ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΟΜΙΛΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ - ΤΕΥΧΟΣ 11 - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2013

ΟΦΕΛΤΗΣ

Το κενοτάφιο του Νικοκρέοντα Αθήνα 490-480π.Χ.: Η δεκαετία

μεταξύ των δύο Μηδικών πολέμων Χώροι Λατρείας στο Μινωικό

Ανακτορικό πολιτισμό Δομή και Λειτουργία του ανακτόρου της Φαιστού

Το Βυζαντινό εμπόριο το 12ο αιώνα: Εμπόριο και βυζαντινή ιδεολογία

Η Μεταμόρφωση Βυζαντινής πόλης Τα Χασαμπουλιά

Οι παραδοσιακοί νερόμυλοι στα Πέρα Ορεινής

ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΑ

ΠΟ

ΤΗ

ΣΥΝ

ΤΑΞ

Η

2

ΟΦΕΛΤΗΣ: Το όνομα Οφέλτης είναι η πρωιμότερη ελληνική επιγραφή που έχει βρεθεί στην Κύπρο, χαραγμένηπάνω σε σιδερένιο οβελό εντός του θαλαμοειδούς τάφου υπ’αριθμό 49 στην τοποθεσία Σκάλες της Παλαιπά-φου του 1979. Ο τάφος χρονολογείται στον 11ο-10ο αιώνα π.Χ. Ειδικοί μελετητές χρονολόγησαν την επιγραφήστα 1050 π.Χ. και αυτό έχει μεγάλη σημασία για το νησί, αφού αποτελεί την πρωιμότερη μαρτυρία ύπαρξης τηςελληνικής γλώσσας στο νησί. Η επιγραφή έχει χαραχθεί στο κυπριακό συλλαβάριο και διασώζει το όνομα ενόςΈλληνα, στην γενική πτώση της Αρκαδικής διαλέκτου (o-pe-le-ta-u), ένδειξη ότι στο τέλος της 2ης χιλιετίαςείχε ήδη διαμορφωθεί η Αρκαδοκυπριακή στο νησί. Το όνομα Οφέλτης είναι σχετικά σπάνιο και ανήκει σε μυ-θολογικό πρόσωπο. Η πρώιμη εμφάνιση της ελληνικής γλώσσας στην Παλαίπαφο, αλλά και η εμφάνιση ελ-ληνικών μυθολογικών ονομάτων, γεγονός που φανερώνει κάποιας μορφής σχέσεις με την Ελλάδα, έρχεται ναεπιβεβαιώσει τη μυθική παράδοση που θέλει τον Αγαπήνορα, αρχηγό των Αρκάδων στην τρωική εκστρατεία,να ιδρύσει την Παλαίπαφο μετά τα τρωϊκά.

Ο Όμιλος Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κύ-πρου ιδρύθηκε το 2001 από μια ομάδα φοιτητών μειδιαίτερο ενδιαφέρον στην αρχαιολογία και αγάπη γιατην πολιτιστική κληρονομιά τόσο του τόπου μας όσοκαι του ευρύτερου περιβάλλοντος, μέσα στο οποίοζούμε.

Μέσα από διάφορες δραστηριότητες ο όμιλοςμας στοχεύει να προβάλει τον αρχαιολογικό πλούτο,καθώς επιδιώκει και την ευαισθητοποίηση τωνμελών της πανεπιστημιακής κοινότητας, αλλά και τηςκοινωνίας ευρύτερα, σχετικά με τη διατήρηση, δια-φύλαξη και μελέτη της πολιτιστικής κληρονομιάς.Ακόμη, δεν επικεντρώνεται μόνο στη διεύρυνση τωνγνωσιακών οριζόντων των μελών του, ενώ παράλ-ληλα στοχεύει στην ανάπτυξη της κριτικής τους σκέ-ψης και δραστηριοποίησης τους σε θέματααρχαιολογίας και ιστορίας.

Επίσης ο όμιλος Αρχαιολογίας έχει θέσει ωςστόχο του, μέσα από τις ομαδικές του δραστηριότη-τες και το περιοδικό, το οποίο εκδίδει από το 2002,να μεταλαμπαδεύσει στους φοιτητές, οι οποίοι ου-σιαστικά είναι το μέλλον αυτού του νησιού, ότι η αν-θρωπότητα δεν προχωρά μόνο με ανθρώπους, οιοποίοι διαθέτουν υψηλό μορφωτικό επίπεδο και πουμελετούν παθητικά την επιστήμη τους, αλλά ενδυ-ναμώνεται όταν συγκροτείται από άτομα, τα οποίαπαράλληλα δραστηριοποιούνται και σε άλλους το-μείς, σέβονται το συνάνθρωπο τους, το περιβάλλοντους και τον πολιτισμό τους και οι οποίοι μπορούννα συνεργαστούν και να συνδυάσουν τη δουλειάτους και με την δουλειά άλλων επιστημών ώστε νακαταλήξουν στη αλήθεια, την οποία αναζητούν.

Μέσα στα πλαίσια της επίτευξης των πιο πάνωστόχων, ο Όμιλος Αρχαιολογίας σε συνεργασία μετους καθηγητές του τμήματος Ιστορίας και Αρχαιο-λογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου, καθώς επίσηςκαι με άλλους ομίλους, έχει οργανώσει εκδρομές σε

αρχαιολογικούς χώρους όπως Λέμπα, Καλαβασός-Τέντα, Χοιροκοιτία, Αμαθούντα, Κούριο, Μουτουλα,Πεδουλά, Καλοπαναγιώτη, Φοικάρδου, Φοινί καιΌμοδος ενώ φέτος πραγματοποιήθηκε και μια περι-διάβαση σε ιστορικά σημεία της Λευκωσίας. Επίσηςέχουν πραγματοποιηθεί επισκέψεις σε μονές και εκ-κλησίες όπως την Ιερά Μονή Μαχαιρά και Αγίου Γε-ωργίου Αλαμάνου και εκκλησία Αγίας Νά πας στηΛεμεσό καθώς και σε μουσεία όπως το ΜεσαιωνικόΜουσείο Κύπρου στο Μεσαιωνικό Κάστρο Λεμεσού.Επίσης έχουν διοργανωθεί εκπαιδευτικά ταξίδια στοεξωτερικό, όπως στη Κωνσταντινούπολη (2 φορές),Ιορδανία, Τυνησία και Σικελία.

Επιπλέον έχει διοργανώσει διαλέξεις και βρα-διές ομίλων, ενώ έχει προβάλει ντοκιμαντέρ εκπαι-δευτικού χαρακτήρα και ταινίες ψυχαγωγικούπεριεχομένου. Ακόμη αρκετοί είναι οι φοιτητές-μέλητου ομίλου, οι οποίοι συμμετέχουν σε ανασκαφές σεδιάφορες θέσεις στη Κύπρο, όπως στη Οικία τουΟρφέα στη Πάφο, στη Παλαίπαφο (Κούκλια) και στηέρευνα του Ναυαγίου του Μαζωτού αλλά και στοεξωτερικό, στη ανασκαφή στο Ηραίο της Σάμου καιστη Εύβοια φέτος το καλοκαίρι.

Επίσης μερικά από τα μέλη μας είχαν τη δυνα-τότητα να συμμετάσχουν σε πρακτικά μαθήματαΕνάλιας Αρχαιολογίας, τα οποία πραγματοποιήθη-καν στη θέση Ακρωτήρι στη Λεμεσό (2007), στηθέση Ακρωτήρι στο Κίτι (2008, 2009) και στη έρευνατου Ναυαγίου του Μαζωτού (2011, 2012). Τα μαθή-ματα αυτά έχουν ως στόχο την ανάπτυξη του ενδια-φέροντος των νεαρών αρχαιολόγων όχι μόνο για ταχερσαία ευρήματα αλλά και για τον πλούτο που κρύ-βει η θάλασσα στο βυθό της.

Ελπίζουμε η προσπάθεια των μελών του Ομί-λου Αρχαιολογίας να συμβάλει ουσιαστικά καιέμπρακτα στα πανεπιστημιακά δρώμενα, καθώςεπίσης να συνεχιστεί και στα μετέπειτα χρόνια.

Φω

τογρ

αφία

Εξω

φύλλ

ου: Τ

ο αρ

χαίο

θέα

τρο

του

Κουρ

ίου

ΠΕΡΙΕΧΟ

ΜΕΝ

ΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

3

ΦΟΙΤΗΤΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΟΦΕΛΤΗΣΟΜΙΛΟΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΚΥΠΡΟΥ

Όμιλος Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου ΚύπρουΆνδρη ΝικολάουΣάββας ΣταύρουΜαρίνος ΠαπαϊωακείμΆνδρη Νικολάου, Μαρίνος Παπαϊωακείμ, Σάββας Σταύρου, Νάσια Μακαρούνα, Κατερίνα Σάββα, Ντανιέλλα Γεωργίου, Βαλάντω Κωνσταντίνου, Μαρία Ρούσου, Ραφαήλ Εύζωνας, Ειρήνη ΦράγκουΆνδρη Νικολάου, Κατερίνα Σάββα, Σάββας Σταύρου, Βαλάντω Κωνσταντίνου, Μαρίνος ΠαπαϊωακείμΆνδρη Νικολάου, Σάββας ΑλεξάνδρουΣάββας Σταύρου, Άνδρη Νικολάου, Θωμάς ΚωστήΘωμάς ΚωστήΤυπογραφείο H. Loizides LTD

Ιδιοκτησία:Δια νόμου Υπεύθυνος:Αρχισυνταξία:Βοηθός Αρχισυντάκτη:Συντακτική Ομάδα:

Διόρθωση Κειμένων:Φωτογραφικό υλικό: Επιμέλεια Έκδοσης:Ηλεκτρονική Σελίδωση:Εκτύπωση:

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ4

8

11

14

18

21

24

27

30

31

ΤΕΥΧΟΣ 11 - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2013

Φω

τογρ

αφία

: Ο “κ

αλός

οντ

άς” σ

την

οικί

α το

υ Χ

ατζη

γιω

ργάκ

η Κο

ρνέσ

ιου

στη

Λευ

κωσί

α

Το κενοτάφιο του Νικοκρέοντα

Αθήνα 490-480π.Χ.: Η δεκαετία μεταξύ των δύο Μηδικών πολέμων

Χώροι Λατρείας στο Μινωικό Ανακτορικό πολιτισμό

Δομή και Λειτουργία του ανακτόρου της Φαιστού

Το Βυζαντινό εμπόριο το 12ο αιώνα: Εμπόριο και βυζαντινή ιδεολογία

Η Μεταμόρφωση Βυζαντινής πόλης (7ος-9ος αιώνας)

Τα Χασαμπουλιά

Οι παραδοσιακοί νερόμυλοι στα Πέρα Ορεινής

Ανασκαφές - Έρευνες 2013

Δραστηριότητες ομίλου 2012 - 2013

Το κενοτάφιο του Νικοκρέοντα

Δυτικά της νεκροπόλεως της Σαλαμί-νας έχει ανασκαφεί ένα κενοτάφιο πουαποδίδεται στον τελευταίο Κύπριο βασιλιάτης Σαλαμίνας, Νικοκρέοντα.

Το μνημείο αρχικά είχε προσέξει οPalma di Cesnola αλλά ανασκάφηκε πλή-ρως από το τμήμα αρχαιοτήτων με επικε-φαλή τον Βάσσο Καραγιώργη το 1965.

Η ανασκαφή και τα ΕυρήματαΚατά την τελευταία ανασκαφή άρχι-

σαν καθαρίζοντας τον τύμβο. Ο τύμβοςήταν ένας σωρός από χώμα που κατα-σκευάστηκε πάνω από μια κυκλική εξέ-δρα. Με την έναρξη της ανασκαφής οτύμβος είχε ύψος 10 μέτρα. Φτιάχτηκε μεαναλημματικούς τοίχους από χαλίκια καιπλίνθους.

Σύμφωνα με τα αντικείμενα που βρέ-θηκαν στον τύμβο οι ανασκαφείς έφτασανστο συμπέρασμα ότι χρησιμοποιήθηκεχώμα από την κοντινή νεκρόπολη ανά-μεσα στο χωριό Έγκωμη και στο δάσοςτης Σαλαμίνας (αμφορείς για ταφή), από

κοντινά ιερά (αγάλματα και τερακότες),ακόμα και από την θέση της Ύστερης επο-χής Χαλκού της Έγκωμης (Karageorghis1969, p.152, Karageorghis 1973, p.133).Τα πιο πρόσφατα ευρήματα που βρέθηκανμέσα σε αυτόν χρονολογούνται τον 4οαιώνα π.Χ και αυτό αποτελεί ένα terminusad quem για το κενοτάφιο. Ένας τύμβοςπροστάτευε τον τάφο από παραβίαση καιλεηλασία.

Tο πάνω μέρος της εξέδρας ήταν σχε-δόν επίπεδο. Η επίπεδη επιφάνεια, νότιατου κέντρου, ήταν καλυμμένη με μια ορ-θογώνια πλατφόρμα χτισμένη από πλίν-θους. Στο δάπεδό της ανασκάφτηκεστάχτη αναμεμειγμένη με κάρβουνο,απανθρακωμένοι σπόροι, σιτηρά καιφρούτα, σιδερένια και χάλκινα καρφιά, επι-χρυσωμένες χάντρες, χάλκινα φύλλα μυρ-τιάς, επιχρυσωμένα κομμάτια αλαβάστρι-νων αγγείων κ.α. Οι πλίνθοι γύρω από τοκέντρο ήταν μαυρισμένοι από φωτιά.

Ο σωρός χώματος στο κέντρο της εξέ-

ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΤΟ

ΚΕΝ

ΟΤΑ

ΦΙΟ

ΤΟ

Υ Ν

ΙΚΟ

ΚΡΕ

ΟΝ

ΤΑ

4

Άνδρη ΝικολάουΙΣΑ 4ο

Το Κενοτάφιο του Νικοκρέοντα(Karageorghis 1969)

δρας αποτελείτο από κόκκινη λάσπη, πέ-τρες και οριζόντια στρώματα τούβλων καιχαλικιών. Επίσης, υπήρχε ένας μεγάλοςαριθμός από καρφιά και κάρβουνο πάνωαπό αυτά. Δεν υπήρχαν όμως υπολείμ-ματα φωτιάς άρα αυτός ο σωρός φτιά-χτηκε αφότου έσβησαν την πυρά. Κάτωαπό αυτόν υπήρχαν τα απομεινάρια τηςπυράς τα οποία είχαν καλυφθεί με ένασωρό από πέτρες. Αποτελούνταν απόστάχτη, κάρβουνο, καρφιά, κομμάτια αλά-βαστρων από αλαβάστρινο ή επιχρυσω-μένο πηλό, κομμάτια από παραμορφω -μένα πήλινα αγάλματα, πήλινα αγάλματαπου ψήθηκαν στην πυρά, πήλινες χά-ντρες, χρυσά αντικείμενα όπως ρόδακες,φύλλα σιδήρου, στλεγγίδες κ.α. Η επιφά-νειά του ήταν καλυμμένη με λάσπη. Ίχνηφωτιάς κάλυπταν όλη σχεδόν την επιφά-νεια της εξέδρας. Έχουν βρεθεί ολόγυραμικρά κομμάτια ξυλάνθρακα και στάχτηςσκορπισμένη μαζί με απανθρακωμένουςσπόρους και σιτηρά.

Στις 4 πλευρές της εξέδρας υπήρχαναναβαθμίδες. Στη μέση της δυτικής πλευ-ράς υπήρχε μια κεκλιμένη επιφάνεια πουοδηγούσε στην κορυφή της εξέδρας. Επι-καλύφθηκε με ένα λεπτό λευκό στρώμαχώματος που της δίνει μια όψη μαρμάρι-νου οικοδομήματος κλασσικής περιόδου.Καταλήγει σε ένα διάδρομο ανάμεσα σεδύο τοίχους συμμετρικούς σε σχέση με τηναναβαθμίδα. Γύρω από το κέντρο ανα-σκάφηκαν 16 ορθογώνιες οπές τοποθετη-μένες συμμετρικά, 4 σε κάθε πλευρά. Όλοιέχουν σχεδόν τις ίδιες διαστάσεις και κα-τάλοιπα ξύλου σχεδόν απανθρακωμένα.

Αργότερα έσκαψαν το δάπεδο τηςεξέδρας και έφτασαν μέχρι τον φυσικόβράχο αλλά δεν βρήκαν ταφή.

Από την πυρά πιο συγκεκριμένα με-ταξύ άλλων έχουν ανασκαφεί μεταλλικάκομμάτια από ασπίδες. Προφανώς είχαντοποθετηθεί στην φωτιά και το ξύλινο κομ-μάτι τους έχει καταστραφεί. Όσο αφοράτην αρίθμησή τους, ίσως αποτελούσε προ-σφορά για κάθε αρσενικό μέλος της βασι-λικής οικογένειας ή τοποθετήθηκανξεχωριστά σε κάθε άγαλμα στην τελετή. Ταμέλη της οικογένειας είναι 16 (Kara-georghis 1973, p.194).

Μάλλον υπήρχε στεφάνι σε κάθε ομοί-ωμα που βρισκόταν γύρω από την πυράκαι ίσως καταστράφηκε λόγω της υψηλήςθερμοκρασίας. Βρέθηκαν αποσπάσματακυκλικών περιγραμμάτων άσπρου πηλούεπιχρυσωμένα. Υπήρχαν επίσης σφαιρικάή ωοειδές μούρα μυρτιάς στα στεφάνιααπό πηλό καλυμμένα με άσπρη συγκολ-λητική ουσία και μετά τοποθετούσαν επι-χρύσωμα. Ίσως έβαζαν και ρόδακες. Έναάλλο είδος στεφανιού είναι και αυτό πουείναι εξολοκλήρου επιχρυσωμένο, με χο-ντρό σύρμα σαν κοτσάνι, γύρω του εφά-

πτονται βλαστοί με χρυσά φύλλα. Αυτά,μαζί με ρόδακες ήταν ιδιαίτερα γνωστάστον Ελληνιστικό κόσμο.

Το σημαντικότερο εύρημα της ανα-σκαφής είναι τα αγάλματα από άψητοπηλό. Τα είχαν πλάσει γύρω από ένα ορ-θογώνιο ξύλινο δοκάρι, όπως φαίνεταιαπό το σημάδι που άφησε πίσω από τοκεφάλι του αγάλματος αλλά και από τα κα-τάλοιπα του ξύλου. Τοποθετούσαν καρφιάπάνω στο ξύλο για να κρατήσουν τονπηλό στην θέση του κατά το πλάσιμο.Ίσως υπήρχε και ράβδος για να κρατά τοχέρι στον κορμό, ένα δοκάρι για τον κορμόκαι το κεφάλι που χωριζόταν στα δύο γιατα πόδια (Karageorghis 1973, p.198). Βρέ-θηκαν κεφάλια αντρικά και γυναικεία, με-ρικά από αυτά διακοσμημένα με βαφή.Έχουν βρεθεί, επίσης, πήλινα μέρη αν-θρώπινου σώματος όπως γυναικεία στήθηαλλά και άκρα. Μαζί με αυτά βρέθηκε καιένα πήλινο κεφάλι αλόγου. Ίσως να μηνυπήρχε ολόκληρο ομοίωμα αλόγου αλλάνα είχαν φτιάξει εξαρχής μόνο το κεφάλιως υποκατάστατο ενός αληθινού αλόγουανακαλώντας τις θυσίες αλόγων της Αρ-χαϊκής εποχής (Karageorghis 1973,p.200).

Τα περισσότερα είχαν ρεαλιστικές δια-στάσεις και σχεδόν όλα βρέθηκαν παρα-μορφωμένα. Μάλλον βρίσκονταν μετωπι-κά και θα φαίνονταν μόνο από μπροστάεφόσον η πίσω πλευρά δεν ήταν καλάεπεξεργασμένη. Μάλλον ήταν σκεπα-σμένα με ύφασμα. Μερικά, κυρίως τα γυ-ναικεία και αυτά των ηλικιωμένων, ήτανπλήρως ντυμένα. Αυτά των νεαρών καιτων αγοριών ήταν μερικώς ντυμένα, μεχλαμύδα ή ίσως και γυμνά. Κάποια έφερανκαι στεφάνι (Karageorghis 1973, p.199).Όταν άναψαν την φωτιά και εξαπλώθηκεοι ξύλινοι δοκοί πήραν φωτιά. Πολύ σύ-ντομα ο πηλός ψήθηκε μερικώς αλλά ότανέπεσαν τα αγάλματα με τα ξύλα παραμορ-φώθηκαν. Κάποια άλλα ψήθηκαν καλάπριν πέσουν. Η φωτιά προκάλεσε ρωγμέςκαι αυτό αποδεικνύει πως δεν ήταν απότερακότα αλλά από πηλό. Κάποια είχανχαρακτηριστικά από την τέχνη του Λυσίπ-που όπως τα μαλλιά, το μισάνοιχτο στόμα,οι βαθιές γωνίες ματιών και τα φρύδια.

Γενικότερα, υπάρχει ακόμα ένας τέ-τοιος τύμβος στην νεκρόπολη της Σαλαμί-νας που χρονολογείται το 600 π.Χ. Δενυπάρχει όμως καμία ένδειξη ύπαρξης εθί-μου δημιουργίας τύμβων πάνω από τά-φους, ούτε διατήρησής του κατά τον 4οαιώνα. Εισήχθηκε μάλλον από την Ανα-τολή κατά την Αρχαϊκή περίοδο και δενδιατηρήθηκε. Ίσως να είχε ενταχθεί κατάτην Ελληνιστική εποχή στην πολιτική καικοινωνική ζωή του νησιού σύμφωνα με τηνμόδα της εποχής. Αυτήν την περίοδο εμ-φανίζονται τύμβοι στη Μακεδονία και στην

ΤΟ Κ

ΕΝΟ

ΤΑΦΙΟ

ΤΟΥ Ν

ΙΚΟ

ΚΡΕΟ

ΝΤΑ

ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒιβλιογραφία:

Ιστορία της Κύπρου, Ίδρυμα Αρ-χιεπισκόπου Μακαρίου Γ', Λευκω-σία 2000, Τόμος Β’, ΑρχαίαΚύπρος, σελ. 606-618, 625, 626-638, 679, 685, 686, 688, 922

Κ. Σπυριδάκη, Κύπριοι βασιλείςτου 4ου αι. π.Χ. (411 – 311/10π.Χ.), δημοσιεύματα εταιρείας κυ-πριακών σπουδών αρ. 1, Λευκω-σία 1963, σελ. 117 – 155.

Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαί-δεια, Λευκωσία, Φιλόκυπρος,1984 – 1991, σελ. 233 - 235

Ιno Michaelidou – Nicolaou, Liter-acy, Epigraphic and numismaticevidence on Nicocles king of Pa-phos, Κυπριακαί Σπουδαί, Δελ-τίον Εταιρείας ΚυπριακώνΣπουδών, Τόμος Μ’, Λευκωσία,1976, σελ. 15-28

V. Karageorghis, Salamis inCyprus, London 1969, p. 140-148, 151-164

V. Karageorghis, Excavations inthe Necropolis of Salamis,Nicosia, Published for the Repub-lic of Cyprus by the Dept. of An-tiquities 1973, vol. III, (Text) p.129-202. ( Folding Plans andSections) Figs. XXIII, XXIV,XXVII. (Plates) Pls. J, K, L, M, N,O, P, CXL, CXLIII, CXLIV,CXLVIII, CXLIX, CLI, CLIII, CLIX,CLXV, CLXXVIII, CXCVII,CCLXXXII

5

Ανατολία (όπου ο τύμβος είχε μεγάλη ιστο-ρία και συνέχεια από την Αρχαϊκή πε-ρίοδο). Ο τύμβος μοιάζει με τον τύμβο τουΤάνταλου στην Φρυγία.

Οι ανασκαφείς εισηγήθηκαν πως τομνημείο χρησιμοποιήθηκε σαν κενοτάφιογια τον τελευταίο βασιλιά της ΣαλαμίναςΝικοκρέοντα που πέθανε με την οικογέ-νειά του στο ολοκαύτωμα αυτοκτονίας το311/10 π.Χ. (Karageorghis 1973, p.138).

ΧρονολόγησηΌπως έχω αναφέρει και πιο πριν κά-

ποιο από το υλικό του τύμβου χρονολο-γείται στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού καιπροέρχεται από την θέση της Έγκωμηςλίγο πιο πέρα. Άλλα σημεία του τύμβουχρονολογούνται από τον 6ο αιώνα μέχρικαι τον 4ο π.Χ. αιώνα. Ένα μικρό γυναι-κείο κεφάλι Αλεξανδρινού τύπου και οι αμ-φορείς ανήκουν στην Κυπροκλασσική Ικαι ΙΙ. Επίσης, έχουν βρεθεί κάποια πέ-τρινα και μαρμάρινα γλυπτά του 5ου και4ου αιώνα καθώς και μελανοστιλβωτά Ατ-τικής κεραμικής. Το Λυσιππικό στυλ τωνπήλινων αγαλμάτων τα χρονολογούν στοντελευταίο 4ο του 4ου αιώνα. Τα επιχρυ-σωμένα αλάβαστρα μαζί με άλλη κεραμικήκαι τα στεφάνια ανήκουν στο τέλος του4ου αιώνα (Karageorghis 1973, p.200).

ΣυμπεράσματαΣίγουρα το μνημείο έχει ταφικό χαρα-

κτήρα, οι προσφορές τοποθετήθηκαν στοδάπεδο της εξέδρας σε μια χρονική στιγμή

και καταστράφηκαν από φωτιά σε μια τε-λετή. Άρα αποκλείεται να προορίζονταν γιαβωμό ή ιερό. Μετά την τελετή μαζεύτηκανόλα σε ένα σωρό πάνω από την πυρά καικαλύφθηκαν με χώμα και πέτρες. Αργό-τερα από πάνω ανεγείρεται ο τύμβος πουαποτελεί τιμή προς τον νεκρό και προστα-σία ενός μνημείου σημαντικού. Τα φρούτακαι οι σπόροι αντιπροσωπεύουν την τε-λετή παγκαρπία ή πανσπερμία.

Οι 16 οπές που αντιστοιχούν μάλλονσε 16 ομοιώματα μαρτυρούν πως η πυράήταν τελετή τιμής αφιερωμένη σε συγκε-κριμένο αριθμό ατόμων που απεικονίζο-νται από τα πήλινα αυτά αγάλματα.Μάλλον αυτά τα άτομα ήταν σημαντικοίπολίτες της Σαλαμίνας. Επομένως, σύμ-φωνα με τα συμπεράσματα των ανασκα-φέων, ίσως το μνημείο και η πυρά συνδέ -ονται με θάνατο από αυτοκτονία του τε-λευταίου βασιλιά της Σαλαμίνας Νικοκρέο-ντα και της βασιλικής οικογένειας, τωνοποίων τα σώματα κάηκαν και έτσι δενήταν δυνατή η ταφή. Το πρέπον ήταν νακάνουν μια τελετή και να προσφέρουνδώρα για τον βίαιο θάνατό τους. Το περι-στατικό περιγράφεται από το Διόδωρο καιάλλους Έλληνες συγγραφείς. Στον στρα-τιωτικό βασιλιά και τους υπόλοιπουςάντρες της οικογένειας προσφέρονται πα-νοπλίες με ασπίδες και δόρατα. Στις γυ-ναίκες προσφέρονται αρωματικά δοχείακαι επίχρυσα αγγεία. Οι προτομές στέφο-νται με στεφάνια σαν σύμβολο ευγένειας.Δεν θυσιάζουν ζώο ίσως γιατί υπήρξε αρ-κετή βιαιότητα και δεν χρειαζόταν άλλη.Μια τέτοια τελετή με ομοιώματα των νε-κρών γινόταν συχνά έτσι ώστε να δώσουντις πρέπουσες τιμές σε νεκρούς που δενείναι δυνατόν να θαφτούν. Τα πήλινα πορ-τρέτα συμβολίζουν την παρουσία των νε-κρών που παίρνουν μέρος στην τελετή. Ητελετή μάλλον έγινε λίγο αργότερα από τοολοκαύτωμα. Οι τερακότες δεν είχανακόμα στεγνώσει από το πλάσιμο και αυτόδείχνει μια βιασύνη. Η τοποθέτηση τωναντικειμένων στην εξέδρα και το κτίσιμοτης χρονολογούνται την ίδια περίοδο πουσημαίνει πως φτιάχτηκαν σε μικρό χρονικόδιάστημα (Karageorghis 1973, p.201-202).

Κάποια από τα ευρήματα δείχνουν τιςσχέσεις της Κύπρου με τον υπόλοιπο Ελ-ληνιστικό κόσμο και δίνουν μια ερμηνείαστο μνημείο. Ο τάφος μοιάζει με τον τάφοτου Μίδα στην Γόρδιο, ο οποίος αυτοκτό-νησε μετά την επίθεση των Κυμερίων του696 π.Χ.

Ιστορικό ΥπόβαθροΜετά την νίκη του Μεγάλου Αλεξάν-

δρου στην Φοινίκη, το 333 π.Χ. ο κυπρια-κός στόλος εντάσσεται στο πλευρό του στηΣιδώνα και αργότερα τον βοήθησε να κατα-κτήσει την Τύρο το 332. Σύμφωνα με τονΑρριανό, ο κυπριακός στρατός είχε ως επι-

ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΤΟ

ΚΕΝ

ΟΤΑ

ΦΙΟ

ΤΟ

Υ Ν

ΙΚΟ

ΚΡΕ

ΟΝ

ΤΑ

6

Χάρτης με την θέση του τάφου(Karageorghis 1969)

κεφαλή τον Πνυταγόρα, πατέρα του Νικο-κρέοντα.

Ο Δουρίδης μας πληροφορεί ότι, αφούνίκησαν, ο Αλέξανδρος επέστρεψε από τηνΑίγυπτο και αντάμειψε τους συμμάχους τουμε πλούσια δώρα. Ο βασιλιάς της Σαλαμί-νας, ο οποίος το 332 π.Χ. ήταν ο Νικο-κρέων, πήρε ως δώρο την πόλη τηςΤαμασσού με τα μεταλλεία, αφού την αφαί-ρεσε από τον Πουμιάθωνα του Κιτίου.

Μετά το θάνατο του Αλεξάνδρου ο Νι-κοκρέων και άλλοι βασιλείς της Κύπρουεντάσσονται υπό το πλευρό του Πτολεμαίουκαι κάποιοι άλλοι υπό το πλευρό του Αντί-γονου. Το 321 οι βασιλείς των Σαλαμίνας,Αμαθούντας, Σόλων και Πάφου συμμάχη-σαν με τον Πτολεμαίο και πολιόρκησαν μιαπόλη. Ωστόσο μέχρι το 315 Αντίγονος καιΠτολεμαίος προσπαθούσαν να πάρουν τηνΚύπρο με το μέρος τους. Ο Αντίγονος είχεστείλει απεσταλμένο και είχε πάρει με τομέρος του αυτούς του Κιτίου, της Λαπήθου,του Μαρίου και της Κερύνειας. Μα ο Πτολε-μαίος απάντησε στέλλοντας στρατό με επι-κεφαλή τον αδελφό του Μενέλαο. Οτελευταίος κατέλαβε την Κερύνεια την Λά-πηθο, συμμάχησε με το Μάριο, την Αμα-θούντα και πολιόρκησε το Κίτιο το οποίοτελικά συνθηκολόγησε. Ολόκληρη η Κύ-προς βρισκόταν σε συμμαχία με τον Πτολε-μαίο.

Το 312 ο Πτολεμαίος επανέρχεται στονησί και εκτελεί όσους βασιλείς βρίσκοντανακόμα με το μέρος του Αντιγόνου. Επίσης,ερημώνει περιοχές και διαλύει βασίλεια,όπως στην περίπτωση του Μαρίου που με-ταφέρει τους κατοίκους του στο βασίλειο τουΝικοκλή στην Πάφο. Μετά, όπως μας πλη-ροφορεί ο Διόδωρος παρέδωσε τις πόλειςστο Νικοκρέοντα και τον έκανε στρατηγό τουνησιού. Ο Διόδωρος και ο Λαέρτιος τον ονο-μάζουν «σατράπη», ο Κικέρωνας «Cypriumtyrannum» και ο Πλούταρχος τύραννο.

Μετά το 311 δεν διαδέχθηκε άλλος βα-σιλιάς τον Νικοκρέοντα, που είχε πεθάνει. ΟΔιόδωρος μας πληροφορεί πως όταν ο Πτο-λεμαίος πληροφορήθηκε ότι ο Νικοκλής τηςΠάφου διαπραγματευόταν μυστικά με τονΑντίγονο (δηλαδή το 310) έστειλε δύο αξιω-ματούχους του, τον Αργαία και Καλλικράτη,με εντολή να τον σκοτώσουν. Αυτοί περικύ-κλωσαν το ανάκτορό του, με στρατεύματατου Μενέλαου, και τον ανάγκασαν να αυτο-κτονήσει. Η γυναίκα του Νικοκλή διέταξε τιςγυναίκες των αδελφών του βασιλιά να αυ-τοκτονήσουν, σκότωσε τις κόρες της και αυ-τοκτόνησε και αυτή για να μην γίνουνλάφυρα του Πτολεμαίου. Οι αδελφοί του Νι-κοκλή έβαλαν φωτιά στο ανάκτορο και έτσιδεν έμεινε κανείς από την οικογένεια.

Μερικοί ερευνητές ταυτίζουν αυτή τηνιστορία με τον Νικοκρέοντα της Σαλαμίνας,γι’ αυτό άλλωστε και ο ανασκαφέας ταυτίζειτο μνημείο με αυτόν. Τα αντικείμενα, η χρο-

νολόγηση και ο τύπος του μνημείου ταιριά-ζουν με ένα τέτοιο θάνατο. Από ένα τέτοιοθάνατο, όπως τον περιγράφουν οι πηγές,φυσικό είναι να μην υπάρχουν λείψανα απότους νεκρούς γι’ αυτό και φτιάχτηκαν ταομοιώματα. Πιστεύουν πως έγινε κάποιασύγχυση από τους αρχαίους συγγραφείς.Τα τοπωνύμια Πάφος και Σαλαμίνα όμωςδεν συγχέονται εύκολα. Η σύγχυση όμωςπιστεύουν ότι προήλθε από τα ονόματα τωνσυζύγων τους. Η Αξιοθέα ήταν σύζυγος τουΝικοκλή και η Βιοθέα του Νικοκρέοντα. ΟWesseling είχε διορθώσει το κείμενο τουΔιοδώρου αλλάζοντας το Νικοκλής σε Νικο-κρέων και ονομάζει Αξιοθέα τη σύζυγο τουΝικοκρέοντα, παρόλο που ο Αθήναιος τηνονομάζει Βιοθέα.

Ο Νικοκλής μάλλον είχε παραμείνει στοπλευρό του Πτολεμαίου μέχρι το 312 και αρ-γότερα ίσως δυσαρεστήθηκε από την μετα-φορά των κατοίκων του Μαρίου στην Πάφο.Έτσι εισηγούνται πως τότε άρχισε να συ-νεργάζεται με τον Αντίγονο. Ο Νικοκρέωνείχε πεθάνει πιο πριν από τον Νικοκλή. ΗΝέα Πάφος δημιουργείται στο τέλος του 4ουαιώνα, ίσως και αυτό να συνδέεται με τηνιστορία.

Ο Μενέλαος με μια εκστρατεία στηνΚύπρο γίνεται στρατηγός και ο επόμενοςβασιλιάς της Σαλαμίνας. Γι’ αυτό ο Hill ειση-γείται πως η διεκδίκηση του τίτλου αυτούοδήγησε στην καταστροφή των ανακτόρωντου Νικοκρέοντα και όχι του Νικοκλή. Αν λοι-πόν σκεφτούμε πως οι δύο αξιωματούχοιπου έφτασαν στην Κύπρο πήραν στρατεύ-ματα από τον Μενέλαο που είχε ήδη γίνειστρατηγός στην Σαλαμίνα, όπως μας ανα-φέρουν οι πηγές, τότε η ηρωική αυτοκτονίαπου αποδίδουν ο Διόδωρος και άλλοι συγ-γραφείς στον Νικοκλή είναι σωστή.

Το Χρονικό του Παρίου αναφέρει: Αφούπέθανε ο Νικοκρέων ο Πτολεμαίος κυρίευετο νησί το έτος που ήταν Αθηναίος άρχονταςο Σιμωνίδης. Μας χρονολογεί την κατά-κτηση στο 311.

Ο Σπυριδάκης υποστηρίζει πως τοηρωικό τέλος της οικογένειας της Πάφου τα-ξίδεψε από στόμα σε στόμα και έτσι επήλθεμια σύγχυσης κατά την καταγραφή ή ίσωςήταν λάθος του ενός συγγραφέα, είτε τουΠολύαινου, είτε του Διοδώρου. Ο Διόδωροςονομάζει τον Νικοκλή «βασιλέα της Πάφου»και ο Πολύαινος «βασιλέα των Κυπρίων».Επίσης, αναφέρει πως το γεγονός ότι πολλάτοπωνύμια στην Πάφο προέρχονται από τοόνομα του Νικοκλή (π.χ. Νικόκλια) πάει ναπει πως ήταν ένας άξιος βασιλιάς που τοόνομά του έπρεπε να διατηρηθεί στην ιστο-ρία (Σπυριδάκη 1963, 153-154).

Το μνημείο όμως έχει ανασκαφεί στηνΣαλαμίνα του Νικοκρέοντα και όχι στηνΠάφο του Νικοκλή. Κάποιοι άλλοι ερευνη-τές βέβαια αρνούνται την σύνδεση του μνη-μείου με το περιστατικό.

ΤΟ Κ

ΕΝΟ

ΤΑΦΙΟ

ΤΟΥ Ν

ΙΚΟ

ΚΡΕΟ

ΝΤΑ

ΟΦ

ΕΛΤΗ

Σ

7

ΑΘΗΝΑ 490 – 480 π. Χ.Η δεκαετία μεταξύ των δύο Μηδικών Πολέμων

Τα Μηδικά, όπως αναφέρουν οι συγ-γραφείς τους Περσικούς Πολέμους, είναιένα από τα σημαντικότερα γεγονότα τηςΑρχαίας Ελληνικής ιστορίας. Αποτέλεσαν,άλλωστε, την πρώτη μεγάλη και ιστορικάτεκμηριωμένη σύγκρουση της Ανατολής μετη Δύση. Ξεκίνησαν από το 490 π. Χ. μετη μάχη στο Μαραθώνα και έληξαν μετάαπό πλήθος ιστορικών εξελίξεων το 479π. Χ. με τη μάχη των Πλαταιών και τη ναυ-μαχία της Μυκάλης. Η δεκαετία 490-480π. Χ. ήταν καθοριστική τόσο για τηνΑθήνα, όσο και για τον υπόλοιπο ελληνικόκόσμο.

Η μάχη του Μαραθώνα το 490 π. Χ.έμελλε να καθορίσει σε μεγάλο βαθμό τιςεξελίξεις στην Αθήνα. Με τη νίκη αυτή τωνΑθηναίων αποδείχθηκε η ανωτερότητατων Ελλήνων οπλιτών, του οπλισμού καιτης ελληνικής τακτικής. Επίσης, αναπτε-ρώθηκε το ηθικό των Αθηναίων καθώς καιτων υπόλοιπων Ελλήνων, αφού καταρρί-φθηκε ο μύθος του αήττητου των Περσών.Ταυτόχρονα, η Αθήνα απέφυγε τον κίν-δυνο της επανόδου του Ιππία (ανατροπήτο 510 π. Χ.) και της τυραννίας των Πεισι-στρατιδών και γενικότερα εδραιώνεται ηαθηναϊκή δημοκρατία. Ακόμα, αναπτύσ-

σονται οι προϋποθέσεις για ανάδειξη τηςΑθήνας σε ισχυρή δύναμη στο πλευρό τηςΣπάρτης και οι Αθηναίοι παρουσιάζονταιως «σωτήρες» ολόκληρου του ελληνικούκόσμου. Άλλωστε, η σημασία της νίκηςστο Μαραθώνα για τους Αθηναίους, φαί-νεται από το ότι ήδη από τα αρχαία χρό-νια δημιουργήθηκε μια πληθώρα μύθωνσχετικών με τη μάχη αυτή που δείχνει ότιθεοί και ήρωες πολέμησαν για τη σωτηρίατης Αθήνας. Η μάχη αυτή αποτέλεσε έναορόσημο για την εξέλιξη της ιστορίας τηςπόλης και για τη μετέπειτα ιμπεριαλιστικήτης πολιτική.

Μια από τις πρώτες ενέργειες τωνΑθηναίων ήταν να τιμωρήσουν όσουςείχαν «μηδίσει». Σε αυτό το πλαίσιο ξενικάο πόλεμος με την Αίγινα, ο οποίος επρό-κειτο να διαρκέσει μέχρι και το 480 π. Χ.με τη νέα περσική επίθεση, και η εκστρα-τεία στην Πάρο, το 489 π. Χ. Η Αίγινα ανέ-καθεν αποτελούσε μια σημαντική ναυτικήδύναμη κι ήταν το αντίπαλο δέος της Αθή-νας. Γι’ αυτό και οι Αθηναίοι φοβούμενοιμια ενδεχόμενη σύμπραξη της Αίγινας μετους Πέρσες και μετά από μια επανάστασητων δημοκρατικών στο νησί, τους οποίουςυποστήριζε η Αθήνα, ξέσπασε ο πόλεμος.

ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΑΘ

ΗΝ

Α 49

0 –

480

Π. Χ

.

8

Ραφαήλ ΕύζωναςΜαρία ΡούσουΕιρήνη ΦράγκουΙΣΑ1ο

Αεροφωτογραφία Αττικής(http://spotyo.orconhosting.net.nz/sat/athens1.JPG)

Α Θ Η Ν Α

Πειραιάς

Ελευσίς

Σούνιο

Αίγινα

Σαλαμίνα

Μαραθώνας

Φάληρο

Μέγαρα

Για τον ίδιο λόγο ο Μιλτιάδης έπεισε τηνΕκκλησία του Δήμου για μια επίθεση στηνΠάρο, της οποίας ηγήθηκε. Η εκστρατείακατέληξε σε παταγώδη αποτυχία, με απο-τέλεσμα οι αντίπαλοι του στην Αθήνα νατον οδηγήσουν στη φυλακή, όπου και πέ-θανε. Ο θάνατος του Μιλτιάδη άνοιξε τοδρόμο για άλλους φιλόδοξους πολιτικούς,όπως ο Θεμιστοκλής.

Παράλληλα στην Αθήνα έγιναν κά-ποιες πολιτικές μεταβολές που οδήγησανστην περεταίρω εκδημοκρατικοποίηση τηςπόλης. Για παράδειγμα, το 487/6 π. Χ. ψη-φίστηκε ένα μέτρο που άλλαξε τον τρόποεπιλογής των εννέα αρχόντων. Παλαιό-τερα εκλέγονταν μόνο από τους πεντακο-σιομέδιμνους ενώ από το 486 π. Χ. καιεξής εκλέγονταν με κλήρο και από τουςπεντακοσιομέδιμνους και από τους ιππείς,για τους οποίους μέχρι τότε δεν ήταν προ-σιτό το αξίωμα του άρχοντα. Αρχικά, οι άρ-χοντες που εκλέγονταν ήταν εννέα, όμωςμε τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη δημι-ουργήθηκαν δέκα φυλές. Έτσι, ο δέκατοςάρχοντας κληρωνόταν ως «γραμματεύςτων θεσμοθετημάτων». Μ’ αυτό τοντρόπο, το αξίωμα αυτό έχασε την πολιτικήτου σημασία και μεγάλο μέρος της εξου-σίας του μεταβιβάστηκε στη βουλή. Επί-σης, ο Πολέμαρχος έχασε την εξουσία πουείχε στρατιωτικά και μεταβιβάστηκε στουςδέκα στρατηγούς, οι οποίοι απέκτησαν με-γάλη δύναμη.

Επιπλέον, το 487 π. Χ. εφαρμόζεταιστην Αθήνα για πρώτη φορά ο οστρακι-σμός, ο οποίος αποδίδεται στον Κλεισθένη(508/7 π. Χ.). Ο οστρακισμός ήταν έναμέσο εμφάνισης πολιτικών ερίδων που

οδήγησε στην εξορία πλήθος σημαντικώνπολιτικών προσώπων, όπως ο Αριστείδηςο Δίκαιος.Προς το τέλος της δεκαετίας τοπολιτικό πρόσωπο που επικράτησε ήτανο Θεμιστοκλής, ο οποίος υποστήριζε τηναξιοποίηση του αργύρου από τα μεταλλείατου Λαυρίου για την ενίσχυση του αθηναϊ-κού στόλου, σε αντίθεση με τον Αριστείδηπου υποστήριζε τον διαμερισμό των κερ-δών από τον άργυρο στους Αθηναίους πο-λίτες. Τελικά η άποψη του Θεμιστοκλήεπικράτησε και ο Αριστείδης εξορίστηκε.Σύμφωνα με σύγχρονους μελετητές οοστρακισμός του Αριστείδη (483 π. Χ.)αποτέλεσε το πρώτο δημοψήφισμα στηνιστορία (Holland 2006, σ.355), καθώς οιΑθηναίοι έπρεπε να επιλέξουν μεταξύτων

ΑΘΗ

ΝΑ 490 –

480 Π. Χ.

ΟΦ

ΕΛΤΗ

Σ

9

Θραύσμα αγγείου με παράστασηαπό τη μάχη του Μαραθώνα

(http://s.enet.gr/resources/2009-12/29g-2-thumb-large.jpg)

Τριήρης(http://pages.uoregon.edu/klio/maps/gr/

trireme_plan.jpg)

ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΑΘ

ΗΝ

Α 49

0 –

480

Π. Χ

.

10

δυο αντρών και των απόψεων που εκ-προσωπούσε ο καθένας. Το στόλο πουδημιουργήθηκε κλήθηκε να επανδρώσειμεγάλο μέρος του αθηναϊκού πληθυσμού,προερχόμενο από όλα τα κοινωνικά στρώ-ματα. Οι νίκες που ακολούθησαν, εξαιτίαςακριβώς αυτού του πανίσχυρου στόλου,οδήγησαν στις πολιτικές αλλαγές των επό-μενων δεκαετιών.

Στον κίνδυνο της νέας περσικής επί-θεσης, που ξεκίνησε το 481 π. Χ., οι ελλη-νικές πόλεις συγκάλεσαν συνέδριο στηνΚόρινθο, για τη δημιουργία μιας πανελλή-νιας συμμαχίας, παραμερίζοντας τις με-ταξύ τους διαφορές. Χαρακτηριστικόπαράδειγμα είναι η παραχώρηση της αρ-χηγίας του στόλου στη Σπάρτη, παρόλοπου η Αθήνα διέθετε το μεγαλύτερο στόλομεταξύ των άλλων πόλεων.

Παράλληλα, στην Αθήνα ξέσπασε δι-χογνωμία ως προς την ερμηνεία της φρά-σης «ξύλινο τείχος» από το χρησμό τουμαντείου των Δελφών. Ο Θεμιστοκλήςυποστήριζε την εκκένωση της πόλης καιτη μεταφορά του πληθυσμού σε άλλες πε-ριοχές, ενώ οι αντίπαλοί του, την παρα-μονή των Αθηναίων στην πόλη τους και τηδημιουργία ενός ξύλινου τείχους γύρωαπό την Ακρόπολη για απόκρουση τηςεπίθεσης.Ακόμα, ο Θεμιστοκλής πρότεινετην επαναφορά όλων όσων εξορίστηκαντα προηγούμενα χρόνια, ώστε ενωμένοι οιΑθηναίοι να πολεμήσουν τους βαρβάρους.(Τροιζήνιο Ψήφισμα, 44 – 45) Ένα τέτοιοπαράδειγμα είναι ο Αριστείδης ο Δίκαιος,ο οποίος υποτάχθηκε στον Θεμιστοκλήπαραμερίζοντας τις πολιτικές τους αντιθέ-σεις, προσβλέποντας στην ενοποίηση τωνΑθηναίων μπροστά στον κίνδυνο που διέ-τρεχαν. Παρόλα αυτά οι υποστηρικτές τηςδημιουργίας του ξύλινου τείχους επέμεινανκαι έφτιαξαν το τείχος το οποίο καταστρά-φηκε εύκολα από τους Πέρσες, οι οποίοιστην συνέχεια έσφαξαν όσους βρίσκοντανμέσα.

Μετά την εκκένωση της Αθήνας καιτην είσοδο των περσικών στρατευμάτωνστην πόλη, οι Πέρσες λεηλάτησαν και έκα-ψαν ολόκληρη την πόλη ως εκδίκηση γιατην πυρπόληση των Σάρδεων που έγινεαπό τους Αθηναίους κατά την διάρκεια τηςΙωνικής Επανάστασης.

ΣυμπεράσματαΗ δεκαετία μεταξύ των δυο Μηδικών

Πολέμων καθόρισε σε μεγάλο βαθμό τημετέπειτα πορεία της Αθήνας και έδωσε τοέναυσμα στους μελετητές να βγάλουν τασυμπεράσματα τους γύρω από τις διάφο-ρες αποφάσεις και αλλαγές που σημειώ-θηκαν.

Η νίκη στον Μαραθώνα και ο άθλοςτης Σαλαμίνας προσέδωσαν στην Αθήνααξεπέραστη αίγλη και δύναμη σε τόσο με-γάλο βαθμό που ο Ηρόδοτος παρουσιάζει

δικαιωματική την ηγεμονία της στο μεγα-λύτερο μέρος του κυρίως ελληνικούχώρου. Μέσα από τους κόλπους της Αθη-ναϊκής Συμμαχίας αναδύονται οι ιμπερια-λιστικές βλέψεις της που θα τηνκαθιστούσαν Αρχή και θα την οδηγούσανσε ένα άκρατο αυταρχισμό απέναντι τουςσυμμάχους της και όχι μόνο.

Οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη πουπραγματοποιήθηκαν σχεδόν δυο δεκαε-τίες πριν τον Πρώτο Μηδικό Πόλεμο βοή-θησαν στην ενότητα των Αθηναίωνολόκληρης της Αττικής και στην από-κρουση της περσικής εισβολής. Με το πέ-ρασμα των χρόνων η Δημοκρατίαισχυροποιείται, ωριμάζει ενώ πολιτειακέςαλλαγές που συντελούνται στην δεκαετίατων Μηδικών Πολέμων βοηθούν ώστε ηΑθήνα του 480 π.Χ. να είναι πιο ενωμένηκαι πιο ισχυρή από αυτή του 490 π.Χ. Ηισχυροποίηση της Δημοκρατίας βοήθησετους ανθρώπους να αναπτύξουν πολιτικήάποψη γύρω από τα θέματα που απασχο-λούσαν την πόλη. Φυσικό ήταν δημιουρ-γούνται διάφορα πολιτικά ρεύματα γύρωαπό εξέχοντες προσωπικότητες μεταξύτων οποίων αναπτύσσονταν πολιτικές έρι-δες. Χαρακτηριστική ήταν η καταδίκη τουΜιλτιάδη αλλά και οι εξοστρακισμοί πουακολούθησαν μετά το 484 π.Χ., οι οποίοιήταν προϊόντα αυτών των πολιτικών συ-γκρούσεων και της διαδοχικής ισχυροποί-ησης δημοκρατικών και συντηρητικών. Οιπολιτικές διαμάχες ξεπηδούν και μέσααπό την περίφημη διαφωνία γύρω από τοΞύλινο τείχος. Η μελέτη δείχνει ότι πίσωαπό την διαφωνία προέκυπτε η διαμάχημεταξύ των οπλιτών που ήταν κυρίως οιανώτερες κοινωνικές ομάδες που νίκησανστον Μαραθώνα και των κωπηλατών, δη-λαδή των θητών, της κατώτερης κοινωνι-κής ομάδας. Η νίκη στον Μαραθώνα ήτανκατεξοχήν νίκη των οπλιτών, η ναυμαχίατης Σαλαμίνας όμως έδειξε ότι και οι θήτεςμπορούσαν να υπερασπίσουν επάξια τηνΑθήνα και παράλληλα άνοιξε τον δρόμοστην διεκδίκηση περαιτέρω πολιτικών δι-καιωμάτων. Φυσικά η Δημοκρατία συνδε-όταν άρρηκτα με το ναυτικό της για αυτόκαι οι περισσότεροι υποστηρικτές της ήτανοι κωπηλάτες. Ο Θεμιστοκλής που προω-θούσε ριζοσπαστικές αλλαγές, μέσω τηςδημιουργίας του ναυτικού κατάφερε νααποκτήσει μεγάλη υποστήριξη από ταλαϊκά στρώματα και να θεωρείται προστά-της της Δημοκρατίας. Απέκτησε μεγάληδύναμη και επιρροή που τον οδήγησε αρ-γότερα να ξεπεράσει τα όρια. Έτσι όπωςκαι ο Μιλτιάδης, ο Θεμιστοκλής εξορίστηκεφανερώνοντας και τα όρια που έπρεπε ναέχει η εξουσία ενός ατόμου, αλλά και μέχριποιο βαθμό ανεχόταν ο λαός την δύναμηενός προσώπου.

Βιβλιογραφία:

Σακελλαρίου, Μ. Β., Η αθηναϊκήδημοκρατία, Πανεπιστημιακές Εκ-δόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 2008

Συλλογική ομάδα συγγραφέων,Ιστορία των Ελλήνων, τόμος 3:Κλασικοί Χρόνοι, Δομή, Αθήνα

Burn, A.R., Persia and theGreeks: the Defence of the West,c. 546-478 B.C., Duckworth,Λον-δίνο, 1984

Eric Chaline, Ταξιδιωτικός οδηγόςγια την αρχαία Ελλάδα. Η Αθήνακαι τα περίχωρα το έτος 415 π.Χ., μετάφραση Άννα Παπασταύ-ρου, Σαββάλας, Αθήνα, 2009

Holland, Tom, Persian Fire. Thefirst World Empire and the Battlefor the West, Μετάφραση Δημή-τρης Γ. Στεφανάκης, Ωκεανίδα,Αθήνα, 2006

Lazenby, J. F., The defence ofGreece 490 – 479 B. C., Aris andPhillips, Warminister, 1993

Meiggs Russell and Lewis David,A selection of Greek historical in-scriptions. To the end of the fifthcentury B.C., Oxford UniversityPress, 1969

Mossé, Claude, Ιστορία μιας δη-μοκρατίας: Αθήνα, ΜετάφρασηΔήμητρα Αγγελίδου, ΜορφωτικόΊδυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα,1983

Πηγές:

Ηρόδοτος, 7. 132 και 140.

Παυσανίας, 3. 12. 6.

Πλούταρχος, Θεμιστοκλής, 6.

ΧΩΡΟ

Ι ΛΑΤΡΕΙΑΣ

ΣΤΟ

Ν Μ

ΙΝΩ

ΙΚΟ

ΑΝΑΚ

ΤΟΡΙΚ

Ο Π

ΟΛΙΤΙΣ

ΜΟ

ΟΦ

ΕΛΤΗ

Σ

11

Χώροι Λατρείας στο ΜινωικόΑνακτορικό Πολιτισμό

Στο παρόν άρθρο πρόκειται να γίνειμια παρουσίαση των θέσεων λατρείας στοΜινωικό ανακτορικό πολιτισμό. Αφενός θαγίνει μια προσπάθεια, τόσο της ένταξηςαυτών των θέσεων λατρείας σε ένα χρο-νολογικό πλαίσιο όσο και μια ανάλυση τηςτοπογραφίας τους σε σχέση με το αστικό,το διοικητικό και το φυσικό τους περιβάλ-λον. Αφετέρου, μέσω των αρχαιολογικώντεκμηρίων, είτε αυτά είναι κινητά είτε ακί-νητα ευρήματα, θα δικαιολογηθεί η ονομα-σία των ακόλουθων χώρων ως χώρωνλατρείας

Λέγοντας θέσεις λατρείας εννοούμετους χώρους στους οποίους αναπτύχθη-καν συγκεκριμένες πράξεις λατρευτικούπεριεχομένου. Σκοπός αυτών των πρά-ξεων είναι η απόδοση τιμής ή αφοσίωσης,οι οποίες αποδίδονται γενικότερα σε έναανώτερο ον, όπως ένας θεός. Το σύνολοτων τελετουργικών πρακτικών που λαμ-βάνουν χώρο σε ένα τόπο λατρείας εντάσ-σονται σε ένα ευρύτερο θεολογικόσύστημα.

Βάση των στοιχείων για τις περιοχέςπου παρατηρούνται τελετουργικές δρα-στηριότητες στη Μινωική ανακτορικήΚρήτη, οι αρχαιολόγοι χωρίζουν τους λα-τρευτικούς χώρους σε τέσσερις μεγάλεςκατηγορίες. Αυτές είναι από τη μια οι λα-τρευτικοί χώροι σε υπαίθριους χώρουςπου ονομάζονται Ιερά Κορυφής και οιχώροι στα ανάκτορα που πρόκειται νααναλυθούν πιο κάτω. Από την άλλη, λα-τρευτικοί χώροι αναγνωρίζονται σε σπη-λιές επονομαζόμενες ως Ιερά Σπήλαια καισε τάφους (Dickinson 1994,σ.266-267).

Ξεκινώντας την ανάλυση τα Ιερά Κο-ρυφής αποτελούσαν σημαντικά κοινοτικάκέντρα λατρείας. Αναπτύχθηκαν τηνΕποχή του Χαλκού σε μια περίοδο που κα-λύπτει από το 2300 π.Χ ± έως το 1500π.Χ, η οποία αντιστοιχεί περισσότερο ή λι-γότερο με τις δύο κύριες οικοδομικές φά-σεις των «ανακτόρων» την Παλαιοανακτο -ρική και Νεοανακτορική περίοδος(Soetens - Sarris - Topouzi - Vansteen-huyse 2002).

Η σημαντικότητα τους έγκειτο τόσοστην γεωγραφική τους θέση όσο και στογεγονός εύρεσης μεγάλης ποσότητας αρ-χαιολογικών ευρημάτων. Ο σκοπός δημι-

ουργίας τους συνδέεται με την προσπά-θεια δημιουργίας μιας κατάστασης κατάτην οποία οι φατρίες των αριστοκρατικώνοικογενειών γενών της ΠροανακτορικήςΠεριόδου θα αποδέχονταν μια νέα αρχή,μια αρχή που θα είχε σχέση με κάτι θεϊκό,κάτι το ανώτερο.

Τα Ιερά Κορυφής βρίσκονταν στην κο-ρυφή συγκεκριμένων βουνοκορφών ή αρ-κετά κοντά σε αυτές διασκορπισμέναπάνω στα βουνά της Κρήτης. Μπορεί νασυναντώνται σε ποικίλα ύψη και υφίσταντοεκτός των ανακτόρων. Αποτελούσαν χώ-ρους συχνής επίσκεψης από μια ομάδαπου διαχειριζόταν το πλεόνασμα. Κατά τηνΠαλαιοανακτορική Περίοδο έχουν ένασαφή αγροτικό χαρακτήρα. Αποκτούν τησημασία θρησκευτικών- διοικητικών κέ-ντρων καθώς ελέγχουν την παραγωγήπλεονάσματος. Αυτά τα Ιερών φαίνεται ναεπιλέγονται για την ορατότητα της θέσηςκαι για την απρόσκοπτη θέα της περιοχήςπου ελέγχουν. Η σχέση των Ιερών Κορυ-φής με τα ανάκτορα κυρίως της Νεοανα-κτορικής Περιόδου, παραδοσιακά βασί -ζεται στα πλούσια, ανακτορικά σύνολα τε-χνουργημάτων που βρέθηκαν στα ιερά κο-ρυφής. Με τον τρόπο αυτό είναι δυνατόννα σχετίσουμε την κοινωνικο-πολιτική ταυ-τότητα των ανακτόρων με τα ιερά κορυ-φής, και να αντικατοπτρίσουμε αυτή τηνταυτότητα στο τοπίο (Soetens- Sarris –Topouzi- Vansteenhuyse 2002).

Στα Ιερά Κορυφής παρατηρείται μιαομοιομορφία όσο αφορά το είδος των αρ-χαιολογικών ευρημάτων. Τα πιο συνήθηευρήματα είναι ανθρωπόμορφα και ζωό-μορφα αγαλματίδια (Ιερό Κορυφής Γιούκτακαι Ιερό κορυφής Αρχάνων), χάλκινα ει-δώλια αγαλματίδια (Ιερό Κορυφής Γιού-κτα), κρανία βοοειδών(Ιερό Κορυφής στοΞυκέφαλο), αγγεία, λίθινες τράπεζες προ-σφορών (Ιερό Κορυφής Γιούκτα), αναθη-ματικές καμπάνες με τη μορφή ταύρου,αναθηματικά άκρα (Ιερό κορυφής του Πε-τσοφά), πήλινα ειδώλια ζώων (Ιερό κορυ-φής του Πετσοφά) και μοντέλα καρβελιώνκαι φρούτων. Σκοπός δημιουργίας των πιοπάνω ίσως να ήταν για τη τέλεση λατρευ-τικών τελετουργιών προσφοράς (Dickin-son 1994,σ.271).

Συνεχίζοντας την αναφορά χώρων λα-

Γεωργίου ΝτανιέλλαΙΣΑ2ο

ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΧΩ

ΡΟΙ Λ

ΑΤΡΕ

ΙΑΣ

ΣΤΟ

Ν Μ

ΙΝΩ

ΙΚΟ

ΑΝ

ΑΚΤΟ

ΡΙΚ

Ο Π

ΟΛΙ

ΤΙΣΜ

Ο

12

τρείας, τα ανάκτορα στη Μινωική Κρήτηθεωρούνταν το κέντρο της Μινωικής λα-τρείας. Οι χώροι λατρείας στο ανάκτοροαναγνωρίζονται από κάποια συγκεκριμένααρχιτεκτονικά στοιχεία που ήταν σχεδια-σμένα για να εξυπηρετούν τις ιερές τελε-τές, όπως οι δεξαμενές καθαρμών, οι ιερέςκρύπτες με πεσσούς, και δωμάτια με θρα-νία που όπως υποστηρίζεται από το Μα-ρινάτο αποτελούσαν χώρους τέλεσηςιερών δείπνων από την ΠαλαιοανακτορικήΠερίοδο. Επίσης αυτοί οι ιεροί χώροι στοανάκτορο αναγνωρίζονται από τα συναφήευρήματα που αποτελούν σύμβολα λα-τρείας, όπως τα κέρατα καθοσιώσεως, οδιπλός πέλεκυς, τα ρυτά και οι τράπεζεςπροσφορών (Gessell 1987).

Οι χώροι λατρείας στα ανάκτορα δια-φέρουν από την Παλαιοανακτορική στηΝεοανακτορική Περίοδο. Στην Παλαιοανα-κτορική Περίοδο οι χώροι λατρείας μπο-ρούν να εξεταστούν με βάση τα κατάλοιπατου παλαιού ανακτόρου της Φαιστού, τοοποίο αποτελεί την καλύτερη απόδειξη γιαανακτορικά δωμάτια λατρείας σε αυτή τηνΠερίοδο. Σε αυτά τα δωμάτια λατρείας πουβρίσκονται στη δυτική αυλή αναγνωρίζεταιμια σταθερή τράπεζα προσφορών ή εστίακαι κομμάτια ενός εξοπλισμού λατρείας,όπως λίθινες λεκάνες σπονδών, ένα χάλ-κινο εγχειρίδιο και ένας κινητός βωμός.Συνεχίζοντας με άλλα παραδείγματα ευ-ρημάτων, στα δωμάτια λατρείας του ανα-κτόρου των Μαλίων βρέθηκαν μια βάσητριποδική με διακόσμηση ένα διπλό πέ-λεκυ, όστρακα διακοσμημένα με κέρατακαθοσιώσεως και μια κινητή εστία ή τρά-πεζα προσφορών.

Στη Νεοανακτορική Περίοδο τα δωμά-τια λατρείας στα ανάκτορα φαίνεται νααποκτούν μια συγκεκριμένη μορφή καιείναι γνωστά με τον όρο Τριμερή Ιερά.Αυτό το οικοδόμημα αποτελείται από τρίαμικρά, συνεχόμενα δωμάτια. Tο κεντρικόδωμάτιο είχε μάλλον μεγαλύτερο ύψοςαπό τα άλλα δύο, όπως δείχνουν οι απει-κονίσεις πάνω σε ρυτά, που είναι γνωστέςαπό τους νεοανακτορικούς χρόνους. Πίσωαπό το κεντρικό δωμάτιο υπήρχε ένα μι-κρότερο, με τράπεζα προσφορών και ένακοίλωμα στο δάπεδο για να συγκεντρώνο-νται οι σπονδές. Στο εσωτερικό του ιερούυπήρχαν θρανία και ποικίλα σκεύη για τηνπροετοιμασία λατρευτικών τελετών.

Όσο αφορά τα ευρήματα που υποδη-λώνουν το λατρευτικό χαρακτήρα αυτώντων οικοδομημάτων είναι ποίκιλα. Στο τρι-μερές ιερό της Κνωσού η ιερή κρύπτη καιοι πυλώνες επισημαίνονται με το διπλόπέλεκυ.

Στη δυτική πτέρυγα της Kνωσού

υπήρχε ένα πιο οργανωμένο σύστημαχώρων με ιερές κρύπτες, περίστυλους χώ-ρους, δεξαμενές καθαρμών και ιερά θη-σαυροφυλάκια, ενώ η χαρακτηριστικήτριμερής διάταξη παρατηρήθηκε μόνο σεένα μικρό τμήμα της δυτικής πρόσοψης.

Στη Φαιστό εκτός από τη λατρεία στοτριμερές ιερό υπάρχουν κάποιες ενδείξειςγια λατρεία στην κεντρική αυλή, καθώς στοβορειοδυτικό μέρος της βρέθηκε έναςβωμός. Προχωρώντας στα ανάκτορα τωνΜαλίων και συγκεκριμένα στην κεντρικήαυλή ανευρέθηκε και ένας κέρνος πουβάση των ερμηνειών αποτελούσε χώροαναίμακτων θυσιών, όπως γεωργικέςπροσφορές.

Επίσης πιθανόν να πραγματοποιού-νταν λατρευτικές τελετουργίες στα δωμά-τια με τις δεξαμενές καθαρμών, πουαποτελούσαν τετράπλευρους χώρους σεκατώτερο επίπεδο από αυτό του δαπέδου.Αυτοί οι χώροι ήταν επιχρισμένοι με κο-νίαμα γεγονός που ίσως να δείχνει ότι οχώρος γέμιζε με νερό. Τοιχογραφίες στοδωμάτιο με τη δεξαμενή καθαρμών στηΖάκρο απεικονίζουν το λατρευτικό σύμ-βολο των κεράτων καθοσιώσεως ενώ στοδωμάτιο με τη δεξαμενή καθαρμών σταΜάλια ανευρέθηκαν ένα εγχειρίδιο, μιατράπεζα προσφορών και ένα ρυτό (Ges-sell 1987).

Τα ευρήματα στα ανάκτορα που υπο-δηλώνουν λατρευτικές δραστηριότητεςαντιστοιχούν σε τοιχογραφίες, μεταλλικάδακτυλίδια σφραγίδες, ρυτά, σφραγίσματακαι σφραγιδόλιθοι με λατρευτικές σκηνέςκαι θρησκευτικούς συμβολισμούς καθώςκαι ειδώλια (Dickinson 1994,σ.274).Τέτοιαπαραδείγματα ευρημάτων είναι οι σφραγί-δες που βρέθηκαν στην Κνωσό με απει-κονίσεις, όπως μιας θεάς που πλαισιώνε-ται από πουλιά σε ένα λιβάδι ή μιας θεάςπου κρατάει δελφίνι ή μιας θεάς να κάθε-ται στο μεσαίο βάθρο μια τριμερής πλατ-φόρμας. Σε λίθινη σφραγίδα από τηνέπαυλη της Αγίας Τριάδας στη Φαιστόαπεικονίζεται ένας πιστός να προσφέρειστη θεά ένα ρυτό (Marinatos-Nanno1998). Επίσης τοιχογραφία στο ΔυτικόΠρόπυλο του ανακτόρου της Κνωσούαπεικονίζει μια ανδρική μορφή που κρα-τάει ένα ρυτό. Η τοιχογραφία αυτή είναιγνωστή ως «Ο Ρυτοφόρος». Επιπρόσθετασ΄αυτά στη Ζάκρο βρέθηκε ένα λίθινο ρυτόσε σχήμα ταυροκεφαλής και ένα λίθινορυτό που απεικονίζει ένα τριμερές ιερό.Τέλος σε μια κρύπτη του «Ιερού Θησαυ-ροφυλακίου» στα ανάκτορα της Κνωσούβρέθηκε ένα ειδώλιο γνωστό και ως «Ηθεά των Όφεων ».

Συνεχίζοντας με την αναφορά των

ΧΩΡΟ

Ι ΛΑΤΡΕΙΑΣ

ΣΤΟ

Ν Μ

ΙΝΩ

ΙΚΟ

ΑΝΑΚ

ΤΟΡΙΚ

Ο Π

ΟΛΙΤΙΣ

ΜΟ

ΟΦ

ΕΛΤΗ

Σ

13

χώρων λατρείας στη Μινωική ανακτορικήΚρήτη σ΄αυτό το πλαίσιο εντάσσονται καιτα Ιερά Σπήλαια. Οι θέσεις για τα ΙεράΣπήλαια επιλέγονταν προσεκτικά καιέπρεπε να πληρούν κάποιες τοπογραφι-κές απαιτήσεις. Η ποιο σημαντική απαί-τηση που έπρεπε να πληρεί η θέση τουΙερού Σπηλαίου ήταν να είναι πλήρωςορατό από τη θέση των ανακτόρων. Έτσι,οι Μινωίτες αξιοποιώντας το φυσικό τοπίοανήγαγαν το φυσικό πλούτο σε σύμβολαλατρείας. Ως θέσεις λατρείας επιβεβαιώ-νονται από τα αρχαιολογικά ευρήματα.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα λατρείαςσε θέσεις σπηλαίων αποτελεί η Ανεμο-σπήλια στις Αρχάνες. Από την Ανεμοσπή-λια φαίνεται η Δίκτη στα ανατολικά, η Ίδηστα δυτικά, καθώς και όλα τα μεγάλα καιμικρά κέντρα της βόρειας ακτής όπως ηΚνωσός, το Ηράκλειο και το απέραντο Αι-γαίο. Το ξεχωριστό οικοδόμημα στην Ανε-μοσπήλια έχει όλα τα στοιχεία τουτεμένους. Στον Προθάλαμο του οικοδομή-ματος θα γίνονταν οι προετοιμασίες τωνλατρευτικών πράξεων, όπως φάνηκε απότην ανεύρεση 150 περίπου αγγείων δια-φόρων σχημάτων, ανάμεσά τους ένα κύ-πελλο κοινωνίας, πίθοι, τριπτήρες καιχύτρες. Το κεντρικό δωμάτιο ήταν ασφυ-κτικά γεμάτο από μεγαλύτερα σκεύη τουναού. Μια λίθινη κατασκευή στη είσοδοτου κεντρικού δωματίου ίσως να χρησί-μευε για σπονδές ή καθαρμούς. Επιπρό-σθετα σε αυτά στο σημείο όπου ο βράχοςήταν λαξευμένος και σχηματιζόταν έναθρανίο βρέθηκε ένα ζευγάρι πήλινων πο-διών σε υπερφυσικό μέγεθος. Τέτοιαπόδια βρέθηκαν στα Γουρνιά και σταΜάλια. Οι ερμηνείες που έχουν δοθεί γιααυτά τα πόδια είναι από «καλαπόδια»μέχρι και αναθήματα. Τέλος, στο ιερό τωνΑρχανών βρέθηκε και ένας ανθρώπινοςσκελετός που ξεχωρίζει καθώς αποτελείμια ανθρωποθυσία (Σακελλαράκης- Σα-κελλαράκη 1997).

Επίσης άλλο χαρακτηριστικό παρά-δειγμα Ιερού Σπηλαίου είναι αυτό που βρί-σκεται στις Καμάρες. Αποτελούσε τον ΙερόΤόπο λατρείας που συνδέθηκε με τη Φαι-στό, αφού η κεντρική αυλή του Ανακτόρουείναι σε απόλυτη ευθυγράμμιση στονάξονα βορρά-νότου με την είσοδο τουσπηλαίου στις νότιες παρυφές του Ψηλο-ρείτη. Στο σπήλαιο αυτό βρέθηκαν μεγά-λοι αριθμοί αγγείων συγκεκριμένουρυθμού που αργότερα ονομάστηκε καμα-ραϊκός. Τέλος στο Ιερό σπήλαιο ΧωστόΝερό ένα από τα αρχαιολογικά ευρήματαπου συνδέουν το χώρο με λατρευτικέςδραστηριότητες είναι ένα ειδώλιο βαμμένομε κόκκινο χρώμα.

Άξιοι αναφοράς είναι και οι μινωικοίτάφοι. Βάση των υλικών καταλοίπων οιτάφοι αποτελούσαν χώρους λατρευτικώντελετουργιών.

Ήδη από την Προανακτορική Περίοδοαποδεικνύεται ο ξεχωριστός ρόλος πουδιαδραμάτιζαν οι νεκροί πρόγονοι στη μι-νωική κοινωνία μέσα από τις πλούσιεςταφές, τα πολυτελή κτερίσματα και το τύποτων τάφων(υπέργειοι τάφοι με σκοπό τηθέαση τους). Οι τάφοι και οι πρόγονοι λει-τουργούσαν ως μνημεία-σύμβολα του γέ-νους (Marinatos-Nanno 1993).

Χαρακτηριστικά ευρήματα που βρέθη-καν σε τάφους και ανάγονται χρονολογικάστην ανακτορική περίοδο. Σε θολωτό τάφοστο Καμηλάρι, ο οποίος είναι κτισμένος εκ-φορικά και συνδυάζεται με ένα οστεοφυ-λάκιο βρέθηκε ένα πήλινο ομοίωμαχορευτικής σκηνής. Δια μέσω του χορούπροβάλλεται ίσως η λατρεία προς μια θε-ότητα που επιφαίνεται. Αυτό το εύρημαεντάσσεται στην Παλαιοανακτορική πε-ρίοδο. Εξωτερικά από το κυρίως ταφικόδωμάτιο βρέθηκε ένα βωμός γύρω απότον οποίο υπήρχαν ανεστραμμένα κωνικάκύπελλα (ίσως για προσφορά υγρών προςτιμή των προγόνων;). Επίσης στο νεκρο-ταφείο στο Φουρνί βρέθηκε μια μεγάληομάδα πήλινων ανθρωπόμορφων ειδω-λίων των παλαιοανακτορικών χρόνων,ανάλογη της οποίας δεν γνωρίζουμε απότα Ιερά Κορυφής. Τα ειδώλια όμως πουήλθαν στο φώς από το νεκροταφείο στηΝεοανακτορική Περίοδο είναι ελάχιστα.Επίσης στο νεκροταφείο αυτό βρέθηκανκαι ανθρωπόμορφα ρυτά και ρυτά μεμορφή ταύρου. Επιπλέον βορειοανατολικάτου Θολωτού Τάφου Β, βρέθηκε ένα πα-λαιοανακτορικό ειδώλιο που φέρει κρώ-βυλο στην κορυφή της κεφαλής του. Τέλοςστο Ταφικό κτήριο 5 στις Αρχάνες βρέθηκεένα μεγάλο ζωόμορφο ρυτό, το οποίοαποδίδει ταύρο που στέκεται, στο ταφικόκτήριο 9 βρέθηκαν δύο μικρότερα ρυτά σεσχήμα ταύρου (Σακελλαράκης- Σακελλα-ράκη 1997).

Τέλος οι Ιερές κρύπτες με πεσσούςστα ανάκτορα συχνά όπως φαίνεται απότα υλικά κατάλοιπα αποτελούσαν χώρουςταφής και αναφέρονται ως χώροι λατρείας.Βάση του Evans κοντά στην Κνωσό βρέ-θηκε ένας τάφος-ιερό. Η διακόσμησηαυτού του τάφου-κρύπτη αποτελείται απόεγχάρακτους διπλούς πέλεκεις στους τοί-χους, οι οποίοι αποτελούν σύμβολο της μι-νωικής λατρείας. Επίσης η επιχρισμένη μεβάση του πεσσού με γύψο υποδηλώνειτην πιθανή προσφορά υγρών.

Βιβλιογραφία:

Cullen Tracey(editor), AegeanPrehistory. A review. AJA Boston2001.

Soetens S.,Sarris A.,Topouzi S,Vansteenhuyse K."GIS Variationson a Cretan theme: Minoan PeakSanctuaries", 9th InternationalAegean Conference. Metron:Measuring the Aegean BronzeAge, Yale University, 18-21 April2002.

Dickinson Oliver, The AegeanBronze Age, Cambridge Univer-sity Press 1994.

Hagg.P and Marinatos. N, Sanc-tuaries and cults in the AegeanBronze Age,1980.

Marinatos,Nanno, Minoan Reli-gion, Columbia, South Carolina1993.

Hagg. P and Marinatos. N, TheFunction of the Minoan Palaces,Stockholm 1987.

Shelmerdine C.W.,The Cam-bridge Companion to the AegeanBronze Age, Cambridge: Cam-bridge University Press 2008.

Γιάννης Σακελλαράκης, Έφη Σα-πουνά-Σακελλαράκη, Αρχάνες:Μια νέα ματιά στη ΜινωικήΚρήτη, Αθήνα 1997.

Peatfield, A, Minoan Peak Sanc-tuaries: History and Society,1990

Δομή και λειτουργία του ανακτόρου της Φαιστού

Γεωγραφία και ιστορία της έρευναςΤο ανάκτορο της Φαιστού βρίσκεται

στα νότια της Κρήτης, κτισμένο σε μια επι-βλητική τοποθεσία, στην άκρη της κορυ-φής ενός λόφου. Στα νότια του δεσπόζει ηοροσειρά των Αστερουσίων ενώ ο Γερο-πόταμος ή Ληθαίος ποταμός, όπως ονο-μαζόταν, περιέβαλλε τη Φαιστό,παρέχοντάς της υδάτινους πόρους. Σύμ-φωνα με το μύθο κτίστηκε από το Φαιστόκαι το γιό του Ροδάμανθυ, οι οποίοι ήταναπόγονοι του Ηρακλή. Οι ανασκαφές στοχώρο άρχισαν το 1884 από τους ιταλούςαρχαιολόγους Frederico Halbherr και An-tonio Taramelli. Το 1898, μετά την «Ανα-κύρυξη Κρητικής Πολιτείας», οιανασκαφές συνεχίζονται υπό τη διεύ-θυνση του Halbherr και αργότερα τουL.Pernier (1900-14) και του Doro Levi(1950-71). Αξίζει να αναφερθεί ότι ο λόφοςκατοικείται από τη Νεολιθική εποχή καιυπάρχουν στη θέση τα Παλαιά Ανάκτορα

και τα Νέα Ανάκτορα της Φαιστού.

Τα Παλαιά ΑνάκτοραΤο παλαιό ανάκτορο της Φαιστού οι-

κοδομείται γύρω στα 2000, και είναι εν-διαφέρον ότι διασώζονται αρκετά τμήματάτου, σε σχέση με τα άλλα ανάκτορα. Αυτόοφείλεται στο γεγονός ότι το Νέο Ανάκτοροδεν οικοδομήθηκε ακριβώς πάνω από τοΠαλαιό αλλά οχτώ μέτρα ανατολικότερα.Αυτό, είχε ως αποτέλεσμα να διασωθεί ηδυτική πρόσοψη καθώς και τμήμα της Δυ-τικής Πτέρυγας του Παλαιού ανακτόρου.Μπορούμε λοιπόν σήμερα να παρατηρή-σουμε στο χώρο τις δύο δυτικές προσό-ψεις: την παλαιοανακτορική πρόσοψη καιτη νεοανακτορική πρόσοψη, η οποία βρί-σκεται σε ψηλότερο επίπεδο από την πα-λαιοανακτορική διότι μετά την καταστροφήτου παλαιού ανακτόρου από σεισμούς, ηΔυτική αυλή καλύφθηκε από το λεγόμενοαστράκι μέχρι και τους ορθοστάτες της

ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΔ

ΟΜ

Η Κ

ΑΙ Λ

ΕΙΤΟ

ΥΡΓΙ

Α ΤΟ

Υ ΑΝ

ΑΚΤΟ

ΡΟΥ

ΤΗΣ

ΦΑΙ

ΣΤΟ

Υ

14

Κατερίνα ΣάββαΙΣΑ 4ο

Κάτοψη του ανακτόρου της Φαιστού(Χατζή-Βαλλιανού 1989, σελ.10-11)

πρόσοψης, με αποτέλεσμα να δημιουργη-θεί ένα νέο επίπεδο (Cadogan 1976,σελ.93). Επίσης αξίζει να αναφερθεί ότι ηΔυτική αυλή ήταν πλακοστρωμένη καικατά την παλαιοανακτορική περίοδο καιφαίνεται μάλιστα να τη διέσχιζε διαγώνιαένας πομπικός υπερυψωμένος διάδρο-μος. Ακόμη, στα νοτιοδυτικά του ανακτό-ρου, υπάρχουν και οι «κουλούρες», κτιστοίλάκκοι κυκλικής διατομής, τα οποία χρησί-μευαν ως σιταποθήκες ή δεξαμενές. Στοτμήμα της δυτικής πτέρυγας της παλαιοα-νακτορικής περιόδου μπορούμε να παρα-τηρήσουμε μια σειρά δωματίων˙ μεγάλοενδιαφέρον παρουσιάζει η αίθουσα VIII, ηοποία ερμηνεύθηκε ως ιερό, αφού βρέθη-καν σε αυτήν θρανία, τράπεζες προσφο-ρών, δεξαμενές και ίχνη μαγειρέματος.Πρέπει να επισημανθεί ότι πιθανόν και ηΚεντρική αυλή να δημιουργείται για πρώτηφορά κατά την παλαιοανακτορική πε-ρίοδο˙ οι ερευνητές στηρίζουν την άποψηαυτή στην απουσία πλακόστρωσης στοδυτικό άκρο και στην ύπαρξη κιόνων σεχαμηλότερο επίπεδο. Επίσης τα βορειοα-νατολικά κτήρια 101-104 φαίνεται να χρο-νολογούνται στην εποχή των ΠαλαιώνΑνακτόρων.

Στην αίθουσα 101 αποτελεί άξιο πα-ρατήρησης μια σειρά από πλίνθινα κουτιά

εκ των οποίων τα δύο ήταν επενδυμένα μεγύψο. Σε ένα από αυτά βρέθηκε και ο πε-ρίφημος δίσκος της Φαιστού, ο οποίοςείναι κατασκευασμένος από πηλό καιφέρει σύμβολα σπειροειδώς τοποθετη-μένα (εικ.1). Η αίθουσα αυτή ερμηνεύθηκεαπό τον αρχαιολόγο Pernier ως το Αρχει-οφυλάκιο του Παλαιού Ανακτόρου (Χατζή-Βαλλιανού 1989, σελ.21). Η διπλανήαίθουσα 103 ήταν ευρύχωρη και περί-στυλη με κίονες και πεσσούς και ήτο ανοι-χτή στο κέντρο. Έχει ερμηνευθεί από τουςανασκαφείς ως ιδιωτική οικία.

Τα Νέα ΑνάκτοραΕίναι γεγονός ότι η δομή του ανακτό-

ρου της Φαιστού είναι αρκετά ξεχωριστήκαι διαφέρει σε πολλά σημεία με τα υπό-λοιπα ανάκτορα. Εντούτοις στην κάτοψη(εικ. 2 α-β) παρατηρούμε, όπως και σε όλατα μινωικά ανάκτορα, την πλακοστρωμένηκεντρική αυλή, κέντρο όλων των δραστη-ριοτήτων, η οποία όμως περιβάλλεται απόπτέρυγες μόνο στις τρεις πλευρές. Έχειδιαστάσεις 51,50 επί 22,30 μ. και είναιπροσανατολισμένη βορρά-νότο. Αξίζει ναειπωθεί ότι η νότια πλευρά και νοτιοανα-τολική γωνιά της αυλής εφάπτονται με τηνπλαγιά του λόφου, ενώ στα ανατολικά της,υπήρχε μια στοά. Είναι ενδιαφέρον ότιπολλοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι διορ-

ΔΟ

ΜΗ

ΚΑΙ Λ

ΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟ

Υ ΑΝΑΚ

ΤΟΡΟ

Υ ΤΗΣ

ΦΑΙΣ

ΤΟΥ

ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒιβλιογραφία:

Alexiou S., A guide to the MinoanPalaces Knossos, Phaistos,Mallia, Ηράκλειο, 1974

Cadogan G., Palaces of MinoanCrete, London, 1976

Cotterell.A, The Minoan World,Thetford, 1979

Graham J.W., The Palaces ofCrete, Princeton, 1962, 1986.

Lindgren M., “The function of theMinoan Palaces-Myth and Real-ity” in R. Hägg and N. Marinatos(eds.), The Function of the Mi-noan Palaces (Stockholm 1987)39-42.

Marinatos N., “Publics Festivalsin the West Courts of thePalaces” in R. Hägg and N. Mari-natos (eds.), The Function of theMinoan Palaces (Stockholm1987) 135-143.

Χατζή-Βαλλιανού Δ., Φαιστός,Αθήνα, 1989

15

1.Δυτική αυλή2.Παλαιοανακτορικό τριμερές ιερό3.Δυτικό παλαιοανακτορικό Πρόπυλο4. «Θέατρο»5. Κάτω Αυλή5 α-δ. Παλαιοανακτορικοί χώροι6,39,42,43,51, 71, 76. Κλίμακες7. Διάδρομος8-11. Ιερά Δυτικής Πτέρυγας19,21. «Δεξαμενές Καθαρμών»22. Δωμάτιο με πεσσούς23,24. Δωμάτια με θρανία25. Προθάλαμος των Αποθηκών26. Διάδρομος των Αποθηκών27-37. Νεοανακτορικές αποθήκες27 α, 28 α, 69 α. Παλαιοανακτορικές αποθήκες32. Φυλακείο διαδρόμου33. Αποθήκη πίθων38. Προθάλαμος δεξαμενής καθαρμών40. Κεντρική αυλή41. Πύλη Βόρειας Πτέρυγας και διάδρομος προς 4845,46. Δωμάτια με ερμάρια48. Βόρεια αυλή49. Βορειοανατολική αυλή50. Δωμάτιο της Βασίλισσας52. Διάδρομος μεταξύ 48 και 9053. Φυλακείο ανατολικής εισόδου54,55,57. Εργαστήρια56. Διάδρομος εργαστηρίων62. Διάδρομος μεταξύ 40 και 90

63-64. Διαμέρισμα ανατολικής πτέρυγας με πολύθυρο,δεξα-μενή καθαρμών(63δ) και περίστυλο εξώστη(64)

66-69. Μνημειώδη Προπύλαια αποτελούμενα από το ΜέγαΚλιμακοστάσιο (66), προστώο (68), στοά (69) και «φω-ταγωγό» (69 α)

70. Αίθουσα Αναμονής (κάτω παλαιοανακτορική δεξαμενήκαθαρμών)

73. Διάδρομος προς το Περιστύλιο74. Περιστύλιο (στο κέντρο υπάρχει προανακτορικό κτήριο)77-79 «Μέγαρο Βασιλέως» αποτελούμενο από αίθουσα με

πολύθυρο (79), στοά (77) και «φωταγωγό» (78)80. Διάδρομος81. «Αίθουσα της Βασίλισσας»82. «Τουαλέτα»83. «Δεξαμενή Καθαρμών»85. Στοά βασιλικού διαμερίσματος86. Φυλακείο βασιλικού διαμερίσματος87. Διάδρομος από 48 προς τα βασιλικά διαμερίσματα88. Παλαιοανακτορική «Δεξαμενή Καθαρμών»90. Ανατολική αυλή με κλίβανο94. Βορειοδυτική (Επάνω) αυλή97. Νότιος διάδρομος προς 4098-99. Νοτιοδυτικά διαμερίσματα100. Ελληνικός ναός της Ρέας ή «Μεγάλης Μητρός» στα

νότια του ανακτόρου101-104. Βορειοανατολικά διαμερίσματα101. Αρχεία του ανακτόρου (εύρεση του Δίσκου της Φαιστού)102. Ιερή Κρύπτη με πεσσό103. Διαμέρισμα με περίστυλη αυλή104. «Αποθήκη του αγγειοπλάστη»

Υπόμνημα της Κάτοψης του ανακτόρου της Φαιστού(Χατζή-Βαλλιανού 1989, σελ.12)

γανώνονταν αθλητικοί αγώνες ή ταυροκα-θάψια στην κεντρική αυλή˙ μάλιστα σταβορειοδυτικά της, υπήρχε μια βαθμιδωτήλίθινη κατασκευή, η οποία ερμηνεύθηκεαπό τους μελετητές ως βάρθρο για κριτήαθλητικών αγώνων ή για τον ακροβάτητων ταυροκαθαψιών (Χατζή-Βαλλιανού1989, σελ.26). Στα βορειοδυτικά του ανα-κτόρου μπορούμε να παρατηρήσουμε την«Επάνω Αυλή» με πλακόστρωση καθώςκαι τον «πομπικό διάδρομο» στα ανατο-λικά της. Στα δυτικά της «Επάνου αυλής»υπάρχουν κάποιες οπές , οι οποίες πιθα-νότατα μαρτυρούν την ύπαρξη μιας ξύλι-νης κιονοστοιχίας. Σύμφωνα με τουςμελετητές, ίσως να λειτουργούσε ωςαγορά. Επίσης αξίζει να επισημανθεί ηύπαρξη ενός βαθμιδωτού αναλημματικούτοίχου στα νότια της Επάνου Αυλής˙ η πα-ρουσία του οδήγησε στο συμπέρασμα κά-

ποιων μελετητών ότι χρησιμοποιείτο ως«κερκίδα» για κοινό που παρακολουθούσεθεάματα ή τελετουργίες είτε στη δυτική είτεστη Επάνω αυλή. Η κύρια είσοδος τουανακτόρου επίσης βρισκόταν στα βορειο-δυτικά• μπορούσε λοιπόν να εισχωρήσεικανείς στο ανάκτορο μέσω μιας μεγάληςκαι πλατιάς κλίμακας, τα σκαλοπάτια τηςοποίας ήταν είτε κτισμένα από λαξευτούςλίθους ή απευθείας λαξευμένα στο φυσικόβράχο. Η κλίμακα αυτή κετέληγε στο «Δυ-τικό Πρόπυλο», μια μεγάλη πλατφόρμα μεκίονες και πεσσούς που συνέθεταν δύοπροθαλάμους και ένα φωταγωγό. Οι προ-θάλαμοι είχαν γύψινο δάπεδο και χωρίζο-νταν μεταξύ τους με θύρες, ενώ οφωταγωγός χαρακτηρίζετο από ξεστή λι-θοδομή, απλό δάπεδο και ένα σύστημααποχέτευσης. Από τους προθαλάμους καιτο φωταγωγό, μπορούμε να παρατηρή-σουμε μικρά ανοίγματα που οδηγούν στοεσωτερικό του ανακτόρου και στην Κε-ντρική αυλή. Μέσω λοιπόν, ενός ανοίγμα-τος στα βόρεια, αφού περάσουμε μιαμικρή αίθουσα, φθάνουμε στην «Περί-στυλη Αίθουσα» με τους περιμετρικούςκίονες που σχηματίζουν στοές˙ ίσως στοκέντρο να υπήρχε και κήπος. Από εκεί,μπορούμε επίσης να προχωρήσουμε καιστα βασιλικά διαμερίσματα.

Μέσω του ανοίγματος στα νότια τουανατολικού προθαλάμου μπορούμε να ει-σέλθουμε στη μικρή «Αίθουσα αναμονής»ενώ από το άνοιγμα στο νοτιοανατολικόάκρο του φωταγωγού καταλήγουμε είτεστην Περίστυλη Αίθουσα, μέσω του «Προ-θαλάμου με το γύψινο δάπεδο» είτε στηνΚεντρική αυλή.

Από την Κεντρική αυλή μπορεί κανείςνα εισχωρήσει στα δυτικά, στην Αίθουσα25, το λεγόμενο «Προθάλαμο των Αποθη-κών», η οποία ήταν ιδιαίτερη ευρύχωρη,με δάπεδο πλακοστρωμένο με γυψόλιθο.Μπορούμε να παρατηρήσουμε επίσης τιςβάσεις των κιόνων που διαχωρίζουν τοχώρο σε δύο μέρη. Στα ανατολικά της αί-θουσας ανοίγεται ο διάδρομος των απο-θηκών, ο οποίος χαρακτηρίζεται από έναμεγάλο πεσσό στο κέντρο του. Εκατέρω-θέν του διαδρόμου μπορούμε να παρατη-ρήσουμε τις δώδεκα στενόμακρεςορθογώνιες αποθήκες. Αξίζει να επιση-μανθεί ότι στην αποθήκη 33 βρέθηκανεγκαταστάσεις σχετικές με την παραγωγήκαι αποθήκευση λαδιού (πχ δεξαμενή,πίθοι). Επίσης, οι ιδιαίτερα παχιοί τοίχοιανάμεσα στις αποθήκες 30/31 και 36/37μαρτυρούν την πιθανή ύπαρξη μιας αί-θουσας στο όροφο (Cadogan 1976,σελ.98). Το ίδιο ισχύει και για τον τοίχο25/32.

Η νοτιοδυτική πτέρυγα του ανακτό-ρου, φαίνεται να ήταν κυρίως αφιερωμένηστη λατρεία. Λατρευτική λειτουργία φαίνε-

ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΔ

ΟΜ

Η Κ

ΑΙ Λ

ΕΙΤΟ

ΥΡΓΙ

Α ΤΟ

Υ ΑΝ

ΑΚΤΟ

ΡΟΥ

ΤΗΣ

ΦΑΙ

ΣΤΟ

Υ

16

Το «διαμέρισμα της βασίλισσας»(Χατζή-Βαλλιανού 1989, σελ.33)

Ο Δίσκος της Φαιστού(Χατζή-Βαλλιανού 1989, σελ.40)

ται να είχε το συγκρότημα δωματίων 8-11˙πρόσβαση σε αυτό γινόταν μέσω δύοθυρών στα δυτικά. Στο συγκρότημα αυτόλοιπόν, βρέθηκαν πολλά λατρευτικά αντι-κείμενα όπως σπονδικά κύπελλα και βω-μίσκοι. Επίσης αξίζει να αναφερθεί ότιστους τοίχους και στα κατώφλια της αί-θουσας 8 και 10, οι οποίες θεωρούνταιαπό τους μελετητές προθάλαμος και ιερόαντίστοιχα, υπάρχουν χαραγμένα θρη-σκευτικά σύμβολα, όπως ο διπλός πέλε-κυς και το άστρο. Σύμφωνα με τουςανασκαφείς λατρευτική λειτουργία φαίνε-ται να είχε και ο διάδρομος 12, με γύψινεςεσοχές στους τοίχους του, ίσως για τοπο-θέτηση αναθημάτων, ο οποίος οδηγεί στιςυπόλοιπες αίθουσες. Αξίζει να αναφερθείότι οι αίθουσες 19 και 21 ήταν πιθανόταταδεξαμενές καθαρμών˙ η πρόσβασή τουςγινόταν μέσω κλιμακίδων καθόδου.

Αφού επιστρέψουμε στην Κεντρικήαυλή, προχωράμε στη Βόρεια πτέρυγα.Στη βόρεια πλευρά λοιπόν της Κεντρικήςαυλής, παρατηρούμε μια μνημειακή εί-σοδο με ημικίονες και εσοχές στους τοί-χους. Εισχωρώντας, συναντούμε τοδιάδρομο 41, ο οποίος ήταν επίσης πλα-κοστρωμένος, και οδηγούσε στα βασιλικάδιαμερίσματα και τη Βόρεια Αυλή. Κατάμήκος του είχε εσοχές και ήταν διακοσμη-μένος με τοιχογραφίες. Οι αίθουσες εκατέ-ρωθεν του είχαν μάλλον αποθηκευτικήλειτουργία και πιθανότατα στήριζαν περαι-τέρω αίθουσες στον όροφο. Αξίζει ακόμηνα παρατηρήσουμε και τον αποχετευτικόαγωγό που το διέσχιζε και κατέληγε στονοτιοδυτικό άκρο της Βόρειας αυλής. ΗΒόρεια αυλή ενώνει το διάδρομο 41 με τηνΑνατολική είσοδο και τα βόρεια βασιλικάδιαμερίσματα. Αξίζει να επισημανθεί ο δι-πλός τοίχος στα δυτικά, ο οποίος δημι-ουργούσε ένα χώρο που χρησίμευεπιθανότατα ως αποθήκη˙ αν και υπάρχεικαι η ερμηνεία ότι ήτο παλαιότερο άνοιγμαπρος τα βασιλικά διαμερίσματα του ορό-φου.

Η περιοχή 49, στα ανατολικά της Βό-ρειας αυλής, φαίνεται να ήταν υπαίθρια,και χρησίμευε κατά τον Graham για τα ζώαπου θα θυσιάζονταν ενώ ο Cadogan προ-τείνει την ύπαρξη κήπου (Cadogan 1976,σελ.98). Στο βόρειο τοίχο της Βόρειαςαυλής υπήρχε ένα μικρό άνοιγμα που οδη-γούσε στο δωμάτιο των υπηρετών και απόεκεί στο λεγόμενο «Διαμέρισμα της βασί-λισσας». Το Διαμέρισμα της βασίλισσας,είχε δύο σειρές στηριγμάτων, θρανίο κατάμήκος του δυτικού και νοτίου τοίχου καθώςκαι γύψινη πλακόστρωση διακοσμημένημε ερυθρό κονίαμα στο δάπεδο (εικ.3).Στη συνέχεια, μέσω του διαδρόμου 76,φθάνουμε στο λεγόμενο «Μέγαρο του Βα-σιλέως» (δωμάτια 77-79)˙ ουσιαστικάπρόκειται για μια τεράστια αίθουσα που

χωρίζεται σε τρία μέρη. Το δωμάτιο 79 είχεπολύθυρα στα βόρεια και ανατολικά, ενώτο κεντρικό δωμάτιο 77 διαχωρίζετο απότο 78, το οποίο ήταν φωταγωγός, μέσωδύο κιόνων, ενώ διατηρεί και πολύθυροστα βόρεια. Σύμφωνα με τους ανασκαφείςπρόκειται για μια επίσημη αίθουσα διοικη-τικής λειτουργίας, όπου πιθανότατα γίνετοαπονομή δικαιοσύνης ή και συνάρθροισηενός συμβουλίου. Στο σημείο αυτό δενμπορούμε να παραλείψουμε τη σύγκρισήτης με την «Αίθουσα των διπλών πελέ-κεων» στην Κνωσό˙ εκτός από τις αρχιτε-κτονικές τους ομοιότητες είναι πιθανόν ναείχαν και παρόμοια λειτουργία. Αξίζει επί-σης να επισημανθεί ότι το άνοιγμα στα νο-τιοδυτικά του δωματίου 79 κατέληγε σεένα συγκρότημα πλακοστρωμένων δωμα-τίων. Από αυτά, το μικρό δωμάτιο 83 δια-θέτει δεξαμενή, η οποία ήταν επενδυμένημε γύψο, στοιχείο που μαρτυρά ότι δε γε-μίζετο με νερό. Επίσης, το δωμάτιο 82 μαςθυμίζει έντονα το «Καλλωπιστήριον» τηςΚνωσού, λόγω της παρουσίας αγωγού.

Τέλος ας επικεντρωθούμε στην Ανα-τολική Πτέρυγα, στην οποία μπορούμε ναεισχωρήσουμε μέσω της Ανατολικής εισό-δου. Μέσω λοιπόν του διαδρόμου 52 μπο-ρούμε να καταλήξουμε είτε στη Βόρεια είτεστην Ανατολική αυλή, ενώ ο διάδρομος 56ενώνει την Κεντρική με την Ανατολικήαυλή. Αξίζει να αναφερθεί ότι οι αίθουσες54,55 χρησιμοποιούνταν μάλλον για βιο-τεχνικές δραστηριότητες. Στην Ανατολικήαυλή μπορούμε να παρατηρήσουμε μιαημικυκλική κατασκευή, η οποία ερμηνεύ-θηκε από το Foundry ως καμίνι, λόγω πα-ρουσίας σκουριάς και θραυσμάτωνχαλκού, ενώ στη νοτιοδυτική γωνιάυπήρχε μια στέρνα (Cadogan 1976,σελ.101). Επίσης, άξια αναφοράς είναι η«Περίστυλη Αίθουσα 64» με τέσσερεις σω-ζόμενες βάσεις κιόνων, γύψινο δάπεδο καικατάλοιπα ενός αποχετευτικού αγωγού.Στα δυτικά της παρατηρούμε την αίθουσα63, η οποία διαχωρίζετο μέσω διπλήςθύρας σε κυρίως δωμάτιο και προθάλαμο.Η λειτουργία της αίθουσας αυτής, σύμ-φωνα με τους μελετητές, ήτο επίσης βιο-τεχνική. Στα νότια της αίθουσας υπήρχεένα ανοιγμα που οδηγούσε σύμφωνα μετο Cadogan σε κήπο(Cadogan 1976,σελ.103).

Συνοψίζοντας λοιπόν, φαίνεται οιχώροι λατρείας και οι αποθήκες να φιλο-ξενούντο στη τη Δυτική Πτέρυγα όπως συ-νέβαινε και στα υπόλοιπα μινωικάανάκτορα. Τα εργαστήρια δε, βρίσκοντοστην Ανατολική Πτέρυγα του ανακτόρου.Τα βασιλικά διαμερίσματα και οι διοικητι-κοί χώροι συναντώνται στη Βόρεια Πτέ-ρυγα γεγονός που αποτελεί μοναδικήπερίπτωση εφόσον στα υπόλοιπα ανά-κτορα βρίσκονται στην ανατολική πτέρυγα.

ΔΟ

ΜΗ

ΚΑΙ Λ

ΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟ

Υ ΑΝΑΚ

ΤΟΡΟ

Υ ΤΗΣ

ΦΑΙΣ

ΤΟΥ

ΟΦ

ΕΛΤΗ

Σ

17

Το Βυζαντινό εμπόριο τον 12ο αιώνα

Εμπόριο και βυζαντινή ιδεολογίαΕξετάζοντας κανείς συνολικά την οικο-

νομική ιστορία του Βυζαντίου, ένα από τακύρια θεωρητικά συμπεράσματα στα οποίαθα αναφερόταν θα ήταν η προσκόλληση τουβυζαντινού κράτους στη χριστιανική παρά-δοση, η οποία χαρακτηρίζει τις σχέσεις τουκράτους με την οικονομική ζωή. Παρ' όλααυτά, σε ρεαλιστικό επίπεδο όπως υποστη-ρίζει ο Οικονομίδης η θεωρία επιζεί και επη-ρεάζει χωρίς όμως να μετατρέπει ουσιαστι -κά τη πραγματική κατάσταση. Αρχικά, αφούαναφέρουμε τον ιδεολογικό προσανατολι-σμό σε ένα γενικότερο πλαίσιο της οικονο-μίας του 12ου αιώνα, θα επικεντρωθούμεειδικότερα στη μελέτη της εκκλησιαστικήςκαι της αριστοκρατικής ιδεολογίας γύρωαπό το τομέα του εμπορίου της περιόδου.

Κυρίαρχο ιδεώδες της οικονομικής σκέ-ψης στο Βυζάντιο ως απόρροια της χρι-στιανικής αντίληψης για την εγκόσμια ζωήήταν η αυτάρκεια. Σύμφωνα με τη Λαΐου, ηαυτάρκεια ήταν ένα «θεωρητικό κατασκεύ-ασμα» παρά ένα γεγονός που ήταν αρκετάαπομακρυσμένο από την πραγματικότητα.Επίσης, ο Dagron χαρακτηρίζει την αυτάρ-κεια ως ένα «φιλολογικό κατασκεύασμα»παρά ένα οικονομικό πρότυπο. Ο αναδια-νεμητικός και εξισωτικός ρόλος του κράτους

των προηγούμενων περιόδων ατόνησε τον12ο αιώνα. Η αμεροληψία και η υπερά-σπιση των αδυνάτων αντικαθίσταται απότην επιείκεια, η οποία μεταφράζεται με προ-νόμια. Το κράτος αυτή την περίοδο φαίνεταινα ενθάρρυνε παρά να ανέκοψε τη συσσώ-ρευση πλούτου στους ιδιώτες. Παράλληλα,πολλαπλασιάζονται τα θετικά σχόλια για τοκέρδος, μια παραδοσιακά καχύποπτη έν-νοια. Μέσα σε αυτό το γενικότερο πλαίσιοτης οικονομίας του 12ου αιώνα, θα εξετά-σουμε και την ιδεολογική αντιμετώπιση πουτύγχανε το εμπόριο.

Η επιδίωξη του κέρδους σύμφωνα μετην σκέψη των Βυζαντινών, αποτελεί ιδιαί-τερο χαρακτηριστικό του εμπόρου. Ήδηαπό την εποχή των Πατέρων της Εκκλησιάςτου 4ου αιώνα, ο έμπορος θεωρείτο ότι διέ-τρεχε κινδύνους από το εμπόριο όχι μόνοστο σώμα αλλά και στη ψυχή. Κατά τους μέ-σους βυζαντινούς αιώνες, εκτός από μερι-κούς αδιάλλακτους συγγράφεις, το κέρδοςτου εμπόρου δεν αποδοκιμάζεται με τόσοέντονο τρόπο. Τον 12ο αιώνα, ο ΕυστάθιοςΘεσσαλονίκης με τις οικονομικές του ιδέες,φαίνεται να είχε σε χαμηλή εκτίμηση ταεπαγγέλματα που σχετίζονταν με το εμπό-ριο. Παρ' όλα αυτά, δεν ήταν εχθρικός απέ-ναντι στα εμπορικά επαγγέλματα αλλά ταθεωρούσε κατώτερου είδους. Υποστήριζεότι το εμπόριο όταν δεν επιδιώκει το κέρδοςείναι ανεκτό και θεωρείται απαραίτητο. Επί-σης, παραδέχεται εμμέσως την αναγκαιό-τητα των εμπορικών και αστικών επαγγελ-μάτων, όντας και αυτός κάτοικος σε μεγά-λες πόλεις όπως η Θεσσαλονίκη και η Κων-σταντινούπολη. Δεν μπορούμε να υποστη-ρίξουμε ότι ο Ευστάθιος εξέφραζε το χρι-στιανικό ιδεώδες της πενίας αλλά με τις συ-ντηρητικές του αντιλήψεις μάλλον εξέφραζετην αριστοκρατική θέση έναντι στο εμπορικόκέρδος. Η αποδοκιμασία του πλουτισμούαπό τον Ευστάθιο, φανερώνει ότι επρόκειτογια μια πραγματικότητα που συνέβαινε αυτήτην περίοδο. Έντονη ήταν και η προσπά-θειά του να ελέγξει τους μοναχούς που ήτανυπό την δικαιοδοσία του όταν ήταν Αρχιεπί-σκοπος Θεσσαλονίκης, αφού σε μια περί-πτωση χαρακτηρίζει ένα μοναχό:

ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΤΟ

ΒΥΖ

ΑΝΤΙ

ΝΟ

ΕΜ

ΠΟ

ΡΙΟ

ΤΟ

12ο

ΑΙΩ

ΝΑ

18

Μαρίνος ΠαπαϊωακείμΙΣΑ 4ο

Τα βυζαντινά καράβια τον 12ο αιώνα.(Μικρογραφία, Πατριαρχική βιβλιοθήκη Ιεροσολύμων)

«ὦ κτητικὲ μοναχὲ καὶ ἀκανονί στωςχρηματιστικὲ καὶ μετὰ ἐπιορ κί αςἐνεργέστατε, ἢ πρακτικὸς ἢ ἐργατι κὸςκατὰ θεὸν εἶναι κριθήσῃ παρά γε τοῖςνοῦν ἔχουσιν, ἕως ἂν τοιοῦτος μένῃς,ἀλλὰ πραγματευ τικὸς καὶ ἀεργὸς καὶἐμπορευτικὸς καὶ ἐμπο λαῖος καὶκερδῷος καὶ βίος αὐτόχρη μα καὶπάντα μᾶλλον τὰ ἄλλα ἢ μεγαλόσχη-μος».

Οι ιδέες που αφορούσαν το κέρδος τουεμπορίου ήταν αποδεχτές τον 12ο αιώνα καιη ιδεολογία δεχόταν το θεμιτό ορισμένο κέρ-δος για τον έμπορο, αφού θεωρείτο επι-βράβευση της εργασίας του. Παρ' όλα αυτά,η αντίθετη όψη αυτής της θέσης ήταν εξίσουισχυρή, αφού η κερδοσκοπία και ο πλουτι-σμός δεν ήταν μόνο καταδικαστέες αλλά καιπαράνομες. Οι απαγορεύσεις του εκκλη-σιαστικού δικαίου κατά της συμμετοχής τουκλήρου στα «άτιμα» επαγγέλματα, εκφρά-ζονται αυτή την περίοδο από το Βαλσαμώνπου απαγόρευε όχι μόνο την άσκηση αλλάκαι την επένδυση στο εμπόριο. Αυτό φυσικάαποτελούσε το θεωρητικό σκέλος, αφού ηΕκκλησία επιδίωκε τη διατήρηση του παρα-δοσιακού ιδεώδους για το εμπόριο. Στηπραγματικότητα η Εκκλησία ποτέ δενέπαψε να έχει ανάμειξη στο εμπόριο και στιςεπενδύσεις σε αυτό. Χαρακτηριστική είναιμια επιστολή του Τζέτζη στα μέσα του 12ουαιώνα, προς ένα εκπρόσωπο του αυτοκρά-τορα όπου χαρακτηρίζει τους μοναχούς ωςληστές, οι οποίοι παραβίασαν την υποχρέ-ωση της κοινοβιακής τους πενίας, αφούπρομήθευαν σε εξωφρενικές τιμές ταφρούτα:

«ὁ μὴ τὴν τετριμμένην ὁδὸν καὶ μέσηνβαδίζων καὶ γνώριμον καὶ κατὰ τοὺςμοναχικοὺς πολιτευόμενος νόμους καὶεἰσεληλυθὼς ἔν τινι κοινοβίῳ μοναστη -ρίῳ δαμαστηρίῳ τῶν μοναχῶν, (…) ἢἄλλο τι παρὰ τὸν ῥηθέντα μοναχικὸννόμον ποιῶν, κλέπτης ἐστὶ καὶ λῃστὴςκαὶ πλέον οὐδέν».

Η αριστοκρατική ιδεολογία της εποχήςαπέρριπτε την οποιαδήποτε εμπλοκή τωναριστοκρατών στο εμπόριο. Η κοινωνικήαντιμετώπιση των εμπόρων ωστόσο πα-ρουσιάζει διάφορες διαβαθμίσεις. Τον 12οαιώνα άρχιζε να φαίνεται μια μερική κοινω-νική κατανόηση της εμπορικής δραστηριό-τητας, έτσι όπως εκφράζεται από λόγιουςτης εποχής, χωρίς ωστόσο να μπορούμε ναμιλούμε για πλήρη αποδοχή. Ο Μανασσής,αν και δείχνει μια σχετική κατανόηση προςτο εμπόριο, δεν παραλείπει τους κινδύνουςτου. Το ίδιο συμβαίνει και με τις επιστολέςτου Τζέτζη, όπου δείχνει μια συμπάθειαπρος τους πωλητές. Σε ένα γενικότεροπνεύμα οι λόγιοι οι οποίοι εκφράζουν συνή-θως και την ιδεολογία της αριστοκρατίας,φαίνεται να ήταν αρνητικά διακείμενοι προςτο εμπόριο. Η αρνητική αντιμετώπιση τωνεμπόρων από την αριστοκρατία, θεωρούμε

ότι ήταν άμεσα συνυφασμένη με την προ-σπάθεια για άμεση επιβολή μιας ιεραρχη-μένης αριστοκρατίας, όπου υπήρχεαυστηρός διαχωρισμός των κοινωνικώνστρωμάτων. Ενδείξεις γύρω από τη πραγ-ματική εικόνα, δηλαδή της συμμετοχήςμελών της αριστοκρατίας στο εμπόριο,υπάρχουν αυτή την περίοδο. Το 12ο αιώναη οικονομική ανάπτυξη αποτέλεσε ένα κίνη-τρο για δυναμικότερη ανάμειξη των αρχό-ντων στο εμπόριο της εποχής. Η θέση αυτήβρίσκει έρεισμα σε ένα έγγραφο του 1192του Ισαάκιου Β’ Αγγέλου (1185-1195) μεαποδέκτη τη Γένουα, όπου ο αυτοκράτοραςαπαιτεί την αποζημίωση του αδελφού τουΑλεξίου αλλά και των άλλων επιφανώνεμπόρων της Κωνσταντινούπολης για τιςζημιές που είχαν υποστεί από πειρατικά γε-νουατικά πλοία. Το πιο πάνω έγγραφο, μαςαποδεικνύει ότι η ανάμειξη των αριστοκρα-τών στο κερδοσκοπικό εμπόριο ήταν μιαπραγματικότητα, παρά την γενική αντίληψηπου επικρατούσε η οποία ήταν αντίθετη μετη συμμετοχή τους σε αυτό.

Στο συγκεκριμένο υποκεφάλαιο εξετά-σαμε το γενικό ιδεολογικό προσανατολισμότης οικονομίας του 12ου αιώνα. Μέσα σεαυτό το πλαίσιο μελετήσαμε το εμπόριο,παρουσιάζοντας τα κοινωνικά στερεότυπα,το χριστιανικό αλλά και αριστοκρατικό ιδεώ-δες για το εμπόριο της περιόδου, δίδονταςταυτόχρονα τη πραγματική εικόνα σε κάθεπερίπτωση, γύρω από την πρακτική περι-φρόνηση του κέρδους.

H διπλωματική ισχύς του εμπορίουΤο βυζαντινό κράτος φαίνεται να αντι-

λήφθηκε τη σημασία του εμπορίου και νατην αξιοποίησε για την επίτευξη των πολιτι-κών και διπλωματικών του στόχων. Παρα-θέτοντας μια σειρά παραδειγμάτων, θαεπιχειρήσουμε να αποδείξουμε το πολιτικόκαι διπλωματικό χαρακτήρα που προσέδι-δαν στο εμπόριο οι βυζαντινοί αυτοκράτο-ρες τον 12ο αιώνα.

Αν και δεν αποτελούσε βασικό συστα-τικό της οικονομικής πολιτικής του Βυζα-ντίου, το εμπόριο χρησιμοποιήθηκεσυστηματικά ως μοχλός πίεσης για την από-σπαση διπλωματικών και πολιτικών ερει-σμάτων. Τον 12ο αιώνα η διπλωματικήχρήση του εμπορίου διαφαίνεται κυρίως μετη παραχώρηση των εμπορικών προνομιώνστις ιταλικές δυνάμεις, όπου τα κίνητρα ήτανσυνδεδεμένα με πολιτικές σκοπιμότητες. Τοπρώτο παράδειγμα που επιβεβαιώνει τηνπιο πάνω άποψη στη χρονική περίοδο πουεξετάζουμε, γίνεται αντιληπτό με το χρυσό-βουλο του 1082. Ο αυτοκράτορας ΑλέξιοςΑ΄ εξαιτίας των νορμανδικών επιδρομών ζή-τησε τη βοήθεια του ενετικού στόλου μεαντάλλαγμα τη παραχώρηση εμπορικώνπρονομίων. Σε αυτό το σημείο παρατη-ρούμε το τρόπο με τον οποίο τα εμπορικάπρονόμια λειτουργούν στη διπλωματική δια-πραγμάτευση ώστε να διατηρηθεί η πολι-

ΤΟ ΒΥΖΑΝ

ΤΙΝΟ

ΕΜΠ

ΟΡΙΟ

ΤΟ 12ο ΑΙΩ

ΝΑ

ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠηγές:

Leone P.L.M, Ioannis Tzetzaeepistulae, Λειψία 1972.

Meineke A., Ioannis Cinnami epit-ome rerum ab Ioanne et AlexioComnenis gestarum, Βόννη1836. [αγγλική μτφρ. John Kin-namos, Deeds of John andManuel Comnenus, μτφρ. BrandCh.M., Νέα Υόρκη 1975].

Metzler Κ., Eustathii Thessaloni-censis De emendanda vitamonachica, Βερολίνο – ΝέαΥόρκη 2006.

Van Dieten Ι.Α, Nicetae Choni-atae Historia, Βερολίνο – ΝέαΥόρκη 1972. (αγγλική μτφτ Η . JMagoulias, O City of Byzantium,Annals of Niketas Choniates, De-troit 1984).

Βιβλιογραφία:

Angold M., Η βυζαντινή αυτοκρα-τορία από το 1025 έως το 1204.Μια πολιτική ιστορία, Αθήνα2004.

Γερολυμάτου Μ., Αγορές, έμπο-ροι και εμπόριο στο Βυζάντιο,9ος-12ος αι., Αθήνα 2008.

Dagron G., «Η Αστική Οικονομίααπό τον 7ο έως τον 12ο αιώνα»,OIB Β΄, σ. 43-140.

Laiou A. E - Morrisson C., Η Βυ-ζαντινή Οικονομία, Αθήνα, 2011.

Laiou Α.Ε., «God and Mammon:Credit, Trade, Profit and theCanonists», στο Οικονομίδης Ν.(επιμ.), Το Βυζάντιο κατά τον 12οαιώνα. Κανονικό δίκαιο, κράτοςκαι κοινωνία, Αθήνα 1991, σ.261-300.

Μέριανος Γ., Οικονομικές ιδέεςστο Βυζάντιο τον 12ο αιώνα : οιπερί οικονομίας απόψεις του Ευ-σταθίου Θεσσαλονίκης, Αθήνα2008.

Οικονομίδης Ν., «The EconomicRegion of Constantinople: FromDirected Economy to Free Econ-omy and the Role of the Italians»,στο Οικονομίδης Ν. (επιμ.), So-cial and economic life in Byzan-tium, Aldershot 2004, σ. 221-238

19

τική αλλά και στρατιωτική επιβίωση της αυ-τοκρατορίας, η οποία αντιμετώπιζε μεγάλοκίνδυνο. Επίσης, το 1111 ο Αλέξιος Α΄ στηπροσπάθεια του να εξασφαλίσει την ουδε-τερότητα της Πίζας, ώστε να αποφύγει ένααντιβυζαντινό συνασπισμό μεταξύ Πίζας καιΝορμανδών, παραχωρεί προνόμια στουςΠισάτες. Σε ακόμα μια περίπτωση αντιλαμ-βανόμαστε πως οι εμπορικές παραχωρή-σεις χρησιμοποιούνται για την εξασφάλισηπολιτικών ερεισμάτων και αποτρο - πή δυ-σάρεστων πολιτικών και στρατιωτικών κα-ταστάσεων για την αυτοκρατορία. Οιδιάδοχοι του Αλεξίου Α΄ προέβηκαν σε νέεςπαραχωρήσεις προνομίων, ανάλογα με τηδιαμόρφωση της ισορροπίας δυνάμεων σεκάθε περίπτωση. Στη περίπτωση της ανα-νέωσης των προνομίων των Γενουατών το1170 διαφαίνονται επίσης πολιτικά κίνητρα.Ο Angold προβληματίζεται σε αυτή την πε-ρίπτωση και αναρωτιέται γιατί ο Μανουήλ Α΄προχώρησε σε συμφωνίες με την Γένουααφού έτσι θα έθετε σε κίνδυνο τις σχέσειςτου με τη Βενετία. Ο Μανουήλ Α΄ φαίνεταινα έψαχνε να συνεργαστεί με αντιπάλουςτου Φρειδερίκου Μπαρμπαρόσα, ανάμεσασε αυτούς ήταν και η Γένουα. Επίσης, τηνιδία περίοδο διομολογούνται συζητήσειςτων Βυζαντινών με τον θανάσιμο εχθρό τουΜπαρμπαρόσα, τον Πάπα Αλέξανδρο Γ΄κάτι που αποδεικνύει την προσπάθεια τουΜανουήλ Α΄ για προσεταιρισμό των εχθρώντου αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής αυ-τοκρατορίας.

Ο διπλωματικός χαρακτήρας του εμπο-ρίου αποδεικνύεται και μέσα από το αντι-στρόφως ανάλογο γεγονός, αυτό τωνδιώξεων. Στη περίπτωση του 1171, ο αυτο-κράτορας Μανουήλ Α΄ διαπιστώνοντας ότιη «βενετική» του πολιτική δεν καρποφο-ρούσε φέρνοντας τα αναμενόμενα θετικάαποτελέσματα, συλλαμβάνει τους Βενετούςκαι δημεύει τις περιούσιες τους. Ο Angoldισχυρίζεται ότι με τις διώξεις του 1171 ο αυ-τοκράτορας Μανουήλ Α΄ σαν να ενεργούσεεναντίων των συμφερόντων της αυτοκρατο-ρίας, αφού οι Βενετοί συνέβαλλαν στηνεμπορική ευημερία της αυτοκρατορίας. Οισυλλήψεις των Βενετών χαρακτηρίστηκαναπό τον Angold σαν «ένα δείκτη για την μελ-λοντική αποσύνθεση της αυτοκρατορίας»,και τις παρομοιάζει με τις συνέπειες τηςμάχης του Μυριοκέφαλου. Οι δύο κυριότε-ρες πρωτογενείς πηγές μας για το περιστα-τικό ο Κίνναμος και ο Χωνιάτης μαςπαρουσιάζουν ότι τα κίνητρα του ΜανουήλΑ΄ εμπεριείχαν πολιτικές σκοπιμότητες. ΟΚίνναμος υποστηρίζει ότι υπήρχαν τριβέςσχετικά με την ακριβή θέση των Βενετώνπου είχαν εγκατασταθεί μόνιμα στη αυτο-κρατορία. Επίσης, αναφέρει ότι οι Βενετοίπαντρεύονταν βυζαντινές και ήταν δύσκολονα τους ξεχωρίσεις από το μέσο βυζαντινόπολίτη (γυναιξί τε Ῥωμαίαις ἑαυτοὺς συνοι-κίζοντες καὶ οἰκίαις ταῖς αὐτῶν). Με αυτό τοντρόπο οι Βενετοί μπορούσαν να αξιώσουν

προνομιακή θέση, που θα τους έθετε εκτόςέλεγχου των βυζαντινών αρχών. Από τηνάλλη, ο Χωνιάτης ισχυρίζεται ότι ο ΜανουήλΑ΄ κινήθηκε από την ανάμνηση του προ-σβλητικού παιχνιδιού των Ενετών σε βάροςτου στην πολιορκία της Κέρκυρας αλλά κυ-ρίως λόγω της απείθαρχης τους συμπερι-φοράς (καὶ ἐπειδὴ τὰ ούτων ἀτοπήματαὑπέραντλά οἱ ἐδέδοκτο). Όσον αφορά τοπρώτο αίτιο που μας παρουσιάζει ο Χωνιά-της, μάλλον δεν ευσταθεί αφού η πολιορκίατης Κέρκυρας χρονολογείται περίπου τριά-ντα χρόνια πριν, άρα ήταν σχεδόν αδια-νόητο να υπήρξε αιτία των διώξεων του1171. Οι πιο πάνω πηγές, αν και παρου-σιάζουν διαφορετικά αίτια των διώξεων του1171, ωστόσο και στις δυο περιπτώσειςφαίνεται να κυριαρχούν οι πολιτικές σκοπι-μότητες, ειδικότερα στη περίπτωση του Κίν-ναμου. Οι ενετικές πηγές μας δίνουν μιαάλλη εικόνα για το συγκεκριμένο περιστα-τικό. Μετά το εμπάργκο του Δόγη της Βενε-τίας, ο αυτοκράτορας Μανουήλ Α΄ κάλεσεπίσω τους Βενετούς, αφού η απουσία τουςέπληττε την οικονομία, προσφέροντάς τουςμονοπωλιακό εμπόριο σε όλη την αυτοκρα-τορία. Ωστόσο, όταν επέστρεψαν οι Βενετοίδήμευσε τις περιουσίες τους. Η βενετικήαυτή εκδοχή μας παρουσιάζει τον αυτοκρά-τορα Μανουήλ Α΄ ως πανούργο, ο οποίοςξεγέλασε τους Βενετούς. Οι βυζαντινοί αξιω-ματούχοι δεν είχαν δικαιοδοσία επάνωστους Βενετούς γεγονός που σταδιακά προ-κάλεσε την δυσαρέσκεια των Βυζαντινών ηοποία μεταφράζεται συχνά με πογκρόμ τωνΔυτικών αφού αποτελούσαν ένα κράτος ενκράτει στην αυτοκρατορία. Έτσι, σε ακόμαένα σημείο εντοπίζουμε την πολιτική χροιάτων διώξεων κατά των Λατίνων την διάρκειατου 12ου αιώνα. Όσον αφορά το πολιτικόχαρακτήρα των διώξεων θα πρέπει να θέ-σουμε ένα ερώτημα. Γιατί οι αυτοκράτορεςπροέβησαν σε διώξεις εναντίων των Λατί-νων, αφού θεωρητικά ήταν ενάντια στοεμπόριο; Σίγουρα αυτός ο προβληματισμόςθέτει το ζήτημα των διώξεων σε μια άλληδιάσταση πέρα από την οικονομική και απο-δεικνύει για ακόμα μια φορά τα πολιτικά κί-νητρα που υπήρχαν σε κάθε περίπτωση.

Σύμφωνα με τη Γερολυμάτου τα χρυ-σόβουλα υπέρ των ιταλικών ναυτικών Δη-μοκρατιών θα πρέπει κανείς να τααντιμετωπίσει «ως ένα διπλωματικό όπλοπροκειμένου το Βυζάντιο να ανταπεξέλθειστις εξωτερικές προκλήσεις» Επίσης, οι διά-φορες ανανεώσεις προνομιών, οι διώξειςκτλ, εμπεριείχαν πολιτικά κίνητρα και σκο-πιμότητες. Οι πιο πάνω θέσεις αποδεικνύο-νται με τα προαναφερθέν ιστορικάπαραδείγματα του 12ου αιώνα, σε κάθε πε-ρίσταση. Αξίζει να σημειώσουμε, ότι παρόλοπου τα αρχικά κίνητρα των αυτοκρατόρωνήταν πολιτικά, ωστόσο τα προνόμια και οιδιώξεις, θα επηρεάσουν όλο το φάσμα τηςβυζαντινής σφαίρας επιρροής.

ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΤΟ

ΒΥΖ

ΑΝΤΙ

ΝΟ

ΕΜ

ΠΟ

ΡΙΟ

ΤΟ

12ο

ΑΙΩ

ΝΑ

20

Η Μ

ΕΤΑΜΟ

ΡΦΩ

ΣΗ

ΤΗΣ

ΒΥΖΑΝΤΙΝ

ΗΣ

ΠΟ

ΛΗ

Σ 7ος - 9ος α

ι.Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

21

Η Μεταμόρφωση της Βυζαντινής πόλης 7ος - 9ος αι.

Το παρόν άρθρο θα εξετάσει την με-ταμόρφωση της βυζαντινής πόλης κατάτην διάρκεια των ''σκοτεινών αιώνων'', οιοποίοι χρονολογικά εκτείνονται από ταμέσα του 7ου αιώνα μέχρι και τα μέσα του9ου (Morrisson 2006, σελ. 108). Αξίζει νασημειωθεί ότι ο όρος ''σκοτεινοί αιώνες''έχει τεθεί υπό αμφισβήτηση εκ μέρουςτης επιστημονικής κοινότητας, μολονότι ηεικόνα που μας παρατίθεται μέσω τωνπηγών είναι εξόχως ζοφερή (Τσιγωνάκη2012, σελ 73).

Από τον 6ο αιώνα αλλά κυρίως κατάτον 7ο η βυζαντινή κοινωνία δέχεται ριζι-κές αλλαγές. Καταρχάς περιορίζεται ση-μαντικά ο αστικός τρόπος ζωής και ηπόλη αλλάζει μορφή. Ένας μεγάλος αριθ-μός κέντρων της αρχαιότητας παρακμά-ζουν. Ακόμη πολλές σημαντικές πόλειςτης πρώιμης βυζαντινής περιόδου αλλά-ζουν θέση και μετακινούνται σε πιο κοντι-νές και συνάμα οχυρές τοποθεσίες, ενώκάποιες εκλείπουν. Οι πιο σημαντικέςωστόσο, καταφέρνουν να επιβιώσουνέχοντας όμως χάσει τα αστικά χαρακτηρι-στικά τα οποία παρουσίαζαν κατά την ρω-μαϊκή και πρωτοβυζαντινή περίοδο.

Σε μεγάλο ποσοστό οι πόλεις της αυ-τοκρατορίας κατά τον μεσαίωνα ήταν εξέ-λιξη των πόλεων της αρχαιότητας,ωστόσο η εξέλιξη αυτή δεν ήταν ομοιό-μορφη αλλά αντιθέτως ακολούθησε δια-φορετική πορεία, η οποία επιβλήθηκεαπό τον τοπικό παράγοντα. Στην πραγ-ματικότητα οι βυζαντινές πόλεις είχαν χτι-στεί πάνω από τα ερείπια των αρχαίων.Δεν πρέπει να παραλείπονται όμως και οινέες πόλεις, οι οποίες ωστόσο χρονολο-γούνται κυρίως στην υστεροβυζαντινή πε-ρίοδο (Μπούρας 2012,σελ. 4). Κατά τηνπρώιμη βυζαντινή παρατηρείται συνέχειασε κοινωνικά κέντρα της Ύστερης Αρχαι-ότητας και ειδικότερα στα μητροπολιτικά.Γενικότερα τα θέατρα, τα αμφιθέατρα, οιαθλητικές εγκαταστάσεις και τα βουλευ-τήρια εγκαταλείπονται καθώς αυτή τηνεποχή έχει αλλάξει εντελώς η κοινωνικήζωή των πόλεων. Πλέον το μοναδικό οι-κοδόμημα το οποίο δεσπόζει είναι οι εκ-κλησίες οι οποίες επιβάλλονται στο τοπίομε το μέγεθος αλλά και την κεντρικότητατους (Λαγόπουλος 2004, σελ. 275). Οιπρώιμες βυζαντινές πόλεις αποτελούσαν

στην πραγματικότητα πόλεις της ύστερηςΑρχαιότητας εξαιτίας των λειτουργιώντους αλλά και της οργάνωσης του χώρουτους. H βαθμιαία εξαφάνιση του αρχαίουαστικού πολιτισμού υπήρξε παράλληλαπαράγοντας και αποτέλεσμα της μετάβα-σης από την Αρχαιότητα στον Μεσαίωνα(Κιουσοπούλου 2012). Η πόλη μεταμορ-φώνεται σε φρούριο και αποτελεί τηνέδρα της στρατιωτικής και πολιτικής εξου-σίας της νέας στρατιωτικής μονάδας, τουθέματος. Επιπλέον περιορίζεται σημα-ντικά η νομισματική κυκλοφορία, και μο-λονότι το χρυσό νόμισμα βρισκότανακόμη στην κυκλοφορία, το χάλκινο τοοποίο χρησιμοποιείτο στις καθημερινέςσυναλλαγές σχεδόν είχε εξαφανιστεί. Ηοικονομία φαίνεται να στηριζόταν σε έναμεγάλο βαθμό στην αρχή της αυτάρκειας(Γερολυμάτου 2001, σελ. 347-48).

Δεν υπάρχει απολύτως καμία αμφι-βολία ότι η πόλις - Κάστρo διαμορφώθηκεσταδιακά πολύ πριν από τα μέσα τουεβδόμου αιώνα, μέσω μιας αργής διαδι-κασίας η οποία ήρθε ως απάντηση στηστρατιωτική ανασφάλεια. Δεν αποτελούσεεπομένως, αυθόρμητη αντίδραση των κα-τοίκων που βρίσκονται σε κίνδυνο, αλλάπροήχθη ως ένα είδος αστικού οικισμούαπό το ίδιο το κράτος (Saradi 2012, σελ.33).

Για τους παραπάνω λόγους σε συν-δυασμό με την έλλειψη πηγών, οι μελε-τητές αρχικά έδωσαν στο χρονικόδιάστημα που μεσολαβεί από τα μέσα του7ου ως τα μέσα του 9ου την ονομασίασκοτεινοί αιώνες καθώς πίστευαν πωςεπρόκειτο για περίοδο κρίσης και παρακ-μής,η οποία παρατηρείται και στην αλ-λαγή της ορολογίας από τον όρο πόλιςστον όρο Κάστρο και ερμηνεύθηκε ωςπαρακμή σε κοινωνικο-οικονομικό επί-πεδο που προκλήθηκε από τις αβαρο-σλαβικές επιδρομές στα Βαλκάνια και τιςαραβικές εξελίξεις στην Ανατολή (Saradi2012, σελ. 28). Οι λέξεις οι οποίες χρησι-μοποιούνται στις πηγές δείχνουν την πο-λυπλοκότητα του θέματος των βυζαντι -νών πόλεων (Brubaker-Haldon 2011,σελ. 548). Οι χαρακτηρισμοί για τους τύ-πους κατοίκησης και ιδιαίτερα οι όροιπόλις και κάστρ ο δείχνουν μια σταδιακήσύγκλιση της εφαρμογής τους (Veikou

Βαλάντω ΚωνσταντίνουΙΣΑ 3ο

2012, σελ. 168). Ο όρος πόλις συνέχισενα χρησιμοποιείται από τις γραπτέςπηγές για τις περισσότερες αστικές το-ποθεσίες οι οποίες είχαν κατά την υστε-ρορωμαϊκή εποχή την αίγλη μιας πόλης.Στις περισσότερες περιπτώσεις η ύπαρξηεπισκοπής αποτελούσε το βασικό διακρι-τικό στοιχείο για τις πόλεις κάτι το οποίοφαίνεται ξεκάθαρα από στην χρονογρα-φία του Θεοφάνη. Τα αγιολογικά κείμενασπάνια κάνουν διαχωρισμούς ανάμεσαστην πόλη και άλλους τύπους κατοίκησηςκαι πολλές φορές ο όρος πόλις προσδιό-ριζε αποκλειστικά την πόλη της Κωνστα-ντινούπολης (Brubaker-Haldon 2011,σελ. 548).

Το κάστρον ονομάζεται επίσης κα-στέλλιο, φρούριο και οχυρό. Δεδομένουότι η οχύρωση έγινε το κύριο εξωτερικόστοιχείο κάθε πόλης, ο όρος κάστρο ήρθεγια να υποδηλώσει την πόλη ως σύνολο(Kazdahan 1991, 2, σελ. 1112) Ο όροςκάστρο προσδιόριζε ένα νέο τύπο κατοί-κησης ο οποίος σχηματίστηκε στο Βυζά-ντιο κατά τον 6ο αιώνα σύμφωνα με τααρχαιολογικά δεδομένα (Veikou 2012,σελ. 168). Αντιπροσωπεύει αξίες καιπραγματικότητες προσωρινές καθώς ηχρήση του φανερώνει κάτι με το οποίοσχετίζονταν οι άνθρωποι, ένα οχυρωμένοκαταφύγιο, ένα μέρος ασφάλειας. Το κά-στρο αντικατοπτρίζει τις ανάγκες μιας πο-λιτείας στην οποία η ασφάλεια ήτανμείζονος σημασίας και η οικονομική δρα-στηριότητα αντιμετώπιζε κίνδυνους(Brubaker-Haldon 2011 σελ. 548). ΟΠαυσανίας, δίνοντας τον ορισμό τηςπόλης αναφέρει πως ένας οικισμός για ναονομάζεται πόλη πρέπει να περιλαμβά-νει: δημόσια κτήρια, θέατρο, κρήνες,αγορά, γυμνάσιο. Ωστόσο αδιαμφισβή-τητα η έννοια της πόλης αλλάζει με το πέ-ρασμα του χρόνου και σταδιακά συντε-λείται η μετάβαση από την πόλη της αρ-χαίας και ρωμαϊκής περιόδου στην πα-λαιοχριστιανική και έπειτα την μορφή πουαπέκτησε μετά από το πλήθος των επι-θέσεων που δέχτηκε. Έτσι κατά την με-σοβυζαντινή περίοδο η πόλις μεταμορ-φώνεται στις ίδιες ή σε νέες θέσεις (Λα-γόπουλος 2004, σελ. 271) με τους βυζα-ντινολόγους να συμφωνούν ότι κατά τον7ο αιώνα όλες οι πόλεις αντικαθίστανταιαπό κάστρα (Dunn, σελ. 66-67,73)). Τοέργο Στρατηγικών παρέχει σημαντικέςπληροφορίες για τις προϋποθέσεις πουέπρεπε να πληρεί μια πόλη. Ειδικότερα,αναφέρεται πως ήταν πολύ σημαντικό οιπόλεις να εξασφαλίζουν την ασφάλειατους και με την γεωμορφολογία τους ναενισχύουν τα τεχνητά τείχη. Επίσηςέπρεπε να υπάρχει νερό για κάθε περί-σταση, κατά προτίμηση εντός των τειχώνή κάπου που θα μπορούσαν να έχουν

πρόσβαση. Ακόμη έπρεπε να υπάρχειεπαρκές οικοδομικό υλικό αλλά και εξα-σφαλισμένη πηγή σίτισης (Veikou2012,σελ. 173-75). Δεδομένου ότι και τααμυντικά μέσα δέχονταν επιδιορθώσειςλειτουργούσαν και ως ένα κατάλληλο κα-ταφύγιο για τους γύρω αγροτικούς πλη-θυσμούς (Brubaker-Haldon 2011, σελ.546). Επομένως είναι οφθαλμοφανές ότιη έννοια της πόλης αλλάζει άρδην κατάτην περίοδο των ''σκοτεινών αιώνων'',καθώς οι προυποθέσεις ύπαρξης τηςείναι εντελώς διαφορετικές από αυτέςπου περιέγραφε ο Παυσανίας τον 2οαιώνα μ. Χ.

Αναμφίβολα ο 7ος και ο 8ος αιώναςήταν δύσκολοι για τη Βυζαντινή αυτοκρα-τορία. Τα πλούσια αστικά κέντρα τηςΎστερης αρχαιότητας υπέστησαν δραμα-τικές αλλαγές τη περίοδο αυτή. Μερικάεγκαταλείφθηκαν ή καταστράφηκαν ενώόσα επέζησαν ήταν απλώς αμυνόμεναχωριά και άλλα όφειλαν την ύπαρξή τουςκαι την ύπαρξη της περιορισμένης εμπο-ρικής δραστηριότητας στη λειτουργίατους ως στρατιωτικά και διοικητικά κέντρατου κράτους. Οι πλούσιες ανατολικέςεπαρχίες είχαν χαθεί και οι υπόλοιπες δέ-χονταν διαρκείς επιθέσεις. Η δημογρα-φική πτώση εξασθένησε την άμυνα τουκράτους, ενώ η έλλειψη εργατικού δυνα-μικού στην ύπαιθρο προκάλεσε πτώσητης παραγωγής. Πρέπει να γίνει κατα-νοητό ωστόσο ότι σε καμία περίπτωσηδεν μπορούν να συγκριθούν οι πόλεις τηςπεριόδου αυτής με την πόλη της ύστερηςαρχαιότητας. Οι πόλεις των σκοτεινών αι-ώνων είναι εντελώς διαφορετικές, δενακολουθούν συγκεκριμένο πολεοδομικόιστό, οι οικισμοί συγκεντρώνονται πίσωαπό τειχισμένες ακροπόλεις, οι άνθρωποιδιαμένουν σε μικρές φτωχικές κατοικίεςκαι ακόμη και τα κέντρα λατρείας κατα-σκευάζονται από ευτελή υλικά ή αφήνο-νται σε ερειπιώδη κατάσταση, ενώ η μόνηοικοδομική δραστηριότητα αφορά τατείχη και τις κινστέρνες.

Ειδικότερα οι πόλεις μετατρέπονταισε κάστρα εξυπηρετώντας τις νέες ανά-γκες της πολιτείας, στην οποία η ασφά-λεια ήταν υψίστης σημασίας. Η ανάγκηαυτή έχει αντίκτυπο και στην μορφή αλλάκαι στην τοποθεσία της πόλης. Η πόλις -κάστρο μετατρέπεται σε οχυρωμένηακρόπολη η οποία βρίσκεται σε φυσικάαμυνόμενη κορυφή λόφου και συχνάεφέρε μια δεύτερη ή και τρίτη γραμμήοχυρώσεων σε κατώτερα επίπεδα. Τα ση-μεία στα οποία μεταφέρονται ή ιδρύονταιοι πόλεις πέραν του ότι έπρεπε να δια-σφαλίζουν με τα γεωμορφολογικά χαρα-κτηριστικά τους την άμυνα τοποθετού-νταν σε κρίσιμα στρατηγικά σημεία. Ταμόνα διακριτικά στοιχεία μεταξύ των πό-

ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΗ

ΜΕΤ

ΑΜΟ

ΡΦΩ

ΣΗ

ΤΗ

Σ Β

ΥΖΑΝ

ΤΙΝ

ΗΣ

ΠΟ

ΛΗ

Σ 7

ος -

9ος

αι.

22

Η Μ

ΕΤΑΜΟ

ΡΦΩ

ΣΗ

ΤΗΣ

ΒΥΖΑΝΤΙΝ

ΗΣ

ΠΟ

ΛΗ

Σ 7ος - 9ος α

ι.Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

Βιβλιογραφία:

Dunn A., (1994) The transition from polis to kastron in the Balkans (III-VII cc.): gen-eral and regional perspectives, vol. 18, Maney publishing, σελ. 60-68.

Haldon J.- Brubaker L., (2011) Byzantium in the iconoclast era, c. 680-850: a history,Cambridge.

Haldon, J., (1990) "Conclusion: The transformation of a culture", Byzantium in theSeventh Century, Cambridge, σελ. 436-459.

Haldon J.,(2005), "Social Transformation in the 6th-9th c. East", Social and PoliticalLife in Late Antiquity, Late Antique Archaeology 3/1 ed. W. Bowden – A. Gutteridge –C. Machado, Leiden- Boston (2006), σελ.603-647.

Ostrogorsky G., (1959) Byzantine Cities in the Early Middle Ages Vol. 13 , DumbartonOaks, Harvard University, σελ. 45-66.

Saradi H. G. (2012), The Byzantine Cities (8th-15th Centuries) Old Approaches andNew Directions, στο Τόνια Κιουσοπούλλου (επιμ. έκδ.) Οι Βυζαντινές πόλεις 8ος -15οςαι. Προοπτικές της έρευνας και νέες Ερμηνευτικές προσεγγίσεις, Ρέθυμνο, σελ. 25-47

Veikou M. (2012), Byzantine Histories, Settlement Stories: Kastra, «Isles of Refuge»,and «Unspecified Settlements» as In-between or Third Spaces Preliminary Remarkson Aspects of Byzantine Settlement in Greece (6th-10th c.), στο Τόνια Κιουσοπούλ-λου (επιμ. έκδ.) Οι Βυζαντινές πόλεις 8ος -15ο ς αι. Προοπτικές της έρευνας και νέεςΕρμηνευτικές προσεγγίσεις, Ρέθυμνο, σελ. 159 -207.

Λαγόπουλος Α.Φ. (επιμ. έκδ) (2004), Η ιστορία της Ελληνικής πόλης. Αθήνα.

Μπακιρτζής Ν. (2012), Τα τείχη των βυζαντινών πόλεων: Αισθητική, ιδεολογίες καιΣυμβολισμοί, στο Τόνια Κιουσοπούλλου(επιμ. έκδ.) Οι Βυζαντινές πόλεις 8ος -15ο ςαι. Προοπτικές της έρευνας και νέες Ερμηνευτικές προσεγγίσεις, Ρέθυμνο, σελ. 139-159.

Μπούρας Χ. ( 2006) “Απόψεις των Βυζαντινών πόλεων από τον 8ο ως τον 12οαιώνα”, Οικονομική Ιστορία του Βυζαντίου τ.Β, Αγγ.Λαϊου (Γεν. εποπτεία), Αθήνα, σελ.193-231.

Μπούρας Χ. (2012): Μεσοβυζαντινές καί ὑστεροβυζαντινές πόλεις ἀπό τήν σκοπιάτῆς πολεοδομίας καί τῆς ἀρχιτεκτονικῆς, στο Τόνια Κιουσοπούλλου(επιμ. έκδ.) Οι Βυ-ζαντινές πόλεις 8ος -15ο ς αι. Προοπτικές της έρευνας και νέες Ερμηνευτικές προσεγ-γίσεις, Ρέθυμνο, σελ. 1-15. 23

λεων και των χωριών ήταν η ύπαρξη επι-σκοπής αλλά και οι οχυρώσεις. Οι πόλειςσυνεχίζουν να διαδραματίζουν θρησκευ-τικό, πολιτικό και εμπορικό ρόλο αλλά κυ-ρίως φρόντιζαν να εξασφαλίσουν τηνπροστασία των απλών πολιτών, της το-πικής ελίτ αλλά και του στρατού.

Επομένως παρότι η βιβλιογραφίασυμβατικά ονόμασε τους αιώνες αυτούς«Σκοτεινούς» και αρκετοί μελετητές χα-ρακτήρισαν την περίοδο αυτή ως περίοδοκρίσης και παρακμής η οποία δεν άφησεανέπαφες τις πόλεις, νέες αρχαιολογικέςμαρτυρίες και πρόσφατες ιστορικές καιφιλολογικές μελέτες αποδεικνύουν ότι δενπρόκειται απαραίτητα για μια εποχή πα-ρακμής, αλλά για μια μεταβατική περίοδο,κατά την οποία ο αρχαίος κόσμος μετα-βάλλεται και προσαρμόζεται στις νέεςσυνθήκες, που προέκυψαν. Πρόκειται,δηλαδή, για έναν μετασχηματισμό τηςκοινωνίας και κατ' επέκταση της ίδιας τηςπόλεως. Επομένως, παρά τις απόψειςπερί παρακμής του αστικού βίου μάλλονθα ήταν ορθότερο οι αλλαγές να ειδω-

θούν από άλλη οπτική γωνία η οποία νααντιμετωπίζει τα φαινόμενα αυτά ως έναείδος αστικής μεταμόρφωσης, με βάσητην οποία επαναπροσδιορίζεται η χρήσητου αστικού χώρου αλλά και η σημασίατου όρου αστικός. Συνεπώς το θέμα τοοποίο προκύπτει δεν είναι πως αντιλαμ-βάνονται σήμερα οι μελετητές την έννοιατου άστεως αλλά εάν οι βυζαντινοί αντι-λαμβάνονταν τον χώρο διαβίωσης τουςόπως αυτός διαμορφώθηκε κατά το μέσοΒυζάντιο ως αστικό χώρο.

Εν κατακλείδι η ζωή δεν διακόπηκεξαφνικά στο Βυζάντιο, όπως υποστηρί-χθηκε, αλλά αντιθέτως οι αλλαγές οιοποίες συντελέστηκαν έγιναν στα πλαίσιαμιας σταδιακής διαδικασίας μεταμόρφω-σης ενός κόσμου,του κόσμου της Ύστε-ρης Αρχαιότητας ο οποίος μετατρέπεταισε Βυζαντινό. Η εποχή που ακολουθείμετά το διάστημα των σκοτεινών αιώνων,είναι μια εποχή αίγλης και μεγαλοπρέ-πειας, η οποία σε καμία περίπτωση δενθα μπορούσε να είχε ξεκινήσει από τομηδέν.

ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΤΑ

ΧΑΣ

ΑΜΠ

ΟΥΛ

ΙΑ

24

Η Εγκληματικότητα στη Κύπρο κατάτις πρώτες δεκαετίες της Αγγλοκρατίαςαποτελούσε Μάστιγα. Οι προσδοκίες τωνΚυπρίων που πίστευαν ότι θα είχαν καλύ-τερη μοίρα υπό Βρετανική διοίκηση μετάαπό τις τρεις αιώνες Οθωμανικής κατοχήςσύντομα διαψεύστηκαν οικτρά. Ο Τύποςτης εποχής εξέφρασε την απογοήτευσητου για τη κατάσταση. Συγκεκριμένα ηΕφημερίδα ¨Σαλπιγξ¨ το 1893 με άρθροτης επισήμανε την παρουσία. νέων μορ-φών εγκλήματος.

Η εγκληματικότητα ασφαλώς ήταναπόρροια της κοινωνικής εξαθλίωσης, τηςενδείας και της ανέχειας. Έτσι έχουμεέξαρση των ζωοκλοπών, των προστριβώνλόγω κτηματικών διαφορών και των δολο-φονιών για ζητήματα τιμής. Εξάλλου σεακραίες πράξεις οδηγούσαν και οι δυσβά-στακτες φορολογίες, τις οποίες επέβαλανοι Βρετανοί δυνάστες. Εξαιτίας του γεγο-νότος αυτού οι φοροεισπράκτορες δέχο-νταν επιθέσεις κατακόρον και χρειάζονταναστυνομική προστασία για να περιηγηθούντο Κτήμα και την επαρχία της Πάφου. Τογεγονός αυτό επιβεβαιώνει τους φόβουςπου είχε εκφράσει ο Χ. Ντίξον, βρετανόςΑξιωματικός του Αγγλικού στρατού το 1878ο οποίος είχε πει ότι θα χρειάζονταν μόλιςδυο μαστίγια για να διοικήσουν τις υπόλοι-πες πόλεις ενώ για τη Πάφο θα χρειάζο-νταν ολόκληρο σύνταγμα στρατού!

Φυσικά θα πρέπει να αναφέρουμε τιςδιαφορετικές συνθήκες που επικρατούσανστη Πάφο για να αντιληφθούμε γιατί ηπόλη κατέστη άντρο διαβόητων κακοποιώνκαι ταραχοποιών στοιχείων. Ήταν η μικρό-τερη πόλη του νησιού, απομακρυσμένη,αποκομμένη αφού απουσίαζαν τελείως οιαμαξωτοί δρόμοι και οι συγκοινωνίες. Έτσιλοιπόν η απομόνωση της Πάφου, η δύ-σκολη πρόσβαση και τα εμπόδια στη δια-κίνηση παρείχαν στους φυγόδικους τηνκατάλληλη κάλυψη και έγιναν ο φόβος καιο τρόμος για τους κατοίκους, όπως αναφέ-ρει η εφημερίδα “Σάλπιγξ” το 1893.

Η πιο Ξακουστή συμμορία πουέδρασε τόσο στη Επαρχία Πάφου όσο καιστη Επαρχία Λεμεσού και διακρίθηκε για τηεγκληματική της δράση ήταν η διαβόητησυμμορία των Χασαμπουλιών, η οποίαονομάστηκε έτσι από τον Χασάν ΑχμέτΠουλή, τον μεγαλύτερο από τα παιδιά τουΑχμέτ Πουλή, ο οποίος καταγόταν από τηνΕπισκοπή Λεμεσού και εγκαταστάθηκε τηδεκαετία του 1860 στα Μαμώνια τηςΠάφου, όπου και νυμφεύτηκε την ΑισέΧαβά. Στη πραγματικότητα τα τρία αδέλφια

Πουλή έδρασαν σε διαφορετικές περιό-δους και είχαν και μια αδελφή, την Τζιεμα-λιέ. Ο πρώτος από τους Χασαμπουλίδες,ήταν ο Χασάν Αχμέτ Πουλής που έδρασεκατά τα έτη 1887-88. Οι δυο άλλοι τηςεγκληματικής τριανδρίας ήταν οι αδελφοίΜεχμέτ Αχμέτ αλλιώς Καιμακκάμ, και οΧουσείν Αχμέτ αλλιώς Καβούνης έδρασανκυρίως από το 1894 μέχρι το 1896 δια-πράττοντας δολοφονίες, κλοπές, απαγω-γές και βιασμούς.

Ήταν Οθωμανοί και κατάγονταν απότο χωριό Μαμώνια της Πάφου. Η δράσητους εκδηλωνόταν στο τρίγωνο Πάφος -Κύκκος - Λεμεσός.

Αρχικά ο Χασάν Αχμέτ Πουλής ήτανΒοσκός. Αργότερα κατάφερε να προκόψεικαι ανοίξει καφενείο στα Μαμώνια. Το 1887Ο Χασάν Αχμέτ Πουλής διασκέδαζε σε έναγαμήλιο γλέντι με τον φίλο του Χαιρεττίν,που καταγόταν από τη Φασούλα της επαρ-χίας Πάφου και ήταν άνθρωπος εγκληματι-κών τάσεων. Κατά τη διάρκεια του γλεντιούο Χαιρεττίν έκανε άσεμνες προτάσεις στησύζυγο θειου του Χασάν Αχμέτ Πουλή, τηνΕμεττέ, προκαλώντας την οργή του ΧασάνΑχμέτ Πουλή, ο οποίος ήταν κρυφά ερω-τευμένος μαζί της. Έτσι πραγματοποίησετρεις απόπειρες Δολοφονίας του Χαιρεττίναλλά απέτυχε. Την τρίτη φορά τον πυρο-βόλησε τρείς φορές καθώς περνούσε με τοάλογο του έξω από το καφενείο στα Μα-μώνια αλλά αστόχησε. Σκότωσε το άλογοκαι τραυμάτισε τον Χαιρεττίν.

Ο Χαιρεττίν, αντιλήφθηκε τον κίνδυνοπου διέτρεχε αφού δεν είχε αποδείξεις γιατην απόπειρα δολοφονίας του κατάγγειλεστη αστυνομία μέσω των παιδιών του τοΧασάν Αχμέτ Πουλή και το θειο του Κατα-λωνία για κλοπή των ζώων τους. Παρότιυπήρχαν μαρτυρίες ότι ο Χασάν Πουλήςβρισκόταν στο σπίτι του την ώρα της κλο-πής το δικαστήριο τον καταδίκασε σε επτάχρόνια φυλάκισης μετά από ψευδορκία δυοΕλληνοκυπρίων, οι οποίοι τον ενοχοποίη-σαν. Καθώς όμως μεταφερόταν στη φυλακήο Χασάν Αχμέτ κατάφερε να αποδράσει.

Παρά την κινητοποίηση της αστυνο-μίας για να τον συλλάβει δεν κατέστη δυ-νατό να εντοπιστεί καθότι κρυβόταν σεορεινές δασώδεις περιοχές στη Πάφο. Οιεφημερίδες έγραφαν για αυτόν ως Χασα-μπουλλής. Οι φήμες λενε ότι δεν έβλαπτετους φιλήσυχους και όσους δεν τον ενο-χλούσαν ενώ βοηθούσε τις γυναίκες στιςγεωργικές εργασίες και οι οποίες του έδι-δαν πληροφορίες για τις κινήσεις των αστυ-νομικών περιπόλων. Ήταν όμως αμείλικτος

Τα ΧασαμπουλιάΣάββας Σταύρου ΙΣΑ 4ο

ΤΑ ΧΑΣΑΜ

ΠΟ

ΥΛΙΑ

ΟΦ

ΕΛΤΗ

Σ

25

με όσους ήθελαν να βλάψουν την οικογέ-νεια του. Για το λόγο αυτό δολοφόνησε τονΔημοσθένη Χατζηγιώργη από τα Κελοκέ-δαρα γιατί έκλεψε δυο βόδια από το πατέρατου. Η αστυνομία μη μπορώντας να τονσυλλάβει τον προκήρυξε έναντι του ποσούτων 100 λιρών, αστρονομικό πόσο για τηνεποχή σε όποιον έδιδε πληροφορίες, Ηαστυνομία κατάστρωνε σχέδιο για τον συλ-λάβει την ώρα που ήταν μεθυσμένος, ότανπληροφορήθηκε ότι θα ήταν παρών σεσυγγενικό του γάμο. Όμως κατόρθωσε ναδιαφύγει τη σύλληψη μετά από προειδο-ποίηση της μητέρας του.

Ο Xασάν Πουλής κυκλοφορούσε στηπεριοχή της Σταυροκόννου που είχε πολ-λούς φίλους οι οποίοι πολλές φορές ήταν¨άσπονδοι¨ αφού τον πρόδιδαν έναντι αμοι-βής, γίνονταν δηλαδή πληρωμένοι πράκτο-ρες που ήθελαν να εξοντώσουν το ΧασάνΠουλή (Χαρακτηριστικά παραδείγματα ήτανο Αμπντουλλάχ Σιερίφογλου από τη Γερο-βάσα ο οποίος είχε χρηματιστεί από τονΧαιρεττίν αλλά σκοτώθηκε από το χέρι τουΠουλή και ο Γιαννάκης Χατζηγιάλλουρουαπό τη Βάσα Κοιλανίου.) Φυσικά στο διά-στημα αυτό ο Χασάν Πουλής θέλησε να εκ-δικηθεί τους τρεις Ελληνοκύπριους πουείχαν καταθέσει εναντίον του αλλά επειδήδεν μπόρεσε να τους εντοπίσει ξέσπασεστα ζώα τους καθότι οι ζωοκλοπές ήτανσυχνό φαινόμενο της εποχής. Κάποια σκό-τωσε η τα ακρωτηρίασε και άλλα τα έκλεψε,σύμφωνα με τις φήμες.

Ο Χασαμπουλής βέβαια εκτός από τηΑστυνομία και τον θανάσιμο εχθρό τουΧαιρεττίν είχε πολέμιο και τον προύχοντατων Μαμωνιών Απτουλλά Σιαρίφ Ογλούν,ο οποίος διοργάνωσε εκστρατεία εναντίοντου γιατί ο Πουλής είχε επιχειρήσει να πει-ράξει την γυναίκα του. Διεξήχθη άγριαμάχη μεταξύ του Χασαμπουλλή και τωνεγκάθετων του Απτουλλά, κατά την διάρ-κεια της οποίας ο Χασαμπουλλής τραυμα-τίστηκε. Όταν θεραπεύτηκε, δεν ξέχασε καιμια νύκτα σκότωσε τον Απτουλλά.

Εξαιτίας των ανθυγιεινών συνθηκώνδιαβίωσης του ο Χασάν Αχμέτ Πουλής τονεπόμενο χρόνο το 1888 προσβλήθηκε απόμαλάρια και έτσι αναγκάστηκε να εγκατα-λείψει τα δάση και να καταφύγει σε έναέρημο σπίτι στα Μαμώνια. Φημολογείται ότιο ίδιος έστειλε μια γυναίκα να ειδοποιήσειτην αστυνομία για να παραδοθεί. Οι Αστυ-νομικοί περικύκλωσαν το σπίτι αλλά δενπλησίαζαν παρότι τους φώναζε ότι ήθελενα παραδοθεί από το φόβο τους. Τότε πρό-ταξε τα χέρια του από το παράθυρο για νατου φορέσουν χειροπέδες. . Αναθάρρησανοι αστυνομικοί, τον συνέλαβαν και τον οδή-γησαν στις φυλακές του Κτήματος. Κατηγο-ρήθηκε για το φόνο του Απτουλλά καθότιδεν υπήρχαν ενοχοποιητικά στοιχεία γιατους άλλους δυο φόνους που είχε διαπρά-

ξει. ΄Το κακουργιοδικείο αποφάνθηκε ότιήταν ένοχος και του επέβαλε την εσχάτητων ποινών, τη Θανατική ποινή η οποίαόμως μετατράπηκε σε ισόβια κάθειρξη διότιη απόφαση δεν λήφθηκε ομόφωνα, όπωςπρονοούσε η νομοθεσία αλλά κατά πλειο-ψηφία. Ο Χασάν Αχμέτ ήταν υπόδειγμα στηφυλακή και έμαθε μάλιστα να διαβάζει καινα γράφει ενώ απολάμβανε και την εκτί-μηση των συγκρατούμενων του. Μόνο ηφήμη του τον ακολουθούσε, η οποία ήρθεξανά στο προσκήνιο με τη δράση των αδελ-φών του οι οποίοι ακολούθησαν τον ίδιοδρόμο του φυγόδικου.

Το 1894 τα δυο μικρότερα αδέλφια οΜεχμέτ Αχμέτ Καϊμακάμης και ο ΧουσείνΑχμέτ Καβούνης είχαν ενηλικιωθεί, ο πρώ-τος 22 χρόνων είχε νυμφευτεί τη ΜουνισέΣαλίχ, η οποία ήταν διαζευγμένη. Ο δεύτε-ρος, ο Καβούνης ήταν 18 χρονών και έδει-χνε πιο ζωηρός. Αρχικά ήταν φιλήσυχοι καιδεν ενοχλούσαν.

Το Πρώτο φονικό τους το διέπραξανανήμερα των χριστουγέννων, 25 Δεκεμ-βρίου 1894. Ο Καβούνης διασκέδαζε μαζίμε έλληνες και Τούρκους στο σπίτι της Λε-νούς (της επονομαζόμενης «Πουζοελένης»λόγω της μεγάλης κοίλης που είχε κάτωαπό την κοιλιά). Με την Λενού είχε δεσμό οθειος Καταλώνιας, ο οποίος είχε αφεθείελεύθερος από τις φυλακές, όπου βρισκό-ταν έγκλειστος μαζί με τον αδελφό τουςΧασάν Αχμέτ Πουλή. Η Λενού βεβαίωςήταν χριστιανή.

Ο αδελφός της. Θεμιστοκλής, θεώ-ρησε προσβλητική την συμπεριφορά τηςγια την τιμή και υπόληψη της οικογένειας.Πήγε στο σπίτι της, την έβρισε και ζήτησε

Με χειροπέδες οι τρεις της συμμορίας των Χασαμπουλιών το 1896: (από αριστεράπρος δεξιά) Μεχμέτ Αχμέτ Πουλής Καϊμακάμης, Χασάν Οσμάνης, Χουσνί Σαλίχ -

Γεροβασιανός. Ο μικρότερος αδερφός, Χουσεΐν Αχμέτ Πουλής Καβούνης, είχε σκο-τωθεί κατά την επιχείρηση σύλληψής τους.

(Η Ιστορία του Τόπου μας ενθύμιον, τ.4 Διαβόητες συμμορίες, σελ. 19)

από τους συνδαιτυμόνες να φύγουν. Εκεί-νοι αντιδράσανε, και στη συμπλοκή πουακολούθησε τραυματίστηκε ο Καβούνης.Μετά από λίγες ημέρες η συμπλοκή επα-ναλήφθηκε με απολογισμό αρκετούς τραυ-ματίες και ένα νεκρό που μαχαιρώθηκεαπό τον Καβούνη, τον Χαράλαμπο Κο-λώτα.

Τα δυο Αδέλφια ζήτησαν καταφύγιοστο χωρίο Σταυροκόννου, όπου ήταν πα-ντρεμένη αδελφή τους Τζεμαλιέ ενώ στησυνέχεια βγήκαν καταζητούμενοι σταβουνά της Πάφου.

Η αστυνομία είχε στείλει ενισχύσειςστην περιοχή με επικεφαλής τον αξιωματικόΜαυροκορδάτο για να τους συλλάβει. Κρύ-βονταν σε διάφορα χωριά βοηθούμενοι απότους ντόπιους που τους προμήθευαν μερούχα, όπλα και τρόφιμα είτε από συμπά-θεια είτε από φόβο καθώς και από πληρο-φοριοδότες της αστυνομίας που έδιδανστοιχεία στη αστυνομία από τη μία και απότη άλλη τους προειδοποιούσαν να προσέ-χουν. Έτσι παρόλο που είχαν συχνές συ-μπλοκές με την αστυνομία παρέμεναν καιμε τη εύνοια της τύχης ασύλληπτοι. Πρέπεινα αναφερθεί ότι ο νέος αρμοστής της Κύ-πρου, Ουόλτερ Σεντάλ είχε θέσει ως πρώτι-στο του στόχο την σύλληψη των φυγόδικων.Συγκάλεσε έκτακτη συνεδρία του νομοθετι-κού συμβουλίου τον Οκτώβριο του 1895, τοοποίο ψήφισε το νόμο ̈ Περί εντοπισμού πα-ντός όστις θα παρείχε ευλόγους υπονοίαςότι εχορήγη βοήθειαν εις τους προγεγραμ-μένους ληστάς¨ Έτσι εκατοντάδες άτομα τέ-θηκαν υπό κράτηση με τη κατηγορία ότιβοηθούσαν τους Χασαμπουλήδες και οδη-γήθηκαν στις κεντρικές φυλακές.

Τα δυο μικρότερα αδέλφια, Καϊμακά-μης και Καβούνης σταδιακά έκαναν γνωρι-μίες και με άλλους εγκληματίες καιεκπαιδεύτηκαν στη χρήση όπλων από τονΧουσνι Σαλίχ, αλλιώς Γεροβασιάνος (κα-ταγόταν από Γεροβάσα) και ονομάστηκανΧασαμπουλήδες από το όνομα του αδελ-φού τους. Επιδόθηκαν σε αλλεπάλληλεςδολοφονίες είτε επί πληρωμή είτε για εκδί-κηση (τιμώρησαν με θάνατο τον Χαιρεττίνκαι τους Έλληνες που ψευδομαρτύρησανεναντίον του αδελφού τους. Πιστεύεται ότιδιέπραξαν 10-20 δολοφονίες προσώπων.Προέβησαν και σε αλλά εγκλήματα, όπωςοι απαγωγές και βιασμοί γυναικών. «Οι φυ-γόποινοι τρεις γυναίκας, μιαν Οθωμανήν εκΜαλούντας Πάφου και δυο χριστιανάς, εκΚαπηλείου, της επαρχίας μας, απήγοντο οιίδιοι εις τα κρησφύγετα των και αφού επίημέρας είχον αυτάς μεθ΄ εαυτών προς κο-ρεσμόν των κτηνωδών ορέξεών των, ταςαφήκαν έπειτα εν δεινή καταστάσει» σύμ-φωνα με την εφημερίδα «Αλήθεια»

Η συμμορία των Χασαμπουλιών είχεγίνει πολυπρόσωπη με συμμετοχή μέχρικαι 10 ατόμων, δυο από τα οποία γυναίκες.

Τα τελευταία εγκλήματα τους ήταν η απα-γωγή και βιασμός μιας νεαρής Χριστιανής,κόρης του ιερέα του χωριού Φιλούσα τηςΠάφου, παπά Χριστόδουλου καθώς και οεμπρησμός σπιτιού το Φεβρουάριο του1896. Προκύπτει το συμπέρασμα ότι εξαι-τίας του γεγονότος ότι τα Χασαμπουλιάέκαναν έκλυτη ζωή, με όργια και οινοπο-σίες εξαπτόταν η φαντασία του κόσμουανεβάζοντας πιο ψηλά το θρύλο το Χασα-μπουλιών.

Σε μάχη στο Πισσούρι συνελήφθησαν4 μέλη της συμμορίας, δυο άνδρες και δυογυναίκες. Οι δυο άνδρες καταδικάστηκανσε θάνατο, η μια γυναίκα αθωώθηκε ενώστη άλλη επιβλήθηκε ποινή ισόβιας κά-θειρξης.

Η οριστική εξάρθρωση της συμμορίαςτων Χασαμπουλιών έγινε τελικά εξαιτίαςμιας γυναίκας, ελευθέρων ηθών, η οποίαφιλοξενούσε στο σπίτι της στο χωριό Κιδάσιτα δυο αδέλφια μαζί με άλλους δυο φυγό-δικους, τον Χουσνι Σαλίχ (Γεροβασιανό) καιτον Χασάν Οσμάνη. Η γυναίκα ειδοποίησετην αστυνομία, η οποία περικύκλωσε τουποστατικό στις 5 Φεβρουαρίου 1896.

Σύμφωνα με την Εφημερίδα «Αλή-θεια» τα τέσσερα μέλη της συμμορίας κοι-μόντουσαν αμέριμνοι σε σπίτι στο Κιδάσι,όταν καταδόθηκαν στη αστυνομία. Ο μου-λαζίμης του αστυνομικού αποσπάσματος,που έφτασε επί τόπου, έδεσε με αλυσίδεςτην εξώπορτα για να μην έχουν έξοδο δια-φυγής. Ο μικρότερος αδελφός, ο ΧουσείνΑχμέτ Καβούνης, όρμησε να σπάσει τηπόρτα, αλλά τον πυροβόλησαν οι παρατε-ταγμένοι αστυνομικοί και τον σκότωσαν. Οιυπόλοιποι παραδόθηκαν, αφού οποιαδή-ποτε αντίσταση ήταν μάταιη.

Στις εφημερίδες ήταν διάχυτη η ανα-κούφιση αλλά και η χαιρεκακία καθότι οι«κακούργοι» πιάστηκαν «σαν ποντικοί στηφάκα». Οι τρεις συλληφθέντες, ο Καϊμακά-μης, ο Σαλίχ και ο Οσμάνης καταδικάστη-καν στη εσχάτη των ποινών. Ο Καϊμακάμηςεξέπληξε τους πάντες με τη δικηγορική τουδεινότητα αφού στη αντεξέταση των μαρ-τύρων ρωτούσε τη παραμικρή λεπτομέ-ρεια, εκθέτοντας τους ως αναξιόπιστουςαλλά η απόφαση ήταν προειλημμένη. Έτσιοι τρεις συμμορίτες οδηγήθηκαν στην αγ-χόνη. (Απόσπασμα ενθύμιον σελ 20).

Η Σύλληψη των Χασαμπουλιών έδωσεφυσικά αφορμή στο αρμοστή Στένταλ γιαθριαμβολογίες. Απένειμε τα εύσημα στηαστυνομία κατά τη συνοδό του Νομοθετι-κού Συμβουλίου που έλαβε χώρα στις22/4.3.1896. Η επιτυχία αποδόθηκε στοναστυνομικό διευθυντή Πάφου, Σπύρο Τε-λεβάντο (1853-1927), ο οποίος είχε σπου-δάσει στη Αγγλία και διορίστηκευπαστυνόμος το 1893 καθώς και σε έναάλλο αξιωματικό της αστυνομίας, τον Μαυ-ροκορδάτο.

Βιβλιογραφία:

Γιαγκουλλής Κ.(1998) Corpus κυ-πριακών διαλεκτικών κυπριακώνποιητικών κειμένων,τ.4 Φονικά,Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών,Λευκωσία

Λυμπουρίδης Α.(1985) Μελέτεςγια την Αγγλοκρατία στην Κύπρο,Λευκωσία

Δημοσιογραφικός Οργανισμός«Ο Φιλελεύθερος» Η Ιστορία τουΤόπου μας ενθύμιον, τ.4 Διαβόη-τες συμμορίες, Εκδόσεις Βιβλιο-θήκης, Πολιτιστικό ίδρυμαTραπέζης Κύπρου, Λευκωσία2011.

ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΤΑ

ΧΑΣ

ΑΜΠ

ΟΥΛ

ΙΑ

26

ΠΑΡΑΔ

ΟΣ

ΙΑΚΟ

Ι ΝΕΡΟ

ΜΥΛ

ΟΙ Σ

ΤΑ ΠΕΡΑ Ο

ΡΕΙΝΗ

ΣΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

27

Στα νοτιοδυτικά του χωριού ΠέραΟρεινής σώζονται δύο νερόμυλοι σε κο-ντινή απόσταση ο ένας από τον άλλο, οιοποίοι τροφοδοτούνταν με νερό από τονποταμό Πεδιαίο.

Ο μύλος του Κύτα (εικ. 6) κτίστηκε στηδυτική όχθη του ποταμού Πεδιαίου. Ήτανσε λειτουργία μέχρι και τη δεκαετία του1920. Μυλωνάς ήταν κάποιος Κύτας,αδερφός του Ζαπίτη, απ’τον οποίο πήρεκαι το όνομά του (Καμηλάρης 2010, σελ239).

Το αυλάκι του είναι πιο μακρύ απόαυτό του μύλου του Τζίγκη στο Ακάκι αλλάτόσο ο υδατόπυργός του όσο και το αυλάκιτου είναι χαμηλότερα. Η δεξαμενή του δεσώζεται. Το αυλάκι του είναι συμπαγές,χωρίς καμάρες. Επιπλέον, σε σημείοκοντά στον υδατόπυργο, αυτό στρέφεταιελαφρά προς τα βόρεια. Το αυλάκι όπουκυλούσε το νερό είναι στενότερο και πιοβαθύ από του νερόμυλου στο Ακάκι. Ηαπόληξη του αυλακιού στα δυτικά είναι κα-τεστραμμένη και σκεπασμένη από μια ελιάκαι από άγρια βλάστηση. Τέλος, και απότις δύο πλευρές του αυλακιού σώζονταιυπολείμματα από ελάχιστες αντηρίδες.

Το αυλάκι καταλήγει στα ανατολικάστον ορθογώνιο υδατόπυργο με το λάκκοσχήματος ανεστραμμένης πυραμίδας. Ηπρόσοψη του υδατόπυργου είναι κεκλι-μένη και καταλήγει σε μια στενή βαθμίδα,επίσης κεκλιμένη. Μετά συνεχίζει σε μιακατακόρυφη ακόμη στενότερη βαθμίδα, ηοποία καταλήγει σε ένα πλατύ, επίπεδοκαι χορταριασμένο χώρο, την οροφή τουκατωστεγίου.

Η είσοδος του κατωστεγίου διαμορ-φώνεται από μία μικρή καμάρα ενώ, στησυνέχεια, η οροφή φαίνεται να είναι επί-πεδη. Σωροί από κροκάλες στο εσωτε-ρικό του κατωστεγίου καλύπτουν τοσιφούνι κάνοντάς το μη ορατό. Επίσης,πιθανόν να καλύπτουν και ίχνη της φτε-ρωτής και του άξονά της.

Τοιχοποιία: Ο νερόμυλος είναι κατα-σκευασμένος εξολοκλήρου από κροκάλεςτου ποταμού ενωμένες με κονίαμα. Στονότιο εξωτερικό τοίχο του υδατόπυργουκαι πιο συγκεκριμένα στα κατώτερα 2/3του τοίχου διακρίνεται είδος γκριζόλευκουεπιχρίσματος, ίσως υδραυλικό κονίαμα.Οι μόνες πέτρες που φαίνεται να είχανυποστεί κάποια υποτυπώδη έστω επεξερ-γασία είναι αυτές που σχηματίζουν την κα-

μάρα της εισόδου του κατωστεγίου. Τέλος,το εσωτερικό του λάκκου ήταν επιχρισμένομε υδραυλικό κονίαμα. Ίχνη υδραυλικούκονιάματος διακρίνονται και σε σημεία στοεσωτερικό του αυλακιού.

Ο δεύτερος νερόμυλος, ο μύλος τηςΕκκλησιάς, βρίσκεται στις νοτιοδυτικές πα-ρυφές του χωριού. Αποτελούσε ιδιοκτησίατης εκκλησίας της Παναγίας της Οδηγή-τριας αν και τώρα η γη έχει αγοραστεί απότον κ. Χριστάκη Αντωνίου. Είναι κτισμένοςστην ανατολική όχθη του ποταμού Πεδι-αίου. Λειτουργούσε μέχρι και τη δεκαετίατου 1940 και είχε ως μυλωνάδες διαδοχικάτους Περατίτες Κληάθθη, Μυστρά, Σιαμπήτου Γλυκερή και Φώτσιο (Καμηλάρης2010, σελ. 389).

Το μεγαλύτερο μέρος του αυλακιούείναι σήμερα καλυμμένο από βλάστησηπου εμποδίζει την πρόσβαση στον υδατό-

Η πρόσοψη και το κατωστέγιν τουμύλου του Κύτα στα Πέρα Ορεινής

(ανατολική όψη)(Προσωπικό Αρχείο)

Οι παραδοσιακοί νερόμυλοιστα Πέρα Ορεινής

Νάσια Μακαρούνα ΙΣΑ 4ο

πυργο στα δυτικά. Στα ανατολικά σώζεταιμέρος της δεξαμενής του νερόμυλου. Ηυπόλοιπη δεξαμενή χαλάστηκε λόγω τουδρόμου που φτιάχτηκε εκεί. Στο σημείοπου το βόρειο τοίχωμα της δεξαμενήςενώνεται με το αυλάκι του νερόμυλου σχη-ματίζεται συμπαγής τριγωνικός τοίχος γιαενίσχυση μάλλον της τοιχοδομίας. Τα εξω-τερικά τοιχώματα τόσο της δεξαμενής όσοκαι του αυλακιού είναι βαθμιδωτά έχονταςτρία επίπεδα. Οι βαθμίδες των τοιχωμά-των της δεξαμενής είναι πολύ στενές ενώαυτές των τοιχωμάτων του αυλακιού είναικάπως πιο πλατιές. Το αυλάκι, που είναιεπίσης συμπαγές χωρίς καμάρες, στηρί-ζουν διπλές, κάθετες, μη αντικριστές αντη-ρίδες. Σε σημείο του αυλακιού κοντά στονυδατόπυργο μια πλατιά, κάθετη αντικριστήαντηρίδα σηματοδοτεί το στένεμα του αυ-λακιού και την αλλαγή στα οικοδομικάυλικά. Ο χώρος όπου κυλούσε το νερόστο αυλάκι είναι σχετικά πλατύς και βαθύςαλλά όπως προαναφέρθηκε, στη συνέχειαστενεύει.

Ο υδατόπυργος είναι ορθογώνιος ενώο λάκκος έχει το σχήμα ανεστραμμένηςπυραμίδας. Η πρόσοψη του υδατόπυρ-γου είναι κάθετη με μία βαθμίδα, η οποίαξεκινά περίπου στη μέση του ύψους του.Αυτή καταλήγει στο έδαφος που αποτελείκαι την οροφή του κατωστεγίου. Η είσο-δος του κατωστεγίου βρίσκεται στα νότιατου σπιτιού του μύλου, ακριβώς δίπλααπό αυτό. Η οροφή του κατωστεγίου εσω-τερικά έχει ελαφρά κλίση προς τα βόρειακαι τα νότια. Στο κέντρο του διατηρείται η

μεταλλική φτερωτή, ο άξονας της οποίαςεξέχει για αρκετά εκατοστά πάνω από τηνεπιφάνεια του εδάφους μπροστά από τονυδατόπυργο. Στον ανατολικό τοίχο του κα-τωστεγίου διακρίνεται το σιφούνι, το οποίοέχει τετράγωνο στόμιο. Ένας λίθος φαίνε-ται να το έχει σφραγίσει. Τέλος, σε ένααπό τα τοιχώματα του κατωστεγίου υπάρ-χει τετράγωνη βαθιά εσοχή.

Βορειοδυτικά του υδατόπυργου, σεάμεση σχέση με αυτόν, διατηρείται το σπίτιτου μύλου όπου στεγάζονταν οι μυλόπε-τρες . Δε διατηρείται η στέγη ενώ διατη-ρούνται μόνο ο ανατολικός, ο δυτικός και ονότιος τοίχος. Καμάρα στο νότιο τοίχοοδηγεί στο χώρο όπου εξείχε ο άξονας τηςφτερωτής. Στα αριστερά του ανατολικούτης άκρου υπάρχει μικρή τετράγωνηεσοχή. Τέσσερεις επιγραφές διατηρήθη-καν χαραγμένες πάνω στην καμάρα. Όλεςοι επιγραφές αποτελούνται από αρχικάονομάτων και συντομογραφίες κι έτσι στά-θηκε αδύνατο να κατανοηθούν. Επίσης,οι περισσότερες φέρουν ένα ή δύο κύ-κλους με οπή στο κέντρο.

Στα νότια της καμάρας μικρός τοίχοςμε παράθυρο εκτείνεται πάνω από την εί-σοδο του κατωστεγίου και είναι κάθετος μεδεύτερο νότιο τοίχο, του οποίου τα υπο-λείμματα είναι καλυμμένα από την άγριαβλάστηση. Στο πάνω μέρος του παραθύ-ρου αυτού διατηρείται, στην εξωτερική τουπλευρά, ένα οριζόντιο ξύλινο δοκάρι. Τοκάτω άκρο του παραθύρου αυτού φτάνεισχεδόν στο επίπεδο του εδάφους αν καιαυτή η εντύπωση ίσως να προκαλείται

ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΑΡΑΔ

ΟΣΙ

ΑΚΟ

Ι ΝΕΡ

ΟΜ

ΥΛΟ

Ι ΣΤΑ

ΠΕΡ

Α Ο

ΡΕΙΝ

ΗΣ

28

Η καμάρα με τις μυλόπετρες, σπίτιτου μύλου, μύλος της Εκκλησιάς στα Πέρα Ορεινής(Προσωπικό Αρχείο)

ΠΑΡΑΔ

ΟΣ

ΙΑΚΟ

Ι ΝΕΡΟ

ΜΥΛ

ΟΙ Σ

ΤΑ ΠΕΡΑ Ο

ΡΕΙΝΗ

ΣΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

Βιβλιογραφία:

Καμηλάρης, Γιώργος, Τα Πέρακαι ο Κόσμος τους, Λευκωσία2010.

Προφορικές μαρτυρίες:

Χριστάκης Αντωνίου,62 ετών, Πέρα

Γιώργος Σολωμού, 50 ετών, Ακάκι

Άριστος Τσίγκη, 58 ετών, Ορούντα

29

από την πυκνή βλάστηση και λόγω της ζη-μιάς που έχει υποστεί σε εκείνο σημείο οτοίχος.

Ο δυτικός τοίχος φέρει επίσης παρά-θυρο. Το δυτικό παράθυρο βρίσκεται σεψηλότερο σημείο του τοίχου. Στο πάνωμέρος του, τόσο εξωτερικά όσο και εσωτε-ρικά σώζονται ξύλινα δοκάρια και κομμάτιαξύλου. Στα νότια του παραθύρου, στο ίδιοεπίπεδο περίπου με το κάτω άκρο τουυπάρχει μια δοκοθήκη, η οποία διατρέχειόλο το πάχος του τοίχου.

Στον ανατολικό τοίχο, βόρεια της κα-μάρας και ακριβώς απ’αυτήν, υπάρχει μιαπολύ ρηχή εσοχή μεγάλων διαστάσεων μεένα οριζόντιο ξύλινο δοκάρι κατά μήκοςτου πάνω μέρους της.

Οι δύο μυλόπετρες βρίσκονται ακόμηκαι σήμερα εντός του σπιτιού του μύλου,στα βόρεια της καμάρας. Μάλιστα, ηπάνω μυλόπετρα διατηρεί το ξινάρι τηςενώ στην κάτω μυλόπετρα διακρίνεται ξε-κάθαρα η γαλλική επιγραφή της εταιρίαςπου τις εισήγαγε στην Κύπρο από τη Γαλ-λία και πιο συγκεκριμένα από την πόλη Laferté-sous-Jouarre, η οποία βρίσκεταικοντά στο Παρίσι. Επομένως, ο μύλος τηςεκκλησιάς ήταν ένας πρωτοβιομηχανικόςνερόμυλος, είχε εκσυγχρονιστεί.

Τοιχοποιία: Ο συγκεκριμένος νερόμυ-λος είναι φτιαγμένος από κροκάλες τουποταμού συνδεδεμένες με κονίαμα ενώ οι

αντηρίδες του είναι φτιαγμένες από πελε-κημένες ασβεστολιθικές πέτρες επίσηςσυνδεδεμένες με κονίαμα. Στο άνω τμήματης βαθμίδας του υδατόπυργου μεγάληποσότητα από ασβεστολιθικές πέτρεςείναι τοποθετημένες ανάμεσα στις κροκά-λες. Το πάνω μέρος του βόρειου τοίχουτου αυλακιού μέχρι και το σημείο με τηνπλατιά μονή αντηρίδα που προαναφέρ-θηκε είναι στρωμένο σε αρκετά σημεία μεπελεκημένες ασβεστολιθικές πέτρες. Πι-θανόν το ίδιο να ισχύει και για το νότιοτοίχο αλλά δεν έχει διατηρηθεί.

Το σπίτι του μύλου είναι φτιαγμένομέχρι και τα 2/3 του ύψους του από κρο-κάλες του ποταμού με μικρές ασβεστολιθι-κές πέτρες ανάμεσά τους συνδεδεμένεςμε κονίαμα. Οι γωνιές των τοίχων αποτε-λούνται από πελεκημένες ασβεστολιθικέςπέτρες. Το υπόλοιπο 1/3 είναι φτιαγμένοαπό πλιθάρι, υλικό που σπάνια συναντά-ται σε νερόμυλο. Η καμάρα είναι φτιαγ-μένη από πελεκημένες ασβεστολιθικέςπέτρες συνδεδεμένες με κονίαμα.

Τέλος, η οροφή του κατωστεγίου είναιεπίσης φτιαγμένη από πελεκημένες ασβε-στολιθικές πέτρες συνδεδεμένες με κο-νίαμα ενώ τα τοιχώματά του από κροκάλεςτου ποταμού συνδεδεμένες με κονίαμα.Ακριβώς πάνω από την είσοδο του κατω-στεγίου διακρίνονται ίχνη επιχρίσματος,ίσως υδραυλικού κονιάματος.

Η φτερωτή και το σιφούνι του μύλουτης Εκκλησιάς στα Πέρα Ορεινής

(Προσωπικό Αρχείο)

Συμμετοχή στο Αρχαιολογικό Πρόγραμμα της Βοιωτίας στην Ελλάδα με υποδιευθυντή τον Λέκτορα Αθανάσιο Βιώνη

Μελέτη του υλικού της Οικίας του Ορφέα από την δεκαετία του 1980 μέχρι σήμερα(υπό τη διεύθυνση του Καθηγητή Δρ. Δημήτρη Μιχαηλίδη)

Ανασκαφή στα Κούκλια - Παλαίπαφο 2013 (υπό την διεύθυνση της Καθηγήτριας Μαρίας Ιακώβου)

Ανασκαφή του προϊστορικού οικισμού στο Ηραίον Σάμου 2013 (υπό τη διεύθυνση της Επίκουρης Καθηγήτριας Ουρανίας Κουκά)

ΑνΑσκΑφεσ - ερευνεσ 2013όπου συμμετείχαν φοιτητές του τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας -

μέλη του Ομίλου Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου

30Φω

τογρ

αφίε

ς: Ά

νδρη

Νικ

ολάο

υ, Α

νδρο

ύλλα

Φου

σκω

τού,

Ουρ

ανία

Κου

κά κ

αι Β

αλάν

τω Κ

ωνσ

ταντ

ίνου

ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΑΝ

ΑΣΚ

ΑΦΙΚ

Η -

ΕΡΕΥ

ΝΗ

ΤΙΚ

Η Δ

ΡΑΣΤ

ΗΡΙ

ΟΤΗ

ΤΑ

ΔΡΑΣ

ΤΗΡΙΟ

ΤΗΤΕΣ

ΟΜ

ΙΛΟ

ΥΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑΣΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

31

Η εκδρομή έγινε σε συνεργασία με τον όμιλο Ορθόδο-ξης και Ελληνικής Παράδοσης με προορισμούς τον Άγιο Γε-ώργιο Αλαμάνου στην οροσειρά του Τροόδους, τοναρχαιολογικό χώρο του Κουρίου στην Επισκοπή Λεμεσούκαι το Μεσαιωνικό κάστρο στην παλιά πόλη της Λεμεσού.

Στις 2 Μαρτίου λοιπόν όντας έτοιμοι για την περιπέ-τεια αυτή συγκεντρωθήκαμε στην περιοχή του Πανεπιστη-μίου για να αναχωρήσουμε όλοι για τον πρώτο μαςπροορισμό . Η εκδρομή μας ξεκίνησε με μια προσευχή απότον όμιλο Ορθόδοξης και Ελληνικής Παράδοσης στο λεω-φορείο με ευχές για καλό ταξίδι και στη συνέχεια μια μικρήεισαγωγή με πληροφορίες σχετικά με την εκκλησία τουΑγίου Γεωργίου. Μέχρι την πρώτη μας στάση έγιναν οι αρ-χικές γνωριμίες και με τα υπόλοιπα μέλη των ομίλων. Η καλήδιάθεση και η όρεξη φάνηκαν εξ’ αρχής.

Μερικά λεπτά αργότερα η εκκλησία του Αγίου Γεωρ-γίου άρχισε να ξεπροβάλλει μέσα από το καταπράσινο τοπίοτου Τροόδους. Αμέσως κατεβήκαμε από το λεωφορείο καιχωρίς δισταγμούς εισχωρήσαμε στον χώρο της εκκλησίας.Αρχικά περιηγηθήκαμε στο προαύλιο της εκκλησίας καιύστερα σειρά είχε η προσκύνηση της εικόνας. Ευτυχώς ήμα-σταν τυχεροί για να ακούσουμε και το ιστορικό υπόβαθροαπό μια ευγενέστατη καλοσυνάτη μοναχή η οποία με πολύυπομονή μας διηγήθηκε την ιστορία της δημιουργίας αυτούτου ιερού τόπου. Ύστερα από τη εξιστόρηση κλείσαμε μεμία ακόμη προσευχή.

Αφού πραγματοποιήθηκε μια σύντομη προφορική ξε-νάγηση στο λεωφορείο σειρά είχε και η ξενάγηση στον ίδιο

τον αρχαιολογικό χώρο από συμφοιτητές μας του κλάδουτης Αρχαιολογίας. Πληροφορίες λένε πως τα αρχαιότερακατάλοιπα κατοίκησης στην ευρύτερη περιοχή του Κουρίουχρονολογούνται από τη νεολιθική περίοδο (4500-3900 π.Χ.).Πάνω στον ίδιο το λόφο του Κουρίου υπάρχουν κατάλοιπαπου χρονολογούνται από το τέλος της κλασικής περιόδου,περισσότερο της ελληνιστικής (325-50 π.Χ.) και κυρίως τηςρωμαϊκής (50-330 μ.Χ.) και παλαιοχριστιανικής εποχής(330-τέλη 7ου μ.Χ.). Εμείς επισκεφτήκαμε το Θέατρο, τηνοικία του Ευστολίου και την Επισκοπική ΠαλαιοχριστιανικήΒασιλική.

Αφού απολαύσαμε το υπέροχο αρχαιολογικό αυτότοπίο με την φανταστική θέα είχε φτάσει η ώρα για ένα δια-λειμματάκι για φαγητό. Έτσι κατευθυνθήκαμε στην πόλητης Λεμεσού για να γευτούμε τις νοστιμιές της Κυπριακήςκουζίνας. Μια παραδοσιακή ταβέρνα φιλοξένησε την υπέ-ροχη αυτή παρέα. Το απογευματάκι συνεχίσαμε για τοMεσαιωνι κό κάστρο στην παλιά πόλη της Λεμεσού. Με τοπου εισχωρήσαμε μας υποδέχθηκαν τα ωραία εκθέματα καιη πανέμορφη θέα της πόλης της Λεμεσού από το ανώτεροσημείο του κάστρου. Μετά και από αυτήν την πανέμορφηξενάγηση είχαμε λίγο ελεύθερο χρόνο για να εξερευνήσουμεκαι άλλες πτυχές αυτής της πόλης.

Εν κατακλείδι συγκεντρωθήκαμε για την επικείμενηεπιστροφή μας. Γεμάτοι από εικόνες, αναμνηστικές φωτο-γραφίες, συναισθήματα και νέες φιλίες γυρίσαμε στην πόλητης Λευκωσίας. Εκεί αποχαιρετιστήκαμε και ξαναδώσαμεραντεβού για καινούριες περιπέτειες.

Μια περιδιάβαση στην παλιά Λευκωσία με τον Αρχαι-ολογικό Όμιλο του Πανεπιστημίου Κύπρου.

Σάββατο 17 Νοεμβρίου 2012, ραντεβού στις 10 και 30έξω από την Αρχιεπισκοπή... Έτσι έγραφε η πρόσκλησηπου λάβαμε από τον όμιλο. Φτάνοντας, με χαρά διαπι-στώσαμε ότι όσοι ενδιαφέρονταν ήταν ήδη εκεί, παρόλοπου ήταν πρωί Σαββάτου. Τα αστεία έδιναν κι έπαιρνανανάμεσα στην όμορφη παρέα μας και όλοι έμοιαζαν ορε-ξάτοι, καλοδιάθετοι και έτοιμοι για περιπέτεια!

Πρώτος σταθμός, το Βυζαντινό Μουσείο που στεγάζε-ται σε μία από τις πτέρυγες του νέου κτιρίου της Αρχιεπι-σκοπής (απέναντι από το Παγκύπριο Γυμνάσιο). Αρχικάείδαμε τις Βυζαντινές εικόνες και είχαμε την ευκαιρία να σχο-λιάσουμε τους χρωματισμούς και κυρίως τους μορφασμούςτων προσώπων που απεικονίζονταν. Στη συνέχεια είχαμετην ευκαιρία να ακούσουμε από μία επόπτρια ενδιαφέρου-σες πληροφορίες σχετικά με τον τρόπο κατασκευής τωνσύγχρονων ψηφιδωτών, ο οποίος δεν διαφέρει και πολύ απότον βυζαντινό. Θαυμάσαμε την λεπτομέρεια των ψηφιδω-τών, και την τεχνική που απαιτείται για να ετοιμαστεί έναέργο. Μάθαμε ότι ο καλλιτέχνης συχνά πρέπει να μαζέψεικαι να κόψει ο ίδιος τις ψηφίδες του. Δουλειά που απαιτείπολύ χρόνο και υπομονή.

Αφήνοντας τη Βυζαντινή Κύπρο, διασταυρώσαμε τονδρόμο και βρεθήκαμε στην είσοδο του Παγκυπρίου Γυμνα-σίου που σήμερα λειτουργεί ως Λύκειο και είναι χωρίς υπερ-βολή ένα σύμβολο των αγώνων της νεότερης και σύγχρονηςιστορίας της Κύπρου. Δεν μπορούσαμε να προσπεράσουμετο νεοκλασσικό κτήριο που κρύβει στις αίθουσές του μιαιστορία 200 χρόνων.Γι΄αυτό είπαμε μερικά λόγια για τηνιστορία του. Μεταξύ άλλων μάθαμε ότι το Γενάρη του 1956οι μαθητές του Γυμνασίου συγκρούστηκαν με τις βρετανικέςδυνάμεις ασφαλείας, πάνω στη στέγη της Σεβερείου Βιβλιο-θήκης (στεγάζεται δίπλα από το Παγκύπριο). Επισκεφθή-καμε τα Μουσεία του Παγκυπρίου Γυμνασίου που βρίσκο-νται δίπλα από το σχολικό κτήριο. Στο ισόγειο εκτίθεται ηβασική συλλογή που αποτελείται από κειμήλια της Ιστορίαςτου ίδιου του Παγκυπρίου, όπως μαθητικές και θεατρικές

στολές, όργανα μουσικής και φυσικής και άλλα πολλά. Στονπρώτο όροφο θαυμάσαμε μοναδικές συλλογές αρχαιολογι-κών και νομισματικών ευρημάτων, όπλα, χάρτες και πίνακες.Ανάμεσα στα άλλα είδαμε ένα αρχαίο λίθινο τρυπητήρι καιένα θήλαστρο. Πλούτος και η αξία των εκθεμάτων θα ικα-νοποιήσουν και τον πιο απαιτητικό επισκέπτη.

Χαιρετίσαμε το Παγκύπριο και συνεχίσαμε την ωραίαμας βόλτα προς το Κονάκι του Δραγομάνου της ΚύπρουΧατζηγεωργάκη Κορνέσιου. Στην αυλή, μιλήσαμε για τουςχώρους του αρχοντικού, που είναι πραγματικά εντυπωσια-κοί. Θαυμάσαμε τον οντά, όπου υποδεχόταν τους σημα-ντικούς επισκέπτες του ο δραγομάνος. Η ξυλόγλυπτηδιακόσμηση και η ανατολίτικη διαρρύθμιση του δωματίουμας έμειναν αξέχαστα. Ανακαλύψαμε μάλιστα και μία κρύ-πτη που οδηγούσε στη στέγη...Στη συνέχεια κατεβήκαμεστην όμορφη και πλούσια από φρουτόδεντρα αυλή, όπουυπήρχαν οι φούρνοι και το χαμάμ.

Περπατώντας, ανάμεσα στα καταστήματα της Ονα-σαγόρου, βρήκαμε ανοιχτό τον Ιερό Ναό του Αγίου Ελευ-θερίου, Μετόχι της Ιεράς Μονής Μαχαιρά. Ανεγέρθηκε το1806 από τον Εθνομάρτυρα Κυπριανό, σε ανάμνηση τηςσωτηρίας της πόλης από την εξέγερση των Τούρκων κα-τοίκων της το 1804 και άφησε τους Τούρκους να πιστεύουνότι ήταν αποθήκη της Μονής! Η μικρή σκοτεινή εκκλησίαπροκαλεί στον επισκέπτη ένα έντονο αίσθημα κατάνυξης.

Καταλήξαμε στο Λεβέντειο Δημοτικό Μουσείο και εί-δαμε την έκθεση για τον Έλληνα ζωγράφο Δομήνικο Θεο-τοκόπουλο (Ελ Γκρέκο). Αν και οι πίνακες της έκθεσης είναιλίγοι, θεωρούνται σημαντικά έργα της πρώιμης εποχής τουζωγράφου που δείχνουν την πορεία προς την δημιουργίατου μεγάλου ζωγράφου που σήμερα γνωρίζουμε. Ίσως τοέργο που μας εντυπωσίασε περισσότερο ήταν η «Έκστασητου Αγίου Φραγκίσκου». Μια μορφή λουσμένη από έναυπερκόσμιο φως...

Ήταν ένα εποικοδομητικός και ταυτόχρονα διασκε-δαστικός περίπατος στο πλούσιο και ανεξερεύνητο γιαπολλούς, ιστορικό κέντρο της Λευκωσίας. Μια μοναδικήεμπειρία που θυμόμαστε όλοι με νοσταλγία

Περπατώντας στην Ιστορία...Βασιλική Χαραλάμπους ΙΣΑ 4ο

Εκδρομή στη ΛεμεσόΑγγελική Χαλκιά ΙΣΑ 3ο

Δρα

στη

ριο

τητε

σο

μιλ

ου

αρχ

αιο

λο

για

σ

Προβολή Ταινίας “War Horse”

Βυζαντινό Μουσείο, Λευκωσία

Ο “Καλός Οντάς”, Οικία Χατζηγιωργάκη Κορνέσιου

Οικία Χατζηγιωργάκη Κορνέσιου

Αρχ

αίο

Θέα

τρο

Κουρ

ίου

Ιερά Μονή Αγίου Γεωργίου Αλαμάνου

Βραδιά Ομίλων

Βραδιά Ομίλων