. London:

Belhaven.

20

Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση, Ανταγωνιστικότητα και Χωρική Δικαιοσύνη: θεσμικά

διλήμματα και προκλήσεις της ευρωπαϊκής πολιτικής χωροταξίας

TΖ. ΓΙΑΝΝΑΚΟΥΡΟΥ*

1. Εισαγωγή

Tα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια αναβίωση της θεωρητικής και πολιτικής

συζήτησης για τη χωροταξία τόσο σε εθνικό όσο και κυρίως σε ευρωπαϊκό

επίπεδο. Την παρατηρούμενη επανάκαμψη, έτσι, του προβληματισμού για τη

χωροταξία στη Γαλλία, τη Γερμανία ή το Bέλγιο την τελευταία δεκαετία1,

συνοδεύει, ήδη από το 1988, η σταθερή προσπάθεια της Eυρωπαϊκής Ένωσης

να διαμορφώσει μια ευρωπαϊκή πολιτική χωροταξίας που να απαντά τόσο στο

αίτημα της καλύτερης κατανόησης της νέας μορφής χωρικής οργάνωσης που η

διαδικασία ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης δημιουργεί στην Eυρωπαϊκή Eπικράτεια

όσο και στην ανάγκη συντονισμού των εθνικών χωροταξικών πολιτικών και

ανάληψης κοινών δράσεων σε θέματα διακρατικού, διασυνοριακού ή

διαπεριφερειακού ενδιαφέροντος2.

H ανανέωση αυτή του χωροταξικού προβληματισμού στην Eυρώπη

χαρακτηρίζεται από την αναζήτηση νέων αξιών και θεσμών στο πεδίο της

πολιτικής όσο και νέων εννοιολογικών εργαλείων και ερμηνευτικών μεθόδων

στο πεδίο της θεωρίας που να μπορούν να προσεγγίσουν με νέους όρους το

περιεχόμενο του χωροταξικού προγραμματισμού σε μία περίοδο υποχώρησης

των παρεμβατικών πολιτικών του κράτους πρόνοιας και φιλελευθεροποίησης

των αγορών, διεθνοποίησης της οικονομίας, των προβλημάτων και των

δημοσίων πολιτικών αλλά και αναδιάρθρωσης των χωρικών ανισοτήτων και

εμφάνισης φαινομένων γεωγραφικού και κοινωνικού αποκλεισμού στην

Eυρώπη.

Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Jean Louis Guigou, Δ/ντης της Γαλλικής

DATAR, στην εναρκτήρια ομιλία του σε πρόσφατο διεθνές συνέδριο που

οργανώθηκε στη Γαλλία με θέμα "H ανανέωση της χωροταξίας στη Γαλλία και

στην Eυρώπη" αν "στον 20ο αιώνα, η έννοια της χωροταξίας προσδιορίσθηκε

με αναδιανεμητικούς όρους, στον 21ο αιώνα θα προσδιορισθεί με όρους

προσφοράς σύνθετων, διαφοροποιημένων και ανταγωνιστικών περιοχών", μιας

προσφοράς που «θα εμπεριέχει τους θεσμούς, τους κανόνες του παιχνιδιού,

τις διαδικασίες ρύθμισης, τη σχέση δημόσιου/ιδιωτικού» (Guigou, 1994: 5).

1

Στο επίκεντρο της νέας αυτής συζήτησης βρίσκεται το θέμα της σχέσης

οικονομικής ελευθερίας και χωρικής δικαιοσύνης σε μια μετα-εθνική και μετα-

κοινωνική Eυρώπη και αυτό για δύο λόγους. Πρώτον, λόγω των σημαντικών

περιορισμών στην εθνική κυριαρχία που η διαδικασία ευρωπαϊκής οικονομικής

ολοκλήρωσης (ενιαία αγορά και νομισματική και οικονομική ένωση) δημιουργεί

στα κράτη μέλη της Eυρωπαϊκής Ένωσης. H διαδικασία αυτή, εκτός του ότι

επιβάλλει αυστηρούς όρους εναρμόνισης των εθνικών οικονομικών πολιτικών

με τους στόχους της ONE, περιορίζει, παράλληλα, αισθητά, τα περιθώρια

διαμόρφωσης κοινωνικών πολιτικών σε εθνικό επίπεδο που θα

αντιστρατεύονται τους στόχους της ελεύθερης κυκλοφορίας προσώπων,

αγαθών, κεφαλαίων και υπηρεσιών και τις αρχές του ελεύθερου

ανταγωνισμού. Δεύτερον, λόγω της διαφαινόμενης πλέον απομάκρυνσης του

ευρωπαϊκού πολιτικού οικοδομήματος από την προοπτική μιας Eυρώπης

ομοσπονδιακού τύπου και της παγίωσης μιας διακυβερνητικής πολιτικής

λειτουργίας που διέπεται από τις αρχές της επικουρικότητας. H εξέλιξη αυτή

περιορίζει ολοένα και περισσότερο τη δυνατότητα άσκησης διανεμητικών ή

αναδιανεμητικών πολιτικών από την Eυρωπαϊκή Ένωση σε όφελος πολιτικών

κανονιστικού τύπου ή πολιτικών που στηρίζονται σε μέσα και μηχανισμούς της

αγοράς.

Yπό το φως των διττών αυτών περιορισμών, ένα παλιό δίλημμα, αυτό της

σχέσης μεταξύ ελευθερίας και ισότητας στο σχεδιασμό της χωροταξικής

πολιτικής, επανέρχεται στο προσκήνιο και μεταφέρεται από το εθνικό στο

ευρωπαϊκό επίπεδο για να θέσει ενώπιον της υπό διαμόρφωση χωροταξικής

πολιτικής στην Eυρωπαϊκή Ένωση μια βασική πρόκληση: αυτήν της σύνθεσης

ανάμεσα στο αίτημα μιας ευρωπαϊκής έννοιας χωρικής δικαιοσύνης και τους

στόχους του ελεύθερου ανταγωνισμού που επιτάσσει η λειτουργία της

εσωτερικής αγοράς.

Mπορούμε άραγε να υποθέσουμε ότι η δυναμική της ανάδειξης μιας

ευρωπαϊκής πολιτικής χωροταξίας υποδηλώνει μια μετατροπή ή τουλάχιστον

μιαν άμβλυνση του κυρίαρχου μέχρι σήμερα παραδείγματος της φιλελεύθερης

πορείας της ευρωπαϊκής ενοποίησης προς στόχους κοινωνικής δικαιοσύνης και

να συμφωνήσουμε, έτσι, με τον τέως Πρόεδρο της Commission Jacques Delors

όταν, στην ομιλία του πριν από ένα χρόνο στο Kαθολικό Πανεπιστήμιο της

Louvain, ανακοίνωνε την αποκατάσταση των εννοιών της δημόσιας υπηρεσίας3

και των συλλογικών αγαθών σε ευρωπαϊκό επίπεδο μέσα από τη διαμόρφωση

μιας ευρωπαϊκής πολιτικής για τη χωροταξία (Delors, 1994).

2

Ή αντίθετα θα πρέπει να συνταχθούμε με το τμήμα εκείνο των πιο

επιφυλακτικών ερμηνευτών της ευρωπαϊκής ενοποίησης που διαγιγνώσκουν

στους ίδιους τους οικονομικούς και θεσμικούς μηχανισμούς της ευρωπαϊκής

ολοκλήρωσης τα διαρθρωτικά εμπόδια για την άσκηση και εφαρμογή

κοινωνικών πολιτικών στο επίπεδο της Eυρωπαϊκής Ένωσης;

Στα διλήμματα αυτά, η εισήγηση αυτή θα επιχειρήσει να καταθέσει ορισμένες

προκαταρκτικές σκέψεις εξετάζοντας κατά σειρά τη σχέση οικονομικού

ανταγωνισμού και χωρικής δικαιοσύνης στο επίπεδο των αρχών και των

στόχων της διαμορφούμενης ευρωπαϊκής πολιτικής χωροταξίας, τους

διαρθρωτικούς πολιτικούς, θεσμικούς και νομικούς περιορισμούς για τη

διαμόρφωση μιας αναδιανεμητικής χωροταξικής πολιτικής σε ευρωπαϊκό

επίπεδο, και, τέλος, τους αξιακούς και θεσμικούς προσδιορισμούς στους

οποίους η ιδέα μιας ευρωπαϊκής χωρικής δικαιοσύνης υποβάλλεται σήμερα για

να λειτουργήσει σ’ ένα ευρωπαϊκό περιβάλλον που κυριαρχείται από τις αρχές

της οικονομίας της ενιαίας αγοράς και του ελεύθερου ανταγωνισμού.

2. Nέες Χωρικές Ανισότητες και Αιτήματα για Χωρική Δικαιοσύνη στην

Eυρώπη

Aποτελεί πια κοινή διαπίστωση τα τελευταία χρόνια ότι η εμβάθυνση και

διεύρυνση της διαδικασίας ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης αλλά και οι γενικότερες

αλλαγές στην οργάνωση της παραγωγής και της εργασίας που αναδύθηκαν ως

απόρροια της διεθνοποίησης και φιλελευθεροποίησης των αγορών και της

επιστημονικής και τεχνολογικής προόδου, έχουν προκαλέσει σημαντικές

αλλαγές στη χωρική οργάνωση της Eυρωπαϊκής Eπικράτειας.

Oι μελέτες που πραγματοποιήθηκαν για λογαριασμό της Eυρωπαϊκής Eπιτροπής

κατά το διάστημα 1988-1994, και των οποίων τα αποτελέσματα συνοψίσθηκαν

στις Eκθέσεις «Eυρώπη 2000» και «Eυρώπη 2000+», ανέδειξαν ειδικότερα

νέες διαπεριφερειακές και ενδοπεριφερειακές ανισότητες που υπερβαίνουν τα

εθνικά σύνορα και ακολουθούν μια διαφορετική κατάτμηση του χώρου από την

κλασσική διαίρεση σε περιφέρειες (Eυρωπαϊκή Eπιτροπή, 1994).

Yπό το φως των εξελίξεων αυτών, η ιδέα μιας ευρωπαϊκής πολιτικής χωρικής

συνοχής και αλληλεγγύης αρχίζει σταδιακά, την τελευταία δεκαετία, να

ωριμάζει στις αντιλήψεις των αξιωματούχων της Eπιτροπής των Eυρωπαϊκών

Kοινοτήτων και των άλλων κοινοτικών οργάνων4, που προσβλέπουν στην

3

εξέλιξη αυτή τη δυνατότητα ενίσχυσης της συνολικής ανταγωνιστικότητας του

ευρωπαϊκού χώρου στις διεθνείς αγορές και την καταπολέμηση των

εντεινόμενων γεωγραφικών-κοινωνικών αποκλεισμών που απειλούν την ίδια

τη συνοχή της διαδικασίας οικονομικής ολοκλήρωσης στην Eυρώπη.

Έτσι, στο πλαίσιο της πολιτικής για την κοινωνική και οικονομική συνοχή, που

εντάχθηκε στις αρμοδιότητες της Kοινότητας με την Eνιαία Eυρωπαϊκή Πράξη

του 1987, και μέσω του μηχανισμού των Διαρθρωτικών Tαμείων και ιδίως του

Eυρωπαϊκού Tαμείου Περιφερειακής Aνάπτυξης (E.T.Π.A.), η Eυρωπαϊκή

Eπιτροπή προχωρεί σταθερά μετά το 1988 τόσο στην προώθηση ενός

χρηματοδοτικού πλαισίου για την ενίσχυση της διασυνοριακής,

διαπεριφερειακής ή διαστικής συνεργασίας5 όσο και στη δημιουργία ενός

πλαισίου αναφοράς και πληροφόρησης για τη διευκόλυνση της συνεργασίας

αυτής μέσω της δημοσίευσης εκθέσεων και μελετών που εκπονεί με

πρωτοβουλία της6.

Tαυτόχρονα, την ίδια περίοδο, η αδυναμία των εθνικών κυβερνήσεων, των

τοπικών διοικήσεων αλλά και σημαντικού μέρους των επιχειρήσεων του

ιδιωτικού τομέα να χαράξουν αυτόνομες και αυτάρκεις εθνικές ή ενδογενείς

χωροταξικές στρατηγικές μέσα σ’ ένα σύνθετο, ανταγωνιστικό και

μεταβαλλόμενο ευρωπαϊκό περιβάλλον, οδηγεί στο αυξημένο ενδιαφέρον των

κρατών μελών για την έναρξη μιας άτυπης δια-κυβερνητικής συνεργασίας στο

πεδίο της χωροταξίας. H διακυβερνητική αυτή συνεργασία, που προσέλαβε

στην αρχική της περίοδο (1989-1993) τη μορφή άτυπων συνόδων Yπουργών

αρμόδιων για θέματα χωροταξίας και ήδη μετά το 1993 τη μορφή εξαμηνιαίων

Άτυπων Συμβουλίων Yπουργών Xωροταξίας (Doucet, 1993), φιλοδοξεί, μέσω

της επεξεργασίας ενός κειμένου στρατηγικού χαρακτήρα με τίτλο «Σχέδιο

Eυρωπαϊκής Xωρικής Aνάπτυξης», να διατυπώσει ένα πολιτικο-θεσμικό

υπόβαθρο για τη συνεργασία για τη χωροταξία στην Eυρώπη, προλειαίνοντας

ίσως το έδαφος για μια μελλοντική θεσμοποίηση και ένταξη στην ευρωπαϊκή

έννομη τάξη μιας ευρωπαϊκής πολιτικής χωροταξίας.

Έτσι, παρά την απουσία μιας ρητής νομικής βάσης στις Συνθήκες των

Eυρωπαϊκών Kοινοτήτων για την άσκηση μιας κοινοτικής χωροταξικής

πολιτικής, η Eυρωπαϊκή Ένωση ήδη από το 1988, άλλοτε στο πλαίσιο μιας

κοινοτικής προσέγγισης ομοσπονδιακού τύπου και άλλοτε στο πλαίσιο

διακυβερνητικών διαβουλεύσεων, προχωρεί στη σταδιακή οικοδόμηση ενός

μηχανισμού συνεργασίας για τη χωροταξία στην Eυρώπη.

4

Kεντρικός στόχος του μηχανισμού αυτού, όπως αυτός τουλάχιστον απορρέει

από τις εκθέσεις και τις ανακοινώσεις της Eπιτροπής αλλά και τα κείμενα των

άτυπων διακυβερνητικών συναντήσεων (βλ. ιδίως Bundesministerium fόr

Raόmordnung, 1994), είναι η διαμόρφωση μιας στρατηγικής για τη χωρική

ανάπτυξη στην Eυρώπη που θα συνθέτει τις επιταγές της ανταγωνιστικότητας

στην ενιαία εσωτερική αγορά με τους στόχους της χωρικής δικαιοσύνης,

αφενός, και της βιώσιμης ανάπτυξης, αφετέρου, και θα εγγυάται, έτσι, την

ισότητα της πρόσβασης στην πληροφόρηση, στη γνώση, στην επικοινωνία,

στην κοινωνική και τεχνική υποδομή και στις αναπτυξιακές ευκαιρίες μεταξύ

των διαφόρων περιοχών της Kοινότητας παράλληλα με τη δυνατότητα

διατήρησης της πολιτιστικής και φυσικής τους ποικιλομορφίας και του

ανθρώπινου δυναμικού τους.

H ιδέα μιας ευρωπαϊκής πολιτικής χωρικής δικαιοσύνης και αλληλεγγύης σε

μια ανταγωνιστική και φιλελεύθερη ενιαία ευρωπαϊκή αγορά κάνει την

εμφάνισή της για να συνδεθεί, έτσι, όχι μόνον με τους στόχους της

κοινωνικής και οικονομικής συνοχής και της βιώσιμης ανάπτυξης, που

αποτελούν πλέον μετά τη Συνθήκη του Mάαστριχτ επιταγές της διαδικασίας

ευρωπαϊκής ενοποίησης, αλλά και μ’ αυτήν την προοπτική αναγνώρισης μιας

καθολικής ή ελάχιστης έννοιας δημόσιας υπηρεσίας σε ευρωπαϊκό επίπεδο που,

μέσω της πολιτικής των διευρωπαϊκών δικτύων (άρθρα 129 B-129 D Συνθήκης

για την Eυρωπαϊκή Ένωση) και της νομοθεσίας για την εφαρμογή της

Eλεύθερης Παροχής Δικτύωσης (Open Network Provision)7, προβάλλεται

τελευταία ολοένα και περισσότερο στους προβληματισμούς των κοινοτικών

οργάνων (Stoffaλs, 1995)

3. Διαρθρωτικοί Περιορισμοί στη Διαμόρφωση και Εφαρμογή μιας

Ευρωπαϊκής Πολιτικής Χωρικής Συνοχής

Ήδη, οι πιο αισιόδοξοι ερμηνευτές των ευρωπαϊκών εξελίξεων επιθυμούν να

διαβλέψουν στην εξέλιξη αυτή την ανάδυση μιας στοιχειώδους έννοιας

δημόσιας ωφέλειας σε ευρωπαϊκό επίπεδο ή ακόμα και αυτήν την άμβλυνση

του βασικού φιλελεύθερου παραδείγματος που διέπει μέχρι σήμερα τη

διαδικασία ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Στην κατεύθυνση αυτή, χαρακτηριστικές

είναι οι απόψεις που εκφράζονται σε πρόσφατη έκθεση ομάδας εργασίας που

συγκροτήθηκε από τη Γαλλική Commissariat Gιnιral du Plan με θέμα τη μελέτη

των προοπτικών των δημοσίων υπηρεσιών στην Eυρώπη και στη Γαλλία και,

σύμφωνα με την οποία, οι νέες αρμοδιότητες της Eυρωπαϊκής Ένωσης μετά τη

5

Συνθήκη του Mάαστριχτ στο πεδίο της κοινωνικής και οικονομικής συνοχής,

των διευρωπαϊκών δικτύων, της προστασίας του περιβάλλοντος και της

προστασίας των καταναλωτών υποδηλώνουν τη δειλή εμφάνιση μιας

υποβόσκουσας έννοιας Eυρωπαϊκής δημόσιας ωφέλειας (Stoffaλs, 1995).

Στην ίδια κατεύθυνση, το Δικαστήριο των Eυρωπαϊκών Kοινοτήτων με τις

περίφημες αποφάσεις του Corbeau της 19ης Mαΐου 19938 και Almelo της 27ης

Aπριλίου 19949, ερμηνεύοντας τα άρθρα 85, 86 και 90 της Συνθήκης EOK,

που αφορούν αντίστοιχα την απαγόρευση διατήρησης στις εθνικές νομοθεσίες

προστατευτικών ρητρών που νοθεύουν τη λειτουργία της κοινής αγοράς και

την αρχή του ανταγωνισμού και τις θεμιτές εξαιρέσεις από τις απαγορεύσεις

αυτές που επιβάλλονται για λόγους γενικού οικονομικού συμφέροντος,

φαίνεται να προσανατολίζεται αφενός στην αναγνώριση μιας βασικής

(στοιχειώδους) υπηρεσίας δημόσιας ωφέλειας που διακρίνεται από τις

υπηρεσίες ειδικού χαρακτήρα (services specifiques) και που δημιουργεί νόμιμο

έρεισμα για την εξαίρεση από τις αρχές του ελεύθερου ανταγωνισμού και

αφετέρου στον νομολογιακό προσδιορισμό κριτηρίων που θα μπορούσαν να

δικαιολογήσουν την εξαίρεση αυτή.

Στον αντίποδα της αισιόδοξης αυτής θεώρησης, πολλοί Eυρωπαίοι συγγραφείς

και ερευνητές αντιμετωπίζουν με μεγάλη επιφύλαξη τη δυνατότητα

συγκρότησης στην Eυρωπαϊκή Ένωση μιας ευρωπαϊκής έννοιας κοινωνικής

δικαιοσύνης και, κατ’ επέκταση, ανάδειξης ευρωπαϊκών κοινωνικών πολιτικών

με διανεμητικό ή αναδιανεμητικό περιεχόμενο. Όπως ειδικότερα υποστηρίζει ο

γνωστός πολιτειολόγος G. Majone στην πολυσυζητημένη τα τελευταία χρόνια

προβληματική του για την ανάδειξη ενός ρυθμιστικού κράτους στην Eυρώπη

(Majone, 1994), η ανυπαρξία μιας υπερεθνικής ομοσπονδιακής δομής στην

Eυρωπαϊκή Ένωση, η απουσία κεντρικών δημοσιονομικών μηχανισμών καθώς

και η συνύπαρξη διαφορετικών και συχνά αντικρουόμενων εθνικών πολιτικών,

νομικών και πολιτιστικών παραδόσεων εμποδίζουν τη συγκρότηση και

λειτουργία αναδιανεμητικών ή διανεμητικών πολιτικών μέσα στην Kοινότητα

ενώ, αντίστοιχα, περιορίζουν το περιεχόμενο των ασκουμένων ευρωπαϊκών

κοινωνικών πολιτικών σε λειτουργίες ρυθμιστικού χαρακτήρα. Σε ανάλογη

κατεύθυνση, ο γνωστός πολιτικός επιστήμονας W. Streeck αποκρούει την

αναζήτηση αναλογιών μεταξύ των οιονεί χαρακτηριζομένων κοινωνικών

πολιτικών της Kοινότητας και των αντίστοιχων εθνικών πολιτικών που

αναπτύχθηκαν στην περίοδο αίγλης του κρατικού παρεμβατισμού και άνθισης

του κράτους πρόνοιας, υποστηρίζοντας επιπλέον ότι οι ευρωπαϊκές κοινωνικές

6

πολιτικές περιορίζονται στο πλαίσιο της διακυβερνητικής λειτουργίας σε ρόλο

παρεπόμενο των αρχών της αγοράς και του ελεύθερου ανταγωνισμού.

Aποκλείουν, έτσι, την προοπτική δημιουργίας μιας ευρωπαϊκής κατηγορίας

κοινωνικών δικαιωμάτων (Streeck, 1995).

Tέλος, στους διαρθρωτικούς περιορισμούς της ανάδυσης μιας ευρωπαϊκής

έννοιας κοινωνικής και χωρικής δικαιοσύνης πρέπει να προσθέσουμε και τα

περιορισμένα νομικά περιθώρια που το ίδιο το πρωτογενές κοινοτικό δίκαιο

παρέχει σε μια τέτοια κατεύθυνση. Όσο και αν ο στόχος της κοινωνικής και

οικονομικής συνοχής τίθεται για πρώτη φορά, μετά τη Συνθήκη του

Mάαστριχτ, μεταξύ των βασικών αρχών που πρέπει να διέπουν την καθιέρωση

της ενιαίας αγοράς και της οικονομικής και νομισματικής Ένωσης (άρθρο 2),

απουσιάζουν στα επιμέρους άρθρα της Συνθήκης οι ειδικότεροι εκείνοι δεσμοί

που θα επέτρεπαν την τοποθέτηση σε ίση μοίρα της πολιτικής για την

οικονομική και κοινωνική συνοχή (άρθρα 130 A έως 130 E) μ’ αυτήν του

ελεύθερου ανταγωνισμού σε μια ανοιχτή οικονομία της αγοράς (άρθρο 3A).

Έτσι, παρά το γεγονός ότι, όπως αναφέρει ρητά το άρθρο 130 B της

Συνθήκης, η εφαρμογή της εσωτερικής αγοράς λαμβάνει υπόψη και συμμετέχει

στην υλοποίηση των στόχων της οικονομικής και κοινωνικής συνοχής που

ορίζονται στο άρθρο 130 A, κανένας ειδικότερος δεσμός δε δημιουργείται

μεταξύ των άρθρων αυτών και του νέου άρθρου 3A που προβλέπει ότι, στο

πλαίσιο των γενικών στόχων του άρθρου 2, η δράση της Kοινότητας και των

κρατών μελών πρέπει να κατατείνει στην εγκαθίδρυση μιας εσωτερικής αγοράς

και μιας οικονομικής και νομισματικής ένωσης που να διέπεται από την αρχή

της οικονομίας της αγοράς και του ελεύθερου ανταγωνισμού. Mια παρεπόμενη,

της οικονομίας της αγοράς, έννοια κοινωνικής και οικονομικής συνοχής

προβάλλεται έτσι στα κείμενα των Iδρυτικών Συνθηκών για νά δηλώσει έτσι

μια φιλελεύθερη προσέγγιση της έννοιας της ισότητας και της κοινωνικής

δικαιοσύνης που υλοποιείται κυρίως μέσω των μηχανισμών του ελεύθερου

ανταγωνισμού και επικουρικά μόνον, μέσω των διαρθρωτικών πολιτικών της

Kοινότητας. Aνάλογες παρατηρήσεις μπορούν να γίνουν και για τη διατύπωση

του άρθρου 129 B της νέας Συνθήκης. Σύμφωνα με την πρώτη παράγραφο του

άρθρου αυτού, η πραγματοποίηση των διευρωπαϊκών δικτύων προτείνεται ως

προϋπόθεση ενίσχυσης της λειτουργίας της αγοράς και της συνοχής στην

Eυρωπαϊκή Ένωση ταυτόχρονα, μιας συνοχής, όμως, που, σύμφωνα με τη

δεύτερη παράγραφο του ιδίου άρθρου, στηρίζεται στο εξισορροπητικό

αποτέλεσμα της λειτουργίας των ανοιχτών και ανταγωνιστικών αγορών και

που, όπως ομολογείται και στο σχετικό κεφάλαιο της Έκθεσης Eυρώπη 2000+,

7

ελπίζεται μέσω της φιλελευθεροποίησης της προσφοράς των υπηρεσιών

δικτύων να οδηγήσει στην ανάπτυξη μιας καθολικής υπηρεσίας (Eυρώπη

2000+: 61).

H συσχέτιση των άρθρων αυτών και τα περιθώρια νομικής ερμηνείας τους δεν

έχουν αποτελέσει μέχρι στιγμής αντικείμενο ενασχόλησης του Δικαστηρίου

των Eυρωπαϊκών Kοινοτήτων. Xαρακτηριστικές, όμως, είναι οι σκέψεις και οι

αντιδράσεις που έχουν δημιουργηθεί σε πολλούς εθνικούς νομικούς κύκλους

με αφορμή την μέχρι σήμερα παρατηρούμενη υπεροχή των κανόνων της

ελεύθερης αγοράς και του ανταγωνισμού σε κοινοτικό επίπεδο έναντι των

αρχών της κοινωνικής και χωρικής συνοχής. Στην κατεύθυνση αυτή, το

Γαλλικό Συμβούλιο της Eπικρατείας στην ετήσια έκθεσή του για το έτος 1994

(βλ. Conseil d’ Etat, 1995), ανατέμνοντας την έννοια και τις προοπτικές της

δημόσιας υπηρεσίας, σε ευρωπαϊκό επίπεδο, καταλήγει, εν όψει της

διαφαινόμενης αποδοχής στην Eυρωπαϊκή Ένωση μιας ελάχιστης ή

στοιχειώδους έννοιας δημόσιας υπηρεσίας που αποτρέπει μεν οριακά τα

φαινόμενα κοινωνικού και γεωγραφικού αποκλεισμού χωρίς όμως να απαντά

στον κίνδυνο μιας Eυρώπης πολλαπλών ταχυτήτων στην παροχή συλλογικών

αγαθών, να προτείνει είτε την τροποποίηση των Iδρυτικών Συνθηκών της EE

είτε την απάμβλυνση της εφαρμογής των κανόνων περί ανταγωνισμού μέσω

νομολογιακών ερμηνειών, υιοθέτησης πρόσθετων Πρωτοκόλλων, Xαρτών και

ερμηνευτικών Δηλώσεων ή, τέλος, μέσω έκδοσης γενικών ή ειδικών οδηγιών

που θα ελαχιστοποιούν το φιλελεύθερο χαρακτήρα των αρχών της ενιαίας

αγοράς.

4. Xωρική Δικαιοσύνη και Ανταγωνιστικότητα στην Eυρώπη: νέοι

αξιακοί και θεσμικοί προσδιορισμοί

Mε βάση τις διαπιστώσεις αυτές και τους διαρθρωτικούς περιορισμούς που

απορρέουν από τα ίδια τα θεσμικά και οικονομικά χαρακτηριστικά της

διαδικασίας ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, θα έπρεπε ίσως να καταλήξουμε στο

συμπέρασμα ότι η αναγνώριση μιας έννοιας χωρικής δικαιοσύνης σε ευρωπαϊκό

επίπεδο είναι σήμερα ανέφικτη ή ουτοπική;

H απάντηση στο ερώτημα αυτό είναι μονοσήμαντη όσο επιχειρούμε να

αναγνώσουμε στις πρόσφατες αναζητήσεις της Kοινότητας την ανάδυση μιας

αναδιανεμητικής χωροταξικής πολιτικής.

8

Mακριά από το να αποτελεί μια επανάληψη ή μια υποκατάσταση των εθνικών

χωροταξικών πολιτικών που αναπτύχθηκαν την περίοδο άνθισης του κράτους-

πρόνοιας, η διαμορφούμενη σήμερα συνεργασία για τη χωροταξία στην

Eυρώπη φαίνεται να αναβαπτίζει το αίτημα μιας πολιτικής χωρικής δικαιοσύνης

στην κρατούσα νομικά και οικονομικά ηθική της ενιαίας αγοράς και του

ανταγωνισμού αλλά και της αρχής της επικουρικότητας, απορρίπτοντας, έτσι,

τόσο την προοπτική διαμόρφωσης μιας κεντρικής χωροταξικής πολιτικής σε

ευρωπαϊκό επίπεδο όσο και την δυνατότητα άσκησής της μέσω παραδοσιακών

αναδιανεμητικών μηχανισμών.

H νέα πρόταση για μια ευρωπαϊκή έννοια χωρικής δικαιοσύνης οριοθετείται

ειδικότερα από το πρόσταγμα της ανοιχτής οικονομίας της αγοράς και του

ελεύθερου ανταγωνισμού και δομείται σε τρεις αξιακούς-θεσμικούς άξονες.

Πρώτον, στη σύνδεσή της με την αρχή της ισότητας ευκαιριών. Στο

παραδοσιακό εθνικό πρότυπο μιας αναδιανεμητικής χωρικής ισότητας που

κατατείνει στην εξίσωση των συνθηκών ανάπτυξης μεταξύ διαφόρων περιοχών

μέσω μηχανισμών αναδιανομής των πόρων (διαφοροποιημένη γεωγραφικά

φορολογία, περιφερειακές ενισχύσεις, δημόσιες επενδύσεις κλπ.)

αντιπαρατίθεται σήμερα ένα φιλελεύθερο ευρωπαϊκό πρότυπο ισότητας στον

ανταγωνισμό που επιδιώκει την ισότιμη πρόσβαση των διαφόρων περιοχών της

Kοινότητας στις ευκαιρίες ανάπτυξης μέσω μηχανισμών διάχυσης της γνώσης,

της πληροφόρησης, της επικοινωνίας και της συνεργασίας. Tην έννοια αυτήν

προσλαμβάνουν οι εκθέσεις και οι μελέτες που εκπονούνται από την Eπιτροπή

ή η χρηματοδότηση δράσεων διασυνοριακής, διαπεριφερειακής ή διαστικής

συνεργασίας στο πλαίσιο του άρθρου 10 του ETΠA ή των Kοινοτικών

Πρωτοβουλιών, μέσω των οποίων οικοδομείται ένας μηχανισμός ανταλλαγής

εμπειριών, διάχυσης πληροφόρησης, συντονισμού δράσεων και εθελοντικής

υιοθέτησης επιτυχημένων παραδειγμάτων εφαρμογής (best-practice).

Δεύτερον, στη σύνδεσή της με την αρχή της επικουρικότητας και της

αποκεντρωμένης δράσης. Στην αδυναμία διατύπωσης και εφαρμογής μιας

κεντρικής πολιτικής χωροταξικού σχεδιασμού σε υπερεθνικό επίπεδο, η

τρέχουσα έννοια χωρικής δικαιοσύνης αντιπαραθέτει μιαν οριζόντια

συνεργασία που προσλαμβάνει είτε τη μορφή των διακυβερνητικών

διαβουλεύσεων μεταξύ κρατών-μελών είτε αυτήν της διακρατικής,

διασυνοριακής και διαπεριφερειακής δικτύωσης.

9

Σύμφυτη με την αρχή της επικουρικότητας, που διαπνέει όλο το ευρωπαϊκό

οικοδόμημα μετά τη Συνθήκη του Mάαστριχτ (άρθρο 3 B), η αποκεντρωμένη

και οριζόντια αυτή συνεργασία εναποθέτει το πολιτικό αλλά και θεσμικό βάρος

του ευρωπαϊκού προσανατολισμού των εθνικών χωροταξικών στρατηγικών στα

κράτη-μέλη αφήνοντας στα όργανα της Eυρωπαϊκής Ένωσης το ρόλο ενός

απλού συντονιστή και συνηγόρου της διαδικασίας αυτής.

Tρίτον, στην ένταξή της σ’ ένα διαδικαστικό και πλουραλιστικό πλαίσιο

διατύπωσης αρχών δημοσίου συμφέροντος. Στην αδυναμία διατύπωσης

ουσιαστικών κανόνων χωρικής δικαιοσύνης μέσα σ’ ένα μεταβαλλόμενο και

ρευστό περιβάλλον διακυβερνητικών διαβουλεύσεων, η τρέχουσα πρακτική της

συνεργασίας για τη χωροταξία στην Eυρώπη αντιπαραθέτει ένα διαδικαστικό

πλαίσιο συλλογικής ευθύνης με το οποίο φιλοδοξεί να κινητοποιήσει όχι μόνον

τις εθνικές κυβερνήσεις αλλά και τις τοπικές διοικήσεις και τον ιδιωτικό

επιχειρηματικό τομέα στην ανάληψη κοινών πρωτοβουλιών και στη διατύπωση

εθνικών ή διεθνικών στρατηγικών χωρικής ανάπτυξης που να απορρέουν από

τη διαπραγμάτευση, τη διαιτητική επίλυση αντιθέσεων και τη σύνθεση

διαφορετικών λογικών. Στο πρότυπο, έτσι, της κανονιστικής έννοιας χωρικής

δικαιοσύνης που αναπτύχθηκε σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες στην περίοδο του

έντονου κρατικού παρεμβατισμού και στηρίχθηκε στο μοντέλο ενός

ουσιαστικού ορθολογισμού, οι αξιακές αφετηρίες της αναδυόμενης ευρωπαϊκής

έννοιας χωρικής δικαιοσύνης παραπέμπουν στη πολυσυζητούμενη σήμερα

διαδικαστική ορθολογικότητα ή προβληματική της συλλογικής εκμάθησης και

δράσης (Padioleau, 1994).

Aς σημειωθεί, βέβαια, ότι η κυοφορούμενη χωροταξική πολιτική στην

Eυρωπαϊκή Ένωση δεν πρωτοτυπεί στο σημείο αυτό. Ήδη η εισαγωγή της

αρχής της εταιρικής σχέσης στους Kανονισμούς των Διαρθρωτικών Tαμείων

της Kοινότητας από το 1988, η προώθηση της αρχής της «κοινής ευθύνης»

στο 5ο Πρόγραμμα Δράσης για το Περιβάλλον ως optimum κινητοποίησης

όλων των δημόσιων και κοινωνικών συντελεστών στην κατεύθυνση της

βιώσιμης ανάπτυξης, οι νέοι θεσμοί εθελοντικής περιβαλλοντικής προστασίας

που η Kοινοτική νομοθεσία για το περιβάλλον εισήγαγε μετά το 1991, όπως το

οικολογικό σήμα και η οικολογική διαχείριση και ο έλεγχος των επιχειρήσεων

του βιομηχανικού τομέα10 ή, τέλος, η νέα γενιά των αποκαλούμενων και

«διαδικαστικών» κοινοτικών οδηγιών11 που εμφανίσθηκε μετά το 1988,

εντάσσονται στην ίδια κατεύθυνση. Σηματοδοτούν δε μια γενικότερη μετάβαση

των πολιτικών της Eυρωπαϊκής Ένωσης από κανονιστικά πρότυπα σε

10

διαδικαστικά και πλουραλιστικά πλαίσια, καθώς και μια παράλληλη μετάβαση

από το παραδοσιακό πρότυπο του μονομερούς και εξοπλισμένου με

δυνατότητα επιβολής κανόνα δημοσίου δικαίου προς το αποκαλούμενο soft law

(Snynder, 1993).

5. Aντί Επιλόγου

Συμπερασματικά, θα μπορούσαμε να ισχυρισθούμε ότι η κυοφορούμενη

χωροταξική πολιτική της Eυρωπαϊκής Ένωσης φαίνεται, από πρώτη άποψη, να

απαντά θετικά στο δίλημμα της σύνθεσης μίας Eυρωπαϊκής έννοιας χωρικής

δικαιοσύνης με τους στόχους του ελεύθερου ανταγωνισμού που απορρέουν

από τη λειτουργία της ενιαίας αγοράς. Aδυνατώντας, όμως -προς το παρόν

τουλάχιστον- να επιβάλλει σ’ ένα υπερεθνικό επίπεδο μια κεντρικά

κατευθυνόμενη, νομικά δεσμευτική και κοινωνικά αναδιανεμητική χωροταξική

πολιτική, προτάσσει εναλλακτικά μια έννοια φιλελεύθερης, επικουρικής και

διαδικαστικής χωρικής δικαιοσύνης που η υλοποίησή της καθορίζεται από τη

δυναμική των διακυβερνητικών διαβουλεύσεων και των διακρατικών,

διαπεριφερειακών ή διαστικών δράσεων.

H μετεξέλιξη της άτυπης αυτής, εθελοντικής και ελαστικής συνεργασίας σε μια

πιο δεσμευτική κατεύθυνση και η ενδεχόμενη θεσμοποίηση μιας κοινοτικής

πολιτικής χωροταξίας φαίνεται σήμερα να συνδέεται, όσο ποτέ άλλοτε, με την

προοπτική της πολιτικής και νομικής αναγνώρισης στην Eυρώπη μιάς

καθολικής έννοιας δημόσιας υπηρεσίας στην οποία επιχειρούν να βρουν

καταφύγιο οι κοινωνικές και νομικές παραδόσεις των εθνικών κρατών και να

συγκερασθούν οι αρχές του οικονομικού φιλελευθερισμού μ’ αυτές ενός

κοινωνικού κράτους δικαίου.

Στη δύσκολη αυτήν προοπτική, η δυναμική και τα όρια μιας ευρωπαϊκής

πολιτικής χωροταξίας μένουν να αποδειχθούν.

Mέχρι τότε, πάντως, η κυοφορούμενη συνεργασία για τη χωροταξία στην

Eυρώπη μακριά από το να καλλιεργεί τη βεβαιότητα έτοιμων λύσεων και

νομικών κεκτημένων σε κοινοτικό επίπεδο που θα μπορούσαν να δώσουν

διέξοδο στην απουσία ή στην υστέρηση εθνικών χωροταξικών πολιτικών, όπως

αντίστοιχα έγινε με την κοινοτική πολιτική περιβάλλοντος ή την κοινοτική

πολιτική για την προστασία των καταναλωτών, μεταθέτει αντίθετα το βάρος

της διαμόρφωσης ανταγωνιστικών χωρικών πολιτικών σε εθνικό επίπεδο.

11

Προκαλεί, έτσι, σε χώρες, όπως η Eλλάδα, με απουσία παράδοσης θεσμών και

πολιτικής χωροταξίας, μια ακόμα πιο επείγουσα ανάγκη για εκσυγχρονισμό της

νομοθετικής, θεσμικής και πολιτικής διαδικασίας χωροταξικού σχεδιασμού

τους.

Σημειώσεις

1. Bλέπε ειδικότερα τη δημόσια συζήτηση που προηγήθηκε στη Γαλλία της ψήφισης του νέου νόμου 95-115 της 4ης Φεβρουαρίου 1995 “Για τη Xωροταξία και τη Xωρική Aνάπτυξη” στο κείμενο της DATAR, Dιbat National pour l’ Amιnagement du Territoire, Document d’ Etape, Avril 1994, La Documentation Franηaise, το πόρισμα της κοινής γαλλογερμανικής ομάδας εργασίας που συγκροτήθηκε από τη γερμανική A.R.L. και τη γαλλική DATAR με τίτλο Perspectives de l’ amιnagement du territoire europιen, Hannover/Paris, 1992 ή το κείμενο του Γερμανικού Oμοσπονδιακού Yπουργείου Xωροταξίας, με τίτλο Politiques de l’ amιnagement du territoire dans le contexte europιen. Base de discussion, 1993. 2. Για την ιστορική επισκόπηση της απόπειρας διαμόρφωσης μιας Eυρωπαϊκής Xωροταξικής Πολιτικής βλ. Kαμχής, M. (1994): “Προς μια Eυρωπαϊκή Xωροταξική Πολιτική”, TOΠOΣ, 8/94, σελ. 207-214, Nικολάου, A. (1994): “Aναγκαιότητα και Συγκρότηση της Eυρωπαϊκής Xωροταξικής Πολιτικής”, TOΠOΣ, 8/1994, σελ. 235-257. 3. Σύμφωνα με τον κλασικό ορισμό που ο μεγάλος Γάλλος νομικός Lιon Duguit έδωσε για την έννοια της δημόσιας υπηρεσίας στις αρχές του αιώνα, θεωρείται ότι αποτελεί δημόσια υπηρεσία «κάθε δραστηριότητα της οποίας η εκπλήρωση πρέπει να εξασφαλίζεται, ρυθμίζεται καί ελέγχεται από τους κυβερνώντες, διότι η εκπλήρωσή της είναι απαραίτητη στην υλοποίηση και ανάπτυξη της κοινωνικής αλληλεξάρτησης και η φύση της είναι τέτοια που δεν μπορεί να υλοποιηθεί αποτελεσματικά παρά μέσω της παρέμβασης των κυβερνώντων». Στην έννοια αυτή της δημόσιας υπηρεσίας, στηρίχθηκε βασικά μέχρι σήμερα η δομή του γαλλικού δημοσίου δικαίου, καθορίζοντας στην πορεία εξέλιξής του τα τρία βασικά χαρακτηριστικά της: Tη συνέχεια, την ισότητα της πρόσβασης και την ουδετερότητα. Για μια εκτενή ανάλυση βλ. Stoffaλs, 1995: 45-94, Conseil d’ Etat, 1995. Σε άλλες εθνικές νομικές και πολιτικές ευρωπαϊκές παραδόσεις, συγγενείς είναι οι έννοιες των public utilities (αγγλο-σαξωνική παράδοση), των τοπικών και περιφερειακών δημοσίων ή μικτής οικονομίας εταιριών παροχής δημοσίων υπηρεσιών που αναπτύχθηκαν στην μεταπολεμική Γερμανία στο πλαίσιο της αρχής της κοινωνικής οικονομίας της αγοράς ή των servici pubblici στην Iταλία. Aξίζει, τέλος, να επισημανθεί ότι η έννοια της δημόσιας υπηρεσίας δεν ταυτίζεται υποχρεωτικά με το φορέα (δημόσιο, ιδιωτικό ή μικτού χαρακτήρα) που την παρέχει και, κατ’ επέκταση, με την έννοια του δημόσιου τομέα ή της δημόσιας επιχείρησης αλλά μ’ αυτήν καθ’ εαυτήν τη συλλογική διαθεσιμότητα του παρεχόμενου αγαθού (π.χ. υγεία, εκπαίδευση, ασφάλιση, νερό, ηλεκτρικό κλπ.), δηλαδή την έννοια του συλλογικού αγαθού που πρέπει να είναι κοινωνικά και γεωγραφικά προσιτό σ’ όλους τους πολίτες. 4. Bλ. τα ψηφίσματα του Eυρωπαϊκού Kοινοβουλίου της 26.10.1990 “Για μια συμφωνημένη χωροταξική πολιτική” (EEEK 1990 C295/652) και της 2.11.1992 (EEEK 1992 C 253/75), γνωστότερο ως “Maibaum report”. 5. Mέσω είτε του άρθρου 10 του Kανονισμού 4254/88 (νυν Kανονισμού 2083/93) για το Eυρωπαϊκό Tαμείο Περιφερειακής Aνάπτυξης είτε του άρθρου 11 του Kανονισμού 4253/88 (νυν Kανονισμού 2082/93) που αφορά τις Kοινοτικές Πρωτοβουλίες. 6. Bλ. τα κείμενα των Eκθέσεων “Eυρώπη 2000” και “Eυρώπη 2000+”. 7. Bλ. ειδικότερα το ψήφισμα 93/C213 του Συμβουλίου που αναγνωρίζει ότι η εφαρμογή των μέτρων της Eλεύθερης Δικτύωσης (ONP) θέτει τη βάση για την αναγνώριση της έννοιας της καθολικής υπηρεσίας σε ευρωπαϊκό επίπεδο καθώς και το ψήφισμα 94/C48

12

του Συμβουλίου (EEEK 1994 C48/1) που αποσκοπεί στον καθορισμό μιας έννοιας καθολικής υπηρεσίας σε ένα ανταγωνιστικό ευρωπαϊκό περιβάλλον. 8. Case C-320/91 Procureur du Roi v. Paul Corbeau, ECR (1993) I-2533. 9. Case C-393/92, Almelo v. Energiebedrijt Ijsselmij, ECR (1994) I-1477. 10. Kανονισμός 2092/91 (EEEK 1991 L198) και Kανονισμός 1836/93 (EEEK 1993 L168/1). 11. Όπως π.χ. η Oδηγία 88/378 που αφορά την ασφάλεια των παιδικών παιχνιδιών ή οι Oδηγίες 89/397 και 93/99 που αφορούν τον έλεγχο της ασφάλειας των τροφίμων. Για μια αναλυτική παρουσίαση των Oδηγιών αυτών αλλά και της νέας προσέγγισης στην οποία αυτές εντάσσονται βλ. Daintith, T. (1995): “European Community Law and the Redistribution of Regulatory Power in the United Kingdom”, European Law Journal, Vol. 1, Nο 2/1995, pp 134-156.

Bιβλιογραφία

Bundesministerium fόr Raόmordnung, Bauwesen und Stδdtebau (1994):

“European Spatial Planning”. Results of the Meeting of the Informal Council

of Spatial Planning Ministers.

Conseil d’ Etat (1995): “Service public, services publics: dιclin ou

renouveau”. Rapport Public 1994, La Documentation franηaise.

Delors, J. (1995): “H κοινωνική πολιτική στην Eυρώπη: δυνάμεις, αδυναμίες,

προοπτικές”. Oμιλία στην Eυρωπαϊκή Διάσκεψη Bρυξελλών 1994. Για το

Mέλλον της Eυρωπαϊκής Kοινωνικής Πολιτικής-Eπιλογή για την Ένωση,

Eπιθεώρησις Eργατικού Δικαίου, 1/1995, σελ. 1-13.

Doucet, Ph. (1993): “Regional Planning in the European Union: fresh

inspiration and a promishing future”. Tirι ΰ part des Cahiers de l’ Urbanisme.

Revue de la Direction Gιnιrale de l’ Amιnagement du Territoire et du

Logement du Ministιre de la Rιgion Wallone.

Eυρωπαϊκή Eπιτροπή (1994): Eυρώπη 2000+. Συνεργασία για τη χωροταξία

στην Eυρώπη, Yπηρεσία Eπίσημων Eκδόσεων των Eυρωπαϊκών Kοινοτήτων.

Guigou, J.-L. (1994): “La recomposition institutionnelle des territoires en

France. L’ enjeu pour 2015”, in Jean-Claude Nιmery (sous la direction), Le

renouveau de l’ Amιnagement du Territoire en France et en Europe, DATAR,

Economica, pp. 3-8.

Majone, G. (1994): “The rise of regulatory state in Europe”, West European

Politics, Juillet 1994.

Padioleau, J.-G. (1994): “L’ amιnagement du territoire et le design

institutionnel”, in J.C. Nιmery (sous la direction de), Le renouveau de l’

amιnagement du territoire en France et en Europe. Economica, pp. 239-248.

Snyder, Fr. (1993): “The Effectiveness of European Community Law:

institutions, processes, tools and techniques”. Modern Law Review, 56/93,

pp. 19-53.

13

Stoffaλs, Chr., (sous la prιsidence de) (1995): Services Publics. Question d’

avenir, Commissariat Gιnιral du Plan, Editions Odile Jacob, La Documentation

Franηaise.

Streeck, W., (1995): “Neo-Voluntarism: a new european social policy regime?”. European

Law Journal, Vol. 1, 1/1995, pp. 31-59.

14

Μέθοδοι Οικονομικής Αξιολόγησης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων: διεθνής

εμπειρία, πρακτικές δυνατότητες και θεσμικοί περιορισμοί στην Ελλάδα.

Μ. Σ. ΣΚΟΥΡΤΟΣ, Α. ΚΟΝΤΟΓΙΑΝΝΗ*

1. Εισαγωγικά

Η περιβαλλοντική κρίση αποτελεί για τον κοινωνικό επιστήμονα ένα φαινόμενο διττά

παράδοξο: αφενός οι ραγδαίοι ρυθμοί τεχνικής προόδου στη βιομηχανική παραγωγή δε

φαίνεται να οδηγούν στη μείωση των αρνητικών συνεπειών της, μέσω της εφαρμογής

«καθαρών» τεχνολογιών. Αφετέρου, τα παγιωμένα πρότυπα συμπεριφοράς μας δε

δείχνουν να επηρεάζονται συλλογικά από τον καταιγισμό πληροφόρησης για τις αρνητικές

περιβαλλοντικές συνέπειες τους. Ούτε η τεχνική δυνατότητα, ούτε απλά η μετάδοση

πληροφορίας φαίνεται να επαρκούν για να στηρίξουν την τόσο αναγκαία σήμερα

στρατηγική περιβαλλοντικής προστασίας. Για πολλούς αναλυτές της σύγχρονης

πραγματικότητας η κατάσταση αυτή τείνει να υπερκεράσει σε κρισιμότητα το πρόβλημα

των ταξικών αντιθέσεων, επανα-ορίζοντας για τις δεκαετίες που έρχονται το κοινωνικό

ζήτημα.

Το παράδοξο της συλλογικής ανευθυνότητας μας απέναντι στον φυσικό κόσμο θα

μπορούσε να γίνει κατανοητό ως άμεσο αποτέλεσμα της επικράτησης ήδη από τις αρχές

του 19ου αιώνα του αυστηρού διαχωρισμού μεταξύ φυσικών και κοινωνικών επιστημών.

Ο διαχωρισμός αυτός, υπεύθυνος από τη μία μεριά για την τεράστια ώθηση στις

δυνατότητες υλικής αναπαραγωγής και καταναλωτικής ευημερίας των βιομηχανικών

κοινωνιών, δημιούργησε από την άλλη μεριά την αυταπάτη της αυτονομίας της

οικονομικo-κοινωνικής σφαίρας από τα «δεσμά» των περιβαλλοντικών παραμέτρων των

πράξεων μας. Τη σημαντικότερη ίσως έκφανση του γεγονότος αυτού, αποτελεί η

επικράτηση ενός προτύπου λήψης αποφάσεων στις κοινωνικές επιστήμες ανεξάρτητου από

τις υλικές προϋποθέσεις του κοινωνικού γίγνεσθαι. Ιδιαίτερα όσον αφορά στα διάφορα

ρεύματα οικονομικής σκέψης, η σύνδεση της υλικότητας του πλούτου και των φυσικo-

τεχνικών όρων ύπαρξης του με τις κοινωνικές αξίες και τους θεσμούς λήψης αποφάσεων,

πέρα από μη ολοκληρωμένες προσπάθειες της μαρξιστικής θεωρίας και των ενεργειακών

οικονομικών, αποτελεί ακόμα ένα ανοικτό ερευνητικό πρόγραμμα1.

Η οικονομική αξιολόγηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων αποτελεί μια δυνατότητα

συμπλήρωσης της διαδικασίας λήψης αποφάσεων με περιβαλλοντικούς περιορισμούς.

Δυστυχώς όμως, το επίπεδο δημόσιας συζήτησης και προβληματισμού στην Ευρωπαϊκή

Ένωση και στη χώρα μας για τα υπέρ και τα κατά των μεθόδων αυτών παραμένει,

τουλάχιστον, όχι ικανοποιητικό. Οι γνώμες μπορούν να σχηματικοποιηθούν περιγραφικά

όπως στον πίνακα 1.

Οι περιπτώσεις του πίνακα 1 είναι εύκολο να ερμηνευθούν και δε θα σχολιασθούν εδώ

περαιτέρω. Αρκεί να τονισθεί ότι άτομα από διαφορετικούς επιστημονικούς χώρους, τη

βιομηχανία, το ενεργό οικολογικό κίνημα και τη Διοίκηση διαφωνούν συχνά για το είδος

της πληροφόρησης η οποία καλείται να υποστηρίξει τη διαδικασία λήψης αποφάσεων.

Παρακάτω δίνεται καταρχάς μια σύντομη περιγραφή της θεωρητικής βάσης της

οικονομικής αξιολόγησης περιβαλλοντικών επιπτώσεων και ξεκαθαρίζονται οι

χρησιμοποιούμενοι όροι (μέρος 2). Στα επόμενα μέρη παρουσιάζονται περιληπτικά οι

κυριότερες μεθοδολογίες (μέρος 3), η διεθνής εμπειρία (μέρος 4) και οι προοπτικές στην

Ελλάδα (μέρος 5). Τελειώνουμε με συμπεράσματα και προτάσεις (μέρος 6).

2. Γιατί Οικονομική Αξιολόγηση της Φύσης;

Γιατί επιβάλλεται, και πως μπορεί να επιτευχθεί κάποιου είδους αξιολόγηση της φύσης;

Μια απάντηση στο γιατί καταρχάς: Αποτελεί πλέον συνείδηση ότι τα οικοσυστήματα, η

δομή και οι λειτουργίες τους, αποτελούν πολύτιμα περιουσιακά ενεργητικά κάθε κοινωνίας

για τη διασφάλιση μακροχρόνια ενός υψηλού επιπέδου τόσο υλικών όσο και μη υλικών

αγαθών. Η αλόγιστη χρήση τους για πρόσκαιρα οφέλη, η υποβάθμιση των λειτουργιών

τους, σε συνδυασμό με την άγνοια μας για το εύρος των πιθανών επιπτώσεων, επιτάσσει

μια συντηρητική στρατηγική χρήσης τους.

Tα περιβαλλοντικά προβλήματα αποτελούν λοιπόν διλήμματα κοινωνικών επιλογών, στα

οποία εμφανίζονται έντονα διιστάμενες γνώμες, προτιμήσεις ή/και συμφέροντα των

2

συμμετεχόντων. Οι επιλογές αυτές αφορούν αποφάσεις μείωσης ή υποβάθμισης των

περιβαλλοντικών υπηρεσιών vis-a-vis εναλλακτικών τρόπων αξιοποίησης τους. Τα

στοιχεία αυτά ενσωματώνονται και εν μέρει «αποκαλύπτονται» στις ανθρώπινες

προτιμήσεις για τη διατήρηση ή χρήση των περιβαλλοντικών πόρων. Επομένως, κάθε

στρατηγική περιβαλλοντικής διαχείρισης είναι αναπόφευκτα συνδεδεμένη με μια στάθμιση

των αντιφατικών και ανταγωνιστικών στην πλειοψηφία τους προτιμήσεων των επιμέρους

ατόμων ή/και ομάδων, είτε αυτό συμβαίνει ρητά, κατά την επεξεργασία και τη διατύπωση

των προς επίτευξη στόχων, είτε άρρητα.

Η μέχρι σήμερα εμπειρία από τις ισχύουσες πολιτικές περιβαλλοντικής προστασίας

αναδεικνύει ως κεντρικό σημείο τους το στοιχείο της άμεσης ρυθμιστικής παρέμβασης του

κράτους, μιας παρέμβασης η οποία στηρίζεται, στην καλύτερη των περιπτώσεων, στις

τεχνολογικές γνώσεις και παραμέτρους των επιμέρους προβλημάτων. Η αντίληψη αυτή

εκφράζεται μέσα από τις πολυάριθμες εξειδικευμένες νομοθετικές ρυθμίσεις για τη χρήση

των εκάστοτε «καλύτερων διαθέσιμων τεχνολογιών», την εξασφάλιση ορισμένων

ελαχίστων ορίων, («critical load» σε περιπτώσεις συγκέντρωσης ρύπων, ή «minimum

viable population» για τους πληθυσμούς υπό εξαφάνιση) είτε απλά την ελεγχόμενη χρήση

κάποιων πόρων. Ο στόχος της οικονομικής αξιολόγησης είναι η ποσοτικοποίηση των

εμμέσων, και για το λόγο αυτό διαφυγόντων, παραμέτρων των πολιτικών αυτών. Αυτό το

οποίο επιδιώκεται είναι μια συμπλήρωση των εργαλείων λήψης περιβαλλοντικών

αποφάσεων με όρους οικονομικής αποδοτικότητας. Καθίσταται έτσι εμφανής και ο λόγος

ύπαρξης των οικονομικών μεθόδων αξιολόγησης περιβαλλοντικών επιπτώσεων: η

ποσοτικοποίηση σε δραχμικές μονάδες, όπου αυτό είναι δυνατόν, των εμμέσων οφελών

και του κόστους από την αλλαγή στη χρήση του φυσικού κεφαλαίου. Με τον τρόπο αυτό

υποβοηθείται η σύγκριση εναλλακτικών σεναρίων ανάπτυξης, η συνειδητοποίηση των

επιπτώσεων στην (οικονομική) ευημερία των εμπλεκομένων ομάδων ή ατόμων, καθώς και

η επίτευξη συναίνεσης στη διαδικασία κοινωνικών επιλογών.

Στο σημείο αυτό είναι απαραίτητη μια διευκρίνηση ορισμένων αμφισήμαντων όρων. Η

αξιολόγηση για την οποία γίνεται λόγος εδώ είναι βασικά μια διευρυμένη οικονομική

αποτίμηση. Η διεύρυνση έχει να κάνει με το γεγονός ότι στις περιπτώσεις τις οποίες

εξετάζουμε ελλείπουν τυπικά οι αντίστοιχες αγορές, και άρα οι άμεσα ποσοτικοποιημένες

και χρηματικά εκφρασμένες ατομικές προτιμήσεις: η αποτίμηση μας είναι οικονομική μεν,

αλλά μη αγοραία. Η απουσία οργανωμένων αγορών για τα περιβαλλοντικά αγαθά και

υπηρεσίες δε σημαίνει απαραίτητα ότι οι καταναλωτές δεν τα αξιολογούν, απλώς ότι δεν

τα αποτιμούν άμεσα σε χρηματικές μονάδες. Μια τέτοια αποτίμηση υπόκειται βεβαίως σε

κριτική, π.χ. για τη στήριξη συλλογικών αποφάσεων σε άθροιση ατομικών προτιμήσεων,

για την αδυναμία αναλυτικής επεξεργασίας της αβεβαιότητας, για τα τεράστια κενά

3

πληροφόρησης στους ατομικά δρώντες, κ.α. Συχνότερα προβάλλεται αρνητικά η

μονομέρεια της αποκλειστικής ενασχόλησης με το πρόβλημα της οικονομικής

αποτελεσματικότητας και η ταυτόχρονη παράβλεψη σπουδαίων πτυχών της κοινωνικής

επιλογής, όπως η αναδιανεμητική δικαιοσύνη και η πολιτική συμβατότητα των επιμέρους

ρυθμίσεων. Δε θα υπεισέλθουμε εδώ στις λεπτομέρειες της κριτικής. Απλά τονίζουμε ότι η

διαδικασία οικονομικής αξιολόγησης αποτελεί μια δυνατότητα ρητής στάθμισης των

ατομικών προτιμήσεων μέσω της προσπάθειας χρηματικής ποσοτικοποίησης τους. Δε

φιλοδοξεί να υποκαταστήσει την ευρύτερη κοινωνική αξιολόγηση, η οποία μπορεί και

πρέπει να συμπεριλάβει γενικότερους παράγοντες.

Καθίσταται έτσι φανερό ότι η οικονομική αξιολόγηση των περιβαλλοντικών αγαθών είναι

μια απόλυτα ανθρωποκεντρική διαδικασία: αφορά τη (χρηματική) έκφραση των

ανθρώπινων προτιμήσεων και όχι την ποσοτικοποίηση κάποιας «έμφυτης» αξίας της

φύσης. Το αντικείμενο της είναι όχι τα περιβαλλοντικά αγαθά καθεαυτά, αλλά η

«αντανάκλαση» τους στο σύστημα των ατομικών προτιμήσεων των καταναλωτών. Το

αποτέλεσμα της είναι η (αποκαλυφθείσα) αξία της φύσης για τους ανθρώπους και όχι η

αξία της φύσης per se. Αυτό δε σημαίνει ότι η φύση αξιολογείται αποκλειστικά και μόνο

για τη χρησιμότητα (άμεση, π.χ. απόληψη πρώτων υλών από ένα υγρότοπο, ή έμμεση,

π.χ. παροχή από τον υγρότοπο προστασίας από πλημμύρες) των υπηρεσιών της.

Υπάρχουν περιπτώσεις όπου οι άνθρωποι θα ήσαν πρόθυμοι να πληρώσουν ένα ποσό για

να διατηρήσουν την προοπτική ανοικτή σε αυτούς (αξία προοπτικής) ή τα παιδιά τους

(αξία κληροδοτήματος) μιας μελλοντικής χρήσης του φυσικού πόρου. Επίσης, είναι

δυνατόν να φαντασθεί κανείς την επιθυμία πολλών ανθρώπων να συνεισφέρουν στο

κόστος διατήρησης της φύσης θεωρώντας ότι η φύση και τα συστατικά της στοιχεία, έμβια

ή όχι, έχουν το ίδιο δικαίωμα ύπαρξης όπως και τα ανθρώπινα όντα (αξία ύπαρξης).

Μπορούμε λοιπόν να θεωρήσουμε ότι η συνολική οικονομική αξία των περιβαλλοντικών

υπηρεσιών (ΣΟΑ) θα ισούται με το άθροισμα της χρηστικής αξίας (άμεσης ΑΧΑ και

έμμεσης ΕΧΑ), και της μη χρηστικής αξίας (ΜΧΑ):

(1) ΣΟΑ = ΑΧΑ + ΕΧΑ +ΜΧΑ

Στο σχήμα 1 δίνεται μια συνοπτική περιγραφή της παραπάνω κατηγοριοποίησης,

εφαρμοσμένης στην περίπτωση ενός υγροτόπου. Οι κατηγορίες αξιών παρουσιάζονται

επίσης κατά φθίνουσα τάξη «ευκρίνειας» για τους ατομικά δρώντες. Στο πλαίσιο αυτό,

κάθε εμπειρική προσπάθεια οικονομικής αξιολόγησης μπορεί να ειδωθεί ως απόπειρα

ποσοτικοποίησης των επιμέρους συστατικών μερών της συνολικής οικονομικής αξίας. Από

τα προαναφερθέντα θα πρέπει να συνάγεται εύκολα το συμπέρασμα για τον αναγνώστη

ότι μπορεί κανείς να φαντασθεί ευρύτερες αξίες της φύσης, οι οποίες δε

4

συμπεριλαμβάνονται στη ΣΟΑ. Ο ρόλος της οικονομικής θεωρίας δεν είναι να αρνηθεί το

γεγονός αυτό, ούτε όμως να επιχειρήσει την ποσοτικοποίηση τους εάν αυτό δε θεωρείται

επιβεβλημένο. Η βαρύτητα των διαφορετικών υποκατηγοριών ποικίλλει βεβαίως σε

διαφορετικές κοινωνικο-οικονομικές καταστάσεις: η προτεραιότητα αξιολόγησης των

φυσικών πόρων π.χ. σε τροπικές, «υποανάπτυκτες» χώρες αφορά περισσότερο στις

χρηστικές αξίες ενώ στις βιομηχανικές χώρες η ανεπτυγμένη περιβαλλοντική συνείδηση

της κοινής γνώμης τονίζει ιδιαίτερα τις μη χρηστικές αξίες.

Το πλαίσιο της οικονομικής αξιολόγησης συναντά έντονες αντιδράσεις από οικολόγους και

άλλους φυσικούς επιστήμονες του περιβάλλοντος. Οι λόγοι, αν και σπανίως ρητά

εκφρασμένοι, βρίσκονται στη θεμελιώδη διαφορά της υπονοούμενης κλίμακας της

διαδικασίας αξιολόγησης. Η οικολογική γνώση της πολυπλοκότητας και αλληλοεξάρτησης

των συστημικών χαρακτηριστικών ενός οικοσυστήματος προτρέπει τον ερευνητή να

αποδίδει μεγάλη σπουδαιότητα στις ιδιαιτερότητες του επιμέρους, τη μοναδικότητα των

ατόμων, το σχετικά ανεπανάληπτο των διεργασιών. Εκεί όπου ο οικολόγος βλέπει την

ανομοιογένεια και ατομικότητα, το συγκεκριμένο πλούτο της ποικιλότητας σε όλες τις

μορφές και μάχεται για τη διατήρηση όλων των επιλογών ανοικτών, ο οικονομολόγος

τονίζει τη σύγκριση των διαφορετικών λειτουργιών του φυσικού κεφαλαίου, τη

δυνατότητα υποκαταστασημότητάς τους, την ομογενοποίηση τους τέλος υπό τη μορφή

του αφηρημένου πλούτου, του χρήματος. Η ρεαλιστικότητα της οικονομικής προσέγγισης

απορρέει βέβαια από το γεγονός της αναγκαστικής επιλογής που τίθεται στους πολίτες, ως

δυνητικοί «καταναλωτές» των εναλλακτικών και αμοιβαία αποκλειόμενων χρήσεων του

φυσικού περιβάλλοντος, και όχι μια αυθαίρετη, αξιολογική χρήση του οικονομολόγου2.

3. Συνοπτική Περιγραφή των Κυριότερων Μεθόδων Οικονομικής Αξιολόγησης

Το επίπεδο αναλυτικής επεξεργασίας και εμπειρικής επαλήθευσης των διαφόρων σε χρήση

σήμερα μεθοδολογιών οικονομικής αξιολόγησης απέχει πολύ από τη συμπαγή και

ολοκληρωμένη εικόνα την οποία παρουσιάζουν ορισμένα άλλα πεδία εφαρμογής της

οικονομικής επιστήμης. Βρισκόμαστε σε πειραματικό ακόμα στάδιο, και υπάρχουν αρκετές

και ενδιαφέρουσες ερευνητικές εκκρεμότητες για το σημερινό οικονομολόγο του

περιβάλλοντος.

Η οικονομική αξιολόγηση στηρίζεται στην απλή διαπίστωση, ότι το φυσικό περιβάλλον μας

παρέχει υπηρεσίες, οι οποίες υπεισέρχονται έμμεσα ή άμεσα τόσο στην παραγωγική όσο

και στην καταναλωτική διαδικασία. Το αυτονόητο αυτό γεγονός συμπληρώνεται από την

υπόθεση ότι οι ανθρώπινες προτιμήσεις για το είδος και το ύψος των περιβαλλοντικών

υπηρεσιών μπορούν να «αποκαλυφθούν» και να ποσοτικοποιηθούν με σχετική αξιοπιστία

5

στη βάση μιας σειράς μεθόδων. Οι μέθοδοι αυτοί έχουν αναπτυχθεί σχετικά πρόσφατα και

η εφαρμογή τους τείνει να καταστεί ένα από τα κυριότερα πεδία εφαρμογών της

νεοκλασικής θεωρίας της ευημερίας. Ο αναλυτικός πυρήνας των χρησιμοποιούμενων

μεθοδολογιών μπορεί να περιγραφεί απλά στη βάση των παρακάτω σκέψεων.

6

Μια πρώτη σκέψη αφορά στην έννοια του οφέλους (ή κόστους αντίστοιχα) το οποίο

προκύπτει από μια αύξηση (μείωση) στην παρεχόμενη ποσότητα ή ποιότητα κάποιας

περιβαλλοντικής υπηρεσίας q. Εστω ότι ο τυπικός καταναλωτής εκφράζει προτιμήσεις για

διάφορα αγοραία αγαθά χ = [χ1, χ2, ... χn] και για το περιβάλλον q. Οι προτιμήσεις αυτές

μπορούν να αποδοθούν με τη συνάρτηση χρησιμότητας του καταναλωτή u = u(χ, q). Ο

καταναλωτής επιλέγει τις ποσότητες των αγοραίων αγαθών χi έτσι ώστε να μεγιστοποιεί

τη χρησιμότητα από την κατανάλωση τους σύμφωνα με τον εισοδηματικό του περιορισμό,

ενώ αδυνατεί να ελέγξει το επίπεδο κατανάλωσης του όσον αφορά το δημόσιο

περιβαλλοντικό αγαθό q. Η διαδικασία της μεγιστοποίησης της χρησιμότητας παράγει ένα

πρότυπο κατανάλωσης το οποίο αναπαρίσταται με τη σειρά του στις συνήθεις συναρτήσεις

ζήτησης για αγοραία αγαθά χi = fi(p, q, I), i=1,2,...N όπου p είναι οι αγοραίες τιμές και I

το συνολικό εισόδημα του καταναλωτή. Υποκαθιστώντας τις συναρτήσεις ζήτησης στη

συνάρτηση χρησιμότητας έχουμε την έμμεση συνάρτηση χρησιμότητας u = u[f(p, q, I),

q]. Η οικονομική αξιολόγηση μιας περιβαλλοντικής αλλαγής q’ > q μπορεί να βασισθεί είτε

στη συνήθη είτε στην έμμεση συνάρτηση χρησιμότητας. Ετσι, επιλέγοντας ως «χρήμα» το

αγοραίο αγαθό χn μπορούμε να αποτιμήσουμε την αξία της αλλαγής q→q’ με το ποσό S

σύμφωνα με τη σχέση:

(2) u(χ1, χ2, ... χn-1, χn - S, q’) = u(χ1, χ2, ... χn-1, χn, q)

ή με το πoσό C σύμφωνα με τη σχέση:

(3) u(p, q’, I-C) = u(p, q, I)

Οι σχέσεις (2) και (3) ορίζουν ότι: το όφελος για τον καταναλωτή από τη μετάβασή του σε

μια καλύτερη περιβαλλοντική ποιότητα q’ ισούται με το ποσό S ή C το οποίο θα δεχόταν

αυτός να πληρώσει για να βρεθεί μετά την αλλαγή στο ίδιο επίπεδο συνολικής ευημερίας u

στο οποίο βρισκόταν και πριν. Συστατικό στοιχείο αυτής της αντίληψης περί οφέλους,

είναι η παραδοχή ότι, για τον προσδιορισμό της αξιολόγησης μιας αλλαγής στη διαθέσιμη

ποσότητα ενός αγαθού από ένα άτομο, πρέπει να «διατηρηθεί» το επίπεδο ευημερίας του

σταθερό πριν και μετά την αλλαγή3.

Η δεύτερη σκέψη μας αφορά στις δυνατότητες εμπειρικής μέτρησης των μεγεθών S και C.

Είναι γνωστό ότι οι συναρτήσεις u(χ1, χ2, ... χn-1, χn, q’) και u(p, q’, I), και τα

αντίστοιχα ποσά δεν μπορούν να παρατηρηθούν άμεσα στην πραγματικότητα. Αυτό όμως

το οποίο μπορεί να παρατηρηθεί εμπειρικά είναι οι συναρτήσεις ζήτησης fi(p,q, I). Από

αυτές είναι δυνατόν, υπό ορισμένες προϋποθέσεις, να εκτιμήσουμε τις συναρτήσεις

7

χρησιμότητας και άρα και το περιβαλλοντικό όφελος υπό τη μορφή είτε του ποσού C είτε

του S.

Η παρατήρηση του B. Weisbrod το 19644 ότι πολλά δημόσια αγαθά καταναλώνονται σε

συνδυασμένη μορφή με ορισμένα ιδιωτικά, αγοραία αγαθά, οδήγησε τους οικονομολόγους

στην προσπάθεια να εξάγουν συμπεράσματα για τις ατομικές αξιολογήσεις των μη

αγοραίων, δημοσίων αγαθών μέσω της παρατηρούμενης συμπεριφοράς επί των

διασυνδεμένων με αυτά ατομικών αγαθών. Στην περίπτωση μας, μας ενδιαφέρει το

πρόσημο και το μέγεθος των μερικών παραγώγων ∂u/∂q, υποθέτοντας χi ≥ 0. Οικονομική

σημασία μπορούν να έχουν δύο ειδών διασυνδέσεις5: τέλεια υποκαταστασιμότητα, όπου

σταθερές ποσότητες του χi υποκαθιστούν πλήρως κάποια μείωση στη διαθέσιμη ποσότητα

του q, και ασθενής συμπληρωματικότητα, όπου μηδενική ζήτηση για το χi υποδηλώνει

παράλληλα μηδενική οριακή αξιολόγηση του q.

Το ζητούμενο εδώ είναι η όσο το δυνατόν ακριβέστερη διατύπωση των εν λόγω

διασυνδέσεων, οι οποίες μπορεί με τη σειρά τους να είναι δύο ειδών: τεχνικής φύσης ή

συμπεριφορικές. Για αυτές του πρώτου είδους, ονομαζόμενες μερικές φορές και

βιοφυσικές, υποθέτουμε ότι κάθε αλλαγή στο επίπεδο κατανάλωσης του περιβαλλοντικού

αγαθού q οδηγεί οπωσδήποτε σε αλλαγή της κατανάλωσης κάποιου άλλου αγοραίου

αγαθού, χωρίς αυτό να συνεπάγεται συνειδητή επιλογή των ατόμων. Μείωση της

ατμοσφαιρικής ρύπανσης π.χ. μειώνει το ρυθμό φθοράς ορισμένων υλικών ή/και αυξάνει

τις στρεμματικές αποδόσεις ορισμένων καλλιεργειών. Αντιθέτως, διασυνδέσεις του

δευτέρου είδους προϋποθέτουν ότι τα άτομα γνωρίζουν την ύπαρξη τους και επιλέγουν

συνειδητά διάφορα επίπεδα χρήσης κάποιου αγοραίου αγαθού χi, προσδοκώντας και την

αντίστοιχη κατανάλωση του περιβαλλοντικού αγαθού q. Κλασσικό παράδειγμα στην

περίπτωση αυτή αποτελεί η αγορά ακινήτων: το αγοραίο αγαθό «ακίνητο» προσφέρεται σε

συνδυασμό με τον περιβάλλοντα χώρο, η ποιότητα του οποίου αποτελεί επίσης

αντικείμενο ζήτησης.

Συμπερασματικά, στην έκταση κατά την οποία μπορούμε να τυποποιήσουμε τους

παράγοντες οι οποίοι επηρεάζουν τις ατομικές προτιμήσεις για ορισμένα αγοραία αγαθά,

μπορούμε επίσης να εξάγουμε συμπεράσματα για το ρόλο τον οποίο παίζουν τα

περιβαλλοντικά αγαθά στις παρατηρούμενες ατομικές προτιμήσεις. Μια τελευταία

κατηγορία μεθόδων αφορά στην υποθετική κατασκευή μιας αγοράς, στα πλαίσια της οποία

καλείται ο δυνητικός καταναλωτής, με τη χρήση κατάλληλων ερωτηματολογίων, να

αξιολογήσει τις προσφερόμενες σε αυτόν αλλαγές στην προμήθεια κάποιου

περιβαλλοντικού αγαθού. Η γνωστότερη των μεθοδολογιών αυτών είναι η μέθοδος της

8

εξαρτημένης αξιολόγησης (contingent valuation). Στον πίνακα 2 παρουσιάζονται

συνοπτικά οι κυριότερες κατηγορίες των μεθοδολογιών αυτών, οι οποίες χωρίζονται σε

δύο βασικές ομάδες σύμφωνα με το εάν και κατά πόσο απαιτούν τον εμπειρικό

προσδιορισμό κάποιας καμπύλης ζήτησης (συμπεριφορικές) ή όχι (βιοφυσικές).

Πρέπει εδώ να τονισθεί, ότι η καταλληλότητα και η δυνατότητα εφαρμογής των διαφόρων

μεθόδων εξαρτάται ουσιαστικά από τις προτεραιότητες και τους ειδικότερους στόχους

πολιτικής τους οποίους έρχεται να υποβοηθήσει η διαδικασία οικονομικής αξιολόγησης.

4. Η Διεθνής Εμπειρία.....

Η ενσωμάτωση περιβαλλοντικών περιορισμών στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων έχει να

επιδείξει τα τελευταία χρόνια μια έντονη δραστηριότητα. Οι απαρχές της προσπάθειας

αυτής εντοπίζονται συνήθως στην ευρεία εφαρμογή της ανάλυσης κόστους - οφέλους

(ΑΚΟ) σε μεγάλα έργα από τις ομόσπονδες Αρχές των ΗΠΑ. Κατά τη δεκαετία του 1950,

μια περίοδο εντόνου κατασκευαστικής δραστηριότητας υδροηλεκτρικών φραγμάτων, η

προσοχή των αναλυτών επικεντρώθηκε στην διαθεσιμότητα του υδάτινου αποθέματος.

Σκέψεις γύρω από την περιβαλλοντική ποιότητα του παρεχόμενου νερού άρχισαν να

υπεισέρχονται στις μελέτες ΑΚΟ κατά τη δεκαετία του 1960. Η έρευνα, ιδιαίτερα στο μη

κερδοσκοπικό ερευνητικό ίδρυμα «Resources for the Future», περιελάμβανε την ανάλυση

εναλλακτικών πολιτικών και θεσμών για τον καλύτερο έλεγχο της ποιότητας του νερού,

με άλλα λόγια, την αποτελεσματικότητα από τη σκοπιά της προσφοράς ιδιωτικών αγαθών

μέσω δημοσίων επενδύσεων. Σύντομα όμως άρχισε να αναδύεται και το ερώτημα των

9

πολλαπλών οφελών από τη σκοπιά της ζήτησης καθαρού νερού, γεγονός που έδωσε νέα

ώθηση στην ανάπτυξη των νεοκλασικών οικονομικών της ευημερίας. Ιδιαίτερα, η μελέτη

του οφέλους από τη χρήση των νέων τεχνητών υγροτόπων από τα φράγματα για σκοπούς

αναψυχής, αποτέλεσε ίσως την πρώτη συστηματική εφαρμογή της μεθόδου κόστους

ταξιδιού (travel cost method) σε παρόμοια θέματα6.

Σύμφωνα με τα παραπάνω, η σύγχρονη έρευνα για την αξιολόγηση των δημόσιων

περιβαλλοντικών αγαθών έχει διαγράψει ήδη μια ιστορία 25 ετών. Από τις αρχές της

δεκαετίας του 1970 το ενδιαφέρον επεκτάθηκε σε θέματα όπως η αξιολόγηση της άγριας

χλωρίδας και πανίδας, της ατμοσφαιρικής ποιότητας, των περιβαλλοντικών επιπτώσεων

επί της νοσηρότητας και θνησιμότητας, τις αισθητικές αξίες των περιβαλλοντικών μέσων,

κ.ά.

Ταυτόχρονα, η αναγνώριση της εγγενούς αβεβαιότητας κατά την ποσοτικοποίηση και

χρηματική αποτίμηση ορισμένων περιβαλλοντικών παραμέτρων οδήγησε στην ανάπτυξη

παράλληλων μεθόδων, όπως οι πολυκριτηριακές μέθοδοι, η μέθοδος του Ασφαλούς

Ελαχίστου Ορίου (safe minimum standard), η ανάλυση κινδύνου κ.α. οι οποίες, σε

συνδυασμό με τις καθαρά οικονομικές μεθοδολογίες αξιολόγησης, προσφέρουν ένα

αρκετά περιεκτικό πλαίσιο λήψης αποφάσεων. Η ακαδημαϊκή αναγνώριση της

σκοπιμότητας ανάπτυξης των μεθόδων αυτών απορροφά σήμερα ένα ικανό αριθμό

προσώπων και κονδυλίων, ενώ ταυτόχρονα το επίπεδο αξιοπιστίας τους είναι αρκετό ώστε

να αναγνωρίζονται σε αρκετές περιπτώσεις, κυρίως στις ΗΠΑ, ως ικανά αποδεικτικά μέσα

για την εκτίμηση του ύψους της προκληθείσας περιβαλλοντικής ζημιάς και της από αυτής

απορρέουσας απαίτησης για αποζημίωση7.

10

Πίνακας 3: Συνοπτική Εικόνα των Αποτελεσμάτων από την Αξιολόγηση Υγροτόπων ( σε

σύνολο 38 μελετών, τιμές $1993)

Είδος αξιολογούμενης περιβαλλοντικής υπηρεσίας Συνολική

Αριθμός μελετών Αναψυχή Παραγωγικές εισροές Αλλες υπηρεσίες αξιολόγηση ΧΑ +

ΜΧΑ

ΗΠΑ

6 17-8.051/στρ./έτος

2 1,2-132/στρ. /έτος

2 2.336-31.726

/στρ/έτος

2 393-12.550 /στρ /

έτος

6-308/νοικ./έτος

Ευρώπη

4 133-400/στρ./έτος

108-226/νοικ. /έτος

4 69-1.300/στρ. /έτος

4 239-585/στρ./έτος

3 34-1.150/στρ/έτος

1,3-2,6/άτ./έτος

28-52/νοικ./έτος

Ασία και άλλες περιοχές

2 143-285/στρ./έτος

8 2-3.575/στρ/έτος

1 108-138/σρτ/έτος

1,26/άτ./έτος

Πηγή: I.-M. Gren / T. Soderqvist, Economic valuation of wetlands: a survey. Beijer

Discussion Paper Series no. 54, Stockholm, 1994

Από τον πίνακα 3 μπορούμε να εξάγουμε ορισμένα συμπεράσματα για τη μέχρι τώρα

διεθνή εμπειρία εφαρμογής των μεθοδολογιών οικονομικής αξιολόγησης, αποκλειστικά

όμως για την περίπτωση των υγροτόπων. Οι υγρότοποι αποτελούν φυσικά οικοσυστήματα

μεταξύ υγρού και στερεού στοιχείου και αναγνωρίζονται διεθνώς ως πολύτιμοι φυσικοί

πόροι οι οποίοι επιτελούν μια σειρά σπουδαίων λειτουργιών. Οι υγρότοποι βρίσκονται

διεθνώς υπό πίεση για εμπορική και άλλου είδους εκμετάλλευση, η οποία οδηγεί σε

υποβάθμιση των λειτουργιών τους και συχνά σε παντελή εξαφάνιση τους. Από τις υπό

σύνοψη μελέτες του πίνακα 3 φαίνεται ότι περισσότερο αξιολογημένες υπηρεσίες τους

αφορούν την πλευρά της αναψυχής και των πρώτων υλών (26 μελέτες σε σύνολο 38).

Κοινό σημείο όμως όλων των μελετών αποτελεί το μεγάλο εύρος των εκτιμούμενων

τιμών. Αυτό δε θα πρέπει να μας εκπλήσσει, ούτε και αποτελεί από μόνο του κριτήριο για

την αποτελεσματικότητα των εφαρμοσμένων μεθοδολογιών. Οι υπηρεσίες των φυσικών

οικοσυστημάτων είναι ουσιαστικά ανομοιογενείς και μοναδικές, όπως μας θυμίζουν

11

τακτικά οι οικολόγοι, γεγονός το οποίο εξηγεί το εμφανιζόμενο εύρος των τιμών. Μια

σύγκριση μεταξύ των τιμών οι οποίες αποδίδονται στις υπηρεσίες των υγροτόπων έχει

νόημα μόνο εάν λάβουμε υπόψη μας αυτή την ετερογένεια. Μια μικρότερη διακύμανση

των τιμών παρατηρείται στην Ευρώπη, ενώ το αντίθετο συμβαίνει στις ΗΠΑ.

Η χρήση των μεθοδολογιών οικονομικής αξιολόγησης στις χώρες του ΟΟΣΑ συνοψίζεται

στον πίνακα 4, ενώ ο πίνακας 5 αποτυπώνει τις γνώμες των ειδικών για το βασικό σκοπό

που καλούνται να καλύψουν οι μεθοδολογίες αυτές.

Πίνακας 4. Η χρήση των μεθοδολογιών οικονομικής αξιολόγησης στις χώρες του ΟΟΣΑ

GRE JAP SWE NETH NOR TUR G AUS UK POR USA ITA

Ευρεία - - - - - - X - - - X -

Μέση - - - X X - - - X - - X

Περιορι-

σμένη

X X X - - - - X - X - -

Καθόλου - - - - - X - - - - - -

Πηγή: OECD, Benefits estimates and environmental decision-making, Paris 1992.

5. ......και η Ελληνική Περίπτωση

Το Ελληνικό «στιλ» περιβαλλοντικής ρύθμισης και κρατικής παρέμβασης δε

χαρακτηρίζεται από στοιχεία οικονομικής αξιολόγησης των προς επίτευξη στόχων. Η

έντονη πίστη των εκάστοτε φορέων κοινωνικής πολιτικής στην αποτελεσματικότητα και

σκοπιμότητα των άμεσων ρυθμιστικών παρεμβάσεων της Δημόσιας Διοίκησης, η μυωπική

αντίληψη των κινδύνων από την περιβαλλοντική υποβάθμιση, καθώς και ο μη

αναπτυγμένος δημόσιος διάλογος για περιβαλλοντικά θέματα, δεν αφήνει περιθώρια για

συνυπολογισμό και των ποσοτικοποιημένων οικονομικών αξιών στο διάλογο αυτό. Συχνά

εκφράζεται έμμεσα από στελέχη της Δημόσιας Διοίκησης ο φόβος ότι τυχόν

συνυπολογισμός των αποτελεσμάτων αυτών μπορεί να οδηγήσει σε αντιστροφή της

σκοπιμότητας εκτέλεσης κάποιου έργου, πράγμα το οποίο θα μπορούσε να διαταράξει

κάποιες ανειλημμένες υποχρεώσεις κρατικής επιχορήγησης. Μια τουλάχιστον διστακτική

στάση φαίνεται να υποστηρίζεται επίσης τόσο από τις ιδιωτικούς φορείς, όσο και από τις

μη κυβερνητικές οργανώσεις και το οικολογικά ευαισθητοποιημένο κοινό.

Η προσεκτική ανάγνωση των επίσημων κειμένων του ΥΠΕΧΩΔΕ, ιδιαίτερα των πρόσφατων

εκθέσεων του για την κατάσταση του ελληνικού περιβάλλοντος και τα λαμβανόμενα μέτρα

πολιτικής8, δείχνει την πρόθεση των Αρχών να υλοποιήσουν κάποιου είδους βιώσιμης ή

12

αειφορικής ανάπτυξης ενώ εκφράζεται ταυτόχρονα η επιθυμία «σύζευξης της οικονομίας

με το περιβάλλον».

Πίνακας 5: Ο σκοπός της οικονομικής αξιολόγησης στις χώρες του ΟΟΣΑ

AUS POR NETH NOR JAP G GRE UK FIN USA ITA SWE

Συνειδη-

τοποίηση

του κοινού

Χ - Χ * (Χ) Χ (Χ) - Χ * - -

Δικαιο-

λόγηση

αποφά-

σεων

Χ Χ Χ Χ (Χ) - (*) Χ Χ Χ Χ -

Αξιολό-

γηση

επιμέρους

ρυθμίσεων

Χ Χ - Χ (Χ) (*) (*) - - - Χ -

Μακροοι-

κονομικές

σχέσεις

Χ - - - (Χ) (*) (*) - - - Χ -

Προσδιο-

ρισμός

απο-

ζημιώσεων

- - - - - - - - Χ - - -

Χ = ναι (Χ) = ναι, υπό περιορισμούς * = μέτρια χρήση (*) = ελάχιστη χρήση

Πηγή: OECD, Benefits estimates and environmental decision-making, Paris 1992.

Ελλείψει όμως κάποιας οικονομικής αποτίμησης των περιβαλλοντικών μέσων, η σύζευξη

αυτή καθίσταται πλασματική9. Οι λόγοι οι οποίοι αναφέρονται επίσημα για τη μη εφαρμογή

της οικονομικής αξιολόγησης στη χώρα μας είναι10:

1) Πολυπλοκότητα των μεθόδων

2) μεγάλο χρονικό διάστημα ολοκλήρωσης

3) μη δυνατότητα εφαρμογής στα φυσικά οικοσυστήματα

4) έλλειψη τεχνογνωσίας

5) μη κατανόηση της λογικής των μεθόδων και

6) έλλειψη κατάλληλου δεσμευτικού πλαισίου λήψης αποφάσεων.

Πρόσφατα, δύο επί μέρους εξελίξεις ίσως λειτουργήσουν μελλοντικά ως καταλύτες για την

ενασχόληση του Έλληνα νομοθέτη και εμπειρογνώμονα με τις δυνατότητες χρήσης των

οικονομικών μεθοδολογιών στην περιβαλλοντική πολιτική. Οι δύο αυτές εξελίξεις αφορούν

αφενός στην αναγνώριση της σημασίας που μπορεί να έχει η μεθοδολογία της ΑΚΟ για τη

στάθμιση των επιπτώσεων από μεγάλα επενδυτικά έργα, και αφετέρου στη σταδιακά

13

αναδυόμενη αναγκαιότητα εμβάθυνσης του διοικητικού δικαστή, όχι μόνο σε πτυχές της

νομιμότητας των πράξεων της Δημόσιας Διοίκησης, αλλά και σε ουσιαστικές αξιολογικές

ερμηνείες σύνθετων όρων, όπως ‘ορθολογικός σχεδιασμός’ ή ‘βιώσιμος ανάπτυξη’11. Στις

περιπτώσεις αυτές, η έρευνα για την ποσοτικοποίηση των εμμέσων περιβαλλοντικών

επιπτώσεων από τη λειτουργία των αγορών, ή απλούστερων συστημάτων οικονομικών

κινήτρων, αποτελεί μια ιδανική συνεισφορά τόσο στην ποιοτική όσο και ποσοτική

οριοθέτηση της ιδέας μίας ανάπτυξης συμβατής με τη διατήρηση της περιβαλλοντικής

ισορροπίας.

6. Ανακεφαλαίωση και Συμπεράσματα

Το παρόν κείμενο παρουσίασε τη θεωρητική βάση και τη διεθνή εμπειρία από τη χρήση

των οικονομικών μεθοδολογιών αξιολόγησης για το περιβάλλον. Η σκοπιμότητα του

εγχειρήματος έγκειται στο ρόλο που μπορούν να παίξουν τα αποτελέσματα παρομοίων

αξιολογήσεων και στη χώρα μας, τόσο στη διαδικασία χάραξης πολιτικής όσο και στην

προσπάθεια ενημέρωσης, διαπαιδαγώγησης και ενίσχυσης του επιπέδου αντικειμενικής

πληροφόρησης της κοινής γνώμης. Επίσης, η ίδια η διαδικασία οικονομικής αξιολόγησης,

ακόμα και αν αμφισβητηθεί η ρεαλιστικότητα των αποτελεσμάτων της σε επιμέρους

περιπτώσεις, αναγκάζει τους συμμετέχοντες στη δημόσια αντιπαράθεση να

συνυπολογίσουν παράγοντες που συνήθως παραβλέπονται, και να εκφράσουν ρητά

αξιακές παραδοχές και a priori δεδομένα που συνήθως αποσιωπούνται.

Σημειώσεις

1. Για μια ιστορική αναδρομή στις προσπάθειες αυτές, βλ. J. Martinez-Alier, Ecological

Economics. Energy, Environment and Society. Cambridge: Basil Blackwell, 1987

2. Σχετικά με την οικολογική κριτική της οικονομικής προσέγγισης, βλ. D. Ehrenfeld, Hard

times for diversity. Στο: Conservation for the Twenty-first Century. D. Western / M. Pearl

(Eds.), N. York: Oxford University Press. Μια μέση οδός βρίσκεται πιθανώς στον

συνυπολογισμό διαφορετικής κλίμακας αξιολόγησης των πραγμάτων ανάλογα με την

οικοσυστημική λειτουργία τους. Βλ. H. Daly, Allocation, distribution and scale: Towards

an economics that is effficient, just and sustainable. Ecological Economics, 6, pp.185-194

3. Η παραπάνω πρόταση παραπέμπει στην μικροοικονομική διάκριση μεταξύ καμπυλών

ζήτησης κατά Marshall και Hicks όπου γίνεται προσπάθεια διαχωρισμού του

αποτελέσματος εισοδήματος από το αποτέλεσμα υποκατάστασης.

4. B. A. Weisbrod, Collective consumption services of individual consumption goods.

Quartelly Journal of Economics, 77, 1964, σελ.. 71-77

14

5. Βλ. K.- G. Maler, Environmental economics. A theoretical inquiry. Resources for the

Future. John Hopkins U. P., 1974.

6. M. Clawson / J. L. Knetsch, Economics of outdoor recreation. Baltimore: John Hopkins

Press, 1966

7. Για τη χρήση της ΑΚΟ από το Υπουργείο Περιβάλλοντος των ΗΠΑ, βλ. United States

Environmental Protection Agency, EPA’s use of Benefit-Cost Analysis: 1981-1986.

Washington D.C. 1987. Ιδιαίτερα για το ρόλο της Εκτελεστικής Οδηγίας 12291 του 1981,

με την οποία καθιερώνεται ο ρόλος της ΑΚΟ στις ΗΠΑ, βλ. V. Kerry Smith (Ed.),

Environmental Policy Under Reagan’s Executive Order. The role of Benefit-Cost Analysis.

The University of North Carοlina Press: Chapel Hill and London, 1984. Για την Ευρώπη,

βλ. OECD, Benefits Estimates and Environmental Decision-Making. Paris, 1992

8. ΥΠΕΧΩΔΕ, Η Ελλάδα. Οικολογικό και πολιτισμικό απόθεμα. Δεδομένα, δράσεις,

προγράμματα για την προστασία του περιβάλλοντος. Αθήνα, Ιούλιος 1995.

9. Οπως ήδη αναφέραμε, ολοκληρωμένες μελέτες οικονομικής αξιολόγησης

περιβαλλοντικών υπηρεσιών δεν έχουν επιχειρηθεί στην Ελλάδα. Εξαίρεση αποτελούν οι

εξής δύο εργασίες: α) Η εργασία των A. Xepapadeas / I. Moheloudaki, Valuation of

environmental assets loss and pollution damage in Greece. University of Crete, mimeo,

April 1995. Η έλλειψη στοιχείων όμως οδηγεί τους συγγραφείς να στηριχθούν στις

δαπάνες για περιβαλλοντική προστασία από ιδιώτες και το κράτος ως έμμεσους δείκτες για

την αξιολόγηση της περιβαλλοντικής υποβάθμισης στην Ελλάδα. Οι δαπάνες αυτές όμως

αποτελούν, στην καλύτερη των περιπτώσεων, ένα πολύ χονδρικό δείκτη της αξίας της

περιβαλλοντικής υποβάθμισης. β) Η εργασία των Μ. Σκούρτος / Α. Κοντογιάννη,

Οικονομική αξιολόγηση των περιβαλλοντικών οφελών από την πολιτική προστασίας

επαπειλούμενων ειδών στο Αιγαίο. Η περίπτωση Monachus-monachus. Τελική Εκθεση,

Επιτροπή Ερευνών Πανεπιστημίου Αιγαίου, Μυτιλήνη 1996.

10. Βλ. OECD, Benefits Estimates and Environmental Decision-Making, οπ. π. σελ. 46

11. Βλ. Γ. Σιούτη, Βασικές αρχές του χωροταξικού ελέγχου στη νομολογία του

Συμβουλίου της Επικράτειας, και Γ. Γιαννακούρου, Χωροταξικός σχεδιασμός και

διοικητικός δικαστής: από τον έλεγχο της νομιμότητας στη διαμόρφωση της πολιτικής για

το χώρο. Αμφότερα στο: Περιβάλλον και Δίκαιο, 1, 1994, σελ. 9-22 και 23-40.

15

ΕΙΝΑΙ ΔΥΝΑΤΗ ΜΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ;

Κων/νος Καρτάλης, Τομέας Εφαρμογών Φυσικής, Πανεπιστήμιο Αθηνών

Εισαγωγή

Είναι ίσως προφανές ότι μία χώρα έχει σημαντική παρουσία στον διεθνή χώρο αν διαθέτει

- μεταξύ άλλων - και εξωτερική περιβαλλοντική πολιτική. Και αυτό γιατί σήμερα ένα ευρύ

φάσμα διακρατικών συνεργασιών καθορίζεται από διεθνείς περιβαλλοντικές συμφωνίες οι

οποίες γιά την υλοποίηση τους προυποθέτουν εμπορικές συναλλαγές μεταξύ των

συμβαλλόμενων μερών, αναπροσαρμογές στην εσωτερική αγορά (οι οποίες αν δεν

προβλεφθούν έγκαιρα είναι δυνατόν να προκαλέσουν σημαντική αστάθεια σε

παραγωγικούς τομείς), αλλά και σημαντικές οικονομικές επιβαρύνσεις από τις

αναπτυγμένες χώρες προς όφελος των αναπτυσσόμενων.

Παράλληλα οι ίδιες συμφωνίες έχουν το δυναμικό - αν έχουν τύχει συστηματικής

επεξεργασίας σε συνάρτηση με τα εθνικά και περιβαλλοντικά συμφέροντα - να

προστατεύσουν το περιβάλλον της χώρας από διεθνείς κινδύνους που δεν καλύπτονται ή

ελέγχονται από διακρατικές σχέσεις. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της πρόσφατης

αναθεώρησης - με πρωτοβουλία της Ελλάδος - της Κοινοτικής Οδηγίας γιά τις Μελέτες

Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων ώστε να προβλέπεται ότι χώρες που δεν είναι μέλη της

Ευρωπαικής Ενωσης θα πρέπει να εκτελούν σχετικές μελέτες περιβαλλοντικών

επιπτώσεων αν το προς κατασκευή έργο εγκυμονεί κινδύνους γιά το περιβάλλον της

γειτονικής (και Κοινοτικής χώρας), υπό την προυπόθεση ότι το έργο πρόκειται να

κατασκευασθεί με κοινοτική, ολική ή μερική, χρηματοδότηση. Μία τέτοια ρύθμιση σε μία

Οδηγία, που αρχικά θα μπορούσε να θεωρηθεί εσωτερικής εφαρμογής, αποτελεί

χαρακτηριστικό παράδειγμα μίας ουσιαστικής εξωτερικής περιβαλλοντικής πολιτικής.

Πρακτικά σημαίνει ότι αν μία γειτονική - μη κοινοτική - χώρα της Ελλάδος επιχορηγηθεί

από την Ευρωπαική Ενωση γιά την κατασκευή έργου γιά το οποίο η Ελλάδα θεωρεί ότι

εγκυμονεί κινδύνους γιά το περιβάλλον (π.χ. χώρος ταφής τοξικών αποβλήτων ή

κατασκευή πυρηνικού σταθμού), τότε θα έχει το δικαίωμα η Ελλάδα να λάβει γνώση γιά

ολα τα στοιχεία του έργου αλλά και να εκφέρει άποψη γιά την πληρότητα της μελέτης

των περιβαλλοντικών επιπτώσεων.

Α. Μερικές διαπιστώσεις:

1. Το Περιβάλλον σήμερα αποτελεί σημαντική - αν όχι κυρίαρχη - συνιστώσα διεθνών

οικονομικών και εμπορικών συμφωνιών αλλά και καθορίζει σε σημαντικό βαθμό τις

δράσεις των χωρών στα πλαίσια της Λευκής Βίβλου γιά την Ανάπτυξη, Ανταγωνιστικότητα

και Απασχόληση αλλά και της Διακυβερνητικής του 1996, η οποία έχει αποδώσει ιδιαίτερο

βάρος στην ενσωμάτωση του περιβάλλοντος στους άξονες δράσης της Ευρωπαικής

Ενωσης.

2. Το Περιβάλλον αποτελεί την ειρηνική μορφή διείσδυσης σε πολιτικά ασταθείς ή

δύσβατες περιοχές. Χαρακτηριστικά αναφέρονται:

α) οι Πολυμερείς Διαπραγματεύσεις γιά το Μεσανατολικό, στα πλαίσια των οποίων περίπου

50 χώρες από όλα τα μέρη του κόσμου εξετάζουν και θέματα περιβάλλοντος και

διαχείρισης υδάτινων πόρων. Η σημασία του πλαισίου αυτού των διαπραγματεύσεων

καταδεικνύεται από την πρόσφατη κρίση μεταξύ Τουρκίας και Συρίας σε ότι αφορά την

διαχείριση των υδάτινων πόρων.

β) η Οικονομική Συνεργασία γιά τον Εύξεινο Πόντο (ΟΣΕΠ) στα πλαίσια της οποίας η

περιβαλλοντική συνεργασία εντοπίζεται στην προστασία της Μαύρης Θάλασσας από την

ρύπανση που προκαλείται από τις θαλάσσιες μεταφορές αλλά και από την διασυνοριακή

ποτάμια μεταφορά αποβλήτων, στην χρήση καθαρών τεχνολογιών με έμφαση στον

βιομηχανικό τομέα, στην προώθηση συστημάτων βιολογικών καθαρισμών ιδιαίτερα σε

παράκτιες ζώνες, στην χρήση εναλλακτικών μορφών ενέργειας, κ.α.

γ) το Μεσογειακό Σχέδιο Δράσης των Ηνωμένων Εθνών γιά το Περιβάλλον, το πρώτο

ίσως διεθνές φόρουμ στο οποίο το Ισραήλ και οι Αραβικές χώρες κάθησαν στο ίδιο τραπέζι

διαπραγματεύσεων με στόχο την προστασία της Μεσογείου.

3. Το Περιβάλλον είναι μοχλός ανάπτυξης διεθνών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων.

Χαρακτηριστικά αναφέρονται:

α) οι σχέσεις συνεργασίες που διανοίγονται μέσω των Πολυμερών Διαπραγματεύσεων γιά

το Μεσανατολικό.

β) οι σχέσεις συνεργασίας στα πλαίσια της Οικονομικής Συνεργασίας γιά τον Εύξεινο

Πόντο (ΟΣΕΠ).

γ) το Πρωτόκολλο του Μόντρεαλ γιά την προστασία του όζοντος, ιδιαίτερα σε ότι αφορά

τα μέτρα γιά την μείωση των χλωροφθορανθράκων, των υδροχλωροφθορανθράκων και

του βρωμιούχου μεθυλίου, μέτρα που επιβάλλουν αλλαγές στις παραγωγικές βιομηχανικές

διαδικασίες, αλλά και διανοίγουν περιθώρια γιά έρευνα και προώθηση νέων εναλλακτικών

χημικών ουσιών.

δ) η Σύμβαση γιά τις Κλιματικές Αλλαγές, σε ότι αφορά την προτεινόμενη δράση της η

οποία καλείται "Κοινή εφαρμογή" (Joint Implementation), και η οποία στοχεύει στην

κάλυψη των υποχρεώσεων μίας αναπτυγμένης χώρας με αντισταθμιστικές επενδύσεις

περιορισμού των αερίων θερμοκηπίου στο έδαφος μίας αναπτυσσόμενης χώρας.

ε) οι Κοινοτικές Οδηγίες γιά την διαχείριση των απορριμμάτων, σε ότι αφορά την

προώθηση καθαρών τεχνολογιών ή τεχνικών γιά την αδρανοποίηση τοξικών ή

επικίνδυνων αποβλήτων, την προώθηση δράσεων ανάκτησης θερμότητας από

απορρίμματα, κ.α.

4. Μία ουσιαστική εξωτερική περιβαλλοντική πολιτική μπορεί να "προστατεύσει" την

εγχώρια αγορά, να της επιτρέψει να αναπροσαρμοσθεί σε σχέση με τις διεθνείς εξελίξεις

αλλά και να διατηρήσει τις παραγωγικές διαδικασίες της χώρας. Αυτή η διάσταση

καταφαίνεται από την τάση που υπάρχει στο επίπεδο της Ευρωπαικής Ενωσης γιά την

σύνδεση περιβάλλοντος και εμπορίου, γιά την θέσπιση οικονομικών εργαλείων και

φορολογικών αντικινήτρων όπως ο φόρος ενέργειας/διοξειδίου άνθρακα ο οποίος

στοχεύει στην μείωση της ενεργειακής κατανάλωσης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι

επίσης η πρόσφατη απόφαση (Σύνοδος των Συμβαλλομένων Μερών γιά το Πρωτόκολλο

του Μόντρεαλ, Δεκέμβριος 1995) γιά την εξάλειψη βρωμιούχου μεθυλίου το 2010, της

χημικής ένωσης δηλαδή που θεωρείται ότι έχει ιδιαίτερο δυναμικό καταστροφής του

όζοντος και η οποία χρησιμοποιείται εκτενώς στην ελληνική γεωργία ως απολυμαντικό

εδαφών, υπό την προυπόθεση - την οποία εισήγαγε στην απόφαση η Ελλάδα και η

Ισπανία - ότι υπάρχουν οικονομικές και αξιόπιστες εναλλακτικές λύσεις.

5. Μία ουσιαστική εξωτερική περιβαλλοντική πολιτική μπορεί να προστατεύσει τον φυσικό

μας πλούτο από:

α) τον πυρηνικό κίνδυνο με πρόσφατα παραδείγματα την επαναλειτουργία του πυρηνικού

αντιδραστήρα #1 στο Κοζλοντούι της γειτονικής Βουλγαρίας αλλά και το προβλεπόμενο

πυρηνικό πρόγραμμα της Τουρκίας.

β) την ρύπανση η οποία προκαλείται στο Αιγαίο από γειτονικές χώρες με χαρακτηριστικό

παράδειγμα την πιθανή ρύπανση από την μη ελεγχόμενη εξόρυξη χρυσού στην Πέργαμο

(απέναντι από τα παράλια της Μικράς Ασίας) με την χρήση του κυανιούχου νατρίου.

γ) την αερομεταφερόμενη ρύπανση οξειδίων αζώτου και θείου από βιομηχανικές χώρες,

κύρια τις χώρες της τέως Ανατολικής Ευρώπης που γειτνιάζουν με την χώρα μας.

Σημειώνεται εδώ ότι το ισοζύγιο "εισαγωγών - εξαγωγών" αερομεταφερόμενης ρύπανσης

γιά την Ελλάδα, είναι με εξαίρεση την Αλβανία αρνητικό, δηλαδή η Ελλάδα είναι

αποδέκτης των προιόντων της βιομηχανικής ρύπανσης άλλων χωρών.

δ) την ρύπανση των διασυνοριακών ποταμών, αλλά και την εξασφάλιση των αναγκαίων

υδατικών ποσοτήτων από τις οποίες εξαρτάται σε σημαντικό βαθμό η αγροτική παραγωγή

της Βόρειας Ελλάδος.

ε) τις επιπτώσεις από μεγάλα διασυνοριακά ατυχήματα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα

προληπτικής εξωτερικής περιβαλλοντικής πολιτικής αποτελεί η πρόσφατη τροποποίηση -

με πρόταση της Ελλάδος - της Κοινοτικής Οδηγίας γιά τις Μελέτες Περιβαλλοντικών

Επιπτώσεων ώστε να ενσωματώνεται στην Οδηγία το πνεύμα της Διεθνούς Σύμβασης

Espoo γιά την προστασία από τα διασυνοριακά ατυχήματα.

Β. Εχει η Ελλάδα συγκριτικά πλεονεκτήματα;

Το αν μία χώρα έχει συγκριτικά πλεονεκτήματα γιά να αναπτύξει μία εξωτερική

περιβαλλοντική πολιτική εξαρτάται από την εν γένει παρουσία της στην διεθνή σκηνή

αλλά και από την εσωτερική της δομή και λειτουργία. Η Ελλάδα - μία χώρα η οποία δεν

προκαλεί περιβαλλοντικά προβλήματα σε άλλες χώρες ενώ συμμετέχει στο φαινόμενο

θερμοκηπίου και στην μείωση του όζοντος κατά μόλις 0.3% και 0.55% αντίστοιχα σε

παγκόσμιο επίπεδο -, έχει την δυνατότητα να εκμεταλλευτεί μιά σειρά από συγκριτικά

πλεονεκτήματα:

α) την γεωπολιτική της θέση,

β) την συμμετοχή της στην Ευρωπαική Ενωση,

γ) την συμμετοχή της στην Οικονομική Συνεργασία του Εύξεινου Πόντου, στις Πολυμερείς

Διαπραγματεύσεις γιά το Μεσανατολικό, στον ΟΟΣΑ, κλπ.

δ) την συμμετοχή της σε διεθνείς περιβαλλοντικούς οργανισμούς όπως τα Ηνωμένα Εθνη

γιά το Περιβάλλον (UNEP), ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών γιά την Βιομηχανική

Ανάπτυξη (UNIDO), κ.α.

ε) την οικονομική συμμετοχή της σε διεθνή περιβαλλοντικά ταμεία, όπως το Παγκόσμιο

Περιβαλλοντικό Ταμείο GEF (Global Environmental Facility) με 5.5 εκατομύρια δολάρια γιά

μία πενταετία, το Πολυμερές Ταμείο γιά την Προστασία του όζοντος με ποσόν 1.5

εκατομυρίου δολαρίων γιά τα έτη 1994-1995, το Μεσογειακό Σχέδιο Δράσης των

Ηνωμένων Εθνών με συμμετοχή 500.000 δολαρίων το έτος, κ.α.. Σημειώνεται ότι οι

συμμετοχές αυτές δίνουν την δυνατότητα - σε ωρισμένες περιπτώσεις - της "δέσμευσης"

μέρους των οικονομικών συνεισφορών γιά επιλεκτικές διακρατικές περιβαλλοντικές

συνεργασίες στους άξονες προστασία του όζοντος, κλιματικές αλλαγές, προστασία του

θαλασσίου περιβάλλοντος και προστασία της βιοποικιλότητας.

στ) την οικονομική αρωγή που προσφέρει προς τις αναπτυσσόμενες χώρες - είτε άμεσα

στα πλαίσια διακρατικών συνεργασιών ή έμμεσα μέσω πολυμερών ταμείων -, η οποία

ανέρχεται στα 135 εκατομύρια δολάρια (περίπου 34 δισ. δρχ.) ετησίως.

ζ) την φιλοξενία της έδρας του Μεσογειακού Σχεδίου Δράσης των Ηνωμένων Εθνών αλλά

και της έδρας του Κέντρου Καθαρών Τεχνολογιών γιά το Περιβάλλον γιά την Μεσόγειο και

την Μαύρη Θάλασσα των Ηνωμένων Εθνών που πρόσφατα εξασφαλίστηκε από το

ΥΠΕΧΩΔΕ.

η) την κύρωση και συστηματική εφαρμογή του σύνολου σχεδόν των διεθνών συμφωνιών

και συμβάσεων.

θ) του γεγονότος ότι η Ελλάδα είναι μία χώρα αναπτυγμένη, αλλά και "αναπτυσσόμενη",

υπό την έννοια ότι είναι μία χώρα που δεν παράγει τεχνολογία άρα οι διακρατικές της

συνεργασίες δεν καθορίζονται υποχρεωτικά από την σχέση "δότη-λήπτη", σχέση που

όμως εντοπίζεται στις διακρατικές συνεργασίες των βιομηχανικών χωρών με τις

αναπτυσσόμενες χώρες.

ι) την υψηλή τεχνογνωσία του ελληνικού δυναμικού αλλά και των επιστημονικών

ιδρυμάτων της χώρας, τα οποία καλούνται να διευρύνουν τον κλασσικό τους ρόλο.

Σημειώνεται ότι ήδη η Ελλάδα επέτυχε να αξιοποιήσει τα στοιχεία αυτά εξασφαλίζοντας

την συμμετοχή Ελληνικών φορέων σε πέντε θεματικά κέντρα της νεοσύστατης

Ευρωπαικής Υπηρεσίας Περιβάλλοντος (το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών γιά το Θεματικό

Κέντρο Ποιότητας Αέρα, το Εθνικό Κέντρο Βιοτόπων και Υγροτόπων γιά το Θεματικό

Κέντρο της Φύσης, το Εθνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών γιά το Θεματικό Κέντρο της

Θάλασσας και των Παρακτίων Ζωνών, ο Οργανισμός Κτηματολογίου και Χαρτογραφήσεων

Ελλάδος γιά το Θεματικό Κέντρο Χρήσεων Γης και το Εδαφολογικό Ινστιτούτο Λάρισας γιά

το Θεματικό Κέντρο Εδάφους).

κ) την αξιοποίηση των δυνατοτήτων της Ευρωμεσογειακής Συνεργασίας στα πλαίσια της

οποίας θα διατεθούν γιά το περιβάλλον πόροι ύψους 200 δισ. δρχ.,

λ) την αξιοποίηση των Κοινοτικών προγραμμάτων, ιδιαίτερα αυτών που αφορούν σχέσεις

συνεργασίας με χώρες που δεν είναι μέλη της Ευρωπαικής Ενωσης.

Γ. Ποιοί οι στόχοι της εξωτερικής περιβαλλοντικής πολιτικής;

Οι στόχοι της εξωτερικής περιβαλλοντικής πολιτικής της Ελλάδος οφείλουν να είναι

συμβατοί με τις δυνατότητες αλλά και τις ανάγκες της χώρας. Να βασίζονται σε μία

συγκροτημένη μακροπρόθεσμη πολιτική η οποία να αξιοποιεί - αλλά και να ενισχύει - την

ευρύτερη εξωτερική πολιτική της Ελλάδος, με την οποία άλλωστε θα πρέπει να συμβαδίζει

τουλάχιστον σε ότι αφορά τα πεδία εφαρμογής και τις ιδιαίτερες ευαισθησίες. Πιό

συγκεκριμένα οι στόχοι αυτοί αναφέρονται:

α) στην προστασία του περιβάλλοντος της Ελλάδος,

β) στην προστασία του Μεσογειακού περιβάλλοντος τόσο ώστε να διασφαλισθεί η πλούσια

βιοποικιλότητα της Μεσογείου αλλά και να εξασφαλισθεί η τουριστική δραστηριότητα στην

περιοχή,

γ) στην προστασία του παγκόσμιου περιβάλλοντος, ώστε να αντιμετωπισθούν σε

ικανοποιητικό βαθμό τα μεγάλα πλανητικά προβλήματα τα οποία θα έχουν πιθανά

επιπτώσεις στην Ελλάδα (φαινόμενο θερμοκηπίου και κλιματικές αλλαγές, μείωση της

στοιβάδας του όζοντος και αύξηση της βλαβερής ηλιακής ακτινοβολίας που φθάνει στο

έδαφος),

δ) στην ανάπτυξη σχέσεων συνεργασίας με χώρες της περιοχής, με έμφαση στις χώρες

της Βαλκανικής και της Μεσογείου,

ε) στην προστασία των Ελληνικών παραγωγικών δραστηριοτήτων με την συμμετοχή στην

λήψη περιβαλλοντικών αποφάσεων που άμεσα ή έμμεσα επηρεάζουν το ελληνικό εμπόριο,

την βιομηχανία, την γεωργία (βλ. θέμα βρωμιούχου μεθυλίου), τον τουρισμό, κ.α.

στ) στο "άνοιγμα" επενδυτικών περιβαλλοντικών δραστηριοτήτων (τεχνολογίες γιά

ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, τεχνολογίες αντιρύπανσης, τεχνικές εξοικονόμισης

ενέργειας, κ.α.) σε τομείς προτεραιότητας και προς περιοχές που βρίσκονται σε στάδιο

έντονης ανταπτυξιακής δραστηριότητας,

ζ) στην αξιοποίηση των δυνατοτήτων που διανοίγονται από την συμμετοχή στην

Ευρωπαική Ενωση (κατά κύριο λόγο), τον ΟΟΣΑ, τα Ηνωμένα Εθνη και άλλους διεθνείς

οργανισμούς.

Ως επίλογος σημειώνεται ότι το άρθρο αυτό προσφέρει το γενικό πλαίσιο μίας εξωτερικής

περιβαλλοντικής πολιτικής. Δεν φιλοδοξεί να καλύψει σε λεπτομέρεια το σύνολο των

δράσεων και πολιτικών οι οποίες αναπτύσσονται σήμερα ή δυνητικά θα μπορούσαν να

αναπτυχθούν στα επόμενα έτη. Στοχεύει όμως να αναδείξει την σημασία και την ανάγκη

γιά συστηματικές προσπάθειες της Ελληνικής Πολιτείας προς την κατεύθυνση που

περιγράφεται στο παρόν κείμενο. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα τελευταία δύο έτη, το

ΥΠΕΧΩΔΕ, έχει ήδη εφαρμόσει μία σειρά από τις δράσεις ή τις πολιτικές που

προαναφέρθηκαν αλλά κυριότερα έχει επιτύχει να ανατρέψει το αρνητικό κλίμα που

επικρατούσε γιά την Ελλάδα σε ότι αφορά το περιβάλλον της αλλά και σε σχέση με το

ενδιαφέρον της χώρας γιά την συμμετοχή στις ευθύνες και τις πρωτοβουλίες γιά την

προστασία του διεθνούς περιβάλλοντος. Είναι προφανές ότι η ανατροπή του αρνητικού

κλίματος είναι προυπόθεση γιά μία ουσιαστική διεθνή περιβαλλοντική παρουσία σε ένα

δύσκολο και ανταγωνιστικό κόσμο.

Βιβλιογραφία

COM(1992): "Πρόγραμμα της Ευρωπαϊκής Κοινότητας σχετικά με την πολιτική και την δράση

γιά το Περιβάλλον και την αειφόρο ανάπτυξη, Π".

Σαμιώτης, Γ. και Τσάλτας, Γ. (1990): Διεθνής Προστασία τον Περιβάλλοντος, Τόμος Ι,

Αθήνα.

Σκούρτος, Μ. και Σοφούλης, Κ. (1995):Η Περιβαλλοντική Πολιτική στην Ελλάδα. Αθήνα.

Σύμβαση Πλαίσιο γιά τις Κλιματικές Αλλαγές, 1992, Ρίο Ιανέιρο.

Συμβούλιο Υπουργών Περιβάλλοντος(1995): "Αναθεώρηση της Οδηγίας 85/337 γιά τις

Μελέτες Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων", Λουξεμβούργο, Οκτώβριος 1995.

Άτυπο Συμβούλιο Υπουργών Περιβάλλοντος (1994): "Συμπεράσματα γιά τον Τουρισμό και το

Περιβάλλον", Σαντορίνη, 13-14 Μαίου 1994.

Συμπεράσματα Συμβουλίου Υπουργών Περιβάλλοντος γιά την Συνεργασία με τις χώρες της

Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης στον τομέα του περιβάλλοντος, Λουξεμβούργο, 3-4

Οκτωβρίου 1994.

Συμπεράσματα από την 1η Διάσκεψη των Συμβαλλομένων Μερών γιά τις Κλιματικές

Αλλαγές, Βερολίνο, 28 Μαρτίου-8 Απριλίου 1995.

Τσάλτας Γ. και Γρηγορίου, Π. (1994): Κοινοτικές Στρατηγικές γιά το Περιβάλλον. Αθήνα.

Convention for the Protection of the Mediterranean Sea against pollution (and its

associated Protocols), Barcelona, 1978.

Οικονομική Επιτροπή για την Ευρώπη, Ηνωμένα Έθνη (1994): Environmental Conventions.

Scovazzi, T. and Treves, T. (1992): World Treaties for the Protection of the Environment.

ΥΠΕΧΩΔΕ (1995): "State of the Environmnent in the Black, Sea. Black Sea Economic

Cooperation".

UNIDO (1995):Mediterranean and Black Sea International Network for Cleaner Production.

ΟECD(1995): Promoting Cleaner Production in Developing Countries.

ΟECD(1995): Integration of Environment and Economy.

Περιβαλλοντικές επιπτώσεις από την εφαρμογή του αναδασμού στην ημιορεινή ζώνη

Νίκος Μπεόπουλος1

Εισαγωγή

Στόχος του αναδασμού είναι η βελτίωση των γενικών συνθηκών παραγωγής και ζωής σε μια

συγκεκριμένη περιοχή. Στην πράξη, αυτό εκφράζεται με τη συγκέντρωση και αναδιανομή των

διασκορπισμένων αγροτεμαχίων, με την καλύτερη αναδιάταξη των οδών προσπέλασης και, μερικές

φορές, με την εκτέλεση ορισμένων άλλων βελτιώσεων γεωργικού ενδιαφέροντος (π.χ. αρδευτικών,

αποστραγγιστικών έργων). Ο αναδασμός συνιστά λοιπόν μια ανασύσταση της αγροτικής δομής που

γίνεται για να ευνοηθεί η υιοθέτηση νέων τεχνικών, όπως η εκμηχάνιση, και για να δημιουργηθούν

συνθήκες παραγωγής που θα προάγουν την παραγωγικότητα της γεωργικής εργασίας.

Το καθαρώς γεωργικό πλαίσιο του αναδασμού έχει ξεπεραστεί ευρύτατα εξαιτίας των συνεπειών του

τόσο στο φυσικό περιβάλλον (έδαφος, νερό, πανίδα, χλωρίδα) όσο και στα αγροτικά τοπία. Στην

Ευρώπη, ο αναδασμός, μια παρέμβαση στο χώρο πολύ μεγάλης κλίμακας, ήταν το πρώτο μέτρο

γεωργικού χαρακτήρα που κατηγορήθηκε ότι δημιουργεί προβλήματα στο περιβάλλον (Bruckmeier

1994, Van Berkel and Frouws 1994). Οι κριτικές ενάντια στις επιχειρήσεις αναδασμού, στηριγμένες

κυρίως σε οικολογικά δεδομένα (βλέπε το ειδικό αφιέρωμα του περιοδικού B.T.I., 1980), καθώς και

οι αντίστοιχες κινητοποιήσεις που εκδηλώθηκαν σε ορισμένες χώρες, οδήγησαν τις κυβερνήσεις

πολλών ευρωπαϊκών χωρών, από τα μέσα της δεκαετίας του 1970, να υιοθετήσουν μέτρα προστασίας

του περιβάλλοντος2. Σήμερα στην Ευρώπη, το κέντρο βάρους των περιβαλλοντικών προβλημάτων

γεωργικής προέλευσης έχει μετατεθεί στα προβλήματα ρύπανσης των νερών από νιτρικά και στην

προστασία των υγροτόπων, ενώ ο αναδασμός παραμένει στο δεύτερο επίπεδο της επικαιρότητας

(Thiιbaut, 1987, Gιomθtre, 1988).

Στην Ελλάδα, ο αναδασμός, φορέας και σύμβολο του εκσυγχρονισμού της γεωργίας, ξεκινά στην

αρχή της δεκαετίας του 1950 και, σήμερα, ύστερα από 30 χρόνια εφαρμογής, οι μεταβολές που

προκάλεσε στα αγροτικά τοπία και στις υπάρχουσες ισορροπίες στη φύση δεν έδωσαν αφορμή για

κριτικές και αντιδράσεις. Εξαίρεση αποτελούν ορισμένες πολύ γενικές επικρίσεις, προερχόμενες από

πανεπιστημιακούς κύκλους και περιβαλλοντικές οργανώσεις, που δεν είχαν απήχηση. Αυτή η

1 Επίκουρος Καθηγητής, Φροντιστήριο Συγκριτικής Γεωργίας, Τμήμα Γεωργικής Οικονομίας, Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών 2Η αντίληψη για το ρόλο του αναδασμού στις ευρωπαϊκές χώρες είναι παντού η ίδια, η νομοθεσία και οι διαδικασίες εφαρμογής του όμως διαφέρουν σημαντικά από τη μια χώρα στην άλλη. Μερικές χώρες, όπως η Ελλάδα, δε δίνουν καμιά σημασία στα αναφυόμενα προβλήματα περιβάλλοντος ενώ για άλλες τα προβλήματα αυτά έχουν πολύ μεγάλο βάρος και για την αντιμετώπισή τους έχουν εισαγάγει και εφαρμόσει πληθώρα μέτρων. Στη Γαλλία, για παράδειγμα, ήδη από το 1975, η νομοθεσία προέβλεπε τη συμμετοχή στη διαδικασία του αναδασμού ενός ειδικού σε θέματα περιβάλλοντος. Το 1976, ο νόμος για την προστασία της φύσης καθιστούσε υποχρεωτική τη μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων για κάθε αναδασμό.

2

κατάσταση αποτυπώνεται, τόσο στη νομοθεσία που δεν ενσωματώνει μέτρα προστασίας του

περιβάλλοντος, όσο και στην επιστημονική έρευνα που δεν επιχειρεί να διερευνήσει, στις συνθήκες

της χώρας, τις ενδεχόμενες επιπτώσεις του στο περιβάλλον.

Η κατάληψη μεγάλου τμήματος του αγροτικού χώρου από τους αναδασμούς που έχουν ήδη

πραγματοποιηθεί ή αναμένεται να πραγματοποιηθούν, η σημασία των μετασχηματισμών που

προκάλεσαν, η έλλειψη μέτρων περιβαλλοντικού χαρακτήρα κατά την εφαρμογή τους νομιμοποιούν

την προσπάθειά μας να δούμε αν αυτή η παρέμβαση εγγείου αναδιάρθρωσης είχε συνέπειες στο

περιβάλλον, τι είδους συνέπειες και πως μπορούμε να τις διαπιστώσουμε.

Η πορεία του αναδασμού στη χώρα

Στην Ελλάδα, οι διαδικασίες για την εφαρμογή του αναδασμού έχουν αφετηρία την επικύρωση του

άρθρου 104 του Συντάγματος του 1952, που επέτρεψε να ληφθούν μέτρα κατά της κατάτμησης και

ταυτόχρονα έδωσε τη δυνατότητα ανασυγκρότησης της υπέρμετρα κατατμημένης μικρής έγγειας

ιδιοκτησίας3. Στην πράξη, η εφαρμογή του αρχίζει στα μέσα του 1953 με υποδειγματικούς

αναδασμούς4 σε τέσσερα επιλεγμένα χωριά και σε συνολική έκταση 20.137 στρεμμάτων.

Ο αναδασμός αποτελεί διαδικασία που εξαπλώνεται σε σημαντική έκταση και αναπτύσσεται σε

σχετικά μεγάλη χρονική περίοδο. Μέχρι το τέλος του 1992, αναδασμοί είχαν πραγματοποιηθεί σε

1.595 χωρία, καλύπτοντας έκταση 8.670.740 στρεμμάτων. Σε διάστημα 30 χρόνων είχε

αναδιανεμηθεί το 22 % της γεωργικής γης της χώρας. Σύμφωνα με την Επιτροπή "Ερεύνης και

Οργανώσεως Οικονομικού Προγραμματισμού" (1959), αναδασμοί θα πρέπει να εκτελεσθούν στις

περιοχές όπου οι αγροτικές εκμεταλλεύσεις αποτελούνται από τέσσερα και περισσότερα αγροτεμάχια

και οι οποίες καταλαμβάνουν έκταση 19.500.000 στρεμμάτων, κατά προσέγγιση το ήμισυ της

γεωργικής γης της χώρας. Ο στόχος παραμένει ίδιος, όπως φαίνεται και στη μεταγενέστερη εκτίμηση

που περιέχεται στην Εισηγητική Εκθεση του Νόμου 674/1977. Η Εκθεση εκτιμά τις εκτάσεις των

γεωργικών εκμεταλλεύσεων που εμφανίζουν ακόμη πολυτεμαχισμό σε 12.000.000 στρέμματα (να

σημειωθεί ότι, μέχρι το τέλος του 1976, οι ολοκληρωθέντες αναδασμοί κατελάμβαναν έκταση

6.000.000 στρεμμάτων). Οι αρχικές εκτιμήσεις ότι στη διάρκεια της πρώτης δεκαπενταετίας οι προς

εκτέλεση αναδασμοί θα έπρεπε να καλύψουν έκταση 10.000.000 στρεμμάτων (Επιτροπή Ερεύνης και

Οργανώσεως Οικονομικού Προγραμματισμού, 1959) αποδείχθηκαν μη ρεαλιστικές αφού μέχρι το

3Μέχρι το 1977, το νομικό πλαίσιο του αναδασμού συγκροτούν ο Α. Ν. 821/1948 "περί αναδιανομής αγροτικών κτημάτων", που κυρώθηκε με το Ν.Δ. 1110/1949, ο Ν.2258/1952 καθώς και οι τροποποιήσεις και συμπληρώσεις των προηγούμενων νόμων. Το 1977 ψηφίζεται ο νόμος 674/77 που συμπληρώνει και κωδικοποιεί τη νομοθεσία του αναδασμού ενώ θεσπίζει και ενσωματώνει σε αυτόν διατάξεις που προβλέπουν τη μεγέθυνση των γεωργικών εκμεταλλεύσεων "δια του αναδασμού και λήψεως ετέρων μέτρων". 4Η περίοδος μεταξύ 1953-1962, θεωρείται προπαρασκευαστική φάση στην πορεία του αναδασμού. Μετά το 1959, η ανάγκη εκτέλεσης εγγειοβελτιωτικών έργων επέβαλε και τους υποχρεωτικούς αναδασμούς.

3

τέλος του 1967, δηλαδή μετά από 15 χρόνια, έφτασαν μόλις τα 2.253.389 στρέμματα. Σημειώνεται

ότι το όριο των 10.000.000 στρεμμάτων δεν έχει ξεπεραστεί ούτε μετά 30 χρόνια.

Ο αναδασμός στο οροπέδιο Δομοκού

Σε ορισμένες περιοχές με έντονο πολυτεμαχισμό όπως η Επαρχία Δομοκού του Νομού Φθιώτιδος -

όπου σύμφωνα με τα γεωργικά στοιχεία του 1950 αντιστοιχούσαν κατά μέσο όρο 17,5 αγροτεμάχια

κατά αγροτική εκμετάλλευση με μέση έκταση 3,8 στρέμματα κατά αγροτεμάχιο, ενώ οι αντίστοιχοι

μέσοι όροι στο επίπεδο του Νομού Φθιώτιδας ήταν 7,6 αγροτεμάχια και 5,4 στρέμματα και σε επίπεδο

χώρας 6,5 τεμάχια και 4,7 στρέμματα - ο αναδασμός από την πρώτη στιγμή προωθήθηκε με πολύ

γρήγορους ρυθμούς5. Το 1953, γίνεται ο πρώτος αναδασμός στην επαρχία, στο χωριό Βελεσιώτες,

ένα από τα 4 χωριά που επιλέγησαν από όλη τη χώρα για να εκτελεσθούν οι πρώτοι υποδειγματικοί

αναδασμοί. Μέχρι το τέλος του 1967, στα πρώτα 15 χρόνια, πραγματοποιήθηκαν αναδασμοί στα 26

από τα 32 χωριά της επαρχίας και σε έκταση 231.579 στρεμμάτων, δηλαδή στο 64 % της γεωργικής

γης της. Μετά 30 χρόνια (το τέλος του 1992), η επιχείρηση αναδασμός στην επαρχία Δομοκού έχει

σχεδόν ολοκληρωθεί, αφού αναδασμοί έχουν εφαρμοστεί σε 31 χωριά και σε έκταση 288.297

στρεμμάτων, δηλαδή στο 80 % της γεωργικής γης.

Τα περισσότερα χωριά της επαρχίας Δομοκού βρίσκονται στο οροπέδιο που σχηματίζεται στην

οροσειρά της ΄Οθρυος, σε υψόμετρο 400 με 600 μέτρα και παρουσιάζουν μεγάλη ομοιομορφία

συνθηκών φυσικού περιβάλλοντος. Το δυτικό τμήμα του οροπεδίου έχει κέντρο την αποξηραμένη

λίμνη της Ξυνιάδας, ενώ το ανατολικό την κοιλάδα του ποταμού Ενιπέα. Στο ανατολικό τμήμα και σε

απόσταση 18 χιλιομέτρων βορειοανατολικά από την πρωτεύουσα της επαρχίας, το Δομοκό, βρίσκεται

η κοινότητα Μακρολιβάδου, στην οποία ο αναδασμός έγινε το 1961. Την κοινότητα αυτή,

αντιπροσωπευτική περίπτωση του τρόπου με τον οποίο εφαρμόστηκε ο αναδασμός στην περιοχή αλλά

και της προ του αναδασμού γεωργικής κατάστασης καθώς και της μετά τον αναδασμό γεωργικής

εξέλιξης, θα χρησιμοποιήσουμε για να διερευνήσουμε τις ενδεχόμενες επιπτώσεις του αναδασμού στο

περιβάλλον.

Ο οικισμός της υπό μελέτη κοινότητας βρίσκεται στους πρόποδες των βουνών που υψώνονται στις

νότιες παρυφές του οροπεδίου. Η επικράτεια της κοινότητας εκτείνεται σε μεγάλο εύρος υψομέτρου,

από τα 500 μέτρα του οροπεδίου, όπου βρίσκεται και το μεγαλύτερο μέρος της γεωργικής γης, ως τα

5Ο Νομός Φθιώτιδος, το 1992, κατέχει την 5η θέση στη σειρά κατάταξης, μεταξύ 40 Νομών, με βάση την έκταση των εκτελεσθέντων αναδασμών. Οι αναδασμοί που έχουν γίνει στους νομούς των 6 πρώτων θέσεων (Λάρισας, Καρδίτσας, Θεσσαλονίκης, Τρικάλων, Φθιώτιδος και Εβρου, κατά σειρά εφαρμογής), ξεπερνούν αθροιστικά σε έκταση τα 4.000.000 στρέμματα, δηλαδή το 50 % των πραγματοποιηθέντων μέχρι σήμερα αναδασμών.

4

1.200 μέτρα της ορεινής ζώνης6. Οι μεγάλες διαφορές του υψομέτρου επιβάλλουν σημαντική

διαφοροποίηση στις συνθήκες του φυσικού περιβάλλοντος. Στην κυρίως γεωργική περιοχή του

οροπεδίου, ο παράγοντας διαφοροποίησης είναι το ανάγλυφο, του οποίου η κυματοειδής μορφή

επιβάλλεται στη γενική εικόνα του τοπίου της περιοχής.

Α. Οι γενικές επιπτώσεις του αναδασμού

Η εφαρμογή του αναδασμού το 1961 στα 7.000 στρέμματα της ζώνης του οροπεδίου είχε άμεσες

επιπτώσεις στον περιορισμό του πολυτεμαχισμού της αγροτικής γης. Πριν από τον αναδασμό, κάθε

ιδιοκτήτης γης είχε κατά μέσο όρο 40 αγροτεμάχια, μετά την αναδιανομή του παρεδόθησαν μόλις 1,8

τεμάχια7.

1. Οι επιπτώσεις στην παραγωγικότητα

Στην κοινότητα και την περιοχή γενικότερα, πριν από τον αναδασμό, το επίπεδο της παραγωγής

παρέμενε χαμηλό, κατάσταση στην οποία σημαντική συμβολή είχαν, μεταξύ άλλων παραγόντων, και

τα προβλήματα έγγειας δομής. Οι σπουδαιότερες καλλιέργειες ήταν το σιτάρι, το κριθάρι, το

καλαμπόκι και τα όσπρια που παρείχαν χαμηλές αποδόσεις8. Οι ακαλλιέργητες εκτάσεις

χρησιμοποιούνταν για τη βοσκή των ζώων και τη συγκομιδή ξηρού χόρτου9. Οι περισσότεροι αγρότες

ήταν γεωργοκτηνοτρόφοι. Ο αναδασμός ήρθε να παίξει το ρόλο του επιταχυντή των αλλαγών10. Οι

αλλαγές σε τεχνικό επίπεδο αφορούσαν στην αυξημένη εκμηχάνιση των εκμεταλλεύσεων (κυρίως με

ελκυστήρες, σπαρτικές μηχανές, μηχανοκίνητους ψεκαστήρες, χορτοσυλλεκτικές μηχανές και αντλίες

αρδεύσεων), στη γενική βελτίωση των καλλιεργητικών διαδικασιών μέσω της σταδιακής εισαγωγής

της χημικής ζιζανιοκτονίας, της εντατικοποίησης της λίπανσης, της εισαγωγής νέων βελτιωμένων

ποικιλιών, της διάνοιξης γεωτρήσεων, κ. ά. Πέρα από αυτή την καθαρά τεχνική πλευρά, αλλαγές

επέφερε και η εξειδίκευση των συστημάτων παραγωγής (εγκατάλειψη της κτηνοτροφίας από την

πλειοψηφία των εκμεταλλεύσεων, κυριαρχία των καλλιεργειών σκληρού σταριού, και, όπου υπάρχει

νερό, του αραβοσίτου και βιομηχανικής τομάτας), κυρίως με την εντατικοποίηση των διαδικασιών

εκμετάλλευσης και την απλοποίηση των συστημάτων παραγωγής (μείωση των καλλιεργούμενων

6Η συνολική έκταση της κοινότητας ανέρχεται σε 20.861 στρέμματα, η καλλιεργούμενη γη σε 8.500 στρεμματα από τα οποία τα 7.000 περίπου βρίσκονται στο οροπέδιο και τα 1.500 στην ορεινή ζώνη, οι βοσκές σε 9.300 στρέμματα και τα δάση σε 1.700 στρέμματα. 7Από τα αρχεία αναδασμού της κοινότητας Μακρολιβάδου προκύπτει ότι, πριν από τον αναδασμό, 191 ιδιοκτήτες κατείχαν 7.800 τεμάχια, δηλαδή 40 τεμάχια ανά ιδιοκτήτη. Μετά από την κλήρωση του αναδασμού το 1961 η κατασταση είχε ως εξής: ιδιοκτήτες 191, τεμάχια 356, δηλαδή 1,8 τεμάχια ανά ιδιοκτήτη. Πιο συγκεκριμένα, 66 ιδιοκτήτες πήραν 1 αγροτεμάχιο, 92 πήραν 2, 27 πήραν 3, 5 πήραν 4, και 1 πήρε 5 τεμάχια. Σύμφωνα με την απογραφή του 1961 σε επίπεδο χώρας, ο αριθμός των αγροτεμαχίων ανά αγροτική εκμετάλλευση ήταν 7,1. 8Ενδεικτικές αποδόσεις: μαλακό στάρι 80 - 100 κιλά/στρμ., σκληρό 70 -80 κιλά/στρμ., κριθάρι 100 - 120 κιλά/στρμ., ξηρικός αραβόσιτος 70 - 80 κιλά/στρμ. 9Το χωριό διαθέτει βοσκές 9.300 στρεμμάτων. Τα 7.600 στρέμματα είναι θαμνοσκεπή και τα 1.700 στρέμματα ακάλυπτα.

5

ειδών με παύση της καλλιέργειας παραδοσιακών για την περιοχή φυτών, περιορισμό των

αμειψισπορών). Το συνολικό αποτέλεσμα όλων αυτών των αλλαγών, που καταγραφηκαν στη

διάρκεια των τελευταίων 20 χρόνων, μεταφράστηκε σε μια γενική άνοδο της παραγωγικότητας11.

Βέβαια, ένας τόσο σημαντικός μετασχηματισμός απαιτεί και τη μεταβολή στις συνήθειες και τη

συμπεριφορά των αγροτών. Το άνοιγμα στην τεχνική πρόοδο που έφερε ο αναδασμός, όπως

αναμενόταν δεν ήταν ενιαίο και εξαρτιόταν τόσο από τα ατομικά χαρακτηριστικά του αγρότη12 όσο

και από την οικονομική του κατάσταση. Οπως κάθε αλλαγή σχετικά απότομη έτσι και ο αναδασμός

δεν έγινε χωρίς προβλήματα. Πολλοί αγρότες δεν μπόρεσαν να συλλάβουν τις επερχόμενες αλλαγές

και έτσι αδυνατούσαν να κατανοήσουν τη λογική του αναδασμού. Εξάλλου, το βάρος των εξωτερικών

επεμβάσεων (υπάλληλοι, γεωπόνοι, τοπογράφοι, κάτοικοι αστικών κέντρων με δεσμούς στην

κοινότητα) στο στενό αγροτικό περιβάλλον ήταν σημαντικότατο. Αυτή η κατάσταση δημιούργησε ένα

κλίμα έντασης και αντιπαράθεσης μεταξύ των υποστηρικτών της "προόδου" και των υποστηρικτών

διατήρησης της πατροπαράδοτης οργάνωσης των χωραφιών. 'Οσοι αντιδρούσαν στην εφαρμογή του

αναδασμού εστίασαν την αντιπαλότητά τους στους "ξένους", πρώην κατοίκους της κοινότητας που

ζούσαν σε κοντινά ή μακρινά αστικά κέντρα αλλά διατηρούσαν αγροτική ιδιοκτησία στην κοινότητα,

και οι οποίοι, κατα κανόνα, ήταν υπέρ του αναδασμού, και, ως εκ τούτου, φορείς ανατροπής της

κρατούσης κατάστασης στην οργάνωση της εγγείου ιδιοκτησίας. Οι πιο έντονες αντιδράσεις

προέρχονταν από τους ηλικιωμένους αγρότες. Πάντως, όταν ο αναδασμός ολοκληρώθηκε, πολύ

γρήγορα κέρδισε οπαδούς και από αυτούς που στην αρχή ήταν σκληροί αντίπαλοί του.

Ο εκσυγχρονισμός της γεωργίας, που ξεκίνησε με τον αναδασμό, επέτρεψε να κερδηθεί η "μάχη της

παραγωγικότητας". Ομως, η ταχύτητα και το βάρος των μετασχηματισμών δεν επέτρεψαν την

έγκαιρη πρόβλεψη των συνεπειών του αναδασμού στο περιβάλλον, κυρίως όσων είχαν χαρακτήρα

υπονομευτικό και σωρευτικό στο χρόνο.

10Ενδεικτικά παρατίθενται τα κάτωθι στοιχεία: το 1961, υπήρχαν 80 σιδηρά άροτρα, 3 ελκόμενα από ελκυστήρα και 2 ελκυστήρες ενώ το 1969 οι ελκυστήρες είχαν γίνει 9 και το 1990 32. Οι αρδευόμενες εκτάσεις το 1961 ανέρχονταν σε 90 - 100 στρέμματα, το 1969 σε 135 - 140 στρέμματα και το 1990 σε 2.120 στρέμματα. 11Με βάση τη μαρτυρία ενός εγγράφου της Διεύθυνσης Εποικισμού, Τμήμα Αναδασμού, του Υπουργείου Γεωργίας, της 3/8/1963, που αφορά "συνεντεύξεις μετ' αγροκτηματιών (της κοινότητος Μακρολειβάδου) επί θεμάτων αναδασμού", "επί σκοπώ αναμεταδόσεως τούτων δια του Ραδιοφωνικού Σταθμού Αθηνών, ή της δυνατότητος χρησιμοποιήσεώς των παρά της Διευθύνσεως εποικισμού δια προπαγανδιστικούς σκοπους εις διαφόρους περιοχάς": ... "η ετησία παραγωγή του σίτου ανήρχετο εις 60.000 κιλά μετά δε τον αναδασμόν είς 250.000 κιλά, ήτοι ετετραπλασιάσθη με προοπτικήν αυξήσεως των αποδόσεων λόγω της αποκτηθείσης μείζονος ευχερείας εντατικής καλλιεργείας υπό συμφερωτερας συνθήκας", παράλληλα "άρχισεν η διάνοιξις ολίγων φρεάτων ήτις θα επεκταθεί μελλοντικώς". Σημειώνεται επίσης ότι "οι κάτοικοι μετά τον αναδασμόν μένουν λίαν ικανοποιημένοι διοτι εργάζονται με άνεσιν και πολύ μεγαλύτερο εισόδημα". Ο προπαγανδιστικός χαρακτήρας του εγγράφου αυτού είναι προφανής ("η συνέντευξις αύτη ήτο επιτυχής και δύναται να αναμεταδοθεί"), οι αριθμοί θα πρέπει να θεωρηθούν ότι αποτυπώνουν παρατηρούμενες τάσεις. Πάντως, μετα δύο χρόνια εφαρμογής του αναδασμού, διαφαίνεται ότι η καταγραφόμενη αύξηση της παραγωγικότητας είναι σημαντικότατη. 12Το 1966, από τους 356 κατοίκους της κοινότητας, οι 50 ήταν αναλφάβητοι (14 %), οι 286 είχαν γνώσεις Δημοτικού Σχολείου (80 %) και 20 γνώσεις Γυμνασίου (6 %).

6

2. Ο ρόλος της φυσικής βλάστησης και οι επιπτώσεις από την εκρίζωσή της στο περιβάλλον

Στη φυσική βλάστηση της περιοχής κυριαρχούν οι σκληρόφυλλες δρύες, (πουρνάρια, Quercus

coccifera), και οι ημιφυλλοβόλες δρύες ("δέντρα" ή "ντούσκα", Quercus pubescens) που συνθέτουν

τα εντελώς χαρακτηριστικά τοπία της περιοχής13. Ετσι έχουμε, πυκνούς, σχεδόν αδιαπέραστους,

αγκαθωτούς λόγγους χαμηλού ύψους από πουρνάρια τόσο στην καλλιεργούμενη ζώνη του οροπεδίου

όσο κυρίως στην ακαλλιέργητη ζώνη πάνω από τον οικισμό, δάση από "δέντρα" με πυκνό υποόροφο

κυρίως στην ορεινή ζώνη, μικρές αποικίες δάσους από "δέντρα" στις χαραδρώσεις που σχηματίζει το

υπο-παράλληλο υδρογραφικό δίκτυο, πολλά απομονωμένα διάσπαρτα δένδρα στην καλλιεργούμενη

ζώνη, και, τέλος, παρόχθια βλάστηση με πλατάνια κυρίως στα ρέματα.

Οι φυτικοί σχηματισμοί πριν από τον αναδασμό κάλυπταν τα 1.700 στρέμματα του δάσους και τα

7.600 στρέμματα από τα 9.300 στρέμματα των βοσκών. Στην προς αναδασμό περιοχή των 7.044

στρεμμάτων του οροπεδίου πριν από την εφαρμογή του, μπορούμε να διακρίνουμε, από την άποψη

της φυσικής βλάστησης και κλίσης, τρείς ζώνες: α) την πεδινή με βαθύ και γόνιμο έδαφος που κατά

τόπους έχει αραιούς ή πυκνούς, μικρού μεγέθους θάμνους κυρίως από δρυ, β) τη ζώνη των ομαλών

πτυχώσεων και μικρών κλίσεων με έδαφος σχετικά βαθύ, γόνιμο, και σχετικά θαμνοσκεπές και γ) τη

ζώνη των έντονων κλίσεων και πτυχώσεων όπου το έδαφος έχει συγκριτικά το μικρότερο βάθος και

την πυκνότερη βλάστηση δρυών. Η πεδινή ζώνη αντιστοιχεί περίπου στο 40 % της συνολικής

έκτασης, η ζώνη των μικρών κλίσεων στο 50 % και η ζώνη των μεγάλων κλίσεων στο 10 %14. Τα

καλλιεργούμενα χωράφια κατείχαν πρωτίστως την πεδινή περιοχή, δευτερευόντως τη ζώνη των

μικρών κλίσεων και τέλος μικρό τμήμα της ζώνης των μεγάλων κλίσεων.

Η υπάρχουσα φυσική βλάστηση και η μεγάλη κατάτμηση της ιδιοκτησίας είχαν αποτέλεσμα την "κατά

κηλίδας" καλλιέργεια (σύμφωνα με τη διοικητική έκφραση της εποχής). Το έδαφος δεχόταν

"επιπολαίαν άροσιν" και από τους θάμνους που κατέκλυζαν τα χωράφια αφαιρούσαν μόνο το

υπέργειο τμήμα. Η επέκταση των εκχερσώσεων δεν ήταν δυνατή, αφού το τεχνολογικό επίπεδο της

εποχής δεν την επέτρεπε. Πάντως, δε θα πρέπει να ξεχνάμε ότι η βλάστηση αυτή, στα πλαίσια της

δεδομένης κοινωνικο-οικονομικής οργάνωσης και του γεωργο-κτηνοτροφικού χαρακτήρα των

εκμεταλλεύσεων, εξυπηρετούσε διάφορες λειτουργίες.

13Τα κύρια είδη δένδρων και θάμνων που συνοδεύουν τις δρύες είναι: η αγκορτσιά (Pyrus amygdaliformis), η "κοκκορετσιά" (Pistacia terebinthus), η "σβέντσα" (Rhus cotinus), το παλιούρι (Paliurus sp.), η λυγαριά (Vitex agnus castus), τα βάτα (Rubus sp.), οι κληματίδες (Clematis sp.), η κουτσουπιά (Cercis siliquastrum), η αγριοφουντουκιά (Corylus sp.), η αγριοτριανταφυλιά (Rosa sp.), η "τσαπουρνιά" (Cratagus monogyna). Στις ρεματιές συναντάμε ιτιές (Salix sp.) και πλατάνια (Platanus orientalis), ενώ ανεβαίνοντας προς την ορεινή ζώνη η σχέση μεταξύ των δυο μορφών δρυός μεταβάλλεται προς όφελος των "δέντρων" και των φυτών που την ακολουθούν όπως η "κρανιά" (Cornus sp), ο "γαύρος" (Caprinus orientalis), η μελιά (Fraxinus ornus), και ο κέδρος (Juniperus oxycedrus) (Debazac E.F.και Γ. Μαυρομμάτης 1969, Quezel P. 1976).

7

Σε αυτή την παραδοσιακή ζώνη πολυκαλλιέργειας και κτηνοτροφίας, η βλάστηση βοσκόταν από τα

ζώα. Οριοθετούσε επίσης τις ιδιοκτησίες και παρήγαγε καύσιμη ύλη για τη θέρμανση είτε με την κοπή

ξύλων είτε με τη συλλογή των νεκρών κλαδιών σε δέματα. Ευρύτατη ήταν η χρησιμοποίηση των

κομμένων κλαδιών δρυός για την κατασκευή φραχτών στα μικρά περίφρακτα αγοτεμάχια που ήταν

πολύ κοντά στις κατοικίες και είχαν προορισμό την παραγωγή λαχανικών για την οικογένεια και

χόρτου για τα ζώα. Οι φράχτες αυτοί εξασφάλιζαν την προστασία των χώρων και τον έλεγχο των

κατοικίδιων ζώων. Ως συνηθισμένες λειτουργίες μπορούμε να αναφέρουμε ακόμη την κατασκευή

προσωρινών φραχτών από κλαδιά για τον περιορισμό των κοπαδιών των μετακινούμενων ποιμνίων,

μια και επιτρέπουν την ταχύτατη κατασκευή τους, τις κατασκευές των ποιμνιοστασίων ("μαντριά"),

καθώς και τις κατασκευές προστασίας των ζώων από τους ανέμους (κατασκευή "απάγκιων") και τη

θερινή ζέστη (κατασκευή "τσαρδακιών"). Η χρήση της φυσικής βλάστησης για τέτοιου τύπου

λειτουργίες συνιστούσε πρακτική εντελώς προσαρμοσμένη στις δεδομένες συνθήκες, η οποία είχε

βεβαίως το μειονέκτημα της σημαντικής κατανάλωσης ξύλου εξαιτίας της χαμηλής ανθεκτικότητας

της πρώτης ύλης στο χρόνο. 'Αλλες λειτουργίες ήταν η κοπή νεαρής βλάστησης με φύλλα για τη

διατροφή των ζώων, η κατασκευή πασσάλων ή διάφορων εργαλείων και η αναζήτηση πρώτης ύλης

για τη συντήρησή τους, κλπ. Από τα προηγηθέντα συνάγεται ότι η γεωργο-κτηνοτροφική οργάνωση

της κοινότητας επέβαλε τη συμπληρωματική εκμετάλλευση των καλλιεργούμενων χωραφιών και της

φυσικής βλάστησης.

Μερικά χρόνια αργότερα, το θεαματικό ξερίζωμα της φυσικής βλάστησης θα είναι ο προάγγελος για

τους πολλούς και σημαντικούς μετασχηματισμούς που θα γνωρίσει η γεωργία, αλλά κυρίως η

κτηνοτροφία. Πρίν από τον αναδασμό, η πλειοψηφία των 90 οικογενειών ήταν γεωργοκτηνοτρόφοι,

το 1964 η κατάσταση έχει ήδη πλήρως αναστραφεί, αφού 65 οικογένειες ασχολούνται αποκλειστικά

με τη γεωργία και οι υπόλοιπες και με την κτηνοτροφία. Πάντως, η χωρίς αντιστάσεις εκρίζωσή της

βλάστησης δείχνει ότι δεν είχε πια στη λειτουργία των εκμεταλλεύσεων την ίδια θέση που είχε

παλιότερα. Η πρακτική των φραχτών από κομμένα κλαδιά σχεδόν εξαφανίζεται, εκτός ίσως από

ορισμένες ποιμενικές κατασκευές των λιγοστών κτηνοτρόφων. Εξάλλου, η ευκολία προσέγγισης σε

άλλες ενεργειακές πηγές και η ραγδαία εξέλιξη των αναγκών περιόρισαν δραστικά το ρόλο της ως

καύσιμης ύλης.

Βέβαια, ο σπουδαιότερος ρόλος της φυσικής βλάστησης στη καλλιεργούμενη ζώνη, όπου το

κυματοειδές ανάγλυφο και οι έντονες χαραδρώσεις επιβάλλονται αδυσώπητα, ήταν η προστασία από

τη διάβρωση των βροχών, παρέχοντας ασφάλεια ενάντια στις δυσμενείς εδαφικές και κλιματικές

συνθήκες και τα ανθρώπινα σφάλματα. Η απομάκρυνσή της, που επήλθε με τον αναδασμό, οδήγησε

14Σύμφωνα με τα πρακτικά της Επιτροπής Εμπειρογνωμόνων, το 15 με 20 % της έκτασης που θα μπορούσε να καλλιεργηθεί καλύπτονταν από θάμνους. (Πηγή: Υπουργείο Γεωργίας, Διευθυνση Γεωργίας Νομού Φθιώτιδος, Τμήμα Εποικισμού, 1960, Πρακτικά Επιτροπής Εμπειρογνωμόνων Αναδασμού Μακρολειβάδου, αρθ.1 ως 15, 21/5/1960 ως 4/8/1960).

8

στην εξαφάνιση ενός εμποδίου της διάβρωσης, στην αύξηση του μήκους των αγροτεμαχίων, με

αποτέλεσμα την ένταση της διαβρωσιμότητάς τους, και στην αύξηση της μέσης κλίσης των

αγοροτεμαχίων15. Θα πρέπει να προσθέσουμε ότι η σημερινή επέκταση των καλλιεργειών και οι

χρησιμοποιούμενες τεχνικές καλλιέργειας ενισχύουν τη διαβρωσιμότητα των εδαφών.

Η καλλιεργούμενη ζώνη βρισκόταν σε επαφή με τη φυσική βλάστηση, καθώς τη διέτρεχε ένα συνεχές

και έντονα διακλαδιζόμενο δίκτυο ακαλλιέργητων και θαμνοσκεπών εκτάσεων. Το τοπίο παρουσίαζε

την εικόνα ενός μωσαϊκού από καλλιεργημένες και ακαλλιέργητες ζώνες. Τα χαρακτηριστικά της

καλλιεργούμενης ζώνης καθορίζονταν από τις ασκούμενες καλλιέργειες και τις εφαρμοζόμενες

καλλιεργητικές πρακτικές. Από την άλλη, ο χαρακτήρας του "ακαλλιέργητου" προσδιοριζόταν από τη

φυσική βλάστηση με τη σύνθεσή της, τους ορόφους της (ποώδης, θαμνώδης, δενδρώδης), τη θέση

της (στο βάθος, στις πλαγιές χαραδρώσεων ή ρεμάτων), την έκθεσή της, και τέλος με την κατάστασή

της όπως τη διαμόρφωναν οι παρεμβάσεις των αγροτών (φωτιά, ξύλευση, κλπ). Οι δύο αυτές ζώνες

με τα χαρακτηριστικά τους και τις σχέσεις που ανέπτυσσαν μεταξύ τους συγκροτούσαν μια σχετικά

σταθερή αγροτική και οικολογική δομή που αντιστοιχούσε στην αξιοποίηση του αγροτικού χώρου, με

τις αγροτο-τεχνικές δυνατότητες της εποχής, από μια γεωργο-κτηνοτροφική κοινότητα. Ο αναδασμός

ήρθε να διαταράξει την προϋπάρχουσα κατάσταση και να εγκαταστήσει μια νέα, με τις μεταβολές που

επέφερε το ξερίζωμα της φυσικής βλάστησης, η αναδιοργάνωση της εγγείου δομής και η

συνακόλουθη αλλαγή στον παραγωγικό χαρακτήρα της περιοχής. Οι αλλαγές που επιβλήθηκαν είχαν

επιπτώσεις στα φυσικά (κλίμα, έδαφος, νερό) και βιολογικά στοιχεία (χλωρίδα, πανίδα) του φυσικού

περιβάλλοντος, διαμορφώνοντας έτσι νέες συνθήκες παραγωγής και οικολογικής ισορροπίας.

Συγκεκριμένα στοιχεία για το γεωπονικό και οικολογικό ρόλο της φυσικής βλάστησης και τις

συνέπειες της εκρίζωσής της δεν υπάρχουν για τη μελετούμενη περιοχή, θα καταφύγουμε λοιπόν,

προκειμένου να τονίσουμε το σημαντικό βάρος αυτών των λειτουργιών, σε αποτελέσματα ερευνών

που προέρχονται από περιοχές με πολύ διαφορετικές συνθήκες και με βλάστηση διαφορετική από

άποψη σύνθεσης, προέλευσης, χειρισμού και σκοπού που εξυπηρετεί16. Σε αυτές τις περιοχές,

μεταξύ των άλλων, διαπιστώθηκε ότι η φυσική βλάστηση συντηρεί ένα ιδιαίτερο υδατικό καθεστώς,

ότι μειώνει την ταχύτητα του ανέμου σε σχέση με την ανοιχτή ζώνη, ή ακόμη ότι συμβάλλει στην

15Η κλίση των αγροτεμαχίων που είναι διατεταγμένα ως σκαλιά σε μια κλίση, είναι μικρότερη από τη μέση κλίση της πλαγιάς (Merot et Ruellan, 1980). 16Οι περισσότερες εργασίες για τις επιπτώσεις του αναδασμού στη φυτική παραγωγή έχουν γίνει στις περιοχές του bocage (στην αγγλία οι περιοχές αυτές ονομάζονται hedgerow landscape). Τα bocage είναι "περίφρακτα από φυτά" τοπία, το μέγεθος και το σχήμα των οποίων είναι διαφορετικό, όπως και τα χαρακτηριστικά των φυτικών φραχτών. Είναι ευρύτατα διαδεδομένα κατά μήκος της ατλαντικής ακτής της Ευρώπης, από τη Σκανδιναβία ως την Ισπανία. Οι πιο χαρακτηριστικές τους μορφές καλύπτουν ένα μεγάλο μέρος των Βρετανικών Νήσων και της Γαλλίας, αν και πολλές παραλλαγές τους συναντάμε στη Δυτική Δανία, τη Νοτιοδυτική Σουηδία, τη Νοτιοανατολική Νορβηγία και τη Γαλικία της Ισπανίας. Η μεγάλη ποικιλία αυτών των τοπίων οφείλεται τόσο στη δράση του ανθρώπου (προέλευση και σκοπός, τρόπος κατασκευής και διαχείρισης) όσο και από τις τοπικές οικολογικές συνθήκες και είναι στενά συνδεδεμένη με τη φύση και την εξέλιξη των αγροτικών δομών.

9

ισορροπία της πανίδας ευνοώντας τη διατήρηση διαφορετικών πληθυσμών17. Βρέθηκε επίσης ότι,

ενώ η καταστροφή της είχε αναμφισβήτητες επιπτώσεις, η ασθενής ένταση αυτών των επιπτώσεων

δεν επέτρεψε να εκτιμηθεί η ακριβής σημασία τους στην παραγωγή. Υποστηρίζεται λοιπόν, ότι

μεγαλύτερη σημασία μπορεί να έχουν άλλες συνέπειες του αναδασμού, όπως η εξαφάνιση της

πολυκαλλιέργειας προς όφελος της μονοκαλλιέργειας και ό,τι συνεπάγεται αυτή η αλλαγή στην

εκδήλωση των ασθενειών και στη φυτοπροσατασία. Γενικότερα, φαίνεται ότι οι συνέπειες από την

εκρίζωση της βλάστησης στη συμπεριφορά και την απόδοση των καλλιεργειών έχουν συχνά εύρος

περιορισμένο σε σχέση με το εύρος των άλλων παραγόντων που συνοδεύουν αυτή την

αναδιάρθρωση, όπως η αλλαγή του καλλιεργητικού συστήματος ή οι εφαρμοζόμενες καλλιεργητικές

πρακτικές.

Η βλάστηση της περιοχής συνίσταται από τα υπολείμματα ενός προϋπάρξαντος δασικού σχηματισμού

και δεν αποτελεί ιδιαίτερη κατηγορία από την άποψη σύνθεσης της πανίδας και της χλωρίδας.

Προφανώς, παρουσιάζει μεγαλύτερη αφθονία φυτικών και ζωικών ειδών από τις περιοχές με εντατική

γεωργία και λιγότερη από αυτή που βρίσκουμε σε πολλές φυσικές περιοχές. Από οικολογική

άποψη18, η γειτνίαση δύο διαφορετικών αλλά συμπληρωματικών βιοτόπων καθώς και ζώνης επαφής

μεταξύ τους (όπως στις παρυφές καλλιεργημένου και "ακαλλιέργητου", στις παρυφές των δασών,

στις όχθες των ρεμάτων, κλπ.) διευκολύνει τα ζώα στην αναζήτηση καταφυγίου, συμπληρωματικής

διατροφής και στη δημιουργία αποθέματος και σταθμού. Η χλωρίδα και η πανίδα των περιοχών αυτών

παρουσιάζει μεγαλύτερη ποικιλία και αφθονία από εκείνη των ομοιογενών βιοτόπων (Brunel et al.,

1980). Οι έρευνες για τους παράγοντες που καθορίζουν την κατανομή των ειδών στα γεωργικά τοπία

είναι ακόμη σε εξέλιξη και μόνο ένας περιορισμένος αριθμός ειδικών απαντήσεων είναι διαθέσιμος.

Πάντως, είναι γενικά αποδεκτό ότι, σ΄ένα τοπίο, η κατανομή των ειδών, η σταθερότητα των

πληθυσμών και ο πλούτος των ειδών αυξάνει όσο βελτιώνεται η ποιότητα των στοιχείων του τοπίου,

όσο αυξάνεται ο αριθμός και το μέγεθος των στοιχείων του και όσο μειώνονται τα εμπόδια στην

κίνηση μεταξύ των στοιχείων αυτών (De Regt, 1989).

Δε θα πρέπει βέβαια να ξεχνάμε ότι, στην μελετούμενη περιοχή, η φυσική βλάστηση συνιστούσε

αποτελεσματικό καταφύγιο για το κυνήγι (πέρδικα, λαγό, αγριογούρουνο), γεγονός που θυμούνται

σήμερα με νοσταλγία οι αγρότες της περιοχής.

17Η φυσική βλάστηση μέσω του ριζικού συστήματος, που επιφέρει μια μεταβολή της δομής των εδαφικών οριζόντων και μια αύξηση του πορώδους, ρυθμίζει την κυκλοφορία του νερού προλαμβάνοντας έτσι την επιφανειακή απορροή και τη διάβρωση. Συμβολή στην αύξηση του πορώδους έχουν, με τις σύραγγες που κατασκευάζουν, και τα μικρά τρωκτικά και οι γαιοσκώληκες των οποίων την παρουσία ευνοούν οι επικρατούσες συνθήκες σ' αυτή τη ζώνη. 'Οσον αφορά την επιρροή της στο τοπικό κλίμα, η φυσική βλάστηση ως ανεμοθραύστης περιορίζει τους κινδύνους πλαγιάσματος των καλλιεργειών και δημιουργεί καλύτερες συνθήκες για την υπαίθρια κτηνοτροφία αν και αυξάνει τους κινδύνους από τις ανοιξιάτικες παγωνιές. Σε φυτοτεχνικό επίπεδο, δε φαίνεται να επιτρέπει μια χαρακτηριστική αύξηση των αποδόσεων. Στο οικολογικό επίπεδο, αποτελεί απόθεμα ή σταθμό για διάφορα είδη επιβλαβών για τις καλλιέργειες εντόμων, αλλά και των εχθρών των επιβλαβών που βέβαια είναι χρήσιμα για τις καλλιέργειες. Ακόμη, η αφθονία των εντόμων επικονιαστών των καλλιεργειών εξαρτάται από την πυκνότητα του δικτύου της βλάστησης (Brunel et al., 1980, και Langley-Danysz, 1984).

10

18Η μεγάλη πλειοψηφία των μελετών για τον οικολογικό ρόλο της βλάστησης σε περιοχές αναδασμού αναφέρονται και πάλι στην περιοχή των τοπίων του bocage. Τα κύρια απότελεσματα αυτών των εργασιών για τον οικολογικό ρόλο του bocage δείχνουν ότι είναι ένα περιβάλλον πλούσιο, διαφοροποιημένο, σταθερό (Lefeuvre, 1981).

11

Το πιο εμφανές χαρακτηριστικό του φυσικού περιβάλλοντος είναι η όψη του τοπίου19. Οι μεταβολές

που προκάλεσε ο αναδασμός στη βλάστηση και το ανάγλυφο είχαν αντανάκλαση στο τοπίο της

περιοχής με το οποίο είναι πολύ στενά συνδεμένα. Πραγματικά, η φυσική βλάστηση, μέσω των

ποιοτικών στοιχείων της (μορφολογία και κυρίως ύψος, συνέχεια, διαφάνεια, εποχιακή ποικιλότητα,

κατανομή, έκταση του διαμορφούμενου δικτύου), προσέδιδε μια ποικιλότητα στο τοπίο που μειώθηκε

με την εκρίζωσή της και οδήγησε σε κάποια ομοιομορφία.

Ομως, ο μετασχηματισμός των τοπίων, που τα διαμόρφωσαν η ιστορία και η εξέλιξη της περιοχής,

συνιστούσε μια ρήξη με χώρους με τους οποίους οι κάτοικοι της κοινότητας ήταν εξοικειωμένοι. Η

μεταβολή του τοπίου οδήγησε στην εξαφάνιση των θέσεων τις οποίες ο τοπικός πληθυσμός θεωρούσε

ως στοιχεία ταυτότητας της κοινότητας. Ορισμένα στοιχεία του, όπως μονοπάτια, δρόμοι, φράχτες,

μεμονωμένα δένδρα ή ρέματα, που, λόγω της παλαιότητάς τους, είχαν ιστορική ή συναισθηματική

αξία, χάθηκαν. Παράλληλα, έχουμε μια οπισθοχώρηση του συλλογικού ("ντάμκα", θέσεις αμπελώνων,

παραδοσιακές συμφωνίες) προς όφελος του ατομικού και μια απώλεια γνώσης και εμπειρίας όσον

αφορά το φυσικό περιβάλλον. Βέβαια, με τον καιρό, τα στοιχεία του τοπίου και οι συνδεμένες με αυτό

αναμνήσεις ασφαλώς θα οπισθοχωρούσαν σίγα σιγά, ο αναδασμός όμως ήρθε να τις εξαφανίσει

απότομα.

Β. Επιπτώσεις συνδεδεμένες με την εφαρμογή του αναδασμού

Μέχρι αυτό το σημείο, αναφερθήκαμε γενικά στις επιπτώσεις του αναδασμού στο περιβάλλον της

περιοχής. Στη συνέχεια, θα προσπαθήσουμε να διαφοροποιήσουμε τις επιπτώσεις που οφείλονται

στον τρόπο διενέργειας του αναδασμού και στις συνδεδεμένες με αυτόν εργασίες από τις επιπτώσεις

που προκάλεσαν οι αυθόρμητες επεμβάσεις των αγροτών.

1. Επιπτώσεις από την εκτέλεση του αναδασμού

Η σημασία του προβλήματος της διάβρωσης και η ανάγκη αντιμετώπισής του έχει αναγνωριστεί προ

πολλού, ο αναδασμός μάλιστα εθεωρείτο ότι θα μπορούσε να συμβάλλει στην επίλυσή του. 'Οπως

σημειώνεται σε ένα έγγραφο του Υπουργείου Γεωργίας του 1963, ο αναδασμός "αυξάνει την

γονιμότητα των εδαφών διότι ελαττώνει την διάβρωσιν των καλλιεργουμένων επικλινών εκτάσεων

διά της διατάξεως κατά τις ισοϋψείς των αγροτεμαχίων"20, ενώ, σε άλλο, προτείνεται η εφαρμογή

19Το τοπίο είναι μια έννοια αρκετά ασαφής και εξαιτίας αυτού χρησιμοποιείται για να περιγράψει πολύ διαφορετικά πράγματα. Πάντως, καμμιά από τις πραγματικότητες που καλύπτει δεν είναι απλή. Σύμφωνα με τον G. Bertrand, "το τοπίο δεν είναι κατανοητό ούτε ως σκηνικό, αν και αναφέρεται σε αισθητικές και πολιτιστικές κατηγορίες, ούτε ως οικοσύστημα, δηλαδή συρρικνωμένο σε μια βιο-γεωχημική λειτουργία, ούτε ως απλό φαινόμενο ψυχο-φυσιολογικής αντίληψης. Είναι συγχρόνως όλα αυτά και πολλά άλλα ακόμη. Το γεωγραφικό τοπίο αντιστοιχεί στον κοινωνικο-οικονομικό προσδιορισμό και στην κοινωνικο-πολιτιστική ερμηνεία υλικών δομών που καλύπτουν την γήινη ενδιάμεση φάση" (Thiιbaut, 1993). 20Ειδική Κινητή 'Εκθεσις δια τον αναδασμόν, έγγραφο του Υπουργείου Γεωργίας, 1963.

12

του αναδασμού κατά προτίμηση στις εκτάσεις που περιλαμβάνονται "εντός της ακτίνος των

εκτελουμένων εγγειοβελτιωτικών έργων, των υποκειμένων εις διάβρωσιν εδαφών ως και λοιπών εν

γένει έργων αποβλεπόντων εις την βελτίωσιν ή εντατικοποιήσιν της αγροτικής εκμεταλλεύσεως.."21.

Στην πραγματικότητα, αντίθετα με όσα υποστηρίζονται στα προαναφερθέντα έγγραφα, η εφαρμογή

του αναδασμού δεν μπόρεσε να αντιμετωπίσει το πρόβλημα της διάβρωσης. Μάλιστα, η μομφή που

διατυπώνεται συχνά κατά του αναδασμού είναι ότι επιδεινώνει τη διάβρωση των εδαφών, μομφή που

επιβεβαίωσε και ο τρόπος εφαρμογής του στην κοινότητα Μακρολιβάδου. Η αναδιανομή δεν έλαβε

καθόλου υπόψη της τη δεδομένη κατάσταση του αναγλύφου και συνεπώς την ανάγκη περιορισμού

των κινδύνων διάβρωσης και δεν πήρε κανένα μέτρο για την αντιμετώπισή της. Ως γνωστόν, η

μορφή και το μέγεθος των αγροτεμαχίων προσδιορίζει την κατεύθυνση της κατεργασίας του εδάφους

και, σχεδόν πάντα, ένα αγροτεμάχιο καλλιεργείται κατά την κατεύθυνση της πιο μεγάλης διάστασής

του. Η παράμετρος αυτή αγνοήθηκε και τα αναδιανεμηθέντα αγροτεμάχια, με τον προσανατολισμό

των εργασιών του εδάφους που επέβαλλαν, αύξησαν τη διαβρωσιμότητα των εδαφών.

Η μεγέθυνση των αγροτεμαχίων επίσης επέφερε, στα επικλινή εδάφη, τον περιορισμό της ποικιλίας

των καλλιεργειών και συνεπώς των διαφορετικών καταστάσεων της επιφάνειας του εδάφους. Η

ύπαρξη διαφορετικών καταστάσεων αυξάνει τις δυνατότητες αποθήκευσης και διήθησης του νερού

και έτσι μειώνει τους κινδύνους διάβρωσης. Εξάλλου, η επελθούσα εξειδίκευση των καλλιεργειών και

η μεταβολή των καλλιεργητικών πρακτικών, σε συνδυασμό με την εκρίζωση της βλάστησης που

οριοθετούσε τις ιδιοκτησίες, οδήγησε στην αύξηση της διαβρωσιμότητας είτε γιατί επεκτάθηκε ο

ομοιόμορφος χειρισμός σε ολόκληρες πλαγιές, είτε γιατί αυξήθηκε το μήκος της κλίσης.

Ακόμη, κατά την εκτέλεση του αναδασμού δεν προβλέφθηκε κάποια κατηγορία εδαφών που να

περιλαμβάνει τα "μη δυνάμενα να καλλιεργηθούν" εδάφη εξαιτίας ακραίων συνθηκών (υπερβολικής

κλίσης, κατακράτησης νερού, κ.λπ.). Τα εδάφη αυτά θα μπορούσαν να μείνουν εκτός αναδασμού και

να υπάρξει όφελος από την οικολογική ή άλλη αξία τους22.

Παράλληλα, διαπιστώνουμε ότι εξαφανίστηκαν ζώνες εξειδικευμένων καλλιεργειών, όπως οι

αμπελώνες. Ολοι οι αμπελώνες του χωριού, μικροϊδιοκτησίες, βρίσκονταν συγκεντρωμένοι στη θέση

"αμπέλια", που πληρούσε τις οικολογικές προϋποθέσεις (μεσημβρινή έκθεση, ελαφρά κλίση, καλή

αποστράγγιση) για την παρασκευή καλής ποιότητας κρασιού οικογενειακής κατανάλωσης. Το

21Επιτροπή Ερεύνης και Οργανώσεως Οικονομικού Προγραμματισμού, 1959, Αναδασμός, Τεύχος 1ον, Τόμος ΙΙ, σελ.η, Βασική Επιτροπή Πρωτογενούς Παραγωγής, Αθήνα. 22Εκτός αναδασμού έμεινε το κοινοτικό δάσος δρυός, έκτασης 1.700 στρεμμάτων, το οποίο βρίσκεται πολύ κοντά στον οικισμό και αποτελεί συνιδιοκτησία των κατοίκων.

13

αποτέλεσμα ήταν να χαθεί απότομα αυτή η δραστηριότητα23. Το ίδιο συνέβη και σε μια άλλη ζώνη

όπου γινόταν η καλλιέργεια μποστανικών ("μποστάνια").

Πριν από την εκτέλεση του αναδασμού, δεν πραγματοποιήθηκαν οι προκαταρκτικές μελέτες που θα

αποτύπωναν την υπάρχουσα κατάσταση του περιβάλλοντος. Μόνο για την εκτίμηση και την ποιοτική

κατάταξη των γαιών, τη βάση του συστήματος ανταλλαγής, συστάθηκε, όπως προβλέπεται από τη

νομοθεσία, ένα συμβουλευτικό όργανο, η Επιτροπή Εμπειρογνωμόνων, που ανέλαβε τη διεκπεραίωση

αυτού του έργου24. Η Επιτροπή αποτελείτο από αντιπροσώπους των κτηματιών και ένα γεωπόνο της

Διεύθυνσης Γεωργίας. Από την ανάγνωση των πρακτικών25 της Επιτροπής που ανέλαβε την

κατάταξη των γαιών της κτηματικής περιοχής της κοινότητας, προκύπτει ότι ως κύρια κριτήρια

χρησιμοποιήθηκαν η κλίση (επίπεδο, ελαφράς, μετρίας και μεγάλης κλίσης), η γονιμότητα (καλή,

μέτρια, μικρή και πολύ μικρή γονιμότητα) και το "θαμνοκάλυπτον" του εδάφους. Ανάλογα με το

βαθμό κλίσης και το επίπεδο της γονιμότητας, και με μια στερεότυπο φρασεολογία, έγινε η κατάταξη

σε 6 κατηγορίες εδαφών (Α', Β', Γ', Δ', Ε', και ΣΤ')26. Μπορούμε, πάντως, να υποθέσουμε βάσιμα ότι

οι κτηματίες αξιοποιώντας την εμπειρία τους27, έλαβαν υπόψη χαρακτηριστικά, όπως τη δυνατότητα

των γαιών για αξιοποίηση καλλιεργειών που είναι προσαρμοσμένες στο κλίμα της περιοχής, το βάρος

των περιοριστικών παραγόντων και το κόστος αντιμετώπισής τους και κυρίως τις παραγωγικές τους

δυνατότητες. Επιπλέον, η παρουσία του γεωπόνου, που είχε γνώση των εκμεταλλεύσεων της

περιοχής, των τεχνικών και οικονομικών τους δυνατοτήτων και ακόμη μπορεί να συνδέει τις γνώσεις

για τη συμπεριφορά των εδαφών με το τοπικό κλίμα και τις εφαρμοζόμενες καλλιεργητικές τεχνικές,

ήταν εγγύηση για την καλή εκτίμηση της υπό αναδασμό περιοχής. Βέβαια, θα πρέπει να

παρατηρήσουμε ότι, αν και η κατάταξη αναγνωρίζει, όπως προαναφέραμε, ορισμένους περιορισμούς

23Μόνο μετά αρκετά χρόνια ορισμένοι κάτοικοι άρχισαν να αγοράζουν σταφύλια ή μούστο από άλλα μέρη για να φτιάξουν το κρασί τους, με προφανείς συνέπειες την οικονομική επιβάρυνση και την απώλεια ελέγχου της πρώτης ύλης που εξασφαλίζει την παρασκευή καλής ποιότητας κρασιού. 24Σύμφωνα με το Β.Δ. της 31/5/1957, η Επιτροπή Εμπειρογνωμόνων προβαίνει στην ποιοτική εκτίμηση "της ποιότητος των υπό αναδασμόν εκτάσεων, ουχί χονδρικώς, κατά κατηγορίας μεγάλης εκτάσεως, ως εις την μέθοδον ισοζυγισμού, αλλά καθ' εκαστην πραγματικήν μεταβολήν της ποιότητας της γής, εις οιανδήποτε συχνότητα και άν απαντάται αύτη, και εαν εισέτι διαπιστούνται εν τω αυτώ αγροτεμαχίω", βλέπε: Επιτροπή Ερεύνης και Οργανώσεως Οικονομικού Προγραμματισμού, 1959, Αναδασμός, Τεύχος 1ον, Τόμος ΙΙ, Βασική επιτροπή Πρωτογενούς Παραγωγής, σελ. 35-34, Αθήνα. Στο νόμο 727/1977 με το άρθρο 8 ανατίθεται στην Επιτροπή Εμπειρογνωμόνων αναλογος ρόλος. Βλέπε: Υπουργείο Γεωργίας, 1981, Ανάλυση και οδηγίες εφαρμογής του νέου νόμου 674/1977 "Περί αναδασμού κ.λπ.", Διεύθυνση Εγγείου Αναδιαρθρώσεως και Συνεργατισμού, Τμήμα Αναδασμού, Αθήνα. 25Στα πρακτικά της Επιτροπής Εμπειρογνωμόνων αναφέρεται ότι ο διαχωρισμός σε κατηγορίες εδάφους έγινε, μετά από επιτόπια και κατά θέση εξέταση, με βάση τα εξής κριτήρια: "σύστασιν, κλίσιν, γονιμότητα, παραγωγικότητα του εδαφους, τας πληροφορίας των ιδιοκτητών οίτινες έχουσιν ιδιοκτησίαν εις αυτάς, των παρισταμένων μελών όσον αφορά τας εκάστοτε αποδόσεις των καλλιεργειών επί σειράν ετών...". (Πηγή: Υπουργείο Γεωργίας, Διεύθυνση Γεωργίας Νομού Φθιώτιδος, Τμήμα Εποικισμού, 1960, Πρακτικά Επιτροπής Εμπειρογνωμόνων Αναδασμού Μακρολειβάδου, αρθ. 1 ως 15, 21/5/1960 ως 4/8/1960. 26Συχνά, όπως αναμενόταν άλλωστε, η κατάταξη κυρίως στις κατηγορίες Γ' και Δ' δε φαίνεται να είναι αιτιολογημένη αφού ο ίδιος χαρακτηρισμός, για παράδειγμα, "μικράς έως μετρίας κλίσεως και μετρίας γονιμότητας" κατατάσσει το αγρόκτημα άλλοτε στη Γ' και άλλοτε στη Δ' κατηγορία. Αντίθετα, οι άλλες πληροφορίες που, στο προοίμιο κάθε πρακτικού, δήλωνε ότι χρησιμοποιήθηκαν δεν καταγράφονται. Σε ελάχιστες περιπτώσεις γίνεται αναφορά στο πετρώδες, την αμμώδη σύσταση, το ποτιστικό, την προηγούμενη χρήση των εδαφών (για καλλιέργεια οσπρίων, περιβόλια, μποστάνια, αμπέλια). 27Την ποιότητα των εδαφών αποκαλύπτουν και τα τοπωνύμια, οι ονομασίες των οποίων δηλώνουν την ικανότητα του εδάφους για ορισμένες αξιοποιήσεις ή την παρουσία των άμεσα ορατών και απτών φυσικών παραγόντων που, για τους αγρότες της περιοχής, εκφράζουν ένα εδαφολογικό ντετερμινισμό (βαρκό, νερόδενδρος, φασολότοπος, μαντριά, περιβόλια, μποστάνια).

14

(κίνδυνος διάβρωσης, υδρόμορφα εδάφη) δεν τους χρησιμοποιεί για να προτείνει μια ιδιαίτερη

στρατηγική αντιμετώπισής τους.

Η Επιτροπή Εμπειρογνωμόνων είχε τις δυνατότητες και θα μπορούσε να επιτελέσει ευρύτερο από την

ποιοτική κατάταξη των γαιών έργο, κυρίως σε θέματα, όπως η μη ένταξη στον αναδασμό ορισμένων

ζωνών με μικρή γεωργική αξία, ή η αντιμετώπιση των κινδύνων διάβρωσης. Θα μπορούσε, συνεπώς,

αν της είχαν δοθεί αρμοδιότητες και κατευθύνσεις, να καλύψει ενμέρει το κενό από την έλλειψη

προκαταρκτικών μελετών. Κάτι τέτοιο δεν έγινε και έτσι χάθηκε η δυνατότητα αξιοποίησης χρήσιμων

πληροφοριών. Με τον καιρό, η Επιτροπή εκφυλίστηκε σε ένα όργανο διεκπεραίωσης μιας τυπικής

διαδικασίας. Αποκαλυπτική είναι η σύγκριση ανάμεσα στα πρακτικά που συνέταξαν για δύο

διαφορετικές περιοχές της ίδιας κοινότητας, το πεδινό και το ορεινό τμήμα του "αγροκτήματος"

Μακρολιβάδου, αλλά με μια χρονική απόσταση 18 χρόνων, οι αντίστοιχες Επιτροπές

Εμπειρογνωμόνων. Αν και, όπως αναφέρεται, τα κριτήρια που χρησιμοποιούνται στο νεότερο

πρακτικό28 για την ποιοτική κατάταξη των γαιών διευρύνονται και συγκεκριμενοποιούνται, η

υποβάθμιση της έκθεσης είναι κραυγαλέα, αφού περιορίζεται σε ένα απλό πίνακα των κατηγοριών

εδάφους που επισυνάπτεται στο πρακτικό του τοπογραφικού διαγράμματος.

Η συνένωση πολλών μικρών καλλιεργούμενων ή μη αγροτεμαχίων για να αποδοθούν στους νέους

ιδιοκτήτες οδήγησε στην εκρίζωση της υπάρχουσας βλάστησης29. Αυτή η επιχείρηση απαιτεί

οικονομικά και τεχνικά μέσα σημαντικά. Η υποστήριξη αυτή εδόθη κυρίως από το ελληνικό κράτος ως

"συμβολή και συμπαράστασις υπό των υπηρεσιών του Υπουργείου Γεωργίας εις τον Ελληνα αγρότην

διά την παραγωγικήν αξιοποίησιν των μόχθων του και την πρόοδόν του γενικώτερον". Στην όμορη

κοινότητα του Παλαμά30, όπου ο αναδασμός έγινε δύο χρόνια νωρίτερα, για τις καλλιεργητικές

εργασίες αξιοποίησης των αναδιανεμηθεισών εκτάσεων (15.000 στρέμματα), πραγματοποιήθηκαν (το

1960), μέσα σε 8 μήνες, οι παρακάτω εργασίες: εκθαμνώσεις σε 8.017 στρέμματα, βαθιές αρόσεις σε

16 στρέμματα, δισκοσβαρνίσματα σε 5.958 στρέμματα και εκριζώσεις δένδρων σε 120 στρέμματα.

"Με την καλλιέργειαν εξήχθη άπασα η υπόγειος βλάστησις η οποία απεμακρύνετο εκ της επιφανείας

των αγρών υπό των παραγωγών".

28Τα επιπλέον κριτήρια, όπως φαίνεται από το προοίμιο του πρακτικού, είναι: η έκθεση, η άρδευση, η απόσταση από τον οικισμό, οι δυνατότητες για μηχανοκαλλιέργεια και η καλή αποστράγγιση του εδάφους. Υπουργείο Γεωργίας, Διευθυνση Γεωργίας Νομού Φθιώτιδος, Τμήμα Εποικισμού, 1978, Πρακτικόν Επιτροπής Εμπειρογνωμόνων Αναδασμού Αγροκτήματος Μακρολειβάδου, αρθ. 1, 11/9/1978 ως 12/9/1978. 29Οι αεροφωτογραφίες που έχουν ληφθεί πριν και μετά τον αναδασμό (το 1960 και το 1980) δείχνουν καθαρά την έκταση του φαινομένου. 30Υπουργείο Γεωργίας, Γενική Διεύθυνσις Γεωργίας, 1961, "Εκθεσις επι εκτελεσθεισών καλλιεργητικών εργασιών αξιοποιήσεως εκτάσεων εις κοινότητα Παλαμά - Δομοκού" της Υπηρεσίας Εγγείων Βελτιώσεων απευθυνόμενη Προς τας Περιφερειακάς Διευθύνεις, Εποπτείας και Τομείς Εγγείων Βελτιώσεων.

15

Χαρακτηριστική του κλίματος που επικρατούσε κατά την εκτέλεση αυτών των εργασιών είναι η

περίπτωση της καταστροφής μιας ζώνης με αμιγή βλάστηση πλατάνων, υψηλή πυκνότητα δένδρων

και μεγάλο μέγεθος. Στο σχετικό υπηρεσιακό έγγραφο31, ύστερα από μια λεπτομερή περιγραφή της

τεχνικής που χρησιμοποιήθηκε για την εκρίζωση, αναφέρεται ότι "κατά θέσεις τα δένδρα παρουσίαζαν

μεγάλη πυκνότητα (κατ' αποστάσεις 5 - 10 μέτρα), και ο κορμός τους είχε διάμετρο 0,5 έως 1,2

μέτρα" και ότι "η εις χρόνο διάρκεια εκριζώσεως εκάστου πλατάνου εκυμαίνετο από 30' ως 60' " και

έτσι "αξιοποιήθηκε έκταση 120 στρεμμάτων" !

Το 1977, έγινε αναδασμός και στα 1.500 στρέμματα που βρίσκονται στην ορεινή ζώνη σε υψόμετρο

1.000 με 1.200 μέτρα και τα οποία είχαν εξαιρεθεί από τον αναδασμό του 1962. Η έκταση αυτή

χρησίμευε για την εκτατική μετακινούμενη κτηνοτροφία, κυρίως των προβάτων και των αιγών και

δευτερευόντως των χοίρων και των βοών που έβοσκαν βεβαίως και στους γειτονικούς δασικούς

σχηματισμούς. Στην ίδια περιοχή, καλλιεργούσαν επίσης λίγα σανοδοτικά φυτά και όσπρια και

εφαρμόζονταν πολυετείς αγραναπαύσεις. Η κτηνοτροφία ήταν πάντως αυτή που καθόριζε τον κύριο

παραγωγικό χαρακτήρα και συνακόλουθα τις χρήσεις γης και τις γεωργικές πρακτικές στην περιοχή.

Η εφαρμογή του αναδασμού στο πεδινό τμήμα και η υποχώρηση της κτηνοτροφίας, καθώς και οι

δυσκολίες πρόσβασης, υποβάθμισαν την αξία της, με αποτέλεσμα τον πολλαπλασιασμό των χέρσων

εκτάσεων. Ο αναδασμός το 1977 ήρθε να επιλύσει προβλήματα κυρίως ιδιοκτησίας, ενώ δεν έλαβε τα

απαραίτητα αντιδιαβρωτικά μέτρα που απαιτούσαν η δριμύτητα του κλίματος (Beopoulos, 1994) και η

παρουσία μέτριων και ισχυρών κλίσεων. Αποκαλυπτική του τρόπου με τον οποίο αντιμετώπισαν οι

υπηρεσίες την ανάγκη εφαρμογής του αναδασμού στην ορεινή ζώνη είναι η αιτιολογική έκθεση. Στη

μόλις μιας σελίδας έκθεση προβάλλεται το επιχείρημα ότι, στην περιοχή αυτή που "αφέθη

ακαλλιέργητος εις την διάθεσιν της κτηνοτροφίας", θα έχουμε με την εφαρμογή του αναδασμού

αύξηση του εισοδήματος, αφού "το εκ της κτηνοτροφίας προερχόμενον ετήσιον εισόδημα από την

εκμετάλλευσιν της ανωτέρω εκτάσεως ανερχόμενον σε 250.000 δρχ. περίπου, υστερεί έναντι του

προβλεπομένου ετησίου εισοδήματος που θα προέλθει από την γεωργικήν εκμετάλλευσιν της ίδιας

εκτάσεως το οποίον υπολογίζεται σε 1.300.000 δρχ, περίπου"32.

'Ετσι, ο αναδασμός στην ορεινή ζώνη οδήγησε στη μεγέθυνση των αγροτεμαχίων, τη βελτίωση των

οδών προσπέλασης, την αφαίρεση της φυσικής βλάστησης εμποδίου στη διάβρωση, την επέκταση

των καλλιεργειών σε κλίσεις μερικές φορές στα όρια των δυνατοτήτων των γεωργικών μηχανημάτων,

την υποχώρηση των λιβαδιών, στην εγκατάλειψη της κτηνοτροφίας και την εξειδίκευση στην

καλλιέργεια των σιτηρών. Ολες αυτές οι αλλαγές συνέβαλαν στον πολλαπλασιασμό των κινδύνων

31Υπουργείο Γεωργίας, Γενική Διεύθυνσις Γεωργίας, 1961, "Εκθεσις επι εκτελεσθεισών καλλιεργητικών εργασιών αξιοποιήσεως εκτάσεων εις κοινότητα Παλαμά-Δομοκού" της Υπηρεσίας Εγγείων Βελτιώσεων απευθυνόμενη Προς τας Περιφερειακάς Διευθύνεις, Εποπτείας και Τομείς Εγγείων Βελτιώσεων. 32Έκθεση, της 12/10/77, του αρμοδίου γεωπόνου προς τη Διεύθυνση Γεωργίας Νομού Φθιώτιδος.

16

διάβρωσης, σε ένα περιβάλλον όπου οι κλιματικοί και οι τοπογραφικοί παράγοντες ευνοούσαν, ήδη,

την εκδήλωση αυτού του φαινομένου.

3.2. Επιπτώσεις από τις αυθόρμητες ενέργειες των αγροτών

Οι εργασίες που έγιναν αυθόρμητα από τους αγρότες αμέσως μετά την κλήρωση του αναδασμού

περιλάμβαναν την εκρίζωση της βλάστησης από όσα σημεία αυτό ήταν πια δυνατό και την κάλυψη και

ισοπέδωση των μικρών ρεμάτων. Με αυτό τον τρόπο, βλάστηση κάθετη στην κλίση αφαιρέθηκε

ακόμη και από σημεία στα οποία οι γεωμορφολογικές συνθήκες (π.χ. απότομη διακοπή της κλίσης)

επέβαλαν απολύτως την παρουσία της, καλλιεργούμενες εκτάσεις επεκτάθηκαν σε πλαγιές με ισχυρή

κλίση 10 και 20 %. Παράλληλα, εργασίες ισοπέδωσης έγιναν σε μεγάλη κλίμακα, επειδή τα ισχυρά

μηχανήματα ισοπέδωσης καθιστούσαν αυτή την εργασία σχετικά απλή, επιτρέποντας έτσι την

ανάκτηση σημαντικής επιφανείας και επειδή οι κανονικές μορφές αγροτεμαχίων, που διευκολύνουν

τις διεξαγόμενες σ' αυτά εργασίες, ήταν σχετικά εύκολο να δημιουργηθούν. Κατά την εκτέλεση των

εργασιών αυτών έγιναν πολλά λάθη είτε γιατί δεν ελήφθησαν μέτρα που να εμποδίζουν την ανάμειξη

των επιφανειακών οριζόντων με τον υπόλοιπο όγκο των υλικών, με αποτέλεσμα τη γεωργική

υποβάθμιση των εδαφών, είτε γιατί δεν παραγματοποιήθηκαν τα έργα που θα εξέτρεπαν τα νερά από

τα καλυμμένα πια πρώην ρέματα, αφήνοντας έτσι το νερό να συνεχίζει τη διαβρωτική δράση του.

Οι εργασίες "αξιοποίησης" του αναδασμού, μετά την πρώτη περίοδο του οργασμού, συνεχίστηκαν και

συνεχίζονται ακόμη και σήμερα, προφανώς με πολύ βραδύτερους ρυθμούς. Οι εργασίες αυτές

αφορούσαν, κυρίως, στην επέκταση των εκθαμνώσεων και από περιοχές που στην πρώτη φάση είχε

κριθεί ότι δεν έπρεπε να γίνουν είτε γιατί η κλίση ήταν απαγορευτική στην καλλιέργεια ή γιατί η

απομάκρυνση της βλάστησης αύξανε τους κινδύνους διάβρωσης στις παρακείμενες ζώνες. Τα

μεμονωμένα δένδρα που σε σημαντικό βαθμό είχαν διαφύγει την εκρίζωση έγιναν, αμέσως μετά τον

αναδασμό, ο επόμενος στόχος. Θεωρήθηκε ότι αποτελούν όλο και μεγαλύτερη ενόχληση στην

καλλιέργεια (σκίαση των καλλιεργειών, ανάπτυξη ριζικού συστήματος μέσα στο χωράφι, παρεμπόδιση

των γεωργικών μηχανημάτων), ενώ οι περισσότερες λειτουργίες που εκπλήρωναν κάποτε έχουν

εκλείψει (π.χ.: όριο, σκιά για τις επίπονες εργασίες των αγρών). Εξαλλου, οι νέοι αγρότες δεν

αναγνωρίζουν τους ψυχολογικούς δεσμούς που ενδεχομένως συνέδεαν τις προηγούμενες γενιές μαζί

τους.

Συμπερασματικά, ο αναδασμός και οι εργασίες που τον ακολούθησαν, εκτός από τη συγκέντρωση των

χωραφιών κατά ιδιοκτήτη και την αναδιανομή τους, επέφεραν:

• τη ριζική αλλαγή του αγροτικού τοπίου της περιοχής με την απομάκρυνση ενός σημαντικού

τμήματος της φυσικής βλάστησης, την αναδιάρθρωση των οδών προσέγγισης, τη μεταβολή

του αρχικού δικτύου απορροής του νερού,

17

• την επιδείνωση των προβλημάτων διάβρωσης σε μια περιοχή που η διάβρωση, έτσι και αλλιώς,

συνιστούσε απειλή,

• την αύξηση της καλλιεργούμενης έκτασης με τις εκχερσώσεις που τον συνόδευσαν33. Η

επιπλέον έκταση που προέκυψε, πριν από τον αναδασμό ήταν χέρσος, συνήθως θαμνοσκεπής

και παρεμβαλλόταν μεταξύ των καλλιεργούμενων αγρών. Η αύξηση του εισοδήματος των

γεωργικών εκμεταλλεύσεων, μετά την εφαρμογή του αναδασμού, οφείλεται όχι μόνο στην

άνοδο της παραγωγικότητας, όπως προαναφέραμε, αλλά και στην αύξηση των

καλλιεργούμενων εκτάσεων.

Συμπεράσματα και Προοπτικές

Η ανάλυση της εφαρμογής του αναδασμού και των επιπτώσεών του έγινε σε μια κοινότητα που

μπορεί να θεωρηθεί αντιπροσωπευτική, τουλάχιστον του ανατολικού τμήματος του οροπεδίου του

Δομοκού. Εχει συνεπώς αξία για τη συγκεκριμένη περιοχή. Ωστόσο, ορισμένα από τα συμπεράσματα

αυτής της ανάλυσης έχουν γενικότερη σημασία είτε γιατί παρόμοια χαρακτηριστικά με αυτά της

μελετούμενης κοινότητας συναντώνται σε πολλές περιοχές στον ελλαδικό χώρο είτε γιατί συνιστούν

ενδογενείς αδυναμίες του αναδασμού όπως εφαρμόστηκε και εφαρμόζεται ακόμη σήμερα.

Τα κύρια συμπεράσματα έχουν ως εξής:

1) Η καθολική σχεδόν εφαρμογή του αναδασμού στην περιοχή του Δομοκού, περιοχή με έντονο τον

πολυτεμαχισμό της εγγείου ιδιοκτησίας, είχε άμεση συνέπεια τη μείωση του αριθμού των

αγροτεμαχίων ανά εκμετάλλευση και την αύξηση του μεγέθους εκάστου αγροτεμαχίου, όπως φαίνεται

στον παρακάτω πίνακα:

33Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση ενός αγρότή της όμορης κοινότητας των Καρυών, όπου ο αναδασμός έγινε το 1955, ο οποίος αύξησε την καλλιεργούμενη έκτασή του κατά 30 %. Επιτροπή Ερεύνης και Οργανώσεως Οικονομικού Προγραμματισμού, 1959, Αναδασμός, Τεύχος 1ον, Τόμος ΙΙ, Βασική Επιτροπή Πρωτογενούς Παραγωγής, σελ. 100, Αθήνα.

18

Πίνακας Ι. Η εξέλιξη του πολυτεμαχισμού σε επίπεδο χώρας, Νομού Φθιώτιδος, Επαρχίας Δομοκού και

Κοινότητος Μακρολιβάδου

Ελλάδα Φθιώτιδα

Επ. Δομοκού

Μακρολίβαδο

έτος αριθμός

αγρο-

τεμαχίων

έκτ./αγρ.

(στρμ.)

αριθμός

αγρο-

τεμαχίων

έκτ./αγρ.

(στρμ.)

αριθμός

αγρο-

τεμαχίων

έκτ./αγρ.

(στρμ.)

αριθμός

αγρο-

τεμαχίων

έκτ./αγρ.

(στρμ.)

1961 7,1 4,7 8,4 5,8 11,8 5,4 40,8 2,3

1971 6,4 5,5 6,3 8,0 6,3 11,1 3,5 24,1

1981 5,9 6,7 5,3 9,2 4,7 15,4 4,6 16,1

2) Ο αναδασμός εγκαινίασε μια νέα περίοδο στη ζωή της κοινότητας και της περιοχής γιατί

λειτούργησε σαν κινητήριος μοχλός στην ανανέωση της γεωργίας της περιοχής. Η πρόοδος, που

συντελέστηκε εδώ και 30 χρόνια στη βελτίωση των συνθηκών εργασίας και τον εκσυγχρονισμό των

εκμεταλλεύσεων το αποδεικνύουν. Το σύνολο σχεδόν των αγροτών είναι ευχαριστημένο από αυτή

την αναδιάρθρωση των έγγειων δομών και θεωρεί ότι οι συνθήκες ζωής του είναι καλύτερες από πριν

και εισοδήματα υψηλότερα. Βέβαια, δε θα πρέπει να αποδίδουμε μόνο στην αναδιάρθρωση της

εγγείου ιδιοκτησίας την παρατηρούμενη γεωργική ανάπτυξη αφού εκφράζει και την περιφερειακή

εξέλιξη της γεωργίας στο χρόνο. Η υποχώρηση της κτηνοτροφίας, για παράδειγμα, επήλθε και για

λόγους ανεξάρτητους από τον αναδασμό.

Η εφαρμογή του αναδασμού αντιστοιχούσε στην ανάγκη να προσαρμοστεί το μέγεθος του

αγροτεμαχίου στις νέες απαιτήσεις της τεχνολογίας (π.χ. θεριζοαλωνιστικές των σιτηρών)34, αλλά

επίσης και στη βούληση των αγροτών να διακόψουν με πρακτικές και τοπία που συχνά τα θεωρούσαν

ως σημάδια καθυστέρησης. Τα συμπαρομαρτούντα έργα του αναδασμού, είτε έγιναν από το κράτος

είτε με πρωτοβουλία των αγροτών, αποδεικνύουν την πλήρη αδιαφορία τους για τις περισσότερες

λειτουργίες της φυσικής βλάστησης. Το ξερίζωμα της βλάστησης δείχνει, όχι μόνο ότι οι διάφορες

λειτουργίες της είχαν χάσει πια το παραδοσιακό βάρος τους, αλλά και την προηγούμενη θέση τους

στις αναπαραστάσεις των αγροτών για τη φύση.

34"Το χωράφι πρέπει να έχει το μέγεθος του εργαλείου, του ελκυστήρος , της "κομπίνας".." σημείωνε ο Renι Dumont στο βιβλίο του "Agronome de la faim", το 1974.

19

3) Η μεταφορά της τεχνικής του αναδασμού από τις περιοχές των ανοιχτών χωραφιών, για τις οποίες

αρχικά προοριζόταν και η κατοπινή εφαρμογή της στις ορεινές ή ημιορεινές περιοχές δημιουργεί

προβλήματα35. Σ' αυτές τις περιοχές, με τις έντονες τοπογραφικές ανωμαλίες, τη συχνά άφθονη

φυσική βλάστηση, τα ποικίλα τοπία και τις διαφορετικές αγροτικές δυνατότητες σε σχέση με τις

ανοιχτές ζώνες, ο στόχος για δημιουργία όσο το δυνατόν μεγαλύτερων και πιο κανονικών χωραφιών

οδηγεί στο να θεωρούνται τα χαρακτηριστικά αυτά ως εμπόδια στη διανομή της γης.

Η εφαρμογή του αναδασμού στην ορεινή ζώνη δεν έλαβε υπόψη της ούτε το ειδικό βάρος των

τοπογραφικών και κλιματικών παραγόντων ούτε τον παραγωγικό χαρακτήρα της που τον προσδιορίζει

η κτηνοτροφία. Ετσι, δεν ελήφθησαν μέτρα που θα ευνοούσαν μια δομή κατάλληλη και για την

κτηνοτροφία.

Θα πρέπει να παρατηρήσουμε ότι, σήμερα που η δυσπιστία των αγροτών απέναντι στον αναδασμό

έχει καμφθεί, η εφαρμογή του συχνά αντιμετωπίζεται ως μια διαδικασία τυποποιημένης

διεκπεραίωσης, όπως άλλωστε φαίνεται και από τον τρόπο εφαρμογής του στην ορεινή ζώνη ή από

την πλήρη υποβάθμιση του ρόλου της Επιτροπής Εμπειρογνωμόνων. Δε θα πρέπει να ξεχνάμε ότι, για

ορισμένους, ο αναδασμός θεωρήθηκε ως διαδικασία για την επίλυση θεμάτων ιδιοκτησίας και ότι η

εφαρμογή του, κατ' επίσημη ομολογία, είναι ένα απλό πρόβλημα γεωμετρίας που καλούνται να

επιλύσουν οι τοπογράφοι36.

4) Οπως είδαμε, η απομάκρυνση ορισμένων στοιχείων του τοπίου (π.χ.: εκρίζωση της θαμνώδους

βλάστησης, ισοπέδωση των ανωμαλιών της επιφανείας του εδάφους) οδηγεί στην ένταση των

φαινομένων διάβρωσης. Η πρακτική αυτή, που χαρακτηρίζει μέχρι σήμερα τα συμπαρομαρτούντα

έργα του αναδασμού, δε θέτει υπό αμφισβήτηση τον αναδασμό αυτό καθεαυτό, αλλά υπογραμμίζει

την αναγκαιότητα ενσωμάτωσης μέτρων για την αντιμετώπιση των κινδύνων διάβρωσης όταν

εφαρμόζεται σε ευαίσθητες περιοχές.

35"Εαν δια την μορφήν των αγροτικών μας ιδιοκτησιών των κάμπων δεν εδυσκολεύθημεν να δώσωμεν συγκεκριμένας λύσεις τεινούσας εις τον μονοτεμαχισμόν, δεν δυνάμεθα τούτ' αυτό να πράξωμεν και δια τάς ιδιοκτησίας των ορεινών και ημιορεινών περιοχών. Η μεγάλη πράγματι ποικιλία εδάφους και υπεδάφους που παρουσιάζεται είς κάθε ορεινήν θέσιν και ή έτι μεγαλυτέρα διαφορά επί των πάσης φύσεως ορεινών τμημάτων από απόψεως κλίματος, μορφής, δυνατότητος καλλιεργείας ή βοσκής και προσανατολισμού, δεν είναι δυνατόν να μη παρεμβάλλουν δυσχερείας εις την εξεύρεσιν γενικών λύσεων επί της μορφής των κλήρων και την γενίκευσιν του μονοτεμαχιαμού. Τούτου ένεκα έκαστον τοιούτον χωρίον, ως διατελούν υπό ειδικάς συνθήκας, είναι απαραίτητον ίνα τίθεται, προ της διανομής του, εις λεπτομερή εξέτασιν εκ μέρους των χωρικών, εν συνεργασία μετά των γεωπονικών και δασικών οργάνων.", (Κυπριάδης, 1953, σελ 37). 36Χαρακτηριστική είναι η άποψη που διατυπώνεται στα πρακτικά της Βουλής κατά τη συζήτηση του νομοσχεδίου για τον αναδασμό: "ο αναδασμός είναι έργον τοπογράφου και ουσιαστικώς είναι έργον νομικού, ο οποίος θα έλέγξη τους τίτλους, διότι προκύπτουν θέματα κυριότητος." Πρακτικά της Βουλής των Ελλήνων, Πρακτικά Τμήματος Διακοπών - Θέρος 1977, Συνεδρίασις ΙΗ' - 3 Αυγούστου 1977, σελίδες 689-723, σελ 707 (Θ. Μαναβής)

20

Σήμερα, η καταπολέμηση της διάβρωσης δε σημαίνει μόνο να διασώσουμε ένα σπάνιο φυσικό πόρο,

την καλλιεργούμενη γη, αλλά αποκτά και περιβαλλοντική διάσταση, αφού τα μεταφερόμενα με τη

διάβρωση υλικά - οργανικές ουσίες, νιτρικά, φωσφορικά - μπορούν να υποβαθμίσουν την ποιότητα

των επιφανειακών νερών.

5) Οι επιπτώσεις του περιορισμού της φυσικής βλάστησης στη συμπεριφορά και την απόδοση των

καλλιεργειών εκτιμώνται ως ασθενικές και θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι οι παράγοντες του

εκσυγχρονισμού που συνόδευσαν αυτή την αναδιάρθρωση (σύστημα παραγωγής, σύστημα

καλλιέργειας, καλλιεργητική διαδικασία, κλπ) ασκούν συχνά μια πιο σημαντική επίδραση. Σε

περιβαλλοντικό επίπεδο, είναι πολύ δύσκολο να αντιληφθούμε τις συνέπειες του αναδασμού37. Η

αναδιοργάνωση των αγροτικών δομών, εκτός από την καταστροφή της φυσικής βλάστησης, την

αναδιάταξη των ρεμάτων, τη μεταβολή του προφίλ του εδάφους, την ανάπτυξη του δικτύου των

δρόμων, κλπ, συνοδεύτηκε και από την εντατικοποίηση της αγροτικής παραγωγής. Εντατικοποίηση

σημαίνει γεωργική έξοδο, υποκατάσταση των συστήματων πολυκαλλιέργειας, αλλά και κυρίως όλο

και πιο εντατική χρήση παραγωγικών εισροών, δηλαδή περισσότερα ανόργανα λιπάσματα,

φυτοφάρμακα, κλπ. Ο αναδασμός συνέβαλε λοιπόν και αυτός στο να απωλέσει η αγροτική γη σε

μεγάλο βαθμό την αξία της ως ενδιαίτημα ορισμένων φυτών και ζώων. Αξία εξαρτώμενη πια όλο και

περισσότερο από τα υπολείμματα της φύσης που παραμένουν στη γύρω περιοχή, τα όρια και τα

περιθώρια των χωραφιών. Τα υπολείμματα αυτά μπορούν ακόμη να επιτελούν διάφορες οικολογικές

λειτουργίες, όπως του οικολόγικου διαδρόμου για είδη που δε μένουν σταθερά σ' ένα στοιχείο του

τοπίου αλλά πρέπει να μετακινούνται σε άλλα, αναζητώντας, για παράδειγμα, τροφή. Ακόμη,

διαμέσου αυτών των διαδρόμων, μπορεί να γίνονται ανταλλαγές μεταξύ πληθυσμών και

επανεγκατάσταση ειδών από περιοχές που εξαφανίστηκαν ή να διευκολύνεται η μετακίνηση ειδών

που δεν μπορούν να κινηθούν εύκολα.

6) Με το ξεκίνημα των εργασιών του αναδασμού, ένα σημαντικό μέρος της φυσικής βλάστησης είτε

αφαιρέθηκε αμέσως είτε έχασε σταδιακά την αξία του εξαιτίας των αλλαγών που επέβαλαν ο

αναδασμός και η εξέλιξη των γεωργικών τεχνικών στη συμπεριφορά των αγροτών. Οι αγρότες πια

θεωρούν ότι η φυσική βλάστηση έχει περιορισμένη αξία και ο ρόλος της στη γεωργική παραγωγή

είναι μάλλον επιζήμιος (π.χ. καταφύγιο για τα "επιβλαβή" είδη), ενώ ο οικολογικός της ρόλος δε

γίνεται αντιληπτός.

7) Ο αναδασμός επιτάχυνε την εγκατάσταση νέων σχέσεων ανάμεσα στον άνθρωπο και τη γη. Η

σημασία του αγροτικού χώρου περιορίζεται στην τεχνική και οικονομική διάστασή του και παύει πια

να είναι φορέας συναισθηματικών αξιών. Κάθε αγροτεμάχιο είναι ένας γεωμετρικός χώρος που δεν

37Ο Georges Bertrand χαρακτηρίζει τις συνέπειες από την εκρίζωση των φυτικών φραχτών "οικολογική περιπέτεια" (Bertrand, 1975).

21

έχει ιδιαίτερη ταυτότητα, αφού έχασε τα στοιχεία που το συνέδεαν με το παρελθόν της

εκμετάλλευσης, κάθε αγροτεμάχιο γίνεται ταυτόσημο με αυτό του γείτονα. Ομως η ρήξη με το

παρελθόν εξαιτίας του αναδασμού, είναι όχι μόνο ατομική αλλά και συλλογική. Ο ταχύς

μετασχηματισμός του τοπίου και της παραδοσιακής κοινωνίας διέκοψε απότομα δεσμούς και μνήμες,

που ασφαλώς θα χάνονταν με βραδύτερους όμως και πλέον αφομοιώσιμους ρυθμούς, και που

συνέδεαν τους παραδοσιακούς αγρότες με το χώρο τους (Le Clezio, 1977).

Σήμερα, που τα περιβαλλοντικά προβλήματα απέκτησαν καθοριστικό βάρος, έστω και αν δε γίνονται

πάντοτε αντιληπτά, ο αναδασμός είναι ανάγκη να μετατραπεί όλο και περισσότερο σε μια "διαχείριση

του αγροτικού χώρου" με διευρυμένο χαρακτήρα. Θα πρέπει να λάβουμε υπόψη την αγροτική

λειτουργία αυτού του χώρου, πράγμα που σημαίνει ότι θα πρέπει να δώσουμε στους αγρότες λύσεις

ικανοποιητικές όσον αφορά την οργάνωση της έγγειας δομής (μορφή και διαστάσεις των

αγροτεμαχίων, εύκολη πρόσβαση, ευνοϊκό περιβάλλον για την παραγωγή), αλλά ταυτόχρονα θα

πρέπει να σεβόμαστε και τις άλλες λειτουργίες αυτού του χώρου, όπως αυτή της προστασίας της

φύσης (διατήρηση των βασικών οικολογικών ισορροπιών), της διαμονής για ανθρώπους που, χωρίς

να είναι αγρότες, ζούν και εργάζονται στον αγροτικό χώρο, της αισθητικής αξίας και των χρήσεων

αναψυχής (διατήρηση της φυσιογνωμίας των τοπίων).

Από όσα εκτέθηκαν προηγουμένως, προβάλλει η ανάγκη να προταθούν ορισμένα μέτρα που θα

βελτιώσουν την εφαρμογή του αναδασμού38.

Τα προτεινόμενα μέτρα θα μπορούσαν να είναι:

1) πραγματοποίηση ερευνών για τις σχέσεις αναδασμού και περιβάλλοντος οι οποίες απουσιάζουν

εντελώς,

2) διενέργεια προκαταρκτικών μελετών πριν την εφαρμογή του αναδασμού,

3) σύνταξη μελετών περιβαλλοντικών επιπτώσεων,

4) διαχείριση της "μετά τον αναδασμό" κατάστασης και ανάγκη ευαισθητοποίησης στα θέματα

περιβάλλοντος.

38Θα πρέπει να επωφεληθούμε από την εμπειρία εφαρμογής περιβαλοντικών μέτρων κατά την εκτέλεση του αναδασμού σε άλλες χώρες όπου η επιστημονική και πολιτική συζήτηση για τις αρνητικές συνέπειες αυτής της τεχνικο-οικονομικής διαδικασίας στο περιβάλλον αλλά και η υιοθέτηση των σχετικών μέτρων έχει ξεκινήσει ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του '70. Βλέπε το ειδικό φάκελλο του περιοδικού (Gιometre, 1988). Η νομοθεσία στις περισσότερες χώρες υιοθέτησε όλες αυτές τις απαιτήσεις. Π.χ., στο Βέλγιο από το 1977 γίνεται καταγραφή του χώρου πριν από κάθε επιχείρηση αναδιανομής. Αυτή η καταγραφή γίνεται μετά από λεπτομερή εκτίμηση όλων των φυσικών χαρακτηριστικών της περιοχής σε σχέση με την οικολογική και γεωργική τους σημασία και την αξία τους για το τοπίο (Council of Europe, 1987)

22

Θα πρέπει να διεξαχθούν επιστημονικές μελέτες που θα αναλύσουν τις σχέσεις ανάμεσα στον

αναδασμό και το περιβάλλον και θα εκτιμήσουν τις επιπτώσεις των συμπαρομαρτούντων έργων σε

περιοχές αντιπροσωπευτικές των διαφορετικών περιβαλλόντων της χώρας. Μελέτες και έρευνες, που

θα πρέπει να οδηγήσουν στην επεξεργασία των απαραίτητων λύσεων για την εφαρμογή του

αναδασμού στις περιοχές αυτές. Ειδικότερα, για τις ημιορεινές περιοχές, όπου η φυσική βλάστηση

είναι γενικά κυρίαρχο στοιχείο και το πρόβλημα της διάβρωσης απαιτεί ιδιαίτερη φροντίδα για την

αντιμετώπισή του. Οι εργασίες του αναδασμού θα πρέπει να σέβονται τις επιβαλλόμενες επιταγές από

τις παραμέτρους αυτές.

Πριν από κάθε επιχείρηση αναδασμού, είναι σημαντικό να γίνονται προκαταρκτικές μελέτες που θα

επιτρέπουν να αποκτήσουμε τη συνολική εικόνα της αρχικής κατάστασης. Οι μελέτες αυτές, εκτός

από την εκτίμηση της κατάστασης της εγγείου δομής, επιτρέπουν τη διατύπωση γενικών σκέψεων

σχετικά με τη διαχείριση του αγροτικού χώρου και συνεπώς του περιβάλλοντος. Οδηγούν, έτσι, στην

επεξεργασία ενός σχεδίου αναδασμού στηριγμένου στα στοιχεία των προκαταρκτικών μελετών.

Μέσω των μελετών περιβαλλοντικών επιπτώσεων, ο αναδασμός εντάσσεται στη συνολική διαχείριση

του αγροτικού χώρου. Στη χώρα μας, παρόλο που με Υπουργική Απόφαση (678/90) επιβάλλεται η

σύνταξη Ειδικών Περιβαλλοντικών Μελετών αυτή δεν εφαρμόζεται ακόμη39. Βέβαια, η μέχρι σήμερα

εμπειρία από τις περιβαλλοντικές μελέτες που γίνονται με αφορμή άλλα έργα είναι συνολικά αρνητική

αφού το περιεχόμενο των μελετών είναι συνήθως γεμάτο από γενικότητες, ενώ απουσιάζουν οι

αυθεντικές παρατηρήσεις και κυρίως οι ειδικές προτάσεις. Παράλληλα, εντονότατη είναι η έλλειψη

επιτόπιας έρευνας και επικοινωνίας με αυτούς τους οποίους αφορά η προτεινόμενη μελέτη.

Ουσιαστικά, πρόκειται για "μελέτες - πρόσχημα", μέρος ενός διοικητικού φακέλου που πρέπει να

παραδοθεί και τις οποίες κανείς δε διαβάζει. Ακόμη, χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή για να μη θεωρηθεί

η μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων ως ένας επιπλέον περιορισμός στη διαδικασία του αναδασμού

και οδηγήσει σε φαινόμενα απόρριψης ή εξουδετέρωσης της.

Ο ρόλος της μελέτης περιβαλλοντικών επιπτώσεων σταματά με τη δημοσίευση της απόφασης του

αναδασμού. Ομως, οι κύριες συνέπειές του προκύπτουν στα δύο ή τρία χρόνια που ακολουθούν και

είναι συχνά το αποτέλεσμα ατομικών πρωτοβουλιών που δεν προβλέπονται στο σχέδιο του

αναδασμού. Θα πρέπει ίσως να δημιουργηθεί ένα μηχανισμός που θα επιτρέπει την παρακολούθηση

της εξέλιξης ορισμένων φάσεων των μεταγενέστερων έργων. Η παρακολούθηση φαίνεται απαραίτητη

39Μελέτες περιβαλλοντικών επιπτώσεων συντάσσονται μόνο στην περίπτωση των αναδασμών που συνοδεύονται κυρίως από αρδευτικά έργα.

23

αν θέλουμε να αποφύγουμε την εξουδετέρωση όλων των προσπαθειών που θα γίνουν κατά την κύρια

επιχείρηση, όταν υλοποιούνται τα έργα40.

Σε αυτό επίπεδο, σημαντικό ρόλο καλείται να παίξει η προσπάθεια ευαισθητοποίησης που πρέπει να

γίνεται στην αρχή του αναδασμού. Το ζήτημα της ευαισθητοποίησης των γεωργών ή των ιδιοκτητών

γης στα προβλήματα του περιβάλλοντος, που τους φαίνονται δευτερεύοντα σε σχέση με την αύξηση

της αποδοτικότητας, έχει πολύ μεγάλη σημασία αν θέλουμε να επιτευχθεί μια διαφορετική διαχείριση

του αγροτικού χώρου από αυτή που εφαρμόζεται μέχρι σήμερα. Ο αγρότης κύριος του έργου που

γίνεται στο χωράφι του, είναι αυτός που θα αποφασίσει αν στα νέα χωράφια του θα διατηρήσει αυτό

ή το άλλο τμήμα της φυσικής βλάστησης, αυτό ή το άλλο δένδρο, ή θα φυτεύσει νέα.

Η μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων θα μπορούσε να παίξει και ένα άλλο καθοριστικό ρόλο, να

συμβάλλει στην ευαισθητοποίηση στα θέματα του περιβάλλοντος και στις συνέπειες που θα μπορεί να

έχει η μία ή η άλλη απόφαση όσων εμπλέκονται στον αναδασμό, τοπογράφων, γεωπόνων,

κοινοτικών επιτροπών, κλπ. Είναι απαραίτητο να πεισθεί για τη σημασία των περιβαλλοντικών

προβλημάτων ο τοπογράφος και κυρίως ο γεωπόνος γιατί, έχοντας τις γνώσεις και τα απαραίτητα

προσόντα, είναι αυτός που μπορεί να μεταφέρει και να εκλαϊκευσει αυτές τις ιδέες στους αγρότες

Βιβλιογραφία

Beopoulos N., 1994, Ecological factors related to competitveness, Report J.F. Phelan, M.M.

Henchion, P.P. Bogue Eds Constraints on Competitiveness in EC Agriculture: A Comparative

Analysis. Draft Final Report to EC, DG VI: 368-413.

Bertrand G., 1975, Pour une histoire ιcologique de la France rurale in: Histoire de la France Rurale

ed. G. Duby et A. Wallon, vol. 1, 34-115, Seuil.

Bruckmeier K., 1994, Bilan des recherches en sciences sociales sur les problθmes d' environnement

en milieu rural dans les pays europιens - Rιpublique Fιdιrale Allemande, 111 - 121, Ministθre de l'

Enseignement Supιrieur et de la Recherche, C.N.R.S. Dιpartement des Sciences Sociales, Goupe de

Recherches sur les Mutations des Societιs Europιenes.

Brunel E., J-C. Lefeuvre, J. Missonnier, Y. Robert, P. Trehen, 1980, La faune du bocage. Incidences

de l' arasement des talus boisιs; consιquences agricoles, B.T.I. no 353-355, 725-767.

Bulletin Technique d' Information no 353-355, 1980.

Council of Europe, 1987, Environmental training in agricultural circles, (Environmental encounters

series no.1), (Proceedings of the seminar organised by the Council of Europe and the Europeen

Confederation of Agriculture, Strasbourg, 14-16 October 1986), Strasbourg 1987.

40Στη Γαλλία, ο νόμος του 1985 επιβάλλει πλεόν βαριά πρόστιμα για αναιτιολόγητες κοπές δένδρων, ή παρέχει δυνατότητα για δαπάνες αποζημιώσεων, επιχορηγήσεων για εμφυτεύσεις, ή παρακολούθησης των εργασιών.

24

Debazac E.F. και Γ. Μαυρομμάτης, 1969, Παρατηρήσεις επι των δασικών διαπλάσεων "αειφύλλων

πλατυφύλλων", Πρόγραμμα αναπτύξεως των Ηνωμένων Εθνών: ειδικό ταμείον, σελ.1-37.

De Regt A.L., 1989, Small-scale landscape in a large-scale europe, Ministry of Housing, Physical

Planning and Environment, National Physical Planning Agency, 36 p.

Dumont R., 1974, Agronomie de la faim", Robert Laffont, 394 p.

Δελτίο Ετησίας Γεωργικής Στατιστικής Ερευνας, διαφόρων ετών.

Gιomθtre (dossier), 1988, Dix annιes d' ιtudes d' impact de remembrement: quel bilan?, Gιomθtre,

no 12, pp. 32-61.

Εισηγητική Εκθεση του Νομου 674/1977, σελ. 583.

Επιτροπή Ερεύνης και Οργανώσεως Οικονομικού Προγραμματισμού, 1959, Αναδασμός, Τεύχος 1ον,

Τόμος ΙΙ, Βασική Επιτροπή Πρωτογενούς Παραγωγής, σελ. η, Αθήνα.

Κυπριάδης Ε., 1953, Αναμόρφωσις της αγροτικής ιδιοκτησίας, Αθήνα, σελ. 72.

Langley-Danysz P., 1984, Les haies de bocage: une "nouvelle source d' ιnergie", La Recherche no

158, 1170-1172.

Le Clezio P., 1977, Le remembrement en zone bocagθre. "Effets ιconomiques et sociaux". Station d'

economie rurale, INRA, Rennes, 99p.

Lefeuvre J-C., 1981, Les ιtudes scientifiques, un prιalable indispensable ΰ la restructuration fonciθre

et ΰ l' amιnagemant des zones agricoles bocageres, in: Ecologie et dιveloppement, pp 169-192,

Editions du CNRS, (Journιes scientifiques 19-20 septembre 1979).

Merot P. et A. Ruellan, 1980, Pιdologie, hydrologie des bocages, caractιristiques et incidences de l'

arasment des talus boisιs, B.T.I. no 353-355, 657-689.

Ministθre de l' Agriculture, Bulletin Technique d' Information, 1980, Bocage et amιnagement rural:

quel avenir?, no 353-355, pp. 615-900.

Πρακτικά της Βουλής των Ελλήνων, Πρακτικά Τμήματος Διακοπών - Θέρος 1977, Συνεδρίασις ΙΗ' - 3

Αυγούστου 1977, σελίδες 689-723, σελ 707.

Quezel P., 1976, Les chκnes sclιrophylles en rιgion mιditerranιenne, Options mιditerranιenes, 35:

25-29.

Thiιbaut L., 1987, Evaluation des mesures de protection de la nature dans le cadre du

remembrement, INRA ( Sιries Synthθse, Notes et Dιbats no 5), 79 p.

Thiιbaut L., 1993, La politique du paysage rural en France dans le contexte communautaire, B.T.I.

no 11-12, 38-44.

Υπουργείο Γεωργίας, 1981, Ανάλυση και οδηγίες εφαρμογής του νέου νόμου 674/1977 "Περί

αναδασμού κ.λπ.", Διεύθυνση Αναδιαρθρώσεως και Συνεργατισμού, Τμήμα Αναδασμού, Αθήνα.

Van Berkel M. and J. Frouws, 1994, Bilan des recherches en sciences sociales sur les problθmes d'

environnement en milieu rural dans les pays europιens - Rιpublique Fιdιrale Allemande, 68 - 73,

Ministθre de l' Enseignement Supιrieur et de la Recherche, C.N.R.S. Dιpartement des Sciences

Sociales, Goupe de Recherches sur les Mutations des Societιs Europιennes.

1

ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑΣ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ

ΧΩΡΟΥ

Μεθοδολογικός οδηγός και ένα παράδειγμα: Βόλος

Θωμάς Μαλούτας 0F

*

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αντικείμενο του άρθρου αυτού είναι η παρουσίαση ενός τρόπου αποτύπωσης και

διερεύνησης της κοινωνικο-επαγγελματικής φυσιογνωμίας του ελληνικού αστικού χώρου.

Ο προτεινόμενος τρόπος επιτρέπει να λαμβάνονται υπόψη μεγάλες ποσότητες δεδομένων

χωρίς να γίνεται προβληματική η ευκρίνεια της αποτυπωνόμενης φυσιογνωμίας. Η

ιδιότητά του αυτή αποτελεί και το σημαντικότερο πλεονέκτημά του έναντι των κλασικών

μεθόδων ποσοτικής ανάλυσης, στο πλαίσιο των οποίων είτε πολλά από τα διαθέσιμα

στοιχεία μένουν αναξιοποίητα είτε η πληθώρα των διαφορετικών αποτελεσμάτων καθιστά

εξαιρετικά δυσανάγνωστη τη συνθετική εικόνα.

Η προτεινόμενη μέθοδος επιτρέπει την ενιαία απεικόνιση του συνολικού αποτελέσματος

της ανάλυσης. Αυτό σημαίνει, αφ’ ενός, σαφή εικόνα των δομικών στοιχείων (χωρικών και

κοινωνικών) της υπό μελέτη φυσιογνωμίας στο πλαίσιο της οποίας χωρικά μορφώματα

(ομάδες χωρικών ενοτήτων ανάλυσης) σχετίζονται με ομάδες κοινωνικοεπαγγελματικών

χαρακτηριστικών και, αφ’ ετέρου, αποτύπωση των συγκεκριμένων χαρακτηριστικών και

της κοινωνικής ιεραρχίας όλων των χωρικών ενοτήτων που αποτελούν τις μικρότερες

υποδιαιρέσεις του υπό ανάλυση αστικού χώρου. Η διερεύνηση αυτή επιτρέπει, συνεπώς,

τον εντοπισμό των δομικών στοιχείων της κοινωνικοεπαγγελματικής διάρθρωσης των

πόλεων, ενώ παράλληλα μπορεί να προσφέρει σημαντικές πληροφορίες, οι οποίες

αποτελούν συχνά προϋπόθεση για τον άρτιο προγραμματισμό ποικίλων διαδικασιών

παρέμβασης.

Δεν αποτελεί αντικείμενο του άρθρου η συζήτηση της κοινωνικοεπαγγελματικής/ταξικής

διάρθρωσης της κοινωνίας των ελληνικών πόλεων. Υπάρχει ωστόσο επιλογή

συγκεκριμένων δεδομένων τα οποία, σε τελική ανάλυση, καλούνται να αποδώσουν τις

σημαντικότερες πλευρές αυτής της διάρθρωσης καθώς και ρητές, και μη, αναφορές, που

συγκροτούν μία λιγότερο ή περισσότερο υφέρπουσα αντίληψη για το σχετικό ζήτημα 1F

1.

* Αν. Καθηγητής Γεωγραφίας του Αστικού Χώρου, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. 1 Ενδεικτικές αναφορές που θα αποσαφήνιζαν εν μέρει αυτήν την υφέρπουσα αντίληψη: Τσουκαλάς, (1986 και 1987), Λεοντίδου (1986 και 1990), Μαλούτας, (1992).

2

Η προτεινόμενη μέθοδος είναι απόρροια μιας σειράς ερευνητικών προσπαθειών με

ανάλογο αντικείμενο κατά τα τελευταία χρόνια. Η ενασχόλησή μου με την

κοινωνικοεπαγγελματική δομή του ελληνικού αστικού χώρου άρχισε το 1987 λόγω των

απαιτήσεων της έρευνας “Συλλογική κατανάλωση και κοινωνική αναπαραγωγή στην

Αθήνα” την οποία διευθύναμε από κοινού με τον Δημήτρη Οικονόμου στο ΕΚΚΕ. Η έρευνα

αυτή απαιτούσε την αποτύπωση της κοινωνικής δομής του Πολεοδομικού Συγκροτήματος

Πρωτευούσης ώστε να μπορεί να υπάρξει συσχέτιση των μέσων συλλογικής κατανάλωσης

με τα κοινωνικά στρώματα που τα χρησιμοποιούν. Η πρώτη αυτή προσπάθεια έγινε με

άξονα τα στοιχεία της απογραφής του 1981, ενώ χρησιμοποιήθηκαν και εκείνα του 1971

για τον εντοπισμό των τάσεων εξέλιξης 2F

2.

Η δεύτερη προσπάθεια είχε ως πεδίο το Πολεοδομικό Συγκρότημα Βόλου και έγινε στο

πλαίσιο εκτεταμένης δειγματοληπτικής έρευνας (σε 1000 νοικοκυριά) 3F

3. Αντικείμενό της

ήταν η συσχέτιση του τόπου κατοικίας των διαφόρων κοινωνικοεπαγγελματικών ομάδων

με τις πρακτικές στέγασης και τις κοινωνικοπολιτικές αντιλήψεις (Μαλούτας, 1995β). Οι

απαιτήσεις του μαθήματος “Ποσοτικές μέθοδοι γεωγραφικής ανάλυσης” στο Τμήμα

Μηχανικών Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας,

οδήγησαν στη συστηματοποίηση των μεθοδολογικών συμπερασμάτων από τις δύο αυτές

ερευνητικές εμπειρίες.

Η τρίτη προσπάθεια, που βρίσκεται σε εξέλιξη, αφορά τη διερεύνηση εναλλακτικών

τρόπων για την αποτύπωση της κοινωνικοεπαγελματικής φυσιογνωμίας του συνόλου των

ελληνικών πόλεων με πληθυσμό που υπερβαίνει τις 100.000 κατοίκους. Η

παρουσιαζόμενη μέθοδος αφορά εργαλεία και διαδικασίες που δοκιμάζονται στο πλαίσιό

της.

Από τις ανάλογες προσπάθειες στο διεθνή χώρο οι σοβαρότερες έχουν γίνει στη Γαλλία

από την N. Tabard και συνεργάτες της και αφορούν την κοινωνικοεπαγγελματική

φυσιογνωμία στην ευρύτερη περιοχή της γαλλικής πρωτεύουσας (Ile-de-France). Οι

προσπάθειες αυτές έχουν γίνει στο πλαίσιο της γαλλικής εθνικής στατιστικής υπηρεσίας

(INSEE)4F

4. Τα αποτελέσματά τους έχουν τροφοδοτήσει σημαντικές ερευνητικές εργασίες

που αφορούν την κοινωνική γεωγραφία ορισμένων γαλλικών πόλεων και έχουν

αποτελέσει βάση αναφοράς για πολύ περισσότερες και ευρύτερου αντικειμένου μελέτες.

Στον αγγλοσαξωνικό χώρο οι σχετικές μέθοδοι και κυρίως οι σχετικές εφαρμογές είναι

2 Η έρευνα αυτή χρηματοδοτήθηκε από το ΠΕΝΕΔ 1987 και ολοκληρώθηκε το 1992 με την έκδοση των αποτελεσμάτων (Μαλούτας, Οικονόμου, 1992). 3 Η έρευνα χρηματοδοτήθηκε από τους Δήμους Βόλου και Νέας Ιωνίας και ολοκληρώθηκε πρόσφατα με την έκδοση των αποτελεσμάτων (Μαλούτας, 1995α).

3

λιγότερο διαδεδομένες 5F

5. Κατά την τελευταία δεκαετία υπάρχουν τρεις ομάδες που έχουν

προχωρήσει σε ανάλογες αποτυπώσεις για τις πόλεις του Λονδίνου, της Νέας Υόρκης και

της Μαδρίτης. Οι προσπάθειες, ωστόσο, που αφορούν τη Νέα Υόρκη και τη Μαδρίτη είναι

αρκετά προβληματικές λόγω της πολύ μεγάλης έκτασης και της έντονης πληθυσμιακής

ανομοιογένειας των χωρικών ενοτήτων που αποτελούν τη γεωγραφική βάση ανάλυσης 6F

6.

2. Η ΜΕΘΟΔΟΣ

Η υφή του προβλήματος είναι τέτοια (πληθώρα δεδομένων με τη μορφή πολλών

κοινωνικοεπαγγελματικών μεταβλητών και ακόμη περισσότερων χωρικών ενοτήτων 7F

7)

ώστε να μας παραπέμπει κατευθείαν στο χώρο των πολυμεταβλητών αναλύσεων. Οι

αναλύσεις αυτές (παραγοντικές και ταξινομικές) έχουν την ιδιότητα να αναδεικνύουν (στο

μέτρο που υπάρχουν) τα δομικά στοιχεία που χαρακτηρίζουν τα αρχικά δεδομένα και να

δίνουν μια περιληπτική εικόνα των δεδομένων αυτών. Η περιληπτική αυτή εικόνα είναι

τόσο πιο κοντά στα αρχικά δεδομένα όσο περισσότερο τα τελευταία παρουσιάζουν

εσωτερική δόμηση (δηλαδή όσο περισσότερο οι αρχικές μεταβλητές είναι συσχετισμένες

μεταξύ τους).

2.1 Παραγοντική ανάλυση

Η λογική των παραγοντικών αναλύσεων συνίσταται στη μετατροπή ενός πίνακα που

περιέχει πολλές συσχετιζόμενες μεταξύ τους μεταβλητές σε ένα νέο πίνακα με σημαντικά

μικρότερο αριθμό μεταβλητών ανεξάρτητων μεταξύ τους. Με τη μετατροπή αυτή

απλουστεύται και γεωμετρικά το πρόβλημα. Κάθε μεταβλητή αποτελεί μια διάσταση του

προβλήματος. Αν έχουμε n αρχικές μεταβλητές, το πρόβλημα θα έχει n διαστάσεις. Η

γεωμετρική απλούστευση του προβλήματος που προσφέρει η παραγοντική ανάλυση με

τον εντοπισμό των κοινών αξόνων (παραγόντων) των αρχικών μεταβλητών, μειώνει σε q

τις διαστάσεις του προβλήματος, όπου q ο αριθμός των σημαντικών παραγοντικών

αξόνων.

Παράλληλα, σημαντική ιδιότητα των παραγοντικών αναλύσεων αποτελεί το ότι η εξαγωγή

κοινών αξόνων είναι ιεραρχημένη κατά φθίνουσα σειρά ως προς το ποσοστό απόδοσης της

αρχικής πληροφορίας από κάθε παράγοντα. Αν φανταστούμε την αρχική πληροφορία ως

4 Οι πιο χαρακτηριστικές δημοσιεύσεις περιλαμβάνουν: Aldeghi, Chateau, Lambert, Tabard (1988), Tabard, Aldeghi (1990), Bessy (1990). 5 Στις αγγλοσαξωνικές χώρες αναπτύχθηκαν κυρίως οι κλασικές μέθοδοι παραγοντικής ανάλυσης και η εφαρμογή τους στα θέματα αυτά υπήρξε περιορισμένη. Στη Γαλλία η ανάπτυξη της παραγοντικής ανάλυσης αντιστοιχιών, καταρχάς από τον Benzécri (1973, 1980) και στη συνέχεια από πολλούς άλλους, η οποία προσιδιάζει στην επεξεργασία τέτοιων προβλημάτων, έδωσε ιδιαίτερη ώθηση σε σχετικές εφαρμογές. 6 Για μια συνοπτική αναφορά στις προσπάθειες αυτές, βλ. Préteceille (1993). Βλ., επίσης, Congdon (1984α, 1984β και 1987) για το Λονδίνο, Tobio (1989) και Leal Maldonado (1990) για τη Μαδρίτη, Pincon-Charlot, Préteceille, Rendu (1986) για το Παρίσι.

4

νέφος σημείων σε ένα χώρο τριών διαστάσεων, ο πρώτος παραγοντικός άξονας θα

διέρχεται από το σημείο κέντρο βάρους του νέφους και θα έχει διεύθυνση παράλληλη της

μεγαλύτερης διασποράς του νέφους. Έτσι, θα εξηγεί (με τη στατιστική έννοια) σημαντικό

ποσοστό της αρχικής πληροφορίας (τόσο σημαντικότερο όσο πιο επιμήκης είναι η διάταξη

του νέφους). Ο δεύτερος παράγων λειτουργεί κατά τον ίδιο τρόπο για την υπόλοιπη

πληροφορία, δηλαδή την αρχική μείον εκείνη που καλύπτει ο πρώτος κ.ο.κ. Αποτέλεσμα

της ιδιότητας αυτής είναι ότι, σε ένα πρόβλημα με πολλές αρχικές μεταβλητές, αρκούν

συνήθως μερικοί από τους πρώτους παραγοντικούς άξονες για να εξηγήσουν σημαντικό

ποσοστό της αρχικής πληροφορίας.

Αυτό που πρέπει να μείνει ως συμπέρασμα είναι ότι η παραγοντική ανάλυση επιτρέπει τη

μείωση των διαστάσεων του προβλήματος και τον εντοπισμό των βασικών δομικών

στοιχείων του, εφ’ όσον αυτά υπάρχουν 8F

8.

Η παραγοντική ανάλυση θα μας επιτρέψει συνεπώς να μειώσουμε τις διαστάσεις του

προβλήματος “κοινωνικοεπαγγελματική δομή του αστικού χώρου”, το οποίο στην αρχική

του μορφή παρουσιάζεται ως μήτρα των ισάριθμων με τις κοινωνικοεπαγγελματικές

κατηγορίες μεταβλητών επί τις χωρικές ενότητες που υπεισέρχονται στην ανάλυση. Οι

παραγοντικοί άξονες που θα προκύψουν θα δώσουν μια περιληπτική εικόνα της

κοινωνικοεπαγγελματικής δομής στον τόπο κατοικίας, η οποία θα βασίζεται στη συνένωση

των κοινών στοιχείων (συσχετίσεων) των αρχικών μεταβλητών εκφράζοντας παράλληλα

και τις μεταξύ τους σχέσεις.

Υπάρχουν ορισμένες διαφορετικές τεχνικές παραγοντικής ανάλυσης. Η επιλογή

υπαγορεύεται, σε μεγάλο βαθμό, από τη φύση των στοιχείων που αποτελούν το

αντικείμενο ανάλυσης. Η ανάλυση σε κύριες συνιστώσες, για παράδειγμα, μπορεί να

επεξεργαστεί πίνακες με ανόμοιες, ποσοτικές συνήθως, μεταβλητές εκφρασμένες σε

διαφορετικές μονάδες μέτρησης 9F

9. Η παραγοντική ανάλυση αντιστοιχιών είναι κατάλληλη

για την επεξεργασία ποιοτικών μεταβλητών, υπό μορφή μεγάλων πινάκων διπλής εισόδου,

πινάκων δηλαδή όπου τα αθροίσματα κατά γραμμή και κατά στήλη έχουν νόημα 10F

10. Τα

στοιχεία που διαθέτουμε προσιδιάζουν στη δεύτερη περίπτωση 11F

11.

7 Βλ. αναλυτική παρουσίαση στην § 3. 8 Για μια γενική εισαγωγή στις μεθόδους παραγοντικής ανάλυσης, βλ. Jae-On-Kim, Mueller (1978α και 1978β), Everitt, Dunn (1991), Groupe Chadule (1987). Βλ. επίσης τα εγχειρίδια ορισμένων στατιστικών προγραμμάτων γενικής χρήσεως (όπως το SPSS ή το SYSTAT). Για μια πιο απαιτητική περιήγηση στις μεθόδους αυτές, βλ. Jambu (1989). 9 Για την ανάλυση σε κύριες συνιστώσες, βλ. Dunteman (1989), Everitt, Dunn (1991), Groupe Chadule (1987), Jambu (1989). 10 Στο πλαίσιο της απλής ανάλυσης αντιστοιχιών οι ποσοτικές μεταβλητές του πίνακα αποτελούν ταυτοχρόνως τις κατηγορίες μιας ποιοτικής μεταβλητής. Στην προκειμένη περίπτωση, για παράδειγμα, οι υπάλληλοι γραφείου αποτελούν μια ποσοτική μετβλητή (με τιμές τις συχνότητές τους στις 42 ζώνες κατοικίας) και ταυτοχρόνως κατηγορία της ποιοτικής μεταβλητής “κοινωνικοεπαγγελματική κατηγορία”, την οποία ο πίνακας συσχετίζει με τη

5

2.2 Ταξινομική ανάλυση

Η ταξινομική ανάλυση αναφέρεται σε μια εκτεταμένη σειρά αλγορίθμων με τους οποίους

ομαδοποιούνται οι γραμμές (περιπτώσεις) ή οι στήλες (μεταβλητές) ενός πίνακα

δεδομένων. Περικλείει μεγάλο αριθμό διαφορετικών τεχνικών που στοχεύουν στη

δημιουργία όσο το δυνατόν πιο ομοιογενών ομάδων, δηλαδή ομάδων οι οποίες να

παρουσιάζουν τη μικρότερη δυνατή διακύμανση στο εσωτερικό τους και τη μεγαλύτερη

δυνατή μεταξύ τους 12F

12.

Υπάρχουν δύο μεγάλες κατηγορίες ταξινομικών τεχνικών: οι ιεραρχικές και οι

διαχωριστικές. Η βασική τους διαφορά έγκειται στη φορά δημιουργίας των ομάδων. Οι

πρώτες ξεκινούν από ομάδες ισάριθμες με τις προς ομαδοποίηση περιπτώσεις και βήμα-

βήμα ενώνουν τις κάθε φορά πλησιέστερες ομάδες μέχρι να δημιουργηθεί μία ομάδα η

οποία να περιέχει το σύνολο των περιπτώσεων. Οι δεύτερες ξεκινούν από μία ομάδα που

περιέχει το σύνολο των περιπτώσεων και βήμα-βήμα διαχωρίζουν την πλέον

απομακρυσμένη περίπτωση, την καθιστούν πρώτη περίπτωση μιας νέας ομάδας και

ανακατανέμουν παράλληλα το σύνολο των περιπτώσεων, μέχρι να επιτευχθεί ο

προκαθορισμένος αριθμός ομάδων 13F

13.

Εδώ, θα στραφούμε στην οικογένεια των ιεραρχικών ταξινομήσεων, αφού και τα στοιχεία

που χρησιμοποιούμε (κοινωνικοεπαγγελματικές κατηγορίες) ενέχουν χαρακτήρα

ιεραρχίας. Οι ιεραρχικές τεχνικές, που είναι οι παλαιότερες και οι πλέον διαδεδομένες,

παράγουν ένα δενδροειδές διάγραμμα όπου μπορούν να παρατηρηθούν οι διαδοχικές

συνενώσεις και να προσδιοριστεί η ενδεδειγμένη θέση τομής. Η τομή, παράλληλη με τη

βάση του “δένδρου”, αποτελεί τη γραφική επιλογή του αριθμού των ενδιαφερουσών

ομάδων που προκύπτουν από την ανάλυση. Μία τομή κοντά στην κορυφή του “δένδρου”

έχει το πλεονέκτημα ότι δημιουργεί περιορισμένο αριθμό ομάδων, αλλά ταυτόχρονα το

μειονέκτημα ότι συνήθως οι ομάδες αυτές παρουσιάζουν σημαντική ενδοομαδική

διακύμανση. Το αντίστροφο ισχύει για τις τομές κοντά στη βάση του “δένδρου”. Η επιλογή

μεταβλητή “ζώνη κατοικίας”. Στην πολλαπλή ανάλυση αντιστοιχιών ο αναλυόμενος πίνακας διαφέρει με την έννοια ότι συμπαραθέτει, και, συνεπώς συσχετίζει, περισσότερες των δύο ποιοτικές μεταβλητές. 11 Σε προηγούμενες εργασίες με ανάλογο αντικείμενο (Μαλούτας, 1992, 1993 και 1995) η μέθοδος που είχε ακολουθηθεί διαφέρει από την προτεινόμενη στο άρθρο αυτό. Η επιλογή της είχε υπαγορευθεί από το ειδικότερο αντικείμενο των εργασιών εκείνων (κοινωνικός διαχωρισμός), αλλά και από δυσχέρειες που συνδέονται με το χρησιμοποιούμενο λογισμικό στατιστικής ανάλυσης. Βλ. τη συζήτηση εναλλακτικών προσεγγίσεων στην παράγραφο 4.1.4. 12 Υπάρχει μεγάλος αριθμός διαφορετικών αλγορίθμων ταξινομικής ανάλυσης και ευρεία συζήτηση για τις επιδόσεις του καθενός. Βλ., Aldenderfer, Blashfield (1984), Everitt (1993), Jambu (1989), Groupe Chadule (1987). 13 Η τεχνική k-means ανήκει στη δεύτερη αυτή κατηγορία. Η διαδικασία μοιάζει με ανάλυση διακύμανσης, όπου οι ομάδες είναι άγνωστες και επιχειρείται η μεγιστοποίηση του λόγου F (συνάρτηση της διαομαδικής και της ενδοομαδικής διακύμανσης) με την ανακατανομή των περιπτώσεων σε κάθε ομάδα.

6

της θέσης που θα γίνει η τομή πρέπει συνεπώς να συνυπολογίσει τους δύο αυτούς

παράγοντες.

7

Η πραγματοποίηση μιας ταξινομικής ανάλυσης προϋποθέτει την επιλογή μιας κλίμακας

μέτρησης των αποστάσεων μεταξύ των περιπτώσεων και ενός τρόπου μέτρησης των

αποστάσεων μεταξύ των ομάδων. Όσον αφορά το πρώτο σκέλος, οι κλίμακες των

μεγεθών στις οποίες εκφράζονται οι μεταβλητές οριοθετούν και την ανάλογη επιλογή. Η

ευκλείδια απόσταση είναι το πλέον οικείο μέγεθος και αυτό που χρησιμοποιείται

ευρύτερα 14F

14. Όσον αφορά το δεύτερο, η απόσταση μεταξύ των ομάδων μπορεί να μετρηθεί

με αρκετούς διαφορετικούς τρόπους 15F

15. Ένας από αυτούς, ευρύτατα διαδεδομένος και

ελεγμένος ως προς την ποιότητα των αποτελεσμάτων του, είναι η μέθοδος του Ward, την

οποία χρησιμοποιούμε στην προκειμένη ανάλυση. Σύμφωνα με τη μέθοδο αυτή, υπολο-

γίζονται οι μέσοι όροι όλων των μεταβλητών για κάθε ομάδα. Κατόπιν, για κάθε

περίπτωση (μονάδα του στατιστικού πληθυσμού) υπολογίζεται το τετράγωνο της

ευκλείδιας απόστασης από το μέσο όρο της ομάδας. Οι αποκλίσεις αυτές αθροίζονται για

το σύνολο των περιπτώσεων. Σε κάθε βήμα, οι δύο ομάδες που θα συνενωθούν είναι

εκείνες από την ένωση των οποίων θα προκύψει η μικρότερη αύξηση στο συνολικό

άθροισμα των ενδοομαδικών τετραγώνων των αποκλίσεων.

Η χρησιμότητα της ταξινομικής ανάλυσης στην προκειμένη περίπτωση αφορά τη

δυνατότητα να εντοπίσουμε ομάδες χωρικών ενοτήτων με ομοειδή κοινωνικο-

επαγγελματικά χαρακτηριστικά και στη συνέχεια να εξετάσουμε τη χωρική δομή την οποία

ενδεχομένως συγκροτούν οι ομάδες αυτές. Απαραίτητο συμπλήρωμα της ταξινομικής

ανάλυσης θα αποτελέσει συνεπώς η χαρτογράφηση του αποτελέσματός της.

14 Η ευκλείδια απόσταση (τετραγωνική ρίζα του αθροίσματος τετραγώνων στο ορθογώνιο τρίγωνο που σχηματίζεται με υποτείνουσα την υπό μέτρηση απόσταση σε ένα σύστημα συντεταγμένων) είναι ευάλωτη στη διαφορά κλίμακας των μεταβλητών (Everitt, 1993: 46-47) και, κατά συνέπεια, δεν είναι κατάλληλη για πίνακες απόλυτων μεγεθών. Σε περιπτώσεις που χρειάζεται μια διαφορετική μέτρηση της απόστασης μπορούν να χρησιμοποιηθούν εναλλακτικά η απόσταση Manhattan (city block) ή το χ2 (βλ. Groupe Chadule, 1986: 165-166, Everitt, 1993: 46-50), ή να μετατραπούν τα αρχικά δεδομένα. Η προτυποποίηση (standardisation) των δεδομένων πριν από μια ανάλυση σε κύριες συνιστώσες (βλ. 4.1.4) επιτρέπει στη συνέχεια τη χρήση της ευκλείδιας απόστασης. Η παραγοντική ανάλυση αντιστοιχιών χρησιμοποιεί το χ2 (το οποίο μετρά την απόσταση από την κατάσταση ανεξαρτησίας σε ένα πίνακα συνάφειας) το οποίο προσαρμόζεται απολύτως στα δεδομένα που την τροφοδοτούν. 15 Βλ. Everitt, Dunn (1991: 113) και, κυρίως, Everitt (1993: κεφ. 4) για εκτενή αναφορά και για ειδικότερες βιβλιογραφικές παραπομπές στη συγκριτική εκτίμηση της επίδοσης των διαφόρων τρόπων μέτρησης.

8

3. ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Τα πρωτογενή στοιχεία που χρησιμοποιούνται για την αποτύπωση της κοινωνικοεπαγ-

γελματικής φυσιογνωμίας των ελληνικών πόλεων προέρχονται από την απογραφή

πληθυσμού του 199116F

16. Υπάρχουν, πέρα από τη μέθοδο, δύο σημαντικές διαφορές με

ανάλογες ή παρεμφερείς προσπάθειες που έγιναν παλαιότερα 17F

17, διαφορές που αφορούν

ειδικά τα διαθέσιμα στοιχεία:

• Καμία από τις μέχρι σήμερα προσεγγίσεις του προβλήματος δεν χρησιμοποίησε

κοινωνικοεπαγγελματικά δεδομένα σε αναλυτική μορφή. Ο κλάδος ή το επάγγελμα κατά

μονοψήφιο κωδικό ΕΣΥΕ σε συνδυασμό με τη θέση στο επάγγελμα, υπήρξαν οι

λεπτομερέστερες κατηγορίες που χρησιμοποιήθηκαν μέχρι τώρα.

• Η γεωγραφική κλίμακα ανάλυσης απογραφικών δεδομένων ήταν πάντοτε οι δήμοι και

κοινότητες και μόνο σε περιπτώσεις ορισμένων ερευνών 18F

18, όπου υπήρξε ειδική

δειγματοληπτική συλλογή υλικού, η ανάλυση αφορούσε υποδιαιρέσεις της

δημοτικής/κοινοτικής κλίμακας.

Οι παραπάνω διαφορές έχουν ορισμένες σημαντικές επιπτώσεις. Η αδυναμία πρόσβασης

σε στοιχεία που αφορούν υποδιαιρέσεις της δημοτικής/κοινοτικής κλίμακας καθιστούσε

αδύνατη τη διερεύνηση της εσωτερικής κοινωνικής συγκρότησης των τεσσάρων

τουλάχιστον από τις έξι ελληνικές πόλεις που ο πληθυσμός τους υπερβαίνει τις 100.000

κατοίκους. Η απόλυτη πληθυσμιακή και γεωγραφική κυριαρχία ενός ή δύο δήμων στην

Πάτρα, το Ηράκλειο, τη Λάρισα και το Βόλο αφαιρούν κάθε ενδιαφέρον από την ανάλυση

σε επίπεδο δήμου και κοινότητας. Ακόμη και στις περιπτώσεις της Αθήνας και της

Θεσσαλονίκης, το ειδικό βάρος των κεντρικών δήμων δημιουργεί σημαντικά προβλήματα

σε μια τέτοια ανάλυση 19F

19.

Η χρήση εξαιρετικά γενικών κοινωνικοεπαγγελματικών κατηγοριών εξάλλου, είναι

συνυφασμένη με το πρόβλημα αδιαφάνειας όσον αφορά τις σημαντικές λεπτομέρειες και

με τη στρεβλή εικόνα που προκύπτει από τις συμπτύξεις ανόμοιων κατηγοριών σε

ευρύτερες κατηγορίες, των οποίων οι μέσοι όροι είναι κοινωνικά πλασματικοί. Η ανάλυση

16 Τα στοιχεία δόθηκαν από την ΕΣΥΕ μετά από σχετική αίτηση και αφού προηγουμένως προσδιορίστηκαν οι χωρικές ενότητες (ζώνες κατοικίας) και τα οικοδομικά τετράγωνα που περιέχει η καθεμία. Πρέπει να ευχαριστήσουμε τη Διεύθυνση Πληθυσμού για την άδειά της να μας δοθούν τα στοιχεία αυτά. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλονται στον κ. Νίκο Λαγκουβάρδο της Διεύθυνσης Πληροφορικής για την υπομονή και την αποτελεσματικότητα με την οποία αντιμετώπισε την επίπονη διαδικασία συγκρότησης της σχετικής βάσης δεδομένων. 17 Μεταξύ των παλαιοτέρων προσπαθειών, βλ. Leontidou (1990) και Μαλούτας (1992). 18 Μεταξύ των ειδικών αυτών ερευνών, βλ. ΕΚΚΕ (1973) με αντικείμενο την Αθήνα, Τσουγιόπουλος (1981 και 1984) με αντικείμενο τη Λάρισα, Μαλούτας (1995α) με αντικείμενο το Βόλο. 19 Στο πλαίσιο παλαιότερης έρευνας για την Αθήνα, το πρόβλημα αυτό αντιμετωπίστηκε, ως ένα βαθμό, με το διαχωρισμό του Δήμου Αθηναίων στα επτά Διαμερίσματα (Μαλούτας, 1992).

9

βάσει τέτοιων κατηγοριών συνεπάγεται πολλούς περιορισμούς και συχνά εσφαλμένα

συμπεράσματα 20F

20.

Σημαντικό χαρακτηριστικό των αποτελεσμάτων της απογραφής του 1991, που επιτρέπει

την υπέρβαση των παραπάνω προβλημάτων, αποτελεί η πλήρης επεξεργασία του υλικού

της απογραφής (σε αντίθεση με τις προηγούμενες απογραφές όπου αντικείμενο

επεξεργασίας είχε γίνει το 10% ή το 25% του υλικού). Έτσι, η γεωγραφική και

κοινωνικοεπαγγελματική ανάλυση μπορούν να τοποθετηθούν σε εξαιρετικά μικρή κλίμακα

χωρίς να τίθεται θέμα αντιπροσωπευτικότητας. Το μόνο εμπόδιο στη συγκρότηση των

χωρικών υποδιαιρέσεων αποτελούν οι κανονισμοί που αφορούν την εμπιστευτικότητα των

στοιχείων.

Η διαίρεση του χώρου των υπό μελέτη πόλεων έπρεπε να διέπεται από ορισμένες ενιαίες

αρχές, ώστε να προσφέρεται για τη συγκεκριμένη ανάλυση και παράλληλα να επιτρέπει τη

σύγκριση μεταξύ των πόλεων. Το ζητούμενο ήταν να οδηγηθούμε σε ζώνες ανάλυσης με

μικρή έκταση, συγκρίσιμο πληθυσμό και ενιαία κατά το δυνατόν κοινωνικά

χαρακτηριστικά. Παράλληλα, οι ζώνες αυτές έπρεπε να ‘σέβονται’ τις υψηλότερες

κλίμακες, ώστε η συνένωση τους να μπορεί, για παράδειγμα, να δίνει αποτελέσματα σε

επίπεδο δήμων και κοινοτήτων. Η διαδικασία που προκρίθηκε ήταν να ληφθούν ως βάση

οι πολεοδομικές ενότητες όπως ορίζονται στα Γενικά Πολεοδομικά Σχέδια. Στο σημείο

αυτό έγινε η παραδοχή ότι το ενιαίο πολεοδομικό ύφος παραπέμπει, κατά κανόνα, και σε

ενιαίο κοινωνικό περιεχόμενο. Οι επιπτώσεις της παραδοχής αυτής γίνονται λιγότερο

προβληματικές λόγω της περιορισμένης έκτασης των ενοτήτων που δημιουργήθηκαν. Στις

περιπτώσεις μάλιστα που οι πολεοδομικές ενότητες είχαν μεγάλη έκταση ή μεγάλο

πληθυσμό δημιουργήσαμε υποδιαιρέσεις τους με πληθυσμό ανάλογο των υπολοίπων

ζωνών 21F

21.

Τα στοιχεία που χρησιμοποιήθηκαν όσον αφορά την κοινωνικοεπαγγελματική διάρθρωση

αναφέρονται στο συνδυασμό επαγγέλματος (65 κατηγορίες σε επίπεδο διψήφιου

κωδικού 22F

22), θέσης στο επάγγελμα (4 κατηγορίες) και φύλου (2 κατηγορίες). Ο

20 Βλ., για παράδειγμα, τις πολύ γενικές -και γι’ αυτό πολύ φτωχές- κατηγορίες που χρησιμοποίησα για την ταξινομική ανάλυση στο Μαλούτας, 1992. Εξάλλου, η χρήση της κατηγορίας “μισθωτοί στο δευτερογενή τομέα”, ως προσέγγισης της εργατικής τάξης, χωρίς παράλληλο έλεγχο με βάση την επαγγελματική κατηγορία “εργάτες-τεχνίτες”, οδήγησε τη Λ. Λεοντίδου στο συμπέρασμα ότι ο κοινωνικός διαχωρισμός αμβλύνθηκε στο Πολεοδομικό Συγκρότημα Πρωτευούσης κατά τη δεκαετία του ’70 (Leontidou, 1990: 233-237 και σχετική κριτική στο Maloutas, 1993). 21 Ειδικά στην περίπτωση της Αθήνας ευνοηθήκαμε από τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσουμε το διαχωρισμό σε ζώνες, ανάλογης έκτασης και μεγέθους, που επεξεργάστηκε ο ΟΑΣΑ για τις δικές του ανάγκες. Η δυνατότητα αυτή ελάφρυνε σημαντικά τον προϋπολογισμό χρόνου της έρευνας, αφού η σχετική διαδικασία για τις υπόλοιπες πόλεις (που συμποσούνται σε λιγότερο από το μισό της Αθήνας) ήταν πολύμηνη. Για το Βόλο χρησιμοποιήσαμε το Θ. Παπαγιάννης και συνεργάτες (1984). 22 Σε ορισμένες περιπτώσεις χρησιμοποιήθηκαν και τριψήφιοι κωδικοί. Βλ. πίνακα 1.

10

συνδυασμός αυτός δίνει 520 μεταβλητές του τύπου “άνδρας εργοδότης που ασκεί το

ελεύθερο επάγγελμα του μηχανικού” 23F

23.

Ο μεγάλος αριθμός των μεταβλητών παρουσιάζει πρόβλημα σε συνδυασμό με τον

περιορισμένο αριθμό ζωνών ανάλυσης, ιδιαιτέρως των μικρότερων πόλεων: οι τέσσερις

αυτές πόλεις χωρίζονται σε 42 (Βόλος) έως 72 (Πάτρα) ζώνες. Εξάλλου, αρκετές

μεταβλητές είναι εξαιρετικά ολιγοπληθείς και περιορισμένου ενδιαφέροντος όπως, για

παράδειγμα, το σύνολο σχεδόν των 130 μεταβλητών που αφορά τα “συμβοηθούντα και

μη αμειβόμενα μέλη οικογενείας”. Για την επίλυση του προβλήματος αυτού προχωρήσαμε

σε σύμπτυξη των 520 μεταβλητών (260 για άνδρες και 260 για γυναίκες) σε 74 (37 για

άνδρες και 37 για γυναίκες). Η λογική της σύμπτυξης προκύπτει από τον πίνακα 1, όπου

περιγράφεται το περιεχόμενο των 74 τελικών μεταβλητών (αναφέρονται 37 καθώς οι

κατηγορίες είναι κοινές για τα δύο φύλα).

Η λογική των συμπτύξεων, που εμφανίζονται στον πίνακα 1, μπορεί περιληπτικά να

διατυπωθεί ως εξής: Στο χώρο των ελεύθερων και των επιστημονικών επαγγελμάτων -

που γνώρισαν εξαιρετικά μεγάλη αύξηση από τη δεκαετία του ’70 και μετά, με αποτέλεσμα

να αυξηθεί σημαντικά και το ειδικό τους βάρος στον οικονομικά ενεργό πληθυσμό 24F

24-

δημιουργήθηκαν αρκετές επιμέρους ομάδες (10 κατηγορίες: 1 έως 9 και 37, πίνακας 1).

Πρώτος στόχος της ομαδοποίησης ήταν ο εντοπισμός των υψηλότερων κατηγοριών, με

σχετικώς αυστηρή περιχαράκωση (παραδοσιακά “υψηλά” ελεύθερα επαγγέλματα [γιατροί,

δικηγόροι, μηχανικοί] και καθηγητές τριτοβάθμιας εκπαίδευσης), οι οποίες επωμίζονται

ιδιαιτέρως σημαντικό ρόλο ως δείκτες του ενός άκρου της κοινωνικοεπαγγελματικής

κλίμακας, αφού ανάλογος διαχωρισμός στο χώρο της επιχειρηματικής δραστηριότητας

είναι, όπως θα δούμε στη συνέχεια, πολύ δυσκολότερος. Δεύτερος στόχος ήταν η

αφαίρεση από το κεντρικό σώμα των υψηλότερων επαγγελματικών κατηγοριών, των

μισθωτών τεχνικών βοηθών των ελεύθερων επαγγελματιών (σχεδιαστές, νοσοκόμοι κ.λπ.)

οι οποίοι, με κοινωνικούς όρους, βρίσκονται πλησιέστερα σε άλλες κατηγορίες (στους

υπαλλήλους γραφείου και στα μεσαία στελέχη στο εμπόριο και τις υπηρεσίες) από τη

γενική επαγγελματική κατηγορία στην οποία ανήκουν (ελεύθερα και επιστημονικά

επαγγέλματα). Τρίτος στόχος ήταν η αφαίρεση της ιδιότυπης κατηγορίας των

δημοσιογράφων-συγγραφέων-καλλιτεχνών με την έντονη πολιτιστική σφραγίδα, η οποία,

σε συνδυασμό και με τους πρακτικούς όρους εξάσκησης του επαγγέλματός τους, οδηγεί

σε ιδιότυπα σχήματα χωροθέτησης της κατοικίας τους.

23 Ο πλήρης κατάλογος των επαγγελμάτων κατά διψήφιο και τριψήφιο κωδικό δημοσιεύεται στο ΕΣΥΕ, (1981). 24 Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι στο Πολεοδομικό Συγκρότημα Πρωτευούσης το ποσοστό των ελευθέρων επαγγελματιών και επιστημόνων αυξήθηκε από 11,6% το 1971 σε 17,9% το 1991 σύμφωνα με τα στοιχεία των απογραφών.

11

Πίνακας 1: Σύμπτυξη κοινωνικοεπαγγελματικών κατηγοριών

α/α Περιγραφή επαγγέλματος Κωδικός ΕΣΥΕ Θέση 25F

*

1 “Υψηλά” ελεύθερα επαγγέλματα (γιατροί/νομικοί/μηχανικοί) 02, 06, 12 [πλην 065, 066] Ε

2 “Υψηλά” ελεύθερα επαγγέλματα (γιατροί/νομικοί/μηχανικοί) 02, 06, 12 [πλην 065, 066] Α, Μ

3 Ελεύθερα επαγγέλματα (πλην “υψηλών” και καλλιτεχνών-

συγγραφέων-δημοσιογράφων)

01, 03 [πλην 131], 04, 05, 07,

08, 09, 11, 13, 14, 18, 19

Ε

4 Τεχνικοί βοηθοί ελεύθερων επαγγελματιών 03, 07, 014, 055, 065, 066, 084 Α, Μ

5 Επιστημονικά επαγγέλματα συναφή με φυσικές επιστήμες 01, 05, 08 Α, Μ

6 Οικονομολόγοι και λογιστές 09, 11 Α, Μ

7 Δημοσιογράφοι-καλλιτέχνες-συγγραφείς 15, 16, 17 Ε, Α, Μ

8 Λοιπά ελεύθερα επαγγέλματα 04, 14, 18, 19 Α, Μ

9 Εκπαιδευτικοί (πλην καθηγητών τριτοβάθμιας εκπαίδευσης) 13 [πλην 131] Α, Μ

10 Διευθύνοντες επιχειρηματίες 21 Ε, Α

11 Διευθυντικά στελέχη δημόσιου και ιδιωτικού τομέα 20 Μ

12 Υπάλληλοι γραφείου 31 έως 39 Ε, Α, Μ

13 Έμποροι 41, 42, 43 Ε

14 Έμποροι 41, 42, 43 Α

15 Μεσαία στελέχη εμπορίου και υπηρεσιών 42, 43, 44, 52 Μ

16 Επιχειρηματίες στο χώρο των ασφαλειών, κτηματικών συναλ. 44 Ε, Α

17 Πωλητές και πλανόδιοι (κυρίως πλανόδιοι) 45, 49 Α

18 Πωλητές και πλανόδιοι (κυρίως πωλητές) 45, 49 Μ

19 Επιχειρηματίες στην παροχή υπηρεσιών 51 Ε

20 Επιχειρηματίες στην παροχή υπηρεσιών 51 Μ

21 Απασχολούμενοι στην κατώτερη βαθμίδα υπηρεσιών 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 86 Ε, Α

22 Απασχολούμενοι στην κατώτερη βαθμίδα υπηρεσιών 53, 54, 55, 56, 57, 59, 86 Μ

23 Απασχολούμενοι στις υπηρεσίες ασφαλείας 58 Μ

24 Γεωργοί και κτηνοτρόφοι 60 έως 69 Ε, Α

25 Γεωργοί και κτηνοτρόφοι 61 έως 69 Μ

26 Εργοδηγοί και αρχιεργάτες 70 Ε, Α, Μ

27 Τεχνίτες και εργάτες στη βιομηχανία 71 έως 78, 83, 84, 96 Ε, Α

28 Τεχνίτες και εργάτες στη βιομηχανία 71 έως 78, 83, 84, 96 Μ

29 Τεχνίτες και εργάτες στη βιοτεχνία 79 έως 82, 88, 89, 91, 92, 94 Ε, Α

30 Τεχνίτες και εργάτες στη βιοτεχνία 79 έως 82, 88, 89, 91, 92, 94 Μ

31 Τεχνίτες και εργάτες στις κατασκευές και επισκευές 85, 87, 90, 93, 95, 97 Ε, Α

32 Τεχνίτες και εργάτες στις κατασκευές και επισκευές 85, 87, 90, 93, 95, 97 Μ

33 Τεχνίτες και εργάτες στις μεταφορές 98 Ε, Α

34 Τεχνίτες και εργάτες στις μεταφορές 98 Μ

35 Τεχνίτες και εργάτες χωρίς ειδίκευση 99 Μ

36 Συμβοηθούντα μέλη (σύνολο επαγγελμάτων) Σ

37 Καθηγητές τριτοβάθμιας εκπαίδευσης 131 Μ

* Θέση στο επάγγελμα: Ε = εργοδότης, Α = αυτοαπασχολούμενος, Μ = μισθωτός, Σ = συμβοηθόν μέλος.

12

Τέταρτος στόχος ήταν να απομονωθούν ορισμένες μεγάλες ομάδες, μεσοστρωματικού

τύπου (με χαρακτηριστικότερη ίσως τους εκπαιδευτικούς πλην των καθηγητών

τριτοβάθμιας εκπαίδευσης), οι οποίες αυξάνονται με γρήγορους ρυθμούς διογκώνοντας τις

μεσαίες βαθμίδες της κοινωνικής κλίμακας σε μια περίοδο που, θεωρητικά τουλάχιστον,

χαρακτηρίζεται από πολωτικές τάσεις 26F

25.

Στο χώρο των διευθυντικών στελεχών, στόχος της κατηγοριοποίησης ήταν ο διαχωρισμός

διευθυνόντων επιχειρηματιών και μισθωτών διευθυντικών στελεχών του δημόσιου και

ιδιωτικού τομέα. Από τις δύο κατηγορίες που δημιουργήθηκαν (κατηγορίες 10 και 11,

πίνακας 1), η πρώτη είναι η προβληματικότερη επειδή συστεγάζει επιχειρηματίες με πολύ

διαφορετική οικονομική επιφάνεια. Όμως, η δομή των κατηγοριών της ΕΣΥΕ δεν επιτρέπει

περαιτέρω διαφοροποιήσεις προς αυτή την κατεύθυνση. Το πρόβλημα αυτό αφορά και

όλες τις υπόλοιπες κατηγορίες επιχειρηματικής δραστηριότητας (εμπόρους, επιχειρηματίες

στον τομέα παροχής υπηρεσιών κ.λπ.) 27F

26.

Η κατηγορία των υπαλλήλων γραφείου διατηρήθηκε ενιαία λόγω της συγκριτικά μεγάλης

εσωτερικής της ομοιογένειας (κατηγορία 12, πίνακας 1). Στην περίπτωση αυτή θα ήταν

σκόπιμος ο διαχωρισμός μεταξύ δημοσίων και ιδιωτικών υπαλλήλων. Ωστόσο, η δομή των

κωδικών επαγγέλματος της ΕΣΥΕ δεν τον επιτρέπει28F

27.

Στο χώρο του εμπορίου δημιουργήθηκαν έξι κατηγορίες (κατηγορίες 13 έως 18, πίνακας

1), εκ των οποίων η μία (κατ. 15) είναι κοινή με τις υπηρεσίες. Διαχωρίστηκαν καταρχάς

οι εργοδότες έμποροι από τους αυτοαπασχολούμενους. Ο διαχωρισμός αυτός ήταν ο

μόνος δυνατός ως προς κάποιο χαρακτηριστικό που να παραπέμπει, έστω και εμμέσως, σε

διαφοροποίηση της οικονομικής επιφάνειας. Η κατηγορία των μεσαίων στελεχών του

εμπορίου είναι ολιγοπληθής σε συνθήκες κυριαρχίας μικρών οικογενειακών μονάδων. Ο

διαχωρισμός των δραστηριοτήτων που αφορούν τις ασφάλειες, τις χρηματιστικές και τις

κτηματομεσιτικές δραστηριότητες υπαγορεύθηκε από τη μεγάλη ανάπτυξη και τις ειδικές

συνθήκες που επικρατούν στο σχετικό τομέα σε μεγάλες πόλεις της Δυτικής Ευρώπης και

των ΗΠΑ 29F

28. Η αδυναμία διαχωρισμού με βάση το μέγεθος των μονάδων περιορίζει τη

δυνατότητα εξαγωγής ασφαλών συμπερασμάτων για τις σχετικές εξελίξεις στις ελληνικές

πόλεις. Ο διαχωρισμός, τέλος, μεταξύ μισθωτών και αυτοαπασχολουμένων πωλητών και

25 Βασικός υποστηρικτής της θέσης περί κοινωνικοεπαγγελματικής πόλωσης στις μεγάλες δυτικές μετροπόλεις η S. Sassen (1991). Για μια διαφορετική αντίληψη, η οποία αμφισβητεί την πόλωση -την οποία θεωρεί συγκυριακή- και τονίζει την αύξηση των εξειδικευμένων επαγγελματικών κατηγοριών του τριτογενούς, βλ. Hamnett (1995), ο οποίος στηρίζεται σε εμπειρικό υλικό που αφορά το Λονδίνο. 26 Σε ορισμένες άλλες χώρες, αντίθετα, υπάρχει η σχετική δυνατότητα. Στη Γαλλία, για παράδειγμα, οι σχετικές κατηγορίες της INSEE επιτρέπουν το διαχωρισμό μεταξύ επιχειρηματιών που απασχολούν 10 μισθωτούς και άνω. 27 Ο διαχωρισμός αυτός μπορεί να προκύψει από διασταύρωση με τον κλάδο απασχόλησης. Στην ανάλυση δεν χρησιμοποιήθηκε ο διαχωρισμός αυτός για πρακτικούς λόγους. Εκ των υστέρων, όμως, ελέγχθηκε το αποτέλεσμα και ως προς αυτήν την παράμετρο (βλ. πίνακα 14).

13

πλανοδίων επέτρεψε τη σχετική απομόνωση των πωλητών στα εμπορικά καταστήματα

(μισθωτοί) από τους αυτοαπσχολούμενους πλανόδιους. Οι τελευταίοι, που έχουν συνήθως

συγκεκριμένα φυλετικά χαρακτηριστικά, αποδείχθηκαν η πλέον ενδιαφέρουσα

κατηγορία/μεταβλητή για τον εντοπισμό ορισμένων σχημάτων κοινωνικού αποκλεισμού

στις ελληνικές πόλεις.

Οι απασχολούμενοι στην παροχή υπηρεσιών χωρίστηκαν σε πέντε κατηγορίες (κατηγορίες

19 έως 23, πίνακας 1) ενώ συμμετέχουν και σε μία από εκείνες του εμπορίου. Η λογική

του διαχωρισμού είναι ίδια με το χώρο του εμπορίου, ενώ δημιουργήθηκε και μια ειδική

κατηγορία για τους απασχολούμενους στις υπηρεσίες ασφαλείας (αστυνομικούς). Ιδιαίτερο

ενδιαφέρον έχει η κατηγορία των μισθωτών στις χαμηλότερες βαθμίδες υπηρεσιών λόγω

της ειδικής θέσης που φαίνεται ότι καταλαμβάνουν στην κοινωνικοεπαγγελματική

συγκρότηση των σύγχρονων μεγαλουπόλεων, αλλά και λόγω της ιδιότυπης θέσης τους

στον ελληνικό αστικό χώρο (χωροθέτηση και σε πλευρές των πόλεων από τις οποίες τους

χωρίζει αυξανόμενη κοινωνική απόσταση).

Η γεωργία και η κτηνοτροφία παρουσιάζουν περιορισμένο ενδιαφέρον καθώς οι

απασχολούμενοι σε αυτές φθίνουν με γρήγορους ρυθμούς στο χώρο της πόλης. Οι δύο

σχετικές κατηγορίες που συγκροτήθηκαν (κατηγορίες 24 και 25, πίνακας 1), διαχωρίζουν

τους εργοδότες και αυτοαπασχολούμενους αγρότες από τους μισθωτούς. Η διάκριση αυτή

κρίθηκε αναγκαία με γνώμωνα τη δομή της αγροτικής απασχόλησης στην Ελλάδα, ώστε

να διαχωριστεί η σπονδυλική στήλη που αποτελούν οι αυτοαπασχολούμενοι και

μικροεργοδότες από τους εργάτες γης, οι οποίοι ανήκουν μάλλον στο κοινωνικό

επριθώριο.

Οι εργάτες-τεχνίτες χωρίστηκαν σε δέκα κατηγορίες (κατηγορίες 26 έως 35, πίνακας 1).

Στόχος ήταν, καταρχάς, να διαχωριστούν οι μισθωτοί εργάτες από τους μικροβιοτέχνες

(εργοδότες και αυτοαπασχολούμενους εργάτες-τεχνίτες). Δεύτερος στόχος ήταν να

διαχωριστούν και οι μεν και οι δε ως προς τους βασικούς κλάδους απασχόλησης

(βιομηχανία, βιοτεχνία, κατασκευές, μεταφορές). Ο διαχωρισμός αυτός έγινε αποκλειστικά

με βάση τον κλάδο απασχόλησης, χωρίς δηλαδή να μπορεί να αντανακλά και το μέγεθος

των μονάδων. Με την έννοια αυτή είναι προσεγγιστικός και, ως εκ τούτου, σχετικώς

επισφαλής. Τρίτος στόχος ήταν να διαχωριστούν οι εργάτες χωρίς ειδίκευση ως

κατηγορία-δείκτης που τοποθετείται αμιγώς στο χαμηλότερο σημείο της

κοινωνικοεπαγγελματικής κλίμακας.

28 Βλ. τη σχετική προβληματική στο Sassen (1991).

14

Το σύνολο των συμβοηθούντων και μη αμειβομένων μελών οικογενείας τοποθετήθηκε σε

μία κατηγορία (κατηγορία 36, πίνακας 1) ως στοιχείο παραδοσιακών σχέσεων στο χώρο

της απασχόλησης. Ο διαχωρισμός αυτής της κατηγορίας σε επιμέρους ομάδες δεν κρίθηκε

σκόπιμος λόγω του περιορισμένου αριθμού των μελών της και λόγω της συγκέντρωσής

της σχεδόν αποκλειστικά στους τομείς του εμπορίου και της γεωργίας.

Τέλος, σημαντικός στόχος που διατρέχει το σύνολο των παραπάνω διαχωρισμών είναι να

εκφράζουν τις χαρακτηριστικές για τον ελληνικό χώρο δομές της μικροεργοδοσίας και

αυτοαπασχόλησης. Αυτό επιτυγχάνεται σε ικανοποιητικό βαθμό στον τομέα του εμπορίου,

των υπηρεσιών και της βιοτεχνίας. Ωστόσο, η πληθωρική παρουσία των δομών αυτών

αλλοιώνει τη φυσιογνωμία κάποιων άλλων κατηγοριών (διευθύνοντες επιχειρηματίες, για

παράδειγμα) δημιουργώντας ενδεχομένως πλαστούς μέσους όρους.

4. Η ΑΝΑΛΥΣΗ (ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ ΒΟΛΟΥ)

Η περιγραφή των χαρακτηριστικών της πόλης του Βόλου δεν αποτελεί αντικείμενο αυτού

του άρθρου30F

29. Η πόλη χρησιμοποιείται εδώ ως παράδειγμα για την εφαρμογή της

προτεινόμενης μεθόδου, χωρίς να υπάρχει πρόθεση για συστηματική επεξεργασία των

ειδικών ευρημάτων που προκύπτουν γι’ αυτήν.

4.1 Η πρώτη φάση (παραγοντική ανάλυση)

Ο πίνακας των στοιχείων που θα χρησιμοποιηθεί για την παραγοντική ανάλυση αντι-

στοιχιών είναι διαστάσεων 37 x 42, όπου 37 είναι οι κατηγορίες της μεταβλητής

κοινωνικοεπαγγελματική φυσιογνωμία 31F

30 και 42 οι χωρικές ενότητες (ζώνες ανάλυσης,

χάρτης 1) που αποτελούν τις κατηγορίες της μεταβλητής “γεωγραφική διαίρεση του ΠΣ

Βόλου”. Πρόκειται για ένα πίνακα συχνοτήτων όπου κάθε κυψέλη ij περιλαμβάνει τον

αριθμό ατόμων επαγγέλματος j που κατοικούν στη ζώνη i. Υπενθυμίζουμε ότι στόχος της

παραγοντικής ανάλυσης είναι να μας δώσει μια περιληπτική εικόνα του αρχικού αυτού

πίνακα, αναδεικνύοντας τα δομικά στοιχεία των δεδομένων, εφ’ όσον υπάρχουν.

Σχολιάζοντας τα αποτελέσματα της ανάλυσης, περισσότερα χαρακτηριστικά της θα γίνουν

αντιληπτά.

29 Για μια γενική ενημέρωση όσον αφορά την κοινωνική φυσιογνωμία της πόλης κατά την παρούσα περίοδο, βλ. Μαλούτας (1995α), όπου υπάρχει και σημαντικός αριθμός βιβλιογραφικών παραπομπών για ειδικότερα ζητήματα. 30 Οι κατηγορίες που θα χρησιμοποιήσουμε στο παράδειγμα αφορούν το σύνολο ανδρών και γυναικών. Βασικότερος λόγος για τη σχετική επιλογή ήταν η διευκόλυνση της παρουσίασης των αποτελεσμάτων.

15

Χάρτης 1: Οι ζώνες ανάλυσης στο ΠΣ Βόλου 32F

31

N

35

37

36

34 33

1

23

5

67

29

4

89

1011121314

15161720

191821

22

23

24

3231

30

4.1.1 Υπολογισμός των βασικών παραγοντικών αξόνων

Η ανάλυση των αποτελεσμάτων αρχίζει από τον πίνακα των ιδιοτιμών (eigenvalues). Οι

ιδιοτιμές είναι οι διευθύνσεις των παραγοντικών αξόνων και εκφράζουν την ιεραρχία τους

ενώ, σε ποσοστιαία μορφή, δίνουν το ποσοστό πληροφορίας του αρχικού πίνακα

δεδομένων που λαμβάνεται υπόψη από κάθε παραγοντικό άξονα 33F

32. Ο πίνακας 2

31 Στο χάρτη δεν εμφανίζονται οι ζώνες 25 (Ανακασιά), 26 (Άγιος Ονούφριος), 27 (Άνω Βόλος), 28 (Ιωλκός), 38 (Μελισσάτικα), 39 (Αγριά), 40 (Άλλη Μεριά), 41 (Γορίτσα) και 42 (Διμήνι), οι οποίες βρίσκονται σε κάποια απόσταση από τον κεντρικό αστικό ιστό. 32 Ο υπολογισμός των ιδιοτιμών γίνεται στη μήτρα C (η οποία λέγεται μήτρα αδρανείας, είναι τετράγωνη, διαστάσεων p και προκύπτει από μετατροπή του αρχικού πίνακα), που έχει την εξής ιδιότητα: υπάρχουν q διανύσματα V τέτοια ώστε:

C * V = λ * V όπου λ: ένας αριθμός, η ιδιοτιμή V: το ιδιοδιάνυσμα C: η μήτρα αδρανείας

Όταν η C πολλαπλασιάζεται με το V, το αποτέλεσμα είναι V επί μία σταθερά, λ. Τα q διανύσματα ονομάζονται ιδιοδιανύσματα και είναι ανεξάρτητα μεταξύ τους. Οι σταθερές λ ονομάζονται ιδιοτιμές. Τα p στοιχεία κάθε

16

παρουσιάζει τις ιδιοτιμές των παραγοντικών αξόνων που προέκυψαν από την ανάλυση και

το συνδεδεμένο με αυτόν γράφημα αποδίδει τη συγκριτική τους σημασία.

Όπως προκύπτει από τον πίνακα 2, ο πρώτος παραγοντικός άξονας είναι πολύ σημαντικός

και καλύπτει το 46% περίπου της αρχικής πληροφορίας. Ο δεύτερος και ο τρίτος είναι

επίσης σημαντικοί καλύπτοντας αντίστοιχα 19% και 10%, ενώ ο τέταρτος ακολουθεί με

4,2%. Οι τέσσερις πρώτοι άξονες καλύπτουν συνεπώς 80% περίπου της αρχικής

πληροφορίας, αφήνοντας το 20% στους υπόλοιπους 32.

Υπάρχουν αρκετοί πρακτικοί κανόνες για την επιλογή του αριθμού των παραγοντικών

αξόνων που θα αποτελέσουν το μοντέλο περίληψης της αρχικής πληροφορίας. Σύμφωνα

με έναν από αυτούς η επιλογή αξόνων πρέπει να σταματήσει όταν το άθροισμα των

ποσοστών κάλυψης της αρχικής πληροφορίας φτάσει στο επίπεδο p (συνήθως p ≥ 80%).

Σύμφωνα με ένα δεύτερο, πρέπει να αποκλειστούν οι άξονες με ιδιοτιμές μικρότερες του 1

(στον πίνακα 2 οι τιμές έχουν πολλαπλασιαστεί επί 100). Υπάρχουν και άλλοι τέτοιοι

κανόνες, οι οποίοι δεν οδηγούν πάντοτε στο ίδιο αποτέλεσμα 34F

33. Ωστόσο, όλοι αυτοί οι

κανόνες αφορούν την αρχική επιλογή και το σημαντικότερο κριτήριο για την τελική

επιλογή πρέπει να είναι το ουσιαστικό περιεχόμενο των αξόνων, που προκύπτει από τους

πίνακες που θα εξετάσουμε στη συνέχεια.

4.1.2 Το περιεχόμενο των παραγοντικών αξόνων

Ξεκινώντας με ένα συνδυασμό των δύο πρακτικών κριτηρίων επιλογής που προανα-

φέρθηκαν, θα εξετάσουμε τους τέσσερις πρώτους παραγοντικούς άξονες που προέκυψαν

από την ανάλυση. Στον πίνακα 3 παρουσιάζονται τα χαρακτηριστικά των αξόνων αυτών

ως προς τις 37 μεταβλητές της ανάλυσης.

διανύσματος V επιτρέπουν να γνωρίζουμε τη διεύθυνση του διανύσματος σε σχέση με τις αρχικές p μεταβλητές: Είναι οι συντελεστές διεύθυνσης. Το άθροισμα όλων των ιδιοτιμών ισούται με το ίχνος της C και, συνεπώς, το άθροισμα των m πρώτων ιδιοτιμών ισούται με:

(λ1 + λ2 +...+ λm)/ ίχνος(C) που είναι το ποσοστό πληροφορίας το οποίο αποδίδουν τα διανύσματα V1, V2,..., Vm. Βλ. αναλυτικότερη περιγρα-φή και παρουσίαση της μαθηματικής τεχνικής στο Jambu (1989). 33 Για μια συστηματοποιημένη παρουσίαση των κανόνων αυτών, βλ. Jambu (1989).

17

Ο πίνακας 3 περιέχει πληθώρα χρήσιμων πληροφοριών. Η πρώτη στήλη (j) αναφέρει τον

αριθμό-δείκτη των κλάσεων της μεταβλητής “κοινωνικοεπαγγελματική κατηγορία”. Η

δεύτερη στήλη (Qlt) αναφέρει την ποιότητα προσαρμογής του μοντέλου των τεσσάρων

παραγοντικών αξόνων για κάθε κατηγορία. Παρουσιάζει δηλαδή το ποσοστό απόδοσης της

πληροφορίας που περιέχουν οι αρχικές κατηγορίες από το σχετικό μοντέλο. Για

παράδειγμα, οι εργοδότες που ανήκουν στα “υψηλά” ελεύθερα επαγγέλματα (κατηγορία

1, πίνακας 1) αποδίδονται κατά 81,3%, ενώ οι δημοσιογράφοι-συγγραφείς-καλλιτέχνες

(κατηγορία 7, πίνακας 1) μόνο κατά 28%. Η τρίτη στήλη (Wgt) αναφέρει το ειδικό βάρος

με το οποίο σταθμίζεται κάθε κατηγορία, που συναρτάται με το πλήθος που τις απαρτίζει.

Βλέπουμε χαρακτηριστικά ότι οι πολυπληθείς υπάλληλοι γραφείου (κατηγορία 12, πίνακας

1) έχουν πολύ μεγαλύτερο ειδικό βάρος από τους καθηγητές τριτοβάθμιας εκπαίδευσης

(κατηγορία 37, πίνακας 1), οι οποίοι είναι ελάχιστοι στο Βόλο. Η τέταρτη στήλη (Inr)

αναφέρει το ποσοστό αδράνειας που αντιπροσωπεύει η κάθε κατηγορία ως προς το

συνολική αδράνεια. Πρακτικά, η ανάγνωση της στήλης αυτής επιτρέπει τον εντοπισμό των

κατηγοριών που έχουν εισφέρει σημαντικά στη συγκρότηση του συγκεκριμένου μοντέλου

των τεσσάρων παραγοντικών αξόνων. Βλέπουμε, για παράδειγμα, ότι οι πλανόδιοι

πωλητές (κατηγορία 17) έχουν συμβάλει πολύ περισσότερο στη διαμόρφωση του

μοντέλου από τους εργοδηγούς και αρχιεργάτες (κατηγορία 26). Η συμβολή αυτή είναι

συνάρτηση της “εκκεντρικότητας” της κατηγορίας (της απόστασης δηλαδή της

πραγματικής κατανομής των τιμών της από την κατανομή σε συνθήκες μη εξάρτησης των

μεταβλητών “κοινωνικοεπαγγελματική κατηγορία” και “γεωγραφική διαίρεση του ΠΣ

Βόλου”) και του ειδικού της βάρους.

18

Πίνακας 2: Ιδιοτιμές παραγοντικών αξόνων

α/α Ιδιοτιμή % αθροισ. %1 1396 45.77% 45.77%2 576 18.89% 64.66%3 305 10.00% 74.66%4 128 4.20% 78.85%5 93 3.05% 81.90%6 70 2.30% 84.20%7 64 2.10% 86.30%8 53 1.74% 88.03%9 42 1.38% 89.41%

10 36 1.18% 90.59%11 31 1.02% 91.61%12 30 0.98% 92.59%13 28 0.92% 93.51%14 24 0.79% 94.30%15 22 0.72% 95.02%16 20 0.66% 95.67%17 19 0.62% 96.30%18 18 0.59% 96.89%19 14 0.46% 97.34%20 13 0.43% 97.77%21 12 0.39% 98.16%22 10 0.33% 98.49%23 8 0.26% 98.75%24 7 0.23% 98.98%25 6 0.20% 99.18%26 5 0.16% 99.34%27 4 0.13% 99.48%28 4 0.13% 99.61%29 3 0.10% 99.70%30 3 0.10% 99.80%31 2 0.07% 99.87%32 2 0.07% 99.93%33 1 0.03% 99.97%34 1 0.03% 100.00%35 0 0.00% 100.00%36 0 0.00% 100.00%

Ιδιοτιμές παραγοντικών αξόνων

0 500 1000 1500

13

5

7

911

13

1517

1921

23

25

2729

31

33

3537

Παρ

άγοντες

Ιδιοτιμές

19

Πίνακας 3: Αποτελέσματα παραγοντικής ανάλυσης αντιστοιχιών ως προς τις

κοινωνικοεπαγγελματικές κατηγορίες στο ΠΣ Βόλου (42 ζώνες κατοικίας)

Axe 1 Axe 2 Axe 3 Axe 4

j Qlt Wg

t

Inr Coor Cor Ctr Coor Cor Ctr Coor Cor Ctr Coor Cor Ctr

1 813 7 30 989 704 46 198 28 4 -315 71 21 113 9 7

2 945 39 111 840 819 198 173 35 20 -251 73 81 123 18 46

3 389 3 6 441 347 5 29 2 0 65 8 0 136 33 5

4 723 28 14 313 635 20 -9 1 0 75 36 5 88 51 17

5 691 8 12 578 684 18 57 7 0 -5 0 0 6 0 0

6 332 6 10 423 331 7 13 0 0 -10 0 0 -18 1 0

7 280 9 9 289 263 5 -39 5 0 -61 12 1 -5 0 0

8 498 11 11 381 442 11 -21 1 0 -63 12 1 -118 42 11

9 847 68 64 490 835 117 42 6 2 36 5 3 -20 1 2

10 357 9 10 310 283 6 41 5 0 -55 9 1 144 61 14

11 752 10 20 641 646 29 177 49 5 -82 11 2 170 46 22

12 868 121 42 276 716 66 -19 3 1 89 74 31 -89 75 75

13 382 30 14 234 379 12 5 0 0 18 2 0 1 0 0

14 249 51 13 113 171 5 -35 16 1 23 7 1 -64 55 16

15 250 5 6 230 146 2 -13 0 0 156 67 4 115 36 5

16 461 4 11 563 383 9 62 5 0 -112 15 2 221 59 15

17 997 12 192 -876 164 69 1955 816 829 -237 12 23 -154 5 23

18 254 32 7 -74 83 1 -27 11 0 91 126 9 -47 33 6

19 340 7 7 279 263 4 135 62 2 -62 13 1 21 2 0

20 156 10 11 89 24 1 -66 13 1 -153 70 8 -127 49 13

21 35 13 7 5 0 0 -59 23 1 -28 5 0 -31 6 1

22 277 39 5 -69 113 1 -6 1 0 44 46 3 -70 117 15

23 306 14 10 76 28 1 -16 1 0 227 249 24 -76 28 6

24 974 31 104 -454 201 46 -398 154 85 -795 616 643 -45 2 5

25 602 4 16 -495 191 7 -297 68 6 -245 47 8 -617 296 115

26 132 10 5 -11 1 0 67 28 1 123 94 5 -37 9 1

27 621 25 11 -245 443 11 27 5 0 -73 40 4 134 133 36

28 956 83 66 -403 663 96 -18 1 0 63 16 11 260 275 435

29 205 19 7 -123 147 2 -18 3 0 67 44 3 33 11 2

30 734 33 20 -334 602 27 16 1 0 150 120 25 42 10 5

31 754 42 22 -336 706 34 -81 41 5 30 6 1 18 2 1

32 890 113 50 -326 794 86 -86 55 14 73 40 20 -14 1 2

33 311 19 10 -66 28 1 -134 118 6 70 32 3 -141 132 30

34 594 32 12 -209 394 10 -107 103 6 76 52 6 -71 46 13

35 651 24 35 -507 576 44 -36 3 1 80 14 5 -160 58 47

36 458 26 13 -132 117 3 51 17 1 -219 319 41 -26 5 1

37 331 1 7 477 110 2 505 124 5 -331 53 4 300 44 8

1000 1000 1000 1000 1000

20

Από την πέμπτη στήλη και μετά αρχίζει το δεύτερο τμήμα του πίνακα που αναφέρεται σε

κάθε παραγοντικό άξονα ξεχωριστά. Στο δεύτερο αυτό τμήμα υπάρχουν οι πληροφορίες

που επιτρέπουν την αποσαφήνιση του περιεχομένου κάθε παραγοντικού άξονα: η

συμβολή των κοινωνικοεπαγγελματικών κατηγοριών/μεταβλητών στη διαμόρφωσή του,

το μέτρο στο οποίο κάθε άξονας αποδίδει την πληροφορία που υπάρχει σε κάθε μεταβλητή

και η θέση κάθε μεταβλητής επί των αξόνων.

Κάθε κοινωνικοεπαγγελματική κατηγορία/μεταβλητή παρουσιάζει τρεις τιμές σε κάθε

παραγοντικό άξονα. Η πρώτη (Coor) είναι η συντεταγμένη της κατηγορίας πάνω στον

άξονα και επιτρέπει τον εντοπισμό της σχετικής θέσης όλων των μεταβλητών και συνεπώς

της ιεράρχησής τους με βάση τον άξονα αυτό. Το πρόσημο είναι σημαντικό για το

διαχωρισμό των μεταβλητών με θετική και αρνητική διακύμανση 35F

34. Η δεύτερη (Cor) είναι

η συσχέτιση της μεταβλητής με τον παραγοντικό άξονα, που δίδεται από το τετράγωνο

του συνημιτόνου της μεταξύ τους γωνίας. Εκφράζει το ποσοστό ερμηνείας της μεταβλητής

από τον παραγοντικό άξονα. Το άθροισμα των τιμών συσχέτισης μιας μεταβλητής για το

σύνολο των αξόνων που επιλέγονται σε ένα μοντέλο, είναι το συνολικό ποσοστό

ερμηνείας της (ή ποιότητα προσαρμογής) στο πλαίσιο του μοντέλου και αναφέρεται στη

δεύτερη στήλη του πίνακα (Qlt), όπως είδαμε παραπάνω. Η τρίτη (Ctr) είναι η συμβολή

της μεταβλητής στη διακύμανση του παραγοντικού άξονα. Από την τιμή αυτή προκύπτει η

σχετική σημασία που είχε η συγκεκριμένη μεταβλητή στη διαμόρφωση του παραγοντικού

άξονα.

Η ερμηνεία των αποτελεσμάτων της ανάλυσης διευκολύνεται πολύ αν απομονώσουμε τις

σημαντικές τιμές σε ένα νέο πίνακα. Αρχίζουμε επιλέγοντας, για κάθε παραγοντικό άξονα,

τις μεταβλητές εκείνες που η συμβολή τους στη διαμόρφωσή του υπερβαίνει τη μέση

συμβολή. Επειδή οι τιμές συμβολής (Ctr) είναι σχετικές, δεν έχουμε παρά να διαιρέσουμε

τη συνολική συμβολή (1000) με τον αριθμό των κατηγοριών (37) 36F

35. Επιλέγουμε συνεπώς

τις κατηγορίες/μεταβλητές με συμβολή μεγαλύτερη του 27 (με μαύρα στοιχεία στον

πίνακα 3). Εν συνεχεία μεταφέρουμε τις μεταβλητές αυτές σε έναν νέο πίνακα (πίνακας

4), διαχωρίζοντάς τες σε θετικές και αρνητικές ανάλογα με το πρόσημο των

συντεταγμένων τους (Coor). Έτσι, ολοκληρώσαμε την επιλογή των μεταβλητών που

διαμόρφωσαν τους παραγοντικούς άξονες του μοντέλου.

34 Υψηλή θετική συσχέτιση χαρακτηρίζει μεταβλητές των οποίων οι τιμές μεταβάλλονται συστηματικά κατά ανάλογο μέγεθος και κατά την ίδια φορά στις διάφορες περιπτώσεις και αρνητική όταν η μεταβολή είναι συστηματικά ανάλογη αλλά με αντίθετη φορά. 35 Πρέπει να σημειωθεί ότι, λόγω του σχετικού χαρακτήρα των συμβολών (Ctr), δεν είναι δυνατή η σύγκριση των τιμών μεταξύ παραγόντων.

21

22

Παράλληλα, προχωρούμε στην επιλογή των μεταβλητών που εξηγούνται ικανοποιητικά

από τους παραγοντικούς άξονες. Επιλέγουμε συνεπώς τις μεταβλητές εκείνες με ποσοστό

εξήγησης (Cor) από τον παραγοντικό άξονα που υπερβαίνει το 50% (με κεκλιμένα

στοιχεία στον πίνακα 3) και τις μεταφέρουμε επίσης σε νέο πίνακα (πίνακας 5),

διαχωρίζοντάς τες σε θετικές και αρνητικές.

Από τον πίνακα 4 προκύπτει ότι η συγκρότηση του πρώτου άξονα οφείλεται κυρίως σε 12

κοινωνικοεπαγγελματικές κατηγορίες από τις οποίες οι πέντε τοποθετούνται στη θετική και

οι υπόλοιπες επτά στην αρνητική πλευρά του άξονα. Στη θετική πλευρά τοποθετούνται

κατηγορίες υψηλών και μεσαίων κοινωνικοεπαγγελματικών στρωμάτων. Ιδιαίτερα

σημαντική είναι η συμβολή των αυτοαπασχολούμενων και μισθωτών “υψηλών”

ελεύθερων επαγγελματιών καθώς και των εκπαιδευτικών. Στην αρνητική πλευρά

τοποθετούνται κατηγορίες εργατών-τεχνιτών, αγροτών και πλανοδίων-πωλητών, με

ιδιαίτερα θετική συμβολή των εργατών-τεχνιτών στη βιομηχανία και τις κατασκευές.

Παράλληλα, από τον πίνακα 5 προκύπτει ότι ο πρώτος παραγοντικός άξονας αποδίδει σε

ικανοποιητικό ποσοστό τη διακύμανση 12 κατηγοριών, επτά από τις οποίες ανήκουν στα

υψηλά και τα μεσαία κοινωνικοεπαγγελματικά στρώματα και πέντε σε διάφορες

κατηγορίες εργατών-τεχνιτών.

Το σημαντικότερο συμπέρασμα, όσον αφορά τη φυσιογνωμία του πρώτου παράγοντα,

είναι ότι αποτελεί το βασικό άξονα κοινωνικοεπαγγελματικής διαφοροποίησης του τόπου

κατοικίας, αφού αποδίδει πολύ σημαντικό μέρος της συνολικής πληροφορίας.

Χαρακτηριζόμενος από την αντίθεση μεταξύ υψηλών και μεσαίων, από τη μια, και

χαμηλών, από την άλλη, κοινωνικοεπαγγελματικών κατηγοριών μπορεί να ονομαστεί

άξονας κοινωνικοεπαγγελματικής ιεραρχίας. Η ιεραρχία μεταξύ των μεταβλητών δεν

προκύπτει από το ποσοστό απόδοσής τους από τον άξονα (Cor), αλλά από τη θέση τους

πάνω σε αυτόν (Coor). Από τον πίνακα 3 προκύπτει ότι στο θετικό άκρο του πρώτου

άξονα τοποθετούνται οι εργοδότες “υψηλοί” ελεύθεροι επαγγελματίες (Coor=989),

ακολουθούμενοι από τους μισθωτούς του ίδιου επαγγέλματος (Coor=840). Οι

εκπαιδευτικοί (Coor=490) και οι υπάλληλοι γραφείου (Coor=276) καταλαμβάνουν θέσεις

πλησιέστερες στο κέντρο της κλίμακας. Στο αρνητικό άκρο τοποθετούνται οι εργάτες

χωρίς ειδίκευση (Coor=-507), οι εργάτες γης (Coor=-495) και οι μισθωτοί εργάτες στη

βιομηχανία (Coor=-403). Τη μεγαλύτερη αρνητική τιμή παρουσιάζει, ωστόσο, η

περιθωριακή επαγγελματική κατηγορία των αυτοαπασχολουμένων πωλητών και

πλανοδίων (Coor=-876). Ο πρώτος άξονας είναι ο αρτιότερος συνθετικός δείκτης της

ταξικής διαφοροποίησης στον τόπο κατοικίας που μπορεί να προκύψει από τα δεδομένα

που χρησιμοποιήθηκαν.

23

Πριν σχολιάσουμε το δεύτερο παράγοντα, πρέπει να σταθούμε στις περιπτώσεις των

αυτοαπασχολούμενων πωλητών-πλανοδίων (κατηγορία 17) και των φυσικών επιστημόνων

(κατηγορία 5). Οι πρώτοι συμβάλλουν σημαντικά στη συγκρότηση του πρώτου

παράγοντα, αλλά ταυτόχρονα δεν αποδίδονται σε ικανοποιητικό βαθμό από αυτόν. Οι

δεύτεροι, αντίθετα, δεν συμβάλλουν σημαντικά, αλλά αποδίδονται ικανοποιητικά. Η πρώτη

κατάσταση παρουσιάζεται σε περιπτώσεις με υψηλή αδράνεια (Inr) -συνάρτηση του ειδι-

κού βάρους της κατηγορίας και της έκκεντρης διασποράς της- όπου έστω και ένα

περιορισμένο μέρος της αδράνειας αυτής είναι δυνατόν να συμβάλλει σημαντικά στη

διαμόρφωση κάποιου παραγοντικού άξονα (λόγω της συγκριτικά περιορισμένης αδράνειας

των άλλων κατηγοριών), χωρίς να αποδίδεται ικανοποιητικά ως κατηγορία από τον άξονα

αυτόν, αφού το μεγαλύτερο μέρος της αδράνειάς της συμβάλλει στη διαμόρφωση άλλων

παραγοντικών αξόνων. Η περίπτωση των πλανοδίων-πωλητών είναι χαρακτηριστική:

πρόκειται για την κατηγορία με τη μεγαλύτερη αδράνεια, με συμβολή όμως πολύ

σημαντικότερη στο δεύτερο -από ότι στον πρώτο- άξονα, ο οποίος και την αποδίδει

ικανοποιητικά. Η δεύτερη κατάσταση παρουσιάζεται αντίθετα σε περιπτώσεις με χαμηλή

αδράνεια όπου, είτε λόγω περιορισμένου ειδικού βάρους είτε λόγω περιορισμένης

εκκεντρικότητας στην κατανομή (ή λόγω και των δύο), η συμβολή της κατηγορίας δεν

είναι σημαντική σε κανέναν άξονα, χωρίς αυτό να είναι απαγορευτικό για την ικανο-

ποιητική απόδοσή της από κάποιον από τους άξονες. Η περίπτωση των φυσικών

επιστημόνων είναι επίσης χαρακτηριστική: το πολύ περιορισμένο ειδικό τους βάρος δεν

επιτρέπει την ουσιαστική συμβολή τους στη συγκρότηση των παραγοντικών αξόνων, αλλά

ταυτόχρονα δεν αποκλείει την ικανοποιητική απόδοσή τους από τον πρώτο άξονα, αφού η

κατανομή τους προσιδιάζει σε εκείνη της συνισταμένης των βασικών κατηγοριών που τον

συγκροτούν.

Ο δεύτερος παραγοντικός άξονας έχει πολύ απλούστερη δομή. Στη συγκρότησή του

συμβάλλουν αποφασιστικά οι αυτοαπασχολούμενοι πλανόδιοι-πωλητές και, σε πολύ

μικρότερα βαθμό, οι αγρότες. Παράλληλα, ο άξονας αυτός αποδίδει ικανοποιητικά την

κατανομή των πλανοδίων-πωλητών αποκλειστικά, η οποία αποτελεί και το περιεχόμενό

του. Επειδή οι αυτοαπασχολούμενοι πλανόδιοι-πωλητές παραπέμπουν σε πολύ μεγάλο

βαθμό και σε συγκεκριμένη φυλετική κατηγορία (τσιγγάνοι), ο άξονας αυτός υπογραμμίζει

μια σημαντική πλευρά του κοινωνικού αποκλεισμού στον ελληνικό αστικό χώρο 37F

36.

Ο τρίτος παραγοντικός άξονας έχει επίσης σχετικά απλή δομή. Στη συγκρότησή του

συμβάλλουν αποφασιστικά οι αυτοαπσχολούμενοι και εργοδότες αγρότες και, σε πολύ

μικρότερο βαθμό, τα συμβοηθούντα και μη αμειβόμενα μέλη οικογενείας (κατά την ίδια

36 Ο άξονας αυτός είναι παρών στο σύνολο των έξι ελληνικών πόλεων με πληθυσμό που υπερβαίνει τους 100.000 κατοίκους.

24

φορά) και ορισμένοι ελεύθεροι επαγγελματίες και οι υπάλληλοι γραφείου (κατά αντίθετη

φορά). Ο άξονας αυτός αποδίδει ικανοποιητικά την κατανομή των αγροτών αποκλειστικά,

η οποία αποτελεί και το περιεχόμενό του.

Ο τέταρτος άξονας είναι λιγότερο απλός και ακόμη λιγότερο σαφής. Συγκροτείται από τη

συμβολή επτά κατηγοριών κυρίως, οι οποίες ωστόσο κατανέμονται στη θετική και

αρνητική του πλευρά κατά τρόπο που δεν οδηγεί σε προφανές συμπέρασμα. Παράλληλα,

καμία κατηγορία δεν αποδίδεται ικανοποιητικά από τον παράγοντα αυτόν, κάτι που

καθιστά το περιεχόμενό του ασαφές.

Ορισμένες κοινωνικοεπαγγελματικές κατηγορίες δεν συμμετείχαν σημαντικά στη

συγκρότηση κανενός από τους προηγούμενους άξονες και, παράλληλα, δεν αποδίδονται

ικανοποιητικά από κανέναν από αυτούς. Οι περιπτώσεις αυτές, λίγο περισσότερες από τις

μισές, είναι οι περιπτώσεις με τη μικρότερη αδράνεια. Είναι δηλαδή οι περιπτώσεις εκείνες

που το περιορισμένο ειδικό βάρος τους σε συνδυασμό με τη μη εκκεντρική κατανομή τους

(που δεν αφίσταται δηλαδή από την κατανομή σε κατάσταση ανεξαρτησίας των

μεταβλητών του αρχικού πίνακα), οδηγεί σε περιορισμένη συμβολή στη συγκρότηση του

μοντέλου και σε μη ικανοποιητική απόδοση από αυτό. Είναι χαρακτηριστικές οι χαμηλές

τιμές απόδοσης όλων αυτών των κατηγοριών από το μοντέλο (Qlt στον πίνακα 3). Η

κατάσταση αυτή σημαίνει ότι η κατανομή των σχετικών κατηγοριών στους τόπους

κατοικίας δεν παρουσιάζει κάποια δομικά στοιχεία, τα οποία να μπορούν να αποδοθούν

από ένα τέτοιο μοντέλο, εντασόμενα στους υπάρχοντες άξονες ή δημιουργώντας κάποιους

νέους. Παράλληλα, σημαίνει ότι τα δομικά στοιχεία που αποδόθηκαν από το μοντέλο

(“κοινωνικοεπαγγελματική ιεραρχία” [άξων 1], “κοινωνικός αποκλεισμός” [άξων 2], και

“αγροτικές περιοχές” [άξων 3]) δεν μπορούν να ερμηνεύσουν ικανοποιητικά την

κατανομή των κατηγοριών αυτών. Η ύπαρξή τους και το ειδικό τους βάρος είναι

σημαντικά στοιχεία για τη συνολική εκτίμηση της λύσης που προκύπτει από την ανάλυση.

Πρέπει να προσθέσουμε ότι η αμορφία της υπόλοιπης πληροφορίας (πέραν αυτής που

αποδίδουν οι τρεις πρώτοι άξονες) δεν οφείλεται σε “πίεση” από τους προηγούμενους

άξονες, η οποία δεν αφήνει υποβόσκοντα σχήματα να αναδειχτούν. Επιχειρήσαμε

πρόσθετες αναλύσεις αφαιρώντας τις πολύ εκκεντρικές μεταβλητές (με τη μεγαλύτερη

διακύμανση) και ζώνες, χωρίς η αμορφία αυτή να διαφοροποιηθεί αισθητά. Θα

μπορούσαμε συνεπώς να αποδόσουμε την υπόλοιπη αυτή πληροφορία στο ποσοστό του

“τυχαίου”, όσον αφορά την κοινωνικοεπαγγελματική συγκρότηση των ζωνών κατοικίας

στο ΠΣ Βόλου.

25

Πίνακας 6: Αποτελέσματα παραγοντικής ανάλυσης αντιστοιχιών ως προς τις ζώνες

ανάλυσης

Axe 1 Axe 2 Axe 3 Axe 4

Zon

e

Qlt Wg

t

Inr Coor Cor Ctr Coor Cor Ctr Coor Cor Ctr Coor Cor Ctr

1 820 24 26 -376 424 25 -234 164 23 -183 100 27 -210 132 83

2 662 50 9 -102 186 4 -112 225 11 95 161 15 -71 90 19

3 579 39 9 -124 222 4 -58 49 2 145 303 27 -19 5 1

4 414 31 9 118 155 3 -27 8 0 144 230 21 -43 21 4

5 536 35 9 124 207 4 -35 17 1 122 201 17 -90 110 22

6 418 31 11 152 216 5 -47 21 1 127 153 17 -54 28 7

7 258 13 5 142 183 2 -70 45 1 47 20 1 -33 10 1

8 438 22 9 -176 242 5 -137 147 7 76 46 4 -19 3 1

9 365 20 8 -83 59 1 -14 2 0 141 171 13 -125 133 24

10 752 20 29 554 687 43 75 13 2 -134 40 12 72 12 8

11 760 37 36 471 753 59 10 0 0 35 4 2 23 2 1

12 740 25 21 430 730 33 44 8 1 24 2 0 -8 0 0

13 876 54 66 553 814 117 134 47 17 -68 12 8 29 2 3

14 905 37 65 642 781 110 143 39 13 -158 47 31 142 38 59

15 772 21 58 688 580 73 175 37 11 -347 148 85 79 8 10

16 750 16 20 519 723 31 44 5 1 -90 22 4 14 0 0

17 780 35 27 421 752 44 32 4 1 18 1 0 -73 22 14

18 428 32 14 229 380 12 22 4 0 30 7 1 -72 37 13

19 531 38 10 168 352 8 -52 34 2 37 17 2 -102 129 31

20 298 8 7 -180 125 2 -143 79 3 84 27 2 -132 67 11

21 671 33 18 -300 526 21 -44 11 1 18 2 0 150 132 58

22 882 19 20 -441 591 26 -42 5 1 -275 229 46 137 57 27

23 658 13 18 -249 154 6 -169 71 7 -407 411 73 -94 22 9

24 391 9 7 -273 289 5 -159 99 4 8 0 0 25 3 0

25 241 7 5 227 225 3 -29 4 0 24 3 0 -47 10 1

26 69 5 7 -98 23 0 -118 34 1 20 1 0 -64 10 2

27 96 4 6 179 69 1 -36 3 0 101 22 1 30 2 0

28 426 2 6 -421 239 3 -114 17 1 -73 7 0 -346 162 23

29 727 18 18 -462 703 28 0 0 0 84 23 4 -14 1 0

30 700 24 16 -322 528 18 -36 6 1 179 164 26 -18 2 1

31 697 25 11 -240 414 10 -81 47 3 89 57 6 157 179 48

32 468 30 14 -227 365 11 78 43 3 89 57 8 23 4 1

33 475 27 7 -73 68 1 107 145 5 99 126 9 -103 136 23

34 908 45 25 -271 433 24 18 2 0 176 184 46 221 289 172

35 876 7 18 -713 664 26 95 12 1 -388 197 35 54 4 2

36 881 49 37 -387 651 53 5 0 0 166 119 45 160 111 99

37 997 14 193 -960 215 91 1812 767 783 -192 9 17 -161 6 28

38 533 5 8 -370 264 5 -160 50 2 -322 200 17 97 18 4

39 846 39 34 -276 286 21 -255 242 44 -211 166 57 -201 151 124

40 614 6 9 -443 418 8 -109 26 1 -228 111 10 -165 58 12

41 551 7 9 -380 409 8 -102 29 1 185 96 8 76 16 3

42 932 20 66 -571 319 46 -356 124 43 -684 458 304 177 31 48

1000 1000 1000 1000

26

Η παραγοντική ανάλυση αντιστοιχιών επιτρέπει ανάλογη επεξεργασία των αποτελεσμάτων

και για τις κατηγορίες της δεύτερης ποιοτικής μεταβλητής 38F

37 (στη συγκεκριμένη περίπτωση

για τις ζώνες ανάλυσης οι οποίες εμφανίζονται στον χάρτη 1). Ο πίνακας 6 παρουσιάζει τα

αποτελέσματα αυτά. Η λογική ανάγνωσής τους είναι ταυτόσημη με εκείνη του πίνακα 3.

Προχωρούμε συνεπώς κατευθείαν στην κατασκευή των βοηθητικών πινάκων 7 και 8 για

τον εντοπισμό των ζωνών που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη συγκρότηση των τεσσάρων

πρώτων παραγοντικών αξόνων (πίνακας 7) και εκείνων που ερμηνεύονται ικανοποιητικά

από τους άξονες αυτούς (πίνακας 8).

37 Υπενθυμίζω ότι οι ποσοτικές μεταβλητές της ανάλυσης αποτελούν ταυτοχρόνως τις κατηγορίες της πρώτης ποιοτικής μεταβλητής του πίνακα (“κοινωνικοεπαγγελματική κατηγορία”).

27

Από τον πίνακα 7 προκύπτει ότι ο παραγοντικός άξονας 1 συγκροτείται από τις θετικές

συμβολές οκτώ ζωνών (ζώνες 10 έως 17), που αποτελούν το κέντρο του Δήμου Βόλου

(χάρτης 1), και κυρίως από τις κεντρικότερες από αυτές (ζώνες 13, 14 και 15).

Παράλληλα, συγκροτείται και από τις αρνητικές συμβολές οκτώ ζωνών, από τις οποίες οι

πέντε ανήκουν στο Δήμο Νέας Ιωνίας, οι δύο στο Δήμο Βόλου (παρυφές) και η τελευταία

στην Κοινότητα Διμηνίου. Από τον πίνακα 8 προκύπτει ότι ο σχετικός άξονας αποδίδει

ικανοποιητικά τις οκτώ κεντρικές ζώνες με τη σημαντική συμβολή στη συγκρότησή του

(θετική πλευρά) και πέντε ζώνες, από τις οποίες οι τρεις στη Νέα Ιωνία και οι δύο στη

νοτιοδυτική πλευρά του Δήμου Βόλου (αρνητική πλευρά). Στο χάρτη 2 εμφανίζεται

καθαρά η γεωγραφική πόλωση, ως προς τον άξονα αυτό, μεταξύ κέντρου και δυτικής

περιφέρειας, ενώ μια ευρεία -ενδιάμεση όσον αφορά την επαγγελματική ιεραρχία- περιοχή

παρλεμβάλεται ανάμεσά τους.

Ο δεύτερος παραγοντικός άξονας τροφοδοτείται κυρίως από τη συμβολή της ζώνης 37

(βορειοδυτικό άκρο του Δήμου Νέας Ιωνίας) και πολύ λιγότερο από εκείνη των ζωνών 39

(Αγριά) και 42 (Διμήνι) που βρίσκονται στις παρυφές του πολεοδομικού συγκροτήματος. Ο

άξονας αυτός αποδίδει ικανοποιητικά μόνο τη ζώνη 37.

Χάρτης 2: Οι ζώνες ανάλυσης ως προς τον πρώτο παραγοντικό άξονα στο ΠΣ Βόλου

Πρώτος παραγοντικός άξωνκενές ζώνεςζώνες με σημαντική συμβολή που αποδίδονται ικανοποιητικά (+)ζώνες με σημαντική συμβολή (-)ζώνες με σημαντική συμβολή που αποδίδονται ικανοποιητικά (-)ζώνες που αποδίδονται ικανοποιητικά (-)ουδέτερες ζώνες

N

29

Ο τρίτος παραγοντικός άξονας τροφοδοτείται κυρίως από τη συμβολή της ζώνης 42

(Διμήνι) και, σε λιγότερο βαθμό, από επτά ακόμη ζώνες οι περισσότερες από τις οποίες

βρίσκονται στα άκρα ή εκτός των δύο μεγάλων δήμων (αρνητική πλευρά). Παράλληλα,

τροφοδοτείται, σε ακόμη μικρότερο βαθμό, από τέσσερις ζώνες οι περισσότερες από τις

οποίες βρίσκονται σε σχετικώς κεντρικά σημεία του Δήμου Νέας Ιωνίας (θετική πλευρά). Ο

άξονας αυτός, ωστόσο, δεν αποδίδει ικανοποιητικά καμία ζώνη. Οριακά αποδίδονται οι

ζώνες 42 (Κοινότητα Διμηνίου) και 23 (Αλυκές) (βλ. σχετικές τιμές [Cor] στον πίνακα 6).

30

Ο τέταρτος παραγοντικός άξονας τροφοδοτείται από αρκετές ζώνες ο συνδυασμός των

οποίων, ωστόσο, δεν αναδεικνύει κάποιο λογικό σχήμα, ενώ παράλληλα ο ίδιος άξονας

δεν αποδίδει ικανοποιητικά (ούτε οριακά) καμία ζώνη.

Συνδυάζοντας τα συμπεράσματα από τους πίνακες 4, 5, 7 και 8 μπορούμε να

διατυπώσουμε το τελικό συμπέρασμα αυτής της φάσης με τη βοήθεια των πινάκων 9 και

10: Η ανάλυση καταλήγει στον εντοπισμό τριών βασικών αξόνων που δομούν την

κοινωνικοεπαγγελματική φυσιογνωμία της πόλης με βάση τον τόπο κατοικίας.

Βασικότερος όλων των αξόνων είναι εκείνος που παραπέμπει στην κοινωνικοεπαγ-

γελματική ιεραρχία, καθώς αντιδιαστέλλει τον τόπο κατοικίας των υψηλών και ορισμένων

μεσαίων κοινωνικοεπαγγελματικών κατηγοριών από εκείνον των εργατών-τεχνιτών. Με

γεωγραφικούς όρους, ο άξονας αυτός σηματοδοτεί τον αστικό χαρακτήρα του κέντρου της

πόλης σε αντίθεση με τον εργατικό χαρακτήρα σημαντικού τμήματος του Δήμου Νέας

Ιωνίας και ορισμένων ακόμη περιφερειακών ζωνών.

31

Δεύτερος σε σημασία άξονας αναδεικνύεται εκείνος που αναφέρεται στη χωροθέτηση μιας

συγκεκριμένης κοινωνικοεπαγγελματικής κατηγορίας (που συμβαίνει να είναι

συνυφασμένη με συγκεκριμένα φυλετικά χαρακτηριστικά), τους αυτοαπασχολούμενους

πλανόδιους-πωλητές. Η κατηγορία αυτή παρουσιάζει εξαιρετικά μεγάλη χωρική

συγκέντρωση (εκκεντρικότητα στην κατανομή) καθώς χωροθετείται σχεδόν αποκλειστικά

σε μία ζώνη του Δήμου Νέας Ιωνίας. Η ζώνη αυτή είναι περιοχή προνομιακής

εγκατάστασης τσιγγάνων, τα επαγγελματικά χαρακτηριστικά των οποίων ταιριάζουν με

εκείνα που αναδείχτηκαν κυρίαρχα στο χώρο της. Ο άξονας αυτός υποδεικνύει συνεπώς

το γεωγραφικό σχήμα αποκλεισμού των περιθωριακών επαγγελματικών κατηγοριών στο

χώρο της πόλης.

Ο τρίτος και τελευταίος μεταξύ των σημαντικών αξόνων αναφέρεται στη χωροθέτηση των

αγροτών. Το γεγονός ότι δεν παραπέμπει σε συγκεκριμένες χωρικές ενότητες (ζώνες),

παρά μόνον οριακά, οφείλεται στο ότι ο πληθυσμός των αγροτών δεν αποτελεί κυρίαρχο

κοινωνικοεπαγγελματικό φαινόμενο σε καμία ζώνη, με αποτέλεσμα καμία να μην

αποδίδεται ικανοποιητικά από έναν τέτοιο άξονα.

Τα παραπάνω συμπεράσματα συνοψίζονται στους πίνακες 9 και 10, ενώ ο τέταρτος

άξονας, που είχε κατ’ αρχάς επιλεγεί, εγκαταλείπεται μετά την αδυναμία να αποκτήσει

συγκεκριμένη κοινωνικοεπαγγελματική και γεωγραφική φυσιογνωμία.

4.1.3 Γραφική απεικόνιση των αποτελεσμάτων της παραγοντικής ανάλυσης

Μια τελευταία όψη των αποτελεσμάτων της παραγοντικής ανάλυσης δίδεται από τη

γραφική απεικόνιση κατηγοριών και ζωνών ως προς τους δύο βασικότερους παραγον-

τικούς άξονες. Η γραφική αυτή απεικόνιση παρουσιάζει τις συντεταγμένες των σημείων

αυτών επί των αξόνων (Coor στους πίνακες 3 και 6), οι οποίες αποτελούν τις προβολές

των σημείων-κατηγοριών και των σημείων-ζωνών στο επίπεδο που ορίζουν οι δύο άξονες.

Η διαγραμματική αυτή αναπαράσταση των αποτελεσμάτων της παραγοντικής ανάλυσης

είναι, σε μεγάλο βαθμό, ο αντικειμενικός σκοπός της, καθώς στο πλαίσιό της

επιτυγχάνεται η περιληπτική και εύκολα αντιληπτή διάταξη των στοιχείων του αρχικού

πίνακα σύμφωνα με τη βασική δομή των μεταξύ τους σχέσεων. Στόχος της ανάλυσης,

εξάλλου, είχε τεθεί εξ αρχής η μείωση των διαστάσεων του προβλήματος

“κοινωνικοεπαγγελματική διάρθρωση στον τόπο κατοικίας” που θέτει η σχέση των

επιλεγμένων κοινωνικοεπαγγελματικών κατηγοριών με τη συγκεκριμένη γεωγραφική

διαίρεση του αστικού χώρου.

32

Η ανάγνωση των διαγραμμάτων που ακολουθούν υπακούει στους εξής βασικούς κανόνες:

Δύο στοιχεία (κατηγορίες ή ζώνες) που τοποθετούνται κοντά το ένα στο άλλο έχουν κοινά

σημεία, σε αντίθεση με δύο στοιχεία που βρίσκονται σε απόσταση. Τα στοιχεία που

τοποθετούνται κοντά στην αρχή των αξόνων είναι τα πλέον αδιάφορα ως προς τα

φαινόμενα τα οποία εκφράζουν οι άξονες. Τα στοιχεία που τοποθετούνται κοντά στις

διχοτόμους των γωνιών που σχηματίζουν οι άξονες και μακρυά από την αρχή των αξόνων

εκφράζουν εντονότερα τους τέσσερις συνδυασμούς των δύο αξόνων. Στο διάγραμμα 1,

για παράδειγμα, η κατηγορία 17 και η ζώνη 37 εκφράζουν έντονα το συνδυασμό χαμηλής

κοινωνικοεπαγγελματικής θέσης και έντονου γεωγραφικού αποκλεισμού.

Στο διάγραμμα 1 έχουν τοποθετηθεί οι κοινωνικοεπαγγελματικές κατηγορίες και οι ζώνες

ανάλυσης ως προς τους άξονες 1 και 2. Η έντονη ιδιαιτερότητα της κατηγορίας των

αυτοαπασχολουμένων πλανοδίων-πωλητών και της ζώνης 37, που αποτελεί τον κατ’

εξοχήν τόπο κατοικίας τους, δείχνει ότι ουσιαστικά βρισκόμαστε μπροστά σε ένα

μονοδιάστατο φαινόμενο (κοινωνικοεπαγγελματική ιεραρχία), το οποίο εκφράζεται από

τον πρώτο άξονα και συμπληρώνεται από ένα περιθωριακό (όσον αφορά το πλήθος των

κατηγοριών και τη γεωγραφική έκταση) φαινόμενο (γεωγραφικός αποκλεισμός

πλανοδίων-τσιγγάνων).

Το διάγραμμα 2, όπου οι ίδιες κατηγορίες και ζώνες έχουν τοποθετηθεί ως προς τους

παραγοντικούς άξονες 1 και 3, εμφανίζεται λιγότερο μονοδιάστατο. Ο πρώτος άξων

εκφράζει πάντα την κοινωνικοεπαγγελματική ιεραρχία, ενώ ο τρίτος τον αγροτικό

χαρακτήρα κατηγοριών και ζωνών. Ωστόσο, και στην περίπτωση αυτή ο δεύτερος άξων

τροφοδοτείται κυρίως από μία κατηγορία (αγρότες) και μία ζώνη (Διμήνι, ζώνη 42) και

δευτερευόντως από μερικές ακόμη κατηγορίες (εργάτες γης [25], πλανόδιοι-πωλητές

[17], συμβοηθούντα και μη αμειβόμενα μέλη οικογενείας [36] και ορισμένες ζώνες που

τοποθετούνται ως επί το πλείστον στην περιφέρεια, αλλά παράλληλα και από “υψηλα”

ελεύθερα επαγγέλματα [1] και [2], καθηγητές τριτοβάθμιας εκπαίδευσης [37] και τη ζώνη

15, η οποία βρίσκεται στο βόρειο άκρο του κέντρου) 39F

38. Η παραβολική μορφή του νέφους

αποτελεί ένδειξη κυριαρχίας του άξονα στη διεύθυνση του οποίου εκτείνεται (του πρώτου

άξονα στην προκειμένη περίπτωση 40F

39), αφού καθιστά το ένα άξονα συνάρτηση του άλλου.

Στην προκειμένη περίπτωση ο άξονας 3 αποκτά κάποιο νόημα για τα άκρα της

κοινωνικοεπαγγελματικής κλίμακας (φαινόμενο που παραπέμπει ενδεχομένως στην

απαρχή της αποκέντρωσης των υψηλών κοινωνικοεπαγγελματικών κατηγοριών μέσα στο

38 Ορισμένες από τις αναφερόμενες κατηγορίες και ζώνες δεν εμφανίζονται στο διάγραμμα λόγω χαμηλού συντελεστή συσχέτισης με τους δύο άξονες (<.50).

33

ΠΣ Βόλου), ενώ παραμένει “αδιάφορος” για τη μεγάλη πλειονότητα των μεσαίων

κατηγοριών.

Διάγραμμα 1: Προβολή των κοινωνικοεπαγγελματικών κατηγοριών και των ζωνών

ανάλυσης στο επίπεδο που ορίζουν οι άξονες 1 και 2 της παραγοντικής ανάλυσης.

Κατηγορίες και ζώνες με Cor > .50

2

-0.5280

0.5280

1 -1.0000 0.9340 K12 K4

K30

K32

K28

K9

K35

K5

K11 K2 K1

10

11 12

13 14 15

16 17

21 22 29

30

35

36

Διάγραμμα 2: Προβολή των κοινωνικοεπαγγελματικών κατηγοριών και των ζωνών

ανάλυσης στο επίπεδο που ορίζουν οι άξονες 1 και 3 της παραγοντικής ανάλυσης.

Κατηγορίες και ζώνες με Cor > .50

39 Για μια συζήτηση της σημασίας των σχημάτων του νέφους για την ερμηνεία των αξόνων στα σχετικά διαγράμματα της παραγοντικής ανάλυσης, βλ. Jambu (1989: 250).

K31

K17 35

34

3

-0.8500

0.3500

1-1.0000 0.9340

K12K4 K32K31

K30

K28K9

K35

K5

K11

K2

K24

K1

10

11 12

13

14

15

16

17 21

22

29

30

35

36

Τα διαγράμματα 3 και 4 επιτρέπουν μια πιο εύγλωτη ανάγνωση των αποτελεσμάτων της

παραγοντικής ανάλυσης. Στα διαγράμματα αυτά έχει επιχειρηθεί η ομαδοποίηση ομοειδών

κοινωνικοεπαγγελματικών κατηγοριών και περιοχών στο επίπεδο που ορίζεται από τους

άξονες 1 και 3. Από το διάγραμμα 3 προκύπτει ότι τα υψηλά ελεύθερα επαγγέλματα

καταλαμβάνουν την κορυφή της κοινωνικοεπαγγελματικής κλίμακας ακολουθούμενα από

ένα συνονθύλευμα μεσαίων κυρίως κατηγοριών, που περιλαμβάνει τα υπόλοιπα ελεύθερα

επαγγέλματα, το σύνολο των επιχειρηματιών στους διάφορους τομείς 41F

40 και τους

υπαλλήλους. Ακολουθούν κατηγορίες απασχολουμένων στις χαμηλές θέσεις του

τριτογενούς τομέα και ανεξάρτητοι εργάτες-τεχνίτες (μικροβιοτέχνες). Το συνεχές των

κατηγοριών, που αρχίζει με τα λοιπά ελεύθερα επαγγέλματα, ολοκληρώνεται με τους

μισθωτούς εργάτες. Το συνεχές αυτό, και ιδιαίτερα το κάτω άκρο του, αποτελείται από τις

κατηγορίες εκείνες που η χωροθέτηση της κατοικίας τους χαρακτηρίζεται λιγότερο από

την παρουσία αγροτών. Μπορούμε βάσιμα να υποθέσουμε ότι οι κατηγορίες αυτές δεν

κατοικούν στην περιφέρεια του ΠΣ Βόλου. Το κάτω άκρο της κλίμακας βρίσκεται πέρα από

το συνεχές, και αποτελείται από τις περιθωριακές κατηγορίες.

Από το διάγραμμα 4 προκύπτει ότι το σύνολο σχεδόν των ζωνών του Δήμου Βόλου

τοποθετείται σε υψηλότερη θέση, από όλες τις υπόλοιπες ζώνες του ΠΣ, στην

κοινωνικοεπαγγελματική κλίμακα που μετρά ο άξονας 1. Προκύπτει επίσης ότι οι περιοχές

με την πιο ομοιογενή κοινωνικοεπαγγελματική σύνθεση είναι το κέντρο της πόλης (που

συνδέεται με τις υψηλότερες θέσεις της κλίμακας) και η βορείως και δυτικά του κέντρου

περιοχές του Δήμου Βόλου (που συνδέονται με τις μεσαίες θέσεις της κλίμακας). Στις

40 Είναι σαφές ότι υπάρχει μια ομάδα επιχειρηματιών που τοποθετείται στις πολύ υψηλές θέσεις της σχετικής κλίμακας. Η αδυναμία εντοπισμού της ομάδας αυτής οφείλεται στο μεγάλο αριθμό των μικροεργοδοτών και στην

35

υπόλοιπες περιοχές εμφανίζεται κάποιος βαθμός κοινωνικοεπαγγελματικής αμορφίας, ο

οποίος παραπέμπει ενδεχομένως στη μικρή ταξική απόσταση μεταξύ κατηγοριών όπως

μικροβιοτέχνες, αγρότες, μικροεπιχειρηματίες στην παροχή υπηρεσιών κ.λπ. που

εκφράζεται με τον περιορισμένο διαχωρισμό των τόπων κατοικίας τους. Από την αμορφία

αυτή εξαιρείται η πλειονότητα των ζωνών του Δήμου Νέας Ιωνίας (7 στις 9), οι οποίες

είναι συνυφασμένες με το εργατικό στοιχείο της πόλης.

Από το συνδυασμό των διαγραμμάτων 3 και 4 προκύπτει ότι οι υψηλές και μεσαίες

κοινωνικοεπαγγελματικές κατηγορίες κατοικούν κυρίως στο Δήμο Βόλου (και ιδιαίτερα στο

κέντρο και στις περί αυτό περιοχές), και τα εργατικά στρώματα (ιδιαιτέρως οι μισθωτοί)

και οι περιθωριακές κατηγορίες στο Δήμο Νέας Ιωνίας. Οι υπόλοιπες κατηγορίες

διαχέονται με πολύ λιγότερο διαχωριστικά σχήματα στο σύνολο των υπολοίπων ζωνών

του πολεοδομικού συγκροτήματος, με εξαίρεση τις τους αγρότες που εμφανίζουν

προνομιακή εγκατάσταση σε ορισμένες από αυτές (Διμήνι, Αλυκές κ.λπ.).

Διάγραμμα 3: Προβολή των κοινωνικοεπαγγελματικών κατηγοριών στο επίπεδο που

ορίζουν οι άξονες 1 και 3 της παραγοντικής ανάλυσης

3

-0.8500

0.3500

1-1.0500 0.9340

Διάγραμμα 4: Προβολή των ζωνών ανάλυσης στο επίπεδο που ορίζουν οι άξονες 1 και 3

της παραγοντικής ανάλυσης

αδυναμία, λόγω των κατηγοριών της ΕΣΥΕ, διαχωρισμού μεταξύ επιχειρηματιών με βάση το μέγεθος των μονάδων.

Εργάτες μισθωτοί

Περιθωριακές ΚΕΚ

Ανεξάρτητοι εργάτες και αρχιεργάτες

Χαμηλές ΚΕΚ στον τριτογενή Υπάλληλοι

Υψηλά ελέυθερα επαγγέλματα

Εργοδότες και αυτο/νοι επιχειρηματίες διαφόρων τομέων

Λοιπά ελεύθερα επαγγέλματα

Αγρότες

36

3

-0.8500

0.3500

1-1.0500 1.0000

4.1.4 Εναλλακτικές προσεγγίσεις

Πριν προχωρήσουμε στη δεύτερη φάση της ανάλυσης, θα αναφερθούμε περιληπτικά σε

κάποιες εναλλακτικές προσεγγίσεις. Η ανάλυση σε κύριες συνιστώσες μπορεί επίσης να

χρησιμοποιηθεί με στόχο τη συνοπτική απόδοση της πληροφορίας που περιέχεται στον

αρχικό πίνακα, μέσω της ανάδειξης των βασικών δομικών χαρακτηριστικών της

τελευταίας. Η ανάλυση αυτή, πολύ συγγενής της ανάλυσης αντιστοιχιών, είναι ‘ευάλωτη’

στην κλίμακα των μεταβλητών καθώς και στη διακύμανσή τους. Έτσι, μια μεταβλητή που

μετριέται σε χιλιοστά του μέτρου θα ‘εξαφανίσει’ κατά την ανάλυση μιαν άλλη μεταβλητή

που μετριέται σε μέτρα εφ’ όσον και οι δύο μετρούν ανάλογα μήκη. Παράλληλα, μια

μεταβλητή με μεγάλη διακύμανση, όπως οι πλανόδιοι-πωλητές στην προηγούμενη

ανάλυση, θα ‘εξαφανίσει’ μια μεταβλητή με περιορισμένη διακύμανση. Ο βασικός τρόπος

υπέρβασης αυτού του εμποδίου είναι η κανονικοποίηση (standardisation) των

μεταβλητών, δηλαδή η αφαίρεση κάθε τιμής της μεταβλητής από το μέσο όρο της και η

διαίρεση με την τυπική της απόκλιση, που δίνει ενιαίο μέσο όρο (0) και ενιαία τυπική

απόκλιση (1) σε όλες τις μεταβλητές. Η διαδικασία αυτή σημαίνει όμως ότι αποφασίζουμε

να αποδόσουμε σε όλες τις μεταβλητές την ίδια σημασία. Για την ανάλυση που

προηγήθηκε, αυτό θα σήμαινε ότι αποδίδουμε σε όλες τις κοινωνικοεπαγγελματικές

κατηγορίες (μεταβλητές) την ίδια σημασία, ανεξάρτητα από τον πληθυσμό τους. Η

ανάλυση σε κύριες συνιστώσες είναι συνεπώς καταλληλότερη για την επεξεργασία

πολλαπλών και διαφορετικής φύσεως μεταβλητών, όπου υπεισέρχονται διαφορετικές

Δήμος Νέας Ιωνίας Δήμος Βόλου

Κέντρο Δήμου Βόλ

Ζώνες βόρεια και δυτικά του κέντρου, Ανακασιά και Άνω Βόλος

Νέα Δημητριάδα

Διμήνι

37

μονάδες μέτρησης και όπου, κυρίως, υπάρχει αδυναμία ουσιαστικής στάθμισης της

σχετικής σημασίας τους 42F

41.

Μια ενδιάμεση εκδοχή αποτελεί η διατήρηση της διακύμανσης των μεταβλητών ως

στοιχείου στάθμισης (υπό τη σχετική μορφή του συντελεστή διακύμανσης 43F

42). Στην

περίπτωση αυτή οι αρχικές τιμές μετατρέπονται για να αποκτήσουν απλώς κοινό μέσο όρο,

ώστε να αποφευχθούν οι επιπτώσεις της διαφορετικής κλίμακας. Η εκδοχή αυτή έχει

ενδιαφέρον όταν θέλουμε να εστιάσουμε την προσοχή μας κυρίως στις μεταβλητές εκείνες

με τη μεγαλύτερη διακύμανση. Σε περιπτώσεις ανάλυσης του κοινωνικού διαχωρισμού,

για παράδειγμα, όπου εξ ορισμού βασικό αντικείμενο αποτελούν οι

κοινωνικοεπαγγελματικές κατηγορίες με τις μεγαλύτερες γεωγραφικές διακυμάνσεις, η

προσέγγιση αυτή μπορεί να δόσει μια πολύ καθαρή εικόνα, ιδιαιτέρως για τα άκρα της

σχετικής κλίμακας 44F

43.

Ως συμπέρασμα μπορούμε να πούμε ότι στις περισσότερες περιπτώσεις που τα δεδομένα

αποτελούν πίνακα συχνοτήτων (ή σειρά από πίνακες συχνοτήτων που αφορούν τον ίδιο

στατιστικό πληθυσμό 45F

44), καταλληλότερη αποδεικνύεται η ανάλυση αντιστοιχιών, ενώ η

ανάλυση σε κύριες συνιστώσες είναι πιο κατάλληλη για την επεξεργασία ανόμοιων

μεταβλητών διαφορετικής κλίμακας που δεν επιδέχονται αξιολογική ιεράρχηση.

4.2 Η δεύτερη φάση (ταξινομική ανάλυση)

Από την παραγοντική ανάλυση προέκυψε η βασική δομή του κοινωνικοεπαγγελματικού

διαχωρισμού της πόλης (άξονες), καθώς και η θέση των επιμέρους μεταβλητών

(κοινωνικοεπαγγελματικών κατηγοριών) και χωρικών ενοτήτων (ζωνών κατοικίας) ως

προς αυτούς. Η ταξινομική ανάλυση έχει ως στόχο να προσδιορίσει τη θέση των ζωνών

κατοικίας ως προς το σύνολο των σημαντικών αξόνων κοινωνικοεπαγγελματικού

διαχωρισμού ταυτοχρόνως. Αποτελεί δηλαδή τη διαδικασία τελικής σύνθεσης, η οποία

επιτρέπει τον κοινωνικοεπαγγελματικό χαρακτηρισμό κάθε ζώνης, την κατάταξη των

ζωνών σε ομοιογενείς ομάδες και κατ’επέκτασιν τη χαρτογράφηση της

κοινωνικοεπαγγελματικής φυσιογνωμίας της πόλης.

41 Βλ. τις παράλληλες παρουσιάσεις για την ανάλυση αντιστοιχιών και την ανάλυση σε κύριες συνιστώσες στα Groupe Chadule (1987), Everitt, Dunn (1991), Jambu (1989). 42 Ο συντελεστής διακύμανσης ισούται με το λόγο της διακύμανσης προς το μέσο όρο. 43 Την προσέγγιση αυτή ακολουθήσαμε σε παλαιότερες εργασίες (Μαλούτας, 1992, 1993 και 1995) τροποποιώντας τον αρχικό πίνακα δεδομένων με στόχο την εξίσωση του μέσου όρου των μεταβλητών, χωρίς επέμβαση στη διακύμανσή τους. Η μετατροπή που χρησιμοποιήθηκε ήταν η υποκατάσταση του αρχικού πίνακα απόλυτων τιμών από τους δείκτες χωροθέτησης (location quotients), οι οποίοι αποτελούν το λόγο του ποσοστού μιας περίπτωσης δια του συνολικού ποσοστού. Οι μέσοι όροι των μεταβλητών πλησιάζουν το 1 (με μικρές αποκλίσεις που οφείλονται στον χωρίς στάθμιση υπολογισμό του μέσου όρου των δεικτών αυτών στο πλαίσιο των νέων μεταβλητών), ενώ οι διακυμάνσεις διατηρούν τις σχετικές τους αποστάσεις. 44 Στην περίπτωση αυτή εφαρμόζουμε ανάλυση πολλαπλών αντιστοιχιών, μετατρέποντας τους αρχικούς επιμέρους πίνακες σε ποιοτικές μεταβλητές. Οι όροι αυτής της μετατροπής αποτελούν τις κρισιμότερες επιλογές στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας.

38

Πριν προχωρήσουμε στην παρουσίαση των αποτελεσμάτων της ταξινομικής ανάλυσης, θα

πρέπει να συζητήσουμε το εξής ζήτημα: Μετά την παραγοντική ανάλυση, και με δεδομένο

το αποτέλεσμά της, ποια δεδομένα ενδείκνυται να αποτελέσουν το αντικείμενο της

ταξινομικής ανάλυσης; Ουσιαστικά βρισκόμαστε μπροστά σε δύο επιλογές. Η πρώτη είναι

να ταξινομήσουμε τις περιπτώσεις (ζώνες κατοικίας) με βάση το σύνολο των αρχικών

μεταβλητών (κοινωνικοεπαγγελματικές κατηγορίες) και η δεύτερη να χρησιμοποιήσουμε

τα αποτελέσματα της παραγοντικής ανάλυσης. Για την πρώτη επιλογή μπορεί να θεωρθεί

πλεονέκτημα το γεγονός ότι η ταξινόμηση θα γίνει με βάση τη συνολική πληροφορία που

υπάρχει στον αρχικό πίνακα δεδομένων. Έτσι, ορισμένες πλευρές της αρχικής

πληροφορίας, που έχει αφήσει στην άκρη η παραγοντική ανάλυση θα μπορούσαν να

έχουν ρόλο και σε αυτό το στάδιο της ανάλυσης (υπενθυμίζω ότι με βάση τους τρεις

παραγοντικούς άξονες που θεωρήσαμε τελικώς σημαντικούς αποδίδεται το 75% περίπου

της αρχικής πληροφορίας 46F

45).

45 Βλ. πίνακα 2.

39

Η δεύτερη επιλογή έχει το πλεονέκτημα να επικεντρώνει την ταξινόμηση στα βασικά

δομικά στοιχεία που προέκυψαν από την προηγούμενη ανάλυση. Έτσι, η ταξινόμηση των

περιοχών γίνεται με βάση τους τρεις άξονες (“κοινωνικοεπαγγελματική ιεραρχία”,

“κοινωνικός αποκλεισμός” και “αγροτικές περιοχές”) χωρίς να υπεισέρχεται η υπόλοιπη -

άμορφη σύμφωνα με την παραγοντική ανάλυση- αρχική πληροφορία. Η πρώτη επιλογή θα

σήμαινε ουσιαστικά έλεγχο της παραγοντικής ανάλυσης μέσω μιας διαδικασίας η οποία,

ωστόσο, στατιστικά είναι περισσότερο επισφαλής.

4.2.1 Αποτελέσματα ταξινομικής ανάλυσης (τυπολογία)

Προχωρώντας στη δεύτερη επιλογή, τα δεδομένα με τα οποία θα τροφοδοτηθεί η ανάλυση

ταξινόμησης πρέπει να αναφέρονται στη θέση των περιπτώσεων (ζώνες ανάλυσης) ως

προς τους παραγοντικούς άξονες. Τέτοια δεδομένα είναι οι συντεταγμένες των

περιπτώσεων στους άξονες αυτούς (Coor στον πίνακα 6)47F

46.

Η ταξινομική ανάλυση οδηγεί στην ομαδοποίηση του στατιστικού πληθυσμού (δηλαδή των

ζωνών κατοικίας) σε όσο το δυνατόν πιο ομοιογενείς ομάδες. Στόχος της ομαδοποίησης

είναι, από το σύνολο των διαφορών που παρουσιάζουν οι ζώνες με βάση τη θέση των

μεταβλητών επί των τριών αξόνων της παραγοντικής ανάλυσης (διακύμανση), να

μεγιστοποιηθεί το τμήμα εκείνο που αφορά τις διαφορές μεταξύ των ομάδων ζωνών

(διαομαδική διακύμανση) και να ελαχιστοποιηθεί εκείνο που αφορά τις διαφορές εντός

των ομάδων (ενδοομαδική διακύμανση), δίνοντας μια όσο το δυνατόν πιο συνθετική

εικόνα (χρησιμοποιώντας δηλαδή όσο το δυνατόν μικρότερο αριθμό ομάδων) 48F

47. Η βασική

παρέμβαση-επιλογή του ερευνητή, κατά την ανάλυση αυτή, αφορά το συμβιβασμό μεταξύ

μεγιστοποίησης της διαομαδικής διακύμανσης (η διαομαδική διακύμανση παίρνει τη

μεγαλύτερη τιμή της εξισωνόμενη με τη συνολική διακύμανση όταν κάθε περίπτωση

αποτελεί ξεχωριστή ομάδα) και της συνθετικής ευκρίνειας, η οποία επιτυγχάνεται με τον

περιορισμό του αριθμού των ομάδων.

Χρησιμοποιώντας τα δεδομένα αυτά και προχωρώντας σε ιεραρχική ταξινόμηση,

προκύπτει το δενδροειδές διάγραμμα συνενώσεων (διάγραμμα 3).

46 Για την πιο ολοκληρωμένη τυπολόγηση του χώρου της πόλης χρησιμοποιήθηκαν οι συντεταγμένες της ανάλυσης αντιστοιχιών επί 74 μεταβλητών (διαχωρισμός ανδρικών και γυναικείων κατηγοριών) και όχι επί 37 μεταβλητών, που χρησιμοποιήθηκαν προηγουμένως για την οικονομία της παρουσίασης. Η σημασία της παραμέτρου του φύλου για την ανάλυση θα συζητηθεί, ωστόσο, σε επόμενη ευκαιρία. 47 Για την ανάλυση ταξινόμησης, βλ. Aldenderfer, Bashfield (1984), Jambu (1989), Everitt, Dunn (1991), Everitt (1993).

40

Διάγραμμα 3: Αποτέλεσμα της ιεραρχικής ανάλυσης ταξινόμησης (δενδρόγραμμα)

Indice*E10.0 1.0 2.0

719251865427

56

70

171211

48

76

16101413

64

15

74

80

333293

52

68

82031226

65

72

242128

69

75

3630344129

67

77

81

3914022

47

71

3823

66

73

35

78

42

79

37

Η λύση στην ταξινομική ανάλυση επιλέγεται με τομή επί του δενδρογράμματος, το οποίο

αποτελεί γραφική απεικόνιση των διαδοχικών συνενώσεων των περιπτώσεων (των ζωνών

στην προκειμένη περίπτωση) μέχρι τη δημιουργία ενός κορυφαίου κόμβου-ομάδας που να

τις περιέχει όλες. Η τομή μπορεί θεωρητικά να τοποθετηθεί οπουδήποτε μεταξύ της βάσης

και της κορυφής του δενδρογράμματος. Οι τομές πλησίον της βάσης μεγιστοποιούν τη

διαομαδική διακύμανση αλλά πολλαπλασιάζουν τον αριθμό των ομάδων, ενώ οι τομές

πλησίον της κορυφής σημαίνουν περιορισμένο αριθμό ομάδων αλλά και αυξημένη

ενδοομαδική διακύμανση.

Η αρχική επιλογή, όσον αφορά την τομή στο δενδρόγραμμα, μπορεί να γίνει με τη

βοήθεια του πίνακα 11, όπου παρουσιάζονται τα βασικά χαρακτηριστικά των δεκαπέντε

τελευταίων κόμβων του49F

48. Για κάθε κόμβο αναφέρεται ο αριθμός του, οι δύο κόβοι που

τον συγκροτούν -διακρινόμενοι σε πρεσβύτερο και νεότερο-, η μάζα του (δηλαδή ο

αριθμός των περιπτώσεων που περιλαμβάνει), η τιμή του δείκτη [v(n)], το ποσοστό της

τιμής αυτής στη συνολική διακύμανση των δεικτών [v(n)/M²(I)] και το αθροιστικό

48 Η τεχνική που χρησιμοποιήθηκε είναι η ιεραρχική ταξινόμηση βάσει δεικτών (classification hiérarchique indicée). Δείκτες (v(n)) αποδίδονται σε κάθε κόμβο του δενδρογράμματος που αποτελεί την ένωση δύο προηγούμενων κόμβων. Μηδενικό δείκτη έχουν οι τελικοί κόμβοι που δεν αναλύονται περαιτέρω. Οι τιμές των δεικτών είναι συνάρτηση της θέσης του κόμβου στο δενδρόγραμμα (ο δείκτης του επόμενου κόμβου είναι πάντοτε μεγαλύτερος από του προηγούμενου) και της απόστασης μεταξύ των κόμβων που τον συγκροτούν. Για μια εκτενή αναφορά στη μαθηματική και την επιχειρησιακή λογική της τεχνικής αυτής, βλ. Jambu (1989).

τομή

41

ποσοστό του αρχίζοντας από τον κορυφαίο κόμβο, η διακύμανσή του με βάση τις

μεταβλητές [M²(n)] και το ποσοστό αυτής της διακύμανσης ως προς τη συνολική

[M²(n)/M²(I)]. Το αθροιστικό ποσοστό διακύμανσης του δείκτη μπορεί να αποτελέσει ένα

πρώτο κριτήριο τομής: Με βάση τον σχετικώς περιορισμένο αριθμό των περιπτώσεων

μπορούμε να θέσουμε ως κριτήριο για την αρχική τομή η διαομαδική διακύμανση να

κυμαίνεται στο 95% της συνολικής. Αυτό σημαίνει πρακτικά ότι η τομή θα γίνει πριν από

τον κόμβο 7650F

49 (διάγραμμα 3).

Πίνακας 11: Χαρακτηριστικά των δεκαπέντε πρώτων κόμβων της ταξινομικής ανάλυσης

Κόμβος Πρεσβύ

-τερος

Νεότερ

ος

Μάζα v(n) v(n)/M

²(I)

v(n)/M

²(I)

αθροιστ

ικό

M²(n) M²(n)/

M²(I)

83 31 82 42 44,9 35,6% 35,6% 126,1 100,0

%

82 79 81 41 37,0 29,4% 65,0% 81,1 64,4%

81 77 80 33 21,5 17,1% 82,1% 36,9 29,3%

80 74 76 16 7,6 6,0% 88,1% 10,8 8,6%

79 37 78 8 3,9 3,1% 91,2% 7,2 5,7%

78 29 73 7 1,8 1,4% 92,6% 3,2 2,6%

77 67 75 17 1,7 1,3% 93,9% 4,6 3,7%

76 48 70 11 1,3 1,1% 95,0% 1,9 1,5%

75 69 72 12 1,2 0,9% 95,9% 2,6 2,0%

74 7 64 5 1,0 0,8% 96,7% 1,3 1,0%

73 66 71 6 0,8 0,6% 97,3% 1,4 1,1%

72 65 68 9 0,6 0,5% 97,8% 1,1 0,9%

71 47 58 4 0,4 0,3% 98,1% 0,5 0,4%

70 56 60 8 0,4 0,3% 98,4% 0,6 0,5%

69 21 59 3 0,2 0,2% 98,6% 0,3 0,2%

49 Όσο μεγαλύτερος είναι ο αριθμός των περιπτώσεων, τόσο περιορίζεται το ποσοστό διαομαδικής διακύμανσης στο οποίο μπορούμε να αρκεστούμε.

42

Η λύση του προβλήματος της ταξινόμησης που προκύπτει είναι λύση εννέα ομάδων για

την οποία η διαομαδική διακύμανση αντιπροσωπεύει το 95% της συνολικής. Αυτό σημαίνει

ότι κατά τα 9,5/10 περίπου, οι συνολικές διαφορές μεταξύ των περιπτώσεων (συνολική

διακύμανση) μπορούν να αναχθούν στις διαφορές μεταξύ των ομάδων στις οποίες έχουν

ταξινομηθεί και μόνο κατά 5% σε διαφορές στο εσωτερικό των ομάδων αυτών. Μια πρώτη

εκτίμηση όσον αφορά την επιτυχία της ταξινόμησης μπορεί να προκύψει από τον πίνακα

12, όπου αναφέρονται τα βασικά χαρακτηριστικά των εννέα κόμβων-ομάδων.

Η τιμή του δείκτη [v(n)] σημειώνει την απόσταση του κόμβου-ομάδας από τη βάση του

δενδρογράμματος. Έτσι, ο κόμβος με τη μεγαλύτερη τιμή (75) βρίσκεται πλησιέστερα

στην τομή. Η εσωτερική ανομοιογένεια του κόμβου-ομάδας δεν είναι συνάρτηση μόνο της

τιμής του δείκτη, αλλά και της εσωτερικής διακύμανσης [M²(n)] η οποία οφείλεται στις

μεταβλητές. Ο βαθμός της εσωτερικής αυτής ανομοιογένειας μπορεί να εκτιμηθεί

καλύτερα από την τελευταία στήλη του πίνακα, όπου εκφράζεται σε ποσοστιαία μορφή ως

προς τη διακύμανση των μεταβλητών για το σύνολο των περιπτώσεων. Εκφράζει δηλαδή

το ποσοστό της ενδοομαδικής διακύμανσης ως προς τη συνολική. Οι κόμβοι-ομάδες με τα

μεγαλύτερα ποσοστά ενδοομαδικής διακύμανσης είναι προφανώς εκείνοι που θα πρέπει να

ελεγχθούν πρώτοι εφ’όσον προσπαθήσουμε να καταλήξουμε σε πιο ομοιογενείς ομάδες με

περαιτέρω διασπάσεις.

Πίνακας 12: Χαρακτηριστικά των εννέα ομάδων της ταξινομικής ανάλυσης (η σειρά τους

ακολουθεί την κατάταξη στο δενδρόγραμμα)

Κόμβος-

ομάδα

Πρεσβύτε

ρος

Νεότερος Μάζα v(n) M²(n) M²(n) /

M²(I)

70 56 76 8 0,41 0,59 0,47%

48 11 44 3 0,01 0,00 0,01%

74 7 64 5 1,03 1,28 1,01%

75 69 72 12 1,17 2,58 2,04%

67 22 63 5 0,18 0,35 0,28%

73 66 71 6 0,80 1,43 1,14%

35 - - - - - -

42 - - - - - -

37 - - - - - -

43

Πριν προχωρήσουμε στον εντοπισμό του περιεχομένου των ομάδων που δημιουργήθηκαν

από την αρχική τομή ως προς τις αρχικές μεταβλητές, θα διερευνήσουμε τη φυσιογνωμία

τους ως προς τους τρεις παραγοντικούς άξονες 51F

50. Ο πίνακας 13 μας επιτρέπει να

εντοπίσουμε τις μεταβλητές (παραγοντικούς άξονες στην προκειμένη περίπτωση) που

παίζουν σημαντικό ρόλο στον καθορισμό της φυσιογνωμίας κάθε ομάδας. Οι τιμές που

αναφέρονται σε αυτόν μπορούν να εξομοιωθούν με συντελεστές συσχέτισης (Cor).

Προκύπτουν από την απόκλιση που παρουσιάζει η τιμή κάθε μεταβλητής για τη

συγκεκριμένη ομάδα από το μέσο όρο της για το σύνολο των περιπτώσεων και αποτελούν

τη σχετική συμβολή της μεταβλητής στην “εκκεντρικότητα” κάθε κόμβου-ομάδας. Στον

πίνακα αναγράφονται όσες τιμές είναι μεγαλύτερες του 0.10, ώστε να διακρίνονται

ευκολότερα τα βασικά χαρακτηριστικά. Από το πρώτο μέρος του πίνακα 13 προκύπτει ότι

η ομάδα-κόμβος 74 καθορίζεται κυρίως από τις τιμές της στον άξονα 1 και δευτερευόντως

από εκείνες στον άξονα 3, οι κόμβοι 42,73, 67 και 75 από τις τιμές τους στον άξονα 3 και

δευτερευόντως από εκείνες στον άξονα 1, οι κόμβοι 70 και 35 από τις τιμές τους και στους

δύο προαναφερθέντες άξονες και ο κόμβος 37 από την τιμή του στον άξονα 2 και

δευτερευόντως από εκείνη στον άξονα 1.

Πίνακας 13: Φυσιογνωμία των 9 ομάδων ως προς τους παραγοντικούς άξονες

Cor Cod

Άξων

1

Άξων

2

Άξων

3

Άξων

1

Άξων

2

Άξων

3

70 .51 .48 .92

48 .93 .60 .25 .15

74 .83 .11 .89

75 .20 .16 .63 .44 .50

67 .32 .65 .35 .65

73 .19 .12 .68 .93

35 .46 .52

42 .10 .80

37 .18 .80

50 Για μια πληρέστερη παρουσίαση της πρακτικής μεθοδολογίας της ιεραρχικής ταξινόμησης, που περιλαμβάνει και τεχνικές περαιτέρω υποδιαίρεσης κόμβων που προκύπτουν από την αρχική τομή, βλ. Μαλούτας (1996: 17κ.ε.).

44

Το δεύτερο μέρος του πίνακα 13, αντίθετα, αφορά την ετερογένεια των κόμβων.

Αναφέρεται στον άξονα (ή τους άξονες) ο οποίος είναι “υπαίτιος” του διαχωρισμού του

στους δύο κόμβους που τον συγκροτούν. Οι τιμές και στην περίπτωση αυτή μπορούν να

εξομοιωθούν με συντελεστή συσχέτισης, και αντιπροσωπεύουν το ποσοστό κατά το οποίο

οι διαφορές μεταξύ των δύο προηγούμενων κόμβων οφείλονται στον κάθε άξονα (σχετική

συμβολή της διακύμανσης του άξονα α στη διακύμανση του διπόλου των δύο

προηγούμενων κόμβων -Cod). Από το δεύτερο μέρος του πίνακα 13 προκύπτει ότι οι

κόμβοι 70, 74 και 73 υποδιαιρούνται περαιτέρω λόγω διαφορετικών τιμών στον άξονα 3,

ο κόμβος 48 λόγω διαφορετικών τιμών κυρίως στον άξονα 1 και οι κόμβοι 75 και 67 λόγω

διαφορετικών τιμών και στους δύο αυτούς άξονες. Οι τρεις άλλοι κόμβοι δεν

υποδιαιρούνται (τελικοί, περιέχουν μόνο μία ζώνη).

Πίνακας 14: Κοινωνικοεπαγγελματική τυπολογία των χωρικών ενοτήτων του ΠΣ Βόλου

(ανά 1000 οικονομικά ενεργούς σε κάθε ομάδα ζωνών και σε κάθε επαγγελματική

κατηγορία)

Ομάδα

ζωνών

Υψηλές

ΚΕΚ

Μεσαίες

ΚΕΚ

Καλλι-

τέχνες

κ.ά.

Χαμηλ.

τριτογ.

Περιθω

-ριακες

ΚΕΚ

Αγρότε

ς

Εργάτε

ς

ανεξάρ-

τητοι

Εργάτε

ς

μισθω-

τοί

Παραδο

-σιακές

κατηγ.

Σύνολο

K74 233 410 14 87 10 19 72 126 28 1000

329 214 221 123 82 87 88 62 150 147

K48 162 423 13 96 5 16 92 177 17 1000

150 146 137 89 30 47 73 57 61 97

K70 110 349 10 114 8 19 123 244 24 1000

201 236 204 207 84 113 193 154 165 190

K75 71 239 8 115 17 27 135 358 31 1000

184 231 232 300 264 223 303 325 301 272

K73 52 182 8 105 21 93 135 364 39 1000

53 69 95 106 132 302 118 129 151 106

K67 52 181 6 105 21 19 143 454 20 1000

71 93 95 145 175 85 170 219 104 145

K42 33 102 5 67 10 184 175 382 43 1000

6 7 11 13 11 114 29 26 31 20

K35 27 62 9 84 58 119 146 451 44 1000

2 2 7 6 24 26 9 11 12 7

K37 25 59 0 90 242 7 143 382 52 1000

3 3 0 12 199 3 17 18 26 14

Σύνολο 104 282 9 105 17 33 121 301 28 1000

1000 1000 1000 1000 1000 1000 1000 1000 1000 31211

45

Στον πίνακα 14 παρουσιάζεται η κοινωνικοεπαγγελματική φυσιογνωμία των εννέα ομάδων

ζωνών που προέκυψαν από την ταξινομική ανάλυση, ενώ στο χάρτη 3 σημειώνονται οι

ομάδες στις οποίες ανήκουν οι ζώνες ανάλυσης. Για την οικονομία της ανάγνωσης, οι 37

αρχικές κοινωνικοεπαγγελματικές κατηγορίες έχουν συμπτυχθεί σε εννέα ευρύτερες

κατηγορίες 52F

51 και η σειρά τους ακολουθεί το φθίνον ποσοστό των υψηλών κατηγοριών.

Από τον πίνακα προκύπτει ότι υπάρχουν δύο ομάδες ζωνών (Κ74 και Κ48) που

παρουσιάζουν σημαντικά αυξημένο ποσοστό υψηλών ΚΕΚ (2,2 και 1,5 φορές το μέσο

ποσοστό τους στην πόλη αντίστοιχα). Στις περιοχές αυτές το ποσοστό των μισθωτών

εργατών (δηλαδή το ποσοστό του αντίθετου κοινωνικοεπαγγελματικού πόλου) είναι πολύ

περιορισμένο (2,4 και 1,7 φορές μικρότερο του μέσου ποσοστού τους στην πόλη

αντίστοιχα). Στις μεγάλες εργατικές περιοχές (Κ67, Κ73 και Κ75) υπάρχει σαφής

υπερεκπροσώπηση των μισθωτών εργατών (από 1,2 έως 1,5 φορές περισσότεροι από το

μέσο ποσοστό τους) και ακόμη σαφέστερη υποεκπροσώπηση των υψηλών ΚΕΚ (που

φθάνει και το ½ του μέσου ποσοστού).

Υπάρχει μία ομάδα ζωνών (Κ70) όπου τα ποσοστά των δύο ακραίων κοινωνικοεπαγ-

γελματικών κατηγοριών κινούνται πλησιέστερα στο επίπεδο των μέσων όρων τους για το

σύνολο της πόλης, η οποία ωστόσο χαρακτηρίζεται κυρίως από την υπερεκπροσώπηση

των μεσαίων κατηγοριών. Οι μεσαίες ΚΕΚ κινούνται γενικώς ανάλογα με τις υψηλές, αλλά

με μικρότερη ένταση τόσο όσον αφορά την υπερεκπροσώπηση όσο και την

υποεκπροσώπησή τους. Οι κατηγορίες αυτές χαρακτηρίζουν αποκλειστικά την ομάδα Κ70,

όπου αποτελούν τη μόνη κατηγορία που υπερβαίνει σημαντικά το μέσο ποσοστό της, και

τις ομάδες Κ74 και Κ48 σε συνδυασμό με τις υψηλές ΚΕΚ.

Το ποσοστό των ανεξάρτητων εργατών-τεχνιτών κινείται ανάλογα με των μισθωτών

εργατών, αλλά με μικρότερη ένταση (κατ’ αναλογίαν της σχέσης υψηλών και μεσαίων

κατηγοριών). Παράλληλα, εμφανίζουν σημαντική συγκέντρωση στις τρεις μικρές ομάδες

και ιδιαίτερα σε εκείνη με τον εντονότερο αγροτικό χαρακτήρα (Κ42).

Το ποσοστό των εργαζομένων στις χαμηλές βαθμίδες του τριτογενούς είναι εκείνο που

παρουσιάζει τη μικρότερη διακύμανση μεταξύ των ομάδων. Οι περιθωριακές κατηγορίες

και οι αγρότες παρουσιάζουν, αντίθετα, τις εντονότερες διακυμάνσεις. Οι πρώτες υπερεκ-

προσωπούνται στις ομάδες Κ35 και Κ37 με 3πλάσιο και 15πλάσιο από το μέσο ποσοστό

51 Η σύνθεση των ευρύτερων αυτών κατηγοριών είναι η εξής (με αφετηρία τις κατηγορίες του πίνακα 1):

• υψηλές ΚΕΚ: κατηγορίες 1, 2, 3, 10, 11, 13, 37 • μεσαίες ΚΕΚ: κατηγορίες 4, 5, 6, 8, 9, 12, 15, 16, 19, 20 • καλλιτέχνες κ.ά.: κατηγορία 7 • χαμηλός τριτογενής: κατηγορίες 18, 21, 22, 23 • περιθωριακές ΚΕΚ: κατηγορίες 17, 25 • εργάτες ανεξάρτητοι: κατηγορίες 26, 27, 29, 31, 33 • εργάτες μισθωτοί: κατηγορίες 28, 30, 32, 34, 35 • παραδοσικακές κατηγορίες: κατηγορία 36

46

τους και οι δεύτεροι στις ομάδες Κ73, Κ35 και Κ42 με 3πλάσιο, 4πλάσιο και 6πλάσιο

ποσοστό αντίστοιχα. Αυτές οι έντονες διακυμάνσεις έπαιξαν άλλωστε πολύ σημαντικό

ρόλο στη διαμόρφωση των αποτελεσμάτων της παραγοντικής ανάλυσης και μέσω αυτών

επηρέασαν καθοριστικά την ταξινομική ανάλυση, ειδικά ως προς τη συγκρότηση των

τριών μικρών ομάδων και το διαχωρισμό της ομάδας Κ73 από τις υπόλοιπες εργατικές. Οι

δύο αυτές κατηγορίες χαρακτηρίζουν όλες τις περιοχές όπου υπερεκπροσωπούνται, οι

οποίες παράλληλα έχουν και έντονο εργατικό χαρακτήρα. Η πληροφορία αυτή, που

προκύπτει από τον πίνακα 14, μπορεί να κωδικοποιηθεί ως εξής (πίνακας 15):

Πίνακας 15: Κοινωνικοεπαγγελματική τυπολογία των χωρικών ενοτήτων (ομάδες ζωνών)

του ΠΣ Βόλου

Ομάδα ζωνών Κοινωνικοεπαγγελματικός τύπος

Κ74 Υψηλές και δευτερευόντως μεσαίες ΚΕΚ

Κ48 Υψηλές και μεσαίες ΚΕΚ

Κ70 Μεσαίες ΚΕΚ

Κ75 Εργατικές ΚΕΚ

Κ73 Εργατικές ΚΕΚ και δευτερευόντως αγρότες

Κ67 Εργατικές ΚΕΚ (έντονη υπερεκπροσώπηση)

Κ42 Αγρότες και εργατικές ΚΕΚ

Κ35 Εργατικές ΚΕΚ και έντονη παρουσία αγροτών

Κ37 Περιθωριακές ΚΕΚ και έντονη παρουσία εργατών

Όσον αφορά την κατανομή των απόλυτων μεγεθών των κοινωνικοεπαγγελματικών

κατηγοριών στις ομάδες ζωνών που προέκυψαν από την ταξινομική ανάλυση (με πλάγια

στοιχεία στον πίνακα 14), προκύπτουν τα εξής βασικά συμπεράσματα: Οι υψηλές ΚΕΚ

συγκεντρώνονται κατά 48% περίπου στις δύο ομάδες ζωνών τις οποίες χαρακτηρίζουν με

την παρουσία τους (Κ74 και Κ48) και κατά 68% στις δύο προηγούμενες και στην ομάδα

των μεσαίων ΚΕΚ (Κ70). Οι μισθωτοί εργάτες, αντίστοιχα, συγκεντρώνονται κατά 73%

στις εργατικές περιοχές (Κ75 έως Κ37), όπου συγκεντρώνεται και το 65% των

ανεξαρτήτων εργατών. Οι υπόλοιπες κατηγορίες παρουσιάζουν κατανομές πλησιέστερες

στη γενική κατανομή του ενεργού πληθυσμού στις σχετικές περιοχές, εκτός βεβαίως από

τους αγρότες και τις περιθωριακές κατηγορίες που συγκεντρώνονται κατά 75% και κατά

80% αντίστοιχα στις εργατικές περιοχές. Τέλος, σημειώνουμε ότι το 43,5% του ενεργού

πληθυσμού της πόλης κατοικεί στις περιοχές των υψηλών και μεσαίων ΚΕΚ και το

υπόλοιπο 56,5% σε εκείνες των εργατικών, αγροτικών και περιθωριακών ΚΕΚ.

47

4.2.2 Περαιτέρω επεξεργασία του αποτελέσματος της ταξινομικής ανάλυσης

Η επιτυχία της ταξινομικής ανάλυσης κρίνεται κυρίως από τη δυνατότητά της να παράγει

ομάδες με σαφώς διαφοροποιημένη φυσιογνωμία, στο μέτρο που τα αρχικά δεδομένα

διαθέτουν το κατάλληλο διαφοροποιητικό δυναμικό. Με βάση τον πίνακα 14 μπορούμε να

υποστηρίξουμε ότι η ανάλυση παρήγαγε τέτοιες ομάδες, οι οποίες απηχούν άλλωστε τις

διαφοροποιήσεις που είχαν προκύψει ως περιεχόμενο των αξόνων στην παραγοντική

ανάλυση.

Η τυπολογία του χώρου της πόλης, που προέκυψε από τις μέχρι τώρα αναλύσεις, έχει την

ιδιότητα να απορρέει από τη θέση των ατόμων στο παραγωγικό σύστημα. Ως εκ τούτου

είναι αναμενόμενο να παρουσιάζει ενδιαφέρουσες συσχετίσεις με πολλά άλλα κοινωνικά

χαρακτηριστικά του πληθυσμού. Συνεπώς, το περιεχόμενό της ως προς ορισμένα από

αυτά τα χαρακτηριστικά μπορεί, αφ’ ενός να την εμπλουτίσει και να αναβαθμίσει τη

χρησιμότητά της (διαπιστωτική, ερμηνευτική κ.λπ.) και, αφ’ ετέρου, να λειτουργήσει ως

τρόπος συσχέτισης των χαρακτηριστικών αυτών με τις κοινωνικοεπαγγελματικές

κατηγορίες και μεταξύ τους. Παράλληλα, η θέση των ατόμων στο παραγωγικό σύστημα

συνδέεται με πλήθος άλλων κοινωνικών διαδικασιών και δραστηριοτήτων (χωροθέτηση

οικονομικών δραστηριοτήτων, τοπικές αγορές εργασίας, μορφές στέγασης, μέσα συλλογι-

κής κατανάλωσης κ.λπ.). Αν δεχτούμε λοιπόν ότι η θέση στο παραγωγικό σύστημα δομεί

το χώρο της πόλης με πολλαπλούς και ερμηνεύσιμους τρόπους, είναι λογικό να

αναμένουμε ότι η τυπολογία στην οποία καταλήξαμε θα έχει πολλαπλή επιχειρησιακή

χρησιμότητα.

Στη συνέχεια παρουσιάζεται ενδεικτικά το περιεχόμενο της κοινωνικοεπαγγελματικής

τυπολογίας της περιοχής του Πολεοδομικού Συγκροτήματος Βόλου ως προς ορισμένα

χαρακτηριστικά του ενεργού πληθυσμού ή των νοικοκυριών (κλάδος απασχόλησης,

μορφωτικό επίπεδο, δομή νοικοκυριού, καθεστώς ενοίκησης), ώστε να αναδειχτεί η ευρεία

δυνατότητα συσχετίσεων και περαιτέρω επεξεργασιών που προσφέρει η σχετική

τυπολογία 53F

52.

Από τον πίνακα 16, όπου παρουσιάζεται η σχέση της κοινωνικοεπαγγελματικής τυπολογίας

με τους βασικούς κλάδους απασχόλησης, προκύπτει ότι η απασχόληση στη γεωργία κ.λπ.

εμφανίζει σχετικά μεγάλες συγκεντρώσεις σε κάποιες περιφερειακές περιοχές του ΠΣ

Βόλου και περιορισμένη διακύμανση στις υπόλοιπες. Η απασχόληση στη μεταποίηση και

52 Σε επόμενη ευκαιρία θα αναφερθούμε σε συστηματικότερες λύσεις όσον αφορά τη σύνδεση της κοινωνικοεπαγγελματικής τυπολογίας με άλλα χαρακτηριστικά του πληθυσμού ή των χωρικών ενοτήτων

48

στις κατασκευές κινείται αντίθετα προς την κοινωνικοεπαγγελματική ιεραρχία των

περιοχών. Η απασχόληση στο εμπόριο, στα ξενοδοχεία και εστιατόρια καθώς και στις

μεταφορές εμφανίζεται σε μεγάλο βαθμό ανεξάρτητη της τυπολογίας, με εξαίρεση την

υπερσυγκέντρωση απασχολουμένων στο εμπόριο στην ομάδα Κ37 (πλανόδιοι). Τέλος,

όλοι οι υπόλοιποι κλάδοι του πίνακα παρουσιάζουν τόσο πιο αυξημένα ποσοστά

απασχόλησης όσο πιο ψηλά βρίσκεται η ομάδα ζωνών στην κοινωνικοεπαγγελματική

ιεραρχία. Επιβεβαιώνεται δηλαδή η, ταυτολογική ως ένα βαθμό, ιεραρχική διαφοροποίηση

δευτερογενούς και τριτογενούς τομέα.

Πίνακας 16: Κοινωνικοεπαγγελματική τυπολογία και κλάδος στο ΠΣ Βόλου. Αριθμός

απασχολουμένων ανά κλάδο (ανά 1000 οικονομικά ενεργούς σε κάθε ομάδα ζωνών)

Ομάδ

α

ζωνώ

ν

Γεωρ

-γία

Μετα

-

ποίη

ση

Κατα

σκευ

ές

Εμπό

ριο

Ξενο

δοχεί

α,

Εστια

τόρια

Μετα

φορέ

ς

Χρημ

α-

τοπισ

τ.

οργα

νισμο

ί

Διαχε

ίριση

ακινή

των

κ.λπ.

Δημό

σια

Διοίκ

ηση

Εκπαί

δευσ

η

Υγεία Σύνο

λο

K74 20 141 30 159 43 52 36 73 128 109 69 6052

K48 18 168 43 138 32 64 30 56 132 110 52 3070

K70 20 169 70 165 35 79 19 39 108 86 40 4697

K75 29 227 88 159 33 73 13 26 75 50 28 8298

K73 105 205 105 157 36 71 5 21 58 32 22 4502

K67 21 285 111 148 33 64 9 19 70 35 24 3251

K42 193 288 94 135 12 54 3 15 27 22 15 226

K35 121 221 164 179 14 39 4 7 32 14 11 631

K37 14 304 115 327 35 39 0 0 29 8 4 449

Συν. 35 206 78 158 34 68 17 36 90 66 37 3117

6

Ο πίνακας 17 παρουσιάζει το μορφωτικό επίπεδο των οικονομικά ενεργών ανά

κοινωνικοεπαγγελματικό τύπο. Η σχέση επαγγέλματος και μορφωτικού επιπέδου είναι

προφανής και επιβεβαιώνεται από τα στοιχεία του πίνακα.

Η δομή των νοικοκυριών διαφοροποιείται σημαντικά στις κοινωνικοεπαγγελματικά

τυπολογημένες περιοχές (πίνακας 18). Τα μονομελή νοικοκυριά συγκεντρώνονται πολύ

εντονότερα στις περιοχές των υψηλών κατηγοριών. Συγκρίνοντας με την Αθήνα

(Μαλούτας, 1990), μπορούμε να υποθέσουμε ότι το φαινόμενο αυτό οφείλεται κυρίως στο

ανάλυσης. Οι λύσεις αυτές προέρχονται, και πάλι, από το χώρο των πολυμεταβλητών αναλύσεων (θα μπορούσε,

49

ότι οι περιοχές Κ74 και Κ48 αποτελούν το κέντρο της πόλης (χάρτης 3) και λιγότερο στην

κοινωνικοεπαγγελματική φυσιογνωμία των περιοχών. Τα ζευγάρια σημειώνουν τα

χαμηλότερα ποσοστά τους στις περιοχές με αγροτικούς ή περιθωριακούς πληθυσμούς,

όπου είναι ανεπτυγμένες πιο συλλογικές μορφές νοικοκυριού (διευρυμένες οικογένειες).

Οι πυρηνικές οικογένειες εμφανίζουν τα μεγαλύτερα ποσοστά τους στις περιοχές όπου η

εργατική παρουσία είναι έντονη. Οι συμβιώσεις χωρίς συγγένεια εντοπίζονται κυρίως στις

υψηλές και μεσαίες περιοχές, εμφανίζουν περιορισμένο ποσοστό στις περιθωριακές

περιοχές και σχετική ισοκατανομή στις υπόλοιπες. Τέλος, τα μονογονεϊκά νοικοκυριά δεν

παρουσιάζουν σημαντική διακύμανση ανάλογα με τις περιοχές, κάτι που οδηγεί στην

υπόθεση ότι δεν πρόκειται κυρίως για το νέο τύπο μονογονεϊκών νοικοκυριών που

αναπτύσεται όλο και περισσότερο στις μεγάλες πόλεις των ανεπτυγμένων βιομηχανικών

χωρών.

Πίνακας 17: Κοινωνικοεπαγγελματική τυπολογία και μορφωτικό επίπεδο στο ΠΣ Βόλου.

Αριθμός απασχολουμένων ανά μορφωτικό επίπεδο (ανά 1000 οικονομικά ενεργούς σε

κάθε ομάδα ζωνών)

Ομάδες

ζωνών

Ανώτατη Ανώτερη Λύκειο Μέση

Τεχνική

Γυμνάσιο Δημοτικό Ούτε

Δημοτικό

Σύνολο

K74 322 75 325 46 61 158 13 5456

K48 264 80 331 59 66 183 18 3651

K70 171 64 301 73 92 269 31 7277

K75 96 47 241 77 105 380 55 10367

K73 70 31 198 72 103 441 85 3980

K67 68 36 193 84 105 457 58 5495

K42 42 24 131 69 93 528 113 735

K35 21 18 93 86 107 493 182 280

K37 12 10 86 51 88 475 280 514

Σύνολο 150 53 257 70 92 330 49 37755

για παράδειγμα, να επιλεγεί η ανάλυση σε κύριες συνιστώσες ή η ανάλυση πολλαπλών αντιστοιχιών).

50

Πίνακας 18: Κοινωνικοεπαγγελματική τυπολογία και δομή νοικοκυριού στο ΠΣ Βόλου.

Αριθμός νοικοκυριών ανά τύπο (ανά 1000 νοικοκυριά σε κάθε ομάδα ζωνών)

Ομάδες

ζωνών

Μονομελή Ζευγάρια Ζευγάρια

με παιδιά

Μονογο-

νεϊκά

Διευρυμέν

α

Χωρίς

συγγένεια

Σύνολο

K74 215 195 397 59 80 53 5416

K48 194 189 425 52 93 47 3631

K70 155 201 431 59 110 44 7284

K75 124 204 458 54 123 36 9999

K73 94 184 463 50 169 40 3335

K67 98 199 504 53 122 24 4869

K42 63 146 482 65 226 18 541

K35 29 188 502 63 203 14 207

K37 56 154 539 32 194 25 408

Σύνολο 143 196 448 55 118 40 35690

Ο τελευταίος πίνακας (πίνακας 19) αναφέρεται στο καθεστώς ενοίκησης. Η ιδιοκατοίκηση,

με το υψηλότερο ποσοστό μεταξύ όλων των συγκρίσιμων ελληνικών πόλεων, σημειώνει

τα χαμηλότερα ποσοστά στις περιοχές των υψηλών κοινωνικοεπαγγελματικών

κατηγοριών. Ωστόσο, οι περιοχές αυτές είναι και οι περιοχές του κέντρου, όπου

ανεξαρτήτως κοινωνικοεπαγγελματικού επιπέδου σημειώνονται χαμηλά ποσοστά

ιδιοκατοίκησης 54F

53. Το ποσοστό ενοικίασης περιορίζεται σημαντικά στις αγροτικές περιοχές

και σχεδόν μηδενίζεται στις περιθωριακές, όπου αντίθετα η δωρεάν παραχώρηση

σημειώνει τα υψηλότερα ποσοστά της.

Πίνακας 19: Κοινωνικοεπαγγελματική τυπολογία και καθεστώς ενοίκησης στο ΠΣ Βόλου.

Αριθμός νοικοκυριών ανά καθεστώς (ανά 1000 νοικοκυριά σε κάθε ομάδα ζωνών)

Ομάδες ζωνών Ιδιοκατοίκηση Ενοικίαση Δωρεάν

παραχώρηση

Σύνολο

K74 575 395 30 5416

K48 595 368 36 3631

K70 712 245 43 7284

K75 787 168 44 9999

K73 834 118 47 3335

K67 797 163 40 4869

K42 893 44 63 541

K35 845 68 48 207

K37 828 29 59 408

Σύνολο 728 229 41 35690

53 Βλ. αντίστοιχα για την Αθήνα, Μαλούτας (1990).

51

4.3 Η τρίτη φάση (χαρτογράφηση αποτελεσμάτων)

Η χαρτογράφηση του αποτελέσματος της ταξινομικής ανάλυσης δεν παρουσιάζει κανένα

ειδικό πρόβλημα (Χάρτης 4). Από το χάρτη προκύπτει ότι οι περιοχές των υψηλών και των

μεσαίων κοινωνικοεπαγγελματικών κατηγοριών είναι το κέντρο του Δήμου Βόλου και οι

περί αυτό ζώνες, με τις υψηλότερες κατηγορίες να συγκεντρώνονται στις πλέον κεντρικές

περιοχές. Περιορισμένης έκτασης και αριθμού εργατικές περιοχές εμφανίζονται μόνο στα

άκρα του Δήμου Βόλου (δυτικά προς τη Νέα Ιωνία και ανατολικά στη Νέα Δημητριάδα).

Από την άλλη πλευρά, ο δεύτερος μεγάλος δήμος της περιοχής, ο Δήμος Νέας Ιωνίας,

καλύπτεται σχεδόν ολοκληρωτικά από εργατικές περιοχές. Η εκποίκιλση, όσον αφορά την

κοινωνικοεπαγγελματική σύνθεση, περιορίζεται στο δήμο αυτό στο βαθμό κυριαρχίας του

εργατικού στοιχείου και στο συνδυασμό του με ορισμένες άλλες κατηγορίες (αγρότες και

περιθωριακές κατηγορίες).

Χάρτης 3: Οι ζώνες ανάλυσης του ΠΣ Βόλου ομαδοποιημένες σύμφωνα με το

αποτέλεσμα της ταξινομικής ανάλυσης 55F

54

N

Τυπολογία ζωνών κατοικί ας0 - κενές ζώνες35 - εργατικές ζώνες και έντονη παρουσία αγροτών37 - περιθωρι ακές ΚΕΚ και έντονη παρουσία εργατών48 - υψηλές και μεσαίες ΚΕΚ67 - εργατικές ΚΕΚ (έντονη υπερεκπροσώπηση)70 - μεσαί ες ΚΕΚ73 - εργατικές ΚΕΚ και αγρότες74 - υψηλές και δευτερευόντως μεσαίες ΚΕΚ75 - εργατικές ΚΕΚ

54 Δεν εμφανίζονται οι ζώνες που βρίσκονται εκτός της κεντρικής περιοχής του ΠΣ Βόλου. Οι ζώνες αυτές ανήκουν στις εξής ομάδες: Διμήνι → 42, Ανακασιά → 76, Άνω Βόλος → 76, Άγιος Ονούφριος → 76, Ιωλκός → 75, Γορίτσα → 67, Μελισσάτικα → 73, Αγριά → 73, Άλλη Μεριά → 73.

52

5. ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Η μέθοδος που παρουσιάστηκε επιτρέπει τη συνεκτική απόδοση των βασικών χαρακτηρι-

στικών της κοινωνικοεπαγγελματικής φυσιογνωμίας μιας πόλης, με την έννοια ότι

εντοπίζει τα σημαντικότερα σχήματα διαφοροποίησης της χωρικής κατανομής του τόπου

κατοικίας ανάλογα με την κοινωνικοεπαγγελματική κατηγορία. Η αποτύπωση της

φυσιογνωμίας αυτής, με τη συγκρότηση σχετικής τυπολογίας των ζωνών κατοικίας, έχει

επιπλέον την ιδιότητα να παρουσιάζει πολλαπλή επιχειρησιακή χρησιμότητα αν δεχτούμε

την υπόθεση ότι η θέση των ατόμων στο παραγωγικό σύστημα (με βάση την οποία

συγκροτείται η τυπολογία) δομεί πολλαπλώς το χώρο της πόλης και αναδεικνύει πλήθος

από ενδιαφέρουσες και ερμηνεύσιμες επιμέρους σχέσεις. Η διαδικασία που ακολουθήθηκε

περιλαμβάνει τρεις διαδοχικές φάσεις:

• παραγοντική ανάλυση, όπου συνοψίζεται η πληροφορία που αφορά τα χωροθετικά

σχήματα κατοικίας των διαφόρων κοινωνικοεπαγγελματικών κατηγοριών και τις μεταξύ

τους σχέσεις, με τον εντοπισμό των βασικών δομικών στοιχείων (παραγοντικών αξόνων)

που τα χαρακτηρίζουν.

• ταξινομική ανάλυση, όπου χαρακτηρίζεται από κοινωνικοεπαγγελματική άποψη το

σύνολο των χωρικών ενοτήτων της πόλης με την υπαγωγή του σε σχετικές ομάδες,

σύμφωνα με το αποτέλεσμα της παραγοντικής ανάλυσης.

• χαρτογράφηση, όπου μορφοποιείται το αποτέλεσμα της ταξινομικής ανάλυσης και

προβάλλει η χωρική δομή της κοινωνικοεπαγγελματικής κατανομής.

Στην περίπτωση του Βόλου, η εφαρμογή της μεθόδου ανέδειξε ως βασικά δομικά στοιχεία

της κοινωνικο-επαγγελματικής κατανομής στον τόπο κατοικίας, την “κοινωνικο-

επαγγελματική ιεραρχία”, τον “κοινωνικό αποκλεισμό” και τον “αγροτικό χαρακτήρα”, και

ως βασική χωρική δομή τη συγκέντρωση των υψηλών και μεσαίων κατηγοριών στο

κέντρο του Δήμου Βόλου, των εργατικών στρωμάτων στη δυτική πλευρά του

Πολεοδομικού Συγκροτήματος, με επίκεντρο το Δήμο Νέας Ιωνίας -όπου εντοπίζεται και

συγκεκριμένη περιοχή κοινωνικού αποκλεισμού- και των αγροτών σε περιφερειακές

περιοχές του ΠΣ.

53

6. ΤΟ ΛΟΓΙΣΜΙΚΟ

Η παραγοντική και η ταξινομική ανάλυση απαιτούν τη χρήση ειδικού λογισμικού. Πρέπει

να τονιστεί ότι και οι δύο αυτές υπολογιστικές διαδικασίες θα ήταν αδιανόητες χωρίς την

ανάπτυξη των Η/Υ και η διάδοσή τους χωρίς την ανάπτυξη των μικροϋπολογιστών και του

κατάλληλου λογισμικού. Για την παραγοντική ανάλυση χρησιμοποιήθηκε το γαλλικό

πρόγραμμα STATlab (έκδοση 2.1 για Windows) 56F

55 που ειδικεύεται στις αναλύσεις αυτού

του τύπου (analyse des donnιes). Η επιλογή του υπαγορεύτηκε κυρίως από την

πληρότητα των αποτελεσμάτων και την ευχρηστία του. Εναλλακτικές λύσεις

προσφέρονται, ως ένα βαθμό, από στατιστικά προγράμματα γενικού χαρακτήρα (όπως

SPSS, SYSTAT). Ωστόσο, στο SYSTAT δεν υπάρχει η δυνατότητα ανάλυσης αντιστοιχιών,

ενώ στο SPSS η απαιτούμενη μορφή διάταξης των στοιχείων για την ανάλυση αυτή

αποδεικνύεται συχνά χρονοβόρα, ενώ τα παραγόμενα αποτελέσματα είναι ελλειπή για μια

μεθοδολογικά άρτια διερεύνηση.

Για την ταξινομική ανάλυση χρησιμοποιήθηκε και πάλι το STATlab, το οποίο περιείχε τον

αλγόριθμο που θεωρήσαμε κατάλληλο. Σε περίπτωση ειδικών αναγκών στο χώρο των

ταξινομικών αναλύσεων υπάρχουν εξειδικευμένα προγράμματα, όπως το MODULAD, που

περιέχουν εκτεταμένο αριθμό αλγορίθμων, και συνεπώς επιλογών. Το MODULAD όμως

είναι γραμμένο σε FORTRAN και η χρήση του, για τα σημερινά δεδομένα, είναι μάλλον

βασανιστική.

Η χαρτογράφηση έγινε με το πρόγραμμα ARCView (έκδοση 2.1) αφού η ψηφιοποίηση του

υποβάθρου είχε γίνει στο ARC/INFO (σύστημα γεωγραφικών πληροφοριών -GIS). Η

χαρτογράφηση αυτή θα μπορούσε να είχε πραγματοποιηθεί και με πολύ απλούστερα μέσα,

δηλαδή με ένα απλό πρόγραμμα θεματικής χαρτογραφίας. Ωστόσο, οι απλοί θεματικοί

χαρτογράφοι (π.χ. MapMaker, Carto2D) προοδευτικά εκλείπουν και η νέα γενιά

προγραμμάτων θεματικής χαρτογραφίας συνδέεται όλο και περισσότερο με τη λογική και

τις προδιαγραφές του λογισμικού των συστημάτων γεωγραφικών πληροφοριών και των

επιτραπέζιων εκδόσεων (DTP).

55 Το πρόγραμμα αυτό κυκλοφορεί σε γαλλική και αγγλική έκδοση και για διάφορα λειτουργικά συστήματα (UNIX, Macintosh).

54

Βιβλιογραφικές αναφορές

Aldeghi I., Chateau F., Lambert T., Tabard N., 1988, Ressemblance et diversitι sociales

des quartiers de l’Ile-de-France, Paris: CREDOC.

Aldenderfer M.S., Blashfield R.K., 1984, Cluster analysis, Beverly Hills / London: Sage

University Papers.

Benzecri J.P., 1973 και 1980, L’ analyse des donnιes, Paris: Dunod.

Bessy P. 1990, Typologie socioprofessionnelle de l’Ile-de-France, Paris: INSEE.

Congdon P., 1984α, Social structure in the London boroughs. Evidence from the 1981

census and changes since 1971, London: Grater London Council.

Congdon P., 1984β, Social structure and change in London wards. Evidence from the

1981 census and changes since 1971, London: Grater London Council.

Congdon P., 1987, A map profile of change in London wards, London: London Research

Centre.

Dunteman G.H., 1989, Principal components analysis, Beverly Hills / London: Sage

University Papers.

Everitt B.S., 1993, Cluster analysis, London: Edward Arnold, 3rd edition.

Everitt B.S., Dunn G., 1991, Applied multivariate data analysis, London: Edward Arnold.

Groupe Chadule, 1987, Initiation aux pratiques statistiques en Gιographie, Paris: Masson,

2e ιdition.

Hamnett C., 1995, “Changements socio-ιconomiques ΰ Londres”, Sociιtιs

Contemporaines, 22/23: 15-32.

Jambu M., 1989, Exploration informatique et statistique des donnιes, Paris: Dunod.

Kim J.-O., Mueller C.H., 1978α, Introduction to factor analysis, Beverly Hills / London:

Sage University Papers.

Kim J.-O., Mueller C.H., 1978β, Factor analysis. Statistical methods and practical issues,

Beverly Hills / London: Sage University Papers.

Leal Maldonado J., 1990, La segregation social en Madrid, Madrid: Ayuntamiento de

Madrid.

Leontidou L., 1990, The mediterranean city in transition, Cambridge: Cambridge

University Press.

Maloutas Th., 1993, “Urban segregation in Athens”, Antipode, 25/3: 223-239.

Pincon-Charlot M., Prιteceille E., Rendu P., 1986, Sιgrιgation urbaine. Classes sociales et

ιquipements collectifs en rιgion parisienne, Paris: Anthropos.

Prιteceille E., 1993, Mutations urbaines et politiques locales. Vol. 2: Sιgrιgation sociale et

budgets locaux en Ile-de-France, Paris: CSU.

Sassen S., (1991), The global city, Princeton: Princeton University Press.

55

Tabard N., Aldeghi I., 1990, “Transformation socioprofessionnelle des communes de l’Ile-

de-France entre 1975 et 1982”, Collection des Rapports, 80, Paris: CREDOC.

Tobio C., 1989, “Economic and social restructuring in the Metropolitan area of Madrid

(1970-1985), International Journal of Urban and Regional Research, 13/2: 324-338.

ΕΚΚΕ-ΥΔΕ, 1973, Κοινωνιολογική μελέτη της μείζονος περιοχής πρωτευούσης, Αθήνα:

ΕΚΚΕ.

ΕΣΥΕ, 1981, Στατιστική ταξινόμηση επαγγελμάτων, Αθήνα: ΕΣΥΕ.

Θύμιος Παπαγιάννης και Συνεργάτες ΑΕΜ, 1984, ΕΠΑ Πολεοδομικό Συγκρότημα Βόλου,

Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο, ΥΧΟΠ.

Λεοντίδου Λ., 1986, “Αναζητώντας τη χαμένη εργασία: η κοινωνιολογία των πόλεων στη

μεταπολεμική Ελλάδα”, Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 60: 72-109.

Μαλούτας Θ., 1990, Αθήνα - κατοικία - οικογένεια, Αθήνα: Εξάντας.

Μαλούτας Θ., 1992, “Κοινωνικός διαχωρισμός”, στο Μαλούτας Θ., Οικονόμου Δ. (επιμ.),

Κοινωνική δομή και πολεοδομική οργάνωση στην Αθήνα, Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής, 67-

140.

Μαλούτας Θ. (επιμ.), 1995α, Βόλος. Αναζήτηση της κοινωνικής ταυτότητας, Θεσσαλονίκη:

Παρατηρητής.

Μαλούτας Θ., 1995β, “Δομή και δυναμική του κοινωνικού διαχωρισμού στο Πολεοδομικό

Συγκρότημα Βόλου”, στο Μαλούτας Θ. (επιμ.), Βόλος. Αναζήτηση της κοινωνικής

ταυτότητας, Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής, 55-85.

Μαλούτας Θ., 1996, Ανισοκατανομή και απομόνωση των κοινωνικοεπαγγελματικών

ομάδων στις ελληνικές πόλεις. Μεθοδολογική προσέγγιση με τη χρήση δεικτών

διαχωρισμού και πολυμεταβλητών ταξινομιών, Βόλος: Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και

Περιφερειακής Ανάπτυξης, Σειρά ερευνητικών εργασιών, 96-01.

Πανταζής Π., 1995, Πολυμεταβλητή διερεύνηση του κοινωνικού διαχωρισμού στη

Θεσσαλονίκη, Διπλωματική εργασία, Βόλος, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και

Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.

Τσουγιόπουλος Γ., 1981 και 1984, Το ελληνικό αστικό κέντρο, Αθήνα: ΕΚΚΕ, 2 τόμοι.

Τσουκαλάς Κ., 1986, “Εργασία και εργαζόμενοι στην Πρωτεύουσα”, Επιθεώρηση

Κοινωνικών Ερευνών, 60: 3-71.

Τσουκαλάς Κ., 1987, Κράτος, κοινωνία, εργασία στη μεταπολεμική Ελλάδα, Αθήνα:

Θεμέλιο.

1

Kοινωνική πολιτική Τοπικής Αυτοδιοίκησης για Νέους

Η περίπτωση του Πολεοδομικού Συγκροτήματος Θεσσαλονίκης (Π.Σ.Θ.)*

Φ.Μπακαλοπούλου1, Φ. Παπαδοπούλου2, Σ. Τοψιώτη3, Σ. Χρηστίδου4.

Οι σύγχρονες τάσεις στον κοινωνικό χώρο της Ευρωπαϊκής Ενωσης (Ε.Ε.), όπως

εκφράζονται μέσα από την πολιτική δράση και διαμορφώνονται σε θεσμικό επίπεδο, έχουν

επιβάλλει μια νέα πραγματικότητα στο χώρο της Νεολαίας.

Συγκεκριμένα, από τη δεκαετία του '70 πολλά κράτη-μέλη της Ε.Ε., λόγω του οξυμένου

προβλήματος της ανεργίας, σχεδιάζουν και υλοποιούν προγράμματα για νέους ανέργους ή

απειλούμενους από την ανεργία.

Με αφορμή μια σειρά συστάσεων της Ε.Ε. προς τις κυβερνήσεις των χωρών της για τη

λήψη μέτρων αντιμετώπισης της ανεργίας, οι νέοι αποτέλεσαν ομάδα - στόχο, στην

άσκηση ευρύτερης κοινωνικής πολιτικής. Οι συστάσεις έγιναν νόμοι των κρατών-μελών

και έκτοτε η μέριμνα για την Νεολαία διευρύνθηκε και σε τομείς όπως: πολιτισμός,

εκπαίδευση.

α. Η υφιστάμενη κατάσταση στον χώρο της Τοπικής Αυτοδιοίκησης του Π.Σ.Θ.

Στην Ελλάδα τα τελευταία μόνο χρόνια παρατηρείται μια ευαισθητοποίηση προς αυτή την

κατεύθυνση.

Με δεδομένη την μετατόπιση της άσκησης κοινωνικής πολιτικής από την κεντρική στην

τοπική διοίκηση και την αναζήτηση νέων μορφών συνεργασίας κρατικών, τοπικών και

ιδιωτικών φορέων, δημιουργείται ένα ευνοϊκό κλίμα προσέγγισης των κοινωνικών

προβλημάτων της Νεολαίας.

Σχετικά με την κατάσταση που επικρατεί στο Π.Σ.Θ. και σύμφωνα με τα στοιχεία που

προέκυψαν από την έρευνα με θέμα: Κοινωνική πολιτική Οργανισμών Τοπικής

Αυτοδιοίκησης για νέους, Θεσσαλονίκη, 1995, η νεολαία δεν αποτελεί ακόμη ομάδα-

στόχο για τις Τοπικές Αρχές. Οι ανάγκες και τα προβλήματά της δεν διερευνώνται,

ώστε να σχεδιαστούν προγράμματα, που ν' απευθύνονται αποκλειστικά σ' αυτήν. Στις

περιπτώσεις που γίνονται κάποιες παρεμβάσεις στον χώρο της, αφορούν κυρίως παιδιά και

1 Φωτεινή Μπακαλοπούλου, Νηπιαγωγός, Υποψήφια Διδάκτωρ ΑΠΘ 2 Φεβρωνία Παπαδοπούλου, Κοινωνιολόγος, Πάντειο Πανεπιστήμιο 3 Σουζάνα Τοψιώτη, Βρεβονηπιαγωγός, 4 Σμαράγδα Χρηστίδου, Ψυχολόγος, Ψυχοπαθολόγος, LOUIS PASTEUR

2

νέους σχολικής ηλικίας. Αποκλείονται έτσι τα παιδιά που εγκατέλειψαν την

υποχρεωτική εκπαίδευση και οι νέοι άνω των 18 ετών.

Όσες ενέργειες έχουν γίνει και εξακολουθούν να γίνονται, πραγματοποιούνται κυρίως,

μέσω των Πνευματικών-Πολιτιστικών Κέντρων και των ελάχιστων Κέντρων Νεότητας. Οι

δράσεις των Κέντρων αυτών έχουν συνήθως πολιτιστική κατεύθυνση και στοχεύουν στην

αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι στα Κέντρα αυτά

λειτουργούν:

-Βιβλιοθήκες

-Ομάδες:

• Θεάτρου

• Μουσικής

• Χορού

• Ζωγραφικής

• Φωτογραφίας και πιο σπάνια,

• Δημοσιογραφίας

• Ραδιοφώνου

• Επαγγελματικού Προσανατολισμού

• Σεξουαλικής αγωγής και ενημέρωσης για το AIDS κ.α.

Παράλληλα με τη στερεότυπη αυτή δράση, σε κάποιους δήμους εμφανίστηκαν -

πρόσφατα, διαφορετικές μορφές κοινωνικής παρέμβασης όπως:

-Κέντρα Νεότητας

-Δημοτικό Συμβούλιο Νεολαίας

-Κέντρο Πληροφόρησης για νέους (ενημέρωση για θέματα σπουδών, υποτροφιών,

επιμόρφωσης, κατάρτισης, ψυχαγωγίας, τουρισμού, αθλητισμού).

Επίσης, μέσα από ένα πλαίσιο συνεργασίας Τοπικών Αρχών και ομάδων νέων (κυρίως

15μελή μαθητικά συμβούλια) προέκυψαν εκδηλώσεις όπως:

-Διάλογος με τη μαθητική νεολαία

-Πολιτιστική εβδομάδα

-Φεστιβάλ Παιδείας

που έχουν προοπτική θεσμοθέτησης.

3

Η χρηματοδότηση όλων αυτών των δραστηριοτήτων από τους Δήμους είναι ανεπαρκής

και η χορήγηση των επιδοτήσεων από τη Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς (Γ.Γ.Ν.Γ.) ή το

Υπουργείο Πολιτισμού δεν είναι τακτική. Μια από τις προσπάθειες αντιμετώπισης των

οικονομικών αναγκών, αποτελεί η καταβολή τυπικής χρηματικής συνδρομής από τους

χρήστες των Κέντρων αυτών.

Όσο για το ανθρώπινο δυναμικό που απασχολείται στις δραστηριότητες αυτές, είναι είτε

εθελοντές είτε άτομα που συμμετέχουν με εναλλακτικές μορφές εργασιακής σχέσης

(ωρομίσθιου ή/ και με σύμβαση έργου).

Συνεπώς, η παροχή υπηρεσιών δεν είναι συστηματική και η ποιότητά τους δεν είναι

εξασφαλισμένη.

Συμπερασματικά υπογραμμίζουμε ότι, οι προσπάθειες αυτές δεν εντάσσονται σ' ένα

γενικότερο πολιτικό σχεδιασμό από την Τ.Α. του Π.Σ.Θ. και δεν στηρίζονται στην

συνεργασία με ειδικούς επιστήμονες σε θέματα Νεολαίας. Προέρχονται δηλ. από την

εμπειρική και άρα ανεπαρκή διερεύνηση των αναγκών της. Κατά συνέπεια οι δράσεις

αυτές - εκτός του ότι είναι μονοσήμαντες, με την έννοια της πολιτιστικής

κατεύθυνσης - παράγουν εύθραυστες δομές προσέγγισης και υποστήριξης των

νέων.

2.Προοπτικές

Η υλοποίηση Ευρωπαϊκών Προγραμμάτων και Κοινοτικών Πρωτοβουλιών, κατά την

τελευταία πενταετία, αποτέλεσε το έναυσμα αλλαγών στην παρούσα κατάσταση.

Συγκεκριμένα υλοποιήθηκαν προγράμματα μέσω των Κοινοτικών Πρωτοβουλιών όπως

ΗΟΡΙΖΟΝ (βελτίωση των προοπτικών απασχόλησης ατόμων με ειδικές ανάγκες και άλλων

μειονεκτουσών ομάδων), NOW (προώθηση ίσων δυνατοτήτων απασχόλησης για τις

γυναίκες ιδίως όσον αφορά τα μέτρα κατάρτισης, πρόσβασης σε θέσεις απασχόλησης του

μέλλοντος και σε θέσεις ανωτέρων στελεχών), POVERTY-3 (καταπολέμηση της νέας

φτώχειας), προγράμματα ανταλλαγών νέων μέσω του YOUTH FOR EUROPE,

Επαγγελματικής Κατάρτισης κ.α. Οι καταρτίσεις που διενεργήθηκαν περιορίστηκαν σε

επαγγελματικούς τομείς όπως: διοίκηση - πληροφορική, τεχνικά επαγγέλματα, λογιστική,

χειρισμό ηλεκτρονικών υπολογιστών κ.α. Η θεματική τους δηλ. δεν συνδέθηκε

απαραίτητα με τις ανάγκες της τοπικής αγοράς εργασίας. Επιπλέον, απευθύνονταν σε

περιορισμένο αριθμό ατόμων και δεν συνοδεύοταν από μέτρα πλαισίωσης. Τα δεδομένα

4

αυτά συνέβαλαν στην αναποτελεσματικότητα ως προς την επαγγελματική αποκατάσταση

των Νέων καταρτιζομένων.

Τα προγράμματα αυτά δεν απευθύνονταν αποκλειστικά σε Νέους, αλλά τους αφορούσαν

μόνο στις περιπτώσεις που προβλέπονταν κατάρτιση ή μέτρα ενίσχυσης για την ανάληψη

επιχειρηματικής δραστηριότητας.

Μια τάση αλλαγής διαφαίνεται με το 2ο Κ.Π.Σ. (1994-1999) και με την Κοινοτική

Πρωτοβουλία ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ (άξονας YOUTHSTART). Συγκεκριμένα το πρόγραμμα

YOUTHSTART έχει σαν στόχο την προώθηση ενεργειών και πρότυπων υπηρεσιών για

Νέους (16-20χρ.), ιδιαίτερα γιαυτούς που έχουν σοβαρές αδυναμίες ένταξης.

Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι φορείς όπως:

-(Π.Κ.Μ.) Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας

-(Ν.Α.) Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση

-(Κ.Ε.Κ.) Κέντρο Επαγγελ. Κατάρτισης ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ

-(Ε.Κ.Θ.) Εργατικό Κέντρο Θεσσαλονίκης

-(Ε.Δ.Ο.Θ.): Ενωση Δημοσιουπαλληλικών Οργανώσεων Θεσ/νίκης

-(Τ.Ε.Δ.Κ.): Τοπική Ενωση Δήμων και Κοινοτήτων Θεσ/νίκης

-(Ο.Α.Ε.Δ.): Οργανισμός Απασχόλησης Εργατικού Δυναμικού

-ΕΟΜΜΕΧ

-(Γ.Γ.Ν.Γ.): Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς

συνεργάστηκαν για πρώτη φορά, στο σχεδιασμό του Προγράμματος ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ

θεωρώντας την Νεολαία ως ομάδα-στόχο. Η πρόταση αυτή υποβλήθηκε μέσα στο 1995

στο πλαίσιο του YOUTHSTART.

Το πρόγραμμα ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ, αφορά νέους 16-20χρ. και η υλοποίησή του στη Δυτική

Θεσσαλονίκη (πόλη και ύπαιθρο), ξεκινά τον Απρίλιο '96 και είναι διάρκειας 18 μηνών.

Κύριος στόχος του είναι η δημιουργία συστήματος και υποστήριξης των νέων για τη

μετάβασή τους στην κοινωνία της εργασίας.

Οι ενέργειες που προβλέπονται είναι μεταξύ άλλων:

-Η προκατάρτιση και κατάρτιση στελεχών για την μελέτη και έρευνα των αναγκών

5

των Νέων.

-Κατάρτιση 30 Νέων της περιοχής και στελεχών του τοπικού εταιρικού σχήματος.

-Κατάρτιση για αυτοαπασχόληση Νέων.

-Δημουργία Κέντρου υποστήριξης και υποδοχής των Νέων, με πέντε αντέννες στις Δυτικές

συνοικίες και τρεις στην ύπαιθρο.

Παρατηρείται επομένως ότι δημιουργούνται, μέσω κυρίως της υλοποίησης ευρωπαϊκών

προγραμμάτων, οι συνθήκες μετάβασης προς μια νέα αντίληψη προσέγγισης των Νέων.

Ωστόσο για να εξελιχθεί η αντίληψη αυτή σε πολιτική στάση, απαραίτητες προϋποθέσεις

θεωρούνται:

1) η αξιοποίηση της αποκτηθείσας γνώσης και εμπειρίας των τελευταίων πέντε ετών.

2) η συστηματική, έγκαιρη απορρόφηση και διαχείρηση των κοινοτικών πόρων.

3.Συνολική εκτίμηση - Προτάσεις

Πέρα από τις δράσεις που αναπτύχθηκαν με αφορμή τα ευρωπαϊκά προγράμματα και τις

νέες προοπτικές που διαγράφονται, η άσκηση κοινωνικής πολιτικής από τους Δήμους

δυσχεραίνεται όχι μόνο από την έλλειψη οργανωτικής δομής, οικονομικής και διοικητικής

αυτοτέλειας αλλά και από την απουσία πολιτικής βούλησης.

Ειδικότερα όσον αφορά την νεολαία δεν υπάρχει ενιαίος πολιτικός σχεδιασμός (κεντρικό-

τοπικό επίπεδο). Οι όποιες ενέργειες γίνονται προς αυτή την κατεύθυνση, όπως για

παράδειγμα η πρόταση "ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ" που προαναφέρθηκε, στηρίζονται σε βορειοδυτικά

πρότυπα. Επιπλέον είναι μεμονωμένες, έχουν μικρή εμβέλεια, απευθύνονται σε

περιορισμένες ηλικιακές ομάδες, και δεν προκύπτουν από την εμπεριστατωμένη μελέτη

και έρευνα των αναγκών των Νέων.

Έτσι η πρόληψη του αποκλεισμού των Νέων από την αγορά εργασίας και κατ' επέκτασιν

του ευρύτερου κοινωνικού αποκλεισμού τους δεν διαγράφεται στο άμεσο μέλλον.

Ενδεικτικό είναι ότι δεν γίνεται ουσιαστική μεταρρύθμιση του Εκπαιδευτικού Συστήματος

ώστε να εξασφαλίζεται η ομαλή κοινωνικοποίηση των Νέων.

Με δεδομένο ότι οι νέοι είναι θύματα της οικονομικής κρίσης και της έλλειψης

συντονισμού εκπαιδευτικής και κοινωνικής πολιτικής, τα κράτη μέλη της Ε.Ε.

6

ενεργοποιήθηκαν θέτοντας ως άμεση προτεραιότητα την αντιμετώπιση της κατάστασης

αυτής.

Στη Γαλλία για παράδειγμα, από το 1982 η Γαλλική κυβέρνηση δημιουργεί ένα

πειραματικό σύστημα τοπικού χαρακτήρα που απευθύνεται αρχικά σε νέους ανέργους και

στη συνέχεια επεκτείνεται σε τομείς που αφορούν:

-Εκπαίδευση

-Επαγγ. αποκατάσταση

-Υγεία

-Κατοικία

-Ελεύθερο χρόνο

-Πολιτισμό

Συγκεκριμένα ιδρύονται 53 "Missions Locales" (Τοπικές Αποστολές) που μέσα σε 5 χρόνια

φτάνουν τις 110.

Η προσπάθεια αυτή θεσμοθετείται μόλις το 1989 με νόμο σύμφωνα με τον οποίο η

"Mission Locale" είναι το εργαλείο, που θα επιτρέψει την υλοποίηση ικανής τοπικής

πολιτικής για την εξασφάλιση της ομαλής κοινωνικής και επαγγελματικής ένταξης των

νέων.

Ο θεσμός αυτός επιτρέπει, μέσω και της περιφέρειας, τη χάραξη ρεαλιστικής κοινωνικής

πολιτικής σε επίπεδο κεντρικής εξουσίας.

Από το 1992 η Γαλλία διαθέτει 213 "Missions Locales" σε 36.000 κοινότητες που

απευθύνονται σε νέους από 16 έως 25 χρονών κυρίως.

Η πορεία αυτή δημιούργησε μια δυναμική στην τοπική κοινωνική ώστε να παρέμβει στη

διαδικασία ένταξης των νέων.

Στην Ελλάδα οι κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες προκαλούν αντίστοιχα προβλήματα.

Συγκεκριμένα:

-Ο θεσμός της οικογένειας αποσταθεροποιείται σταδιακά χάνοντας τη δυνατότητα να

προσφέρει καταφύγιο και στήριγμα στους νέους που δυσκολεύονται να ενταχθούν στην

κοινωνία.

7

-Η οικονομική κρίση συνεχίζεται και η ανεργία αυξάνεται.

-Η νεολαία δεν αποτελεί ακόμη ομάδα-στόχο και παραγνωρίζονται ή αγνοούνται τα

προβλήματα της.

-Τα ερωτήματα των νέων:

• Δεν ξέρω τί θέλω να κάνω.

• Ψάχνω για δουλειά.

• Θέλω να μάθω μια τέχνη.

• Θα ′θέλα να ξαναρχίσω τις σπουδές μου.

• Εχω μια ιδέα που θα με βοηθούσε να βρω λύσεις...κ.α.,

πιέζουν και καταστούν επείγουσα τη λήψη μέτρων για την εξασφάλιση ομαλής κοινωνικής

και επαγγελματικής ένταξης του πληθυσμού αυτού, πριν επέλθει έντονο κοινωνικό

αδιέξοδο.

4. Προτάσεις

Ένας τρόπος αντιμετώπισης μιας τέτοιας κατάστασης θα ήταν η δημιουργία ενός

συστήματος (βλέπε σχήμα) αποτελούμενου από:

1) Διαδημοτικά Πολυδύναμα Κέντρα Νεολαίας (ΠΟ.ΚΕ.Ν)

2) Παρατηρητήρια Νεολαίας που θα λειτουργούν στα πλαίσια των παραπάνω Κέντρων:

Κατευθυντήριοι άξονες της λειτουργίας του προτεινόμενου συστήματος είναι:

α)Να απευθύνεται στους Νέους ηλικίας 15 έως 30 χρόνων.

β)Να στοχεύει στην πρόληψη και αντιμετώπιση των αναγκών τους.

Η οριοθέτηση των ηλικιών είναι συμβατική, τα όρια δεν είναι απόλυτα και επιλέχθηκαν με

τα εξής κριτήρια:

-Η επιλογή του κατώτερου ηλικιακού ορίου των 15 χρόνων βασίστηκε στο γεγονός ότι, η

υποχρεωτική εκπαίδευση λήγει σ´ αυτή την ηλικία και δεν προβλέπονται δομές τέτοιες,

που να πλαισιώνουν και να στηρίζουν τους νέους που δεν συνεχίζουν τις σπουδές τους.

-Ως προς το ανώτερο ηλικιακό όριο των 30 χρόνων που είναι επίσης συμβατικό, ορίστηκε

με βάση δύο κυρίως λόγους:

• λαμβάνοντας υπόψη ότι στην Ελλάδα η χειραφέτηση των νέων από την οικογένεια

γίνεται σε προχωρημένη ηλικία.

8

• και ότι οι πτυχιούχοι ΑΕΙ, ΤΕΙ ενώ τελειώνουν τις σπουδές τους περίπου στην ηλικία

των 25 χρόνων, αντιμετωπίζουν δυσκολίες ένταξης στην αγορά εργασίας για μακρό

χρονικό διάστημα.

Με δεδομένο ότι η Νεολαία σαν αναπόσπαστο κομμάτι της κοινωνίας που

μεταβάλλεται και εξελίσσεται, δεν μπορεί να οριοθετηθεί ηλικιακά με πάγιο τρόπο, η

παραπάνω οριοθέτηση υπόκειται σε αναθεώρηση στο πλαίσιο και της

λειτουργίας του προτεινόμενου συστήματος. Η

μεταβλητότητα των ορίων προσδίδει στο σύστημα ευελιξία και προσαρμοστικότητα στις

μεταβολές των κοινωνικών συνθηκών.

9

-Συνοπτική ανάλυση του σχήματος-

Στα πλαίσια των ΠΟ.ΚΕ.Ν. προτείνεται να λειτουργούν:

-Μονάδα Ψυχοκοινωνικής Στήριξης: ατομική, οικογενειακή συμβουλευτική.

-Κέντρο Πληροφόρησης και Επαγγελματικού Προσανατολισμού: σχεδιασμός

καριέρας και κοινωνικής πορείας του κάθε νέου.

-Πολιτιστικές ομάδες: αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου (ταξίδια, διακοπές, ανταλλαγές

Νέων, ανθρωπιστικές αποστολές κ.α.) σε συνεργασία με τα υπάρχοντα Πνευματικά Κέντρα

και άλλους φορείς.

Επειδή η προτεινόμενη δομή στηρίζεται σε εμπειρικά δεδομένα και στην πρακτική άλλων

χωρών στον τομέα αυτό το σύστημα προβλέπει τη δημιουργία καινούργιων

μηχανισμών παρέμβασης ή και την αναθεώρηση των προτεινόμενων με βάση τα

στοιχεία που θα προκύπτουν από το ερευνητικό έργο του Παρατηρητηρίου και

την αξιολόγηση των δράσεων των ΠΟ.ΚΕ.Ν.

Η πρόβλεψη αυτή στοχεύει στην αποφυγή στερεότυπης και αναποτελεσματικής

λειτουργίας του συστήματος ως προς τους στόχους του.

Τα ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΡΙΑ έχουν ως κύριους στόχους:

-Τη διερεύνηση στατιστικών και δημογραφικών στοιχείων της ομάδας-στόχου Νεολαία,

που μέχρι στιγμής παραμένει άγνωστη και είναι στο περιθώριο των προτεραιοτήτων των

κέντρων χάραξης κοινωνικής πολιτικής.

-Τον εντοπισμό επιθυμιών, αναγκών και προβλημάτων των Νέων. Για τον σκοπό αυτό

απαιτείται εκτεταμένη έρευνα πεδίου, (ερωτηματολόγια, συστηματική παρατήρηση

συγκεκριμένων ομάδων Νέων κ.α.).

-Το σχεδιασμό προτάσεων και προγραμμάτων:

• πρόληψης καταστάσεων όπως η ανεργία, η περιθωριοποίηση, η εξάρτηση από ουσίες.

• στήριξης Νέων που αντιμετωπίζουν παρόμοια προβλήματα καθώς και δυσκολίες στις

διαπροσωπικές τους σχέσεις.

• αξιοποίησης ελεύθερου χρόνου.

-Την αξιολόγηση των προγραμμάτων που υλοποιεί το ΠΟ.ΚΕ.Ν., ώστε να διενεργηθούν

διορθωτικές παρεμβάσεις, όπου αυτό κρίνεται αναγκαίο.

10

Για τη λειτουργία των ΠΟ.ΚΕ.Ν και των Παρατηρητηρίων, καθοριστική είναι η στελέχωσή

τους από ειδικούς επιστήμονες, όπως ψυχολόγους, κοινωνιολόγους, παιδαγωγούς... Το

εξιδικευμένο αυτό προσωπικό εκτός από το επιστημονικό του έργο (έρευνα - σχεδιασμός -

προγραμματισμός) θα έχει και την αρμοδιότητα για την επιμόρφωση και εκπαίδευση

στελεχών προερχόμενων από τη Νεολαία. Μ' αυτό τον τρόπο θα εξασφαλισθεί η

πλαισίωση και η υλοποίηση των αποφάσεων των Νέων που είναι χρήστες των Κέντρων

αυτών.

Η αρμοδιότητα της επιμόρφωσης και εκπαίδευσης στελεχών ώστε να διαδραματίσουν

ενεργό ρόλο στα ΠΟ.ΚΕ.Ν αποτελεί σημαντική καινοτομία της πρότασης, καθώς λαμβάνει

υπόψην της τη στάση των Νέων να μην πειθαρχούν σε έτοιμους κανόνες και σε

προκαθορισμένες άνωθεν λειτουργίες, ιδιαίτερα αν αυτές προέρχονται από

διοικήσεις "ξένες" προς την ηλικία και τα ενδιαφέροντά τους.

Η εξασφάλιση της χρηματοδότησης του προτεινόμενου συστήματος μπορεί να επιτευχθεί:

-είτε με την κλασσική μορφή των επιδοτήσεων από τη Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς

(Γ.Γ.Ν.Γ.), του Υπουργείου Πολιτισμού, Παιδείας, τους Οργανισμούς Τοπικής

Αυτοδιοίκησης (Ο.Τ.Α.), τη Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση, την Περιφέρεια Κεντρικής

Μακεδονίας.

-είτε με την αξιοποίηση εναλλακτικών μορφών όπως η αυτοχρηματοδότηση, οι χορηγίες,

τα ευρωπαϊκά προγράμματα.

Το προτεινόμενο σύστημα για να μην είναι εμβόλιμο στις κατεστημένες δομές και τρόπους

λειτουργίας των φορέων μιας τοπικής κοινωνίας, προϋποθέτει παρεμβατικές ενέργειες που

θα προηγηθούν της υλοποίησης του.

Στόχος των ενεργειών αυτών είναι, με μία σειρά από μέτρα πλαισίωσης να επιτευχθεί η

δημιουργία ενός πεδίου συνάντησης των διαφόρων φορεών που θα εμπλακούν άμεσα

στην υλοποίηση των Διαδημοτικών ΠΟ.ΚΕ.Ν και Παρατηρητηρίου Νεολαίας.

Τα μέτρα αυτά προβλέπουν, τη συμμετοχή κυρίως τοπικών φορέων (νέοι, αιρετοί,

οικονομικοί παράγοντες, σύλλογοι κ..) σε κύκλους συναντήσεων ώστε να καθορισθεί με

ποιό τρόπο ένα τέτοιο σύστημα μπορεί να ενταχθεί στην τοπική κοινωνία και να

ανταποκρίνεται στις ανάγκες της. Ο τρόπος αυτός πρέπει να είναι απόρροια της σύγκλισης

των αναγκών, επιθυμιών και απόψεων των εταίρων, έτσι ώστε να εξασφαλιστεί η στήριξη

των Διαδημοτικών ΠΟ.ΚΕ.Ν από τους φορείς που θα τα θεσμοθετήσουν.

11

Η δημιουργία αυτού του πεδίου συνάντησης των διαφόρων εταίρων αποτελεί ένα νέο

σχήμα που θα στηρίζει όχι μόνο τα στάδια σχεδιασμού και υλοποίησης αλλά και τη

συνολική λειτουργία του συστήματος. Αυτό σημαίνει ότι το έργο των Παρατηρητηρίων και

των ΠΟ.ΚΕ.Ν. θα καθορίζεται από τη διαρκή αλληλεπίδραση με την τοπική κοινωνία στην

οποία απευθύνονται. (βλέπε σχήμα). Το γεγονός αυτό θα προσδώσει την αναγκαία

ευελιξία και προσαρμοστικότητα του συστήματος στις εξελίξεις των κοινωνικών

μεταβλητών.

Ένα τέτοιο σύστημα μπορεί να συμβάλλει στη χάραξη ενιαίας κοινωνικής πολιτικής για

τους Νέους, εφόσον θέτει τις βάσεις δημιουργίας ενός πεδίου συνάντησης και

συνεργασίας των Νέων με τις τοπικές, περιφερειακές και κεντρικές αρχές.

Συνοψίζοντας, κύριοι στόχοι της πρότασης που παρουσιάστηκε, είναι τόσο η υπέρβαση

του κλασσικού και αναποτελεσματικού τρόπου αντιμετώπισης της Νεολαίας, όσο

και η δημιουργία ενός ουσιαστικού θεσμού επικοινωνίας των Νέων με φορείς

εξουσίας.

Σημείωση:

14 Δήμοι: Δήμος Αγ. Παύλου, Αμπελοκήπων, Ελευθερίου-Κορδελιού, Ευόσμου,

Θεσσαλονίκης, Καλαμαριάς, Μενεμένης, Νεάπολης, Πανοράματος, Πολίχνης, Πυλαίας,

Σταυρούπολης, Συκεών, Τριανδρίας.

2 κοινότητες: Ευκαρπίας, Πευκών.

Βιβλιογραφία

1.Ε.Γιάννηλερ, Φ. Μπακαλοπούλου., Φ. Παπαδοπούλου., Μ. Παπανώτα, Σ. Τοψιώτη, Θ.

Χατζηκάλφα, Σ. Χρηστίδου, Κοινωνική Πολιτική Ο.Τ.Α. για Νέους, (έρευνα πεδίου μη

δημοσιευμένη), Θεσσαλονίκη, 1995.

2.Τ.Δουλκέρη: Εργασιακές σχέσεις και νέοι εργαζόμενοι: μια σύντομη ματιά από

νομική και κοινωνιολογική σκοπιά, in ανάτυπο από το περιοδικό Αρμενόπουλος,

τεύχος 4, Θεσσαλονίκη, 1987, σελ. 345-350.

3.Τ.Δουλκέρη: Οι νέοι και τα μέσα μαζικής επικοινωνίας, in πρακτικά Ε` Πανελληνίου

Συνεδρίου με θέμα: Ελληνική Νεολαία, εκ. Παπαζήση, Αθήνα, 1989, σελ. 108-116.

4.Ε.Erikson: Adolescence et crise. La quete de l' identite Flammarion, Paris, 1972.

12

5.Π. Μπεμπές, Κ. Φωλιάς, Α. Ζούκας: Πρόταση οργάνωσης και λειτουργίας του

Πολιτιστικού Κέντρου Σοφάδων, (μη δημοσιευμένη), Σοφάδες, 1993.

6.P. Male: :La crise juvenile, Payot, Paris, 1982.

7.W.Nothdurft: Missions locales, in SCHOOLWORKS, The German Marshall Fund,

Washington D.C., 1989.

8.Σ. Χρηστίδου:La crise d' adolescence et la quete de l' identite, πτυχιακή εργασία,

MAITRISE Ψυχολογίας, Πανέπ. LOUIS PASTEUR, Στρασβούργο, 1987.

-Μελέτες (μη δημοσιευμένες)

1.Πρόγραμμα: "Δίκτυο ανάπτυξης ανθρωπίνων πόρων Θεσσαλονίκης". ΑΡΙΑΔΝΗ,

ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ, ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ. Πρόταση που υποβλήθηκε από τους φορείς Π.Κ.Μ., Ν.Α.,

Κ.Ε.Κ. ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ, Ε.Κ.Θ., Ε.Δ.Ο.Θ., Τ.Ε.Δ.Κ.Θ., Ο.Α.Ε.Δ., ΕΟΜΜΕΧ, Γ.Γ.Ν.Γ. στο

πλαίσιο της Κοινοτικής Πρωτοβουλίας (NOW II, HORIZON II, YOUTHSTART),

Θεσσαλονίκη, 1995.

2.Κοινωνική Πολιτική και Τοπική Αυτοδιοίκηση. Παρούσα κατάσταση και

προοπτικές. Μελέτη (μη δημοσιευμένη) ΚΕ.Δ.ΚΕ - Ε.Ε.Τ.Α.Α., Αθήνα, 1993.

-Θεσμικά Κείμενα

1.Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης (Κ.Π.Σ.) για την ανάπτυξη και τη διαρθρωτική

προσαρμογή των αναπτυξιακά καθυστερημένων περιφερειών. Στόχος 1.

Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, Γενική Διεύθυνση των περιφερειακών πολιτικών,

1994-1995.

2.Νόμος 2218/94: Ιδρυση Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης και τροποποίηση

διατάξεων για την πρωτοβάθμια αυτοδιοίκηση και την περιφέρεια.

Υπουργείο Εσωτερικών, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα, 1994.

3.Οδηγός των Κοινοτικών Πρωτοβουλιών, Διαρθρωτικά Ταμεία της Κοινότητας,

Εκδοση 1η, Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 1994-1995.

ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΣΙΑ

Παρουσίαση των βιβλίων

α) Μελέτη και έρευνα προβλημάτων δυσλειτουργίας των ΜΜΕ σε σχέση με την

πολεοδομική οργάνωση (1988)

β) Χώρος και παραγωγική διαδικασία: εξέλιξη της προβληματικής (1995)

Λ. ΛΑΜΠΡΙΑΝΙΔΗΣ1

Πρόσφατα δημοσιεύθηκαν από τον Τομέα Πολεοδομίας-Χωροταξίας, Τμήμα Αρχιτεκτόνων

ΕΜΠ, τα πορίσματα ερευνητικού έργου που χρηματοδοτήθηκαν από τον ΕΟΜΜΕΧ με τίτλο:

"Μελέτη και έρευνα προβλημάτων δυσλειτουργίας των ΜΜΕ σε σχέση με την πολεοδομική

οργάνωση" (1988). Η ομάδα αποτελούνταν από τους καθηγητές του ΕΜΠ Παναγιωτάτου Ε.

(Επιστημονική υπεύθυνη), Αραβαντινό Α., Βασενχόβεν Α., και Τζιαφέτα Γ., και τους

Τσουδερός Ι. -επίκ. καθηγητή ΕΜΠ, Ευθυμάτου Α. -νομικό, Λαμπρίδη Χ. και Λαμπρίδη Β. -

οικονομολόγους, Μάρκου Μ. -πολεοδόμο, Σαγιάς Ι. -οικονομολόγο-χωροτάκτη και "Χώρος και

παραγωγική διαδικασία: εξέλιξη της προβληματικής" (1995) Μάρκου Μ, Σαγιάς Ι. και

Παναγιωτάτου Ε. Η βασική ομάδα μελέτης διεύρυνε τον προβληματισμό της από το 1988 μέχρι

σήμερα, με μια σειρά ερευνητικών πρωτοβουλιών. Υπό το πρίσμα αυτής της εμπειρίας έγινε η

επιμέλεια της έκδοσης και διατυπώθηκαν τα πορίσματα που τη συνοδεύουν.

Το βιβλίο -κείμενο 193 σελίδων με χάρτες και πίνακες- προσφέρει αφενός μια

ολοκληρωμένη εικόνα της βιοτεχνικής φυσιογνωμίας μιας αστικής περιοχής με πληθώρα

επιχειρήσεων διαφορετικών κλάδων παραγωγής, αφετέρου ένα μοντέλο προσέγγισης των

αλληλεξαρτήσεων που διέπουν τη λειτουργία και ανάπτυξη των ΜΜΕ με την οργάνωση της

πόλης. Τέλος, προσφέρει ένα πλαίσιο σχεδιασμού και τρόπων παρέμβασης σε τομείς-κλειδιά,

κρίσιμους για την ανάπτυξη της μεταποιητικής δραστηριότητας όχι μόνο στη συγκεκριμένη

περιοχή αλλά και γενικότερα στο Π.Σ. Πρωτευούσης.

Ειδικότερα, η α' ενότητα του βιβλίου αποτελεί μια σύντομη αλλά περιεκτική τοποθέτηση σε

σχέση με την πλούσια βιβλιογραφία που αναπτύσσεται σχετικά με τη χωροθέτηση της

βιομηχανίας. Υποστηρίζει ότι στη μεταπολεμική περίοδο η αναγκαιότητα συνεπούς και

μακρόπνοης ρυθμιστικής πολιτικής εκφράστηκε με πρακτικές "καθολικού σχεδιασμού", με

"συνολικές" παρεμβάσεις του κράτους σε περιπτώσεις όπου η οικονομική και κοινωνική

κρίση εκδηλώνονταν με έντονο τρόπο. Το ενδιαφέρον για τον καθολικό σχεδιασμό

ανανεώθηκε στη δεκαετία του 70, μέσα από την ανάληψη μεγαλεπήβολων ρυθμιστικών

1 Λόης Λαμπριανίδης, Αναπληρωτής Καθηγητής Πανεπιστημίου Μακεδονίας

πρωτοβουλιών, παράλληλα μ' ένα ρεύμα κριτικής της πρακτικής αυτής, βασισμένο στην

απαίτηση μιας νέας, ενιαίας θεώρησης του χώρου.

Υποστηρίζουν ότι συχνά υποτιμάται το γεγονός ότι οι γεωγραφικές μονάδες που

χρησιμοποιούνται στην ανάλυση του χώρου (π.χ. περιφέρειες) προκύπτουν από διοικητικού

τύπου διαδικασίες οριοθέτησης οι οποίες ακυρώνουν τη δυνατότητα προσέγγισης των

κοινωνικο-οικονομικών ιδιαιτεροτήτων των επιμέρους χωρικών και ιστορικών σχηματισμών.

Ανάλογους περιορισμούς, υποστηρίζουν, θέτει και το ίδιο το συμβατικό επιστημολογικό

πλαίσιο του σχεδιασμού, στο οποίο η πληροφορία από συγγενή πεδία των κοινωνικών

επιστημών θεωρείται "εξωτερική εισροή" ή σταθερά ανεξάρτητη από την οπτική που

υιοθετεί η συνθετική επεξεργασία.

Επομένως, υποστηρίζουν, η εξέλιξη και ερμηνεία των οικονομικών δραστηριοτήτων αποτελεί

ένα πρόβλημα που κατ' εξοχήν απαιτεί "αποαθροιστική" προσέγγιση, εφόσον φαινόμενα

που σε αθροιστικό επίπεδο εμφανίζονται ως κυρίαρχα, σε επιμέρους επίπεδα ή τομείς

αλλάζουν βαρύτητα ή και αντιστρέφονται. Ζήτημα που έχει υποστηριχθεί και από άλλους

μελετητές στη διεθνή βιβλιογραφία ήδη από τη δεκαετία του 70 (βλ. Ό. Massey κ.ά.). Για την

Ελλάδα βλέπε μεταξύ άλλων Λαμπριανίδης (1983) όπου, μέσω της ανάλυσης της

καπνοβιομηχανίας και της καπνεργασίας-καπνεμπορίου, υποστηρίζεται ότι η ανάλυση της

χωροθέτησης της βιομηχανίας θα πρέπει να γίνεται κατά κλάδο και μάλιστα σε όσο το

δυνατόν πιο αναλυτική στατιστική ταξινόμηση.

Χαρακτηριστικό της αμηχανίας της τρέχουσας θεωρίας σχεδιασμού μπροστά στην

πολυπλοκότητα των φαινομένων που καθορίζουν τη δομή και τη δυναμική του χώρου,

συνεχίζει η μελέτη, είναι ότι δεν υπάρχει θεωρία που να αντιμετωπίζει συνολικά το κρίσιμο

πρόβλημα της χωροθέτησης της βιομηχανίας. Η ανάγκη διερεύνησης και ερμηνείας των

οικονομικών αλλά και των κοινωνικών και πολιτισμικών διαδικασιών που συγκροτούν τη

φυσιογνωμία και τις αντιλήψεις σε μια περιοχή εμφανίζονται τα τελευταία χρόνια σε δυο

κυρίως θεωρητικές σχολές, της ρύθμισης και της Καλιφόρνιας.

Στην Ελλάδα οι πρακτικές καθολικού σχεδιασμού είχαν περιορισμένη σχετικά εφαρμογή. Η

αναπτυξιακή, χωροταξική και πολεοδομική πολιτική ήταν για μια μεγάλη ιστορική περίοδο

αποσπασματική και ευκαιριακή. Στη δεκαετία του 70 έγινε πλέον επιτακτική η ανάγκη

αναδιάρθρωσης τόσο της οικονομικής όσο και της χωρικής πολιτικής (ιεράρχηση οικιστικού

δικτύου, υπερσυγκέντρωση στην Αθήνα κλπ.). Η πολεοδομική πολιτική περιορίστηκε σε εκ

των υστέρων επεμβάσεις στο αστικό περιβάλλον με τη μορφή αναπλάσεων, κυκλοφοριακών

ρυθμίσεων κλπ.

Σε απάντηση των προβλημάτων αυτών η μελέτη υποστηρίζει την αναγκαιότητα νέας

αφετηρίας για την ανάπτυξη πλαισίου παρέμβασης για τα προβλήματα που προκαλούνται από

την αντιφατική λειτουργία του αστικού χώρου. Αυτή θα βασίζεται στη μελέτη όχι τόσο των

πολεοδομικών παραμέτρων όσο των παραμέτρων εκείνων που κατά κανόνα αγνοούνται από

τις συμβατικές προσεγγίσεις, όπως για παράδειγμα η δομή της παραγωγικής βάσης του

αστικού χώρου, θέμα με το οποίο ασχολείται η έρευνα για το Δ. Περιστερίου. Αναδεικνύουν

έτσι τη σημασία του αστικού χώρου και ως χώρου παραγωγής.

Η β' ενότητα του βιβλίου στηρίζεται σε μια εκτεταμένη έρευνα πεδίου στο Δήμο Περιστερίου

(συμπληρώθηκαν 1.209 ερωτηματολόγια από ένα σύνολο 2000 βιομηχανιών του Δήμου).

Εξετάζονται οι διαδικασίες εκείνες που οδηγούν στη χωροθέτηση των ΜΜΕ στον αστικό ιστό

καθώς και τα προβλήματα που πηγάζουν από αυτή την επιλογή τόσο σε ότι αφορά την ίδια

την επιχείρηση όσο και τον επιλεγέντα χώρο εγκατάστασης τους.

Η έρευνα υποστηρίζει ότι στο Δ. Περιστερίου, η δομή της παραγωγικής βάσης αποτελεί καίριο

παράγοντα μετεξέλιξης της δομής της πόλης. Ο αριθμός και η πολυμορφία μεγεθών και

κλάδων των μεταποιητικών μονάδων, καθώς και η διασπορά τους στον ιστό της πόλης

καθιστούν το Δήμο χαρακτηριστικό παράδειγμα πολυδιάστατης ανάπτυξης αστικών

λειτουργιών. Η διερεύνηση της κατανομής και της σύνθεσης των ΜΜΕ στο Δ. Περιστερίου

ανέδειξε τον ασυνεχή τρόπο με τον οποίο ενσωματώνονται στο χώρο, δημιουργώντας

χωρικές ενότητες (θύλακες) με κλαδικές και λειτουργικές ιδιαιτερότητες, ενταγμένους σε ένα

πλέγμα κοινωνικο-οικονομικών αλληλεξαρτήσεων.

Υποστηρίζουν οτι, η απόφαση για τη χωροθέτηση των επιχειρήσεων λαμβάνεται με βάση

υποκειμενικές εκτιμήσεις του επιχειρηματία (προσωπικές του διασυνδέσεις κλπ.) χωρίς να

προηγηθεί η μελέτη των συνθηκών της αγοράς, ή των διαφόρων εισροών και εκροών της

επιχείρησης. Εξάλλου, η επιλογή της συγκεκριμένης χωροθέτησης είναι απόρροια και της

ύπαρξης φθηνής και συχνά έξω από ρυθμιστικό έλεγχο επαγγελματικής στέγης -γι αυτό

προστρέχουν σε χώρους που δεν έχουν προβλεφθεί ειδικά για τέτοιες χρήσεις, ακόμη και

όταν υπάρχουν τέτοιοι-που βέβαια προϋποθέτει την ύπαρξη "κοινωνικής ανοχής" σχετική με

τη λειτουργία της μονάδας στη συγκεκριμένη περιοχή. Τέλος, σημαντική βαρύτητα έχει και η

πρόσβαση στο δίκτυο μεταφορών, υπερτοπικό ή και τοπικό.

Η πλειοψηφία των ΜΜΕ, υποστηρίζει η μελέτη, δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν το κόστος

της μετεγκατάστασης τους -η απομάκρυνση των ΜΜΕ από τις περιοχές κατοικίας αποτελεί

σύνηθες μέτρο πολιτικής για αστικές περιοχές με βιομηχανικές/βιοτεχνικές δραστηριότητες-

ούτε τις επιπτώσεις μιας ριζικής αναδιάρθρωσης των παραγωγικών διασυνδέσεων που

έχουν αναπτύξει, κάτι που συχνά διαφεύγει από την οπτική των πολεοδομικών ρυθμίσεων.

Οι διασυνδέσεις αυτές αποτελούν τη βασικότερη παράμετρο χωροθέτησης των επιχειρήσεων

αυτών και εξαρτώνται από τη συνολικότερη οικονομική λειτουργία του περιβάλλοντος τους. Εάν

επιλεγεί η απομάκρυνση τους χωρίς την παράλληλη λήψη μέτρων ενίσχυσης τους, πολλές

από τις ΜΜΕ θα αναγκασθούν να κλείσουν (με άμεσες συνέπειες στην απασχόληση στην

περιοχή) ενώ άλλες θα στραφούν σε εμπορικές δραστηριότητες. Εξάλλου, τα μέτρα αυτά

στην περίπτωση του Δ. Περιστερίου δε θα ήταν αποτελεσματικά γιατί: θα δημιουργούσαν

έντονες αντιδράσεις από την πλευρά των εργαζομένων και των επιχειρηματιών, ενώ δεν θα

είχαν ορατές επιπτώσεις σε όλες εκείνες τις επιχειρήσεις (φασόν) που λειτουργούν αδήλως.

Οι ΜΜΕ κλάδων χαμηλής όχλησης είναι δυνατό να λειτουργούν μέσα σε περιοχές κατοικίας

αρκεί να λαμβάνονται μέτρα μείωσης των οχλήσεων.

Η συμβολή της μελετητικής ομάδας στη θεωρία χωροθέτησης της βιομηχανίας στο εσωτερικό

των πόλεων είναι σημαντική. Η θεωρητική πρόταση των μελετητών δε σημαίνει

ανατροπή/απόρριψη όλων των θεωριών χωροθέτησης κάθε άλλο μάλιστα ενώ η αυξημένη

βαρύτητα που δίνεται στις "προσωπικές επιλογές" του επιχειρηματία δεν εντάσσει τους

μελετητές στη Μπιχεβιορική Σχολή αλλά στις θεωρητικά πληροφορημένες εμπειρικές έρευνες

της Σχολής της Πολιτικής Οικονομίας (βλ. Λαμπριανίδης 1992,113-119).

Εξάλλου, οι άξονες της εμπειρικής διερεύνησης έδωσαν σημαντική έμφαση στις παραμέτρους

που αφορούν την τοπική κοινωνία. Η διερεύνηση των θυλάκων επέτρεψε στους μελετητές να

αναδείξουν τις τοπικές ιδιαιτερότητες και να προτείνουν τις περιοχές που θα μπορούσαν να

αποτελέσουν πόλους ειδικής αναπτυξιακής δραστηριότητας.

Αυτό που ίσως είναι κάπως προβληματικό στην όλη μελέτη είναι το γεγονός ότι δεν αναλύει

το φαινόμενο των υπεργολαβικών σχέσεων και κυρίως πώς αυτές συσχετίζονται με την

εσωτερική οργάνωση των πόλεων (βλ. για Θεσσαλονίκη Βαΐου κ.ά. 1993) παρόλο ότι εξετάζει

ένα Δήμο όπου το φαινόμενο παρουσιάζεται σε μεγάλη έκταση και μάλιστα με ιδιαίτερη

βαρύτητα για το καθευατό εξεταζόμενο αντικείμενο της μελέτης, τη διάρθρωση της πόλης.

Βιβλιογραφία

Λαμπριανίδης, Λ. (1983): "Κατανομή της Καπνοβιομηχανίας και του Καπνεμπορίου στον

Ελλαδικό χώρο". Πόλη και Περιφέρεια, τ. 7, σσ. 11-40.

Λαμπριανίδης, Λ. (1992):Στοιχεία Οικονομικής Γεωγραφίας. Θεσσαλονίκη. Παρατηρητής.

Βαίου, Ντ., Λαμπριανίδης, Λ., Χατζημιχάλη, Κ. και Χρονάκη, Ζ. (1993): "Υπεργολαβίες

βιομηχανικής παραγωγής και οι επιπτώσεις τους στην ανάπτυξη της πόλης: η περίπτωση

του Δ. Συκεών στη Θεσσαλονίκη". Το Βημάτων Κοινωνικών Επιστημών, τ. Γ(11), σσ. 73-

105.

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚH ΕΡΓΑΣΙA

Δυναμικά Πρότυπα Ανακύκλωσης: μία πειραματική προσέγγιση της ανακύκλωσης

χαρτιού στην Ελλάδα. Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Σχολή Νομικών,

Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών, Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης, Φεβρουάριος

1996

ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ

1. Γενικά

Η λήψη αποφάσεων που γίνεται στο πλαίσιο του σχεδιασμού πολιτικής για την επίλυση δημοσίων

προβλημάτων δυσχεραίνεται κυρίως από δυο παράγοντες: την αβεβαιότητα σχετικά με τις

συνέπειες (θετικές και αρνητικές) κάθε μιας εκ των εφικτών εναλλακτικών λύσεων και την

αβεβαιότητα σχετικά με την επικράτηση ή όχι εξωγενών παραγόντων, οι οποίοι επηρεάζουν την

έκβαση του προβλήματος. Οι τεχνικές προσομοίωσης (simulation) αποτελούν ισχυρά εργαλεία,

τα οποία, με την εκμετάλλευση των δυνατοτήτων που παρέχει σήμερα η τεχνολογία των

ηλεκτρονικών υπολογιστών, επιτρέπουν τη μείωση, τον έλεγχο ή τον προσδιορισμό του εύρους

της αβεβαιότητας που προαναφέρθηκε.

Στην παρούσα μελέτη, της οποίας σύντομη περίληψη ακολουθεί, χρησιμοποιήθηκε μία αυστηρή

μεθοδολογία ανάπτυξης προτύπων προσομοίωσης δυναμικών συστημάτων, η μεθοδολογία της

Συστημικής Δυναμικής, με σκοπό την ανάπτυξη προτύπου προσομοίωσης, κατάλληλου για την

πειραματική μελέτη της συμπεριφοράς του συστήματος διαχείρισης χαρτιού ανακύκλωσης, κάτω

από διάφορους συνδυασμούς εναλλακτικών πολιτικών και εξωγενών παραμέτρων (σεναρίων

μέλλοντος).

2. Γενική Προβληματική Μελέτης

Η ανακύκλωση χαρτιού αποτελεί πρακτική η οποία αποσκοπεί κυρίως σε δύο στόχους:

α) τον περιορισμό της αλόγιστης εκμετάλλευσης του φυσικού περιβάλλοντος και ειδικότερα του

ξύλου, που αποτελεί την πρώτη ύλη παραγωγής χαρτιού και που προέρχεται από υλοτόμηση

δασών και

β) τον περιορισμό του όγκου των προς τελική διάθεση απορριμμάτων. Παράλληλα, οι ρύποι που

προέρχονται από τη βιομηχανική παραγωγή χαρτιού με ανακύκλωση είναι σημαντικά

2

περιορισμένοι και ποιοτικά λιγότερο επικίνδυνοι σε σύγκριση με εκείνους που προέρχονται από

την παραγωγή χαρτιού από πρωτογενή ύλη1. Τέλος, με κατάλληλες τεχνικές περιορισμού του

κόστους διαλογής και μεταφοράς της ανακυκλώσιμης ύλης από τα απορρίμματα, είναι δυνατό να

προκύψει από την ανακύκλωση, πέρα των ανωτέρω και οικονομικό όφελος.

Η οικολογική αφύπνιση που παρατηρείται τα τελευταία χρόνια στις προηγμένες χώρες, η

διόγκωση του προβλήματος εξεύρεσης χώρων διάθεσης των απορριμμάτων και η αύξηση του

κόστους της πρώτης ύλης παραγωγής χαρτιού αποτελούν τα βασικά αίτια που ώθησαν πολλές

χώρες να στραφούν την τελευταία δεκαετία προς την ανακύκλωση. Η βιωσιμότητα, από

οικονομικής απόψεως, ενός συστήματος ανακύκλωσης χαρτιού σε μία χώρα, εξαρτάται από

διάφορους παράγοντες, όπως είναι το κόστος του ανταγωνιστικού προϊόντος, που είναι το

παραγόμενο πρωτογενώς ή το εισαγόμενο από άλλες χώρες χαρτί εφάμιλλης ποιότητας, η

αποτελεσματικότητα του υποσυστήματος διαλογής από τα απορρίμματα χαρτιού προς ανακύκλωση,

η ευαισθητοποίηση του πολίτη και η συμμετοχή του σε προγράμματα ανακύκλωσης, η άμεση ή

έμμεση κρατική παρέμβαση μέσω επιδοτήσεων ή φοροαπαλλαγών στο χαρτί και στον εξοπλισμό

ανακύκλωσης, η υπάρχουσα τεχνολογική υποδομή κ.ά. Η ύπαρξη δυναμικών

αλληλεπιδράσεων μεταξύ των παραπάνω παραγόντων δημιουργεί μία πολυπλοκότητα, την

οποία δύσκολα μπορεί να συλλάβει, να κατανοήσει και, κυρίως, να προβλέψει, ο αβοήθητος

ανθρώπινος νους2. Γίνεται, συνεπώς, φανερό ότι για τη μελέτη της συμπεριφοράς ενός

δυναμικού συστήματος, όπως είναι το σύστημα παραγωγής και διάθεσης χαρτιού ανακύκλωσης,

είναι αναγκαία η υιοθέτηση μιας μεθοδολογίας, ικανής να βοηθήσει τον ανθρώπινο νου προς τους

σκοπούς της κατανόησης και κυρίως της πρόβλεψης της συμπεριφοράς του συστήματος.

Στην παρούσα μελέτη χρησιμοποιήθηκε η μεθοδολογία της Συστημικής Δυναμικής3 για τη

διερεύνηση της δυναμικής που αναπτύσσεται στο σύστημα παραγωγής και διάθεσης

ανακυκλωμένου χαρτιού στην Ελλάδα. Συγκεκριμένα, προτείνεται ένα δυναμικό πρότυπο το

οποίο ενσωματώνει τις κύριες διαδράσεις, δηλαδή τους μηχανισμούς αιτίου-αποτελέσματος, που

αναπτύσσονται στο σύστημα και είναι υπεύθυνες για τη συμπεριφορά του. Οι διαδράσεις αυτές

εκφράζουν τις απόψεις που συγκεντρώθηκαν με συνεντεύξεις από στελέχη φορέων, οι οποίοι

εμπλέκονται στη διαχείριση στερεών αποβλήτων, που είναι το Υπουργείο Εσωτερικών, το

Υπ.Ε.Χω.Δ.Ε. και ο Ενιαίος Σύνδεσμος Δήμων και Κοινοτήτων Νομού Αττικής (Ε.Σ.Δ.Κ.Ν.Α.).

Περαιτέρω, αναπτύχθηκε πρόγραμμα συνεχούς προσομοίωσης (μοντέλο) που αναπαράγει τη

συμπεριφορά του συστήματος σε περιβάλλον προσωπικού υπολογιστή, με σκοπό: α) τον έλεγχο

ορθότητας του προτύπου, β) τη μελέτη των δυναμικών χαρακτηριστικών του υπό εξέταση

συστήματος και γ) τη χρησιμοποίηση αυτού για ανάλυση πολιτικής και συγκεκριμένα: ί. για

3

σύγκριση εναλλακτικών πολιτικών και π. δοκιμαστική εφαρμογή διαφορετικών σεναρίων

μέλλοντος4 στο πλαίσιο λήψης μέτρων για τη βελτίωση των βασικών οργανωτικών λειτουργιών5

του συστήματος προώθησης της ανακύκλωσης χαρτιού.

3. Περιγραφή Αντικειμένου Έρευνας

Στην Ελλάδα η ανακύκλωση χαρτιού εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο πολιτικής για την

ανακύκλωση υλικών, βάσει των κάτωθι νομοθετικών ρυθμίσεων.

Στο άρθρο 15 της ΚΥΑ 49541/1424/9-7-86 (ΦΕΚ 444 τ. Β) αναγνωρίζεται η ανάγκη λήψης

μέτρων από τους αρμόδιους φορείς, που είναι από κοινού τα Υπουργεία Πε.Χω.Δ.Ε. και

Εσωτερικών για τον περιορισμό των στερεών αποβλήτων, την εκπόνηση σχεδίων και μελετών για

την ανακύκλωση και επαναχρησιμοποίηση υλικών καθώς και την ανάκτηση ενέργειας από τα

στερεά απόβλητα. Επίσης με την ΚΥΑ 31784/954/8-4-90 (ΦΕΚ 251 τ. Β) γίνεται εναρμόνιση με

την οδηγία 85/339/ΕΟΚ, με την οποία καθιερώνονται μέτρα για την επαναπλήρωση και

ανακύκλωση των συσκευασιών (φιαλών) υγρών τροφίμων, με στόχο τη μείωση της ρύπανσης, της

κατανάλωσης ενέργειας και πρώτων υλών. Τέλος, υπό εναρμόνιση είναι και η οδηγία

91/156/ΕΟΚ, η οποία προβλέπει ότι μέχρι το τέλος του έτους 2.000 κάθε κράτος, σε συνεργασία

με την Τοπική Αυτοδιοίκηση και τον ιδιωτικό τομέα να ανακτά το 90% των περιεχόμενων στα

απορρίμματα συσκευασιών και να ανακυκλώνει τουλάχιστον το 60% εξ αυτών. Πέρα των

ανωτέρω νομοθετικών ρυθμίσεων έχουν γίνει και άλλες ενέργειες σε επίπεδο Υπουργείων

Εσωτερικών και Πε.Χω.Δ.Ε. με στόχο την προώθηση της ανακύκλωσης, στο πλαίσιο μίας

γενικότερης προσπάθειας εξορ-θολογισμοΰ του συστήματος διαχείρισης στερεών αποβλήτων και

έχουν αναληφθεί πρωτοβουλίες σε επίπεδο Ο.Τ.Α. για την υλοποίηση προγραμμάτων

ανακύκλωσης. Οι σημαντικότερες από τις ενέργειες αυτές είναι οι εξής:

α) Το Υπουργείο Εσωτερικών σε συνεργασία με το Ι.Γ.Μ.Ε. έχει αναλάβει από τον Ιούλιο 1991

την υλοποίηση τριετούς προγράμματος για την καταγραφή σε επίπεδο επικράτειας των χώρων

διάθεσης στερεών και υγρών αποβλήτων, τα οποία διαχειρίζονται Ο.Τ.Α., και την εκπόνηση

μελέτης για την κατάρτιση προγραμμάτων ελέγχου της ρύπανσης που προέρχεται από αυτά.

Στην παρούσα φάση στο πρόγραμμα εντάσσονται οικισμοί με πληθυσμό άνω των 2.000

κατοίκων, παραλιακοί οικισμοί ή οικισμοί ευρισκόμενοι σε απόσταση μικρότερη των 5.000 χλμ.

από τη θάλασσα και οικισμοί ευρισκόμενοι σε περιοχές περιβαλλοντικά ευαίσθητες,

β) Ο Σύνδεσμος Ο.Τ.Α. μείζονος περιοχής Θεσσαλονίκης, κατόπιν μελέτης που χρηματοδοτήθηκε

από το Υπουργείο Εσωτερικών, εφαρμόζει πρόγραμμα διαλογής απορριμμάτων στην πηγή.

4

Παράλληλα ο ίδιος φορέας, με τη χρηματοδότηση του Ευρωπαϊκού Κοινοτικού Ταμείου

διοργανώνει σεμινάρια με θέματα διαχείρισης στερεών αποβλήτων και χώρων υγειονομικής

ταφής απορριμμάτων,

γ) Το Υ.Πε.Χω.Δ.Ε. χρηματοδοτούμενο από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης

πραγματοποιεί από το 1989 εκπαιδευτικά-ενημερωτικά προγράμματα στα σχολεία με θέμα την

ανακύκλωση. Κατά το χρονικό διάστημα 1990-1992 έγινε ενημέρωση σε 400 σχολεία,

δυναμικότητας 10.000 μαθητών6,

δ) Το Υπουργείο Εσωτερικών χρηματοδοτεί από το 1985 προγράμματα και έργα διαχείρισης

στερεών αποβλήτων με ποσά που καταγράφονται στον πίνακα 1.

ε) Τα συναρμόδια για την υλοποίηση των στόχων της οδηγίας 91/ 156/ΕΟΚ Υπουργεία

Πε.Χω.Δ.Ε. και Εσωτερικών, έχουν συστήσει ειδική Επιτροπή σχετικά με την ανάκτηση και

ανακύκλωση των συσκευασιών,

στ) Ο Ε.Σ.Δ.ΚΝ.Α. από το Φεβρουάριο 1994 πραγματοποιεί πρόγραμμα διαλογής στην πηγή και

ανακύκλωσης, στο οποίο συμμετέχουν 13 Δήμοι του λεκανοπεδίου, συνολικού πληθυσμού

500.000 κατοίκων. Ο ίδιος Σύνδεσμος έχει αναθέσει εκπόνηση μελέτης διαχείρισης των

επικίνδυνων υλικών, που υπάρχουν στα απορρίμματα και κάνει προσπάθειες να εντάξει στο

πρόγραμμα όλους του Ο.Τ.Α. της Αττικής.

ζ) Στο χώρο διάθεσης στερεών αποβλήτων των Α. Λιοσίων λειτουργεί πειραματική μονάδα

ανάκτησης υλικών από τα απορρίμματα και ειδικότερα RDF, το οποίο μπορεί να απορροφηθεί

από την τσιμεντοβιομηχανία.

η) Στην Καλαμάτα ευρίσκεται υπό κατασκευή μονάδα μηχανικής ανακύκλωσης απορριμμάτων

δυναμικότητας 80 τόνων απορριμμάτων και 10 τόνων ιλΰος ημερησίως.

θ) Στο πλαίσιο του MEDSPA έχει εκπονηθεί από ιδιωτικούς φορείς πρόγραμμα λιπασματοποίησης

απορριμμάτων στην περιοχή Αντιρρίου-Ναυπάκτου.

Πίνακα; 1: Χρηματοδότηση έργων διαχείρισης απορριμμάτων από το Υπουργείο Εσωτερικών7

Έτος 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991

Ποσό (εκ. δρχ.) 302 250 427 740 960 1527 2927

Από τα παρατηρούμενα σχετικά με την υλοποίηση προγραμμάτων ανακύκλωσης προβλήματα,

το Υπουργείο Εσωτερικών έχει καταγράψει μέχρι στιγμής την έλλειψη ειδικευμένου επί

θεμάτων ανακύκλωσης προσωπικού, την ανεπαρκή ενημέρωση του κοινού σχετικά με τη

σκοπιμότητα της ανακύκλωσης και την ανάγκη για ενεργό συμμετοχή, την έλλειψη κατάλληλων

χώρων για προσωρινή αποθήκευση των προς ανακύκλωση απορριμμάτων, τις μεγάλες

5

αποστάσεις τοποθέτησης κάδων στις περιοχές όπου πραγματοποιείται πρόγραμμα

ανακύκλωσης, τη συλλογή των προς ανακύκλωση υλικών σε μη τακτά χρονικά διαστήματα και

την έλλειψη συνεργασίας γειτονικών Ο.Τ.Α. για ένταξη σε ενιαία προγράμματα ανακύκλωσης-

διαλογής στην πηγή. Οι προτάσεις του Υπουργείου Εσωτερικών για την προώθηση της

ανακύκλωσης είναι η απαλλαγή φόρου των μηχανημάτων ανακύκλωσης, το μέτρο της

εγγυοδοσίας για την επιστροφή των συσκευασιών στα καταστήματα πώλησης, η ενθάρρυνση

των γειτονικών Ο.Τ.Α. σε συνεργασία με στόχο στην υλοποίηση προγραμμάτων ανακύκλωσης-

διαλογής στην πηγή, η εκπόνηση μελέτης για τη σύγκριση των σχετικών πλεονεκτημάτων των

διαφόρων τρόπων συλλογής ανακυκλούμενων υλικών, η απαγόρευση εισαγωγής στους χώρους

διάθεσης ορισμένων ανακυκλώσιμων υλικών, τα οποία παρουσιάζουν οικονομικό ενδιαφέρον και

απαίτηση για πλήρη τεχνικοοικονομική τεκμηρίωση των σχετικών με ανακύκλωση απορ-

ριμμάτων προγραμμάτων των Ο.Τ.Α.

4. Υποθέσεις Ανάλυσης

Όπως έχει προαναφερθεί, βασικός παράγων από τον οποίο εξαρτάται η βιωσιμότητα

προγραμμάτων ανακύκλωσης χαρτιού είναι το κόστος ανακύκλωσης. Σε περίπτωση που το κόστος

ξεπερνά το αντίστοιχο κόστος εισαγωγής ή παραγωγής, τότε είναι απαραίτητη η λήψη μέτρων

ενίσχυσης σε επίπεδο πολιτείας, όπως είναι οι επιδοτήσεις, οι απαλλαγές φόρου στις εισαγωγές

κεφαλαιουχικού εξοπλισμού ανακύκλωσης ή στον κύκλο εργασιών, η υποχρεωτική επιστροφή των

συσκευασιών στους προμηθευτές κ.ά., τα οποία έχουν εφαρμοστεί κατά περίπτωση σε διάφορες

χώρες, ως μέτρα για την αύξηση του ποσοστού ανακύκλωσης. Θεωρητικά, λοιπόν, το κράτος

είναι δυνατό να διατηρήσει σταθερή την τιμή πώλησης του χαρτιού από ανακύκλωση και μάλιστα

ίση με την τιμή πώλησης του εισαγόμενου χαρτιού, ακόμη και εάν το πραγματικό συνολικό

κόστος συλλογής-ανακύκλωσης-προώθησης στην αγορά είναι υψηλότερο. Το χαρακτηριστικό

αυτό εισάγει μία ιδιομορφία στην αγορά χαρτιού, δεδομένου ότι η ζήτηση του ανακυκλωμένου

χαρτιού δεν εξαρτάται από το επίπεδο της τιμής αυτού, αλλά μόνο από το χρόνο παράδοσης,

δηλαδή το χρόνο που μεσολαβεί από τη στιγμή που πραγματοποιείται μία παραγγελία μέχρι το

χρόνο που γίνεται η παράδοση του υλικού στον αγοραστή. Το χαρακτηριστικό αυτό εισάγει τη

δεύτερη ιδιομορφία, καθόσον, ενώ για το εισαγόμενο χαρτί οι χρόνοι παράδοσης δεν

επιμηκύνονται και εν γένει δεν εξαρτώνται από τον όγκο των παραγγελιών, δεδομένου ότι η

διεθνής αγορά είναι σε θέση να παρέχει ανά πάσα στιγμή ποσότητες χαρτιού που

υπερκαλύπτουν την εγχώρια ζήτηση, το χαρτί από ανακύκλωση μπορεί να παραχθεί με ένα

συγκεκριμένο και πεπερασμένο ρυθμό, ο οποίος είναι συνάρτηση του όγκου των

παραγόμενων στερεών αποβλήτων, της αποτελεσματικότητας του συστήματος διαλογής

6

χαρτιού προς ανακύκλωση, της δυναμικότητας των μονάδων ανακύκλωσης κ.ά. Τα παραπάνω

χαρακτηριστικά αποτελούν σημαντικούς παράγοντες στη διαμόρφωση της δυναμικής

συμπεριφοράς του υποσυστήματος διαχείρισης ανακύκλωσης χαρτιού, οι οποίοι

αλληλεπιδρούν κατά τον τρόπο που προτείνεται στο διάγραμμα του σχήματος 1.

Στην ανάλυση που ακολουθεί θεωρείται δεδομένο ότι οι ποιότητες του εισαγόμενου χαρτιού

και του χαρτιού από ανακύκλωση είναι εφάμιλλες και καλύπτουν συγκεκριμένες χρήσεις.

Συνεπώς η συνολική ζήτηση είναι δυνατό να θεωρηθεί ως άθροισμα της ζήτησης εισαγόμενου

χαρτιού (ΧΑ) και χαρτιού προερχόμενου από ανακύκλωση (Χ). Οι προτιμήσεις των

καταναλωτών μεταξύ των δύο κατηγοριών χαρτιού επηρεάζονται από δύο παράγοντες: την τιμή

και το χρόνο (καθυστέρηση) παράδοσης. Η τιμή του χαρτιού ανακύκλωσης είναι δυνατό, λόγω

κρατικής παρέμβασης, να θεωρηθεί σταθερή και ίση με την αντίστοιχη του εισαγόμενου χαρτιού.

Δεδομένου όμως ότι η δυναμικότητα του συστήματος παραγωγής χαρτιού ανακύκλωσης είναι

πεπερασμένη (θεωρείται μικρότερη της συνολικής ζήτησης) είναι προφανές ότι όσο αυξάνει ο

αριθμός των παραγγελιών σε χαρτί ανακύκλωσης, τόσο αυξάνει και ο χρόνος παράδοσης, λόγω

αδυναμίας του συστήματος παραγωγής να παράγει ίση ποσότητα. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα το

ενδιαφέρον της αγοράς να στραφεί προς το εισαγόμενο χαρτί, το οποίο έχει την ίδια (περίπου)

τιμή, αλλά μικρότερο χρόνο παράδοσης. Η αύξηση της ζήτησης εισαγόμενου χαρτιού επιφέρει

αύξηση της τιμής του. Αυτό, όμως, σταδιακά αποθαρρύνει το αγοραστικό ενδιαφέρον και από

κάποιο σημείο και έπειτα το στρέφει πάλι προς την αγορά χαρτιού ανακύκλωσης.

5. Περιγραφή Βασικών Μεταβλητών και Έλεγχος Εγκυρότητας Δυναμικού Προτύπου

7

Με βάση τις παραπάνω υποθέσεις κατασκευάστηκε πρόγραμμα προσομοίωσης σε γλώσσα

"Proffessional DYNAMO Plus", το οποίο περιγράφει τη δυναμική του συστήματος αναφοράς με

τη χρήση συστήματος 15 διαφορικών εξισώσεων. Μερικές από τις βασικές εξαρτημένες

μεταβλητές, οι οποίες παρουσιάζονται και στα διαγράμματα που ακολουθούν είναι οι εξής :

"Εισ_Παρ_ΧΑ", δηλ. Εισερχόμενες (στο σύστημα διάθεσης) Παραγγελίες Χαρτιού

Ανακύκλωσης και "ΕισΠαρΧ", δηλ. Εισερχόμενες (στο σύστημα διάθεσης) Παραγγελίες Χαρτιού

από Εισαγωγή. Είναι οι ανταγωνιστικές μεταβλητές που προσδιορίζουν τη συνολική ζήτηση

χαρτιού. Η μεταβλητή Έκτ_Παρ_ΧΑ" παριστάνει το ρυθμό με τον οποίο εκτελούνται οι

παραγγελίες χαρτιού ανακύκλωσης και η μεταβλητή "Τιμή_Χ" παριστάνε ι την τιμή του χαρτιού

εισαγωγής εφάμιλλης ποιότητας.

Σύμφωνα με την καθιερωμένη στο πεδίο Συστημικής Δυναμικής πρακτική9 και μετά από

διαδοχικές τροποποιήσεις και παρεμβάσεις στον υπολογισμό των επιμέρους μεταβλητών του

προτύπου, η εγκυρότητα του επιβεβαιώθηκε σε δύο φάσεις. Στην πρώτη φάση θεωρήθηκε ότι

το σύστημα παραγωγής και προώθησης στην αγορά χαρτιού από ανακύκλωση δεν έχει ακόμη τεθεί

σε λειτουργία, οπότε η συμπεριφορά του προτύπου θα πρέπει να είναι τυπική συμπεριφορά ενός

προτύπου προσφοράς και ζήτησης, του οποίου οι μεταβλητές παρουσιάζουν τιμές και δυναμική

που επιβεβαιώνεται από την πραγματικότητα.

8

Από την προσομοίωση που έγινε σε ηλεκτρονικό υπολογιστή με μονάδα χρόνου την ημέρα και

χρονικό ορίζονται 100 ημερών, προέκυψε ότι το σύστημα βρίσκεται σε δυναμική ισορροπία.

Στο διάγραμμα 2 φαίνεται ότι το επίπεδο παραγγελιών έχει σταθεροποιηθεί περίπου στα 200

κιλά την ημέρα, όση δηλαδή είναι η εκτιμηθείσα ημερήσια ζήτηση. Η σταθεροποίηση

επιτυγχάνεται μετά από κάποιες αρχικές διακυμάνσεις, που παρατηρούνται μέχρις ότου το

επίπεδο παραγγελιών προσαρμοστεί στο επίπεδο της ζήτησης, το οποίο παριστάνεται στο

διάγραμμα 1 και που οφείλονται στην παροδική αυξομείωση του ρυθμού που πραγματο-

ποιούνται οι παραγγελίες.

Στο διάγραμμα 3 παριστάνεται ο τρόπος με τον οποίο σταθεροποιείται η τιμή του χαρτιού περί

τις 260 δραχμές ανά κιλό, γεγονός που επιβεβαιώνεται από την τρέχουσα τιμή της αγοράς.

Τέλος το διάγραμμα 4 παρουσιάζει την αλληλεπίδραση των μεταβλητών "εισερχόμενες

παραγγελίες χαρτιού" και "εκτελούμενες παραγγελίες χαρτιού".

Με ανάλογο τρόπο πραγματοποιήθηκε και η δεύτερη φάση ελέγχου εγκυρότητας του προτύπου,

κατά την οποία έγινε η υπόθεση ότι ετέθη σε λειτουργία υποσύστημα ανακύκλωσης χαρτιού,

δυναμικότητας 21 τόνων ετησίως, το οποίο μεταφράζεται σε ημερήσια παραγωγή χαρτιού από

ανακύκλωση ίση με 60 κιλά.

Με την τιμή αυτή τροφοδοτήθηκε η σταθερά "Εκτελούμενες Παραγγελίες", ανακυκλωμένου

χαρτιού, δεδομένου ότι σε καμία περίπτωση οι παραδόσεις δεν είναι δυνατό να ξεπερνούν την

παραγωγή. Τα αποτελέσματα του ελέγχου επιβεβαιώθηκαν από το σύστημα αναφοράς. Μεταξύ

αυτών επιβεβαιώθηκε και η αναμενόμενη ελαφρά πτώση της τιμής του εισαγόμενου χαρτιού,

λόγω του ανταγωνισμού από το χαρτί ανακύκλωσης, όπως φαίνεται και στο διάγραμμα 5, όπου η

τιμή του εισαγόμενου χαρτιού σταθεροποιείται στις 243 δραχμές το κιλό.

9

6. Εφαρμογή

Το πρότυπο χρησιμοποιήθηκε για να μελετηθεί η συμπεριφορά του συστήματος: α) κάτω από

διαφορετικές εναλλακτικές πολιτικές, που μπορεί να προέρχονται από τα ανώτερα ιεραρχικά

επίπεδα του συστημικού προτύπου και β) κάτω από διαφορετικές συνθήκες του εξωγενούς

περιβάλλοντος. Παρακάτω παρουσιάζονται τα αποτελέσματα 2 χαρακτηριστικών

περιπτώσεων.

1η περίπτωση: Αύξηση της συνολικής ζήτησης χαρτιού. Τα ανωτέρω εκτεθέντα διαγράμματα

περιγράφουν τη συμπεριφορά του υπό μελέτη συστήματος για δεδομένη συνολική ετήσια ζήτηση

χαρτιού και ίση με 73 τόνους. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η διερεύνηση της δυναμικής

συμπεριφοράς των μεταβλητών: πραγματοποιούμενες παραγγελίες χαρτιού εισαγωγής

(Εισ_Παρ_Χ), χαρτιού ανακύκλωσης (Εισ_Παρ_Χ) και τιμή χαρτιού εισαγωγής (Τιμή-Χ). Τα

διαγράμματα 6 , 7 και 8 παριστάνουν τη δυναμική των μεταβλητών αυτών με βάση την υπόθεση

ότι η μέση ημερήσια ζήτηση χαρτιού θα φθάσει τα 240 κιλά. Η παρατηρούμενη αύξηση της

τιμής του εισαγόμενου χαρτιού στις 260 δραχμές, οφείλεται στην βασική αρχική παραδοχή ότι η

αύξηση της ζήτησης του εισαγόμενου χαρτιού επιφέρει, μετά από κάποιο χρονικό διάστημα,

αύξηση της τιμής αυτού (σχήμα 1: γεννήτριες δομές). Η αύξηση της ζήτησης του εισαγόμενου

χαρτιού παριστάνεται μέσω της αύξησης των πραγματοποιούμενων ανά ημέρα παραγγελιών, που

φθάνουν στα 180 κιλά, όπως προκύπτει από το διάγραμμα 7.

2η περίπτωση: Παρέμβαση στα ανώτερα ιεραρχικά επίπεδα του συστήματος είναι δυνατό να

επιφε'ρει μεταβολή στην παραγωγικότητα του συστήματος ανακύκλωσης χαρτιού. Π.χ. η λήψη

μέτρων για τη βελτίωση του συστήματος συλλογής απορριμμάτων και ιδιαίτερα μέτρων για το

διαχωρισμό των απορριμμάτων στην πηγή, η αύξηση του αριθμού των οχημάτων και

πληρωμάτων συλλογής απορριμμάτων, είτε μέτρα για αύξηση της περιεκτικότητας των

απορριμμάτων σε ανακυκλώσιμα υλικά, όπως π.χ. αύξηση του συντελεστή φορολογίας σε

συσκευασίες που δεν είναι ανακυκλώσιμες κλπ., είτε η επέκταση ή αναβάθμιση των μονάδων

ανακύκλωσης χαρτιού, ώστε να είναι δυνατή η ανακύκλωση ολόκληρης της συλλεγόμενης

ποσότητας εκ των απορριμμάτων, είναι δυνατό να επιφέρουν αύξηση του ρυθμού παραγωγής

χαρτιού ανακύκλωσης και, σύμφωνα με τις αρχικές παραδοχές του προτύπου, αύξηση του

ρυθμού παραδόσεων. Τα διαγράμματα 9,10 και 11 παρουσιάζουν τη συμπεριφορά του συστήματος

απέναντι σε μία τέτοια διαταραχή. Ενδεικτικά ελήφθη αύξηση του ρυθμού παραδόσεων σε 120

κιλά/ημέρα.

10

Πίνακας 2: Αποτελε'σματα διαδοχικών προσομοιώσεων του προτύπου με μεταβαλλόμενες τιμές

11

Τέλος στον πίνακα 2 παρουσιάζονται τα αποτελέσματα από διαδοχικές προσομοιώσεις του

προτύπου με μεταβαλλόμενες τιμές του ρυθμού εκτελούμενων παραγγελιών χαρτιού

ανακύκλωσης, που αντιστοιχούν σε διαφορετικά επίπεδα παραγωγικότητας του συστήματος

παραγωγής-διάθεσης χαρτιού ανακύκλωσης.

7. Τελικά Συμπεράσματα

Συνοψίζοντας, θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε την παραπάνω μελέτη ως μία πειραματική

προσέγγιση της συμπεριφοράς του υποσυστήματος παραγωγής-διαχείρισης χαρτιού

ανακύκλωσης, στα πλαίσια μίας γενικότερης θεώρησης του συστήματος διαχείρισης στερεών

αποβλήτων. Το προτεινόμενο πρότυπο, πέρα του ότι βοηθά στην οπτική πρόσληψη γνωστικών

στοιχείων που αφορούν στη λειτουργία του συστήματος διάθεσης χαρτιού ανακύκλωσης,

είναι δυνατό να χρησιμοποιηθεί ως έχει για τη μελέτη της συμπεριφοράς του συστήματος κάτω

από οποιοδήποτε συνδυασμό πολιτικών και τιμών των παραμέτρων του εξωγενούς

περιβάλλοντος. Επίσης, με κατάλληλες προσαρμογές των παραμέτρων του είναι δυνατό να

χρησιμοποιηθεί για τη μελέτη της συμπεριφοράς ομοιομορφικών συστημάτων, όπως είναι τα

υποσυστήματα παραγωγής-διαχείρισης των λοιπών ανακυκλώσιμων υλικών, δηλαδή γυαλιού,

μετάλλου κλπ. Εξάλλου, η μεθοδολογία της συστημικής δυναμικής, που υιοθετήθηκε επιτρέπει

την προσθήκη νέων δομικών στοιχείων στο προτεινόμενο πρότυπο, τα οποία θα επιτρέψουν

μία περισσότερο λεπτομερή μελέτη των επιδράσεων που μπορεί να έχουν στο σύστημα

παράγοντες, οι οποίοι στην παρούσα μελέτη δεν εθεωρήθη σκόπιμο να εξετασθούν. Επίσης,

είναι δυνατό στο μέλλον να συνδυαστεί με άλλο δυναμικό πρότυπο, που θα προσομοιώνει το

σύστημα διαλογής-μεταφοράς-επεξεργασίας χαρτιού ανακύκλωσης και το οποίο θα αναπαριστά

το ρυθμό παραγωγής χαρτιού ανακύκλωσης ως αποτέλεσμα των παραμέτρων που εντοπίστηκαν

στην παρούσα μελέτη και οι οποίοι είναι η ύπαρξη ειδικευμένου προσωπικού ανακύκλωσης, η

ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του κοινού, η ύπαρξη χώρων προσωρινής αποθήκευσης

υλικών προς ανακύκλωση, η πυκνότητα τοποθέτησης των ειδικών κάδων για συλλογή υλικού για

ανακύκλωση και το επίπεδο συνεργασίας γειτονικών Ο.Τ.Α. Ο συνδυασμός των δύο προτύπων

θα παρέχει μία συνολική εικόνα της λειτουργίας και της δυναμικής του συστήματος

ανακύκλωσης χαρτιού και παράλληλα ένα βοήθημα για την εκλογίκευση της στοχοθεσίας10 της

διοικητικής δράσης. Τέλος, είναι δυνατό το προτεινόμενο πρότυπο να αποτελέσει μέρος

γενικότερου προτύπου που θα αφορά στη συνολική διαχείριση στερεών αποβλήτων.

12

Σημειώσεις

1. Πρόγραμμα Ελέγχου Ρυπάνσεως Περιβάλλοντος-Τεχνική Εκθεση, Τόμος V: Στερεά

Απόβλητα, σ. 129. Αθήνα 1980.

2. Έχει αποδειχθεί ότι υπάρχει αντικειμενική δυσκολία του ανθρώπινου νου στην ταυτόχρονη

επεξεργασία μεγάλου όγκου πληροφοριών, όπως απαιτεί η κατανόηση και μελέτη των

φαινομένων της δυναμικής πολυπλοκότητας. Βλ. α) Kleinmuntz, D.Α. (1993): "Information

Processing and Feedback", System Dynamics Review Vol 9, Νο. 3, σ. 223-237, β) Dorner, D.

(1980): 'On the Difficulties of People Have in Dealing with Complexity", Simulation and

Games, vol. 11, σ. 87-106, κ.ά.

3. Η Συστημική Δυναμική αποτελεί μεθοδολογία συστημικής ανάλυσης, διαθέτει ισχυρό

μαθηματικό φορμαλισμό και χρησιμοποιείται ως εργαλείο μελέτηςτης συμπεριφοράς δυναμικών

συστημάτων.

4. Ως σενάρια λαμβάνονται σύνολα υποθέσεων σχετικών προς το υπό μελέτη σύστημα, των

οποίων η έλευση εκτιμάται ως πιθανή. Βλ. και Richardson, P., Puch, A.: "Introduction to

System Dymanics Modeling with DYNAMO", σ. 322.

5. Μακρυδημήτρης, Α., Θεμελιώδεις Κατευθύνσεις στη Διοικητική Σκέψη και στη Θεωρία των

Οργανώσεων-Η Κλασσική Προσέγγιση, α. 52.

6. Αποτελέσματα προγράμματος για την ανακύκλωση-Στοιχεία Υπουργείου Εσωτερικών-

Συμμετοχή Υπουργείου Εσωτερικών στην ημερίδα οικολογίας με θέμα την ανακύκλωση,

διοργανωθέν από τον Οργανισμό Ρυθμιστικοί Σχεδίου και Προστασίας Περιβάλλοντος

θεσσαλονίκης, Ελληνικής Τράπεζας Βιομηχανιών Ανάπτυξης, τοπικών αναπτυξιακών

συνδέσμων κ.ά.

7. Πηγή: Υπ. Εσωτερικών (1992): Έκθεση στατιστικών στοιχείων διαχείρισης απορριμμάτων.

8. Οι γεννήτριες δομές απεικονίζουν τις κύριες διαδράσεις των αιτίων που παράγουν τη

συμπεριφορά ενός συστήματος. Εκτενέστερα βλ. Paich, M. (1985): "Generic Structures",

Sys-tem Dynamics Review, Vol.1, Νο.1.

9. Βλ. Richardson, P., Puch, A. (1981): "Introduction to System Dynamics Modeling with

DΥΝΑΜΟ". Productivity Press. σ. 349 επ.

10. Περί στοχοθεσίας βλ. εκτενέστερα και στο Μακρυδημήτρης, Α.(1988): ΗΣτοχοθεσία στα

πλαίσια της Διοικητικής Θεωρίας και Πρακτικής. Αθήνα: Σάκκουλας.

1

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Exploitation miniere et dιveloppement touristique sur le littoral de la Grece.

These pour le doctorat (nouveau rιgime), UER de Gιographie, Universite Paris I

- Panthιon-Sorbonne, 1995. Sous la direction du professeur ιmιrite Mr Ph.

Pinchemel. Prιsident du Jury: Prof. G. Cazes. Membres du Jury: Prof. B. Dezert,

Καθηγητής Χ. Κοκκώσης

ΛΕΝΑ ΑΠ. ΚΑΡΚΑ

Η παρούσα διατριβή έχει σαν αντικείμενο τη συνύπαρξη της εξορυκτικής βιομηχανίας και

του τουρισμού στην παράκτια ζώνη της Ελλάδας. Στη βάση του προβλήματος που

προσεγγίζει η διατριβή αυτή βρίσκεται η διαπίστωση ότι πρόκειται για δύο δραστηριότητες

εξαιρετικά σημαντικές ως προς την οργάνωση του χώρου, τις μεταβολές στις οικονομικές

και κοινωνικές δομές και τις επιπτώσεις στο περιβάλλον των περιοχών όπου

αναπτύσσονται, συγχρόνως, όμως, κάθε μία από αυτές οργανώνει το χώρο της σε μία

λογική που διαφέρει αισθητά και μάλιστα είναι αντίθετη αυτής της άλλης. Θα μπορούσε,

λοιπόν, κανείς να περιμένει ότι η πρακτική της εξορυκτικής βιομηχανίας θα απέκλειε τον

τουρισμό από τις ζώνες στις οποίες αναπτύσσεται και το αντίστροφο. Εντούτοις,

συμβαίνει-και πιο συχνά απ' ότι θα πίστευε κανείς- ότι οι δύο χώροι επικαλύπτονται,

επιτρέποντας, έτσι, την εμφάνιση καταστάσεων συγκρούσεων ή ανταγωνισμού.

Συνύπαρξη του τουρισμού και της εξορυκτικής βιομηχανίας μπορεί να λάβει χώρα σε

οποιοδήποτε χώρο κατάλληλο για τις ανάγκες τους, παρατηρείται, όμως, με μεγαλύτερη

συχνότητα και ένταση των ανταγωνιστικών καταστάσεων στην παράκτια ζώνη, κατ'

εξοχήν κατάλληλη για την ανάπτυξη και των δύο δραστηριοτήτων.

Στην αφετηρία της μελέτης αυτής βρίσκονται οι προβληματισμοί που έχουν αναπτυχθεί τις

τελευταίες δεκαετίες στην Ελλάδα και κυρίως το εξωτερικό σχετικά με τις αυξημένες

πιέσεις που δέχεται ο παράκτιος χώρος. Στα πλαίσια αυτών των προβληματισμών η

παρούσα έρευνα επέλεξε να επικεντρώσει το ενδιαφέρον της στις συνέπειες της

σύγχρονης δράσης δραστηριοτήτων -κατά κανόνα ασύμβατων-μέσα σ' αυτόν τον ιδιαίτερο

χώρο, συνέπειες που αφορούν τόσο τον ίδιο το χώρο, όσο και την εξέλιξη των δύο

δραστηριοτήτων.

Η έρευνα διεξάγεται σε δύο επίπεδα. Στο πρώτο γίνεται προσπάθεια να αποσαφηνιστεί η

λογική με την οποία η κάθε δραστηριότητα οργανώνει το χώρο της, υπογραμμίζοντας

τόσο τις ομοιότητες όσο και τις διαφορές στην οργάνωση αυτών των χώρων. Σ' ένα

δεύτερο επίπεδο εξετάζονται οι αλληλεπιδράσεις των δύο δραστηριοτήτων,

2

αλληλεπιδράσεις που συχνά αποτελούν αντικείμενο πολλών επιστημών και ανοιχτό πεδίο

έρευνας. Κύριοι στόχοι της μελέτης ήταν:

α) η ανάδειξη της σημασίας ενός προβλήματος που δεν έχει επαρκώς διερευνηθεί

β) ο εντοπισμός των παραγόντων που οδηγούν ή που επιτρέπουν τη συνύπαρξη του

τουρισμού με τις εξορυκτικές δραστηριότητες

γ) η εξέταση των συνθηκών κάτω από τις οποίες λαμβάνει χώρα η συνύπαρξη και, τέλος,

δ) οι συνέπειες τόσο για τις περιοχές που επηρεάζονται, όσο και για κάθε μια από τις δύο

δραστηριότητες.

Έγινε ιδιαίτερη προσπάθεια να παρουσιαστεί ολόκληρο το φάσμα των αλληλεπιδράσεων,

ακόμα και αν οι τελευταίες δεν ήταν καθαρά γεωγραφικού χαρακτήρα. Ελπίζαμε μ' αυτόν

τον τρόπο να προσφέρουμε ένα μέσο εκτίμησης των πραγματικών διαστάσεων του

προβλήματος κατά τη διαδικασία λήψης αποφάσεων σε περιπτώσεις συγκρούσεων όχι

μόνο ανάμεσα στις δραστηριότητες που επελέγησαν σ' αυτή τη μελέτη αλλά και σε άλλες

περιπτώσεις χωρικών συγκρούσεων.

Το πρόβλημα της συνύπαρξης της εξορυκτικής βιομηχανίας και του τουρισμού είναι

παλαιό. Στην Ελλάδα γίνεται σαφές στη δεκαετία του 1970, αλλά έχει εμφανιστεί ήδη την

προηγούμενη δεκαετία με τη χωροθέτηση τουριστικών μονάδων μέσα στις ζώνες

μεταλλευτικών εκμεταλλεύσεων. Η σημασία του, όμως, σαν προβλήματος όχι μόνο

χωροταξικού χαρακτήρα παραγνωρίζεται από τους διάφορους συντελεστές παραγωγής του

χώρου. Οι τουριστικοί επενδυτές δεν φαίνονται να επηρεάζονται από τις επιπτώσεις της

γειτνίασης των χώρων εξόρυξης, επεξεργασίας και διακίνησης των προϊόντων της

μεταλλευτικής δραστηριότητας. Τα στελέχη των μεταλλευτικών επιχειρήσεων θεωρούν

ότι, εφόσον η δραστηριότητα είναι δημόσιας ωφέλειας και η θέση των κοιτασμάτων

δεδομένη, η εξόρυξη πρέπει να έχει το προβάδισμα έναντι οποιασδήποτε άλλης χρήσης

του χώρου. Τέλος, στο στάδιο της λήψης των αποφάσεων από τη διοίκηση, η μη

συμβατότητα των συγκεκριμένων χρήσεων δεν αποτελεί στοιχείο ικανό να αποτρέψει τη

συνύπαρξή τους.

Είναι, εξάλλου χαρακτηριστικό ότι, ακόμα και οι χωροταξικές μελέτες των περιοχών που

κατεξοχήν απαντάται το πρόβλημα αποφεύγουν κατά κανόνα να το αντιμετωπίσουν στην

πραγματική του διάσταση. Τα τελευταία χρόνια, όμως, η θεαματική εξάπλωση του

τουρισμού με όλες τις μορφές ανταγωνισμού που περικλείει και, συγχρόνως, η αυξημένη

ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης για τα θέματα υποβάθμισης του περιβάλλοντος

έφεραν τις άλλοτε πανίσχυρες μεταλλευτικές επιχειρήσεις σε θέση άμυνας. Όχι μόνο η

επέκταση αλλά και η διατήρηση των εκμεταλλεύσεών τους απειλούνται, με αποτέλεσμα να

3

ζητούν τον καθορισμό "μεταλλευτικών ζωνών" για να αποφύγουν τον ανταγωνισμό άλλων

δραστηριοτήτων.

Το φαινόμενο της συνύπαρξης του τουρισμού και της εξορυκτικής βιομηχανίας είναι

αρκετά διαδεδομένο στον ελληνικό χώρο και παρουσιάζεται με ποικίλες μορφές και

ένταση. Οι ζώνες πού κυρίως γνωρίζουν αυτόν τον τύπο συγκρούσεων βρίσκονται στην

Φωκίδα, την Εύβοια και τη Χαλκιδική, τις Κυκλάδες και τη Θάσο. Μεταξύ αυτών των

περιπτώσεων επελέγησαν σαν περιοχές μελέτης η Χαλκιδική και το νησί της Μήλου διότι

αποτελούν δύο πολύ διαφορετικές όψεις του ίδιου προβλήματος.

Διαφέρουν:

α)στην κλίμακα του χώρου και των συνιστωσών του προβλήματος

β)στη φύση και την ένταση των δύο δραστηριοτήτων

γ)στο νομικό πλαίσιο που διέπει τις εξορυσσόμενες ύλες και

δ) στην ένταση της σύγκρουσης και στο κρατικό ενδιαφέρον για βελτίωση της

κατάστασης.

Τα προβλήματα που προκύπτουν κατά τη συνύπαρξη αποτελούν συνάρτηση του φυσικού

περιβάλλοντος, της έντασης άλλων οικονομικών δραστηριοτήτων, της παράδοσης στην

περιοχή, του τρόπου εκμετάλλευσης των ορυκτών υλών και του τύπου τουρισμού που έχει

αναπτυχθεί ή που επιδιώκεται ν' αναπτυχθεί. Οι αιτίες της συνάντησης των δύο

δραστηριοτήτων διαπιστώθηκε ότι σχετίζονται με την προσπάθεια οικειοποίησης του

παράκτιου χώρου, ο οποίος αποτελεί χώρο-κλειδί και για τις δύο δραστηριότητες, με την

μεγάλη διασπορά των μεταλλευτικών εκμεταλλεύσεων, με την αδυναμία των τουριστικών

επιχειρηματιών να εκτιμήσουν τις πιθανές επιπτώσεις από τη γειτνίαση των εξορυκτικών

εργασιών στον τουρισμό και, επίσης, με το ελάχιστο ενδιαφέρον που εκδήλωναν στην

αρχή της δεκαετίας του 1970 οι ημεδαποί πελάτες για την ποιότητα του φυσικού

περιβάλλοντος. Δύο αξιοσημείωτοι παράγοντες που ευνοούν τη συνύπαρξη είναι η

εγγύτητα ενός μεγάλου αστικού κέντρου αποστολής παραθεριστών και η ύπαρξη τεχνικών

υποδομών: οι μεταλλευτικές επιχειρήσεις συμβάλλουν, άμεσα ή έμμεσα, στην κατασκευή

υποδομών των οποίων επωφελείται ο τουρισμός, και ιδιαίτερα των οδικών έργων και της

ηλεκτροδότησης. Οι αδυναμίες, τέλος, στους τομείς του σχεδιασμού και της σχετικής

νομοθεσίας, καθώς και οι μορφές διαχείρισης που υιοθετήθηκαν, είναι η τελευταία αιτία

συνύπαρξης και επίσης μια από τις πλέον καθοριστικές.

Ο σχεδιασμός των τελευταίων τριάντα χρόνων δεν αφήνει να διαφανούν προτεραιότητες

στην ενίσχυση της μιας ή της άλλης δραστηριότητας. Και οι δύο απολαμβάνουν των ίδιων

κινήτρων μέσα στην ίδια ζώνη. Οι προσπάθειες κανονιστικών ρυθμίσεων των

4

συγκρούσεων είναι σπάνιες και ακόμα σπανιότερες αυτές με πρακτικά αποτελέσματα. Η

λήψη αποφάσεων διατηρείται σε κεντρικό επίπεδο. Ο συντονισμός των διαφόρων

υπηρεσιών, αρμόδιων για τη χωροθέτηση και λειτουργία των δύο δραστηριοτήτων είναι

εξαιρετικά ανεπαρκής και οι σχέσεις τους συχνά είναι σχέσεις αντιπαλότητας. Οι επίσημοι

μηχανισμοί παρέμβασης των κοινωνικών φορέων και των πολιτών στη φάση της

δημιουργίας των χωρικών συγκρούσεων ήταν ανύπαρκτοι και μέχρι σήμερα παραμένουν

αδύναμοι να αποτρέψουν καταστάσεις ασυμβατότητας.

Η τομεακή νομοθεσία δεν αρκεί για τον έλεγχο των συγκρούσεων των χρήσεων γης ενώ

είναι καθοριστική για το μοντέλο οργάνωσης του χώρου. Ο Μεταλλευτικός Κώδικας, που

διέπει την εκμετάλλευση των μεταλλευμάτων (Χαλκιδική), παρέχει ευρέα δικαιώματα

στους εκμεταλλευτές, ανεξάρτητα από τις χρήσεις γης μέσα στις παραχωρημένες περιοχές.

Η ιδιοκτησία του υπεδάφους διαχωρίζεται από την ιδιοκτησία της γης και η μεταλλευτική

παραχώρηση εκχωρεί δικαιώματα στο υπέδαφος. Όμως η εκμετάλλευση μπορεί να

αναπτύσσεται στην επιφάνεια. Η συμφωνία του ιδιοκτήτη της γης δεν ζητείται σε κανένα

στάδιο της διαδικασίας παραχώρησης μεταλλευτικών δικαιωμάτων με αποτέλεσμα η

οργάνωση του χώρου να εκφεύγει από τον έλεγχό του. Αντίθετα τα πετρώματα που

εξορύσσονται στη Μήλο κατατάσσονται στα βιομηχανικά ορυκτά. Ο χαρακτηρισμός αυτός

συνεπάγεται ότι η ιδιοκτησία της γης συνδέεται με τη μεταλλευτική ιδιοκτησία και έχει σαν

αποτέλεσμα μια οργάνωση του χώρου διαφορετική από την προηγούμενη. Στην

περίπτωση αυτή ο ιδιοκτήτης της γης βρίσκεται στην αρχή της διαδικασίας παραχώρησης

μεταλλευτικών δικαιωμάτων, διαδικασίας που εγκαινιάζεται με τη συμφωνία μεταξύ

ιδιοκτήτη και εκμεταλλευτή, όταν τα δύο πρόσωπα δεν ταυτίζονται. Στις συνθήκες αυτές

και σε απουσία σχεδίων χρήσεων γης, η χρήση της τελευταίας εξαρτάται από τα

οικονομικά οφέλη που ο κάθε ιδιοκτήτης ελπίζει να αποκομίσει από τις εναλλακτικές

δραστηριότητες. Η νομοθεσία που αφορά στον τουρισμό δεν αναφέρεται άμεσα στις

προϋποθέσεις σχετικά με τις περιβάλλουσες χρήσεις των σχεδιαζόμενων μονάδων.

Επαφίεται στη Διοίκηση να αποφανθεί σχετικά με τη συμβατότητα των χρήσεων, σύμφωνα

με τα δικά της κριτήρια. Δεδομένου ότι ο ρόλος του Κράτους είναι περιορισμένος, το

μοντέλο διαχείρισης είναι αποτέλεσμα της δράσης των διαφόρων ιδιοκτητών του

παράκτιου χώρου. Μεταξύ των διαφόρων ομάδων που παρεμβαίνουν στην παραγωγή του,

οι τελευταίοι αναδεικνύονται σαν οι κυρίως υπεύθυνοι για τη σημερινή του μορφή

οργάνωσης.

Οι αλληλεπιδράσεις των δύο δραστηριοτήτων που γίνονται συνήθως αντιληπτές, είναι

εκείνες που σχετίζονται με τις ανοιχτές συγκρούσεις για την οικειοποίηση του παράκτιου

χώρου. Ωστόσο το πραγματικό ενδιαφέρον της έρευνας έγκειται στη διερεύνηση των

λανθανόντων συγκρούσεων. Το μεγαλύτερο πρόβλημα που πηγάζει από τη συνύπαρξη

5

είναι η αλλοίωση της αντιληπτικής εικόνας της περιοχής. Το θέμα αυτό θεωρείται

θεμελιώδες για την τουριστική προσελκυσιμότητα μιας περιοχής αλλά αποδεικνύεται

εξίσου σημαντικό για την εξορυκτική βιομηχανία: η τουριστική δραστηριότητα και οι

δυσχέρειες που περικλείει για την εξόρυξη μπορεί να επιδράσουν αρνητικά στο

ενδιαφέρον μελλοντικών επενδυτών. Ο ανταγωνισμός για το εργατικό δυναμικό

αποδεικνύεται ένα σοβαρό εμπόδιο για το μέλλον της εξορυκτικής δραστηριότητας. Η

απασχόληση σ' αυτόν τον τομέα δεν μπορεί να ανταγωνιστεί τις ευκαιρίες που προσφέρει

ο τουρισμός και οι απορρέουσες από αυτόν δραστηριότητες, με αποτέλεσμα να

παρατηρείται έλλειψη μεταλλευτικού εργατικού δυναμικού στις κοινότητες με τουριστική

ανάπτυξη. Φαινόμενα ανταγωνισμού εμφανίζονται, επίσης, σχετικά με τη χρήση του

οδικού δικτύου και τους υδάτινους πόρους.

Οι μεταβολές στη δομή και τις τιμές της γης αποτελούν ένα ενδιαφέρον πεδίο μελέτης.

Πρώτη η γεωργία υφίσταται τις συνέπειες της επέκτασης των δύο δραστηριοτήτων, αλλά η

μετατροπή της γεωργικής γης σε οικιστικές ζώνες ενοχλεί επίσης τις μεταλλευτικές

επιχειρήσεις. Μεταλλευτικά πεδία καταλαμβάνονται από τη δόμηση. Ο κατακερματισμός

της γης που επιφέρει ο τουρισμός, πολλαπλασιάζει τα πρόσωπα με τα οποία οι

μεταλλευτικές επιχειρήσεις είναι υποχρεωμένες να διαπραγματεύονται. Επιπλέον, οι νέοι

ιδιοκτήτες ενδιαφέρονται πολύ λιγότερο να πουλήσουν τη γη τους απ' ότι οι γεωργοί σε

αναζήτηση νέας απασχόλησης. Η απαλλοτρίωση που αποτελεί ένα μέσο άσκησης πίεσης

δεν χρησιμοποιείται συχνά. Χρήση της γίνεται συνήθως σε περιοχές όπου δεν θα

υπάρξουν ιδιαίτερες αντιδράσεις.

Τα συγκρουόμενα συμφέροντα των δύο δραστηριοτήτων εμφανίζονται κατ' εξοχήν στον

τομέα των τιμών της γης. Ο τουρισμός αυξάνει υπέρμετρα τις τιμές της γης που οι

μεταλλευτικές επιχειρήσεις επιθυμούν να διατηρήσουν χαμηλές. Το φαινόμενο δεν είναι

μόνο οικονομικής υφής. Οι εντάσεις που δημιουργούνται στις μικρές αγροτικές κοινωνίες

εξαιτίας των διαφοροποιήσεων των τιμών μεταξύ αγροκτημάτων για μεταλλευτική χρήση

και αγροκτημάτων για τουριστική εκμετάλλευση δεν μπορούν ν' αγνοηθούν. Γενικά, η

κοινωνικο-χωρική όψη της σύγκρουσης αξίζει ιδιαίτερης μελέτης διότι η ασυμβατότητα

των δύο δραστηριοτήτων γίνεται ιδιαίτερα εμφανής στο κοινωνικό και πολιτισμικό

επίπεδο. Ιεραρχίες και κλίμακες κοινωνικών αξιών διαταράσσονται από τον τουρισμό, που

ευνοεί παρασιτικές μικροαπασχολήσεις. Οι τελευταίες εξασφαλίζουν αποδοχές ανάλογες ή

και ανώτερες από την βαριά και ανθυγιεινή εργασία του μεταλλωρύχου, με αποτέλεσμα να

αποδεικνύονται, σε συνδυασμό με τα φαινόμενα επίδειξης, εξαιρετικά αποθαρρυντικές για

κοινωνίες όπου οι συνθήκες ζωής και εργασίας είναι δύσκολες.

6

Οι επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον από την άσκηση των δύο δραστηριοτήτων είναι

κεφάλαιο ιδιαίτερης σημασίας, τόσο γιατί συσσωρεύονται αθροιστικά στην εύθραυστη

παράκτια ζώνη όσο και γιατί η ποιότητα του περιβάλλοντος αποτελεί προϋπόθεση ύπαρξης

για τον τουρισμό.

Η μελέτη των αλληλεπιδράσεων τουρισμού και εξορυκτικής βιομηχανίας επαληθεύει την

υπόθεση, ότι οι δύο δραστηριότητες είναι ασύμβατες από άποψη χωρική, κοινωνικο-

οικονομική, περιβαλλοντική και ψυχολογική. Το αποτέλεσμα της σύγκρουσης εξαρτάται

από τον συσχετισμό δυνάμεων μεταξύ τους. Ο τελευταίος ποικίλλει στο χρόνο και σε

συνάρτηση με την κλίμακα στην οποία εξετάζεται η σύγκρουση. Σε τοπική κλίμακα το

αποτέλεσμα είναι αμφισβητήσιμο. Στις περισσότερες περιπτώσεις εξαρτάται από τα άμεσα

οικονομικά οφέλη που ελπίζουν να καρπωθούν οι ομάδες συμφερόντων που ελέγχουν το

χώρο. Σε εθνικό και ίσως διεθνές επίπεδο η ζυγαριά μοιάζει να κλείνει υπέρ του

τουρισμού. Η μεταλλευτική βιομηχανία βρίσκεται σε δύσκολη θέση στα πλαίσια ενός

συστήματος που χαρακτηρίζεται από την ευέλικτη οργάνωση παραγωγής, από την

αποβιομηχάνιση και την διόγκωση του τριτογενή τομέα. Η πρόκληση γι' αυτήν είναι η

προσαρμογή της στις τάσεις της μεταποιητικής βιομηχανίας, σε ότι αφορά στα παραγόμενα

προϊόντα, την εσωτερική και εξωτερική οργάνωσή της και, κυρίως, την εικόνα της. Ένα

ουσιώδες σημείο είναι αυτό της απασχόλησης του μεταλλευτικού εργατικού δυναμικού

που απαιτεί βελτίωση αποδοχών και γοήτρου. Κατά τα λοιπά, οι προσπάθειες επίλυσης του

προβλήματος με συστήματα ζωνοποίησης είναι αδύναμες να εξασφαλίσουν αρμονική

συνύπαρξη των δύο δραστηριοτήτων.

1

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Ποσοτικές Mέθοδοι στην Aνάλυση της Eκλογικής Συμπεριφοράς. Διδακτορική

Διατριβή, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, ΑΠΘ. Επιβλέπων Θ.

Χατζηπαντελής, Αν. Καθηγητής. Νοέμβριος 1995.

ΚΩΣΤΑΣ ΖΑΦΕΙΡΟΠΟΥΛΟΣ

Αντικείμενο της Διατριβής

Η παρούσα διατριβή έχει ως αντικείμενο την εύρεση και εντοπισμό ομάδων, οι οποίες

συγκροτούνται από ψηφοφόρους που παρουσιάζουν κοινά χαρακτηριστικά ως προς μια

σειρά από μεταβλητές/παράγοντες που επιδρούν στη διαμόρφωση της εκλογικής

συμπεριφοράς. Οι ομάδες αυτές, που στη συνέχεια αναφέρονται ως "συμπαγείς"

(compact), ορίζονται γεωγραφικά με βάση εκλογικά στοιχεία, και ακόμη με βάση

κοινωνικά και ιδεολογικά χαρακτηριστικά (απόψεις και ικανοποιήσεις από διάφορα

θέματα).

Η εκλογική συμπεριφορά επηρεάζεται από ιδεολογικούς, κοινωνικούς, οικονομικούς και

άλλους παράγοντες. Είναι προϊόν μιας μακρόχρονης διαδικασίας διαμόρφωσης της

πολιτικής και ιδεολογικής ταυτότητας του ατόμου, την οποία δημιουργούν κύρια η

πολιτιστική παράδοση, η κοινωνικοοικονομική θέση και το μορφωτικό επίπεδο του

ατόμου. Αυτοί οι παράγοντες συντελούν στη διαμόρφωση "συμπαγών" κοινωνικών

ομάδων που "ταυτίζονται" με κάποιο κόμμα. Στατιστικά ως συμπαγείς θεωρούνται

ομάδες για τις οποίες παρατηρείται μικρή εσωτερική διασπορά των υπό μελέτη

χαρακτηριστικών σε σχέση με τη μεγαλύτερη συνολική διασπορά. Γίνεται προσπάθεια

να συγκεραστούν οι δύο παραπάνω προσεγγίσεις, χρησιμοποιώντας χαρακτηριστικά

που θεωρούνται σημαντικά ως προς τη σχέση τους με την εκλογική συμπεριφορά και

χρησιμοποιώντας κατάλληλα στατιστικά μέτρα και δείκτες που επιτρέπουν να

περιγραφούν και να οριστούν ομάδες στατιστικά συμπαγείς ως προς αυτά τα

χαρακτηριστικά. Επιχειρείται μια προσέγγιση που λαμβάνει υπόψη τη γεωγραφική

κατανομή της ψήφου, αλλά και τις συσχετίσεις της ψήφου με κοινωνικά

χαρακτηριστικά.

Ο εντοπισμός συμπαγών ομάδων είναι σημαντικός για την κατανόηση της εκλογικής

συμπεριφοράς, αλλά και για την εύρεση ομάδων ανθρώπων και περιοχών που μπορούν

να επιλεγούν ανάλογα με τη σχετική τους θέση και εσωτερική τους ομοιογένεια, για τη

2

διεξαγωγή εμπειρικών μελετών, όπως για παράδειγμα εκλογικών δημοσκοπήσεων (exit

polls, panel surveys).

Στη διατριβή αυτή δίνεται έμφαση αποκλειστικά στην ποσοτική ανάλυση εκλογικών

στοιχείων και στοιχείων από δειγματοληπτικές έρευνες. Η προσέγγιση που ακολουθείται

αποτελεί μια ποσοτική ανάλυση των διαθέσιμων εκλογικών στοιχείων σε εθνικό και

τοπικό επίπεδο καθώς και δεδομένων από δειγματοληψίες. Εισάγονται νέοι στατιστικοί

δείκτες που περιγράφουν και ερμηνεύουν τους διαχωρισμούς των ομάδων και γίνονται

πρωτότυπες χρήσεις στατιστικών τεχνικών. Η εφαρμογή τέτοιων δεικτών και

στατιστικών τεχνικών είναι σε πολλά σημεία πρωτότυπη για την Ελλάδα αλλά και για τη

διεθνή εμπειρία. Παράλληλα χρησιμοποιούνται θεωρητικά σχήματα για τη θεώρηση της

διαστρωμάτωσης του πληθυσμού, αλλά και κλίμακες μέτρησης ιδεολογικής αυτο-

τοποθέτησης. Ετσι δίνεται η ευκαιρία να ελεγχθούν τα παραπάνω ως προς την

αποτελεσματικότητά τους όταν εφαρμόζονται στην ελληνική πραγματικότητα.

Η χρήση ποσοτικών μεθόδων για την ανάλυση εκλογικών στοιχείων και στοιχείων που

προέρχονται από δειγματοληπτικές έρευνες, συχνά με νέους τρόπους εφαρμογής,

πιστεύουμε ότι συνεισφέρει και στον εμπλουτισμό της σχετικής με την εκλογική

διαδικασία έρευνας, με νέα εργαλεία.

Η δομή της διατριβής

Για την εύρεση συμπαγών ομάδων ψηφοφόρων διακρίνουμε δύο επίπεδα: το εθνικό και

το τοπικό. Σε εθνικό επίπεδο εκλογικές μονάδες είναι οι εκλογικές περιφέρειες.

Επιχειρείται ο εντοπισμός των περιφερειών που παρουσιάζουν παρόμοιες εκλογικές

κατανομές και μετριέται η εσωτερική διαφοροποίηση τους καθώς και ο βαθμός

διαχωρισμού τους από άλλες περιφέρειες.

Σε τοπικό επίπεδο, οι ιδιαίτερες εκλογικές μονάδες, ενορίες, ΟΤΑ, μπορεί να

διαφοροποιούνται εκλογικά εξ αιτίας της συγκεκριμένης γεωγραφικής τους θέσης, της

πολιτικής τους παράδοσης, της κοινωνικής τους σύνθεσης. Σε τοπικό επίπεδο

υιοθετείται η διάκριση των εκλογικών ενοριών και των ΟΤΑ και προσδιορίζονται

αντίστοιχοι δείκτες με αυτούς που χρησιμοποιούνται για τη μελέτη σε εθνικό επίπεδο.

Συνεχίζοντας περιγράφονται ατομικά χαρακτηριστικά-κοινωνικά, δημογραφικά,

ιδεολογικά- σε σχέση με την ιδεολογική τοποθέτηση στο σχήμα "αριστερά-κέντρο-

δεξιά". Εντοπίζονται έτσι τα πολιτικά προφίλ ομάδων πολιτών. Πιο συγκεκριμένα τα

προφίλ των κοινωνικών στρωμάτων, των επιπέδων εκπαίδευσης, γενεών καθώς και

3

ομάδων πολιτών με κοινά ιδεολογικά χαρακτηριστικά στο εσωτερικό τους (απόψεις,

στάσεις, ικανοποιήσεις και αξίες).

Στη διατριβή επιχειρείται μια συνολική θεώρηση των εκλογικών αποτελεσμάτων της

περιόδου 1985-1993, ώστε να βρεθούν περισσότερο σταθερές στο χρόνο γεωγραφικές

ενότητες και να εντοπιστούν οι συσχετίσεις της ψήφου με κοινωνικά χαρακτηριστικά

για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα. Ο εντοπισμός "συμπαγών" ομάδων λαμβάνει υπόψη

την εκλογική κατανομή ολόκληρης της χρονικής περιόδου που μελετάμε.

Χρησιμοποιούνται μόνον πρωτογενή δεδομένα από τις εξής πηγές: τα εκλογικά

αποτελέσματα των βουλευτικών εκλογών 1985-1993 (από τους καταλόγους εκλογικών

αποτελεσμάτων του Υπουργείου Εσωτερικών και τα μηχανογραφημένα εκλογικά

αποτελέσματα που παραχωρήθηκαν κατόπιν αδείας), τα δεδομένα της εκτεταμένης

δειγματοληπτικής έρευνας που έγινε στο πολεοδομικό συγκρότημα Θεσσαλονίκης το

1988 από τον Οργανισμό Θεσσαλονίκης και το Εργαστήριο Συγκοινωνιακής Τεχνικής

της Πολυτεχνικής Σχολής του ΑΠΘ και τα δεδομένα από την έρευνα που έγινε το 1990

στους Δήμους Ελευθερίου-Κορδελιού, Ευόσμου και Μενεμένης του πολεοδομικού

συγκροτήματος Θεσσαλονίκης, στο πλαίσιο του προγράμματος "POVERTY-ΦΤΩΧΕΙΑ"

που υλοποιήθηκε από το Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του ΑΠΘ.

Οι στατιστικές μέθοδοι που χρησιμοποιούνται είναι τυποποιημένες στατιστικές τεχνικές

και διαδικασίες (γραμμική παλινδρόμηση, ανάλυση διασποράς, ανάλυση σε κύριους

παράγοντες, διακριτική ανάλυση, cluster analysis, loglinear μοντέλα) καθώς και

πρωτότυπες τεχνικές και προγράμματα σε Η/Υ που κατασκευάστηκαν για τη διαχείριση

των συγκεκριμένων δεδομένων, όπως παλινδρόμηση με περιορισμούς και μέθοδοι

κατασκευής γραφικών παραστάσεων. Εισάγονται επίσης στατιστικοί δείκτες μέτρησης

της εσωτερικής ομοιογένειας των ομάδων ψηφοφόρων καθώς και δείκτες αποστάσεων

μεταξύ τέτοιων ομάδων.

Συμπεράσματα

Κεφάλαιο 1:

Η έρευνα επικεντρώνεται στις βουλευτικές εκλογές της περιόδου 1985-1993. Η

περίοδος 1985-1993 χαρακτηρίζεται από πέντε εκλογικές αναμετρήσεις, δύο επιπλέον

του κανονικού, εξαιτίας του υφιστάμενου εκλογικού νόμου την περίοδο 1989-90.

Επιχειρείται η ανάλυση των μετακινήσεων των ψηφοφόρων για ολόκληρη την περίοδο,

η οποία παρέχει στοιχεία που επαληθεύουν την ύπαρξη τάσης "εθνοποίησης" της

ψήφου, της τάσης δηλαδή οι περιφέρειες της χώρας να συγκλίνουν ως προς τις

4

εκλογικές τους μετακινήσεις. Η "εθνοποίηση" της ψήφου είναι αποτέλεσμα μιας

γενικότερης τάσης ομοιομορφίας που συντελείται εξ αιτίας της έντονης κινητικότητας,

της επίδρασης των μέσων μαζικής ενημέρωσης πανελλήνια και ομοιότροπα, της

οικονομικής, κοινωνικής και πολιτισμικής ενοποίησης των περιοχών της χώρας. Η

ύπαρξη τάσης "εθνοποίησης" της ψήφου δε σημαίνει ότι καταργούνται οι επιμέρους

εσωτερικές διακρίσεις σε κάθε εκλογική περιφέρεια ή επί μέρους χωρική μονάδα.

Οι δείκτες μέτρησης της "εθνοποίησης" της ψήφου εμφανίζονται ιδιαίτερα μειωμένοι για

την περίοδο 1989-1990 και επανέρχονται με τη μετακίνηση στις εκλογές του 1993

στην ίδια τάξη μεγέθους με τις τιμές της μετακίνησης 1985-1989. Αυτή η τάξη

μεγέθους είναι μικρότερη και αποτελεί τον όρο μιας ακολουθίας από συνεχώς

μειούμενες τιμές αντίστοιχων δεικτών για ολόκληρη την μεταδικτατορική περίοδο αλλά

και πριν από αυτή.

Οι ροές των ψηφοφόρων προς τα κόμματα, που εκτιμώνται από συγκεντρωτικά

αποτελέσματα και με χρήση της στατιστικής τεχνικής της γραμμικής πολλαπλής

παλινδρόμησης με περιορισμούς, δείχνουν ότι οι ψηφοφόροι παραμένουν σε μεγάλα

ποσοστά σταθεροί στην επιλογή των ίδιων κομμάτων σε διαδοχικές εκλογές,

τουλάχιστον για τα δύο μεγάλα κόμματα. Για το Συνασπισμό της Αριστεράς και το

Κομμουνιστικό Κόμμα, η εναλλαγή συνασπισμού και επαναδιάσπασής τους,

περιγράφεται από μικρότερες ροές των ψηφοφόρων. Στο σχηματισμό μικρών ροών

συντελεί και η συνεργασία του ενιαίου Συνασπισμού στον κυβερνητικό σχηματισμό με

την Νέα Δημοκρατία μετά τις εκλογές του Ιουνίου 1989.

Οι γενικά υψηλές σταθερότητες των ψηφοφόρων για ολόκληρη την περίοδο ανάλυσης,

αποτελούν μια ένδειξη της υφιστάμενης κατάστασης του κομματικού μας συστήματος,

που περιγράφεται ως σταθεροποιημένο, με ήδη σχηματισμένο και αποδεκτό από τους

ψηφοφόρους, ένα τρικομματικό σχήμα. Η έλλειψη μεγάλου αριθμού μετακινούμενων

ψηφοφόρων (floating voters) είναι χαρακτηριστικό της Ελλάδας και τη διαφοροποιεί

από άλλες χώρες όπως τη Βρετανία.

Από μια ποσοτική θεώρηση η περίοδος της μελέτης θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως

εσωτερικά συνεκτική, με υψηλές σταθερότητες των ψηφοφόρων προς τα κόμματα και

τάση "εθνοποίησης" της ψήφου. Το συμπέρασμα αυτό μας επιτρέπει να χειριστούμε τα

εκλογικά αποτελέσματα της περιόδου σε μια ανάλυση από κοινού για να εντοπίσουμε

τις γεωγραφικές και κοινωνικές διαιρέσεις που υπάρχουν για ολόκληρη την περίοδο της

μελέτης.

5

Κεφάλαιο 2:

Οι δυνατές κατηγοριοποιήσεις των δημοσιευμένων εκλογικών αποτελεσμάτων αφορούν

διαχωρισμούς κατά περιφέρεια, ΟΤΑ, ενορία, αστική-ημιαστική-αγροτική περιοχή,

φύλο. Ασχολούμαστε αρχικά με τον υφιστάμενο διαχωρισμό σε αστικές, ημιαστικές και

αγροτικές περιοχές. Το ζητούμενο είναι να χαρακτηρισθούν οι εκλογικές περιφέρειες ως

προς την εσωτερική τους ομοιογένεια, που προκύπτει από το διαχωρισμό σε αστικές,

ημιαστικές και αγροτικές περιοχές. Συμπερασματικά για ολόκληρη την επικράτεια τα

κόμματα που διαφοροποιούνται εντονότερα ανά είδος περιοχής είναι τα κόμματα της

αριστεράς, ενώ για τη Νέα Δημοκρατία και το ΠΑΣΟΚ παρατηρείται μια περισσότερο

ομοιόμορφη κατανομή των εκλογικών τους δυνάμεων. Η διαφοροποίηση που οφείλεται

στις διαφορετικές κατανομές των δυνάμεων των κομμάτων ανά είδος περιοχής, μπορεί

να περιγραφεί με τρεις δείκτες. Ο ένας είναι ο συντελεστής λ του Wilks που είναι

δείκτης διάκρισης και υπολογίζεται ως λόγος της διασποράς των εκλογικών ποσοστών

στο εσωτερικό των ομάδων (αστικών, ημιαστικών και αγροτικών περιοχών) δια τη

συνολική διασπορά στην εκλογική περιφέρεια. Μικρές τιμές του δείκτη δηλώνουν

εκλογικές περιφέρειες με έντονη διάκριση ανάμεσα στα τρία είδη περιοχών. Οι άλλοι

συντελεστές μετρούν τη μέση απόκλιση των ποσοστών των αστικών, ημιαστικών και

αγροτικών περιοχών μιας εκλογικής περιφέρειας από το γενικό της ποσοστό, και το

μέγεθος της διαφοροποίσης ως ποσοστό των ψηφοφόρων που διαφοροποιείται από το

γενικό ποσοστό της περιφέρειας. Είναι άμεσα ερμηνεύσιμοι δηλώνοντας το βαθμό

επιροής του διαχωρισμού στα τρία είδη περιοχών.

Οι δείκτες είναι διαφορετικοί μεταξύ τους. Περιγράφουν όμως όλοι το βαθμό στον

οποίο μια εκλογική περιφέρεια και κατ' επέκταση ολόκληρη η επικράτεια,

διαφοροποιείται εκλογικά στις αστικές, ημιαστικές και αγροτικές περιοχές.

Κατά τη διεξαγωγή μιας δειγματοληπτικής έρευνας, οι δείκτες μπορούν να

χρησιμοποιηθούν για την καλύτερη διασπορά του δείγματος στις περιοχές μελέτης και

το σχεδιασμό της έρευνας, δείχνοντας και πού χρειάζεται ιδιαίτερη λεπτομέρεια στην

επιλογή του δείγματος (για τις περιφέρειες με έντονη εκλογή διαφοροποίηση ανά είδος

περιοχών).

Κεφάλαιο 3:

Η μελέτη των εκλογικών αποτελεσμάτων της περιόδου 1985-1993 συνεχίζεται με την

εύρεση γεωγραφικών σχηματισμών των εκλογικών περιφερειών που εσωτερικά

εμφανίζουν κοντινές τιμές και παρόμοια εξέλιξη.

Η γεωγραφική κατανομή της ψήφου κατά την περίοδο 1985-1993, παρουσιάζει

στοιχεία σταθερότητας. Οι περιφέρειες διατηρούν την εκλογικής τους φυσιογνωμία για

6

ολόκληρη την περίοδο μελέτης. Περιοχές που χαρακτηρίζονται σε κάποια προηγούμενη

εκλογική αναμέτρηση δεξιές, κεντρώες ή αριστερές, συνεχίζουν και σε κατοπινές

εκλογές να παρουσιάζουν την ίδια φυσιογνωμία. Συνδυάζοντας τις χωρικές συσχετίσεις

της ψήφου είμαστε σε θέση να συνοψίσουμε σε σύνθετους άξονες, μεταβλητές

(ποσοστά κομμάτων) που παρουσιάζουν συγγραμικότητα. Με χρήση της στατιστικής

τεχνικής της ανάλυσης σε κύριους παράγοντες (principal components analysis)

εξάγονται δύο παράγοντες που περιγράφουν παρόμοιες ή αντίθετες εξελίξεις της

δύναμης των κομμάτων: παράγοντας ΝΔ-ΠΑΣΟΚ, παράγοντας ΝΔ-αριστερά.

Αποφεύγοντας με τον τρόπο αυτό το πρόβλημα της υπεραντιπροσώπευσης των

μεταβλητών, χρησιμοποιούμε μια γεωγραφική τεχνική ταξινόμησης-χαρτογράφησης

των περιφερειών σε τρεις ομάδες ανά παράγοντα.

Οι εξαγόμενοι παράγοντες από τον εθνικό σχηματισμό ερμηνεύουν ικανοποιητικά την

ψήφο και σε μικρότερες χωρικές μονάδες από την περιφέρεια, όπως στους ΟΤΑ. Το

γεγονός αυτό μας επιτρέπει να υπολογίσουμε τη σχετική θέση κάθε ΟΤΑ σε κάθε

περιφέρεια ως προς τη θέση της επικράτειας. Συνοψίζοντας τις θέσεις αυτές για κάθε

περιφέρεια είμαστε σε θέση να εξάγουμε ένα μέτρο γενικευμένης εκλογικής διασποράς

της. Αυτό το μέτρο δίνει το βαθμό εσωτερικής εκλογικής ομοιογένειας της περιφέρειας

όταν μονάδες είναι οι ΟΤΑ. Η πλέον συμπαγής εκλογική περιφέρεια είναι η

Α΄Θεσσαλονίκης. Παράλληλα υπολογίζεται η απόσταση των περιφερειών από την

εθνική θέση και έτσι γίνεται δυνατή η εύρεση των περιφερειών που διαχρονικά (1985-

1993) βρίσκονται κοντά -και ακολουθούν την κατανομή των εκλογικών ποσοστών που

παρατηρείται στην επικράτεια- ή μακριά από τη θέση της επικράτειας. Ο υπολογισμός

τέτοιων δεικτών δίνει τη δυνατότητα της αναγνώρισης των περιφερειών ως προς την

εσωτερικής τους ομοιογένεια αλλά και ως προς την θέση τους σχετικά με την εθνική

θέση.

Η δυνατότητα παράστασης και ταξινόμησης των μικρότερων χωρικών μονάδων με

χρήση μόνο των παραγόντων που εξάγονται από τον εθνικό σχηματισμό, επιδεικνύεται

με την εφαρμογή της μεθόδου σε δύο μεγάλα αστικά κέντρα, τις περιφέρειες Α'

Θεσσαλονίκης και Α΄ & Β΄ Αθηνών.

Κεφάλαιο 4:

Για τη λεπτομερέστερη γεωγραφική ταξινόμηση των περιοχών υπάρχει η ανάγκη της

ανάλυσης στο εσωτερικό των εκλογικών περιφερειών. Η Α' Θεσσαλονίκης που είναι

κυρίως αστική περιοχή και που σύμφωνα με την ανάλυση που προηγήθηκε παρουσίασε

εκλογική θέση πολύ κοντινή σ' αυτήν της επικράτειας και τη μεγαλύτερη εσωτερική

εκλογική ομοιογένεια σε σχέση με τις άλλες εκλογικές περιφέρειες, επιλέγεται για να

7

αναλυθεί παραπέρα. Η διαδικασία μπορεί να επαναληφθεί και στα υπόλοιπα αστικά

κέντρα.

Χρησιμοποιώντας τον διαχωρισμό σε ΟΤΑ, και εκλογικές ενορίες και εφαρμόζοντας τη

μεθοδολογία που περιγράφηκε για τον γεωγραφικό διαχωρισμό σε ολόκληρη την

επικράτεια, είμαστε σε θέση να διαχωρίσουμε γεωγραφικά την περιφέρεια αλλά και να

βρούμε τις περιοχές της εκείνες που βρίσκονται εκλογικά κοντά στη θέση της

επικράτειας ή τη θέση της περιφέρειας ως σύνολο (συνολικά αλλά και χωριστά για

εκλογικά τμήματα ανδρών και γυναικών). Εντοπίζοντας τέτοιες κοντινές περιοχές και

γεωγραφικούς σχηματισμούς, ουσιαστικά βρίσκουμε τις χωρικές μονάδες (πχ ενορίες ή

ομάδες ενοριών) οι οποίες είναι εσωτερικά ομοιογενείς και μπορούν να χρησιμεύσουν

για την διεξαγωγή δειγματοληψιών μετά την κάλπη (πχ exit polls).

Κεφάλαιο 5:

Η ανάλυση στο εσωτερικό της εκλογικής περιφέρειας μας επιτρέπει να συνδέσουμε

κοινωνικά χαρακτηριστικά με την ψήφο για να βρούμε τις πιθανές συσχετίσεις τους.

Κάτι τέτοιο θα ήταν δύσκολο να γίνει σε επίπεδο χώρας μακροσκοπικά, διότι δεν μπορεί

να εφαρμοστεί ένα σταθερό σχήμα κοινωνικών ομάδων με εφαρμογή σε αστικές και

αγροτικές περιοχές, και ακόμη σε μια γενική θεώρηση της κάθε περιφέρειας θα έπρεπε

να συνδεθούν συγκεντρωτικά δημογραφικά στοιχεία με συγκεντρωτικά εκλογικά

αποτελέσματα, πράγμα που θα μείωνε την ικανότητα διάκρισης ώστε να εντοπίσουμε με

λεπτομέρεια τις ενδεχόμενες συνδέσεις των επιμέρους χαρακτηριστικών.

Υιοθετούνται θεωρητικά υποδείγματα που ορίζουν κοινωνικά στρώματα, ομάδες ηλικιών

και εκπαίδευσης, που έχουν χρησιμοποιηθεί για την παρουσίαση της κοινωνικής

διαστρωμάτωσης και τη συσχέτιση με τα αποτελέσματα των εκλογών, σε μια χώρα με

πλούσια παράδοση στην εκλογομετρία, τη Βρετανία. Υπολογίζονται οι συντελεστές

συσχέτισης ποσοστών των κοινωνικών ομάδων ανά ΟΤΑ με τα αντίστοιχα εκλογικά

αποτελέσματα. Η ανάλυση τέτοιου είδους γνωστή ως "οικολογική" ανάλυση, προσφέρει

τη δυνατότητα εξαγωγής συμπερασμάτων σχετικά με τις πιθανές συνδέσεις κοινωνικών

χαρακτηριστικών με την ψήφο, όταν δεν είναι διαθέσιμα ατομικά στοιχεία από

δειγματοληπτικές έρευνες. Η προτεινόμενες διαστρωματώσεις ερμηνεύουν κατά μέσο

όρο: περίπου το 46% της διασποράς της δύναμης των κομμάτων από τα κοινωνικά

στρώματα, το 29% από τα επίπεδα εκπαίδευσης, ενώ είναι πολύ μικρή η επίδραση της

ηλικίας με τον τρόπο που αυτή μετριέται, 10%.

Η δυνατότητα σύνδεσης των εκλογικών αποτελεσμάτων με κοινωνικά χαρακτηριστικά

μέσω γραμμικών μοντέλων παλινδρόμησης, μας δίνει τη δυνατότητα να εκτιμήσουμε τα

εκλογικά προφίλ των κοινωνικών ομάδων που ορίζονται με βάση αυτά τα

8

χαρακτηριστικά. Η μέθοδος εκτίμησης παράγει πίνακες ροών ψηφοφόρων προς τα

κόμματα παρόμοιες με τις ροές των ψηφοφόρων από κόμμα σε κόμμα σε διαδοχικές

εκλογικές αναμετρήσεις. Η μέθοδος αυτή βοηθά στο να εκτιμηθούν οι τρόποι με τους

οποίους από πριν ορισμένες πληθυσμιακές ομάδες τροφοδοτούν με ψηφόρους τα

κόμματα. Η δυνατότητα που υπήρχε μέχρι σήμερα ήταν να βρεθούν τέτοια προφίλ από

δειγματοληπτικές έρευνες και αφού αναφερόμαστε σε εκλογικά αποτελέσματα, από

έρευνες μετά την κάλπη την ημέρα των εκλογών, όπου πέρα από την εκλογική

προτίμηση ο ερωτόμενος ενδεχομένως να δηλώνει και διάφορα χαρακτηριστικά του

που αφορούν κοινωνικό στρώμα, βαθμίδα εκπαίδευσης, κλπ.

Κεφάλαιο 6:

Για την εξακρίβωση της επίδρασης των κοινωνικών χαρακτηριστικών που προτείνονται,

και για την εύρεση των εκλογικών προφίλ των συμπαγών ομάδων που ορίζονται μ'

αυτόν τον τρόπο, γίνεται μια ανάλυση στοιχείων από δειγματοληπτική έρευνα. Με τον

τρόπο αυτό περνάμε στην ανάλυση σε επίπεδο ατόμου χωρίς να χρησιμοποιούμε

συγκεντρωτικά στοιχεία και αποφεύγοντας τους περιορισμούς που αυτά εμπεριέχουν.

Προχωρούμε με τον τρόπο αυτό σε ένα λεπτομερέστερο επίπεδο τόσο στατιστικής όσο

και γεωγραφικής-χωρικής ανάλυσης: επικράτεια-περιφέρεια-ΟΤΑ.

Τα θεωρητικά σχήματα κοινωνικού στρώματος, ηλικίας, εκπαίδευσης, χρόνου

παραμονής στην περιοχή, φύλου, μαζί με μεταβλητές που εκφράζουν την πολιτική

κουλτούρα, απόψεις, αξίες και ικανοποιήσεις του ερωτόμενου συσχετίζονται

μεμονωμένα ή από κοινού με την ιδεολογική αυτο-τοποθέτηση σε κλίμακα "αριστερά-

δεξιά" (1..10). Οι τιμές της κλίμακας ομαδοποιούνται, χρησιμοποιώντας την τεχνική k-

means cluster, σε τρεις ομάδες δηλώνοντας αριστερής τοποθέτησης, κεντρώας και

δεξιάς τοποθέτησης πολίτες. Από προηγούμενες έρευνες έχει βρεθεί ότι υπάρχουν

υψηλές συσχετίσεις της αυτο-τοποθέτησης με την κομματική ταύτιση και την πρόθεση

ψήφου.

Παράλληλα με τις απόψεις και τις ικανοποιήσεις του ερωτόμενου γίνεται προσπάθεια να

συνδεθούν αξίες που δηλώνουν την επιλογή προοδευτικών θέσεων για την κοινωνία,

την επιλογή αυτενέργειας και μείωσης της κρατικής εποπτείας.

Τα επιμέρους χαρακτηριστικά συνοψίζονται και παρουσιάζεται το προφίλ για τις

κοινωνικές ομάδες που περιγράφονται μ' αυτά. Είναι μικρή η επίδραση των κοινωνικών

χαρακτηριστικών στην ιδεολογική αυτο-τοποθέτηση, με στατιστικά σημαντική την

επίδραση της εκπαίδευσης. Ωστόσο ο συνδυασμός του επιπέδου εκπαίδευσης και του

κοινωνικού στρώματος συσχετίζεται στατιστικά σημαντικά με την ιδεολογική αυτο-

τοποθέτηση. Η επιπλέον ανάλυση δείχνει ότι ο βαθμός ερμηνείας των απόψεων, αξιών

9

και στάσεων του ερωτόμενου όσον αφορά στην ιδεολογική αυτο-τοποθέτηση είναι

μεγαλύτερος από αυτόν των χαρακτηριστικών όπως κοινωνικό στρώμα, ηλικία,

εκπαίδευση, κλπ.

Οι "συμπαγείς" ομάδες που ορίζονται με βάση το συνδυασμό κοινωνικού στρώματος και

επιπέδου εκπαίδευσης αποτελούν ένα διαχωρισμό με βάση κοινωνικά χαρακτηριστικά

που σε συνδυασμό με τους γεωγραφικούς διαχωρισμούς (ομάδες χωρικών ενοτήτων),

μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη βελτίωση των εκτιμήσεων σε μια πολιτική ή

εκλογική δειγματοληψία. Συγκεκριμένα η εφαρμογή στρωματοποιημένης

δειγματοληψίας ως προς το συνδυασμό κοινωνικού στρώματος και εκπαίδευσης δίνει

εκτιμήσεις που κατά πιθανότητα είναι πιο κοντά στο πραγματικό ποσοστό, από τις

αντίστοιχες εκτιμήσεις με τυχαία δειγματοληψία. Επίσης οι εκτιμήσεις παρουσιάζουν

μικρότερη διασπορά και εύρος από τα αντίστοιχα των εκτιμήσεων με τυχαία

δειγματοληψία. Τα συμπεράσματα αυτά επαληθεύονται με την διεξαγωγή

προσομοίωσης δειγματοληψίας, όπου 50 τυχαία δείγματα μεγέθους 100, 200, 300,

400, 500 παίρνονται από το βασικό δείγμα (πληθυσμός για την περίπτωσή μας) και

εξάγονται οι εκτιμήσεις οι βασισμένες σ' αυτά. Ακολούθως τα δείγματα

στρωματοποιούνται ως προς κοινωνικό στρώμα και εκπαίδευση και εκτιμώνται νέες

τιμές. Αυτές παρουσιάζουν τις ιδιότητες που αναφέρθηκαν παραπάνω.

Οι δημοσιευμένες έρευνες αναφέρουν ότι τα κοινωνικά χαρακτηριστικά όπως κοινωνικό

στρώμα, εκπαίδευση κλπ, ερμηνεύουν ένα μικρό μέρος της συνολικής διασποράς της

κομματικής ταύτισης ή της πρόθεσης ψήφου. Η δική μας ανάλυση δείχνει ότι τέτοια

χαρακτηριστικά πράγματι δεν παρουσιάζουν μεγάλη ερμηνευτική ικανότητα όταν

μετρώνται με όρους της ανάλυσης διασποράς (βλ. λ του Wilks) και σίγουρα έχουν

μικρότερη ερμηνευτική αξία από μεταβλητές που μετρούν ιδεολογικά χαρακτηριστικά

(απόψεις, στάσεις ή αξίες). Ομως η πραγματική τους συνδρομή στην ερμηνεία της

αυτο-τοποθέτησης και ενδεχομένως της πρόθεσης ψήφου, βάσει της συσχέτισης των

δύο, αναδεικνύεται με τη χρήση άλλων στατιστικών τεχνικών που δεν κάνουν τις

υποθέσεις της γραμμικότητας (γραμμική πολλαπλή παλινδρόμηση, μοντέλο που κύρια

χρησιμοποιείται). Τέτοιες τεχνικές όπως τα log-linear μοντέλα δείχνουν τις συσχετίσεις

των κοινωνικών χαρακτηριστικών που μετρώνται με διακριτές μεταβλητές, με την

αυτο-τοποθέτηση. Επιπλέον ακόμη κι αν το ποσοστό της ερμηνευμένης διασποράς της

αυτο-τοποθέτησης (ή συναφών χαρακτηριστικών), από τα κοινωνικά χαρακτηριστικά

είναι μικρό, η προσομοίωση της δειγματοληψίας δείχνει ότι αν συμπεριλάβουμε τη

μέτρηση των κοινωνικών χαρακτηριστικών μαζί με τη μέτρηση των πολιτικών

χαρακτηριστικών, η στρωματοποίηση με βάση τα πρώτα δίνει τη δυνατότητα για τη

βελτίωση των εκτιμήσεων προς τη κατεύθυνση των πραγματικών ποσοστών.

10

Τέλος ένα θετικό συμπέρασμα της διατριβής αποτελεί το γεγονός ότι η προσπάθεια να

μελετηθούν οι εκλογικές διαδικασίες με ένα ποσοτικό τρόπο έχει αποδώσει θετικά

αποτελέσματα. Η εφαρμογή εξειδικευμένων στατιστικών τεχνικών και πρωτότυπων

μέτρων και δεικτών δείχνει ότι μπορούμε να κατανοήσουμε πτυχές της κοινωνικής

συμπεριφοράς που δεν είναι εμφανείς με την πρώτη ματιά και/ή μπορούμε να

τεκμηριώσουμε και να εξάγουμε συμπεράσματα που μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε

παραπέρα μελέτες και έρευνες. Χωρίς την τεκμηρίωση τα συμπεράσματα αυτά θα

μπορούσαν να είναι απλές εικασίες, που ίσως επαληθεύονταν από την εμπειρία του

εκάστοτε ερευνητή, και θα τον οδηγούσαν σε ελεγχόμενα και ίσως και λανθασμένα

συμπεράσματα.

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Siedlungsstruktur und Raumplanung am Beispiel der Region West-

Griechenland. Rόumliche Beteutung fόr ausgewδhlte zentrale Orte. Διδακτορική

Διατριβή, Technische Universitδt Berlin, 1996. Eπιβλέποντες Καθηγητές: Prof.

Dr. Reinhard Breit, Καθ. Παύλος Λουκάκης.

EYANΘIA AΘANAΣOΠOYΛOY

Στη διατριβή αυτή διερευνήθηκε η σχέση οικιστικού δικτύου-αγροτικού χώρου και

προτάθηκαν πολιτικές με στόχο τη σταθεροποίηση και ανάπτυξη του δεύτερου μέσω της

ενίσχυσης του πρώτου. Σα βασικό πρόβλημα-θέμα της διατριβής διατυπώθηκε το

ερώτημα, αν τα ημιαστικά κέντρα είναι σε θέση να ασκήσουν έναν ενδιάμεσο λειτουργικό

και οικονομικό ρόλο μεταξύ αστικών κέντρων και αγροτικών οικισμών και να συμβάλλουν

θετικά στην ανάπτυξη της αγροτικής ενδοχώρας τους.

Μεθοδολογικά περιορίστηκε η διερεύνηση του παραπάνω θέματος σε 10 επιλεγμένα

ημιαστικά κέντρα με λειτουργίες οικιστικών κέντρων 3ου βαθμού (κατά ΥΧΟΠ 1984). Σε

αυτά τα ημιαστικά κέντρα διεξήχθηκε επιτόπια έρευνα που αφορούσε την περίοδο 1981-

1991. Στους εκλεγμένους εκπροσώπους τους, δημάρχους ή κοινοτάρχες, τέθηκαν με τη

βοήθεια ερωτηματολογίου μια σειρά ερωτημάτων, που συνοπτικά μπορούν να

διατυπωθούν ως εξής:

α. Ποιά είναι η σημερινή αναπτυξιακή κατάσταση και ποια τα προβλήματα των κέντρων

αυτών;

β. Ποιά η υπερτοπική σημασία τους;

γ. Ποιές οι σχέσεις συναλλαγής και επικοινωνίας των προς μελέτη ημιαστικών κέντρων με

άλλα οικιστικά κέντρα ίδιου ή μεγαλύτερου βαθμού;

Σαν ευρύτερη περιοχή μελέτης επιλέχτηκε η Περιφέρεια δυτικής Ελλάδος (Π.Δ.Ε.) που

περιλαμβάνει τους νομούς Αχαΐας, Ηλείας και Αιτωλοακαρνανίας. Σαν Περιφέρεια

παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον λόγω της γεωγραφικής θέσης της, ως κομβική περιοχή

των οδικών αξόνων Ηπείρου-Δυτ. Πελοποννήσου και του S-άξονα (Θεσσαλονίκη-Αθήνα-

Πάτρα), των πολυσύνθετων φυσικών και πληθυσμιακών χαρακτηριστικών της, της

σημασίας της πρωτεύουσας της, του περιφερειακού κέντρου της Πάτρας, σα

διαμετακομιστικό λιμάνι και τρίτης σε μέγεθος ελληνικής πόλης αλλά και εξαιτίας των

πολυάριθμων ημιαστικών κέντρων που υπάρχουν σε αυτή, και αποτέλεσαν το ειδικό

ερευνητικό αντικείμενο της παρούσας διατριβής.

Πριν παρουσιαστούν τα συμπεράσματα της έρευνας και για την καλύτερη κατανόησή τους,

γίνεται στη συνέχεια αναφορά στα σημαντικότερα χαρακτηριστικά του οικιστικού δικτύου

καθώς και στην περισσότερο ή λιγότερο συνδεδεμένη με αυτά προβληματική του

αγροτικού χώρου της Π.Δ.Ε. Επίσης προσεγγίζονται οι βασικές αρχές της ασκούμενης

περιφερειακής και χωροταξικής πολιτικής του Ελληνικού χώρου.

Σαν κύρια χαρακτηριστικά του οικιστικού δικτύου της Π.Δ.Ε. εντοπίστηκαν:

- η σημαντική δημογραφική, λειτουργική και οικονομική υπεροχή της πόλης της Πάτρας

σε σχέση με τα υπόλοιπα αστικά κέντρα,

- η αδυναμία των αστικών κέντρων να διαχύσουν την ανάπτυξή τους στις αγροτικές

περιοχές,

- η συγκέντρωση των σημαντικότερων κέντρων της Περιφέρειας (Αγρίνιο, Πύργος, Αίγιο,

Μεσολόγγι, Αμαλιάδα, Ναύπακτος) κατά μήκος των βασικών οδικών αξόνων και των

ακτών,

- η ύπαρξη μεγάλου αριθμού οικισμών με ιδιαίτερα μικρό πληθυσμό (το 80% των περίπου

1.500 οικισμών της Περιφέρειας έχει έως 300 κατοίκους), έκδηλο χαρακτηριστικό των

δυσκολιών της οικονομικής επιβίωσής τους,

- η δύσκολη πρόσβαση (των κατοίκων) εκτεταμένων αγροτικών περιοχών στα δίκτυα

μεταφορών και η έλλειψη οικιστικών κέντρων μεσαίου ή μεγάλου μεγέθους σε αυτές,

- η αραιοκατοίκηση μεγάλων τμημάτων της Περιφέρειας,

- η ύπαρξη μεταναστευτικών τάσεων -ενδονομαρχιακού χαρακτήρα- από τις ορεινές και

ημιορεινές προς τις πεδινές περιοχές και τα αστικά κέντρα.

Οι αγροτικές περιοχές της Π.Δ.Ε. ταξινομήθηκαν βάσει της προβληματικής τους σε τρεις

κατηγορίες, από τις οποίες μόνο οι δύο πρώτες είναι σημαντικές για τη θεματική της

διατριβής:

α. σε προβληματικές περιοχές χαρακτηριζ’όμενες από μεταναστευτικές τάσεις,

πληθυσμιακή γήρανση και έλλειψη δυνατοτήτων απασχόλησης,

β. σε λιγότερο προβληματικές περιοχές με κύριο χαρακτηριστικό τη μονόπλευρη

επικράτηση ενός παραγωγικού τομέα κατά κανόνα της γεωργίας ή του τουρισμού,

γ. σε περιαστικές αγροτικές περιοχές με προβλήματα περιβαλλοντικής επιβάρυνσης,

υψηλών αξιών γης, συγκρούσεων μεταξύ των χρήσεων γης (γεωργίας, βιομηχανίας,

δεύτερης κατοικίας), προερχόμενα κυρίως από τη σταδιακή αστικοποίηση των περιοχών

αυτών.

Ως προς τους στόχους τώρα της περιφερειακής και χωροταξικής πολιτικής αμφισβητήθηκε

έντονα, το αν αυτοί μπορούν πραγματικά να οδηγήσουν στην ανάπτυξη του αγροτικού

χώρου, κάτι που ισχύει και για τους στόχους της ευρωπαϊκής περιφερειακής πολιτικής.

διαπιστώθηκε μεταξύ άλλων ότι οι θεσμικού χαρακτήρα απόπειρες παρεμβάσεων των

τελευταίων δεκαετιών στις παραπάνω πολιτικές παρέμειναν σε μεγάλο βαθμό ανενεργές,

με συνέπειες την αποσπασματικότητα και αναποτελεσματικότητά τους. Σήμερα τίθενται

προβλήματα όπως αυτά της αποκέντρωσης της χωροταξικής πολιτικής (και όχι μόνο), της

κατοχύρωσης εργαλείων και μηχανισμών που θα συμβάλλουν στην υλοποίηση των

στόχων της και της συμμετοχής των πολιτών στις διαδικασίες του σχεδιασμού το ίδιο

επίκαιρα όπως και στο παρελθόν.

Συνοπτικά τώρα μπορούν τα συμπεράσματα της έρευνας να διατυπωθούν ως ακολούθως:

Ως προς την αναπτυξιακή κατάσταση των κέντρων:

Τα 10 διερευνηθέντα ημιαστικά κέντρα (Κάτω Αχαϊά, Καλάβρυτα, Γαστούνη, Λεχαινά,

Κρεστένα, Ζαχάρω, Αιτωλικό, Αστακός, Αμφιλοχία, Βόνιτσα) αξιολογήθηκαν αναπτυξιακά

μέσω γεωγραφικών, δημογραφικών λειτουργικών και οικονομικών δεικτών και

παρουσίασαν συγκριτικά μεγάλες ομοιότητες και διαφορές μεταξύ τους. Οι διαφορές

σχετίζονταν κυρίως με παράγοντες που αφορούσαν τη γενικότερη προβληματική των

αγροτικών περιοχών, όπως αυτή περιγράφηκε παραπάνω. Σαν κοινά χαρακτηριστικά στον

τομέα παραγωγής καταγράφηκαν εκτός άλλων η σημασία του πρωτογενούς τομέα της

οικονομίας τόσο από πλευράς απασχόλησης όσο και από πλευράς μεγέθους παραγόμενου

προϊόντος, η ύπαρξη μεσαζόντων για τη διάθεση των προϊόντων σε κεντρικές αγορές, η

πολυαπασχόληση, ο μεγάλος αριθμός αλλοδαπών εργατών, η μικρή συμμετοχή τοπικών

κεφαλαίων σε μεγάλες μονάδες επιχειρήσεων, η περιορισμένη εξαγωγική βάση των

υπαρχόντων βιομηχανιών/βιοτεχνιών, η αυξανόμενη σημασία του τριτογενούς τομέα.

Γενικότερα δε, διαπιστώθηκε η αδυναμία των κέντρων να αξιοποιήσουν τους ιδίους

πόρους.

Ως προς τον υπερτοπικό τους ρόλο:

Η υπερτοπική σημασία των 10 κέντρων υπολογίστηκε ανάλογα με τη συχνότητα των

μετακινήσεων προς αυτά αλλά και ανάλογα με τον πληθυσμό και το μέγεθος έκτασης της

ενδοχώρας τους. Διαπιστώθηκε επίσης ότι οι αιτίες των μετακινήσεων οφείλονται κυρίως

σε δραστηριότητες σχετικές με διοικητικές υπηρεσίες, με τους κλάδους υγείας και παιδείας

με αγορές και αναψυχή. Για επαγγελματικούς λόγους γίνονται ελάχιστες μετακινήσεις

προς τα 10 κέντρα. Παρατηρήθηκε επίσης, ότι ο πληθυσμός της ενδοχώρας συχνά

επισκέπτεται μεγαλύτερα κέντρα, συνήθως την πρωτεύουσα του νομού, την Πάτρα ή και

την Αθήνα, ακόμη και για είδος και επίπεδο υπηρεσιών ίδιων με αυτό των διερευνηθέντων

κέντρων.

Ως προς τις σχέσεις τους με άλλα κέντρα:

Οι σχέσεις των κέντρων μεταξύ τους έχουν αναπτυχθεί σε περιορισμένο βαθμό και ο

προσανατολισμός των μετακινήσεων έχει κατεύθυνση τις μεγάλες πόλεις της Περιφέρειας

καθώς και την Αθήνα. Σε κάποιες περιπτώσεις παρατηρήθηκαν εποχιακές μετακινήσεις

προς τα κέντρα για παραθεριστικούς λόγους, συνήθως σε συνδυασμό με δεύτερη κατοικία.

Συνολικά διαφάνηκε μέσα από την παραπάνω έρευνα το πρόβλημα της βαθμιαίας

λειτουργικής αποδυνάμωσης των περισσότερων κέντρων. Οι λόγοι, διαφορετικοί κάθε

φορά, μπορούν να συνοψιστούν στην αυξημένη κινητικότητα του πληθυσμού, στην

ευκολία των μετακινήσεων σήμερα, αλλά και στις περιορισμένες δυνατότητες

απασχόλησης και επιμόρφωσης στα ερευνηθέντα κέντρα. σε περιπτώσεις βέβαια που

διαπιστώθηκαν μεταναστευτικές τάσεις τίθεται το πρόβλημα της λειτουργικής

αποδυνάμωσης ακόμα πιο άμεσα. Ενδείξεις οικονομικής αποδυνάμωσης των κέντρων

αποτέλεσαν εκτός από τη μετανάστευση και τις συχνές αγορές σε μεγαλύτερες πόλεις, η

λειτουργία των καταστημάτων (κυρίως ειδών τουρισμού και αναψυχής) κάτω από την

ιδιοκτησία μη εντόπιων, που κατά κανόνα συνεπάγεται τη μεταφορά του κέρδους σε άλλη

περιοχή. Το ίδιο ισχύει και για το φαινόμενο της επαγγελματικής απασχόλησης ατόμων

στα ερευνηθέντα κέντρα με μόνιμη διαμονή σε άλλες περιοχές, συνήθως μεγάλες πόλεις.

Συμπερασματικά λοιπόν παρουσιάστηκαν σημαντικά προβλήματα στα διερευνηθέντα

κέντρα ως προς την άσκηση του υπερτοπικού ρόλου τους.

Στη συνέχεια διατυπώθηκε στη διατριβή πρόταση ρύθμισης του οικιστικού δικτύου με

στόχο την ανάδειξη των ημιαστικών οικιστικών κέντρων 3ου βαθμού σε ενδιάμεση

οικιστική βαθμίδα, έτσι ώστε αυτή να συντελέσει στη συγκράτηση του πληθυσμού και στη

διάχυση της αστικοποίησης στον αγροτικό χώρο. Η πρόταση στηρίχθηκε στις αρχές της

ενδογενούς ανάπτυξης, επιδιώκοντας να αξιοποιήσει τους υπάρχοντες φυσικούς και

ανθρώπινους πόρους και τις τοπικές δυνατότητες και ιδιαιτερότητες.

Σε σχέση τώρα με τη χωροταξική διάσταση της πρότασης υποστηρίχθηκαν δύο μοντέλα

ενίσχυσης, το πρώτο για τα κέντρα των προβληματικών και το δεύτερο για τα κέντρα των

λιγότερο προβληματικών αγροτικών περιοχών. Στις λεπτομέρειές τους τα μοντέλα αυτά

συγκεκριμενοποιήθηκαν ανάλογα με τον υπερτοπικό ρόλο αλλά και τον αναπτυξιακό

χαρακτήρα των κέντρων. Για τα ερευνηθέντα κέντρα των προβληματικών αγροτικών

περιοχών προτάθηκε η ενίσχυσή τους σε δημόσιες υπηρεσίες και θέσεις απασχόλησης με

παράλληλη υιοθέτηση κινητών μονάδων (ιατρεία, βιβλιοθήκες κλπ.) για την εξυπηρέτηση

της ενδοχώρας τους, αλλά και προσαρμογή των μαζικών μέσων μεταφοράς στις

υπάρχουσες ανάγκες μετακίνησης με ελαστικά δρομολόγια, συνδυασμό διαδρομής με

λεωφορεία και ταξί κ.ά. Επίσης προτάθηκε η μείωση του αριθμού κατασκευαζόμενων

έργων υποδομής (ιδιαίτερα των οδικών συνδέσεων) στις προβληματικές περιοχές λόγω

της αραιοκατοίκησής τους και του μικρού αριθμού των εξυπηρετούμενων που αυτή

συνεπάγεται. Στις λιγότερο προβληματικές αγροτικές περιοχές προτάθηκε η μικρότερη

οικονομική ενίσχυση των αντίστοιχων ημιαστικών κέντρων για δημιουργία νέων θέσεων

απασχόλησης. Εδώ υποστηρίχθηκε η συμπλήρωση των ακτινικών συνδέσεων μεταξύ

κέντρων και οικισμών της ενδοχώρας, με οριζόντιες συνδέσεις -ανάμεσα στα υπάρχοντα

οικιστικά κέντρα 4ου βαθμού- για την τόνωση των λειτουργικών και οικονομικών σχέσεών

τους. Λόγω της μεγαλύτερης κινητικότητας του πληθυσμού στις περιοχές αυτές δόθηκε

αντίστοιχα μικρότερη έμφαση στη χρήση κινητών μονάδων εξυπηρέτησης. Επίσης έγινε

συγκεκριμένη αναφορά στις δυνατότητες χρηματοδότησης των διερευνηθέντων κέντρων.

Τέλος επισημάνθηκε μεταξύ άλλων η ανάγκη βελτίωσης του θεσμικού πλαισίου προς την

κατεύθυνση της αποκέντρωσης των αρμοδιοτήτων και των πόρων σε περιφερειακό,

νομαρχιακό και τοπικό επίπεδο, που πριν και πάνω από όλα προϋποθέτει την (ακόμη μέχρι

σήμερα ελλιπή) πολιτική συναίνεση για μια νέα αντίληψη στο χωροταξικό σχεδιασμό.

Παρουσίαση του Συνεδρίου “Περιφερειακή Ανάπτυξη, Χωροταξία και

Περιβάλλον στο Πλαίσιο της Ενωμένης Ευρώπης”

Γ. ΚΑΖΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣ, Ι. ΨΥΧΑΡΗΣ*

Στις 15 και 16 Δεκεμβρίου 1995 διεξήχθη στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Επιστημονικό

Συνέδριο με θέμα: “Περιφερειακή Ανάπτυξη, Χωροταξία και Περιβάλλον στο

Πλαίσιο της Ενωμένης Ευρώπης”. Διοργανωτές ήταν ο Σύνδεσμος Ελλήνων

Περιφερειολόγων (Σ.Ε.Π.) και το επιστημονικό περιοδικό ΤΟΠΟΣ.

Ως προς τη δομή του συνεδρίου είχαν προβλεφθεί συνεδρίες σε ολομέλεια και

εισηγήσεις σε παράλληλες συνεδρίες. Οι συνεδρίες σε ολομέλεια ήταν τρεις, όσοι

και οι θεματολογικοί άξονες του συνεδρίου, δηλαδή,

α. Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση και Περιφερειακή Ανάπτυξη,

β. Χωροταξικός και Περιφερειακός Προγραμματισμός, και

γ. Πολιτικές του Περιβάλλοντος και Ανάπτυξη.

Οι τρεις παραπάνω θεματικές καλύφθηκαν αντίστοιχα και από τις παράλληλες

συνεδρίες.

Στο συνέδριο συμμετείχαν 80 εισηγητές, οι περισσότεροι από αυτούς καθηγητές

Πανεπιστημίων στην Ελλάδα και ερευνητές καθώς και στελέχη της διοίκησης.

Περισσότεροι από επτακόσιοι σύνεδροι, προερχόμενοι από Πανεπιστήμια,

επιμελητήρια συνδικαλιστικές οργανώσεις, φοιτητές προπτυχιακοί και

μεταπτυχιακοί, εκπρόσωποι της κεντρικής και της περιφερειακής διοίκησης και

άλλοι επιστήμονες παρακολούθησαν με αδιάλειπτο ενδιαφέρον τις εργασίες του

συνεδρίου και τις δύο ημέρες.

Κατά την εναρκτήρια συνεδρία προήδρευσε ο πρόεδρος της Επιστημονικής

Επιτροπής, αντιπρύτανης του Παντείου Πανεπιστημίου, καθηγητής Π. Γετίμης. Η

κήρυξη έναρξης των εργασιών έγινε από τον Υπουργό Αναπληρωτή Εθνικής

Οικονομίας κ. Γιώργο Ανωμερίτη. Σύντομους χαιρετισμούς προς το συνέδριο

απηύθυναν η υφυπουργός ΠΕΧΩΔΕ κ. Ελισάβετ Παπαζώη και ο υφυπουργός

Εθνικής Άμυνας, μέλος του Σ.Ε.Π., κ. Μανώλης Μπεντενιώτης. Εκ μέρους της

Επιστημονικής Επιτροπής και του περιοδικού ΤΟΠΟΣ απηύθυνε σύντομο

χαιρετισμό ο Αν. Καθηγητής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου κ. Γρηγόρης

Καυκαλάς και εκ μέρους της Οργανωτικής Επιτροπής και του Σ.Ε.Π. ο πρόεδρος κ.

Γιάννης Ψυχάρης. Η εναρκτήρια ομιλία έγινε από το Γ. Γραμματέα του Υπουργείου

Εθνικής Οικονομίας κ. Ηλία Πλασκοβίτη. Το Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας

συμμετείχε ενεργά σε όλη τη διάρκεια διεξαγωγής του συνεδρίου, είτε με

εισηγήσεις στελεχών του, είτε με τη συμμετοχή τους στη συζήτηση, είτε με

προεδρεία σε μέρη του συνεδρίου.

Οι θεματικοί ενότητες των εργασιών του συνεδρίου ήταν οι εξής:

Ι. Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση και Περιφερειακή Ανάπτυξη

Ένα από τα κεντρικά θέματα που απασχόλησαν το συνέδριο στην ενότητα αυτή

ήταν η πορεία της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης και οι συνέπειες για την ανάπτυξη

των Ευρωπαϊκών περιφερειών.

Από εισηγητές και συνέδρους τέθηκαν ερωτήματα σχετικά με τη τη

Διακυβερνητική Διάσκεψη του 1996, όπως το ζήτημα της προς ανατολάς

διεύρυνσης και του ρυθμού ενσωμάτωσης νέων μελών με όλες τις πιθανές

συνέπειες για τις μελλοντικές περιφερειακές διαφοροποιήσεις. Στις εξελίξεις αυτές

θα παίξει ρόλο το κατά πόσον η νέα Ευρώπη θα είναι ομοσπονδιακού χαρακτήρα,

αν δηλαδή οι εθνικές κυβερνήσεις θα διατηρήσουν τον πρώτο λόγο ή αν το

Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και οι κοινοί θεσμοί θα αποκτήσουν μεγαλύτερη ισχύ,

υποκαθιστώντας σε πλείστες περιπτώσεις τις εθνικές κυβερνήσεις στη χάραξη

πολιτικών.

Τα ζητήματα της μορφής της διεύρυνσης και της νέας εσωτερικής ρύθμισης της

Ευρώπης θα καθορίσουν με τη σειρά τους την πορεία πολλών άλλων θεμάτων. Στα

θέματα αυτά περιλαμβάνονται τα ιδιαίτερα κρίσιμα για την Ελλάδα ζητήματα των

επιπέδων και των μορφών χωρικού προγραμματισμού, των νέων τύπων

περιφερειακών ανισοτήτων και των νέων προοπτικών καινοτομίας και

Περιφερειακής Ανάπτυξης.

Στις παράλληλες συνεδρίες παρουσιάστηκαν εισηγήσεις εντεταγμένες σε επιμέρους

άξονες όπως: Ευρωπαϊκή Συνοχή και Συντονισμός Πολιτικών, Καινοτομία-Κοινωνία

των Πληροφοριών, Τομεακές Αναλύσεις και Τοπική Ανάπτυξη-Περιφέρειες.

ΙΙ. Χωροταξικός και Περιφερειακός Προγραμματισμός

Η ενότητα αυτή καλύφθηκε από 23 εισηγητές στην ολομέλεια και τις παράλληλες

συνεδρίες. Τα κύρια σημεία του προβληματισμού των συμμετεχόντων

συνοψίζονται στα ακόλουθα:

Η χωροταξία και γενικότερα ο χωρικός προγραμματισμός της νέας Ευρώπης,

προβλέπεται ότι θα ασκηθεί τόσο μέσα από το πρίσμα της προβληματικής που

εκτέθηκε στην πρώτη ενότητα, όσο και υπό το φως των πολιτικών που θα

διαμορφωθούν για το βαθμό παρεμβατικότητας είτε των συνασπισμένων εθνικών

κυβερνήσεων, είτε των ισχυροποιημένων Ευρωπαϊκών θεσμών.

Η ανάδειξη της χωροταξίας ως νέου προνομιακού πεδίου σύνθεσης ρυθμίσεων με

ουσιαστική συμβολή στη βελτίωση των συνθηκών ευημερίας, καθίσταται ορατή. Ο

ρόλος βεβαίως της χωροταξίας δε θα είναι παντού ο ίδιος. Τα κεντρικά ερωτήματα

που αναδύονται, όπως αυτά της διαμόρφωσης του αξιακού πλαισίου της

χωροταξικής παρέμβασης, των ορίων των διαρθρωτικών παρεμβάσεων και των

χρονικών συνιστωσών των επιπτώσεων, διαφέρουν ανάλογα με το επίπεδο

ανάπτυξης και ολοκλήρωσης των διαφόρων χωρικών ενοτήτων, καθιστώντας τα

αιτήματα της ρύθμισης ισχυρότερα σε περιοχές όπως η Ελλάδα που

χαρακτηρίζονται από σοβαρές ελλείψεις, καθυστερήσεις και μη ολοκληρωμένες

πολιτικοθεσμικές διαδικασίες.

Οι νέοι θεσμοί της χωροταξίας θα πρέπει να απαντήσουν ουσιαστικά στα

ερωτήματα των τομεακών και γεωγραφικών επιλογών χωροθέτησης, του επιπέδου

διαμόρφωσης και εφαρμογής των χωροταξικών πολιτικών, της θέσης των

παραγωγικών συστημάτων και της σχέσης τους με το διεθνή καταμερισμό

εργασίας, και της ενσωμάτωσης της χωρικής προβληματικής στις αποφάσεις των

δημοσίων και κοινωνικών φορέων.

Στις παράλληλες συνεδρίες τα επιμέρους θέματα ήταν: Δομές, Θεσμοί και εργαλεία

Χωρικού Προγραμματισμού, Χωρικός Σχεδιασμός-Χρήσεις Γης, Δίκτυα-Υποδομές,

Πόλεις και Περιφέρειες.

ΙΙΙ. Πολιτικές του Περιβάλλοντος και Ανάπτυξη

Σε αυτήν την ενότητα διαπιστώθηκε από εισηγητές και συνέδρους ότι σήμερα

πλέον αποτελεί κοινή συνείδηση το γεγονός ότι το περιβάλλον είναι ένα νέο πεδίο

διαμόρφωσης και άσκησης πολιτικών που ασκούνται τόσο σε παγκόσμιο όσο και σε

τοπικό/περιφερειακό επίπεδο. Οι πολιτικές για το περιβάλλον προσδιορίζονται από

συνεργασίες αλλά και συγκρούσεις και αντιπαραθέσεις ομάδων πολιτικών και

θεσμικών υποκειμένων, επηρεάζοντας έτσι με καθοριστικό τρόπο τα ζητήματα

ανάπτυξης και ευημερίας. Τα ζητήματα αυτά έχουν αποκτήσει και στην Ελλάδα

επίκαιρο και κρίσιμο χαρακτήρα.

Επισημάνθηκε εξάλλου ότι με τα (αδιαμόρφωτα ακόμη) αιτήματα της αειφόρου ή

βιώσιμης ανάπτυξης, τα θέματα σχετικά με το περιβάλλον έχουν τεθεί ως

ουσιαστικά και κεντρικά σημεία της αναπτυξιακής διαδικασίας. Το ζήτημα του

περιβάλλοντος τίθεται ακριβώς σε αυτό το επίπεδο. Οι επί μέρους κινήσεις των

οικολογικών και άλλων συναφών κινήσεων για το περιβάλλον, παρά την εκάστοτε

προσφορά τους δεν μπορούν να απαντήσουν συνολικά στο πρόβλημα, διότι τελικά

το ζήτημα ανάγεται στον τρόπο ανάπτυξης, ο οποίος είναι συνυφασμένος με τη

χωρική ανάπτυξη και τον προγραμματισμό.

Έτσι, παρόλο που η επιστήμη έχει κάνει σημαντικά βήματα στους τομείς της

“τεχνικής” διερεύνησης και τεχνικών διαχείρισης του περιβάλλοντος (π.χ. φυσική

γεωγραφία, χημεία περιβάλλοντος, φυσική, οικολογία, βιολογία, περιβαλλοντική

μηχανική, κλπ.) και οι κοινωνικές δυνάμεις έχουν αντίστοιχα ευαισθητοποιηθεί και

δραστηριοποιηθεί, λείπει μία συνολικότερη σύνθεση που μπορεί να αποτελέσει ένα

προνομοιακό πεδίο σύνθεσης των προσεγγίσεων της οικολογίας, της οικονομίας

και της πολιτικής στα πλαίσια μιας συνολικής χωρικής ανάπτυξης.

Σε παράλληλες συνεδρίες αναπτύχθηκαν πιο αναλυτικά ζητήματα σχετικά με την

εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων, περιβαλλοντική εκπαίδευση και

πολιτισμό, τα πλαίσια περιβαλλοντικής πολιτικής και περιβάλλον καθώς και με την

τουριστική ανάπτυξη.

Σχόλια-Τοποθετήσεις

1. Θεματική Ενότητα Ι

α) Σχολιαστής

Ν. ΜΑΡΑΒΕΓΙΑΣ*

Στην παρέμβασή μου θα ήθελα να σχολιάσω ορισμένα σημεία των εισηγήσεων των

εκλεκτών συναδέλφων και να προσθέσω ορισμένες παρατηρήσεις, που κατά τη

γνώμη μου, συμπληρώνουν το θέμα που μας απασχολεί στη συνεδρίαση αυτή.

Πρώτον, θα ήθελα να σημειώσω ότι ο στόχος της κοινωνικής και οικονομικής

συνοχής πέραν της ασάφειας που το διακρίνει από τη στιγμή της διατύπωσής του

ως στόχου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ενιαία Πράξη, 1986) δεν εξυπηρετείται (παρά

τη σαφή πρόβλεψη των Συνθηκών της ενιαίας Πράξης και της Ευρωπαϊκής

Ένωσης) από τις άλλες Κοινοτικές Πολιτικές.

Αντίθετα, μάλιστα, τόσο η αγροτική πολιτική τιμών και αγορών, όσο και πολιτικές

Εμπορική, Ανταγωνισμού, Βιομηχανική και Έρευνας κ.ά., δεν έχουν σχεδιασθεί

ούτε εφαρμόζονται προς όφελος των λιγότερο αναπτυγμένων χωρών και

περιφερειών της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Συγκεκριμένα, η Κοινή Αγροτική Πολιτική όπως είναι σήμερα ευνοεί καταφανώς

τις περισσότερο πλούσιες χώρες-μέλη του Ευρωπαϊκού Βορρά, όπου βρίσκονται οι

παραγωγικότερες περιφέρειες και οι αποτελεσματικότερες αγροτικές

εκμεταλλεύσεις και παράγουν προϊόντα με υψηλή στήριξη και προστασία. Αντίθετα

η ΚΑΠ αδικεί τις νότιες-μεσογειακές χώρες-μέλη όπου κυριαρχούν οι μικρότερες

και λιγότερο παραγωγικές αγροτικές εκμεταλλεύσεις και παράγουν κυρίως

φρούτα-λαχανικά με χαμηλή στήριξη και προστασία.

Δεδομένου ότι το 50% περίπου του Κοινοτικού Προϋπολογισμού δαπανάται για

την εφαρμογή της ΚΑΠ και ότι από αυτές τις δαπάνες μόνο 10% περίπου αφορά

διαρθρωτικές ενέργειες, είναι φανερό ότι η Αγροτική Πολιτική της Κοινότητας

αντιστρατεύεται την προσπάθεια Οικονομικής και Κοινωνικής Συνοχής της

Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Επίσης θα πρέπει να σημειωθεί σχετικά με την Κοινοτική Εμπορική Πολιτική, ότι οι

εμπορικές συμφωνίες που υπογράφει η Ευρωπαϊκή Ένωση (οι οποίες είναι

συνήθως “προτιμησιακού” χαρακτήρα με τρίτες λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες)

βλάπτουν σε μεγάλο βαθμό τα συμφέροντα των νότιων χωρών-μελών της, οι

οποίες παράγουν συχνά ομοειδή προϊόντα (αγροτικά, κλωστοϋφαντουργικά κλπ.).

Εξάλλου, η Πρόσφατη Συμφωνία της GATT, ιδίως όσον αφορά τα αγροτικά

προϊόντα, είναι μάλλον προφανές ότι αυξάνοντας το διεθνή ανταγωνισμό, μέσω

της μείωσης της κοινοτικής προστασίας, θα δημιουργήσει περισσότερα προβλήματα

στις γεωργίες των λιγότερων ανεπτυγμένων χωρών-μελών της Ε.Ε., διότι οι

διαρθρωτικές αδυναμίες τους είναι πολύ σημαντικές, οι ανταγωνιστικές

δυνατότητές τους πολύ περιορισμένες και οι εναλλακτικές απασχολήσεις εκτός

γεωργίας πολύ περιορισμένες.

Τέλος, όσον αφορά την πολιτική ανταγωνισμού καθώς και τη βιομηχανική πολιτική

και την πολιτική έρευνας είναι γνωστό ότι σχεδιάζονται με γνώμονα τα

συμφέροντα των περισότερο αναπτυγμένων χωρών, χωρίς να λαμβάνεται πρόνοια

για τις ανάγκες των χωρών και κυρίως των περιοχών του Νότου της Ε.Ε.

Δεύτερον, είναι γεγονός που πρέπει να τονισθεί, ότι ο τρόπος λειτουργίας των

κοινοτικών θεσμών και ο τρόπος λήψης αποφάσεων σε ευρωπαϊκό επίπεδο πάσχει

σοβαρά από έλλειμμα Δημοκρατίας συνεπώς, και ο τρόπος που σχεδιάζονται και

εφαρμόζονται οι διαρθρωτικές πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης παρουσιάζει

σοβαρά προβλήματα. Οι σχέσεις Ευρωπαϊκής Ένωσης και εθνικών-κρατών δεν

έχουν σαφώς προσδιορισθεί δεδομένης της πολιτικής ιδιομορφίας του ευρωπαϊκού

οικοδομήματος. Συνεπώς κατά τη φάση του σχεδιασμού αλλά και της εφαρμογής

των διαρθρωτικών-αναπτυξιακών πολιτικών (Περιφερειακής, Κοινωνικής,

Αγροτικής) οι αρμοδιότητες εμπλέκονται και συχνά οι χρηματοδοτήσεις προς τα

κράτη μέλη από τα αντίστοιχα ταμεία υπόκεινται σε όρους και απαράδεκτες

παρεμβάσεις από κοινοτικά όργανα, τα οποία δε διαθέτουν καμία δημοκρατική

νομιμοποίηση και καμία γνώση των τοπικών αναγκών.

Ωστόσο, ένας βαθμός εμπλοκής των Κοινοτικών Οργάνων είναι αναγκαίος κατά τη

φάση του σχεδιασμού αλλά και τη φάση εφαρμογής των κοινοτικών διαρθρωτικών

προγραμμάτων, ιδίως σε περιπτώσεις, όπου η χρήση των κοινοτικών πόρων έχει

αποδειχθεί όχι πλήρως αποτελεσματική όπως δυστυχώς συμβαίνει στις λιγότερο

ανεπτυγμένες χώρες και περιοχές του Ευρωπαϊκού Νότου μεταξύ των οποίων

κορυφαία θέση έχει η Ελλάδα.

Τρίτον, η αναγκαία αύξηση των κοινοτικών πόρων για διαρθρωτικές-αναπτυξιακές

δράσεις με στόχο την οικονομική και κοινωνική συνοχή δε φαίνεται να βρίσκεται

στις προτεραιότητες της Ευρωπαϊκής Ένωσης τουλάχιστον μέχρι το τέλος του

ισχύοντος 2ου Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης.

Η μελλοντική αύξηση των Κοινοτικών Πόρων φαίνεται να εξαρτάται από την

εξέλιξη της Ευρωπαϊκής Κατασκευής προς λιγότερο ή περισσότερο ομοσπονδιακές

κατευθύνσεις πράγμα που θα προσδιορισθεί, ίσως, με τη Διακυβερνητική Διάσκεψη

που αρχίζει στο τέλος Μαρτίου 1996.

Επίσης, η πορεία προς την εμβάθυνση της Ολοκλήρωσης και συνεπώς προς μια

αύξηση των δημοσιονομικών δυνατοτήτων άσκησης αναπτυξιακής πολιτικής σε

ευρωπαϊκό επίπεδο, εξαρτάται και από την επιτυχία του εγχειρήματος της

Οικονομικής και Νομισματικής Ένωσης μέχρι το τέλος του αιώνα. Είναι προφανές

ότι μια αντιστοιχία της Ο.Ν.Ε. ή μια μεγάλη καθυστέρηση στην ολοκλήρωσή της

θα δημιουργήσει σοβαρά προβλήματα στην πορεία της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης.

Τέταρτον, θα πρέπει να σημειωθεί η σημασία της πιθανής διεύρυνσης της Ε.Ε.

προς τις χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης σε σχέση με το στόχο της

Οικονομικής και Κοινωνικής Συνοχής. Αν δεν αυξηθούν οι Κοινοτικοί Πόροι είναι

προφανές ότι δεδομένων των μεγάλων αναγκών των χωρών Κ.Α.Ε., οι διαθέσιμοι

πόροι για τις νότιες χώρες-μέλη της Ε.Ε. θα μειωθούν δραστικά. Ιδιαίτερα, μάλιστα

στην περίπτωση που οι νότιες-χώρες-μέλη συνεχίσουν να έχουν προβλήματα στην

αποτελεσματική χρήση των πόρων αυτών, είναι πιθανό να χάσουν ένα μεγάλο

μέρος από αυτούς προς όφελος των Χ.Κ.Α.Ε.

Ήδη το τεράστιο πρόβλημα που τίθεται είναι το μέλλον της Κ.Α.Π. εν όψει της

Διεύρυνσης δεδομένου ότι απορροφά το 50% του Κοινοτικού Προϋπολογισμού και

μια πιθανή επέκτασή της με τη σημερινή της μορφή θα διπλασιάσει το κόστος της.

Πέμπτον είναι γνωστό, ότι δεν αρκεί η πραγματοποίηση της ονομαστικής

σύγκλισης δηλ. η επίτευξη των Κριτηρίων της Συνθήκης του Μάαστριχτ για

συμμετοχή μιας χώρας στην Ο.Ν.Ε. Χρειάζεται, πραγματική σύγκλιση δηλ.

προσέγγιση των επιπέδων παραγωγικότητας προκειμένου η συμμετοχή και η

παραμονή στην Ο.Ν.Ε. να είναι επωφελής για μια χώρα-μέλος της Ευρωπαϊκής

Ένωσης.

Ωστόσο, στην περίπτωση της χώρας μας, υπάρχουν αξεπέραστες, ίσως, δυσκολίες

να επιτευχθεί έστω η ονομαστική σύγκλιση προκειμένου να πάρει μέρος στην

Ο.Ν.Ε. Θα μπορούσε ωστόσο να υποστηριχθεί ότι αν πραγματοποιηθεί ένταξη στην

Ο.Ν.Ε., οι δυνατότητες επίτευξης πραγματικής σύγκλισης μπορεί να είναι

αυξημένες έναντι της περίπτωσης μη ένταξης, επειδή οι Κοινοτικοί Πόροι θα είναι

περισσότερο διαθέσιμοι στην πρώτη παρά στη δεύτερη περίπτωση. Μ’ άλλα λόγια,

η πιθανότητα ενός 3ου Πακέτου “Delors” (δηλ. 3ου Κ.Π.Σ.) είναι αυξημένη σε

περίπτωση που η χώρα μας συμμετέχει στην Ο.Ν.Ε. Εξάλλου, οι αναπτυξιακές

προοπτικές της, πέραν των κοινοτικών πόρων, φαίνεται να είναι μεγαλύτερες στην

περίπτωση συμμετοχής στην Ο.Ν.Ε. χωρίς, ωστόσο να παραβλέπονται οι δυσκολίες

που συνεπάγεται τόσο η ένταξη στην Ο.Ν.Ε. όσο και η παραμονή της σ’ αυτήν.

Έκτον η διαδικασία της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης, παρά την ασκούμενη,

περιορισμένη έστω, αναδιανεμητική πολιτική, είναι μάλλον βέβαιο ότι οφελεί τις

ισχυρότερες οικονομικά χώρες-μέλη. Ωστόσο, η βεβαιότητα αυτή είναι συχνά

προϊόν μιας “σχολής” οικονομικής σκέψης, της σχολής της “Απόκλισης”, στην

οποία αντιπαρατίθεται, επίσης μια άλλη “σχολή” σκέψης, η “σχολή της Σύγκλισης”.

Έτσι μόνο μια εμπειρική εξέταση της πορείας μιας χώρας μέλους της Ευρωπαϊκής

Ένωσης προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση να μπορεί να απαντήσει

ικανοποιητικά κατά πόσο δηλ. μια λιγότερο αναπτυγμένη χώρα μπορεί να

αναπτυχθεί συμμετέχοντας στη διαδικασία της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης.

Δεδομένου, ότι υπάρχουν και επιτυχημένες αλλά και αποτυχημένες προσπάθειες

χωρών-μελών που συμμετέχουν στην Ε.Ε. (π.χ. Πορτογαλλία-Ελλάδα) φαίνεται

ότι η επιτυχία ή η αποτυχία επίτευξης αναπτυξιακών επιδόσεων στο πλαίσιο της

Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης εξαρτάται και από την αναπτυξιακή δυναμική της

Ολοκλήρωσης αλλά και από την αναπτυξιακή πολιτική που ασκείται στη λιγότερο

αναπτυγμένη χώρα.

β) Σχολιαστής

Θ. ΠΑΠΑΔΑΣΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ*

Το Συνέδριο είχε ως αντικείμενο τη διερεύνηση της πορείας προς την Οικονομική

Ολοκλήρωση και των επιπτώσεών της στην Περιφερειακή Ανάπτυξη. Ειδικότερα, οι

εισηγήσεις της ενότητας αυτής επικεντρώθηκαν στη διερεύνηση της Ευρωπαϊκής

Ολοκλήρωσης, της Συνοχής, της Σύγκλισης και της Ανάπτυξης με έμφαση στον

Ευρωπαϊκό Νότο και στην Ελλάδα.

Ως βασικά συμπεράσματα-θέματα για παραπέρα συζήτηση, που διατυπώθηκαν τις

δύο ημέρες του συνεδρίου μπορούν να αναφερθούν τα εξής: αντί της

διαμόρφωσης μιας πολιτικής στήριξης της ανάπτυξης των Περιφερειών με την

προώθηση τοπικών επιλογών στην Αξιοποίηση του Ενδογενούς δυναμικού,

γινόμαστε μάρτυρες ενός κεντρικού-κοινοτικού προσδιορισμού των δομών, των

πολιτικών, των αναπτυξιακών επιλογών και των ρυθμών μεγέθυνσης.

Ο σχεδιασμός της αναπτυξιακής στρατηγικής γίνεται σε κεντρικό επίπεδο και

διαμορφώνει ασχέτως του υποχρεωτικού ή μη χαρακτήρα των στοιχείων του ένα

πλαίσιο λειτουργίας και σκέψης για όλες τις εθνικές οικονομίες και ιδίως για όλες

τις περιμετρικές χώρες του Νότου, που χαρακτηρίζονται από την Έλλειψη Εθνικής

Περιφερειακής Στρατηγικής και αναλώνονται σε θέματα εφαρμογής και

απορρόφησης κονδυλίων.

Κεντρικός είναι επίσης ο σχεδιασμός των Διευρωπαϊκών Δικτύων και των Αξόνων

Ανάπτυξης που φέρνει σε μειονεκτική θέση τον Ευρωπαϊκό Νότο. Η γεωγραφία,

που συνεπάγεται αδυναμία επέκτασης υπαρχόντων αξόνων, όπως πχ. η Ζώνη του

Ήλιου καθώς και η θέση των αστικοβιομηχανικών κέντρων της χώρας μας

επιβάλλει ιδιαίτερες επιλογές στο σχεδιασμό και στην ανάπτυξη πολικών κόμβων

και αναπτυξιακών αξόνων.

Η ολοκλήρωση των οικονομιών εντείνει την εξάρτηση από τους μεγάλους

διακρατικούς πόλους ανάπτυξης. Η νέα πόλωση ενδυναμώνετε και από το

σχεδιασμό και τη λειτουργία των διευρωπαϊκών δικτύων.

Η αποβιομηχάνιση, ειδικά στο Νότο, είναι αποτέλεσμα του νέου περιφερειακού

καταμερισμού εργασίας και των κοινοτικών επιλογών που πολλές φορές

λειτουργούν σε βάρος του Νότου, που πάσχει τόσο από αδυναμία αξιοποίησης των

νέων τεχνολογιών και χάραξης μιας ουσιαστικής πολιτικής προώθησης καινοτόμων

ενεργειών, όσο και από αδυναμία συμμετοχής στη διαμόρφωση των πολιτικών που

αφορούν την προστασία προϊόντων και κλάδων, τον ανταγωνισμό από τρίτες

χώρες κλπ.

Η συνοχή τέλος, παρουσιάζει σημαντικές αδυναμίες τόσο στον ορισμό της όσο και

στην εφαρμογή της. Η διεύρυνση της Ε.Ε., η Ενίσχυση των χωρών της Αν.

Ευρώπης και η Πορεία προς την Ο.Ν.Ε. στην ουσία λειτουργούν ανασχετικώς προς

τη συνοχή.

Από σχετικές επισημάνσεις προκύπτει ότι στην περίπτωση της Ελλάδας ακόμη και

αν γίνουν όλες οι αναγκαίες αλλαγές των δομών, χρησιμοποιηθούν

αποτελεσματικά οι διαθέσιμοι πόροι και επιτευχθεί η ονομαστική σύγκλιση με την

Ε.Ε., το κατά κεφαλήν Α.Ε.Π. θα προσεγγίσει το 80% του μέσου κοινοτικού το

έτος 2013. Προκύπτει δηλαδή σαφώς ο κίνδυνος περιθωριοποίησης, που επιβάλλει

ένταση της αναπτυξιακής προσπάθειας.

Είναι όμως επιβεβλημένο να ληφθεί υπόψη το περιβάλλον στο οποίο θα ενταχθεί η

προσπάθεια αυτή. Διαπιστώνεται ότι μέχρι σήμερα η προώθηση του

διακυβερνητικού και του ομοσπονδιακού χαρακτήρα της Ε.Ε., δημιούργησε μια

σύνθεση τριών βασικών περιφερειακών πολιτικών που εστιάζονται:

• πρώτον, στην αποζημίωση κρατών ή περιφερειών που πλήττονται από

συγκεκριμένα βήματα της ολοκλήρωσης,

• δεύτερον, την αναδιανομή του εισοδήματος από ανεπτυγμένα κράτη και

περιφέρειες σε λιγότερο ανεπτυγμένα, και

• τρίτον, στην ανάπτυξη των λιγότερο ανεπτυγμένων περιοχών.

Η επιτυχημένη πορεία προς τη Σύγκλιση και την Ανάπτυξη δεν εξαρτάται μόνον

από τη διαμόρφωση και την υλοποίηση μιας εθνικής στρατηγικής περιφερειακής

ανάπτυξης αλλά, και μάλιστα σε σημαντικό βαθμό, από τη διαμόρφωση μιας

διαπραγματευτικής στρατηγικής, στηριγμένης στην ανάλυση της διαπλοκής των

πολιτικών της Ε.Ε. και στη διαμόρφωση του νέου (διακρατικού, ομοσπονδιακού ή

άλλου) χαρακτήρα της, που θα προκύψει μέσω των διαδικασιών που βρίσκονται σε

εξέλιξη.

2. Θεματική Ενότητα ΙΙ

Σχολιαστής

Λ. ΛΑΜΠΡΙΑΝΙΔΗΣ*

Στην ενότητα για το Χωροταξικό και Περιφερειακό Προγραμματισμό αναπτύχθηκαν

τα παρακάτω ζητήματα.

Ο Λουδοβίκος Βασενχόβεν ασχολήθηκε με το ζήτημα της σχέσης Χωροταξίας και

Υπαίθρου με τον εύστοχο και υπαινικτικό υπότιτλο “ή το απαραβίαστο της εκτός

σχεδίου δόμησης”. Ο στόχος της εισήγησης ήταν να τονίσει την ανάγκη του

χωροταξικού σχεδιασμού της υπαίθρου, που απαιτεί αναπροσανατολισμό της

χωροταξικής πολιτικής. Ο κ. Βασενχόβεν τονίζει ότι οι επιλογές της χωροταξικής

πολιτικής στην Ελλάδα, όταν υπήρχαν και όταν έπαιρναν κάποια συγκεκριμένη

έκφραση, ήταν κατά κανόνα αποκομμένες από τον αρμόδιο για το αντικείμενο

φορέα, ενώ τα αναγκαία όργανα και εργαλεία για μια εθνική χωροταξική πολιτική

απουσιάζουν ή εμφανίζονται ευκαιριακά ως βραχύβια πειράματα. Οι θέσεις που

αναπτύσσει η εισήγηση βασίζονται απ’ τη μια στην εκτίμηση ότι ο χωροταξικός

σχεδιασμός έχει αποτύχει να συλλάβει τη δυναμική του αγροτικού χώρου, τον

οποίο αντιμετωπίζει σαν “εξ’ υπολοίπου” ποσότητα και με τρόπο απελπιστικά

αποσπασματικό, και από την άλλη στην πεποίθηση ότι η στρεβλή αυτή διαίρεση

του εθνικού χώρου σε εντός και εκτός σχεδίου βρίσκεται στη ρίζα πολλών δεινών

για την ανάπτυξη της χώρας και για το φυσικό περιβάλλον.

Ο Ζαχαρίας Δεμαθάς ανέπτυξε το θέμα των Τάσεων Χωρικής Ανάπτυξης για την

Ελλάδα με χρονικό ορίζοντα το έτος 2015. Οι εκτιμήσεις που παρουσίασε

βασίζονται στο κείμενο θέσεων που εκπονήθηκε από το ΥΠΕΠΘ και το ΥΠΕΧΩΔΕ

(Διευθύνσεις Περιφερειακής Πολιτικής και Χωροταξίας) στα πλαίσια των εργασιών

της άτυπης Επιτροπής Χωρικής Ανάπτυξης. Οι τομείς και άξονες διαμόρφωσης των

τάσεων αφορούσαν την οικονομική δραστηριότητα στην οπτική της ανάπτυξης και

της συνοχής και σύγκλισης με την ΕΕ, το αστικό δίκτυο και η ύπαιθρος, οι

υποδομές και η πρόσβαση στη γνώση και η προστασία του περιβάλλοντος και της

πολιτιστικής κληρονομιάς. Η εισήγηση αυτή μπορεί να θεωρηθεί και

συμπληρωματική με την εισήγηση που παρουσίασε ο Νίκος Κομνηνίδης ο οποίος

αναφέρθηκε με συστηματικό τρόπο στα βήματα που έχουν γίνει για τη

διαμόρφωση ενός Ευρωπαϊκού Σχεδίου Ανάπτυξης του Χώρου. Το Σχέδιο αυτό που

προωθείται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει ως βασικό στόχο την οικονομική και

κοινωνική συνοχή και στηρίζεται στην έννοια της σταθερής ανάπτυξης. Θα είναι

αποτέλεσμα σύνθεσης εθνικών και κοινοτικών προσανατολισμών χωρίς να έχει

υποχρεωτικό χαρακτήρα και θα είναι έργο συμφωνίας όλων των μερών (Κράτη-

Μέλη και Επιτροπή).

Στη συνέχεια ο Δημήτρης Οικονόμου αναφέρθηκε εκτενώς στη σημασία των

χρήσεων γης για την οργάνωση του χώρου. Σε αντίθεση με το γεγονός ότι το

ζήτημα αυτό αποτελεί τόσο σε πολεοδομικό όσο και σε χωροταξικό επίπεδο, ένα

από τα κύρια αντικείμενα της χωρικής πολιτικής σε διεθνή κλίμακα, στην Ελλάδα,

το ζήτημα αυτό αποτελεί έναν από τους ασθενέστερους κρίκους του συστήματος

χωρικής ρύθμισης. Μετά την αναφορά στις βασικές διαστάσεις του, ο κ. Οικονόμου

διαπιστώνει ότι δεν αναμένεται, στο ορατό μέλλον, να υπάρξει κάποιας μορφής

κοινή πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο πεδίο αυτό, και οι σχετικές

πρωτοβουλίες πρέπει να προέλθουν αποκλειστικά από την εσωτερική δυναμική,

ενδεχόμενο όμως ελάχιστα πιθανό. Συνεπώς, πρόκειται για ένα πρόβλημα ιδιαίτερα

κρίσιμο λόγω τόσο του στρατηγικού ρόλου των χρήσεων γης στη συνολική χωρική

ρύθμιση όσο και της έλλειψης συγκεκριμένης προοπτικής για την αντιμετώπισή

του. Η ένταξη του ζητήματος, καταλήγει ο εισηγητής, σε υψηλή θέση στην

“ημερήσια διάταξη” της επιστημονικής συζήτησης για τα χωροταξικά ζητήματα

είναι απολύτως αναγκαία.

Τέλος, η Γεωργία Γιαννακούρου, επικεντρώνεται στην προοπτική διαμόρφωσης

μιας ευρωπαϊκής πολιτικής χωροταξίας στα πλαίσια της θεωρητικής συζήτησης για

τη σχέση χωρικής συνοχής και ανταγωνιστικότητας μέσα σε μια διαδικασία

ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης που χαρακτηρίζεται από την προσήλωση σε

μηχανισμούς και μέσα της αγοράς. Αν όμως υποστηρίζεται με αναφορά σε πολλούς

ερευνητές, η δυνατότητα άσκησης διανεμητικών και αναδιανεμητικών πολιτικών

στην Ευρωπαϊκή Ένωση είναι περιθωριακή και φαίνεται να περιορίζεται ολοένα και

περισσότερο σε όφελος κανονιστικών πολιτικών ή πολιτικών βασισμένων σε

μηχανισμούς της αγοράς, το αίτημα της διαμόρφωσης μιας αναδιανεμητικής

χωροταξικής πολιτικής σε ευρωπαϊκό επίπεδο φαίνεται να παραμένει θεσμικά

μετέωρο ή τουλάχιστον να υπόκειται σε σημαντικούς αξιακούς και θεσμικούς

επαναπροσδιορισμούς. Με βάση τα θεωρητικά αυτά διλήμματα επιχειρείται ο

εντοπισμός των βασικών προκλήσεων και δυσκολιών που αντιμετωπίζει η

υλοποίηση της ιδέας για μια ευρωπαϊκή πολιτική χωρικής συνοχής.

3. Θεματική Ενότητα ΙΙΙ

α) Σχολιαστής

Κ. ΣΠΑΝΟΥ*

Με διαφορετική ένταση ίσως και μορφή, στο επίκεντρο της διεθνούς συζήτησης

βρίσκονται δύο σημαντικά θέματα:

α) το αξιακό πλαίσιο της περιβαλλοντικής πολιτικής και

β) τα επιμέρους επίπεδα ρύθμισης των περιβαλλοντικών προβλημάτων. Οι άξονες

αυτοί συνοψίζουν την προβληματική που αναπτύχθηκε κατά την Γ΄ Συνεδρία.

Η σταδιακή αναδιάρθρωση του συστήματος αξιών προκαλεί ρωγμές στη μέχρι

πρότινος απόλυτη προτεραιότητα της οικονομικής ανάπτυξης. Αν και η προστασία

του περιβάλλοντος εξελίσσεται σταδιακά σε αξία ευρύτερης αποδοχής, δεν έχει

κατακτήσει καθεστώς αδιαμφισβήτητης προτεραιότητας. Στην πραγματικότητα οι

δύο αυτές ομάδες προτεραιοτήτων βρίσκονται σε διαρκή διάλογο του οποίου το

συμπέρασμα παραμένει σε εκκρεμότητα λόγω της υπολανθάνουσας σύγκρουσης

αξιών. Η τελευταία διατρέχει όλες τις φάσεις άσκησης της περιβαλλοντικής

πολιτικής, από τη διαμόρφωση μέχρι το στάδιο της εφαρμογής. Οι επιμέρους

απαντήσεις που διατυπώνονται σε κάθε βήμα δε φέρουν απαραίτητα την ίδια

λογική και υπογραμμίζουν την αδυναμία οριστικής και σαφούς τομής στο σχετικό

δίλημμα.

Ο όρος “βιώσιμη” ή “αειφόρος” ανάπτυξη αποσκοπεί χαρακτηριστικά στην

υπέρβαση της αντίφασης. Ωστόσο, αποτελεί περισσότερο έκφραση επιθυμίας

συμβιβασμού συχνά αντιφατικών προτεραιοτήτων παρά πραγματική γεφύρωση και

επίλυση της αντίφασης. Από τις γενικές διακηρύξεις αρχών μέχρι την πρακτική

που ακολουθείται σε συγκεκριμένες ή και μεμονωμένες περιπτώσεις

αναδεικνύονται τα διλήμματα που υπογραμμίζουν τη δυσκολία ενσωμάτωσης της

περιβαλλοντικής πολιτικής σε αναπτυξιακές/τομεακές πολιτικές εθνικού αλλά και

ευρωπαϊκού επιπέδου.

Οι δυσκολίες αυτές σε ορισμένες περιπτώσεις έρχονται στο προσκήνιο ζητώντας

επίμονα απάντηση. Τέτοια κρίσιμη στιγμή αποτελεί, για παράδειγμα, η οικονομική

αποτίμηση των αποφάσεων σχετικά με το περιβάλλον. Σ’ αυτό το πλαίσιο

εντάσσονται περαιτέρω οι δυσκολίες κοινωνικής αξιολόγησης των

περιβαλλοντικών επιπτώσεων, δεδομένης της περιορισμένης εμβέλειας των

οικονομικών κριτηρίων. Οι αμφισβητήσεις που εγείρονται εναντίον συγκεκριμένων

αποφάσεων μεταφέρουν αντίστοιχα τις αντιφάσεις αυτές στο δικαστικό πεδίο.

Σχετική είναι η συζήτηση που διεξάγεται στο πλαίσιο του Συμβουλίου της

Επικρατείας εν όψει της ad hoc στάθμισης των ανταγωνιστικών προτεραιοτήτων

της οικονομικής ανάπτυξης και της προστασίας του περιβάλλοντος.

Το ότι το περιβάλλον αποτελεί αξία στις σύγχρονες κοινωνίες είναι αναμφισβήτητο.

Συνυπάρχει όμως με άλλες, διαφορετικής λογικής. Ένα πλήρως συνεκτικό

σύστημα αξιών είναι πρακτικά ανέφικτο σε ατομικό επίπεδο. Πόσο μάλλον σε

συλλογικό! Έτσι, ιδιαίτερα στην περιβαλλοντική πολιτική, τίποτε δεν μπορεί να

θεωρηθεί ως αυτονόητο. Η έντονη παρουσία αξιακών συγκρούσεων στα ζητήματα

που αφορούν την περιβαλλοντική πολιτική ανάγει την προστασία του

περιβάλλοντος σε κατ’ εξοχήν πολιτικό ζήτημα. Στο σημείο αυτό πολύ συχνά

επισημαίνεται η σύνδεση του περιβάλλοντος ως αντικειμένου πολιτικής με τη

δημοκρατία. Μόνος τρόπος να ληφθούν συλλογικές αποφάσεις σε ζητήματα όπου

οι προτιμήσεις εμφανίζουν έντονη απόκλιση ή/και αντίθεση είναι μέσω του

πολιτικού συστήματος και βάσει των κανόνων της δημοκρατίας.

Η περιβαλλοντική πολιτική αποτελεί κατ’ εξοχήν ρυθμιστική πολιτική. Αντικείμενό

της αποτελεί η συμπεριφορά των ποικίλων φορέων δράσης, τόσο των ατόμων όσο

και των οικονομικών φορέων. Εύλογα λοιπόν τίθεται το ζήτημα των επιπέδων

ρύθμισης των περιβαλλοντικών προβλημάτων. Τόσο το υπερεθνικό επίπεδο όσο

και το εθνικό μπορεί να αποτελούν ενδεδειγμένα επίπεδα ρύθμισης. Ταυτόχρονα, ο

λιγότερο ή περισσότερο εντοπισμένος χαρακτήρας των περιβαλλοντικών

προβλημάτων υπογραμμίζει το ρόλο και του τοπικού επιπέδου καθώς και τις

σχέσεις κέντρου-περιφέρειας. Η έννοια της τοπικότητας στα περιβαλλοντικά

ζητήματα εμφανίζεται συνεπώς ιδιαίτερα σχετική λόγω των σύνθετων

αλληλεξαρτήσεων που χαρακτηρίζουν τις περιβαλλοντικές παραμέτρους.

Η προστασία του περιβάλλοντος δεν αποτελεί μορφή συλλογικής αγαθοεργίας. Το

περιβάλλον συνιστά αντικείμενο υπερ-κρατικού ενδιαφέροντος και ρύθμισης, στο

πλαίσιο του διεθνούς οικονομικού ανταγωνισμού. Συχνά, λοιπόν, εκείνο που ωθεί

τις κυβερνήσεις να προάγουν την περιβαλλοντική πολιτική είναι η πίεση που

προέρχεται από το διεθνές περιβάλλον. Από την άλλη πλευρά, η εξωτερική

πολιτική διευρύνεται για να συμπεριλάβει, πέραν των πολιτικών και οικονομικών,

και περιβαλλοντικές διαστάσεις.

Ωστόσο, η άσκηση περιβαλλοντικής πολιτικής και η ανάληψη πρωτοβουλιών

προαγωγής της, πριν υπερβούν τα εθνικά σύνορα, αποτελούν σε σημαντικό βαθμό

στοιχείο της δυναμικής σε κρατικό επίπεδο. Το κρατικό επίπεδο ρύθμισης διατηρεί

συνεπώς σημαντικότατο ρόλο. Οι πολιτικές σχεδιασμού του χώρου και της

οικονομικής ανάπτυξης (χωροταξία, περιφερειακή ανάπτυξη) συνιστούν

απαραίτητες προϋποθέσεις για τη ρύθμιση των περιβαλλοντικών προβλημάτων

μέσω της χρήσης κανονιστικών ή προτρεπτικών μέσων.

Το ερώτημα ποιος μηχανισμός αναλαμβάνει να παίξει αυτό το ρυθμιστικό ρόλο

μπορεί να ειδωθεί και από μιαν άλλη σκοπιά. Δύο είναι οι συνήθως αναφερόμενοι

τρόποι διαμόρφωσης των συλλογικών προτιμήσεων: το κράτος, μέσω των

πολιτικών διαδικασιών, και η αγορά. Πόσο ακριβής είναι ωστόσο αυτή η διάκριση;

Tο δίπολο κράτος-αγορά εμφανίζει έναν επίπλαστο χαρακτήρα. Το κράτος μέσω

των πολιτικών διαδικασιών θέτει στόχους και χρησιμοποιεί περαιτέρω διάφορα

μέσα για τη διαμόρφωση συμπεριφορών που συγκλίνουν με αυτούς. Ως ανώτατη

ρυθμιστική αρχή, επίσης επιλέγει αν και σε ποιο βαθμό θα χρησιμοποιήσει

δεσμευτικούς κανόνες ή τη λογική της αγοράς για τη διαμόρφωση των

συμπεριφορών. Είναι λοιπόν ορθότερο να τεθεί το ζήτημα υπό τη μορφή των

μέσων και εργαλείων ρύθμισης που έχει το κράτος στη διάθεσή του. Πρόκειται για

δεσμευτικές νομικές ρυθμίσεις (κανονιστικά μέσα) που συνοδεύονται από

διοικητικές και άλλες κυρώσεις ή για οικονομικά εργαλεία (προτρεπτικά μέσα).

Η ρύθμιση από την αγορά δεν υπονοεί αποχή του κράτους, κάθε άλλο. Ούτε και

απαλλάσσει τους πολιτικούς μηχανισμούς λήψης των αποφάσεων από τις ευθύνες

για τα αποτελέσματα της επιλογής της αγοράς ως ρυθμιστικού εργαλείου. Η

σύγχρονη τάση αναμόρφωσης της φορολογίας τείνει άλλωστε, αντί του

εισοδήματος, να χρησιμοποιεί τη συμπεριφορά έναντι του περιβάλλοντος ως

κριτήριο. Το παράδειγμα της χρησιμοποίησης της φορολογίας στην κατεύθυνση

ενθάρρυνσης φιλοπεριβαλλοντικών συμπεριφορών δείχνει συνεπώς τη στενή

διαπλοκή κράτους και οικονομίας: για τη ρύθμιση συμπεριφορών χρησιμοποιείται

μέσο οικονομικής λογικής που βασίζεται στο μονοπώλιο της κρατικής εξουσίας. Η

ίδια η αγορά, άλλωστε, δε διαθέτει τα μέσα αποτίμησης του περιβάλλοντος, στο

βαθμό που βρίσκεται σε αδυναμία να συνυπολογίσει τις ποιοτικές πλευρές οι

οποίες παραπέμπουν ακριβώς στην προαναφερθείσα σύγκρουση αξιών.

Η κοινωνική δυναμική αποτελεί τέλος σημαντικό παράγοντα ώθησης και στήριξης

των περιβαλλοντικών πολιτικών τόσο σε κρατικό όσο και σε υπερ-κρατικό επίπεδο.

Εκφράσεις της αποτελούν η αυτο-ρύθμιση της συμπεριφοράς των κοινωνικών

ομάδων και, κυρίως, η εμφάνιση των μη κυβερνητικών περιβαλλοντικών

οργανώσεων. Και οι δύο υπογραμμίζουν τη σημασία της διαπαιδαγώγησης και το

ρόλο μιας αφυπνισμένης κοινωνίας πολιτών στην προώθηση της περιβαλλοντικής

πολιτικής. Τα παραδείγματα συχνά επιτυχών κινητοποιήσεων το πιστοποιούν.

Παράλληλα, μπορεί να παρατηρήσει κανείς σταδιακά τη μετατροπή των

περιβαλλοντικών οργανώσεων από outsiders του πολιτικού συστήματος σε

insiders. Λειτουργούν δηλαδή όχι αποκλειστικά ως φορείς πολιτικής αμφισβήτησης

αλλά και ως φορείς παρέμβασης και διατύπωσης προτάσεων. Η εκ μέρους των μη

κυβερνητικών περιβαλλοντικών οργανώσεων αύξουσα χρήση των θεσμικών οδών,

με κύρια παραδείγματα τις προσφυγές στο ΣτΕ και την Ε.Κ., σε συνδυασμό με την

ανάπτυξη expertise και την επιστημονική τους εξειδίκευση αποτελούν δείκτες μιας

σημαντικής εξέλιξης στις μορφές παρέμβασης των κοινωνίας των πολιτών.

Πόσο αισιόδοξοι μπορούμε να είμαστε για τις προοπτικές του περιβάλλοντος στην

Ελλάδα;

Στο ελληνικό πλαίσιο, παρά τον επιφανειακά έντονο παρεμβατισμό του, το κράτος

πρακτικά απέχει από το ρυθμιστικό του ρόλο. Αυτό είναι ιδιαίτερα σαφές στις

αποτυχίες των οριζόντιων πολιτικών του που επιχειρούν να θέσουν το πλαίσιο στο

οποίο θα διαμορφωθούν οι συμπεριφορές και θα αναπτυχθούν οι ιδιωτικές αλλά

και οι δημόσιες δραστηριότητες. Ενδεικτικά αναφέρονται οι αδυναμίες του

οικονομικού και αναπτυξιακού προγραμματισμού και της χωροταξίας, αλλά και η

γενικότερα ελλειμματική εφαρμογή των νομικών ρυθμίσεων.

Η κοινωνία των πολιτών, παρά τα αισιόδοξα μηνύματα που διαφαίνονται,

εξακολουθεί να χαρακτηρίζεται από μικρό βαθμό συνειδητοποίησης των

περιβαλλοντικών προβλημάτων και κινητοποίησης. Επίσης, χαμηλός είναι ο

βαθμός θεσμοποίησης των σχέσεων και συμμαχιών μεταξύ περιβαλλοντικών

οργανώσεων και διοικητικών υπηρεσιών, και ειδικότερα με το υπουργείο

Περιβάλλοντος. Αντίθετα, τα οφέλη από την έλλειψη περιβαλλοντικής προστασίας

και των περιορισμών που αυτή συνεπάγεται, συχνά είναι διάχυτα. Το

χαρακτηριστικό παράδειγμα της εκτός σχεδίου δόμησης έχει ήδη αναφερθεί σε

προηγούμενες ευκαιρίες. Διάχυτα, εξατομικευμένα συμφέροντα, που όμως έχουν

βαρύτητα στο συλλογικό επίπεδο, ακυρώνουν προσπάθειες διαφύλαξης της

ποιότητας του περιβάλλοντος.

Η αισιοδοξία για τις προοπτικές του περιβάλλοντος στο ελληνικό πλαίσιο δεν

μπορεί παρά να είναι συγκρατημένη.

β) Σχολιαστής

Δ. ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ

Στην πρώτη εισήγηση αναπτύχθηκε το θέμα κατά πόσο είναι δυνατή μια εξωτερική

πολιτική περιβάλλοντος. Προϋποθέσεις και προοπτικές.

Ο τερματισμός του ψυχρού πολέμου δημιούργησε ένα νέο πεδίο συνεργασιών

μεταξύ Κρατών και έως πρόσφατα ανήκαν σε αντιμαχόμενα στρατόπεδα, μεταξύ

των οποίων και το Περιβάλλον, ως ειρηνική μορφή διείσδυσης σε περιοχές που

ακόμη και σήμερα θεωρούνται δύσβατες πολιτικά ή θρησκευτικά.

Οι διεθνείς πρωτοβουλίες που έχουν αναπτυχθεί -όπως οι Πολυμερείς

Διαπραγματεύσεις για την Ειρήνη στη Μέση Ανατολή σε θέματα περιβάλλοντος και

υδάτινων πόρων, τα Πολυμερή Ταμεία για το Περιβάλλον των Ηνωμένων Εθνών

και της Παγκόσμιας Τράπεζας, η Οικονομική Συνεργασία για τη Μαύρη Θάλασσα,

κ.ά.- καταδεικνύουν τις ουσιαστικές δυνατότητες που υπάρχουν σήμερα για

διμερείς ή πολυμερείς περιβαλλοντικές συνεργασίες που όχι μόνο προστατεύουν το

περιβάλλον σε τοπική, περιφερειακή ή πλανητική κλίμακα αλλά και διασφαλίζουν

την ανάπτυξη ευρύτερων γεωπολιτικών ενοτήτων.

Υπό αυτό το πρίσμα διαφαίνονται σημαντικές οι προοπτικές για μια εθνική

εξωτερική πολιτική Περιβάλλοντος που θα περιλαμβάνει τις απαραίτητες ενέργειες

για την προστασία του περιβάλλοντος, θα εκμεταλλεύεται τα συγκριτικά

πλεονεκτήματα της Ελλάδος σε ότι αφορά τις σχέσεις συνεργασίας με τους λαούς

της περιοχής, θα προωθεί τη σύσφιγξη των σχέσεων συνεργασίας μεταξύ των

συνεργαζόμενων μερών και θα επιτρέπει τη διεθνή προβολή της Ελλάδος με

σημαία το περιβάλλον, αρκεί βεβαίως η ελληνική πλευρά να το δει, με

αποφασιστικότητα και να θέσει σε προτεραιότητα έναν τέτοιο τρόπο παρέμβασης

στις διεθνείς της σχέσεις.

Στη δεύτερη εισήγηση αναπτύχθηκαν οι Μέθοδοι Κοινωνικής Αξιολόγησης

Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων σε συνδυασμό με τη Διεθνή Εμπειρία, τις Πρακτικές

Δυνατότητες και τους Θεσμικούς Περιορισμούς στην Ελλάδα.

Έγινε παρουσίαση της διεθνούς εμπειρίας σε θέματα οικονομικής αξιολόγησης

περιβαλλοντικών επιπτώσεων, με έμφαση στην απώλεια βιοτόπων και

βιοποικιλότητας εφαρμογής οικονομικών μεθόδων αξιολόγησης στην

περιβαλλοντική διαχείριση στην Ελλάδα. Αναφέρθηκε ότι το σύγχρονο ενδιαφέρον

για τις μεθόδους αυτές στηρίζεται στο ρόλο που μπορούν να παίξουν, τόσο στη

διαδικασία χάραξης προτεραιοτήτων στην περιβαλλοντική πολιτική όσο και στην

προσπάθεια ενημέρωσης και βελτίωσης του επιπέδου δημόσιας αντιπαράθεσης στα

θέματα αυτά. Παράγοντες που συνήθως παραβλέπονται και αξιολογικές παραδοχές

που συνήθως αποσιωπούνται καθίστανται διαφανείς ενώ ταυτοχρόνως

αποσαφηνίζονται διλήμματα επιλογής στα οποία καλούμαστε να απαντήσουμε.

Στην τρίτη εισήγηση με θέμα την “Περιβαλλοντική Προστασία, τα Οικονομικά

Εργαλεία της και Δικαιώματα”, δόθηκαν ορισμοί και αναπτύχθηκαν βασικές αρχές.

Τα “οικονομικά εργαλεία” θεωρούνται όλο και περισσότερο από τις κυβερνήσεις και

τους περιβαλλοντολόγους ως μέσο αναβάθμισης της περιβαλλοντικής ποιότητας με

τη λιγότερη οικονομική επιβάρυνση μεγαλύτερης σημασίας από την αποδοχή

συγκεκριμένων μέτρων, όπως η χρήση ενός φόρου άνθρακα ή ενέργειας σαν μέσα

περιορισμού του φαινομένου θερμοκηπίου, είναι η αρχή του θεσμικού σχεδιασμού

που υπαγορεύει την επιλογή των οικονομικών μέτρων. Η παρουσίαση αυτή

επισήμανε την παραπάνω αρχή, ερμηνεύοντας τα οικονομικά εργαλεία ως

εναλλακτικούς τρόπους προσδιορισμού δικαιωμάτων στον περιβαλλοντικό χώρο.

Επίσης αξιολογήθηκε η μέχρι σήμερα πρόοδος στη χρήση οικονομικών εργαλείων.

Στην τέταρτη εισήγηση που κάλυψε το θέμα του συσχετισμού, προστασίας του

περιβάλλοντος με τη βιώσιμη ανάπτυξη, αναπτύχθηκε ο προβληματισμός κατά

πόσο η προστασία του περιβάλλοντος βρίσκεται σε σύγκρουση ή όχι με την

οικονομική ανάπτυξη και κατά πόσο είναι δυνατόν οι δύο αρχές να εναρμονιστούν

μεταξύ τους.

Ως κλειδί για μια τέτοια εναρμόνιση είναι η βιώσιμη ή αειφόρος ανάπτυξη.

Αναπτύχθηκαν η έννοια και το περιεχόμενό της, σε εθνικό, κοινοτικό και διεθνές

επίπεδο. Έγινε ειδική αναφορά στο πώς η έννοια της βιώσιμης ανάπτυξης

εισέρχεται ως καθοριστικό κριτήριο σε περιπτώσεις όπου καλείται το Συμβούλιο

της Επικράτειας να επιλέξει μεταξύ, της προστασίας του περιβάλλοντος και της

αδειοδότησης, κάποιων έργων οικονομικής ανάπτυξης.

Στο ίδιο πλαίσιο κινήθηκε και η άποψη του πέμπτου εισηγητή, που ως

Προϊστάμενος του Ε΄ τμήματος του Συμβουλίου της Επικρατείας, είναι ο καθ’ όλα

αρμόδιος για την αποσαφήνιση της έννοιας βιώσιμη ανάπτυξη προκειμένου αυτή

να αποτελέσει κριτήριο αποφάσεων της Δικαιοσύνης, σε περιπτώσεις συγκρούσεων

της οικονομικής ανάπτυξης με το περιβάλλον.

Στην έκτη εισήγηση με θέμα “Πολιτικές του περιβάλλοντος και ανάπτυξη”, που

εστιάζει στις μη κυβερνητικές περιβαλλοντικές οργανώσεις και στις διαστάσεις της

δράσης και στάσης τους απέναντι στα μεγάλα έργα, δόθηκε έμφαση στην

αναγκαιότητα που προκάλεσε την ίδρυσή τους καθώς και στον απολογισμό της

μέχρι τώρα δράσης του.

Όπως σε ολόκληρο το Δυτικό, κυρίως, κόσμο έτσι και στην Ελλάδα η κοινή γνώμη

αντιμετωπίζοντας αφενός τη δραματικότητα των σοβαρών διεθνών και ελληνικών

περιβαλλοντικών προβλημάτων και αφετέρου την αδυναμία των κυβερνήσεων να

δράσουν αποφασιστικά και αποτελεσματικά, εκφράστηκε μέσα από συγκροτημένες

ομάδες ευαισθητοποιημένων πολιτών, διαφορετικής αφετηρίας ενδιαφερόντων και

ποικίλων εκφράσεων και μορφών δράσης.

Μεταξύ των κύριων και άμεσων επιδιώξεων των οργανώσεων αυτών, καθώς και

διαφόρων βραχύβιων ομάδων ειδικού, τοπικού ενδιαφέροντος και κατοίκων ήταν -

και εξακολουθεί να είναι και σήμερα- η αποτροπή ενεργειών και έργων που θα

ήταν δυνατόν να έχουν οι αναστρέψιμες αλλοιώσεις και βλάβες του φυσικού,

πολιτιστικού ή αισθητικού περιβάλλοντος.

Η αποτρεπτική δράση των οργανώσεων αυτών στην Ελλάδα υπήρξε κατά τον

εισηγητή καταλυτικά επιτυχής παρά το γεγονός, ότι οι μεν εκάστοτε ελληνικές

Κυβερνήσεις σχεδόν ποτέ δεν παραδέχθηκαν την υποχώρησή τους προ των

οργανώσεων, η δε γενική ατμόσφαιρα και κουλτούρα της χώρας μας με το

μειωμένο πνεύμα συλλογικότητας και τον έντονο κομματισμό δεν έχει

συνειδητοποιήσει ακόμη το δυναμικό εναλλακτικό ρόλο και ισχύ των μη κρατικών

και μη κομματικοποιημένων αυτών φορέων τους οποίους ανακαλύπτει μόλις τώρα.

Η αποτελεσματική αυτή δράση των οργανώσεων, οφείλεται σε πολύ μεγάλο βαθμό

στο γεγονός ότι οι Κυβερνήσεις, ή οι προτείνοντες τα αντίστοιχα έργα όχι απλώς

δεν ακολουθούν βασικούς κανόνες και πρακτικές διαλόγου ώστε να

προετοιμάσουν την κοινή γνώμη και να επιζητήσουν την κοινωνική αποδοχή, αλλά

συχνά σπεύδουν με ατελείς μελέτες περιβαλλοντικών επιπτώσεων, ευκαιριακές

συμφωνίες και συμβάσεις και πολλαπλά πέπλα αδιαφάνειας, να εμφανίσουν

τεράστια έργα με προφανείς επιπτώσεις για το περιβάλλον ως τελεσμένα

γεγονότα, χωρίς κανένα περιβαλλοντικό πρόβλημα και με τεράστια οικονομικά

οφέλη.

Είναι βέβαιο ότι σχεδόν κανένα έργο στο οποίο θέλησαν πραγματικά και

αποφασιστικά να εναντιωθούν οι μη κυβερνητικές οργανώσεις, δεν μπόρεσε να

πραγματοποιηθεί. Ίσως γιατί οι φορείς δραστηριοποιούνται έντονα μόνο μπροστά

σε προφανώς απαράδεκτα έργα.

Δεν είναι τυχαίο ότι σε δημοσκόπηση στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης

(συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας) το κοινό έδειξε να εμπιστεύεται πρώτα (πριν

τον Τύπο, τους πολιτικούς ή τις επιχειρήσεις) τις θέσεις των μη κυβερνητικών

οργανώσεων, που όταν δουλεύουν σωστά δεν αντιπροσωπεύουν ομάδες

συμφερόντων αλλά αποτελούν ομάδες ενεργού προάσπισης του δημοσίου

συμφέροντος.

Παρατηρήσεις-Σχόλια

1. Η διαπλοκή μεταξύ περιβάλλοντος και εξωτερικής πολιτικής, αποτελεί πράγματι

μια μεγάλη πρόκληση στην μεταψυχροπολεμική εποχή. Το περιβάλλον ως

υπερτοπικό και οικουμενικό θέμα αποτελεί στις μέρες μας πεδίο αλληλεπίδρασης

όχι μόνο μεταξύ γειτόνων αλλά και μεταξύ κατοικούντων στις πιο απομακρυσμένες

άκρες του πλανήτη.

Το φαινόμενο θερμοκηπίου με τις επιπτώσεις του στην παγκόσμια θερμοκρασία και

κλίμα, αποτελεί ίσως το σημαντικότερο παράδειγμα.

Το μεγάλο ερώτημα που ανακύπτει είναι αν το περιβάλλον πρόκειται να αποτελέσει

εργαλείο εξωτερικής πολιτικής ή αν η εξωτερική πολιτική κατευθυνθεί προς τη

βελτίωση του περιβάλλοντος, την ποιότητα της ζωής των λαών και την παγκόσμια

ειρήνη.

2. Με την καθολική εφαρμογή των μελετών περιβαλλοντικών επιπτώσεων,

φάνηκαν πολύ σύντομα οι ανεπάρκειες και τα όρια του θεσμού.

Έργα που κοινωνικά και οικονομικά ήταν απορριπτέα, κατάφερναν να αθωωθούν,

μέσω μιας επιτυχούς προσαρμογής στις απαιτήσεις των περιεχομένων μιας μελέτης

περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Επίσης, έργα μη αποδεκτά από τοπικούς

κοινωνικούς φορείς, πολεμήθηκαν κάτω από τη σημαία του περιβαλλοντικά

απαράδεκτου.

Στο μέλλον θα πρέπει να υπάρχει σφαιρική αντιμετώπιση των προγραμμάτων και

έργων, τόσο από περιβαλλοντική, όσο και από κοινωνικο-οικονομική σκοπιά.

Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις δεν είναι συνήθως άμοιρες κοινωνικών και

οικονομικών συνεπειών, πράγμα που σε πολλές περιπτώσεις αποτελεί και τον

αιτιώδη σύνδεσμο ανάμεσα στην άσκηση περιβαλλοντικής πολιτικής, καθώς και

στη λήψη κοινωνικών και οικονομικών μέτρων.

3. Η χρήση οικονομικών εργαλείων στην άσκηση περιβαλλοντικής πολιτικής είναι

καλοδεχούμενη εφόσον προσδιοριστούν και κατανοηθούν τα όριά τους και οι

δυνατότητές τους.

Τα οικονομικά εργαλεία μπορούν αναμφισβήτητα να προκαλέσουν την κίνηση μιας

κοινωνίας, μέσω της οικονομικής, της μηχανής προς την κατεύθυνση της

προστασίας του περιβάλλοντος.

Το τελικό τους όμως, αποτέλεσμα, εξαρτάται από τις νέες (οικονομικές) ισορροπίες

που διαμορφώνονται από τα εκάστοτε τιθέμενα οικονομικά μέτρα, καθώς και από

την ικανότητα της διοίκησης να αποτιμήσει με ακρίβεια το περιβαλλοντικό

αποτέλεσμα.

Ένας άριστος συνδυασμός διοικητικών και οικονομικών μέτρων με πολιτικές και

κοινωνικές πρωτοβουλίες είναι που μπορεί να επιφέρει το άριστο περιβαλλοντικό

αποτέλεσμα, με τη μέγιστη κοινωνική αποδοχή και την ελάχιστη οικονομική

επιβάρυνση.

Η έννοια της βιώσιμης ανάπτυξης, αποτελεί πράγματι τον όρο κλειδί και το

υπέρτατο κριτήριο συναξιολόγησης αναπτυξιακών έργων και προγραμμάτων. Στο

μέλλον μόνο εκείνες οι μορφές ανάπτυξης έργων ή προγραμμάτων, που πληρούν

το κριτήριο της επιτυχούς ένταξής τους σ’ ένα πλαίσιο βιώσιμης ανάπτυξης, θα

πρέπει να είναι αποδεκτές.

Διότι, η βιώσιμη ανάπτυξη ως η μορφή της ανάπτυξης που δεν υπονομεύει το

μέλλον της, δεν υπερβαίνει δηλαδή τις δυνατότητες του περιβάλλοντος θα είναι η

μόνη επιτρεπτή μορφή ανάπτυξης στο μέλλον. Το ερώτημα που ανακύπτει είναι αν

υπάρχουν γενικά μορφές ανάπτυξης που είναι βιώσιμες -που να μην υπονομεύουν

δηλαδή καθόλου το μέλλον πέραν των άυλων μορφών τους. Η απάντηση στο

ερώτημα αυτό θα καθορίσει εάν ο συνδυασμός των όρων “βιώσιμος” και

“ανάπτυξη”, είναι συμβατός ή μόνο μορφές “μηδενικής ανάπτυξης” ή και

“αποανάπτυξη” μπορούν να νοούνται.

5. Ο ρόλος των μη κυβερνητικών οργανώσεων στην προστασία του περιβάλλοντος

είναι εξ ορισμού καταλυτικός, δεδομένου ότι διαφορετικά το περιβάλλον δεν

“εκπροσωπείται” σ’ οποιονδήποτε πολιτικό, κοινωνικό ή οικονομικό συσχετισμό.

Ενώ δηλαδή, τα συμφέροντα της οικονομικής ανάπτυξης, είχαν ανέκαθεν μεγάλο

αριθμό από υποστηρικτές, η προστασία του περιβάλλοντος μόνο πρόσφατα

απέκτησε δυναμικούς φορείς υπεράσπισής της. Οι παλιοί φυσιολατρικοί όμιλοι,

έφθιναν με το χρόνο, ενώ τα προβλήματα του περιβάλλοντος αυξάνονταν εκθετικά

με τα ταχύρυθμα προγράμματα ανάπτυξης που γνωρίζει η ανθρωπότητα τις

τελευταίες δεκαετίες.

Η παρουσία της νέας γενιάς των οργανώσεων που αποσκοπούν στην προστασία

του περιβάλλοντος, έγινε αιτία να ανακοπεί ο ξέφρενος κι αλόγιστος ρυθμός των

αναπτυξιακών προγραμμάτων και να τεθούν όρια και περιορισμοί στον τρόπο

υλοποίησης και λειτουργίας τους.

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ

ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 15 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ Έναρξη και πρωϊνή Συνεδρία ΕΝΑΡΚΤΗΡΙΑ ΣΥΝΕΔΡΙΑ Πρόεδρος: ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΚΑΥΚΑΛΑΣ, Αναπλ. Καθηγητής Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Κήρυξη έναρξης εργασιών συνεδρίου: ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΝΩΜΕΡΙΤΗΣ,

Υπουργός Αναπληρωτής Εθνικής Οικονομίας

ΚΩΣΤΑΣ ΛΑΛΙΩΤΗΣ, Υπουργός ΠΕΧΩΔΕ ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΠΑΠΑΖΩΗ, Υφυπουργός ΠΕΧΩΔΕ ΜΑΝΩΛΗΣ ΜΠΕΝΤΕΝΙΩΤΗΣ, Υφυπουργός Εθνικής Άμυνας ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΓΕΤΙΜΗΣ, Καθηγητής Παντείου Πανεπιστημίου, Αντιπρύτανης, Πρόεδρος

Επιστημονικής Επιτροπής, Διευθυντής Σύνταξης περιοδικού “ΤΟΠΟΣ”

ΙΩΑΝΝΗΣ ΨΥΧΑΡΗΣ, Δρ. Παντείου Πανεπιστημίου, Πρόεδρος Οργανωτικής Επιτροπής, Πρόεδρος Δ.Σ. Συνδέσμου Ελλήνων Περιφερειολόγων

Εναρκτήρια ομιλία ΗΛΙΑΣ ΠΛΑΣΚΟΒΙΤΗΣ, Γ.Γ. ΥΠΕΘΟ "Περιφερειακή Ανάπτυξη στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης: εκσυγχρονισμός θεσμών και νοοτροπίας"

Α΄ ΣΥΝΕΔΡΙΑ - ΟΛΟΜΕΛΕΙΑ Ι. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Πρόεδρος: ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΟΝΣΟΛΑΣ, Καθηγητής Παντείου Πανεπιστημίου, Πρόεδρος του Ινστιτούτου

Περιφερειακής Ανάπτυξης 1. ΑΧΙΛΛΕΑΣ ΜΗΤΣΟΣ, Δ/ντής, Επιτροπή Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, "Η Αναδιανεμητική και

Αναπτυξιακή Πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης στη νέα φάση της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης"

2. ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Κ. ΙΩΑΚΕΙΜΙΔΗΣ, Επίκ. Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών, "Η Προοπτική των Διαρθρωτικών Πολιτικών της ΕΕ εν' όψει της Διεύρυνσης και της Αναθεώρησης της Συνθήκης του Μaastricht"

3. ΕΛΕΝΗ ΑΝΔΡΙΚΟΠΟΥΛΟΥ, Επίκ. Καθηγ. Αριστοτελείου Παν/μίου Θεσ/νίκης, "Οικονομική και Κοινωνική Συνοχή και Περιφερειακή Αναδιανομή στην Ευρωπαϊκή Ένωση"

4. ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΑΒΟΥΡΑΣ, Αναπληρωτής Καθηγητής Παντείου Πανεπιστημίου, "Οικονομική και Κοινωνική Συνοχή, Σύγκλιση και Ανάπτυξη"

5. ΚΩΣΤΗΣ ΧΑΤΖΗΜΙΧΑΛΗΣ, Αν. Καθηγ. Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσ/κης, "Τα Νότια Άκρα της Ευρώπης και η Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση"

ΣΥΖΗΤΗΣΗ, ΣΧΟΛΙΟ ΝΑΠΟΛΕΩΝ ΜΑΡΑΒΕΓΙΑΣ, ΘΑΝ. ΠΑΠΑΔΑΣΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ Αναπλ. Καθηγ. Γεωργικού Πανεπιστημίου Αθηνών Αναπλ.

Καθηγητής Παντείου Πανεπιστημίου

ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 15 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ Απογευματινή Συνεδρία Ι. ΠΑΡΑΛΛΗΛΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΕΣ A B Γ ΕΥΡΩΠΑΙΚΗ ΣΥΝΟΧΗ ΚΑΙ ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ

ΔΟΜΕΣ-ΘΕΣΜΟΙ-ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΧΩΡΙΚΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΥ

ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ

ΠΡΟΕΔΡΟΣ: ΠΡΟΕΔΡΟΣ: ΠΡΟΕΔΡΟΣ: Α. ΜΑΤΣΙΓΚΟΣ Κ. ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ Γ. ΜΥΛΩΝΑΣ ΕΙΔΙΚΟΣ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΥΠΕΘΟ ΚΑΘΗΓ. ΠΑΝΤΕΙΟΥ ΠΑΝ/ΜΙΟΥ ΟΙΚΟΝΟΜΟΛΟΓΟΣ ΟΛ. ΠΑΠΑΔΑΚΗ, Επικ. Καθηγ. Παντείου Παν/μίου Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση: περιεχόμενο- συνέπειες -διασπορά

Ν. ΚΥΡΙΑΖΗΣ, Παν. Θεσσαλίας ΒΛΙΑΜΟΣ ΣΠ., Καθηγ. Παν. Θεσσαλίας Περιφερειακή ανάπτυξη, σύγκλιση και επενδύσεις στις υποδομές: μια θεωρητική προσέγγιση

Σ. ΒΛΙΑΜΟΣ, Καθηγ. Παν. Θεσσαλίας Χ. ΠΑΝΩΡΙΟΣ, Περιφερειολόγος Μεθοδολογία οικονομικής αποτίμησης του περιβάλλοντος και η εφαρμογή της στο σχεδιασμό ενός συστήματος περιβαλλοντικών φόρων

Χ. ΜΠΑΛΩΜΕΝΟΥ, Πολ. Επιστήμων, Περιφερειολόγος Συγκέντρωση-αποκέντρωση της περιφερειακής πολιτικής στην ΕΕ τόσο μεταξύ των οργάνων της και των κρατών μελών της όσο και μεταξύ των εθνικών και περιφερειακών αρχών των επιμέρους αυτών κρατών

Η. ΓΕΩΡΓΑΝΤΑΣ, Δρ. Κοινωνικών Επιστημών Χώρος, Κλίμακα, Μέθοδος

Φ. ΧΑΤΖΗΜΙΚΕΣ, Χωροτάκτης-Πολεοδόμος Συγκριτικά αποτελέσματα από τη μέχρι σήμερα εφαρμογή της οδηγίας 85/337/ΕΟΚ από τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης

Κ. ΜΕΛΑΣ, Οικονομολόγος Η Χαμένη Αξιοπιστία του Ευρωπαϊκού Νομισματικού Συστήματος

Τ. ΜΑΤΘΑΙΟΥ, Δρ. Νομικός O ρόλος της τοπικής αυτοδιοίκησης στην Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση

Γ. ΜΑΝΟΥΡΗΣ, Πολ. Μηχανικός - Περιφερειολόγος Θεσμός εκτίμησης περιβαλλοντικών επιπτώσεων και η προστασία του περιβαλλοντος σε Ευρώπη και Ελλάδα

Τ. ΚΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ, Λέκτορας Παν. Μακεδονίας Ευρώπη των περιφερειών και η αρχή της επικουρικότητας

Ε. ΠΑΠΠΑΣ, Ηλεκτρονικός-Περιφερειολόγος Αποκέντρωση και νομαρχιακή αυτοδιοίκηση

Ε. ΚΑΠΕΤΑΝΑΚΗ -ΜΠΡΙΑΣΟΥΛΗ, Αν. Καθηγ. Παν. Αιγαίου Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις των χωρικών πολιτικών: μεθοδολογικά και πρακτικά ζητήματα εκτίμησης και αξιολόγησης

Γ. ΓΕΩΡΓΙΟΥ, Δρ. Περιφερειολόγος Συμβολή και προοπτικές από την υλοποίηση του Β΄ ΚΠΣ (1994-99). Προσέγγιση στα δρώμενα και στις πολιτικές περιφερειακής ανάπτυξης

Ε. ΝΕΝΟΥ, Χωροτάκτης-Περιφερειολόγος ΑΝ. ΣΑΜΑΡΙΝΑ, Χωροτάκτης Περιφερειoλόγος Ν. 360/76 “Περί Χωροταξίας και Περιβάλλοντος”, τα αποτελέσματα της εφαρμογής του και οι προοπτικές

Κ. ΜΠΙΘΑΣ, Δρ. Οικονομολόγος Επιθυμητές και εφικτές εξελίξεις στον τομέα των αστικών μεταφορών και οι σχετικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις

ΙΙ. ΠΑΡΑΛΛΗΛΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΕΣ Α Β Γ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ-ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ

ΧΩΡΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΧΡΗΣΗΣ ΓΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ-ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

ΠΡΟΕΔΡΟΣ: ΠΡΟΕΔΡΟΣ: ΠΡΟΕΔΡΟΣ: Σ. ΤΣΙΛΕΝΗΣ Α. ΝΙΚΟΛΑΟΥ Γ. ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ-ΠΟΛΕΟΔΟΜΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΟΛΟΓΟΣ ΔΡ. ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΟΛΟΓΟΣ Π. ΣΚΑΓΙΑΝΝΗΣ, Επικ. Καθηγ. Παν. Θεσσαλίας Γεωγραφικά προβλήματα της κοινωνίας της πληροφορίας στην ΕΕ

Φ. ΛΟΥΚΙΣΣΑΣ, Καθηγ. Παν. Θεσσαλίας Β. ΒΑΜΒΑΚΟΠΟΥΛΟΣ, ΥΠΕΧΩΔΕ Επιτυχημένα παραδείγματα πολεοδομικών και περιβαλλοντικών παρεμβάσεων στην Ελλάδα

Α. ΑΘΑΝΑΣΟΥΛΗ, ΡΟΓΚΑΚΟΥ, Δρ. Χωροταξίας - Πολεοδομίας Η ανθρώπινη διάσταση στη συνολική περιβαλλοντική αλλαγή- ο ρόλος του τοπικού παράγοντα με ειδική αναφορά στα Συμβούλια Περιοχής

Μ. ΑΓΓΕΛΙΔΗΣ, Επ. Καθηγ. Ε.Μ.Π. Κοινωνία πληροφοριών, καινοτομία και περιφερειακή ανάπτυξη στην Ελλάδα: αποτίμηση, προοπτικές, αναγκαίες παρεμβάσεις

Γ. ΣΠΙΛΑΝΗΣ, Δρ. Οικονομολόγος, Περιφερειολόγος Το περιβάλλον αποτελεί ανασταλτική ή περιοριστική παράμετρο για την περιφερειακή ανάπτυξη; Η αναγκαιότητα του χωρικού σχεδιασμού

Α. ΑΘΑΝΑΣΟΥΛΑ, ΡΕΠΠΑ, Δρ. Παντείου Πανεπιστημίου Εκπαιδευτική πολιτική και περιβαλλοντική εκπαίδευση. Μια συμβολή στην ανάπτυξη

Γ. ΤΣΟΜΠΑΝΟΓΛΟΥ, Δρ. Παν. Ottawa Απασχόληση και οικονομίες βασισμένες στη γνώση

ΗΛ. ΓΙΑΝΝΙΡΗΣ, Δρ. Χωροτάκτης Χρήσεις γης και αντιθέσεις στην περιφερειακή ανάπτυξη: τα παραδείγματα της Ζακύνθου, της Χίου και της Ικαρίας

Κ. ΜΑΥΡΕΛΗΣ, Υπεύθυνος Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Περιβαλλοντική εκπαίδευση και αναπτυξιακή πολιτική

Ν. ΛΙΟΝΑΡΑΚΗΣ, Δημοσιογράφος - Περιφερειολόγος Τα μέσα ενημέρωσης της κοινωνίας της πληροφόρησης στην Ευρώπη των επικοινωνιακών δικτύων

Β. ΠΑΠΠΑΣ, Δρ. Πολεοδόμος - Χωροτάκτης Πληροφοριακό υπόβαθρο στο χωροταξικό και περιφερειακό προγραμματισμό

Α. ΑΡΒΑΝΙΤΑΚΗ, Αρχιτέκτων - Χωροτάκτης Η ανάδυση της πολιτιστικής διάστασης της αστικής και περιφερειακής ανάπτυξης, πρόκληση για τη βελτίωση του “περιβάλλοντος” του σχεδιασμού στη χώρα μας

ΣΑΒΒΑΤΟ 16 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ Πρωϊνή Συνεδρία Β΄ ΣΥΝΕΔΡΙΑ - ΟΛΟΜΕΛΕΙΑ ΙΙ. ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΟΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ Πρόεδρος: ΠΑΥΛΟΣ ΛΟΥΚΑΚΗΣ Καθηγητής Παντείου Πανεπιστημίου 1. ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΣ ΒΑΣΕΝΧΟΒΕΝ Καθηγητής Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου,

"Χωροταξία και η Υπαιθρος Χώρα (ή το απαραβίαστο της εκτός σχεδίου δόμησης)"

2. ΖΑΧΑΡΙΑΣ ΔΕΜΑΘΑΣ Πάντειο Πανεπιστήμιο, "Ελλάδα 2015, Τάσεις Χωρικής Ανάπτυξης: δυναμική, παρατηρήσεις, σχόλια"

3. ΝΙΚΟΣ ΚΟΜΝΗΝΙΔΗΣ Διευθυντής Περιφερειακής Πολιτικής, ΥΠΕΘΟ, "Πρόοδος του Ευρωπαϊκού Σχεδίου Ανάπτυξης του Χώρου"

4. ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ Αν. Καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, "Βασικά Προβλήματα της Ρύθμισης των Χρήσεων Γης σε Χωροταξικό Επίπεδο, στον Ελληνικό Χώρο"

5. ΤΖΙΝΑ ΓΙΑΝΝΑΚΟΥΡΟΥ Δικηγόρος, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, ΥΠΕΧΩΔΕ, "Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση, Ανταγωνιστικότητα και Χωρική Δικαιοσύνη: θεσμικά διλήμματα και προκλήσεις της ευρωπαϊκής πολιτικής χωροταξίας"

ΣΥΖΗΤΗΣΗ, ΣΧΟΛΙΟ ΛΟΗΣ ΛΑΜΠΡΙΑΝΙΔΗΣ Αναπλ. Καθηγητής Πανεπιστημίου Μακεδονίας Γ΄ ΣΥΝΕΔΡΙΑ - ΟΛΟΜΕΛΕΙΑ ΙΙΙ. ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Πρόεδρος: ΧΑΡΗΣ ΚΟΚΚΩΣΗΣ, Αν. Καθηγητής Πανεπιστημίου Αιγαίου 1. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΡΤΑΛΗΣ, Λέκτορας Πανεπιστημίου Αθηνών, "Είναι Δυνατή μια

Εξωτερική Πολιτική Περιβάλλοντος; Προϋποθέσεις και Προοπτικές"

2. ΜΙΧΑΛΗΣ ΣΚΟΥΡΤΟΣ, Αν. Καθηγητής Πανεπιστημίου Αιγαίου, "Μέθοδοι Κοινωνικής Αξιολόγησης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων: διεθνής εμπειρία, πρακτικές δυνατότητες και θεσμικοί περιορισμοί στην Ελλάδα"

3. ΑΝΔΡΕΑΣ Α. ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ, Επ. Καθηγητής Πανεπιστημίου Μακεδονίας, "Περιβαλλοντική Προστασία, «Οικονομικά Εργαλεία», και Δικαιώματα"

4. ΓΛΥΚΕΡΙΑ ΣΙΟΥΤΗ, Επ. Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Αθηνών, "Προστασία του Περιβάλλοντος και Βιώσιμη Ανάπτυξη"

5. ΜΙΧΑΗΛ ΔΕΚΛΕΡΗΣ, Αντιπρόεδρος Συμβουλίου Επικρατείας, "Bασικές Αρχές Βιώσιμου Αναπτύξεως"

6. ΜΙΧΑΛΗΣ ΣΚΟΥΛΛΟΣ Πανεπιστήμιο Αθηνών, "Μη Κυβερνητικές Περιβαλλοντικές Οργανώσεις (ΜΚΠΟ): διαστάσεις της δράσης και στάσης τους απέναντι στα μεγάλα έργα"

ΣΥΖΗΤΗΣΗ, ΣΧΟΛΙΟ ΚΑΛΛΙΟΠΗ ΣΠΑΝΟΥ, Επικ. Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Αθηνών ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ, Επικ. Καθηγητής Παντείου Πανεπιστημίου

ΣΑΒΒΑΤΟ 16 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ Απογευματινή Συνεδρία ΙΙΙ. ΠΑΡΑΛΛΗΛΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΕΣ Α Β Γ ΤΟΜΕΑΚΕΣ ΑΝΑΛΥΣΕΙΣ ΔΙΚΤΥΑ-ΥΠΟΔΟΜΕΣ ΠΛΑΙΣΙΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΠΡΟΕΔΡΟΣ: ΠΡΟΕΔΡΟΣ: ΠΡΟΕΔΡΟΣ: Κ. ΜΠΟΡΟΝΙΚΟΛΑΣ Δ. ΛΑΓΟΣ Β. ΝΙΚΟΛΟΥΛΙΑ Γ. ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΥΠΕΘΟ ΟΙΚΟΝΟΜΟΛΟΓΟΣ ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΟΣ Μ. ΜΠΕΝΤΕΝΙΩΤΗΣ, Υφ. Εθνικής Άμυνας Η συμβολή των ενόπλων δυνάμεων στην περιφερειακή ανάπτυξη και αποκέντρωση: δαπάνες τροφοδοσίας των ενόπλων δυνάμεων στις τοπικές αγορές των μονάδων

Η. ΜΠΕΡΙΑΤΟΣ, Αν. Καθηγ. Παν. Θεσσαλίας Ο χωροταξικός σχεδιασμός και η διαχείρισή του: το πρόβλημα των διοικητικών και οργανωτικών δομών

Ι. ΚΙΤΤΗΣ, Msc, Πολιτικός Επιστήμων Αγγελία με αταίριαστα μεγέθη: σοβαροί περιβαλλοντικοί κίνδυνοι χαμηλών πιθανοτήτων ζητούν διαρκή τοπική ετοιμότητα

Ε. ΧΑΡΒΕΫ, ΑΤΕ Η αποτελεσματικότητα της νέας κοινής γεωργικής διαρθρωτικής πολιτικής της ΕΟΚ: η περίπτωση της εφαρμογής του κανονισμού ΕΟΚ 797/85 για τη βελτίωση της αποτελεσματικότητας των γεωργικών διαρθρώσεων στην Ελλάδα

Γ. ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ, Αρχιτέκτων - Δρ. Περιφερειολόγος Δ. ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ, Αν. Καθηγ. Παν. Θεσσαλίας Η αναπτυξιακή διάσταση των δαπανών των ΚΠΣ 89-93 για μεταφορές και επικοινωνίες

Μ. ΜΟΔΙΝΟΣ, Τοπογράφος - Περιβαλλοντολόγος Μ. ΠΡΟΜΠΟΝΑΣ, Δρ. Φυσικός Οικολογικοί αναπροσανατολισμοί στο βιομηχανικό τομέα

Μ. ΣΤΟΓΙΑΝΝΙΔΟΥ, Πανεπιστήμιο Αιγαίου Διαδικασίες οικονομικής αναδιάρθρωσης και γυναικεία απασχόληση στην περιφέρεια: λειτουργίες της γυναικείας εργατικής δύναμης και επιπτώσεις

Ν. ΔΕΝΙΟΖΟΣ, Οικονομολόγος - Περιφερειολόγος Ε. ΚΛΑΜΠΑΤΣΕΑ, Αρχιτέκτων - Περιφερειολόγος Λιμάνι της Ηγουμενίτσας: κομβικό σημείο στο δίκτυο συνδυασμένων μεταφορών στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης

Γ. ΣΟΥΦΛΗΣ, Δρ. Μηχανικός Η πολιτική περιβάλλοντος ως παράμετρος περιφερειακής ανάπτυξης

Μ. ΚΑΡΑΜΕΣΙΝΗ, Δρ. Οικονομολογος Κοινωνικές και θεσμικές προϋποθέσεις επιτυχίας της νέας περιφερειακής πολιτικής. Η περίπτωση του ξύλου και του επίπλου στο νομό Θεσσαλονίκης

Γ. ΤΟΣΚΑΣ, Πολ. Μηχανικός - Περιφερειολόγος Συμβολή στην Ευρωπαϊκή συνοχή, μια δικλείδα οικονομοτεχνικής σχολαστικότητας της ΕΕ: οι περιπτώσεις της Εγνατίας Οδού και του ΜΕΤΡΟ Θεσσαλονόκης

Δ.ΤΣΙΡΟΣ, Πολ. Μηχανικός - Περιφερειολόγος Διαχειριστικά σχήματα προστασίας (και ανάπτυξης) περιοχών οικολογικού ενδιαφέροντος

Σ. ΣΚΟΡΔΙΛΗ, Οικονομολόγος - Περιφερειολόγος Τρέχουσες τάσεις γεωγραφικής αναδιάρθρωσης της βιομηχανίας τροφίμων στην Ελλάδα

Κ. ΛΑΛΕΝΗΣ, Δρ. Πολεοδόμος - Συγκοινωνιολόγος ΑΓ. ΣΥΡΟΠΟΥΛΟΥ, Msc, Αρχιτέκτων Πολεοδομος Μια χωροταξική προσέγγιση στην αξιολόγηση των εναλλακτικών χαράξεων τμήματος της Εγνατίας οδού από τον ποταμό Στρυμώνα μέχρι την Καβάλα

Ε. ΑΡΑΧΩΒΙΤΗ, Γεωπόνος Λ. ΛΟΥΛΟΥΔΗΣ, Επ. Καθηγ. Γεωπ. Παν. Αθηνών Η σημασία των πολιτικών προστασίας της γεωργικής γης μετά την αναθεώρηση της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής

Ε. ΚΟΥΚΙΟΣ, ΕΜΠ Ν. ΔΙΑΜΑΝΤΙΔΗΣ, ΕΜΠ Δημογραφικός μαρασμός και αναπτυξιακή δυστοκία στο νότιο Αμβρακικό: Οι δημογραφικές διαστάσεις του αναπτυξιακού προβλήματος στις επαρχίες της Ακαρνανίας (1951-91)

Μ. ΔΑΝΔΟΥΛΑΚΗ, Μηχανικός - Περιφερειολόγος Προγραμματισμός της προσωρινής στέγασης αστέγων σε ημιμόνιμα καταλύματα: η ελληνική εμπειρία από την περίοδο 1986-1995

Α. ΓΙΑΝΝΑΚΟΥ, Δρ. Χωροτάκτης - Πολεοδόμος Η. ΒΑΛΙΟΥΛΗΣ, Δρ. Πολ.Μηχανικός - Περιβαλλοντολόγος Σ. ΜΑΣΤΡΟΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΣ, Χημ. Μηχανικός Θ. ΝΑΤΣΙΝΑΣ, Δρ. Πολ. Μηχανικός - Συγκοινωνιολόγος Δ. ΠΑΝΤΕΛΙΔΟΥ, Δρ. Χημικός Η μελέτη περιβαλλοντικών συνθηκών και η άσκηση περιβαλλοντικής πολιτικής στο τοπικό επίπεδο: η περίπτωση του ΑΣ Ιωνίας-Σίνδου-Καλοχωρίου

IV. ΠΑΡΑΛΛΗΛΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΕΣ Α Β Γ ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ-ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΕΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΠΡΟΕΔΡΟΣ: ΠΡΟΕΔΡΟΣ: ΠΡΟΕΔΡΟΣ: Μ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Α. ΑΡΒΑΝΙΤΑΚΗ Α. ΣΚΛΗΡΗ ΟΙΚΟΝΟΜOΛΟΓΟΣ, ΚΕΠΕ ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ-ΧΩΡΟΤΑΚΤΗΣ ΔΑΣΟΛΟΓΟΣ Δ. ΛΙΑΝΟΣ, Μεταλλειολόγος-Περιφερειολόγος Μ. ΝΙΚΗΤΑΡΙΔΗΣ, Οικονομολόγος - Περιφερειολόγος Θ. ΠΑΠΑΔΑΣΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ, Αν. Καθηγ. Παντείου Παν. Η πορεία προς την Eυρωπαϊκή Ολοκλήρωση των μειονεκτικών νησιωτικών περιφερειών. Η περίπτωση του Νοτίου Αιγαίου

Ε. ΑΛΕΞΑΝΔΡΑΚΗΣ, Δρ. Οικονομολόγος Κοινωνιογραφική ανάλυση και οι νέοι ρόλοι των πόλεων

Ρ. ΚΑΛΟΚΑΡΔΟΥ, Χωροτάκτης - Περιφερειολόγος Ο ρόλος του περιβάλλοντος για τον τουρισμό στην τουριστική πολιτική, στη χωροθέτηση και την περιφερειακή ανάπτυξη: ελληνική εμπειρία 1975-1995

Γ. ΨΥΧΑΡΗΣ, Δρ. Οικονομολόγος - Περιφερειολόγος Οι δημόσιες επενδύσεις και Κοινοτικά Πλαίσια Στήριξης: ο ρόλος τους στη δημιουργία αναπτυξιακής υποδομής σε περιφερειακό επίπεδο

Κ. ΓΕΡΑΡΔΗ, Επ. Καθηγ. ΕΜΠ Σχεδιασμός της μητροπολιτικής περιοχής της Αθήνας

Κ. ΚΡΑΝΤΟΝΕΛΗΣ, Αρχιτέκτων - Πολεοδόμος Προς μία τουριστική πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης: η περιβαλλοντική διάσταση

Θ. ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ, Πολ. Μηχανικός Ο ρόλος των αναπτυξιακών εταιριών στην περιφερειακή και τοπική ανάπτυξη

Δ. ΜΠΙΜΠΙΚΟΣ, Οικονομολόγος - Περιφερειολόγος Λ. ΜΠΑΛΑΤΣΙΝΟΣ, Πολ. Μηχανικός Οι μελλοντικές “Ευρωπόλεις”, πολιτικά συγκροτημένες κοινωνίες ή γεωγραφικά και κοινωνικά απαρχάϊντ; Ο σύγχρονος ρόλος των “Περιφερειακών πόλεων”. Η περίπτωση της πόλης της Κέρκυρας

Δ. ΛΑΓΟΣ, Οικονομολόγος - Περιφερειολόγος Τουριστική Ανάπτυξη και Δομημένο Περιβάλλον

Π. ΓΚΟΓΙΑΝΝΟΣ, Μαθηματικός - Περιφερειολόγος Οι συνέπειες της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης στην περιφερειακή ανάπτυξη της χώρας μας

Ι. ΤΣΟΥΔΕΡΟΣ, Επ. Καθηγ. ΕΜΠ Το γεννετικό υλικό της εξέλιξης των ευρωπαϊκών πόλεων

Δ. ΣΚΟΥΡΑΣ, Πανεπιστήμιο Πατρών Α. ΒΑΚΡΟΥ, Πανεπιστήμιο Πατρών Οι επιπτώσεις στην τοπική οικονομία από τη χρήση των μεθόδων της ανακατανομής και της περιορισμένης εισόδου επισκεπτών σε χώρους υπαίθριας αναψυχής

Γ. ΣΟΦΙΑΝΟΠΟΥΛΟΣ, Οικονομολόγος - Περιφερειολόγος Η αναβάθμιση του εργατικού δυναμικού ως κύρια κατεύθυνση της περιφερειακής πολιτικής

Θ. ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ, Οργανισμός Ρυθμιστικού Σχεδίου Θεσσαλονίκης Εξειδίκευση ολικού πολεοδομικού προγραμματισμού - προβλήματα στη Θεσσαλονίκη. Παρεμβάσεις του Οργανισμού Ρυθμιστικού Θεσσαλονίκης

ΣΤ. ΚΟΥΤΣΕΡΗΣ, Γεωπόνος - Αγρ. Χωροτάκτης Από την παγκόσμια διιαφοροποίηση γεωργικών συστημάτων παραγωγής στη στρατηγική ανάπτυξης ενός νομού

Σ. ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ, DEA Πολιτικής Κοινωνιολογίας Έρευνα στελεχών Τοπικής Αυτοδιοίκησης

ΣΤ. ΤΣΕΤΣΗΣ, Δρ. Πολεοδόμος - Χωροτάκτης Διακυβερνητική και χωροταξικές ανισότητες

ΗΛ. ΚΟΡΔΑΣ, Χωροτάκτης Περιβαλλοντικά βιώσιμος χωροταξικός και περιφερειακός προγραμματισμός στην ευρύτερη περιοχή του λιγνιτικού-ενεργειακού κέντρου της ΔΕΗ στη Δ. Μακεδονία

Α Β Γ

ΣΥΝΘΕΣΗ ΕΙΣΗΓΗΣΕΩΝ ΣΥΝΘΕΣΗ ΕΙΣΗΓΗΣΕΩΝ ΣΥΝΘΕΣΗ ΕΙΣΗΓΗΣΕΩΝ

-ΠΑΡΑΛΛΗΛΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΕΣ- -ΠΑΡΑΛΛΗΛΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΕΣ- -ΠΑΡΑΛΛΗΛΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΕΣ-

Α. ΠΑΠΑΔΑΣΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ Γ.

ΠΕΤΡΑΚΟΣ

ΠΑΝ. ΣΚΑΓΙΑΝΝΗΣ Δ. ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ Κ. ΣΠΑΝΟΥ

Επιστημονική Επιτροπή

• Π. Γετίμης, Καθηγητής Παντείου Πανεπιστημίου, Αντιπρύτανης, Πρόεδρος

Επιστημονικής Επιτροπής

• Γ. Καυκαλάς, Αναπληρωτής Καθηγητής Αριστοτελείου Πανεπιστημίου

Θεσσαλονίκης

• Ε. Ανδρικοπούλου, Επίκουρη Καθηγήτρια Αριστοτελείου Πανεπιστημίου

Θεσσαλονίκης

• Δ. Οικονόμου, Αναπληρωτής Καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

• Π. Σκάγιαννης, Επίκουρος Καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

• Ν. Τάτσος, Καθηγητής Παντείου Πανεπιστημίου

Οργανωτική Επιτροπή

• Ι. Ψυχάρης, Οικονομολόγος, Πρόεδρος Οργανωτικής Επιτροπής

• Π. Σκάγιαννης, Επίκουρος Καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

• Αν. Αρβανιτάκη, Αρχιτέκτων-Χωροτάκτης

• Γ. Καζαντζόπουλος, Γεωλόγος-Περιβαλλοντολόγος

• Γ. Μυλωνάς, Οικονομολόγος

• Α. Μακρυγιάννη, Οικονομολόγος

• Γ. Γεωργίου, Περιφερειολόγος

• Γ. Κάτσιος, Τοπογράφος Μηχανικός

• Δ. Λιανός, Μεταλλειολόγος

Γραμματεία Συνεδρίου

• Λ. Κρικώνη

Η Ταυτότητα των Διοργανωτών

Ο Σ.Ε.Π. είναι ένας επιστημονικός και επαγγελματικός σύνδεσμος με 550 περίπου

μέλη, στους επιστημονικούς τομείς της Αστικής, Περιφερειακής και Τοπικής

Ανάπτυξης. Χαρακτηρίζεται από τη διεπιστημονικότητα των μελών του που είναι

οικονομολόγοι, τεχνικοί, πολιτικοί επιστήμονες κλπ., οι οποίοι έχουν μεταπτυχιακή

ειδίκευση στην περιφερειακή ανάπτυξη. Ένα μεγάλο μέρος επιστημόνων που

δραστηριοποιούνται στα ακαδημαϊκά, μελετητικά και διοικητικά σχετικά ζητήματα

ανήκουν σε αυτό το Σύνδεσμο. Ο Σ.Ε.Π. έχει οργανώσει κατά το παρελθόν με

επιτυχία δύο ακόμη διεθνή επιστημονικά συνέδρια με θέματα

“Αποκέντρωση:προϋπόθεση για την ανάπτυξη”, Αθήνα 1985 και “Παραμεθόριες

Περιοχές, Ανάπτυξη, Δημιουργία Απασχόλησης, Διασυνοριακή Συνεργασία”,

Θεσσαλονική 1994.

Ο ΤΟΠΟΣ, επιθεώρηση αστικών και περιφερειακών μελετών, είναι ένα

επιστημονικό περιοδικό σε θέματα Αστικής, Περιφερειακής και Τοπικής Ανάπτυξης

που εκδίδεται συστηματικά από το 1990. Μεγάλο μέρος του επιστημονικού

διαλόγου για τα συναφή αντικείμενα διεξάγεται μέσω του περιοδικού, όπου

παρουσιάζονται πρωτότυπες επιστημονικές δημοσιεύσεις, έρευνες, διπλωματικές

εργασίες και διδακτορικές διατριβές. Παράλληλα διενεργείται και ενημέρωση για

θεσμικά και συλλογικά ζητήματα. Έχει διοργανώσει κατά το παρελθόν ένα διεθνές

επιστημονικό συνέδριο σε θέματα Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης και ανάπτυξης.

Παρουσίαση του Συνεδρίου “Περιφερειακή Ανάπτυξη, Χωροταξία και Περιβάλλον

στο Πλαίσιο της Ενωμένης Ευρώπης”

Απολογισμός των Ευρωπαϊκών Εργαστηρίων Πεδίου (Campus), Τουρισμού

και Κληρονομιάς, 1995

ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ

Ο Ευρωπαϊκός Όμιλος των Εργαστηρίων Πεδίου (τα Campus), με την στήριξη της

Ευρωπαϊκής Ένωσης προτείνει κάθε χρόνο στους φοιτητές όλης της Ευρώπης να

ενεργοποιήσουν τις ικανότητές τους μέσα σ’ ένα ευρύ ευρωπαϊκό δίκτυο

εθελοντικής εργασίας.

Το 1995, με τη συντονιστική υποστήριξη του Μεσογειακού Κέντρου

Περιβάλλοντος, λειτούργησαν στην Ελλάδα τρία Campus Τουρισμού και ένα

Πολιτιστικής Κληρονομιάς.

Ο στόχος του Campus που πραγματοποιήθηκε στη Λέσβο ήταν η επεξεργασία

συγκεκριμένων ιδεών-προτάσεων για τη δημιουργία νέων τουριστικών προϊόντων

προσαρμοσμένων στις ιδιαιτερότητες του χώρου, απαραίτητων για την ανανέωση

και τη διαφοροποίηση της τουριστικής εικόνας του νησιού. Η ομάδα των 12

φοιτητών παρακολουθώντας διαλέξεις και συζητήσεις από ειδικούς επιστήμονες και

αφού επισκέφθηκε τα περισσότερα χωριά της ανατολικής και κεντρικής Λέσβου,

κατέγραψε τους πολιτιστικούς, περιβαλλοντικούς και οικονομικούς πόρους που

μπορούν να αξιοποιηθούν και σχεδίασε πέντε θεματικές διαδρομές βασισμένες στο

νερό, στην ιστορία, στην ελιά, στη φύση και στον πολιτισμό της Λέσβου. Όλα τα

στοιχεία που περιγράφονται στη μεθοδολογία που ανέπτυξε το Campus καθώς και

η φύση, οι παραδόσεις και ο πολιτισμός του νησιού, περιλαμβάνονται σ’ ένα

διαφημιστικό φυλλάδιο με τον τίτλο “Λέσβος, το ψηφιδωτό του Αιγαίου”, το οποίο

επιθυμεί να προσελκύσει ένα διαφορετικό είδος τουρισμού, προτείνοντας μια νέα

δυναμική εικόνα της Λέσβου.

Η ομάδα εργασίας των 16 φοιτητών που συγκροτήθηκε στο Ζαγόρι επεξεργάστηκε

ένα σχέδιο οικοτουριστικής ανάπτυξης γύρω από τον Εθνικό Δρυμό Βίκου-Αώου.

Κατά τη διάρκεια των τεσσάρων εβδομάδων του Campus, η ομάδα συνέλεξε

στοιχεία από την περιοχή, κατάρτισε δελτία ταυτότητας για 21 χωριά και

επεξεργάστηκε 4 προγράμματα Εκπαιδευτικού Τουρισμού. Ο απολογισμός της

έρευνας ήταν η καταγραφή των γεωγραφικών χαρακτηριστικών της ευρύτερης

περιοχής, των χώρων με τουριστικό ενδιαφέρον και της υπάρχουσας υποδομής σε

χωροταξικούς και πολεοδομικούς χάρτες. Μελετήθηκαν επίσης τα καταλύματα της

περιοχής, δημιουργήθηκε μικρό φωτογραφικό αρχείο καθώς και χάρτης με τις

προτάσεις για τη βελτίωση της υπάρχουσας κατάστασης.

Το πεδίο έρευνας του Campus που λειτούργησε στην Κέρκυρα ήταν η περιοχή του

Βορείου συγκροτήματος με τον ορεινό όγκο του Παντοκράτορα με στόχο να

αξιοποιηθεί η πολιτιστική κληρονομιά της ανεκμετάλλευτης τουριστικά ενδοχώρας

του νησιού. Η ομάδα ανέπτυξε τη θεωρία του “πράσινου τουρισμού” μελετώντας

τη μορφή ενός Περιφερειακού Πάρκου και εξετάζοντας τις δυνατότητες

υλοποίησής του στη συγκεκριμένη περιοχή. Καταγράφηκαν επίσης όλα τα

γεωγραφικά, φυσικά και απογραφικά στοιχεία του πεδίου έρευνας καθώς και οι

προτάσεις της μελέτης σε ανάλογους χάρτες.

Τέλος ολοκληρώθηκε η αποτύπωση και η μελέτη για την αναστήλωση του

βυζαντινού Μνημείου μονής Τρομαρχίων στην περιοχή Πίσω Μεριά της Άνδρου.

Στη διάρκεια των τριών εβδομάδων η ομάδα των 12 φοιτητών εκπόνησε όλα τα

απαραίτητα αρχιτεκτονικά και τοπογραφικά σχέδια, μελέτησε την ιστορία και τις

αξιόλογες εκκλησιαστικές εικόνες της μονής και ανέπτυξε δύο προτάσεις

αξιοποίησης του χώρου. Η πρωτοβουλία αυτή πέτυχε την ευαισθητοποίηση των

αρμόδιων φορέων με αποτέλεσμα να συντάσσεται ήδη η μετάφραση της μελέτης

στα ελληνικά προκειμένου να ενταχθεί στον προϋπολογισμό του 1996 του

Υπουργείου Πολιτισμού.

Δελτίο Τύπου του Συνδέσμου Ελλήνων Περιφερειολόγων

Σ.Ε.Π.

Το νέο Διοικητικό Συμβούλιο του Συνδέσμου Ελλήνων Περιφερειολόγων

που εκλέχθηκε από την τελευταία Εκλογοαπολογιστική Συνέλευση της

7-2-1996, συγκροτήθηκε σε σώμα ως εξής:

- Πρόεδρος, Γιάννης Ψυχάρης, Οικονομολόγος

- Αντιπρόεδρος, Δημήτρης Λιανός, Μεταλλειολόγος

- Γεν. Γραμματέας, Δημήτρης Λαγός, Οικονομολόγος

- Ειδ. Γραμματέας, Γιώργος Γεωργίου, Οικονομολόγος

- Ταμίας, Προκόπης Γκογιάννος, Μαθηματικός

- Μέλος, Γιάννης Μυλωνάς, Οικονομολόγος

- Μέλος, Ουρανία Σιδέρη, Οικονομολόγος

Επισημαίνεται ότι ο Σύνδεσμος Ελλήνων Περιφερειολόγων είναι ο μοναδικός στη

χώρα μας εκπρόσωπος και φορέας των Ελλήνων Επιστημόνων που προωθούν

θέματα τοπικής, αστικής και περιφερειακής ανάπτυξης.

Αθήνα: προς εξορθολογισμό του πολεοδομικού σχεδιασμού

Ε. ΓΑΒΡΙΕΛΑΤΟΣ*

Όπως είναι γνωστό στο Δήμο Αθηναίων, όπως και σε πολλούς άλλους Δήμους,

έχει από ετών αναληφθεί μία προσπάθεια άσκησης πολεοδομικού σχεδιασμού. Η

προσπάθεια αυτή είχε αρχικώς τη μορφή μεμονωμένων πρωτοβουλιών, που

προέκυπταν κυρίως από τις εκάστοτε συγκυρίες και παρέμεναν, εν πολλοίς,

ανεφάρμοστες.

Ο Δήμος Αθηναίων υπήρξε ο κινητήριος μοχλός των περισσοτέρων από αυτές, αν

και σε πολλές γνωστές πρωτοβουλίες αυτής της κατηγορίας, πρωταγωνιστές ήταν

άλλοι φορείς (όπως για παράδειγμα στο θέμα της ενοποίησης των αρχαιολογικών

χώρων που την πρωτοβουλία είχε το Υπουργείο Πολιτισμού ή στο θέμα των

αστικών συγκοινωνιών που την πρωτοβουλία θέλησε να έχει το αντίστοιχο

Υπουργείο και ο αντίστοιχος Οργανισμός Αστικών Συγκοινωνιών, το Μετρό κλπ.).

Ως αποτέλεσμα της Επιχείρησης Πολεοδομική Ανασυγκρότηση, μαζί με πολλούς

άλλoυς μεγάλους δήμους της χώρας, ο Δήμος Αθηναίων, απέκτησε το πρώτο του

Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο (ΓΠΣ), που θεσμοθετήθηκε το 1988 (ΦΕΚ 80 Δ/88). Η

παρακολούθηση της προσπάθειας για την εφαρμογή του ΓΠΣ στο Δήμο Αθηναίων

έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιατί

α. αναδεικνύει τις τυπικές δυσκολίες που συναντά η προσπάθεια αυτή, σε ένα ευρύ

φάσμα προβλημάτων, εκτεινόμενο σε όλη σχεδόν τη θεματολογία του είδους

αυτού, από τα προβλήματα κυκλοφορίας-στάθμευσης και την οικονομική

ανασυγκρότηση των κέντρων έως τις αναπλάσεις πυκνοδομημένων αστικών

περιοχών, βιομηχανικών-βιοτεχνικών περιοχών και την προστασία ιστορικών

κέντρων,

β. συνδέεται με μια συνεπή και αδιάκοπη διαδικασία εφαρμογής του ΓΠΣ, και κατά

τούτο, πρωτόγνωρη για τα ελληνικά δεδομένα, που έχει ήδη αρχίσει να αποδίδει

τους πρώτους της καρπούς.

Η διερεύνηση και κατανόηση αυτού του πολεοδομικού σχεδιασμού στην

πρωτεύουσα, θα επέτρεπε την εξαγωγή χρήσιμων συμπερασμάτων τόσο για την

εξέλιξη της σύγχρονης πολεοδομίας στη χώρα μας όσο και για την πρακτική

αξιοποίηση των μεθόδων και τεχνικών πολεοδομικής παρέμβασης στη σύγχρονη

ελληνική πραγματικότητα.

Εκτός λοιπόν από τα πλέον γνωστά στο ευρύ κοινό πολεοδομικά θέματα, που

συγκέντρωσαν και συγκεντρώνουν, κατά καιρούς, τους προβολείς της

δημοσιότητας, όπως είναι η επέκταση του “Μετρό” ή η ανάπλαση και πεζοδρόμηση

του εμπορικού Τριγώνου ή η μελέτη του Τραμ, υπάρχει ένα ουσιαστικά άγνωστο,

πλην όμως εξαιρετικά ενδιαφέρον και ουσιαστικό για το πολεοδομικό γίγνεσθαι

κεφάλαιο της σύγχρονης αθηναϊκής πολεοδομίας. είναι εκείνο της εφαρμογής του

ΓΠΣ, υπό μορφή πολεοδομικών σχεδίων επιμέρους συνοικιών, ρυθμίσεων σε

επίπεδο κυκλοφορίας-στάθμευσης, όρων δόμησης και χρήσεων γης, διαδικασιών

σε επίπεδο υπηρεσιακής συνεργασίας και σε επίπεδο ανάπτυξης της συμμετοχής

των πολιτών.

Υπ’ αυτήν την έννοια, θα ήταν σκόπιμο να αντλήσουμε πλέον τα διδάγματα από τις

εμπειρίες των πρώτων πολεοδομικών μελετών περιοχών, που ολοκληρώθηκαν,

θεσμοθετήθηκαν εν μέρει και εφαρμόστηκαν μέχρις ενός σημείου. Στην κατηγορία

αυτή ανήκουν οι πολεοδομικές μελέτες της “Γειτονιάς Πιλότου” (Κολιάτσου-Αγ.

Παρασκευής), των Εξαρχείων, του Μετς, του Κυνοσάργους, του Ψυρρή, του

Μεταξουργείου, του Εμπορικού Τριγώνου, του Ποδονίφτη και του γκαζοχωρίου,

καθώς και οι μελέτες χρήσεων γης των περιοχών Κυψέλης, Ομονοίας, Ιλισίων,

Κολωνακίου, Νεάπολης, Πλατείας Βικτωρίας.

Με τα διδάγματα αυτά επιβάλλεται να επαναπροσδιορίσουμε τις μεθοδολογικές μας

προσεγγίσεις, τόσο στην περαιτέρω εφαρμογή των ως άνω μελετών όσο και στην

εφαρμογή, υπό εκπόνηση πολεοδομικών μελετών, των περιοχών Κολωνού, Αγ.

Παύλου, Πλατείας Αττικής, Πλατείας Αμερικής, Παγκρατίου και Κάτω Πετραλώνων-

Ρουφ. Η αντιμετώπιση των προβλημάτων εφαρμογής, στις σημερινές αντίξοες

οικονομικές και περιβαλλοντικές συνθήκες, αναδεικνύει τις ατέλειες του όλου

ρυθμιστικού πλαισίου, είτε πρόκειται για τους φορείς εκπόνησης και επίβλεψης

τέτοιων μελετών, είτε πρόκειται για τις διαδικασίες έγκρισης, Θεσμοθέτησης,

συμμετοχής και χρηματοδότησης.

Ο υπογράφων θεωρεί μετά από αυτά υποχρέωσή του να συμβάλλει στην

επιστημονική διερεύνηση αυτού του θέματος με δημοσιεύσεις που θα γίνουν στο

αμέσως προσεχές μέλλον.

Southern Fringes and the Process of European Integration

C. HADJIMICHALIS Associate Professor, Aristotle University of

Thessaloniki

Regions and cities in southern Europe are facing major problems in the present

phase of European integration. Current changes in their spatial division of labour

seem not to have been adequately understood by national and EU policy-makers

as both are preoccupied with the “gap approach” and a linear view of the

development process. Furthermore, the Maastricht Treaty itself pays little

attention to non-economic, non-competition issues and to urban and regional

issues in particular. Southern fringes struggled a century ago for their integration

into their national states and economies. For various historical reasons this

project remained unfinished until the 1960s and 1970s. Now they have to start

their struggle again under conditions of a zero-sum game in a culturally unknown

environment.

Tα Νότια άκρα της Ευρώπης και η Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση

Κ. ΧΑΤΖΗΜΙΧΑΛΗΣ Αναπληρωτής Καθηγητής Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο

Θεσσαλονίκης

Σε όλα σχεδόν τα σενάρια της Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, οι περισσότερες νότιες

περιφέρειες παρουσιάζονται σαν αγροτικές βιομηχανικά και τεχνολογικά

υπανάπτυκτες, τουριστικές περιοχές. Είτε μιλούν για τη γνωστή ευρωπαϊκή “ζώνη

της μπανάνας του ήλιου”, είτε για το μοντέλο του “πράσινου σταφυλιού”, είτε για

το “ευρωπαϊκό σπίτι με τα επτά διαμερίσματα”, όλα τα προγνωστικά φαίνεται να

συμφωνούν ότι, και τώρα και στο μέλλον, τα νότια άκρα θα βρίσκονται στο

περιθώριο.

Μετά από μια περίοδο σύγκλισης που κράτησε ως τα μέσα της δεκαετίας του 1970,

οι ανισότητες ανάμεσα στα κράτη-μέλη και ανάμεσα στις περιφέρειες αυξήθηκαν

σημαντικά και επανήλθαν, στις αρχές της δεκαετίας του 1990, στα επίπεδα των

αρχών της δεκαετίας του 1970. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή γνωρίζει το ενδεχόμενο

των αυξημένων περιφερειακών ανισοτήτων λόγω της Ευρωπαϊκής ενοποίησης.

Κατά έναν αντιφατικό τρόπο όμως -μερικοί θα έλεγαν ίσως ακόμα και κυνικό- η

κύρια μέριμνά της και η κατανομή των πόρων προσανατολίζεται στην ενίσχυση

του ανταγωνισμού και των δυνάμεων της αγοράς σαν κύριων μηχανισμών που θα

αποφέρουν οφέλη για τις καθυστερημένες περιφέρειες. Οι νεοφιλελεύθερες

πολιτικές και σε επίπεδο ΕΕ και σε εθνικό επίπεδο φαίνονται να αγνοούν ιστορικές

εμπειρίες που δείχνουν ότι ακριβώς αυτές οι διαδικασίες ολοκλήρωσης και

καπιταλιστικού ανταγωνισμού αυθύνονται για την παρούσα κατάσταση. Οι εθνικές

κυβερνήσεις και η ΕΕ είναι έτοιμες αντ’ αυτού να κατηγορήσουν τα θύματα.

Στην εισήγηση θα θίξω δύο αλληλένδετα ζητήματα σχετικά με τη νότια Ευρώπη σ’

αυτήν τη φάση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Το πρώτο αφορά τις τρέχουσες

αλλαγές στην κατανομή της εργασίας στο χώρο, οι οποίες φαίνεται να μην έχουν

γίνει επαρκώς κατανοητές απ’ όσους χαράζουν εθνική και ευρωπαϊκή πολιτική. Μια

βασική υπόθεση πίσω από το ζήτημα αυτό είναι ότι οι πολιτικές της ΕΕ έχουν μια

κοινωνικοοικονομική προκατάληψη με το κέντρο και το βορρά, που αδυνατεί να

εκτιμήσει τις ιδιαιτερότητες του νότου και τις πρόσφατες αλλαγές τους, και ακόμα

λιγότερο να διαμορφώσει κατάλληλες πολιτικές.

Το δεύτερο ζήτημα αφορά τον τρόπο ενσωμάτωσης/αποδιάρθρωσης των νότιων

περιφερειών και τοπικών κοινοτήτων στη “νέα” Ευρώπη και πώς η ατζέντα της

Ένωσης που συμφωνήθηκε στο Μααστρίχτ για να εξασφαλίσει οικονομική

ανάπτυξη θα επηρεάσει τα μεσογειακά άκρα της Ευρώπης. Και πάλι βασική

προϋπόθεση είναι ότι η “νέα” Ευρώπη (δηλαδή οι πολιτικές και χωρο-κοινωνικές

διαδικασίες που τη σχηματίζουν) θα ενσωματώνει/περιθωριοποιεί επιλεκτικά

μεμονομένες περιφέρειες και τόπους εφαρμόζοντας νεοφιλελεύθερες αρχές όπως ο

ανταγωνισμός μεταξύ περιφερειών και η αγοραία διαφήμιση διαφόρων περιοχών.

Στο συμπέρασμα, οι πολιτικές της ΕΕ για την ενιαία αγορά και τα Διαρθρωτικά

Ταμεία εξετάζονται κριτικά και υπογραμμίζεται η ασθενής πολιτική θέση των

νότιων άκρων στις προσεχείς διαπραγματεύσεις.

European Integration, Competitiveness and Spatial Justice: institutional

dilemmas and challenges for a European spatial planning policy

G. GIANNAKOUROU University of Thessaly, Ministry for the Environment,

Spatial Planning and Public Works

The recent gain of interest for a spatial planning policy at a European level has

put the question of the relationship between spatial cohesion and competitiveness

in the heart of the on going debate upon the themes of the european integration

process.

This paper examines in the first place the new demands for spatial justice at a

european level that have emerged as a consequence of the new forms of regional

and inter-urban inequalities and spatial polarizations produced in the European

territory the last years. In the subsequent parts, it recapitulates the main

structural constraints for the formulation and the implementation of a

redistributive european policy of spatial cohesion and the basic conceptual and

institutional reorientations to which the idea of a European spatial justice seems

actually submitted under a competitive and market-based integration paradigm.

The final argument is that the perspective of a spatial cohesion policy at a

european level is nowadays connected to the prospects of the constitutional

recognition of a concept of universal public service in the European Union. It is in

this difficult convergence that the principles of post-national economic and legal

liberalism could meet again the political and institutional traditions of national

spatial welfarism.

Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση, Ανταγωνιστικότητα και Χωρική Δικαιοσύνη:

θεσμικά διλήμματα και προκλήσεις της ευρωπαϊκής πολιτικής χωροταξίας

ΤΖ. ΓΙΑΝΝΑΚΟΥΡΟΥ Δρ. Πολεοδομίας-Χωροταξίας, Πανεπιστήμιο

Θεσσαλίας, ΥΠΕΧΩΔΕ

Η πρόσφατη αναβίωση του ενδιαφέροντος για τη διαμόρφωση μιας ευρωπαϊκής

χωροταξικής πολιτικής έχει τοποθετήσει το θέμα της σχέσης μεταξύ

ανταγωνιστικότητας και χωρικής δικαιοσύνης στο επίκεντρο της συνεχιζόμενης

θεωρητικής συζήτησης για τη μορφή της διαδικασίας ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης.

Το άρθρο αυτό εξετάζει σ’ ένα πρώτο επίπεδο τα νέα αιτήματα για χωρική

δικαιοσύνη που έχουν αναδυθεί τα τελευταία χρόνια στην Ευρώπη ως απόρροια

των νέων μορφών διαπεριφερειακών και διαστικών ανισοτήτων στον ευρωπαϊκό

χώρο. Στα επόμενα μέρη του, το άρθρο συνοψίζει, αφενός, τα κύρια διαρθρωτικά

εμπόδια για τη διαμόρφωση και εφαρμογή μιας Ευρωπαϊκής πολιτικής χωρικής

συνοχής και, αφετέρου, τους βασικούς εννοιολογικούς και θεσμικούς

επαναπροσδιορισμούς στους οποίους η έννοια μιας Ευρωπαϊκής χωρικής

δικαιοσύνης υποβάλλεται σήμερα για να ανταποκριθεί στις επιταγές μιας

ανταγωνιστικής και φιλελεύθερης διαδικασίας ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης.

Μέσα στο νέο αυτό οικονομικό και θεσμικό περιβάλλον, η προοπτική της

διαμόρφωσης μιας ευρωπαϊκής πολιτικής χωρικής δικαιοσύνης φαίνεται σήμερα να

συνδέεται κατά προτεραιότητα με την ανάγκη θεσμικής κατοχύρωσης στις

Ιδρυτικές Συνθήκες της ΕΟΚ/Ευρωπαϊκής Ένωσης ενός θεμελιώδους ευρωπαϊκού

δικαιώματος (droit fondamental) στην παροχή καθολικών δημόσιων υπηρεσιών

(services publics universels). Στη δύσκολη αυτή σύγκλιση θα μπορούσαν να

βρουν καταφύγιο οι εθνικές νομικές και πολιτικές παραδόσεις των κρατών μελών

και να συγκερασθούν οι αρχές του οικονομικού φιλελευθερισμού μ’ αυτές ενός

νέου κοινωνικού κράτους δικαίου.

Economic Evaluation of Environmental Impacts: international experience,

practical options and institutional constraints in Greece

M. S. SKOURTOS Associate Professor, Aegean University

A. KONDOYIANNI Researcher, Aegean University

The need to apply non-market, economic valuation techniques for assessing the

range of environmental damages begins slowly to emerge also within the

institutions of EU. We need therefore an informed public discussion on the validity

and appropriateness of these techniques, especially concerning their application

in Greece. In the present paper the analytical base of valuation is presented

before the experience gathered until now is discussed. The institutional barries

and possibilities for their application in Greece is also considered. It is argued that

the merit of such methods lies, inter alia, in the role they can play in the decision

-making process and in making explicit hidden assumptions, unspoken trade-offs

and value judgements in the public environmental disputes.

Μέθοδοι Οικονομικής Αξιολόγησης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων: διεθνής

εμπειρία, πρακτικές δυνατότητες και θεσμικοί περιορισμοί στην Ελλάδα

Μ. Σ. ΣΚΟΥΡΤΟΣ Aναπληρωτής Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Τμήμα

Περιβάλλοντος

Α. ΚΟΝΤΟΓΙΑΝΝΗ Μεταπτυχιακή Ερευνήτρια, Πανεπιστήμιο Αιγαίου,

Τμήμα Περιβάλλοντος

Η εισήγηση αποσκοπεί στην κριτική παρουσίαση της διεθνούς εμπειρίας σε θέματα

οικονομικής αξιολόγησης περιβαλλοντικών επιπτώσεων, με έμφαση στην απώλεια

βιοτόπων και βιοποικιλότητας. Θα αναλυθούν επιπλέον το θεσμικό πλαίσιο, οι

δυνατότητες και η σκοπιμότητα εφαρμογής οικονομικών μεθόδων αξιολόγησης

στην περιβαλλοντική διαχείριση στην Ελλάδα. Το σύγχρονο ενδιαφέρον για τις

μεθόδους αυτές στηρίζεται στο ρλολο που μπορούν να παίξουν, τόσο στη

διαδικασία χάραξης προτεραιοτήτων στην περιβαλλοντική πολιτική όσο και στην

προσπάθεια ενημέρωσης και βελτίωσης του επιπέδου δημόσιας αντιπαράθεσης στα

θέματα αυτά. Παράγοντες που συνήθως προβλέπονται και αξιολογικές παραδοχές

που συνήθως αποσιωπούνται καθίστανται διαφανείς ενώ ταυτοχρόνως

αποσαφηνίζονται τα διλήμματα επιλογής στα οποία καλούμαστε να απαντήσουμε.

Is a Greek International Environmental Policy Feasible?

C. CARTALIS

International initiatives, such as the multilateral Peace Processes for the Middle

East, the multilateral Instruments for the environment of the United Natiosn and

of the World Bank, the Black Sea Economic Cooperation, the Euromediterranean

Cooperation, etc.- demonstrate the potential for bilateral or multilateral

environmental cooperations which can protect the environment at the local,

regional and global scales and secure the development processes of the

countries.

In this study the prospects for the development of an international environmental

policy for Greece are examined. Such policy will include the necessary actions for

the protection of the domestic and international environment, the exploitation of

the comparative advantages of Greece in terms of the relationships with the

countries in the wider geographic area, and the promotion of the cooperation

framework with selected countries.

Είναι Δυνατή μία Ελληνική Εξωτερική Πολιτική Περιβάλλοντος;

Κ. ΚΑΡΤΑΛΗΣ Πανεπιστήμιο Αθηνών

Οι διεθνείς πρωτοβουλίες που έχουν αναπτυχθεί -όπως οι Πολυμερείς

Διαπραγματεύσεις γιά την Ειρήνη στην Μέση Ανατολή, τα Πολυμερή Ταμεία γιά το

Περιβάλλον των Ηνωμένων Εθνών και της Παγκόσμιας Τράπεζας, η Οικονομική

Συνεργασία γιά την Μαύρη Θάλασσα, η Ευρωμεσογειακή Συνεργασία, κ.ά.-

καταδεικνύουν τις ουσιαστικές δυνατότητες που υπάρχουν σήμερα γιά διμερείς ή

πολυμερείς περιβαλλοντικές συνεργασίες που όχι μόνο προστατεύουν το

περιβάλλον σε τοπική, περιφερειακή ή πλανητική κλίμακα αλλά και διασφαλίζουν

την ανάπτυξη των κρατών.

Υπό αυτό το πρίσμα εξετάζονται στην παρούσα εργασία οι προοπτικές γιά μιά

εξωτερική πολιτική Περιβάλλοντος που θα περιλαμβάνει τις απαραίτητες ενέργειες

γιά την προστασία του περιβάλλοντος, θα εκμεταλλεύεται τα συγκριτικά

πλεονεκτήματα της Ελλάδος σε ότι αφορά τις σχέσεις συνεργασίας με τους λαούς

της περιοχής, θα προωθεί την σύσφιξη των σχέσεων συνεργασίας μεταξύ της

Ελλάδος και συγκεκριμένων χωρών και θα επτρέπει την διεθνή προβολή της

Ελλάδος με σημαία το περιβάλλον.

Environmental Impacts from the Implementation of Re-allotment

Schemes in the Semi-mountainous Zones.

Nikos Beopoulos

In this report an attempt is made to find out if there were any consequences on

the environment, and of what kind, due to re-allotment schemes.

The research field chosen was a community in the semi mountainous zone. The

field research in the above mentioned community together with the re-allotment

archives investigation lead to some observations concerning the economic, social

and, primarily, environmental impacts, of the re-allotment schemes'

implementation. Based on this specific example and through comparisons to

similar cases in other countries certain conclusions were drawn considering the

re-allotment schemes' implementation in the semi-mountainous zones at country

level.

Περιβαλλοντικές Eπιπτώσεις από την Eφαρμογή του Aναδασμού στην

Hμιορεινή Zώνη

Νίκος Μπεόπουλος

Στην εργασία αυτή επιχειρείται η ανάλυση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων που

ανακύπτουν από την εφαρμογή του αναδασμού. Ως αντικείμενο ανάλυσης

επιλέχθηκε μια Κοινότητα που βρίσκεται στην ημιορεινή ζώνη. Η επιτόπια έρευνα

στην εν λόγω Κοινότητα ως και η έρευνα των αρχείων του αναδασμού οδήγησε

στη διατύπωση ορισμένων παρατηρήσεων για τις οικονομικές, κοινωνικές αλλά

κυρίως για τις περιβαλλοντικές συνέπειες που είχε η εφαρμογή του αναδασμού. Με

αφετηρία αυτό το συγκεκριμένο παράδειγμα εφαρμογής του αναδασμού και μέσα

από συγκρίσεις με όσα συμβαίνουν σε παρόμοιες περιπτώσεις σε άλλες χώρες

εξήχθησαν ορισμένα συμπεράσματα για τις επιπτώσεις του αναδασμού στην

ημιορεινή ζώνη σε επίπεδο χώρας.

Detecting Urban Socioprofessional Structures, Methodological Guidelines, an

Application: Volos

TH. MALOUTAS

Associate Professor, University of Thessaly.

In this article we present a method aiming at summarizing and succinctly

presenting census data referring to the socioprofessional structure of residential

areas in mid and large sized cities. Evidently, the degree of accuracy in the

obtained result depends on the number and content of the socioprofessional

variables and the size of the spatial units used in the analysis. The method

consists of a combination of correspondence analysis (summarizing the

socioprofessional variables) and hierarchical clustering (grouping the spatial units

in respect to the summarized variables). Finally, mapping the clustering result

reveals the spatial structure of the city’s socioprofessional division. The urban

area of Volos is used to illustrate the method throughout the article.

Aνάδειξη της Κοινωνικοεπαγγελματικής Φυσιογνωμίας του Αστικού Χώρου,

Μεθοδολογικός Οδηγός και ένα Παράδειγμα: Βόλος

Θ. ΜΑΛΟΥΤΑΣ

Αναπληρωτής Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας

Η μέθοδος που προτείνεται στο άρθρο αυτό έχει ως στόχο την περιληπτική και

εύληπτη απόδοση των απογραφικών στοιχείων που αφορούν την

κοινωνικοεπαγγελματική συγκρότηση μεσαίων και μεγάλων αστικών κέντρων με

βάση τον τόπο κατοικίας του ενεργού πληθυσμού. Η ακρίβεια του αποτελέσματος

είναι, προφανώς, συνάρτηση τόσο του πλήθους και του περιεχομένου των

κοινωνικοεπαγγελματικών μεταβλητών όσο και του μεγέθους των ζωνών κατοικίας

που θα χρησιμοποιηθούν στην ανάλυση. Η προτεινόμενη μέθοδος συνίσταται στο

συνδυασμό απλής παραγοντικής ανάλυσης αντιστοιχιών (σύνθεση των

κοινωνικοεπαγγελματικών μεταβλητών) και ιεραρχικής ταξινόμησης (ομοδοποίηση

των ζωνών κατοικίας με βάση την προηγούμενη σύνθεση). Απαραίτητο

συμπλήρωμα αποτελεί η χαρτογράφηση του αποτελέσματος της ιεραρχικής

ταξινόμησης ώστε να αποδοθεί και η γεωγραφική μορφή της

κοινωνικοεπαγγελματικής συγκρότησης. Το ΠΣ Βόλου χρησιμοποιείται ως

παράδειγμα για την εικονογράφηση της μεθόδου.