ΟΦΕΛΤΗΣ - ΤΕΥΧΟΣ 10 - 2012

ΟΦΕΛΤΗΣ

Χαρακτηριστικά και ιδιαιτερότητες της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού στην Κύπρο

Τα τάλαντα των ναυαγίων της Άκρας Χελιδονίας και του Uluburun

Η δίωξη των Χριστιανών στη Ρώμη του Νέρωνα

O ναός του Αγίου Πολυεύκτου στην Κωνσταντινούπολη

Ο Ναός των Αγίων Σεργίου και Βάκχου στην Κωνσταντινούπολη

Κυπριακές Μεταλλουργικές Φαρμακευτικές Ύλες κατά τον Γαληνό

Διεθνές εκπαιδευτικό σεμινάριο Aρχαίας Κυπριακής Mεταλλουργίας

ΠΕΡΙΟ∆ΙΚΟ ΟΜΙΛΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΕΥΧΟΣ 10 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2012 ΠΕΡΙΟ∆ΙΚΟ ΟΜΙΛΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΕΥΧΟΣ 10 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2012

ΟΦΕΛΤΗΣ

Χαρακτηριστικά και ιδιαιτερότητες της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού στην Κύπρο

Τα τάλαντα των ναυαγίων της Άκρας Χελιδονίας και του Uluburun

Η δίωξη των Χριστιανών στη Ρώμη του Νέρωνα


Ο Ναός των Αγίων Σεργίου και Βάκχου στην Κωνσταντινούπολη


Διεθνές εκπαιδευτικό σεμινάριο Aρχαίας Κυπριακής Mεταλλουργίας

ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΑ

ΠΟ

ΤΗ

ΣΥΝ

ΤΑΞ

Η

2

ΟΦΕΛΤΗΣ Το όνομα Οφέλτης είναι η πρωιμότερη ελληνική επιγραφή που έχει βρεθεί στην Κύπρο χαραγμένηπάνω σε σιδερένιο οβελό εντός του θαλαμοειδούς τάφου υπrsquoαριθμό 49 στην τοποθεσία Σκάλες της Παλαιπά-φου του 1979 Ο τάφος χρονολογείται στον 11ο-10ο αιώνα πΧ Ειδικοί μελετητές χρονολόγησαν την επιγραφήστα 1050 πΧ και αυτό έχει μεγάλη σημασία για το νησί αφού αποτελεί την πρωιμότερη μαρτυρία ύπαρξης τηςελληνικής γλώσσας στο νησί Η επιγραφή έχει χαραχθεί στο κυπριακό συλλαβάριο και διασώζει το όνομα ενόςΈλληνα στην γενική πτώση της Αρκαδικής διαλέκτου (o-pe-le-ta-u) ένδειξη ότι στο τέλος της 2ης χιλιετίαςείχε ήδη διαμορφωθεί η Κυπριακή διάλεκτος στο νησί Το όνομα Οφέλτης είναι σχετικά σπάνιο και ανήκει σεμυθολογικό πρόσωπο Η πρώιμη εμφάνιση της ελληνικής γλώσσας στην Παλαίπαφο αλλά και η εμφάνισηελληνικών μυθολογικών ονομάτων γεγονός που φανερώνει κάποιας μορφής σχέσεις με την Ελλάδα έρχεταινα επιβεβαιώσει τη μυθική παράδοση που θέλει τον Αγαπήνορα αρχηγό των Αρκάδων στην τρωική εκστρα-τεία να ιδρύσει την Παλαίπαφο μετά τα τρωϊκά

Ο Όμιλος Αρχαιολογίας του Πανεπι-στημίου Κύπρου ιδρύθηκε το 2001 απόμία ομάδα φοιτητών με ιδιαίτερο ενδιαφέ-ρον στην επιστήμη της Αρχαιολογίας καιαγάπη για την πολιτιστική κληρονομιάτόσο για τον τόπο μας όσο και για το ευ-ρύτερο περιβάλλον στο οποίο ζούμεΜέσα από διάφορες δραστηριότητες οΌμιλός μας στοχεύει αφενός να προβάλειτον αρχαιολογικό πλούτο της Κύπρου καιτου ευρύτερου μεσογειακού χώρου καιαφετέρου την ευαισθητοποίηση τωνμελών της Πανεπιστημιακής Κοινότηταςαλλά και της κυπριακής κοινωνίας σχετικάμε τη διατήρηση διαφύλαξη και μελέτη τηςπολιτιστικής μας κληρονομιάς Ακόμη δενεπικεντρώνεται μόνο στη διεύρυνση τωνγνωστικών οριζόντων των μελών τουαλλά παράλληλα έχει θέσει ως στόχο τουτην ανάπτυξη της κριτικής τους σκέψηςκαι της δραστηριοποίησής τους σε ιστο-ρικά και σε αρχαιολογικά θέματα

Στο πλαίσιο της επίτευξης των πιοπάνω στόχων ο Όμιλος ΑρχαιολογίαςΠανεπιστημίου Κύπρου σε συνεργασίατόσο με ακαδημαϊκούς από το ΤμήμαΙστορίας και Αρχαιολογίας όσο και με άλ-

λους Φοιτητικούς Ομίλους του Πανεπι-στημίου Κύπρου έχει οργανώσει εκδρο-μές σε διάφορους αρχαιολογικούςχώρους του νησιού

Ένας άλλος πολύ σημαντικός στό-χος του Ομίλου μας είναι η διοργάνωσησε ετήσια βάση εκπαιδευτικών ταξιδιώνστο εξωτερικό Τα τελευταία χρόνια οΌμιλος Αρχαιολογίας έχει οργανώνει τέ-τοιου είδους ταξίδια (σε συνεργασία μεκαθηγητές της Ερευνητικής Μονάδας Αρ-χαιολογίας και του Τμήματος Ιστορίας καιΑρχαιολογίας) με απώτερο σκοπό τηγνωριμία με διάφορους αρχαιολογικούςχώρους αλλά και πολιτισμούς της λεκά-νης της Μεσογείου Μέχρι σήμερα έχουνπραγματοποιηθεί με απόλυτη επιτυχίατέσσερα ταξίδια του Ομίλου στην Ιορδα-νία (2009) στην Τυνησία (2010) στη Σι-κελία (2011) και στην Κωνσταντινούπολη(2012)

Επιπλέον ο Όμιλος έχει διοργανώ-σει διαλέξεις και εκθέσεις ενώ έχει προ-βάλει ντοκιμαντέρ και κινηματογραφικέςταινίες ιστορικοαρχαιολογικού περιεχομέ-νου συνδυάζοντας συνάμα τον εκπαι-δευτικό αλλά και τον ψυχαγωγικό

χαρακτήρα του Ακόμη αρκετά από ταμέλη του Ομίλου συμμετείχαν και συμμε-τέχουν σε χερσαίες ανασκαφικές έρευνεςσε θέσεις τόσο της Κύπρου όσο και τουεξωτερικού Επίσης πραγματοποιήθηκαναρκετά πρακτικά και ερευνητικά μαθή-ματα Ενάλιας Αρχαιολογίας στις θέσειςΑκρωτήρι Λεμεσού Ακρωτήρι Κιτίου καιστο Ναυάγιο του Μαζωτού Ένας απότους στόχους τόσο των χερσαίων όσο καιτων ενάλιων ανασκαφικών ερευνών είναιη ανάπτυξη του ενδιαφέροντος των νεα-ρών αρχαιολόγων για τα διάφορα αρχαι-ολογικά ευρήματα που τόσο απλόχερακρύβονται εδώ και αιώνες κάτω από τοέδαφος αλλά και η πρακτική εξάσκησήτους στις μεθόδους και τις τεχνικές τηςανασκαφικής έρευνας για να μπορέσουναισίως στο μέλλον να πραγματοποιή-σουν με απόλυτη επιτυχία τις δικές τουςανασκαφές με κανένα περιθώριο λάθους

Ελπίζουμε ότι η κοπιώδης προσπά-θεια του Ομίλου Αρχαιολογίας να συμβά-λει ουσιαστικά και έμπρακτα σταΠανεπιστημιακά Δρώμενα να συνεχιστείμε ζήλο και επιτυχία και στα μετέπειταχρόνια

Συμπληρώνονται φέτος 10 χρόνια από την πρώτη κυκλοφορία του ετήσιου περιοδικούτου Ομίλου Αρχαιολογίας ΟΦΕΛΤΗΣ μέσα στον οποίο ο όμιλος προβάλλει τις δραστη-ριότητές του ενώ οι φοιτητές - μέλη του ομίλου έχουν την ευκαιρία να δημοσιεύσουν δείγ-ματα της δουλειάς τους που κάνουν στο πλαίσιο των μαθημάτων τους στο Πανεπιστήμιοτόσο της Ιστορίας όσο και της Αρχαιολογίας

Η φετινή ομάδα του Ομίλου θα θέλαμε να αφιερώσουμε το παρόν τεύχος σε όσους ερ-γάστηκαν με ζήλο σε αυτόν από την ίδρυσή του μέχρι σήμερα ως ευχαριστία για την κλη-ρονομιά που μας παρέδωσαν τόσο του ΟΦΕΛΤΗ όσο και του ιδίου του Ομίλου με τηνευχή να συνεχιστεί το όμορφο αυτό έργο και στις επόμενες γενιές φοιτητών

Από τη Σύνταξη

Φω

τογρ

αφία

Εξω

φύλλ

ου Α

γία

Σοφί

α Κ

ωνσ

ταντ

ινού

πολ

η - Φ

ωτο

Θω

μάς

Κωστ

ή

1 ΧΡΟΝΙΑΟΦΕΛΤΗΣ

ΠΕΡΙΕΧΟ

ΜΕΝ

ΑΟΦΕΛ

ΤΗΣ

3

ΦΟΙΤΗΤΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΟΦΕΛΤΗΣΟΜΙΛΟΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΚΥΠΡΟΥ

Όmicroιλος Αρχαιολογίας Πανεπιστηmicroίου Κύπρου

Σέργιος Μενελάου


Μαρία Αλεξάνδρου Σέργιος Μενελάου Παντελίτσα Μυλωνά Ονούφριος Οικονοmicroίδης

Χρυσόθεmicroις Παπακωνσταντίνου Χαράλαmicroπος Πέτσας Σάββας Σταύρου

Ονούφριος Οικονοmicroίδης Σέργιος Μενελάου Χρυσόθεmicroις Παπακωνσταντίνου

Σέργιος Μενελάου Θωmicroάς Κωστή Ονούφριος Οικονοmicroίδης

Θωmicroάς Κωστή

Τυπογραφεία Ζαφείρης ∆ηmicroητρίου amp Υιός ΛΤ∆

Ιδιοκτησία

∆ια νόmicroου Υπεύθυνος

Αρχισυνταξία

Συντακτική Οmicroάδα

∆ιόρθωση Κειmicroένων

Επιmicroέλεια Έκδοσης

Ηλεκτρονική Σελίδωση

Εκτύπωση

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

4

9

12

16

20

24

27

28

30

ΤΕΥΧΟΣ 10 - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2012

Φωτογραφ

ία Β

ασιλική Κινστέρνα

του Ιουστινιανού

Κωνσταντινούπολη

- Φωτο

Θω

microάς Κω

στή

Χαρακτηριστικά και ιδιαιτερότητες της ΠρώιmicroηςΕποχής του Χαλκού στην Κύπρο

Τα τάλαντα του ναυαγίου της Άκρας Χελιδονίαςκαι του ναυαγίου του Uluburun

Η δίωξη των Χριστιανών στη Ρώmicroη του Νέρωνα


Ο Ιουστινιανειος Ιερός Ναός των Αγίων Σεργίουκαι Βάκχου στην Κωνσταντινούπολη

Κυπριακές Μεταλλουργικές ΦαρmicroακευτικέςΎλες κατά τον Γαληνό

Ανασκαφές - Έρευνες 2011

∆ιοργάνωση διεθνούς εκπαιδευτικού σεmicroιναρίου microε θέmicroα την Aρχαία ΚυπριακήMεταλλουργία από το Πανεπιστήmicroιο Κύπρου

Κωνσταντινούπολη 2012

Χαρακτηριστικά και ιδιαιτερότητες της

Πρώιμης Εποχής του Χαλκού στην ΚύπροΣέργιος ΜενελάουΙΣΑ 4ο

ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΟΪΣ

ΤΟΡΙ

Α

4

Χρονολογικό και γεωγραφικό πλαίσιοΗ μετάβαση από τη Χαλκολιθική πε-

ρίοδο στην Εποχή του Χαλκού στηνΚύπρο λίγο πριν τα μέσα της 3ης χιλιετίαςπΧ πραγματοποιήθηκε καθυστερημένασε σχέση με το Αιγαίο την Ανατολία καιτην Εγγύς Ανατολή (3200-3000 πΧ) Ηπρώιμη 3η χιλιετία πΧ στο Αιγαίο και τηνΑνατολία σηματοδοτεί την έναρξη τηςΕποχής του Χαλκού ενώ αντίθετα στηνΚύπρο κατά την 3η χιλιετία διακρίνονταιδύο πολιτισμικοί ορίζοντες η Χαλκολιθικήπου περιλαμβάνει μέρος της Μέσης(3000-2900) και την Ύστερη (29002800-24002300 πΧ) και η Εποχή του Χαλκούπου περιλαμβάνει τον Πολιτισμό ή Φάσητης Φιλιάς (2400-2300 πΧ) και την Πρω-τοκυπριακή (εφεξής ΠΚ) Ι-ΙΙΙ περίοδο (2300-1900 πΧ) (Kouka 2009 32) (εικ 2)

Η χρονολογική και πολιτισμική αυτήμετάβαση η οποία ορίστηκε από

τους ερευνητές ως Φάση της Φιλιάς(2400-2300 πΧ) διακρίνεται από ποικι-λία νέων στοιχείων τα οποία αντανακλούνμεταβολές στις οικονομικές κοινωνικέςπολιτικές και πολιτισμικές δομές καιεδραιώνονται ακόμα περισσότερο στηνΠΚ Ι-ΙΙΙ περίοδο Τα νέα αυτά στοιχείαείναι γνωστά αρχαιολογικά από οικισμούς(Κισσόνεργα-Μοσφίλια Σωτήρα-Καμινού -δια Μαρκί-Αλώνια Πύργος-Μαυροράχη)και νεκροταφεία (Μπέλλαπαϊς-Βουνοί Βα-σίλεια-Καυκαλλιά Φιλιά-Λαξιά του Κάσι-νου και Καφκάλλα Φιλιά-ΒασιλικόΔένεια Αρπερά Αγία Παρασκευή-Λευκω-σία Επισκοπή Αυδήμου Σιρά κά)(εικ 1) Μόνο δύο οικισμοί

της Πρωτοκυπριακής πε-ριόδου έχουν ανασκαφεί

εκτεταμένα στη θέση Σωτήρα-Κα-μινούδια η αρχιτεκτονική της οποίας

χρονολογείται στην ΠΚ ΙΙΙ περίοδο καιη θέση Μαρκί-Αλώνια στο κέντρο

του νησιού η οποία παρουσιάζεικατοίκηση από την έναρξη της

ΠΚ περιόδου δηλαδή τηνΦάση της Φιλιάς μέχρι και το

τέλος της ΠΚ ΙΙΙ-MK II περιόδουΟι υπόλοιπες θέσεις της ΠΚ πε-

ριόδου αποτελούνται από οργανω-μένα νεκροταφεία και ιδιαίτερα τα

εκτεταμένα ανεσκαμμένα στις θέσεις Μπελ-λαπάϊς-Βουνοί Λάπηθος-Βρύση του Μπάρ-μπα Κάρμι-Λαπάτσα και Παλιάλωνα στηβόρεια πλευρά του νησιού

Εικ 1 Αρχαιολογικές θέσεις της Πρωτοκυπριακής και της Μεσοκυπριακής περιόδου

1 Κισσόνεργα Π-Μ

2 Πόλις Π

3 Αμπελικού Π

4 Σόλοι Π

5 Κατύδατα Μ

6 Φλάσου Π

7 Φιλιά Π

8 Δένεια Π-Μ

9 Μύρτου Μ

10 Βασίλεια Π

11 Λάπηθος Π-Μ

12 Καραβάς Π-Μ

13 Ελιά Μ

14 Λάρνακας Λαπήθου Π

15 Μπέλλα Παϊς Π-Μ

16 Δίκωμο Π

17 Κυθρέα Μ

18 Αγία Παρασκευή Π-Μ

19 Γέρι Μ

20 Πολιτικό Μ

21 Μαρκί Π

22 Μαθιάτης Π

23 Αλάμπρα Π-Μ

24 Άγιος Ιάκωβος Μ

25 Γαληνόπορνη

26 Παλαιοσκούτελα Μ

27 Νιτόβικλα Μ

28 Μηλιά

29 Έγκωμη Μ

30 Καλοψίδα Μ

31 Κίτιο Μ

32 Αρπέρα Π-Μ

33 Καλαβασός Π

34 Λεμεσός Π

35 Επισκοπή Π-Μ

36 Σωτήρα Π-Μ

Ιστορία της έρευναςΗ Πρώιμη Εποχή του Χαλκού στην

Κύπρο προσδιορίσθηκε για πρώτη φοράαπό τον JL Myres το 1914 στη δημοσί-ευση του Handbook of the Cesnola Col-lection of Antiquities from Cyprus ενώ το1926 ο Einar Gjestrad ως επικεφαλής τηςΣουηδικής Αρχαιολογικής Αποστολήςστην Κύπρο (1923-1931) την ονόμασεΠΚ (2500-1900 πΧ) υποδιαιρώνταςακολούθως χρονολογικά την Εποχή τουΧαλκού σε ΜΚ (1900-1600 πΧ) και ΥΚ(1600-1050 πΧ)

Ακολούθησαν περαιτέρω έρευνεςτόσο σε οικισμούς όσο και σε νεκροταφείακυρίως που τελικά διαμόρφωσαν τονχρονολογικό ορίζοντα της ΠΚ περιόδουκαι τον διαχώρισαν σε τέσσερις υποπε-ριόδους τις οποίες ανέφερα πιο πάνω Ημετάβαση από την Χαλκολιθική περίοδοστην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού αποτέ-λεσε για πολλά χρόνια και συνεχίζει νααποτελεί αντικείμενο συζητήσεων ανά-μεσα στους ερευνητές Αρχικά το 1931-32 ο Πορφύριος Δίκαιος είχε εντοπίσει καιανασκάψει ένα νεκροταφείο στη θέσηΜπέλλαπαϊς-Βουνοί της Πρώιμης Εποχήςτου Χαλκού το οποίο είχε φέρει στο φωςτα πρώτα στοιχεία της περιόδου Ότανόμως το 1942 ο Δίκαιος ανέλαβε την ανα-σκαφή ενός νεκροταφείου στη θέση Λαξιάτου Κάσινου κοντά στην περιοχή του χω-ριού Φιλιά στην κοιλάδα του Οβκού και το1951 ανέσκαψε ακόμα έναν τάφο στην το-ποθεσία Καφκάλλα διαπίστωσε οτι αντι-προσώπευαν ένα μέχρι τότε άγνωστοπολιτιστικό στάδιο μεταγενέστερο τηςΧαλκολιθικής περιόδου και πρωιμότεροτων ευρημάτων στους Βουνούς της ΠΚπεριόδου (Γεωργίου 2004 73-74) Σύμ-φωνα με τον ίδιο τα νέα πολιτιστικά στοι-χεία ήταν αποτέλεσμα ξένων εισβολέωνοι οποίοι μετά την καταστροφή της Ταρ-σού κατέφυγαν στην Κύπρο ίσως αποτε-λούμενοι από εξερευνητές και μεταλ λου-ργούς κυρίως προς αναζήτηση μεταλλο-φόρων πηγών (Μαντζουράνη 2001 84-5)

Ο τύπος των ευρημάτων από τότε κα-θιερώθηκε με την επωνυμία laquoτης Φιλιάςraquoάσχετα από το όνομα της τοποθεσίαςστην οποία εντοπίζονταν Ο Stewart το1957 χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τονόρο laquoΠολιτισμός της Φιλιάςraquo βασιζόμενοςστη διαφωνία του με τον Δίκαιο ενώ ο Δί-καιος θεώρησε τη φάση αυτή ως ενδιά-μεση μεταξύ της Χαλκολιθικής περιόδουκαι της Χαλκοκρατίας ο Stewart τη θεώ-ρησε ως ένδειξη ενός πολιτιστικού φαινο-μένου της βόρειας και βορειοδυτικήςΚύπρου σύγχρονου με την ΠΚ Ι-ΙΙ ΟStewart το 1948 ήταν σε θέση να σημειώ-σει ότι τοπικές διαφοροποιήσεις στο στυλείναι εμφανείς από την ΠΚ Ι αλλά γίνονταιπιο ξεκάθαρες κατά την ΠΚ ΙΙΙ Ωστόσο ο

Stewart δεν ανέπτυξε κάποια εξήγηση γιατην ανάπτυξη των κατά τόπους διαφορο-ποιήσεων (Frankel 2009 18) Η εμφάνισηνεωτερισμών στον υλικό πολιτισμό τηςΚύπρου ερμηνεύθηκε από τον Δίκαιο ωςαποτέλεσμα επίδρασης ενός ξένου πλη-θυσμιακού στοιχείου που έφτασε από τηνΜικρά Ασία και εγκαταστάθηκε στηνΚύπρο ενώ ο Stewart υποστήριξε πως ηΧαλκοκρατία αποτελεί ομαλή μετεξέλιξητου ντόπιου Χαλκολιθικού πολιτισμούχωρίς επίδραση από εξωγενείς παράγο-ντες

Ακολούθησαν οι ανασκαφές στις θέ-σεις της Ύστερης Χαλκολιθικής περιόδου(Κισσόνεργα-Μοσφίλια Λέμπα-Λάκκους)όπου εντοπίστηκαν νεωτερισμοί στην κε-ραμική υποδεικνύοντας έτσι πως οι αλ-λαγές που χαρακτήριζαν μέχρι τότε τηΦάση της Φιλιάς ήταν μια μακρόχρονηδιαδικασία Η θεωρία αυτή εμπλουτίστηκεμε τα πορίσματα της ανασκαφής του ση-μαντικότερου ίσως οικισμού στη θέσηΜαρκί-Αλώνια κατά τη δεκαετία του 1990από τους J Webb και D Frankel όπουαποκαλύφθηκε για πρώτη φορά μια συνε-χής στρωματογραφική ακολουθία που κα-λύπτει όλη την ΠΚ περίοδο

Οι ανασκαφείς υποστήριξαν μια πιοεξελιγμένη θεωρία σύμφωνα με τηνοποία υπήρξαν μικρής κλίμακας μετακι-νήσεις πληθυσμών από την Ανατολίαεπακόλουθη ειρηνική συνύπαρξη με ντό-πιους οικισμούς χρονολογική συνύπαρξηοικισμών με νέα στοιχεία της ΠΚ περιό-δου οι οποίοι ιδρύθηκαν από μετανάστεςκαι άλλους που συνέχιζαν με τον χαλκολι-θικό τρόπο ζωής αφομοιώνοντας τελικάδιάφορα χαρακτηριστικά που δημιούργη-σαν έναν κοινό πολιτισμικό Χαλκοκρατικόορίζοντα στα μέσα της 3ης χιλιετίας πΧ(Γεωργίου 2004 80) Ωστόσο η επικρατέ-στερη άποψη σήμερα τείνει προς ένανεπιστημονικό συνδυασμό των πιο πάνωθεωριών Αν και οι ερευνητές συμφωνούνως προς την πηγή προέλευσης των νεω-τερισμών (Ανατολία) οι ερμηνείες ποικί-λουν σχετικά με το πότε ξεκίνησαν οιεπαφές που οδήγησαν στις αλληλεπι-δράσεις και τελικά στην εγκατάσταση πλη-θυσμών και ιδεών και στη μορφή τηςδιαδικασίας με την οποία έφτασαν στονησί (Frankel 2000 179-183bull Webb andFrankel 2007 191) 1Αποτέλεσμα εσωτερικών διαδικασιών

που οφείλονται σε επαφές και αλληλε-πιδράσεις με την Ανατολία και ακό-λουθη μετακίνηση ιδεών και τεχνέργωναπό μεταλλοτεχνίτες που περιοδικάφτάνουν στο νησί προς αναζήτησηπηγών χαλκού χωρίς όμως να υφίστα-ται μόνιμη εγκατάσταση

2ή αποτέλεσμα μετακινήσεων πληθυ-σμών τεχνολογικά και κοινωνικά πιο 5

ΠΡΟ

ΪΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

προηγμένων ιδεών και υλικών αγαθώναπό την νοτιοδυτική Ανατολία στηνΚύπρο διαδικασία η οποία οδήγησεστην αφομοίωση και προσαρμογή τωνξένων στοιχείων με τα ντόπια από μιαανερχό μενη Κυπριακή ελίτ (Kouka2009 36 Kouka 2011 43) αλλά και σεκοινωνικές αλλαγές ικανές να μετασχη-ματίσουν την ταυτότητα του νησιού(Bolger 2007 164)

Ως προς τον χρονολογικό προσδιορι-σμό της έναρξης αυτών των επαφών τηςΚύπρου με την Ανατολία διατυπώθηκε ηερμηνεία της διατήρησης επαφών του νη-σιού με τη νοτιοδυτική Ανατολία από το3000-2400 πΧ όπως διαπιστώθηκεμέσα από τις μελέτες του υλικού πολιτι-σμού της Ύστερης Χαλκολιθικής περιόδουστις θέσεις Κισσόνεργα-Μοσφίλια Λέμπα-Λάκκους Σουσκιού-Βαθυρκάκας και Σου-σκιού-Λαόνα (Κουκά 2006 70) Ημετάβαση από την Ύστερη Χαλκολιθικήπερίοδο στη Φάση της Φιλιάς και η εισα-γωγή νέων στοιχείων στα οποία θα ανα-φερθώ παρακάτω εξαιτίας της μετακίνη -σης πληθυσμών στο βrsquo μισό της 3ης χι-λιετίας πΧ οφείλονται στη διατήρησηαυξημένων επαφών με την Ανατολία ήδηαπό το αrsquo μισό της 3ης χιλιετίας πΧ (Pel-tenburg 2007 144) που οδήγησαν σε μα-κροπρόθεσμες σύνθετες πολιτισμικέςδιαδικασίες (Bolger 2007 164-7) Εξάλ-λου η θέση Κισσόνεργα-Μοσφίλια είναι ημόνη που παρέχει πληροφορίες για τηστρωματογραφική συνέχεια μεταξύ τηςΎστερης Χαλκολιθικής περιόδου και τηςΦάσης της Φιλιάς πιστοποιώντας τηνύπαρξη μερικών από τα καινοτόμα στοι-χεία ήδη από το πρώτο μισό της 3ης χι-λιετίας πΧ (Peltenburg 2007 151Μαντζουράνη 2001 86) Επομένωςυπήρχαν πολλαπλά διαπλεκόμενα δίκτυαεπαφών στην Ανατολική Μεσόγειο με τηνδυτική Ανατολία να κατέχει διακριτή θέσηΌπως το Αιγαίο έτσι και η Κύπρος επιδε-χόταν έμμεσες επιδράσεις από την Ανα-τολία κατά το αrsquo μισό της 3ης χιλιετίας τηνοποία διαδέχθηκαν στα μέσα της ίδιας χι-

λιετίας πιο εκτεταμένες επαφές που πε-ριελάμβαναν και μεταναστεύσεις (Pel-tenburg 2007 154)

Φάση της ΦιλιάςΗ Φάση ή Πολιτισμός της Φιλιάς είναι

σύγχρονη με τους πολιτισμούς του Λευ-καντί ΙΚαστρί στο Αιγαίο και με το ονομα-ζόμενο Anatolian Trade Network ή GreatCaravan Route της Ανατολίας (Kouka2011 46) Η μετάβαση από τη Χαλκολι-θική στην Εποχή του Χαλκού συνεπάγε-ται κοινωνικές οικονομικές πολιτικές καιπολιτιστικές αλλαγές (Frankel 2000 168-177)

Ανάμεσα στις αλλαγές που συμβαί-νουν στην ΠΚ περίοδο και συγκεκριμέναστη Φάση της Φιλιάς είναι η ίδρυση νέωνοικισμών κοντά στις χαλκοφόρες πηγέςτων παρυφών του Τροόδους και η χρήσητετράπλευρων κτηρίων σε πυκνή προ-σθετική διάταξη σε αντίθεση με τα κυκλικάκτίσματα της προηγούμενης περιόδου ητεχνολογική ανάπτυξη έκδηλη στις νέεςκεραμικές παραδόσεις (χρήση της ερυ-θροστιλβωτής κεραμικής με εγχάρακτηδιακόσμηση σε νέα σχήματα και διακό-σμηση αντανακλώντας νέες συνήθειεςβρώσης και πόσης σε αντίθεση με τηνερυθρή γραπτή σε λευκό βάθος κεραμικήτης Χαλκολιθικής αλλά και εμφάνιση μα-γειρικών σκευών που τοποθετούνταιάμεσα στη φωτιά εντοπισμός εστιών καιπήλινων βάσεων για υποδοχή αγγείωνbullάρα εμφανίζονται νέες μέθοδοι προετοι-μασίας φαγητού) (Frankel 2000 171) ηανάπτυξη της υφαντικής τέχνης με τηνχρήση νέων τύπων σφονδυλιών και υφα-ντικών βαρών αμφικωνικού σχήματος σεαντίθεση με τη χρήση δισκοειδών σφο-ντυλιών η χρήση λαξευτών θαλαμοειδώντάφων και πιθοταφών σε οργανωμένα νε-κροταφεία εκτός των οικισμών η εντατι-κοποίηση της αγροτικής οικονομίας ηεπανεισαγωγή των βοοειδών τα οποίααπουσιάζουν από την Κυπριακή οικονο-μία από την Νεολιθική περίοδο η εισα-γωγή των ημιόνων και η χρήση τουαρότρου η ανάπτυξη της μεταλλοτεχνίαςτου αρσενικούχου και κασσιτερούχου χαλ-κού σε αντίθεση με τη χρήση αυτοφυούςχαλκού η συστηματική εξόρυξη και εξα-γωγή του χαλκού αλλά και η εισαγωγήκραμάτων ο έλεγχος παραγωγής και δια-κίνησης αγαθών και η ανάπτυξη του δια-θαλάσσιου εμπορίου με συμμετοχή τηςΚύπρου στα εμπορικά δίκτυα της Μεσο-γείου (Frankel 2002 175 Κουκά 200667-8 Kouka 2009 36)

Σχετικά με την πολιτική σύνθεση φαί-νεται πως στη Χαλκολιθική περίοδο υπάρ-χει ένα χαμηλό επίπεδο ιεραρχίας όπουσυγκεκριμένες ομάδες διαχειρίζονται πε-ριορισμένες πηγές φυσικού πλούτου (πι-

ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΟΪΣ

ΤΟΡΙ

Α

6

DATE CRETE MAINLANDGREECE

CYCLADESEAST

AEGEANISLANDS

LIMANTEPE

TROY TARSUS ANATOLIA CYPRUS

2000

2200

2400

2600

2800

3000

EM III

EM IIB

EM IIA

EM I

EH III

EH II lateLefkandi I

EH II early

EH I

EM IIIPhylakopi I

EM II lateKastri

EC II earlyKeros-Syros

EC I

Kampos

Koukonissi

PoliochniYellow

PoliochniRed

PoliochniBlue

PoliochniGreen

IV

V

VI

VII

V

IV

III

II late

II early

I late

I middle

I early

EB IIIB

EB IIIA

EB II

EB I

EB IIIB

EB IIIA

EB II nal

EB II late

EB II early

EB I

LChMCh

LCh

Philia

EC I-II

EC III

Εικ 2 Χρονολογικός πίνακας θέσεων του Αιγαίου της Ανατολίας και της Κύπρου (Κουκά 2009)

κρόλιθος) ενώ αντίθετα στην ΠΚ περίοδοαυξάνονται οι οικισμοί και αναπτύσσεταιμια πλεονασματική οικονομία και εκμε-τάλλευση των χαλκοφόρων πηγών ηοποία οδηγεί σε μια κοινωνική πολυπλο-κότητα (Frankel 2002 173) Κατά τη διάρ-κεια λοιπόν της ΠΚ περιόδουπιστοποιείται μια διαδικασία ανάπτυξηςπρος μια αυξημένη κοινωνική διαφορο-ποίηση με την εμφάνιση της ελίτ Ωστόσοη επισκευή και επαναχρησιμοποίηση τωνοικιών από τη θέση Μαρκί-Αλώνια σεσυνδυασμό με τη συνέχιση χρήσης πολ-λαπλών οικογενειακών τάφων υποδηλώ-νουν την περιορισμένη ύπαρξηκοινωνικής διαστρωμάτωσης ενώ οι τε-χνολογικές και άλλες αλλαγές δεν απευ-θύνονταν μόνο σε μια οικονομική ελίταλλά άσκησαν επίδραση στην καθημερινήζωή ολόκληρης της κοινότητας (Steel2004 128) Επίσης δεν πιστοποιείται δια-φοροποίηση στην αρχιτεκτονική των οι-κιών αλλά ούτε ύπαρξη κοινοτικώναποθηκών και η κεραμική παράγεται σεοικιστικά πλαίσια με παραλλαγές πουυποδηλώνουν την ύπαρξη διακοινοτικώνσχέσεων (Frankel 2002 173-4) Αν καιυπάρχουν τάφοι μεγαλύτερου μεγέθουςαπό άλλους και πλουσιότεροι ωστόσοαυτό δεν φανερώνει την ύπαρξη ενόςπροτύπου ανισοτήτων σε όλες τις θέσειςεκτός ίσως από τη θέση Λάπηθο-Βρύσητου Μπάρμπα Άρα σε αντίθεση με τηνΝεολιθική και Χαλκολιθική περίοδο στηνΠΚ δεν υφίστανται ξεκάθαρες ενδείξειςμιας κοινωνικής ανισότητας αλλά ένα μάλ-λον σταθερό σύστημα

Ο χρονολογικός και πολιτισμικόςαυτός ορίζοντας ο οποίος αποτελεί τηνέναρξη της ΠΚ περιόδου είναι γνωστόςκυρίως απο νεκροταφεία (Βασίλεια-Αλώ-νια Βασίλεια-Καυκαλλιά Φιλιά-Λαξιά τουΚάσινου Φιλιά-Καφκάλλα Φιλιά-Βασι-λικό Μαρκί-Αλώνια Δένεια Λευκωσία-Αγία Παρασκευή Σωτήρα-Καμινούδιακά) και ελάχιστους οικισμούς (Μαρκί-Αλώνια Κυρά-Αλώνια Φιλιά-ΔράκοςΒ()) Πιστοποιήθηκε για πρώτη φορά σεένα νεκροταφείο στη θέση Λαξιά του Κά-σινου ενώ συνολικά έχουν ταυτιστεί 19εξακριβωμένες και 14 πιθανές θέσεις εκτων οποίων οι περισσότερες είναι τοπο-θετημένες στα βόρεια και βορειοδυτικάτου νησιού (Webb and Frankel 1999 7-14) Πρόκειται ουσιαστικά για την εμφά-νιση ενός τεχνολογικά και πολιτισμικά πιοεξελιγμένου laquoορίζονταraquo ιδιαίτερα στουςτομείς της τεχνογνωσίας (κεραμική με-ταλλουργία) και των συμβολικών πρακτι-κών (Μαντζουράνη 2001 83) Τα νέαπολιτιστικά στοιχεία παρουσιάζουν ομοιό-τητες με τα πολιτιστικά στοιχεία που συν-θέτουν την Πρωτοχαλκή ΙΙ περίοδο στηνότια παράκτια Μικρά Ασία και ιδιαίτερα

στην Ταρσό της Κιλικίας αν και παρατη-ρείται απουσία του κοινοτικού συμβολι-σμού στην Κύπρο σε αντίθεση με τηνΑνατολία και ανάπτυξη ενός προσωπικούσυμβολισμού (Kouka 2011 47-50)

Πρωτοκυπριακή Ι-ΙΙΙΗ ακριβώς επόμενη περίοδος που

διαδέχτηκε την φάση της Φιλιάς χαρα-κτηρίζεται από την ίδρυση περισσότερωνανεξάρτητων οικισμών Τα στοιχεία προ-έρχονται από ανασκαφές σε νεκροταφείακυρίως (Βασίλεια Φιλιά Κοτσιάτης Δέ-νεια-Καφκάλλα και Μάλι Λευκωσία-ΑγίαΠαρασκευή Πύργος Λεμεσού Επισκοπή-Παμπούλα Ψεμματισμένος-ΤρέλλουκαςΑλάμπρα-Μαυρόγι Αυδήμου-Αμπελό-βουνος Καλαβασός-Παμπούλες Λάπη-θος-Βρύση του Μπάρμπα Κάρμι-Λαπάτσα και Παλιάλωνα) (Webb andFrankel 2009ab) και ελάχιστους οικι-σμούς (Μαρκί-Αλώνια Σωτήρα-Καμινού-δια) (Webb 2009) Τα χαρακτηριστικά πουσυνθέτουν αυτή την περίοδο είναι η αύ-ξηση του πληθυσμού η οποία είναι εμφα-νής στην αύξηση των οικισμών (170θέσεις) και της έκτασης των νεκροτα-φείων τα οποία αντιστοιχούσαν περισσό-τερα από ένα σε κάθε οικισμό η βελτίωσητης αγροτικής οικονομίας η επέκταση τωντεχνολογικών κατακτήσεων της προηγού-μενης φάσης η ενίσχυση της περίτεχνηςκεραμικής παραγωγής που ξεχωρίζει γιατην ποικιλία σχημάτων και διακόσμησηςκά (Κουκά 2006 76)

Μέσα από τη μελέτη της κεραμικής ει-δωλοπλαστικής μεταλλοτεχνίας λαμβά-νουμε πληροφορίες για την κοινωνικοοικο -νομική και πολιτική σύνθεση της Πρωτο-κυπριακής περιόδου (Μαντζουράνη 2001114-6) Συγκεκριμένα η εμφάνιση μιας κε-ραμικής ποικιλίας και ιδιαίτερα των μεγά-λων αποθηκευτικών αγγείων η χρήσησημείων από τους κεραμείς η ανάπτυξητης ειδωλοπλαστικής και η αφηγηματικό-τητα των σύνθετων αγγείων και πήλινωνομοιωμάτων η ευρύτερη χρήση σφονδυ-λιών η εκμετάλλευση των χαλκούχων κοι-τασμάτων και κατεργασία του μετάλλου καιη ακόλουθη παρουσία χάλκινων κυρίωςκοσμημάτων όπλων και εργαλείων σε τά-φους υποδηλώνουν την εμφάνιση εξειδί-κευσης εργασίας και διοικητικήςοργάνωσης και την έναρξη μιας κοινωνι-κής διαφοροποίησης μεταξύ των μελώνμιας κοινότητας αλλά και των διαφόρωνκοινοτήτων μεταξύ τους

Ιδιαίτερα οι τάφοι της Πρωτοκυπρια-κής ΙΙΙ περιόδου όσον αφορά τα κτερί-σματα και την αρχιτεκτονική τουςδιαμόρφωση υποδηλώνουν την ύπαρξηκοινωνικής διαστρωμάτωσης και ανάπτυ-ξης μιας οικονομικής τάξης των ελίτ γιαπαράδειγμα ο εντοπισμός εξωτικών ει-

ΠΡΟ

ΪΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

7

Βιβλιογραφία

Bolger D 2007 lsquoCultural interac-tion in 3rd millennium BC Cyprusevidence of ceramicsrsquo 163-188 inAntoniadou S and Pace A(eds) Mediterranean Cross-roads Athens Pierides Founda-tion

Γεωργίου Γ 2004 lsquolaquoΟ πολιτι- σμός της Φιλιάςraquo Ανάπτυξη τουπροβλήματος και του προβλημα- τισμούraquorsquo RDAC 73-84

Frankel D 2000 lsquoMigration andethnicity in prehistoric Cyprustechnology as habitusrsquo EuropeanJournal of Archaeology 3 167-87

Frankel D 2002 lsquoSocial Stratifi-cation Gender and Ethnicity inThird Millennium Cyprusrsquo 171-177 in Bolger D and Serwint N(eds) Engendering AphroditeWomen and Society in AncientCyprus Boston MassachusettsAmerican Schools of Oriental Re-search London Gloria edASOR Archaeological Reports 7CAARI Monographs 3

Frankel D 2009 lsquoWhat do wemean by lsquoRegionalismrsquorsquo15-25 inHein I (ed) The Formation ofCyprus in the 2nd MillenniumBC Studies in Regionalism dur-ing the Middle and Late BronzeAges Proceeding of a workshopheld at the 4th CyprologicalCongress May 2nd 2008Lefkosia Cyprus Verlag derOumlsterreichischen Akademie derWissenschaften Wien 2009

Κουκά Ο 2006 lsquoΗ laquoΠροϊστο -ρικήraquo Χαλκοκρατία Πρώιμη καιΜέση Εποχή του Χαλκούrsquo Ιστο-ρία των Ελλήνων Κύπρος τόμος19 εκδόσεις ΔΟΜΗ ΑΕ Αθήνα64-89

Kouka O 2009 lsquoCross-culturallinks and elite identities theEastern AegeanWestern Anatoliaand Cyprus from the early thirdmillennium through the early sec-ond millennium BCrsquo 31-47 inKarageorghis V and Kouka O(eds) Cyprus and the EastAegean Intercultural Contactsfrom 3000 to 500 BC Proceed-ings of the International Archaeo-logical Symposium ndashPythagoreion Samos 17th -18thOctober 2008 AG LeventisFoundation Nicosia

ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΟΪΣ

ΤΟΡΙ

Α

8

σηγμένων αντικειμένων μας πληροφορείγια την οικονομική και πολιτική κατάστασητου κατόχου τους Οι ελίτ έχουν στην κα-τοχή τους μεγάλο αριθμό μεταλλικών αντι-κειμένων (πχ αιχμές δοράτων μεαγκιστροειδή απόληξη) τα οποία σε αντί-θεση με άλλα αντικείμενα παρέμειναναπαράλλαχτα με την πάροδο του χρόνουκαι παρουσιάζουν ομοιότητες με παρό-μοια παραδείγματα από την Ανατολία Εμ-φανίζεται μια νέα πολιτική και οικονομικήελίτ η οποία βασίζεται σε κληρονομικήεξουσία και προβαίνει σε ίδρυση κέντρωνσε κομβικά σημεία για έλεγχο της παρα-γωγής και διακίνησης χαλκού αλλά είναιυπεύθυνη και για την εισαγωγή εξωτικώναγαθώνbull είναι ιδιαίτερα εμφανές σε τά-φους της βόρειας ακτής (Βασίλεια-Καυ-καλλιά Μπέλλαπαϊς-Βουνοί Λάπηθος-Βρύση του Μπάρμπα Κάρμι-Λαπάτσα καιΠαλιάλωνα)

Η Πρωτοκυπριακή ΙΙΙ περίοδος δια-κρίνεται απο ομοιογένεια και χαρακτηρί-ζεται ως πολιτιστική κοινή για το νησί(Μαντζουράνη 2001 88) Αποτελεί ουσια-στικά την περίοδο κατά την οποία φτά-νουν στο απόγειο τους οι νεωτερισμοίπου επήλθαν στις προηγούμενες υποπε-ριόδους και οι οποίοι θα συνεχίσουνακόμα πιο εξελιγμένοι κατά την επόμενηπερίοδο τη Μεσοκυπριακή

ΣυμπεράσματαΣτην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού δια-

μορφώνονται νέες και σύνθετες οικονομι-κές πολιτικές και κοινωνικές δομές πουτη διαφοροποιούν από τη Νεολιθική και τηΧαλκολιθική Εποχή Η έναρξη ωστόσοτης Πρωτοχαλκής περιόδου στην Κύπροδηλαδή η Φάση ή Πολιτισμός της Φιλιάςαν και προχωρά καθυστερημένα σε σχέσημε άλλες περιοχές στην Εποχή του Χαλ-κού είναι μια περίοδος έντονων αλλαγώνοι οποίες αντανακλώνται στον υλικό πολι-τισμό και αναπτύσσονται σταδιακά μέχρινα παγιωθούν ενιαία σε ολόκληρο το νησίκατά την τελευταία φάση της περιόδουτην Πρωτοκυπριακή ΙΙΙ

Κατά την Πρωτοκυπριακή περίοδοπαρατηρείται η έναρξη μικρής κλίμακαςανταλλαγών τόσο ενδοκοινωτικών όσο καιμε εξωτερικούς παράγοντες εισαγωγώνκαι εξαγωγών κυρίως κεραμικής και με-ταλλικών κραμάτων από τις περιοχές τουΑιγαίου Ανατολίας Αιγύπτου και ΕγγύςΑνατολής Σχετικά με την κεραμική πα-ρατηρούνται αλλαγές ήδη κατά την μετά-βαση από την Μέση Χαλκολιθική στηνΎστερη με την εμφάνιση νέων τύπωνπου περιλαμβάνουν αγγεία πόσεως μεπροχοές φλάσκες που σχετίζονται μεκοινωνικοοικονομικές και πολιτισμικές αλ-λαγές αλλά και την υιοθέτηση νέων πρα-κτικών κατανάλωσης ποτών νέων τύπων

μικρών φιαλών που υποδηλώνουν νέουςτρόπους προετοιμασίας και κατανάλωσηςφαγητών Η εξάπλωση των μικρών αγ-γείων και των αγγείων με προχοές σχετί-ζεται μάλλον με την διαδεδομένηκατανάλωση κρασιού όπως και στο Αιγαίοκαι τη δυτική Ανατολία της Πρωτοχαλκής ΙΙπεριόδου υποδηλώνοντας επομένως τηνδιατήρηση αλληλεπιδράσεων μεταξύαυτών των περιοχών και της Κύπρου καιτην υιοθέτηση στοιχείων και νεωτερισμώνστην πρώιμη φάση της Πρωτοκυπριακήςπεριόδου (Peltenburg 2007 145-7)

Το δίκτυο ανταλλαγών και αλληλεπι-δράσεων της Κύπρου με την Ανατολία πι-στοποιείται όμως ήδη από την ΎστερηΧαλκολιθική περίοδο και αρχίζει να εξε-λίσσεται κατά την μετάβαση στην Κυ-πριακή Χαλκοκρατία Επομένως υπήρχανπολλαπλά διαπλεκόμενα δίκτυα επαφώνστην Ανατολική Μεσόγειο με τη δυτικήΑνατολία να κατέχει διακριτή θέση

Για την κατανόηση των αλλαγών πουσχετίζονται με την εμφάνιση της Πρωτο-χαλκής στην Κύπρο είναι αναγκαία η εξέ-ταση των κοινωνικοοικονομικών εξελίξε -ων στο νησί πριν το 2500 πΧ όταν οι πα-ραδοσιακές δομές άρχισαν να μετασχη-ματίζονται με την εισροή τεχνέργωνπολιτισμικών πρακτικών ιδεών και αν-θρώπων από τις γύρω περιοχές Οι αλ-λαγές αυτές εδραιώθηκαν ωστόσο στηνλεγόμενη Φάση της Φιλιάς και εξελίχθη-καν ακόμα περισσότερο κατά τη διάρκειατης Πρωτοκυπριακής Ι-ΙΙΙ περιόδου

Δημιουργούνται λοιπόν σταδιακά νέεςκοινωνικές πεποιθήσεις οι οποίες αντα-νακλώνται στις πολυδάπανες ταφικές τε-λετουργικές πρακτικές Πρόκειται γιαευκαιρία ορισμένων κοινωνικών ομάδωνή ατόμων να επιδείξουν την κοινωνικήτους ταυτότητα αλλά αποτελεί και μέσοδιασφάλισης της σχέσης μεταξύ αυτώνκαι των προγόνων τους μέσω ενός πρα-κτικού και υλικού συμβολισμού και κίνη-τρο για εντατικοποίηση της παραγωγήςχαλκού και ανάπτυξης δικτύων ανταλλα-γών Επιτυγχάνεται επομένως μέσωαυτών των μηχανισμών η σύσφιξη τωνσυγγενικών δεσμών και η δημόσια επιβε-βαίωση της κοινωνικής θέσης και τουπλούτου μιας ομάδας μέσω επένδυσης σεδαπανηρές γιορτές

Με όσα αναφέρθηκαν παραπάνω καιμέσω της μελέτης των χαρακτηριστικώντου πολιτισμικού ορίζοντα της Φιλιάς καιτης Πρώιμης Εποχής του Χαλκού στηνΚύπρο πιστοποιείται από τη μία η ιδιαι-τερότητα και από την άλλη η ομοιότητατων αρχαιολογικών καταλοίπων τεχνέρ-γων και πρακτικών του Πρωτοκυπριακούπολιτισμού με τους πολιτισμούς του ανα-τολικού Αιγαίου και της δυτικής-κεντρικήςΑνατολίας

Βιβλιογραφία(συνέχεια)

Kouka O 2011 lsquoSymbolism rit-ual feasting and ethnicity in EarlyBronze Age Cyprus and Anato-liarsquo43-56 in Karageorghis V andKouka O (eds) On CookingPots Drinking CupsLoomweights and Ethnicity inBronze Age Cyprus and Neigh-bouring Regions An InternationalArchaeological Symposium heldin Nicosia November 6th-7th2010 The AG Leventis Founda-tion Nicosia

Μαντζουράνη Ε 2001 Η Αρχαιο-λογία της Προϊστορικής ΚύπρουΙνστιτούτο του Βιβλίου ndash Α Καρ-δαμίτσα Αθήνα

Peltenburg E 2007 lsquoEastMediterranean interactions in the3rd Millennium BCrsquo 141-161 inAntoniadou S and Pace A(eds) Mediterranean Cross-roads Athens Pierides Founda-tion

Steel L 2004 Cyprus BeforeHistory From the Earliest Settlersto the End of the Bronze AgeLondon Duckworth and Co

Webb J 2009 lsquoKeeping Houseour developing understanding ofthe Early and Middle Cypriothousehold (1926-2006)rsquo 255-67in Medelhausmuseet Focus onthe Mediterranean 5 Proceed-ings from the International Con-ference lsquoFinds abd Results fromthe Swedish Cyprus Expedition1927-1931 A Gender Perspec-tiversquo Stockholm

Webb J M and Frankel D1999 lsquoCharacterizing the PhiliaFacies Material CultureChronology and the Origin of theBronze Age in Cyprusrsquo AmericanJournal of Archaelogy Vol 103No 1 3-43

Webb J and Frankel D 2007lsquoIdentifying population move-ments by everyday practice thecase of 3rd millennium Cyprusrsquo189-216 in Antoniadou S andPace A (eds) MediterraneanCrossroads Athens PieridesFoundation

Webb J and Frankel D 2009alsquoA funerary deposit from EarlyBronze Age Cyprusrsquo MUSE An-nual of the Museum of Art and Ar-chaeology University ofMissouri-Columbia 42 (2008)15ndash30

Webb J and Frankel D 2009blsquoExpoliting a damaged and dimin-ishing resource survey samplingand society at a Bronze Agecemetery complex in CyprusrsquoAntiquity 83 54-68

ΠΡΟ

ΪΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

Τα τάλαντα του ναυαγίουτης Άκρας Χελιδονίας και του ναυαγίου του Uluburun

Μια από τις σημαντικότερες πηγέςπληροφόρησης για τα τάλαντα και για τοντρόπο διεξαγωγής του εμπορίου τουςκατά την Ύστερη Εποχή του Χαλκού στηΜεσόγειο προσφέρουν τα ναυάγια σταοποία εντοπίστηκαν οι μεγαλύτερες μέχριτώρα ποσότητες άθικτων ταλάντων Ηανακάλυψή τους αν και κάπως καθυστε-ρημένη λόγω της αργοπορημένης ανά-πτυξης της ενάλιας αρχαιολογίαςπροσέθεσε σημαντικές πληροφορίες καιλεπτομέρειες για τα τάλαντα τις οποίεςδεν μπόρεσαν να μας δώσουν οι χερ-σαίες αρχαιολογικές θέσεις

Το ναυάγιο της Άκρας ΧελιδονίαςΤο ναυάγιο της Άκρας Χελιδονίας το

οποίο ανασκάφηκε το 1967 από τον δια-κεκριμένο αρχαιολόγο George Bass ήταναυτό που έδωσε στην επιστημονική κοι-νότητα σημαντικές πληροφορίες όχι μόνογια τη διακίνηση του χαλκού Πρόκειταιγια ένα πλοίο της Ύστερης Εποχής τουΧαλκού (12ο αι πΧ ) που μετέφερεχαλκό και μπρούντζο Συγκεκριμένα τοφορτίο του πλοίου αποτελείτο από 34 τά-λαντα σε σχήμα δοράς βοδιού (εικ 1)συνολικού βάρους ενός τόνου 20 δισκο-ειδή τάλαντα (εικ 2) από τα οποία 12ήταν ακέραια και 8 σχεδόν ακέραια όπωςεπίσης και 19 επίπεδα ραβδοειδή τάλα-ντα (εικ 3) Το γεγονός ότι όλα τα ραβδο-ειδή τάλαντα βρέθηκαν στην καμπίνα του

καπετάνιου μαζί με τα υπάρχοντά του καιότι όλα έχουν το ίδιο βάρος (1 kg) οδή-γησε τους μελετητές στο συμπέρασμα ότιπρόκειται για κάποιου είδους συνάλ-λαγμα (Bass 1967 82) Από καθαρόχαλκό ήταν κατασκευασμένα μόνο τα τά-λαντα σε σχήμα δοράς βοδιού ενώ απόμπρούντζο ήταν κατασκευασμένα τα δι-σκοειδή τάλαντα (8728 χαλκό και7077 κασσίτερο) και τα τάλαντα σεσχήμα επίπεδης ράβδου (9401 χαλ-κός 527 κασσίτερος)

Το βάρος των ταλάντων δεν είναισταθερό αλλά διαφέρει αρκετά αφού η

διαφορά ανάμεσα στο βαρύτερο και στοελαφρύτερο τάλαντο είναι 13 kg Σύμ-φωνα με τον Bass (1967 71) δε φαίνε-ται να υπάρχει κάποια αναλογία ως προςτη διαφορά βάρους Για αυτό τον λόγο άλ-λωστε οι μελετητές υποστηρίζουν ότι τατάλαντα έπρεπε να ζυγιστούν προσεκτικάπριν πωληθούν ή αποθηκευτούν όπωςφαίνεται και μέσα από σύγχρονες αναφο-ρές όπως οι δύο πινακίδες από τηνΚνωσσό οι οποίες απεικονίζουν τάλαντασε σχήμα δοράς βοδιού με κλίμακες καιαριθμούς (Ventris- Chadwick 1959 57Bass 1967 71) Λόγω λοιπόν του αστα-θούς βάρους των ταλάντων καταρρίπτε-ται η θεωρία που θέλει τα τάλαντα έναείδος συναλλάγματος (Bass 1967 71) Τογεγονός ότι στο ναυάγιο βρέθηκαν 5 μισά

Μαρία Αλεξάνδρου2ο έτος μεταπτυχιακό

European master in classical cultures

9

1 2 3 4

Εικ 1 Τάλαντα σε σχήμα δοράς βοδιού Εικ 2 δισκοειδή τάλαντα (bun ingots) Εικ 3 ραβδοειδή τάλαντα (slab ingots) Εικ 4 Τάλαντο με δύο λαβές

(httpwwwinadiscovercom)

ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΟΪΣ

ΤΟΡΙ

Α

10

τάλαντα το κόψιμο των οποίων φαίνεταινα είναι εσκεμμένο αποδυναμώνει τη θε-ωρία σύμφωνα με την οποία το σχήμαδοράς βοδιού υιοθετήθηκε σε μια πρώιμηφάση συναλλαγής για να υποδηλώσει ότιένα τάλαντο αντιστοιχούσε στην τιμή ενόςβοδιού (Seltman 1924 4-5 Bass 196769) Αντιθέτως τα τεμαχισμένα κομμάτιααποδεικνύουν ότι ο τεμαχισμός ήταν επι-βεβλημένος αφού στις καμίνους μόνοπεριορισμένη ποσότητα μετάλλου μπο-ρούσε να λιώσει Επιπλέον ο Bass γιανα αποδείξει ότι τα τάλαντα σε σχήμαδοράς βοδιού δεν ήταν ένα είδος συναλ-λάγματος παραπέμπει σε τοιχογραφίεςστην Αίγυπτο οι οποίες εκτός από τάλα-ντα χαλκού εικονίζουν και τάλαντα άλλωνμετάλλων που επίσης έχουν σχήμαδοράς βοδιού Αυτό αποδεικνύει ότι όχιμόνο ο χαλκός αλλά και άλλα τάλαντα μεμικρότερη ή μεγαλύτερη αξία από τονχαλκό χύνονταν σε καλούπια που είχαντο σχήμα δοράς βοδιού

Μεγάλο μυστήριο για τους αρχαιολό-γους αποτελεί η σημασία και η χρησιμό-τητα των συμβόλων που βρέθηκανχαραγμένα πάνω στα τάλαντα αφούμέχρι σήμερα δεν έγινε κατορθωτό νααναγνωριστεί η γραφή στην οποία ανή-κουν O Bass είναι βέβαιος ότι αυτά τασύμβολα δε δηλώνουν το βάρος των τα-λάντων αφού σε τάλαντα ίδιου βάρουςεντοπίζουμε διαφορετικά σύμβολα Επί-σης δε δηλώνουν τον χώρο κατασκευήςτους αφού σε τάλαντα διαφορετικούτύπου εντοπίζουμε τα ίδια σύμβολα ενώσε τάλαντα ίδιου τύπου διαφορετικάΕπειδή πολλά τάλαντα βρέθηκαν ήδησπασμένα μέσα στο πλοίο αυτό είναι μιαένδειξη ότι τα σύμβολα αυτά δεν δήλωναντον προορισμό των ταλάντων (Bass1967 74) Πολύ ενδιαφέρουσα είναι ηπαρατήρηση ότι τα τάλαντα που έφεραντο στρογγυλό σύμβολο με τον σταυρό ανκαι διαφορετικά μεταξύ τους ως προς τοβάρος μέγεθος και σχήμα ωστόσο ήτανόλα τοποθετημένα κοντά στην πρύμνη(Bass 1967 73) Ίσως αυτό το σύμβολονα υποδήλωνε σε ποιο ακριβώς μέροςτου πλοίου θα έπρεπε να τοποθετηθούντα συγκεκριμένα τάλαντα

Εξίσου δύσκολο είναι να απαντηθείκαι το ερώτημα που αφορά την προέ-λευση των ταλάντων του ναυαγίου τηςΆκρας Χελιδονίας Προτού ακόμη εξακρι-βωθεί μέσω των αναλύσεων ισοτόπωνμολύβδου ότι η Κύπρος ήταν η χώρα πα-ραγωγής αυτών των ταλάντων ο Bassκαι ο Bucholz υποστήριξαν ότι ο χαλκόςήταν κυπριακός στηριζόμενοι σε αρχαιο-λογικά ευρήματα (μικρά αναθηματικά τά-λαντα) και στο γεγονός ότι ανάμεσα στιςπροτεινόμενες περιοχές για κατασκευήχαλκού (Κύπρος Σαρδηνία και Κρήτη) η

Κύπρος ήταν η μόνη στην οποία βρέθη-καν ίχνη εξόρυξης

Ο Bass λοιπόν κατέληξε στο συμπέ-ρασμα ότι το πλοίο μάλλον ξεκίνησε απότην Συρία φόρτωσε χαλκό στην Κύπροκαι κατευθυνόταν στο Αιγαίο όταν ναυά-γησε στην νοτιότερη ακτή της σημερινήςΤουρκίας

Το ναυάγιο του UluburunΠαρόλο που το ναυάγιο της Άκρας

Χελιδονίας έδωσε πολλά νέα στοιχεία στημελέτη των ταλάντων χαλκού ωστόσο τοσημαντικότερο ναυάγιο στην ιστορία όχιμόνο της ενάλιας αρχαιολογίας αλλά γε-νικότερα της αρχαιολογίας είναι το ναυά-γιο του Uluburun Η ανακάλυψή του έγινετο 1982 ενώ η ανασκαφή του διεξήχθηαπό το 1984 μέχρι το 1994 από τον κα-θηγητή Cemal Pulak Πρόκειται για έναναυάγιο της Ύστερης Εποχής του Χαλκού(1300 πΧ) που εντοπίστηκε νότια τηςΤουρκίας κοντά στο ψαροχώρι Kas Ησημασία του για την κατανόηση του θα-λάσσιου εμπορίου που διεξαγόταν τηνΎστερη Εποχή του Χαλκού από τη Γερ-μανία και τη Μασσαλία μέχρι τη Μεσοπο-ταμία είναι τεράστια αφού αποτελεί τηνμεγαλύτερη και πλουσιότερη συγκέ-ντρωση εμπορευμάτων και πρώτων υλώνπου βρέθηκε ποτέ Tο φορτίο του πιθα-νόν βασιλικό αποτελείτο κυρίως απόπρώτες ύλες και συγκεκριμένα από 10 τό-νους χαλκό 1 τόνο κασσίτερο τάλανταγυαλιού κάποιο είδος ρητίνης αποθηκευ-μένο μέσα σε Χαναανικά αγγεία ένα ελε-φάντινο χαυλιόδοντα δόντιιπποποτάμου κέλυφη από αυγά στρου-θοκάμηλου και ξύλα από έβενο Το ναυά-γιο λοιπόν του Uluburun μας δίνει την πιοισχυρή απόδειξη για την ύπαρξη θαλάσ-σιας οδού για τη μεταφορά πρώτων υλώναπό την ανατολική Μεσόγειο προς τηδύση (Pulak 2001 16)

Το φορτίο του Uluburun αποτελείτοαπό τάλαντα καθαρού χαλκού τριών γενι-κών τύπων δηλαδή τάλαντα σε σχήμαδοράς βοδιού δισκοειδή τάλαντα και ωο-ειδή τάλαντα Πιο συγκεκριμένα στο ναυ-άγιο βρέθηκαν 121 άθικτα δισκοειδή (buningots) και ωοειδή τάλαντα (oval ingots)ενώ εξαιρετικά μεγάλος ήταν ο αριθμόςταλάντων σε σχήμα δοράς βοδιού αφούμόνο στο ναυάγιο του Uluburun βρέθηκαν354 τάλαντα σε σχήμα δοράς βοδιού βά-ρους 10 τόνων∙ 317 από αυτά έχουν τοτυπικό σχήμα δοράς βοδιού δηλαδή μεμια λαβή-προεξοχή σε κάθε γωνιά της ορ-θογώνιας επιφάνειάς τους Εξαιρετικήςσημασίας είναι η ανεύρεση 31 ταλάντωνμε μόνο δύο λαβές-προεξοχές (εικ 4) οιοποίες βρίσκονται στην ίδια πλευρά κάτιπου είναι μοναδικό και που σύμφωνα μετον Pulak (1998 193) ανατρέπει την πα-

ραδεδομένη άποψη ότι τα τάλαντα ανα-παριστούσαν δέρμα βοδιού

Το βάρος των ταλάντων σε σχήμαδοράς βοδιού ποικίλει Αυτή βέβαια η δια-πίστωση δημιουργεί ένα εύλογο ερώ-τημα Έπρεπε σε κάθε εμπορικήσυναλλαγή να μετρούν και να εκτιμούντο βάρος κάθε ταλάντου (Pulak 1998194) Ο Pulak (2001 18) δίνει μια πολύλογική ερμηνεία λέγοντας ότι το σχήμαδοράς βοδιού επειδή ήταν ένα πολύ δια-δεδομένο μέτρο βάρους εξυπηρετούσεστο να διευκολύνει τις λογιστικές διαδικα-σίες πριν από το ζύγισμα δίνοντας μιαγρήγορη και χονδρική εκτίμηση της πο-σότητας πρώτης ύλης σε χαλκό

Όπως και στο ναυάγιο της Άκρας Χε-λιδονίας πάνω στα τάλαντα παρατη-ρούμε κάποια σύμβολα που σε αυτή τηνπερίπτωση τα περισσότερα είναι εγχάρα-κτα παρά εμπίεστα Συγκεκριμένα 160 τά-λαντα σε σχήμα δοράς βοδιού είναιεχγάρακτα Κάποια από αυτά τα σημάδιαμπορεί να ανήκουν στην Kυπρομινωικήγραφή όπως υποστήριξε ο Buchholz καιαυτός ήταν ένας από τους λόγους που τατάλαντα σε σχήμα δοράς βοδιού συνδέο-νται τόσο στενά με την Κύπρο (Kassian-idou 2008-2011 4) Η Κασσιανίδουενισχύει αυτή τη θέση συγκρίνοντας αυτάτα εγχάρακτα σημάδια με τα εγχάρακτασημάδια πάνω σε κεραμική της ΎστερηςΕποχής του Χαλκού Σύμφωνα με τονHirschfeld η τεχνική της χάραξης συμβό-λων πάνω σε αγγεία μετά το ψήσιμό τουςανήκε σε μια μακραίωνη Κυπριακή πα-ράδοση και ότι τα εγχάρακτα αιγιακά αγ-γεία -που στο Αιγαίο σπάνια εντοπίζονταιενώ στην Κύπρο και σε πόλεις της Ugaritεντοπίζονται πολύ συχνά- θα πρέπει ναδεχτούμε ότι χαράχτηκαν στην Κύπρο ήότι ανήκαν σε άτομα τα οποία γνώριζαντο Κυπριακό σύστημα εγχάραξης(Hirschfeld 1993 311-315 Kassianidou2008-2011 5) H Κασσιανίδου λοιπόν δενέχει κανένα ενδοιασμό να εφαρμόσειαυτή τη θεωρία για να ενισχύσει τη θέσητης σύμφωνα με την οποία τα εγχάρακτατάλαντα που βρέθηκαν στο Uluburun είτεπέρασαν από την Κύπρο είτε τα εμπο-ρεύονταν άνθρωποι που ήταν γνώστεςτης Kυπριακής τεχνικής χάραξης αγγείωνκαι κατrsquo επέκταση ταλάντων μετάλλου(Kassianidou 2003 116)

Στα τάλαντα σχήματος δοράς βοδιούέγιναν αναλύσεις ισοτόπων μολύβδου γιανα ανιχνευτεί η χώρα προέλευσής τουςΑυτό που είναι βέβαιο είναι ότι τα τάλα-ντα σε σχήμα δοράς βοδιού κατασκευά-στηκαν από Kυπριακά μεταλλεύματαΑυτή η διαπίστωση στηρίζεται σε τρίαεπιχειρήματα α) η ελαφριά ομοιότηταανάμεσα στο ισοτοπικό πεδίο των ταλά-ντων του Uluburun και εκείνου της περιο-

χής του μεταλλείου του Απλικίου δείχνειμια γεωλογική σχέση β) τα ισοτοπικά δε-δομένα μικρού αριθμού ταλάντων σεσχήμα δοράς βοδιού συνάδουν με εκείνατων κοιτασμάτων χαλκού στις περιοχέςμεταλλείων στην Κύπρο όπως η Σκου-ριώτισσα γ) σε δύο μεγάλους οικισμούςτου 14ου αι πΧ στην Έγκωμη και τηνΚαλαβασσό-Άγιος Δημήτριος εντοπίστηκεσκωρία χαλκού της οποίας η ισοτοπικήσύνθεση μοιάζει απόλυτα με εκείνη τωνταλάντων που βρέθηκαν στο ναυάγιοΕπιπλέον η χημική ανάλυση των ταλά-ντων έδειξε ότι ήταν κατασκευασμένααπό καθαρό χαλκό ο οποίος παράχθηκεαπό θειούχα μεταλλεύματα τα οποίααφθονούν στην Κύπρο Η ακριβήςωστόσο πηγή μεταλλεύματος παραμένειακόμη άγνωστη (Pulak 2001 20-21)

ΣυμπεράσματαΗ σύγκριση των δύο ναυαγίων μας

λέει πολλά όχι μόνο για τα ίδια τα τάλα-ντα αλλά και για τις εξελίξεις στον τρόποδιεξαγωγής του εμπορίου πρώτων υλώναφού τα δύο πλοία τα οποία τα χωρίζειένας αιώνας σηματοδοτούν δύο διαφο-ρετικούς εμπορικούς κόσμους Το ναυά-γιο του Uluburun το οποίο μετέφερε έναβασιλικό -όπως χαρακτηρίστηκε- φορτίουποδηλώνει την ύπαρξη ενός εμπορίουπου κατευθυνόταν από μια κεντρική εξου-σία η οποία διακινούσε μεγάλες ποσότη-τες προϊόντων Τέτοιας μεγάλης κλίμακαςεμπόριο περιγράφουν και οι επιστολέςτων βασιλέων της Αλάσιας προς τουςΦαραώ Εκατό χρόνια μετά τη βύθιση τουUluburun ένα μικρότερο πλοίο μετέφερεένα άλλο φορτίο πρώτων υλών το οποίοείχε την ίδια τύχη Το γεγονός ότι το εμπό-ριο πρώτων υλών διεξαγόταν πλέον απόιδιωτικά πλοία και γινόταν σε μικρότερηκλίμακα υποδηλώνει συνάμα ότι το εμπό-ριο είχε περάσει από τα χέρια της κεντρι-κής εξουσίας στην ιδιωτική εμπορικήσφαίρα

Επίσης από το φορτίο αυτών τωνδύο ναυαγίων μπορούμε να αντιλη-φθούμε το εύρος και την κλίμακα τουεμπορίου Κυπριακού χαλκού κατά τηνΎστερη Εποχή του Χαλκού στη Μεσό-γειο αφού σύμφωνα με τις αναλύσειςισοτόπων μολύβδου που διενεργήθηκανστα τάλαντα και των δύο ναυαγίων απο-δείχτηκε ότι η Κύπρος είναι η χώρα πα-ραγωγής τους Ένα τέτοιο συμπέρασμαενισχύει ακόμη περισσότερο την εικασίαότι η Κύπρος ταυτίζεται με την Αλάσια ηοποία σε αρκετές επιστολές προς τουςΦαραώ φαίνεται να παράγει τεράστιεςποσότητες χαλκού όπως και η Κύπρος

ΠΡΟ

ΪΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

11


Bass GF 1967 Cape GelidonyaA Bronze Age Shipwreck Trans-actions of the American Philologi-cal Society 578 Philadelphia

Hirschfeld N 1993 laquoIncisedmarks (post-firing) on Aegeanwaresraquo στο Zerner C Zerner Pand Winder J (εκδ) Wace andBlegen Pottery as Evidence fortrade in the Aegean Bronze Age1939-1989 Proceedings of the in-ternational conference held at theAmerican School of Classical Stud-ies Athens December 2-3 1989311-318 Amsterdam

Kassianidou V 2008-2011 υπόεκτύπωση laquoOxhide ingots andCyprus-the story so farraquo The Nu-mismatic Report ΧΧΧΙΧ-ΧLI

Pulak C 1998 laquoThe Uluburunshipwreck an overviewraquo IJNA273 188-224

Pulak C 2001 laquoThe cargo of theUluburun ship and evidence fortrade with the Aegean and be-yondraquo στο L Bonfante and VKarageorghis (eds) Italy andCyprus in Antiquity 1500-450 BC13-61 Nicosia

Seltman C 1924 Athens its his-tory and coinage before the Per-sian invasion Cambridge

Ventris M ndash Chadwick J 1959Documents in Mycenean GreekCambridge

Ο Χριστιανισμός και η Ρώμη μέχρι το 64μΧ

Είναι ευρύτερα αποδεκτό ότι πριν απότην αυτοκρατορία του Νέρωνα δεν υπήρ-ξαν οργανωμένες εχθρικές ενέργειες απότη Ρωμαϊκή διοίκηση απέναντι στους Χρι-στιανούς Επεισόδια που εμφα νίζονται στιςΠράξεις των Αποστόλων και στις Επιστο-λές του Παύλου αφορούν αποκλει στικάστην αντίδραση των Eθνι κών και των Ιου-δαίων απέναντι στο χριστιανικό κήρυ γματων αποστόλων ενώ στις Ρωμαϊκές αρχέςαποδίδεται συνήθως ένας κατευναστικός-συμφιλιωτικός ρόλος ανάμεσα στις δύοθρησκείες Έτσι οι όποιες συλλήψεις ή φυ-

λακίσεις λαμβάνουν χώρα στιςεπαρχίες εναντίον των απο-

στόλων έχουν κυρίως προ-ληπτικό χαρακτήρααφού αποσκοπούνστην εκτό νωση των

εντάσεων και στηνπρόληψη συ-μπλοκών (βλ

Πράξεις 1616-40 2127-40)

Οι Χριστιανοίεμφανίζονται γιαπρώτη φορά διω-κόμενοι στο περι-στατικό της εκδίω -ξης των Ιουδαίωναπό τη Ρώμη κατάτο ένατο έτος τηςβασιλείας του αυτο-κράτορα Κλαυδίου

(41-54μΧ) Η σύν-δεση των Χριστιανών

με το γεγονός αυτό εντο-πίζεται στην ερμηνεία που

δίνει ο Ορόσιος σε απόσπα-σμα από τον Σουητώνιοσύμφωνα με το οποίο laquoο

Κλαύδιος εξόρισε απότην πόλη τους

Ι ο υ δ α ί ο υ ςπου είχαν πα-

ραινέτη τον Χρι-στόraquo (Suetonius

Divus Claudius 254)Η δυσπιστία που προ-καλεί το απόσπασμαέγκειται στη χρήση τουονόματος Chrestus το

οποίο σύμφωνα με νεότερες μελέτεςδεν παραπέμπει στον Ιησού ιδρυτή τουχριστιανισμού στην Ιουδαία αλλά σε ένακοινό Iουδαϊκό όνομα που προερχόταναπό την Eλληνική λέξη χρηστός (ηθικός)Η ερμηνεία του Ορόσιου είναι εξάλλουαφrsquo εαυτού αμφιλεγόμενη καθώς ο συγ-γραφέας παραδέχεται ότι δε γνωρίζει ανοι Ιουδαίοι εξορίστηκαν λόγω κάποιαςδιένεξης με τους Χριστιανούς ή αν μαζίμε τους Ιουδαίους ο αυτοκράτορας προ-σπάθησε νrsquo απαλλαγεί και από τους Χρι-στιανούς Τέτοια ερμηνεία δε δίνεται σεάλλη ιστορική ή χριστιανική πηγή γιrsquoαυτό και η σχέση των Χριστιανών με τηδίωξη των Ιουδαίων είναι κατά γενικήομολογία ανύπαρκτη

Με την άνοδο του Νέρωνα στηνεξουσία έχουμε τις πρώτες μαρτυρίες γιαδίωξη των Χριστιανών στην πρωτεύουσατης αυτοκρατορίας Πέραν των στυγερώνδολοφονιών με τις οποίες συνέδεσε τοόνομά του (πρώτα σκότωσε τον ετερο- θαλή αδερφό του Βρετανικό και το 59 τημητέρα του Αγριππίνη τη νεότερη) οΝέρων συνδέθηκε από σύγχρονους καιμεταγενέστερους με τη μεγάλη πυρκαγιάτης Ρώμης (64μΧ) Οι τεράστιες ζημιέςπου προκλήθηκαν από την πυρκαγιά οιφήμες που ήθελαν τον Νέρωνα υπεύ-θυνο για τον εμπρησμό καθώς και η απο-σταθεροποίηση του νομίσματος συνέβα -λαν στην πτώση της δημοτικότητάς τουκαι στην αυξανόμενη αγανάκτηση τωνυψηλών τάξεων Αποκορύφωμα τηςέντασης αυτής ήταν η οργανωμένη (αλλάαποτυχημένη) απόπει ρα δολοφονίας τουτο 65μΧ γνωστή ως συνωμοσία τουΠείσωνα Η αποκάλυψη της συνωμοσίαςοδήγησε σε μια σειρά εκτελέσεων θύματης οποίας ήταν και ο Σενέκας

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο έλαβεχώρα και η δίωξη των Χριστιανών πουσυνδέθηκε αναπόφευκτα με την πάλητου αυτοκράτορα να κρατηθεί στην εξου-σία με θεμιτά ή αθέμιτα μέσα Παρά τημικρή της έκταση η δίωξη έμεινε στηνιστορία ως η πρώτη κατασταλτική ενέρ-γεια του Ρωμαϊκού κράτους εναντίον τωνΧριστιανών και καταγράφηκε ως ο πρώ-τος διωγμός στην ιστορία του Οι ρίζεςτης προσέγγισης αυτής θα εξετασθούνστη συνέχεια παράλληλα με την ανά-λυση των ιστορικών γεγονότων12

Χρυσόθεμις ΠαπακωνσταντίνουΙΣΑ 4ο

Η δίωξη των Χριστιανώνστη Ρώμη του Νέρωνα

Προτομή του Νέρωνα Musei Capitolini Ρώμη

httpenwikipediaorgwikiFileNero_1JPG

ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΩΙΜ

ΟΣ

ΧΡΙ

ΣΤΙ

ΑΝΙΣ

ΜΟ

Σ

Η πυρκαγιά του 64μΧ και η δίωξητων Χριστιανών

Τη μεγάλη πυρκαγιά του 64μΧ στηΡώμη περιγράφει ο Τάκιτος στο βιβλίο 15των Χρονικών του Σύμφωνα με την αφή-γησή του στο κεφάλαιο 38 η πυρκαγιά ξε-κίνησε στις 19 Ιουλίου στο μέρος εκείνοτου ιπποδρόμου που ήταν εγγύτερο στονΠαλατίνο και τον Καίλιο λόφο ενώ επεκτά-θηκε ραγδαία σε ολόκληρο τον ιππόδρομοεξαιτίας του ανέμου και της απουσίαςάλλων εμποδίων Στη συνέχεια προχώ-ρησε στα επίπεδα σημεία της πόλης καιακολούθως ανέβηκε στους λόφους χωρίςνα συναντήσει εμπόδιο Σύντομα γυναίκεςκαι παιδιά ξεχύθηκαν στους δρόμους ανα-ζητώντας καταφύγιο μέσα σε πλήρη σύγ-χυση ενώ άλλοι τροφοδοτούσαν τη φωτιάεκσφενδονίζοντας κλαδιά είτε υπακούο-ντας σε οδηγίες είτε θέλοντας να επωφε-ληθούν από τη λαφυραγωγία

Σύμφωνα με τον Τάκιτο η πυρκαγιάξεκίνησε το βράδυ της 19ης Ιουλίου καιεκτυλίχθηκε σε δύο φάσεις Συνολικάαπό τα 14 διαμερίσματα της Ρώμης τα 4έμειναν άθικτα τα 3 κάηκαν ολοσχερώςκαι στα υπόλοιπα 7 έμειναν μόνο ερεί-πια Σημαντικές ζημιές ήταν επίσης η κα-ταστροφή των ναών του Jupitter Statorκαι της Diana καθώς και του μάλλονανολοκλήρωτου domus transitoria τοοποίο συνέδεε το παλάτι του Καίσαρα μετους κήπους του Μαικήνα

Τέσσερις είναι οι απόψεις που έχουνεκφραστεί στη βιβλιογραφία για την πυρ-πόληση της Ρώμης Συχνότερα απαντά-ται η άποψη ότι την πυρκαγιά προκάλεσεο ίδιος ο αυτοκράτορας πυρπολώνταςτην πόλη άποψη που υποστηρίζουν οιαρχαίοι συγγραφείς Σουητώνιος Κάσ-σιος και Πλίνιος και την οποία ενστερνί-ζονται αρκετοί νεότεροι ιστορικοί Απότην άλλη έχουμε την αμφιλεγόμενη θέσητου Τάκιτου ο οποίος δηλώνει κάποιααβεβαιότητα ενώ λιγότερο πειστικέςείναι οι υποθέσεις ότι η πυρκαγιά υπήρξεμέρος της συνωμοσίας του Πείσωνα(65μΧ) ή ακόμα ότι την προκάλεσαν οιΧριστιανοί (όπως υποστήριξε ο ίδιος οΝέρων σύμφωνα με τον Τάκιτο)

Σημαντική για την εξήγηση της πυρκα- γιάς είναι η ερμηνεία που δίνει ο Σουητώ-νιος Στη βιογραφία του για τον Νέρωνα οσυγγραφέας αναφέρει περιστατικό κατά τοοποίο κάποιος σε μια συζήτηση είπε σταελληνικά laquoἐμοῦ θανόντος γαῖα μειχθήτωπυρίraquo για να απαντήσει αμέσως μετά οαυτοκράτορας laquoimmo ἐμοῦ ζώντοςraquo(Nero 381) Ο Σουητώνιος υποστηρίζειστη συνέχεια πως ό τι ακολούθησε ήτανσε πλήρη συμφωνία με τη δήλωση αυτήαφού βρίσκοντας ως αφορμή την ασχήμιατων παλιών κτιρίων και των δρόμων οίδιος ο Νέρων πυρπόλησε τη Ρώμη Κάνειεπίσης λόγo για χρήση πολεμικών μηχα-νών οι οποίες αφού πυροδοτήθηκαν κατέ-στρεψαν τους πέτρινους φράκτες των

σιτοβολώνων που βρίσκονταν κοντά στηνDomus Aurea και τους οποίους επιθυ-μούσε νrsquo αποκτήσει Αναφέρει ακολούθωςότι ο Νέρωνας βλέποντας την πόλη να καί-γεται από τον πύργο του Μαικήναυμνούσε την ομορφιά των φλογών (laquoflam-mae pulchridutineraquo) και φορώντας το σκη-νικό κοστούμι του τραγουδούσε την άλωσητης Τροίας (ldquoHalosin Ilii in illo suo scaenicohabitu decantavitrdquo Nero 382)

Ο Τάκιτος αντίθετα δεν αποδίδει τηνευθύνη της πυρκαγιάς στον Νέρωνααλλά μεταφέρει στην αφήγηση την επι-κρατούσα άποψη της κοινής γνώμηςΈτσι παρόλο που ο αυτοκράτορας πα-ρουσιάζεται να ανοί γει τα δημόσια κτίριατο Campus Μartius και τους κήπους τουγια φιλοξενία των άστεγων πολιτών ηφήμη ότι την ίδια στιγμή που η πόλη καί-γεται ο ίδιος παίζει σε ιδιωτική σκηνήπροκαλεί απέχθεια στον πληθυσμό Οιστορικός παραθέτει επίσης φήμη σύμ-φωνα με την οποία ο Νέρων ήθελε νααποκτήσει δόξα ιδρύοντας μια καινούργιαπόλη και δίνοντάς της το όνομά του(laquoplusque infamiae id incendium habuitquia praediis Tigellini Aemilianis proru-perat videbaturque Nero condendae urbisnovae et cognomento suo appellandaegloriam quaerereraquo Annales 1540 ) Πα-ρακάτω πάλι αφού έχει απαριθμήσει τασχέδια του φιλόδοξου οικοδομικού προ-γράμματος που έθεσε σε εφαρμογή οΝέρων με σκοπό να κατευνάσει την αγα-νάκτηση του λαού της Ρώμης τονίζει ξανάότι με κανένα τρόπο δεν μπορούσε ναδιαλύσει τις φήμες ότι η πυρκαγιά τέθηκεμε διαταγή του (laquoSed non ope humananon largitionibus principis aut deum pla-camentis decedebat infamia quin iussumincendium credereturraquo Annales 1544)Κάνει επομένως σαφές ότι οι προσπά-θειές του δεν έφεραν το επιθυμητό απο-τέλεσμα Ο αυτοκράτορας θεωρείτοαποκλειστικός υπαί τιος της μεγάλης κα-ταστροφής και η κατακραυγή από τονλαό δεν ήταν εύκολο να αντιμετωπιστεί μεκανένα κοινωφελές έργο που θα έδειχνετη γενναιοδωρία του

Η δίωξη των Χριστιανών από τον Νέ-ρωνα το 64 μΧ μαρτυρείται τόσο απότον Τάκιτο τον Σουητώνιο και τον Πλίνιοόσο και από μεταγενέστερους συγγρα-φείς (Τερτυλλιανό Ευσέβιο και Σουλπί-κιο Σεβήρο) Πρόκειται ουσιαστικά γιατην πρώτη δίωξη που διεξήγαγε η Ρω-μαϊκή εξουσία εις βάρος των Χριστιανώναφού δε μαρτυρείται προηγούμενο στοπαρελθόν Αξιοσημείωτο είναι ωστόσοότι κανείς από τους πρώτους απολογη-τές ή και τους πρώιμους πολέμιους τουΧριστιανισμού δε συνδέει τη δίωξη μετην πυρκαγιά της Ρώμης (όπως δεν τοκάνουν ούτε οι αρχαίοι ιστορικοί) γεγο-νός που καθιστά την ύπαρξη της σχέσηςαυτής αμφισβητήσιμη

Ο μόνος ιστοριογράφος που κάνει

ΡΩΜ

ΑϊΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

13

λόγο για άμεση σχέση μεταξύ της πυρκα- γιάς της Ρώμης και της δίωξης των Χρι-στιανών είναι ο Τάκιτος στο έργο τουAnnales Έχοντας προηγουμένως ανα-φερ θεί στις ατελέσφορες προσπάθειεςεξευμενισμού των Θεών και σίγασης τωνψιθύρων που ήθελαν τον αυτοκράτοραυπεύθυνο της συμφοράς παραθέτει τηντελική απόφαση του Νέρωνα να απαλλα-γεί δια παντός από το ενοχλητικό φορτίοlaquoergo abolendo rumori Nero subdidit reoset quaesitissimis poenis adfecit quos perflagitia invisos vulgus Christianos ap-pellabatraquo - laquoγια να διαλύσει τη φήμη οΝέρων υπέβαλε σε σκληρές τιμωρίες αυ-τούς τους οποίους ο όχλος ονόμαζε Χρι-στιανούς και ήταν μισητοί για τα αίσχητουςraquo (Annales 1544) Εξηγώντας ακο-λούθως σε ποιους ακριβώς αναφέρεταιλέει laquoauctor nominis eius ChristusTiberio imperitante per procuratoremPontium Pilatum supplicio adfectus eratraquo(ιδρυτής του ονόματός του ήταν ο Χρι-στός ο οποίος εκτελέστηκε όταν αυτο-κράτορας ήταν ο Τιβέριος με διαταγή τουεπαρχιακού διοικητή Ποντίου Πιλάτου)

Στο παραπάνω απόσπασμα ο Τάκι-τος υποστηρίζει ότι ο Νέρων αποφάσισενα τιμωρήσει με βασανιστήρια τους Χρι-στιανούς για να εξαλείψει τις φήμες πουτον ήθελαν υπαίτιο του εμπρησμού τηςπόλης μεταθέτοντας το βάρος της ευθύ-νης σε μια πληθυσμιακή ομάδα που ήτανούτως ή άλλως μισητή στον λαόbull με άλλαλόγια ότι τους χρησιμοποίησε ως απο-διοπομπαίους τράγους για να απαλλαγείαπό την οργή και το αυξανόμενο μίσοςτων υπηκόων του Ιστορικοί πιστεύουνεξάλλου ότι στη θέση αυτή θα μπορού-σαν κάλλιστα να βρεθούν οι Ιουδαίοι ανη σύζυγος του Νέρωνα Ποπέα Σαβίναδεν ήταν φιλικά διακείμενη απέναντί τους(Croix 2005 33) Τη διαφορά στην περί-πτωση αυτή έκανε η γενικότερη στάσητου πληθυσμού απέναντι στους Χριστια-νούς που προσέφερε το κατάλληλο έρει-σμα για μια τέτοια πράξη

Η νομική βάση της δίωξηςΟι Χριστιανοί θανατώθηκαν με δύο

τρόπους Είτε σταυρώθηκαν πάνω σεπασσάλους που καίγονταν τη νύχτα γιαφωτισμό είτε κατασπαράχτηκαν απόάγρια ζώα Για την παρακολούθηση μά-λιστα του θεάματος ο Νέρων προσέφερετους κήπους του στο κοινό ενώ ο ίδιοςεμφανίστηκε ως αρματοδρόμος ανάμεσαστο πλήθος Σύμφωνα ωστόσο με τονChamplin το θέαμα της εκτέλεσης τωνΧριστιανών δεν είχε τα χαρακτηριστικάτων συνηθισμένων αιματηρών θεαμάτωνπου οργανώνονταν στα αμφιθέατρα καιτους ιπποδρόμους μπροστά στο αιμοδι-ψές πλήθος για ψυχαγωγία Τα βασανι-στήρια στα οποία υποβλήθηκαν οιΧριστιανοί το 64μΧ πήραν το χαρα-κτήρα μιας συλλογικής εξιλέωσης απέ-

ναντι στην οργή των Θεών σε μιαύστατη προσπάθεια εξευμενισμού τους(Champlin 2003 122)

Η κατηγορία που θεωρητικά είχε προ-σαφθεί στους Χριστιανούς από τον Νέ-ρωνα έχει από τους περισσότερουςιστορικούς απορριφθεί εφόσον αμφισβη-τή θηκε εν πρώτοις από τις πρωτογενείςπηγές και κατά δεύτερον κανένα μεταγενέ-στερο έργο αντι-χριστιανικής πολεμικήςδεν κάνει λόγο για αδίκημα εμπρησμού Ηαπενεχοποίηση ωστόσο των Χριστιανώναπό το αδίκημα αυτό οδήγησε την αναζή-τηση των κατηγοριών σε εντελώς διαφορε-τικά επίπεδα βάσει εννοιών πουαπαντώνται στις πρωτογενείς πηγές

SuperstitioΣε κεφάλαιο όπου ο Σουητώνιος

κάνει μια απολογία της εσωτερικής πολι-τικής του Νέρωνα αναφέρει (ως θετική)την πολιτική του απέναντι στους Χρι-στιανούς laquoafflicti suppliciis christianigenus hominum superstitionis novae acmaleficaeraquo - laquoυποβλήθηκαν σε τιμωρίαοι Χριστιανοί μια ομάδα ανθρώπων πουεπιδίδονταν σε μια καινούργια και ανόσιαδεισιδαιμονίαraquo (Nero 162)

Τον ίδιο όρο συναντούμε και στον Τά-κιτο laquorepressaque in praesens exitiabilissuperstitio rursum erumpebat non modoper Iudaeam originem eius mali sed perurbem etiam quo cuncta undique atrociaaut pudenda confluunt celebranturqueraquo -laquoαν και καταστάληκε προσωρινά η ολέθριαδεισιδαιμονία ξέσπασε πάλι όχι μόνο στηνΙουδαία που ήταν ο τόπος προέ λευσηςτου κακού αλλά ακόμα και στην πόληόπου όλα τα φοβερά και επονείδιστα πράγ-ματα συναθροίζονται και ασκούνταιraquo (An-nales 1544)

Τα παραπάνω αποσπάσματα αντα-νακλούν σαφώς την αντίληψη των Ρω-μαίων για τους Χριστιανούς στα πρώταχρόνια της εκκλησίας Χωρίς να γνωρί-ζουμε σε τι ακριβώς παραπέμπει ο όροςsuperstitio που χρησιμοποιούν οι συγ-γραφείς μπορούμε να υποθέσουμε ότιαναφέρονται στην άσκηση της χριστιανι-κής λατρείας που ήταν εντελώς διαφο-ρετική απrsquo αυτό που γνώριζαν μέχρι τότεοι Ρωμαίοι Ο Χριστιανισμός ήταν κάτινέο και ξένο Ο μικρός αριθμός των οπα-δών της νέας θρησκείας και η μυστικό-τητα με την οποία πιθανό να ασκούσαντη λατρεία θα έκαναν προφανώς τουςΡωμαίους καχύποπτους και επιφυλακτι-κούς απέναντι στη νέα αυτή ομάδα

Αν ωστόσο η έννοια αναφέρεται σεπρακτικές μαγείας ανθρωποθυσίας ή σεπαρόμοια εγκλήματα για τα οποία κατη-γορούνταν οι Χριστιανοί από την κοινήγνώμη θα μπορούσε να παίξει συγκε-κριμένο ρόλο στην εκδίκαση της υπόθε-σης Ιστορικοί που υποστηρίζουν τηνπαραπάνω άποψη παρατηρούν επίσηςότι οι ποινές που επιβλήθηκαν στους

ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΩΙΜ

ΟΣ

ΧΡΙ

ΣΤΙ

ΑΝΙΣ

ΜΟ

Σ

14

ΡΩΜ

ΑϊΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

15

Χριστιανούς ήταν ποινές που επιβάλλο-νταν τότε σε μάγους Μια τέτοια υπόθεσηθα έφερνε ενδεχομένως τους Χριστια-νούς στο εδώλιο του κατηγορουμένου γιαποινικά αδικήματα κάτι ασύμβατο με τηνεικόνα που παρουσιάζουν (έστω λακω-νικά) οι πηγές

Odio humanis generisΗ φράση εμφανίζεται στην αφήγηση

του Τάκιτου ως η πραγματική αιτία τηςκαταδίκης των Χριστιανών laquoigitur pri-mum correpti qui fatebantur deinde indi-cio eorum multitudo ingens haud proindein crimine incendii quam odio humanigeneris convicti suntraquo - laquoαρχικά συλλαμ-βάνονταν αυτοί που ομολογούσανέπειτα με τις αποκαλύψεις τους καταδι-κάζονταν τεράστια πλήθη όχι τόσο με τηνκατηγορία της πυρκαγιάς όσο εξαιτίαςτου μίσους για το ανθρώπινο γένοςraquo (An-nales 1544) Το ζήτημα που προκύπτειείναι αν το μίσος αυτό πιστώνεται στουςΧριστιανούς ως ένα είδος laquoμισαν θρωπ-ίαςraquo ή αν αντίθετα μrsquo αυτό εκφράζει τηδιάθεση των Ρωμαίων απέναντι στουςΧριστιανούς Κατrsquo επέκταση προκύπτειτο ερώτημα αν αυτοί οι δύο λόγοι θαμπορούσαν να αποτελέσουν τη νομικήβάση για μια θανατική καταδίκη

Κανένα από τα δύο ερωτήματα δενέχει οριστικά απαντηθεί Είναι όμως πιθα-νό τερο οι Χριστιανοί να καταδικάστηκαν μετην κατηγορία του μίσους τους για το αν-θρώπινο γένος και η καταδίκη τους να έγινεδεκτή εξαιτίας του μίσους των Ρωμαίωνεναντίον τους Αν ωστόσο θεωρήσουμε ότικαταδικάστηκαν λόγω του μίσους των Ρω-μαίων τότε υποχρεωτικά πρέπει να απο-δώσουμε το μίσος αυτό στις βδελυρέςπράξεις των κατηγορουμένων αυτές πουοι συγγραφείς ορίζουν ως flagitia και πουθα μπορούσαν να ταυτιστούν με εγκλή-ματα αιμομιξίας κανιβαλισμού κλπ(Keresztes 1979 252) Τέτοιες πράξεις θαήταν πιθανό να αποδοθούν σε κατηγορου-μένους χωρίς ενδεχομένως να υπάρχουναποδεικτικά στοιχεία

Από την άλλη πλευρά οι ψίθυροιαυτοί θα μπορούσαν κάλλιστα να αποτε-λέσουν το έρεισμα για την ανάθεση μιαςβαρύτερης κατηγορίας όπως αυτής τουεμπρησμού Αφrsquo ης στιγμής ο λαός ήτανπεπεισμένος για τη βδελυρότητα τωνπράξεων των Χριστιανών θα ήταν εξί-σου πρόθυμος να δεχτεί και την ενοχήτους ως προς τον εμπρησμό (Croix2005 108∙ Barnes 1968 34) Στη στάσηαυτή θα συνέτεινε επίσης η άποψη ότιείχε διαταραχτεί η pax deorum επομέ-νως κάποιος έφταιγε και κάποιος έπρεπενα τιμωρηθεί Οι Χριστιανοί ήταν γιrsquo αυτότο σκοπό οι καταλληλότεροι δεδομένωντων ψιθύρων που τους καθιστούσανυπεύθυνους για τέτοια εγκλήματα Πάνω

στη στάση αυτή του λαού βασίστηκεσύμφωνα με ιστορικούς η πολιτική τηςΡωμαϊκής διοίκησης προκειμένου ναπροχωρήσει ανεμπόδιστα στην πραγμά-τωση του στόχου της

Η καταδίκη των Χριστιανών το64μΧ δε φαίνεται να βασίστηκε σε αυ-τοκρατορικό διάταγμα ούτε σε κάποιοπροϋπάρχοντα νόμο Έχει κατά καιρούςυποστηριχθεί ότι η καταδίκη τους βασί-στηκε στο λεγόμενο coercitio δηλαδή τοδικαίωμα τιμωρίας που δεν εκπηγάζειαπό τη γραπτή νομοθεσία αλλά από τοimperium (απόλυτη εξουσία) του έπαρ-χου της πόλης (praefector urbis) τοοποίο μπορούσε να χρησιμο ποιήσει κατάβούληση για να επιβάλει την τάξη (Sher-win-White 1952) Μέσα σrsquo ένα τέτοιοπλαίσιο οι παραπάνω κατηγορίες θαμπορούσαν νrsquo αποτελέσουν το νομικόυπόβαθρο της υπόθεσης με βάση τη δια-δικασία εκδίκασης extra ordinem πουαφορούσε εγκλήματα μη προβλεπόμενααπό τον νόμο που διαπράττονταν απότον απλό λαό

ΕπίλογοςΗ δίωξη των Χριστιανών στη Ρώμη

του Νέρωνα ήταν μικρής έκτασης και εξί-σου μικρής διάρκειας Η σημασία πουτης αποδόθηκε στη βιβλιογραφία έγκει-ται αφενός στο γεγονός ότι αποτέλεσετην πρώτη εχθρική ενέργεια εις βάροςτων Χριστιανών από τη Ρωμαϊκή διοί-κηση αφετέρου στο ότι συνδέθηκε μεένα ιστορικό γεγονός μεγαλύτερης σημα-σίας την πυρκαγιά του 64μΧ Είναι επο-μένως άστοχο να μιλήσουμε για διωγμόεφόσον οι Χριστιανοί δεν αναζητήθηκανσυστηματικά με σκοπό την εξάρθρωσηολόκληρης της θρησκευτικής κοινότηταςαλλά αποτέλεσαν τα θύματα μιας πολιτι-κής την οποία κατέστησε αναγκαία ηιστορική πραγματικότητα της εποχής

Περισσότερη σημασία στο γεγονόςαυτό έχει η θέση του Ρωμαϊκού λαού καιόχι τόσο των αρχών καθώς η αποδοχήμιας πολιτικής από την κοινωνία ήτανμείζονος σημασίας για τη διοίκησηΌπως και στην περίπτωση του Ιησούστην επαρχία της Ιουδαίας κυριότερορόλο στην καταδίκη των Χριστιανών τηςΡώμης έπαιξε η στάση της κοινής γνώ-μης η οποία αποδέχτηκε και πιθανόν εν-θάρρυνε την πολιτική δίωξης της ξένηςαυτής ομάδας Εφόσον η γνώμη τουλαού ήταν επιδοκιμαστική η νομικήβάση της απόφασης δεν ήταν καν απα-ραίτητη αλλά και αν υπήρχε θα ήτανελάσσονος σημασίας (Croix 2005 62)Αυτό που υπερείχε στην περίπτωσηαυτή ήταν η θετική στάση του λαού απέ-ναντι στη δίωξη για λόγους που είναιμέχρι σήμερα αινιγματικοί

Πηγές

Πράξεις των Αποστόλων

Tacitus Annales

Suetonius Nero Divus Claudius


TD Barnes 1968 ldquoLegislationagainst the Christiansrdquo The Jour-nal of Roman Studies v58 σσ32-50

E Champlin 2003 Nero TheBelknap University Press of Har-vard University Press London

G E M De Ste Croix 2005 ΟΧριστιανισμός και η Ρώμη Διωγ-μοί αιρέσεις και ήθη επιμ Δημή-τρης Κυρτάτας Μορφωτικό ΊδρυμαΕθνικής Τραπέζης Αθήνα

P Keresztes 1979 ldquoΤhe imperialroman government and the Chris-tian church From Nero to the Sev-erirdquo Aufstieg und Niedergang derRomischen welt σσ 247-309

A N Sherwin-White 1952 ldquoTheearly persecutions and roman lawagainrdquo Journal of TheologicalStudies v3 σσ199-213

D Shotter 1997 Nero RoutledgeLondon

M Sordi 1998 The Christians andthe Roman Empire London

R Stark 1996 The rise of Christi-anity Princeton University Press

Χαράλαμπος ΠέτσαςΙΣΑ 4ο

O ναός του Αγίου Πολυεύκτουστην Κωνσταντινούπολη

Τα ερείπια της εκκλησίας του ΑγίουΠολυεύκτου ανακαλύφθηκαν τυχαία το1960 κατά τη διάρκεια εκτελέσεως δημο-σίων έργων στην περιοχή Sarachane στοκέντρο της παλαιάς πόλης της Κωνστα-ντινούπολης νότια του κίονα του Μαρκια-νού και του υδραγωγείου του αυτοκρά -τορα Βαλεντινιανού (εικ 1)

Τα ΕυρήματαΜετά το πέρας των ανασκαφικών

διεργασιών αποκαλύφθηκε η υποδομήενός κτηρίου τεραστίων διαστάσεων(εικ2) Σύμφωνα με τις διαστάσεις τηςυποδομής η εκκλησία είχε τετράγωνοσχήμα με πλευρά 52m εξαιρουμένου τουνάρθηκα στα δυτικά και της αψίδας πουπροεξείχε στα ανατολικά (Harrison 198952)

Εντός του τετράγωνου χώρου τουναού ιδιαίτερη εντύπωση προκαλούν οιδύο πλατιοί και βαθιοί τοίχοι θεμελίωσηςμε κατεύθυνση δυτικά ndash ανατολικά οιοποίοι φαίνεται να υποστήριζαν τις δύοπαράλληλες κιονοστοιχίες που διαχώρι-ζαν το ολικό πλάτος του ναού σε τρίακλίτη το βόρειο το κεντρικό και το δυτικό

Η υποδομή των δύο πλάγιων κλιτών(βορείου και νοτίου) αποτελείτο από δύο

παράλληλα θολωτά περάσματα πάνω σταοποία εδραζόταν το δάπεδο ενώ το δά-πεδο του κεντρικού κλίτους στηριζότανπάνω σε ένα στερεό υπόβαθρo το οποίοκαταλάμβανε ολόκληρο τον χώρο του κε-ντρικού κλίτους εκτός από ένα υποδαπέ-διο πέρασμα με κατεύθυνση δυτικά-ανατολικά που χώριζε το υπόβαθρο σεδύο ίσα μέρη Το πέρασμα αυτό οδηγούσεαπό την υποδομή του νάρθηκα σε μιακρύπτη τετράγωνου σχήματος ακριβώςκάτω από το ιερό βήμα Ωστόσο στο κέ-ντρο του κεντρικού κλίτους η ευθεία πο-ρεία του περάσματος διακοπτόταν αφούκαμπύλωνε δημιουργώντας ελλειπτικόσχηματισμό και ακολούθως συνέχιζε τηνπορεία του σε ευθεία γραμμή μέχρι τηνκρύπτη Η ελλειπτική αυτή θεμελίωσηκατά πάσα πιθανότητα αποτελεί το θεμέ-λιο του άμβωνα (Harrison 1986 407)

Τόσο στα βορειοανατολικά όσο καιστα νοτιοανατολικά του ναού η υποδομήδείχνει την ύπαρξη δύο όμοιων δωματίωντα οποία δεν αποκλείεται να αποτελούσαντα κλιμακοστάσια που οδηγούσαν στουπερώο όπως συμβαίνει και στην ΑγίαΣοφία (Mathews 1980 55)

Λόγω της όλης υποδομής το δάπεδοτου ναού βρισκόταν πέντε μέτρα πάνωαπό το επίπεδο του εδάφους και το επί-πεδο του αιθρίου που βρισκόταν στα δυ-τικά του νάρθηκα Γιrsquo αυτό η πρόσβασηστον ναό γινόταν μέσω μνημειακής κλίμα-κας που οδηγούσε από το αίθριο στονάρθηκα

Βόρεια του αιθρίου βρέθηκε επίσης ηυποδομή ενός άλλου συγκροτήματος τοοποίο στα ανατολικά διέθετε αψίδα Τοκτήριο αυτό εικάζεται ότι ήταν το βαπτι-στήριο λόγω του ότι η υποδομή του κε-ντρικού χώρου ήταν χαμηλότερη απrsquo ότι ταυπόλοιπα μέρη του (Harrison 1989 64)Μια άλλη εκδοχή για το κτήριο αυτό είναιότι αποτελούσε το μαυσωλείο της ΑννικίαςΙουλιανής αφού στο χαμηλότερο τετρά-γωνο κεντρικό χώρο ίσως τοποθετήθηκεκάποια σαρκοφάγος (Harrison 1986412) O Mathews δεν απορρίπτει το ενδε-χόμενο ο χώρος αυτός να αποτελούσε τοπαλάτι της Αννικίας Ιουλιανής (Mathews1980 52)

Ταύτιση του κτηρίουΗ ταύτιση του κτηρίου έγινε από τους

Mango και Sevcenko το 1961 και οφεί-

ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

16

Τοπογραφικός χάρτης με τη θέση του Αγίου Πολυεύκτου(Harrison 1989 fig 30)

ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

17

λεται κυρίως στην εύρεση ορισμένωνμαρμάρινων τεμαχίων που έφεραν απο-σπάσματα από ένα επίγραμμα το οποίοβρίσκεται ολόκληρο στο βιβλίο της Παλα-τινής Ανθολογίας Οι στίχοι 1-41 ήτανγραμμένοι γύρω από το κεντρικό κλίτοςπάνω στο επιστύλιο και οι στίχοι 42-76βρίσκονταν στην είσοδο του ναού έξωαπό τον νάρθηκα (Harrison 1986 7)

Η πρώτη ομάδα στίχων εκθειάζει τηνκτητόρισσα που είναι η Αννικία Ιουλιανήτονίζει τη βασιλική καταγωγή της με ανα-φορά στην αυτοκράτειρα Ευδοκία σύζυγοτου Θεοδοσίου Β τονίζει τη μνημειακό-τητα του μνημείου που θα είναι γνωστόγια γενεές και τελειώνει με την προσδοκίατης προστασίας της οικογένειας της(Connor 1999 486-488)

Η δεύτερη ομάδα στίχων ξεκινά μεαναφορά στον Μ Κωνσταντίνο και στονΘεοδόσιο Α΄ που θεωρούνταν ως οισπουδαιότεροι αυτοκράτορες ενώ ακο-λούθως η Αννικία συγκρίνεται με τον Σο-λομώντα τον οποίο αφήνεται να νοηθείότι ξεπέρασε συνεχίζει με μια εκθειαστικήπεριγραφή του ναού και τελειώνει με ανα-φορά στο παρελθόν το παρόν και το μέλ-λον της οικογένειας (Connor 1999489-493)

Ίδρυση και χρονολόγηση του ναούΗ χρονολόγηση του κτηρίου μπορεί

να επιτευχθεί κυρίως μέσα από τη μελέτητων σφραγίδων στις πλίνθους σε συν-δυασμό με την ιστορία της πολιτικής κα-τάστασης που χαρακτήριζε την περιρ -ρέουσα ατμόσφαιρα της εποχής

Η μελέτη των πλίνθων του ναού δεί- χνει ότι κατασκευάστηκαν σε δύο διαφορε-τικές χρονικές περιόδους Σύμφωνα με τονBardill οι ελαφροί πλίνθοι που κατά πάσαπιθανότητα χρησιμοποιήθηκαν στην ανω-δομή χρονολογούνται στο 517-518 καιστο 520-521 ενώ οι βαριοί πλίνθοι πουχρησιμοποιήθηκαν στην υποδομή χρονο-λογούνται στο 508-509 και στο 511-512(Bardill 2004 112-115) Ωστόσο ο Hillχρονολογεί την πρώτη ομάδα πλίνθωνστα έτη 524-525 και 525-526 και τη δεύ-τερη στο 518-519 και 519-520 (Harrison1986 223)

Λαμβάνοντας υπόψη την άποψη τουBardill η ίδρυση του ναού το 508 δηλαδήστα χρόνια της βασιλείας του μονοφυσίτηαυτοκράτορα Αναστασίου θα εξυπηρε-τούσε κυρίως στην προβολή του οίκου τουΘεοδοσίου και της δύναμης του στην πο-λιτική και θρησκευτική σφαίρα αφού η Αν-νικία ήταν επίγονος του και ένθερμηυποστηρικτής της ορθοδοξίας Οι πλίνθοιόμως της ανωδομής που χρονολογούνταιαπό το 517-521 δείχνουν ότι ο ναός κτί-στηκε μετά το θάνατο του Αναστασίου γε-γονός που τονίζει τη δύναμη του οίκου του

Θεοδοσίου απέναντι στον Ιουστίνο οοποίος ανέβηκε στην εξουσία εις βάροςτου γιου της Αννικίας (Bardill 2006 340-341)

Ωστόσο η χρονολόγηση των πλίνθωναπό τον Hill δείχνει ότι η εκκλησία κτί-στηκε στα τέλη της βασιλείας του Ιουστί-νου και αποπερατώθηκε στην αρχή τηςθητείας του Ιουστινιανού αφού οι πλίνθοιχρονολογούνται μεταξύ 524 και 526 γε-γονός που δείχνει ότι κτίστηκε στο τέλοςτης θητείας του Ιουστίνου αλλά ο διάκο-σμος ολοκληρώθηκε το 527 (Harrison1986 221-223) Επίσης η ολοκλήρωσητου ναού επί Ιουστινιανού τεκμηριώνεταιμε αναφορά του Γρηγορίου της Τουρ (Har-rison 1986 8-9) πανω στην οποία βασί-ζονται ο Mango και Sevcenko ότι οΙουστινιανός ζήτησε από την Αννικία να ει-σφέρει στα ταμεία του κράτους όμωςαυτή προτίμησε να λιώσει το χρυσάφι πουκατείχε και να επιχρυσώσει την οροφή τουναού (Mango και Sevcenko 1961 245-247)

Διάκοσμος και ΑποκατάστασηΤα ευρήματα τα οποία αντιπροσω-

πεύουν τον γλυπτό διάκοσμο του ναούείναι αξιοθαύμαστα για την καινοτομίατους την ποικιλία τον πλούτο και την τε-χνική τους ποιότητα

Η βασικότερη ομάδα γλυπτών αποτε-λείται από τόξα και κόγχες τα οποία φέ-ρουν χαραγμένα αποσπάσματα τουποιήματος που βρίσκεται στην ΠαλατινήΑνθολογία ενώ πάνω από την επιγραφήυπάρχει ελισσόμενη άμπελος αποδο-σμένη φυσιοκρατικά Μάλιστα σε κάθεκόγχη υπήρχε ένα ολόγλυφο παγώνι τοοποίο είχε μετωπική στάση και η ουρά τουήταν ανοιχτή καλύπτοντας την επιφάνειατης κόγχης Σε κάθε τόξο υπήρχαν δύο τέ-τοια παγόνια τα οποία κοίταζαν το έναπρος το άλλο ενώ οι ουρές τους έφτανανμέχρι το κέντρο της κορυφής του τόξου(Harrison 1989 81-84)

Μέσα από τη μελέτη διαδοχής των

Κάτοψη της ευρεθείσας υποδομής του ναού (Harrison 1989 fig 48)

αρχιτεκτονικών μελών με αποσπάσματατης επιγραφής φαίνεται ότι η επιγραφήπου περιέβαλλε το κεντρικό κλίτος ξεκι-νούσε από το νοτιοανατολικό άκρο τουσηκού και κατέληγε στο βορειοανατολικό(Harrison 1989 129-130)

Ο Harrison επίσης θεωρεί ότι ο ναόςεπιστεφόταν με τρούλο (εικ3) στηριζόμε-νος στο γεγονός ότι τα βαθιά θεμέλια δεί-χνουν ότι η ανωδομή ήταν ιδιαίτεραβαριά Ακόμα το γεγονός ότι ο ναός δια-θέτει τετράγωνο σχήμα υποδηλώνει ότιστεγαζόταν με κεντροποιημένο σύστημαστέγασης ενώ μάλιστα τέτοιου είδουςκτήρια με εξέδρες κατά πάσα πιθανότηταστεγάζονταν με τρούλο ενώ ακόμα στηνΠαλατινή Ανθολογία στους στίχους 55-57 υπάρχει αναφορά ότι πάνω στους δυ-νατούς κίονες του κεντρικού κλίτουςστηρίζονται άλλοι κίονες που φέρουν τιςακτίνες μιας χρυσής οροφής Οι πάνω

κίονες οι οποίοι αναφέρονται στην Παλα-τινή Ανθολογία θα αποτελούν την κιονο-στοιχία των εξωστών πάνω από τιςημικυκλικές εξέδρες (Harrison 1986 407-409)

Ο τρούλος κατά πάσα πιθανότηταστηριζόταν πάνω σε τέσσερις αψίδες πουυποβαστάζονταν από τέσσερις κτιστούςπεσσούς οι οποίοι όπως και ο στυλοβά-της εδράζονταν πάνω στην πλατιά καιβαθιά θεμελίωση του κεντρικού κλίτουςΓιrsquo αυτό και ο Harrison βρίσκει ομοιότητεςμε τη στέγαση της Αγίας Σοφίας και τηςΑγίας Ειρήνης (Harrison 1989 132)

Ο Bardill ωστόσο διαφωνεί με τη στέ-γαση της εκκλησίας με τρούλο λόγω τουότι τα θεμέλια των πλάγιων κλιτών δενείναι τόσο ανθεκτικά ώστε να αντέξουν τιςπιέσεις ενός τρούλου Μάλιστα φέρει ωςπαραδείγματα τους ναούς της Αγία Σο-φίας και της Αγίας Ειρήνης οι οποίοιστους πλάγιους τοίχους διαθέτουν βοη-θητικές παραστάδες για να φέρουν τιςπλάγιες ωθήσεις του βάρους του τρούλου(Bardill 2006 361) Επιπρόσθετα θεωρείότι ο τοίχος που διαχωρίζει τα δύο αψι-δωτά περάσματα της υποδομής των δύοπλάγιων κλιτών επιτελούσε και ρόλο θε-μελίου ενός ακόμα στυλοβάτη που χώριζετο κάθε πλάγιο κλίτος στα δύο δημιουρ-γώντας έτσι ένα πεντάκλιτο ναό και όχιτρίκλιτο όπως υποστηρίζει ο Harrison(Bardill 2006 361) (εικ 4)

Διάκοσμος- Προέλευση- Συμβολισμός Το διακοσμητικό πρόγραμμα του

Αγίου Πολυεύκτου χαρακτηρίζεται απόαφθονία πλούσιων μοτίβων στα αρχιτε-κτονικά μέλη όπου συνδυάζονται στοιχείατης κλασσικής και Σασσανιδικής τέχνης

Σύμφωναν με τον Harrison αυτό πουχαρακτηρίζει την κλασσική επίδραση είναιο νατουραλισμός των ζωικών μορφών καιορισμένων φυτικών μοτίβων όπως στηνπερίπτωση της αμπέλου και της άκανθας(Harrison 1989 119) Η επίδρασηωστόσο της εξωτικής Σασσανιδικής τέ-χνης φαίνεται κυρίως μέσα από τα σχη-ματοποιημένα μοτίβα με γεωμετρική καισυμμετρική απόδοση Ο Canepa διακρί-νοντας τις ομοιότητες του διακόσμου τουναού με Σασσανιδικά κτήρια υποστηρίζειότι οι τεχνίτες που ασχολήθηκαν με τονγλυπτό διάκοσμο του ναού ήταν εκπαι-δευμένοι στην Περσία (Canepa 2009211-113) Ωστόσο η επίδραση των Σασ-σανιδικών στοιχείων ίσως προκλήθηκε καιμέσα από την έλευση Σασσανιτικώνέργων μικρογλυπτικής και υφαντουργίαςστον βυζαντινό κόσμο στα οποία πρό-σβαση θα είχε και η Αννικία Ιουλιανή ωςβυζαντινή πριγκίπισσα ενώ ακόμα ο σύ-ζυγός της ως διοικητής των βυζαντινώνδυνάμεων εναντίον των Περσών θα είχε

ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

18

Κάτοψη της αναπαράστασης που προτείνει ο Harrison(Harrison 1989 fig 169)

Κάτοψη της αποκατάστασης που προτείνει ο Bardill(Bardill 2006 fig 2)

ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

19

φέρει μαζί του πλήθος τέτοιων αντικειμέ-νων ως λάφυρα (Harrison 1989 122-124)

Επιπρόσθετα τόσο ο Harrison στη-ριζόμενος στο ποίημα της Παλατινής Αν-θολογίας όπου αναφέρεται ότι η ΑννικίαΙουλιανή έκτισε laquoΝαόν Θεοδόχονraquo που ξε-πέρασε εκείνο του Σολομώντος υποστη-ρίζει ότι ο διάκοσμος του ΑγίουΠολυεύκτου παραπέμπει στο Σολομώντιοναό (Harrison 1989 137-139)

Σύμφωνα με τον Bardill πέραν τωνπολιτικών σκοπιμοτήτων κίνητρα ίδρυσηςτου ναού του Αγίου Πολυεύκτου αποτε-λούν και οι εσχατολογικές αντιλήψεις τηςεποχής αφού ο διάβολος σύμφωνα μετον Ιππόλυτο θα ελευθερωνόταν τον 6οναι και ακολούθως θα επερχόταν το τέλοςτου κόσμου Γιrsquo αυτό λοιπόν η Αννικία Ιου-λιανή ήθελε να ιδρύσει τον ουράνιο ναότου οράματος του Ιεζεκιήλ ώστε να είναιΘεοδόχος κάτι που δεν ήταν ο ναός τουΣολομώντος Τα παγόνια και τα ποικίλαφυτικά μοτίβα πιθανόν να συμβολίζουντον Παράδεισο που θα αποκατασταθείστο τέλος του κόσμου (Bardill 2004 342-344) Ακόμα ο ναός του Σολομώντος ήτανκτισμένος δίπλα από το βασιλικό παλάτιΈτσι λοιπόν ο ναός του Αγίου Πολυεύ-κτου αποτελώντας παράλληλο του Ναούτου Σολομώντος είχε άμεση επαφή με τοπαλάτι της Αννικίας Ιουλιανής

Βλέπουμε επομένως ότι ο ναός τουΑγίου Πολυεύκτου επιτελεί ένα πολυδιά-στατο ρόλο αφού ως κτίσμα προβάλλειτην οικογένεια της Ιουλιανής έναντι τωνπολιτικών της αντιπάλων του Ιουστίνουκαι του Ιουστινιανού και η ίδρυση του απόμια πιστή οπαδό της ορθοδοξίας τονίζειτην επικράτηση της ορθοδοξίας εις βάροςτου μονοφυσιτισμού Χάρη στον πολύ-πλοκο και πλούσιο συμβολιστικό του δια-κόσμο δείχνει ότι η Αννίκια Ιουλιανήμετέχει στον έλεγχο πολλών βασιλικώνεννοιών της βιβλικής της ρωμαϊκής καιτης σασανιτικής βασιλείας ενώ η δημι-ουργία ενός Θεοδόχου ναού που ξεπερνάεκείνο του Σολομώντα - το πρότυπο όλωντων βασιλέων - δείχνει κυρίως τη δύναμητης Ιουλιανής και της οικογένειάς της κα-θιστώντας την άξια κάτοχο της αυτοκρα-τορικής εξουσίας αλλά και θερμήυποστηρίκτρια της χριστιανικής πίστεωςκτίζοντας τον ναό της κρίσεως που θα δε-χθεί τον Θεό έναν ναό που και ο ίδιος οΣολομών απέτυχε να κτίσει (Canepa2009 215)

O Άγιος Πολύευκτος στο χώρο και στο χρόνο

Η περιοχή όπου βρέθηκαν τα θεμέλιατου Αγίου Πολυεύκτου ήταν ήδη κατοικη-μένη από τον 5ον αι αφού στην περιοχήβρίσκονταν οι αριστοκρατικοί οίκοι των

επιγόνων του Θεοδοσίου Α (Magdalino2001 56-59) Μάλιστα το γεγονός ότι ηΑννικία επιλέγει να αφιερώσει τον ναόστον Άγιο Πολύευκτο δεν είναι τυχαίοδιότι η προγιαγιά της αυτοκράτειρα Ευ-δοκία είχε μεταφέρει σε μια προϋπάρ-χουσα εκκλησία στην περιοχή τα λείψανατου Αγίου γιrsquo αυτό και η Αννικία ήθελε νατονίσει τις βασιλικές τις ρίζες αφιερώνο-ντας τον ναό στον Άγιο Πολύευκτο (Bardill2006 341)

Ωστόσο αν και στο επίγραμμα πουυπήρχε στο ναό αναφέρεται ότι ο προϋ-πάρχων ναός ήταν επίσης αφιερωμένοςστον Άγιο Πολύευκτο εν τούτοις αυτό φαί-νεται να μην ευσταθεί (Magdalino 200159)

Το παλάτι της Αννικίας βρισκότανδίπλα από τον ναό ο οποίος βρισκότανστο βόρειο βραχίονα της Μέσης νότια τουυδραγωγείου του Ουάλη και του κίονα τουΜαρκιανού (Ηarrison 1986 405) Ακόμαστο De Ceremoniis αναφέρεται ότι ο αυ-τοκράτορας για να φτάσει στους ΑγίουςΑποστόλους περνούσε από τον Άγιο Πο-λύευκτο που βρισκόταν μετά τα Ολυβρίουκαι τις Κωνσταντινιαναί (Harrison 1986 9-10)

Η αναφορά στο De Ceremoniis δεί-χνει ότι ο ναός ήταν σε καλή κατάστασητον 10ον αι και η ανασκαφή δείχνει ότιδεν είχε καταρρεύσει μέχρι το 12ον αι(Harrison 1989 142) Ωστόσο το 1204 οναός πρέπει να ήταν ερειπωμένος αφούδιάφορα αρχιτεκτονικά του μέλη βρέθηκανστη Βενετία και σε άλλες ευρωπαϊκέςχώρες ενώ τα αρχιτεκτονικά του κατά-λοιπα χρησιμοποιήθηκαν ως σπόλια απότους Βυζαντινούς και αργότερα από τουςΟθωμανούς (Harrison 1989 143)

Παρrsquo όλα αυτά η εκκλησία του ΑγίουΠολυεύκτου είχε αφήσει το στίγμα τηςτόσο στην τέχνη όσο και στην αρχιτεκτο-νική αφού μέχρι την ίδρυση του ναού τηςΑγίας Σοφίας αποτελούσε τη μεγαλύτερηκαι πολυτελέστερη εκκλησία της Κωνστα-ντινούπολης φέροντας μαζί της ένα βαθύσυμβολισμό τον οποίο ο Ιουστινιανόςέπρεπε να υπερκεράσει (Ηarrison 1986415) Επίσης τόσο μεγάλη ήταν η επί-δραση του διακόσμου που έφερε ώστε ναβλέπουμε παρόμοια γλυπτά στον Άγιο Βι-τάλιο στη Ραβέννα και στην Ευφρασιανήβασιλική στο Porec Μάλιστα ο διάκο-σμος του ναού δεν έμεινε απαρατήρητοςαπό τους Σταυροφόρους οι οποίοι εκτι-μώντας την ποιότητα και την υψηλή τουαισθητική μετέφεραν πάρα πολλά τεμά-χια στη Δύση τα οποία σήμερα τα συνα-ντάμε σε διάφορα μουσεία εκκλησίες καιδημόσια κτήρια της Ευρώπης


Bardill J2006 A new Temple forByzantium Anicia Juliana KingSolomon and the gilded ceiling inthe church of St Polyeuktos inConstantinople in Bowden W So-cial and political Life in Late antiq-uity Brill

Bardill J 2004 Brickstamps ofConstantinople v1 Oxford

Canepa M P 2009 The TwoEyes of the Earth Art and Ritual ofKingship between Rome andSasanian Ira University of Califor-nia

Connor CL 1999 ldquoThe Epigramin the Church of Hagios Polyeuktosin Constantinople and Its Byzan-tine Responserdquo Byzantion 692479ndash527

Harrison M και Ηayes JW 1986Excavations at Sarachane in In-stanbul v1 2 Washington

Harrison M 1989 A Temple forByzantium The Discovery and Ex-cavation of Anicia Julianarsquos Palace-Church in Istanbul Texas

Magdalino P 2001 AristocraticΟικοι in the tenth and eleven re-gions of Constantinople in Neci-poglu N 2001 ByzantineConstantinople Monuments To-pography and Everyday LifeBoston

Mango C and Ševčenko I 1961Remains of the church of StPolyeuktos at ConstantinopleDumbarton Oaks Papers 15 243-247

Mathews F T 1980 The earlychurches in Constantinople Archi-tecture and Liturgy University Park

Ο Ιουστινιανειος Ιερός Ναόςτων Αγίων Σεργίου και Βάκχουστην Κωνσταντινούπολη

ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

20

Ονούφριος ΟικονομίδηςΙΣΑ 4ο

Ο Ναός των Αγίων Σεργίου και Βάκ-χου στην Κωνσταντινούπολη είναι ένααπό τα σημαντικότερα μνημεία του 6ουαιώνα και είναι αφιερωμένος στους δύοΣτρατιωτικούς Αγίους Σέργιο και Βάκχο(εικ 1)

Οι ΆγιοιΟι Σέργιος και Βάκχος ήταν ανώτεροι

στρατιωτικοί αξιωματούχοι της ΡωμαϊκήςΑυτοκρατορίας εν καιρώ των 4 τετραρ-χών Ήταν αντιστοίχως ο αρχηγός και ουπαρχηγός του τάγματος των Κιντιλίωνκαι βρίσκονταν υπό την εξουσία του Αυ-τοκράτορα Μαξιμιανού (Παπαδημητρό-πουλος 2010 153) Ο Μαξιμιανός τουςαγαπούσε όμως φθονεροί άνθρωποιτους κακολόγησαν σε αυτόν ότι είναι χρι-στιανοί και ο Μαξιμιανός για να επαλη-θεύσει τις φήμες έκανε θυσία στο Δία καιδιέταξε τη συμμετοχή όλων των ανώτερωναξιωματούχων Οι Σέργιος και Βάκχοςπήγαν στη θυσία αλλά δε συμμετείχανστη λατρεία Ο Αυτοκράτορας θύμωσετους είπε να θυσιάσουν αυτοί όμως αρ-νήθηκαν και τους έστειλε στον Αντίοχοδούκα στα Ανατολικά σύνορα της Αυτο-κρατορίας για να τους δικάσει Ο Αντίοχοςχρωστούσε παλαιότερη χάρη στο Σέργιογια την ανέλιξή του και ήταν επίσης κατώ-τερός τους Προσπάθησε να τους πείσειμε φιλικό τρόπο να αλλαξοπιστήσουνπρώτα βάζοντάς τους στην καλύτερή του

φυλακή και μετά με καλά λόγια Αυτοίόμως ήταν ανένδοτοι Τότε ο Αντίοχος βα-σάνισε πρώτο τον Βάκχο Τον έδεσαν καιαπό τα 4 άκρα και τον μαστίγωσαν με μα-στίγια από δέρμα βοός Μη αντέχοντας τομαρτύριο ο Βάκχος πέθανε Την ίδιανύχτα παρουσιάστηκε στο Σέργιο και τουέδωσε κουράγιο και δύναμη Την επο-μένη ο Αντίοχος έδωσε στον Σέργιο ναφορέσει σιδερένια παπούτσια με καρφιάκαι να διανύσει την απόστασης Ρεσάφαςndash Τετραπυργίας Ένας Άγγελος Κυρίουόμως του παρουσιάστηκε το βράδυ στηφυλακή και του θεράπευσε τις πληγές ΟΑντίοχος θαυμασμένος από την υπομονήτου Αγίου του επέβαλε το ίδιο μαρτύριοκαι για την επιστροφή στη Ρεσάφα Καιτότε διέταξε τον αποκεφαλισμό του ΑγίουΤους μάρτυρες τους έθαψαν και στοντάφο τους ανεγέρθη τον 5ο αιώνα μΧ μίαμεγάλη βασιλική Η πόλη από Ρεσάφα με-τονομάστηκε σε Σεργιούπολη και απότότε και εξής κάθε χρόνο διεξαγόταν με-γάλο προσκύνημα πιστών στην πόλη γιανα προσκυνήσουν τον τάφο των Αγίων Ημνήμη τους εορτάζεται την 7η Οκτωβρίου

Γεωγραφική ΤοποθεσίαΗ Εκκλησία των Αγίων Σεργίου και

Βάκχου βρισκόταν στην ΝΑ πλευρά τηςΠόλης πίσω από τον Ιππόδρομο και γειτ-νίαζε της Μονής του Ορμίσδα αλλά καιτης Σιδηράς Πύλης (Πασπάτης 1877332) Επίσης εκεί κοντά βρισκόταν και τολιμάνι της Πόλης με τα θαλάσσια τείχη καιτον πύργο του Βελισαρίου

ΑρχιτεκτονικήΟ αρχιτεκτονικός τύπος του ναού

ακολουθεί τον τύπο του οκταγωνικού πε-ρίκεντρου κτιρίου (εικ 2) στεγασμένου μετρούλο και εγγεγραμμένο σε τετράγωνομε το νάρθηκα να εξέχει στα δυτικά Αυτόςήταν ένα συνηθισμένος και αγαπητός αρ-χιτεκτονικός τύπος όπως μπορούμε ναπαρατηρήσουμε σε σύγχρονά του κτίριαπχ ο Άγιος Βιτάλιος στη Ραβέννα της Ιτα-λίας (van Millingen 1912 69)

Οι εξωτερικοί τοίχοι του ναού είναιχτισμένοι από πλίνθους με παχιές ενδιά-

Βορειοανατολική όψη του ναού

ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

21

μεσες στρώσεις κονιάματος οι οποίοι ενι-σχύονται με ζώνες από πελεκητούς λί-θους Η εκκλησία στηρίζεται σε οκτώπεσσούς εξrsquo ου και το οκταγωνικό τηςσχήμα Εναλλασσόμενες κόγχες συνδέ-ουν τους πεσσούς μεταξύ τους Οι βοη-θητικοί χώροι του περιμετρικούδιαδρόμου και του υπερώου (γυναικω-νίτη) σχηματίζουν απέναντι από την εί-σοδο ένα ευρύ ιερό βήμα και αψίδα Πάνωαπό τους κίονες του ισογείου υπάρχει επι-στύλιο ενώ άνωθεν των κιόνων του υπε-ρώου υπάρχει τριπλή τοξοστοιχία(Krautheimer 1991 276) Τα παράθυρατης εκκλησίας είναι Οθωμανικές προσθή-κες (van Millingen 1912 71)

Οι κίονες είναι κατασκευασμένοι απόverde antico και κόκκινο μάρμαρο τοοποίο εξορύχθηκε από την περιοχή τουΜαρμαρά Πάνω από τους κίονες κείτο-νται τεκτονικά κολουρο-πυραμιδοειδή κιο-νόκρανα Κάποιοι από τους κίονες τουναού τόσο στο ισόγειο όσο και στο γυναι-κωνίτη έχουν χαραγμένα πάνω στα κιο-νόκρανά τους μονογράμματα Ταμονογράμματα ομοιάζουν με αυτά της Εκ-κλησίας της Αγίας Σοφίας η οποία επίσηςοικοδομήθηκε επί Ιουστινιανού Στα μο-νογράμματα μπορούμε να διαβάσουμε τομονόγραμμα laquoΙουστινιανούraquo Τα μονο-γράμματα αυτά ομοιάζουν με αυτά τηςΑγίας Σοφίας αλλά και της Αγίας Ειρήνης(Swainson 1895 106) Επίσης διαβά-ζουμε τα μονογράμματα laquoΘεοδώραςraquo καιlaquoΒασιλέωςraquo Ο ναός οικοδομήθηκε κιαυτός επί Ιουστινιανού αλλά πριν από τοθάνατο του Ιουστίνου Α΄ προκατόχου τουΙουστινιανού Έτσι μπορεί και να εξηγείταιη απουσία του μονογράμματος laquoΑυγού-σταraquo από τα κιονόκρανα του ναού ενώαντίθετα εμφανίζεται στα κιονόκρανα τηςΑγίας Σοφίας (Swainson 1895 107)

Η ζωφόρος του ναού είναι κατασκευ-ασμένη σε δύο επίπεδα Το κατώτερομέρος αποτελείται από σκαλισμένα φύλλαάκανθας ενώ το ανώτερο είναι κατειλημ-μένο από τη μεγάλη κτητορική επιγραφή(van Millingen 1912 73)

Ο τρούλος του ναού ορθώνεται στοκέντρο έχοντας 16 πτυχωτές πλευρέςΑπό τον τρούλο εναλλάσσονται επίπεδεςπλευρές με κοίλους άξονες Αυτοί στηρί-ζονται στις γωνίες του οκταγώνου ενώ οιεπίπεδες πλευρές ξεπηδούν από τα κέ-ντρα των πλευρών του τρούλου και ανοί-γουν σε παράθυρο η κάθε μία(Krautheimer 1991 276) Ο τρούλος τουναού έχει διάμετρο 15 μέτρα Η τόσο προ-σεκτική αρχιτεκτονική του διάταξη αλλάκαι το γεγονός ότι εφάρμοσαν σωστά τηφωτεινότητα του χώρου και τη διάταξητων κιόνων φανερώνει τη μεγάλη τεχνο-λογική επιδεξιότητα του 6ου αιώνα(Alchermes 2005 362) Ο ναός ωστόσο

έχει ακανόνιστη κάτοψη και αυτό οφείλεταιπερισσότερο στην αμέλεια του οικοδόμουτου έργου (Γκιολές 1998 122)

Ο Αυτοκράτορας επισκεπτόταν την εκ-κλησία για να λειτουργηθεί με τη συνοδείατου μία φορά το χρόνο κάθε Τετάρτη τηςΔιακαινησίμου Καθόταν στο παρακυπτικόντου θυσιαστηρίου στο ΝΑ της στοάς Στοτέλος της λειτουργίας ο Αυτοκράτορας κερ-νούσε μπισκότα και κρασί Πάνω από τιςβασιλικές πύλες στην περιοχή των κατη-χουμένων βρισκόταν το ευκτήριο της Θεο-τόκου Στους Οθωμανικούς Χρόνους οΣουλτάνος όταν επισκεπτόταν το τζαμί χρη-σιμοποιούσε το χώρο αυτό για να ξεκουρά-ζεται (Πασπάτης 1877 334)

ΧρονολόγησηΗ Εκκλησία των Αγίων Σεργίου και

Βάκχου οικοδομήθηκε κατά τη βασιλείατου Αυτοκράτορα Ιουστινιανού Α΄ (527 ndash565) από τον ίδιο και τη γυναίκα του τηνΑυτοκράτειρα Θεοδώρα Η εκκλησία χρο-νολογείται κατά τα έτη 527 ndash 536 μΧΑλλά ενώ μπορεί να φαίνονται όλα ομαλάαπό την άλλη υπάρχουν πολλά προβλή-ματα χρονολόγησης τα οποία θα προ-σπαθήσω να περιγράψω

Τον Ιούλιο του 518 στο θρόνο τουΒυζαντίου ανέρχεται ο Ιουστίνος ο Α΄ Ανι-ψιός του είναι ο νεαρός Ιουστινιανός ΣτοΜέγα Παλάτιον κατοικούσε ο Αυτοκράτο-ρας και έτσι ο νεαρός Ιουστινιανός επέ-λεξε να κατοικήσει στην περιοχή laquoΤαΟρμίσδουraquo όπου στεγαζόταν το παλάτιπου είχε χτιστεί παλαιότερα για να φιλο-ξενήσει τον Πάπα Ορμίσδα Α΄ (Ποντιφι-κάτο 514 ndash 523) Σύμφωνα με τοΘεοφάνη όταν ο Ρωμαίος συγκλητικόςFestus επισκέφθηκε τη Νέα Ρώμη το 499ένιωσε έκπληκτος που δεν υπήρχε μία εκ-

Κάτοψη του ναού(Mathews 1980 44)

κλησία αφιερωμένη στους δύο μεγάλουςΑποστόλους τον Πέτρο και τον Παύλο ΟΙουστινιανός τότε αποφάσισε να χτίσει μίαεκκλησία αφιερωμένη στους ΑγίουςΠέτρο και Παύλο γιατί σύμφωνα με τονMango το όνομά του ήταν Petrus Sab-batius (Mango 1972 189) Ο ΠαπικόςΑπεσταλμένος στην Πόλη το 519 έγραψεμία επιστολή στον τότε Πάπα Ορμίσδαότι ο Ιουστινιανός έκτισε μία εκκλησίααφιερωμένη στους δύο ΠρωτοκορυφαίουςΑποστόλους και ότι θα ήθελε να σταλούναπό τη Ρώμη λείψανα του Αγίου Λαυρε-ντίου (van Millingen 1912 64) Επίσης οίδιος ο Ιουστινιανός είχε στείλει επιστολήστον Πάπα το ίδιο έτος ζητώντας του καιλείψανα των δύο Πρωτοκορυφαίων Απο-στόλων Οι απαιτήσεις έγιναν αποδεκτέςκαι τα λείψανα στάλθηκαν το ίδιο έτος(519 μΧ) Η εκκλησία αυτή δεν σώζεταισήμερα εκτός από έναν προγενέστεροτοίχο στην εκκλησία των Σεργίου και Βάκ-χου ο οποίος πιστεύεται ότι άνηκε στηνΕκκλησία των Αποστόλων Πέτρου καιΠαύλου (Krautheimer 1991 276)

Το 525 μΧ ο Ιουστινιανός παντρεύε-ται την αγαπημένη του Θεοδώρα και τηνεγκαθιστά μαζί του στο παλάτι του Ορ-μίσδα Το ίδιο έτος ανακηρύσσεται laquoκαί-σαραςraquo και διάδοχος του Ιουστίνου ΤονΑύγουστο του 527 ο Ιουστίνος πεθαίνεικαι έτσι ο Ιουστινιανός και η Θεοδώραανακηρύσσονται Αυτοκράτορες Έπειτα οΙουστινιανός αποφάσισε να οικοδομήσειέναν άλλο ναό δίπλα από το ναό που είχεχτίσει πριν Ο ναός αφιερώθηκε στουςΑγίους Σέργιο και Βάκχο για τον εξήςλόγο Ο Ιουστινιανός μαζί με το θείο τουΙουστίνο (πριν να γίνουν Αυτοκράτορες)συμμετείχαν σε μία συνομωσία εναντίοντου Αυτοκράτορα Αναστασίου (491 ndash518) Ο Αναστάσιος όμως τους συνέλαβεκαι τους καταδίκασε σε θάνατο εξαιτίαςυψίστης προδοσίας Αλλά το βράδυ πριντην εκτέλεσή τους δύο φαντάσματα φα-νερώθηκαν στον ύπνο του Αναστασίου(λέχθηκε ότι ήταν οι Άγιοι Σέργιος και Βάκ-χος) και τον διέταξαν να τους αφήσει ελεύ-θερους Έτσι κατά κάποιον τρόπο οΙουστινιανός χρωστούσε στους Αγίους τηζωή του και το θρόνο του που απέκτησεαργότερα (van Millingen 1912 63 ndash 64)

Ο Προκόπιος στα γραφόμενά τουλέει ο van Millingen αναφέρει ότι ο η Εκ-κλησία των Αποστόλων χτίστηκε πριν απότην Εκκλησία των Σεργίου και ΒάκχουΑλλά μετά αναφέρει ότι ο Ιουστινιανόςέπειτα ανήγειρε μία άλλη βασιλική στοχώρο αλλά δεν αναφέρει αφιέρωση Καιτο πρόβλημα που υπάρχει είναι αν ο Προ-κόπιος αναφέρεται κατά λάθος ή ξανά στηβασιλική των Αποστόλων ή αν όντως χτί-στηκε και μία τρίτη βασιλική εκεί (vanMillingen 1912 65)

Η κτητορική επιγραφή του ναού είναιη εξής

Ἄλλοι μὲν βασιλῆες ἐτιμήσαντο θανό-ντας | ἀνέρας ὧν ἀνόνητος ἔην πόνοςἡμέτερος δὲ | εὐσεμίην σκηπτούχοςἸουστινιανὸς ἀέξων | Σέργιον αἰγλήεντιδόμωι θεράποντα γεραίρει | Χριστοῦπαγγενέταο τὸν οὐ πυερὸς ἀτμὸςἀνάπτων | Οὐ ξίφος οὐχ ἑτέρη βασά-νων ἐτάραξεν ἀνάγκη | ἀλλὰ θεοῦ τέτ-ληκεν ὑπὲρ Χριστοῖο δαμήναι | αἵματικερδαίνων δόμον οὐρανόν ἀλλrsquo ἐνὶπᾶσιν | κοιρανίην βασιλῆος ἀκοιμήτοιοφυλάξοι | καὶ κράτος αὐξήσειε θεοστε-φέος Θεοδώρης | ἧς νόος εὐσεβίηιφαιδρύνεται ἧς πόνος αἰεὶ | ἀκτεάνωνθρεπτῆρες ἀφειδέες εἰσὶν ἀγῶνες

Η επιγραφή είναι ένα terminus postquem γιατί με το laquoσκηπτούχοιraquo αναφέρε-ται ότι οι βασιλείς είναι ήδη εστεμμένοιόταν χτίζεται ο ναός Επίσης στα μονο-γράμματα παρατηρούμε κάποια χαρακτη-ριστικά τα οποία δεν παρατηρούμε σταμεταγενέστερα μονογράμματα για παρά-δειγμα της Θεοδώρας στην Αγία ΣοφίαΆρα βρισκόμαστε στα πρώτα χρόνια τηςβασιλείας του Ιουστινιανού (Bardill 20002) Όταν ο Ιουστινιανός ανέβηκε στοθρόνο εννοείται ότι είχε εγκαταλείψει τοπαλάτι του Ορμίσδα και είχε εγκατασταθείπλέον μόνιμα στο Ιερόν Παλάτιον

Σύμφωνα με τον Ανώνυμο η εκκλη-σία των Αγίων Σεργίου και Βάκχου αλλάκαι η γειτνιάζουσα εκκλησία των Αποστό-λων Πέτρου και Παύλου οικοδομήθηκανμετά τη σφαγή των στασιαστών της Στά-σης του Νίκα στον Ιππόδρομο κατά τοέτος 532 μΧ Αλλά ο Ανώνυμος δεν θεω-ρείται αξιόπιστος ιστορικός (van Millingen1912 63)

Και έτσι οδηγούμαστε στον Ιωάννηαπό την Έφεσο ο οποίος τη δεκαετία του560 γράφει τους Βίους των Αγίων της Ανα-τολής Εκεί αναφέρεται ότι η ΑυτοκράτειραΘεοδώρα υποκίνησε Μονοφυσίτες μονα-χούς οι οποίοι ήταν καταδιωκόμενοι ήδηαπό τη Δ΄ Οικουμενική Σύνοδο της Χαλ-κηδόνος (451) και τους προσκάλεσε στηνΠόλη δίνοντάς τους για κρησφύγετο τοπαλάτι του Ορμίσδα (Bardill 2000 5) ΟΙωάννης όμως αναφέρει το ναό ως μαρ-τύριο πράγμα που δεν ευσταθεί διότι ταοστά των αγίων βρίσκονταν στην Σεργι-ούπολη αν και το Oxford Dictionary ofByzantium λέει ότι οι κάρες τους βρίσκο-νται στην Κωνσταντινούπολη (Kazhdan1991 1879) Ο ίδιος συγγραφέας αναφέ-ρει ότι μοναχοί από τη Συρία ΑρμενίαΚαππαδοκία Κιλικία Ισαυρία ΛυκαονίαΑσία Αλεξάνδρεια αλλά και Κωνσταντι-νούπολη βρήκαν καταφύγιο στο παλάτιΟπόταν έτσι εξηγείται από μια θεωρία ηλατρεία των δυο στρατιωτικών αγίων τηςΑνατολής Όλοι αυτοί πιθανώς να ήρθαν

ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

22


Alchermes Jonathan Art and Ar-chitecture in the Age of Justinianin Maas Michael (ed) TheCambridge Companion to the Ageof Justinian Cambridge UniversityPress USA 2005 p 343 ndash 375

Bardill Jonathan ldquoThe Church ofSts Sergius and Bacchus in Con-stantinople and the MonophysiteRefugeesrdquo Dumbarton Oaks Pa-pers 54 (2000) p 1 ndash 11

Croke Brian ldquoJustinian Theo -dora and the Church of SaintsSergius and Bacchusrdquo Dumbar-ton Oaks Papers 60 (2006) p 25ndash 63

Kazhdan Alexander (ed) TheOxford Dictionary of Byzantium v3 Oxford University Press Oxford1991 (λήμμα laquoSergios and Bak-chos Church of Saintsraquo p 1879)

Mango Cyril The Church ofSaints Sergius and Bacchus atConstantinople and its AllegedTradition of Octagonal PalatineChurches Jahrbuch der Oumlsterre-ichischen Byzantinistik 21 (1972)p 189 ndash 193

Mango Cyril ldquoThe Church of StsSergius and Bacchus once againrdquoByzantinische Zeitschrift 68(1975) 385 ndash 392

Mathews Thomas The EarlyChurches of Constantinople Ar-chitecture and Liturgy The Penn-sylvania State University ParkUSA 1980

Mathews Thomas ldquoThe PalaceChurch of Sts Sergius and Bac-chus in Constantinoplerdquo p 137 ndash141 in Emerick and Deliyiannis(editors) Archaeology in Architec-ture Studies in Honor of Cecil LStriker Mainz am Rhein 2005Swainson H ldquoMonograms on theCapitals of S Sergius at Constan-tinoplerdquo Byzantinische ZeitschrisftIV (1895) Leipzig p 106 ndash 108

Van Millingen Alexander Byzan-tine Churches in ConstantinopleTheir History and ArchitectureMacmillan and Co Ltd London1912

ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

23

το 531 Μετά αναφέρεται ότι κατέρρευσεένα μέρος της εκκλησίας του μαρτυρίουγιrsquo αυτό και ο Ιουστινιανός ως το 532 πρέ-πει να ανήγειρε την εκκλησία για να στε-γάσει τους αιρετικούς μοναχούς

Από την άλλη το terminus ante quemείναι το 536 μΧ γιατί τότε είχε πραγμα-τοποιηθεί μία Σύνοδος στην οποία ανα-φέρεται κάποιος Παύλος ο οποίος ήτανlaquoπρεσβύτερος και ηγούμενος των ΑγίωνΠέτρου και Παύλου των Αποστόλων Σερ-γίου και Βάκχου των μαρτύρωνraquo Σύμ-φωνα με αυτή τη μαρτυρία αναφέρεταιένα μοναστήρι Το ερώτημα είναι πότε χτί-στηκε το συγκεκριμένο μοναστήρι ΟMango πιστεύει πως ο Παύλος είναι Μο-νοφυσίτης ιερέας αλλά από την άλλη οCroke το αμφισβητεί γιατί δεν είχαν βρεθείοι υπογραφές του σε όλα τα πρακτικά τηςΣυνεδρίας οπόταν μπορεί να είναι Ορθό-δοξος (Croke 2006 42)

Το 548 η Θεοδώρα πεθαίνει και έτσιοι μονοφυσίτες μοναχοί χάνουν την laquoανε-ξαρτησίαraquo τους Ο Ιουστινιανός είναι ελεύ-θερος και ξαφνικά το κτίριο παίρνει φωτιάτο παλάτι καταστρέφεται αλλά όχι η εκ-κλησία Και έτσι το 548 οι μοναχοί μετακι-νούνται στο παλάτι του Ουρμπικίου(Mango 1972 102)

Η δεύτερη θεωρία που επικρατεί είναιαυτή του Mango ο οποίος θεωρεί ότι δενυπήρχε λόγος για τον Ιουστινιανό να ιδρύ-σει δεύτερη εκκλησία όταν μάλισταυπήρχε η Εκκλησία των Αποστόλων Πέ-τρου και Παύλου Έτσι μάλλον άρχισε νατην οικοδομεί μετά το 531 και ως το 536η Εκκλησία ήταν έτοιμη (Mango 1975392)

Συμπερασματικά καταλήγουμε στο ότιη Εκκλησία μπορεί να χτίστηκε από τονΙουστινιανό για να ανταποδώσει το καλόστους δύο Αγίους αλλά μπορεί να χτί-στηκε και από επιθυμία της ίδιας της Θε-οδώρας η οποία υπερασπιζόταν τουςΜονοφυσίτες και ήθελε να τους φέρειστην Κωνσταντινούπολη Επίσης όσοναφορά τη θρησκευτικότητα του χώρουμπορούμε να πούμε ότι από το 519 μέχριτο 531 έχουμε Ορθόδοξους ιερείς από το531 μέχρι το 548 Μονοφυσίτες και από το547 και εξής και Ορθόδοξους και Λατί-νους όπως θα δούμε παρακάτω (Math-ews 2005 141)

Μεταγενέστερη Ιστορία του ΝαούΤο 553 συγκλήθηκε η Ε΄ Οικουμενική

Σύνοδος στην Κωνσταντινούπολη απότον Ιουστινιανό η οποία καταδίκασε ταlaquoΤρία Κεφάλαιαraquo συγγράμματα Νεστο-ριανών διδασκάλων Ο Ιουστινιανός ήταναπό πριν υπέρμαχος της καταδίκης τωνσυγγραμμάτων αυτών κάτι όμως που δενάρεσε στον τότε Πάπα Βιγίλιο γιατί σύμ-φωνα με την Δ΄ Οικουμενική Σύνοδο στη

Χαλκηδόνα το 451 τα laquoΤρία Κεφάλαιαraquoδεν ανήκαν στην Νεστοριανή Διδασκαλίαοπότε και αθωώθηκαν Τότε ο Ιουστινια-νός κάλεσε τον Πάπα στην Πόλη ΟΠάπας ήρθε το 547 στην Πόλη και προ-σπαθούσε να τους πείσει ότι έκανανλάθος ώσπου επικαλέστηκε το αλάθητότου και το γεγονός ότι συνεχίζει τη διδα-σκαλία του Αποστόλου Πέτρου Αυτόόξυνε τις σχέσεις μεταξύ Πάπα και Αυτο-κράτορα γιrsquo αυτό και ο Ιουστινιανός διέ-ταξε να συλλάβουν τον Πάπα Ο Βιγίλιοςκατέφυγε στην εκκλησία των Αγίων Σερ-γίου και Βάκχου για να βρει άσυλο Καιαναφέρεται ο αστείος τρόπος με τον οποίοτραβολογούσαν τον Πάπα για να τον βγά-λουν με το ζόρι από την εκκλησία (vanMillingen 1912 67) Από τότε η Εκκλησίατων Αγίων Σεργίου και Βάκχου συνδυά-στηκε με τους Λατίνους και όποτε υπήρ-χαν Παπικοί απεσταλμένοι στηνΚωνσταντινούπολη δικαιούνταν να λει-τουργούν εκεί μέσα

Κατά τον 9ο μεταχριστιανικό αιώνασημαντικοί ηγούμενοι της μονής ήσαν οεικονομάχος Πατριάρχης Ιαννής καθώςκαι ο Πατριάρχης Μεθόδιος ο οποίοςαναστήλωσε τις εικόνες το 843 μΧ

Το 869 μΧ ο ναός καταστρέφεται απόισχυρό σεισμό και ο Αυτοκράτορας Βασί- λειος Α΄ Μακεδών κάνει πολλές επι σκευέςΑπό τότε και στο εξής οι αναφορές μέσααπό τις γραπτές πηγές για το ναό σπανί-ζουν αλλά γνωρίζουμε ότι λειτουργεί μέχρικαι το 1453 (Kostenec 2008 6)

Το 16ο αιώνα ο ναός μετατρέπεται σεμουσουλμανικό τέμενος (τζαμί) από τονKuumlccediluumlk Huumlseyin ağa b Abduumllhay ο οποίοςαποκεφαλίστηκε από το Σουλτάνο Βαγια ζήτΒ΄ το 1510 Είναι θαμμένος σε μαυσωλείοεντός του τεμένους (Πασπάτης 1877 334)

Το 1740 ο Μεγάλος Βεζίρης HaciAhmet Paşa αναστηλώνει το τέμενος καιτο μετονομάζει σε Kuumlccediluumlk Aya SofyaCamii δηλαδή ως Μικρή Αγία Σοφία γιανα δηλώσει τόσο την ομοιότητά του όσοκαι την διαφορά του με την Εκκλησία τηςΑγίας Σοφίας Στη ΝΔ γωνία προστέθηκεκαι ένας μιναρές τη δεκαετία του 1760

Το 1870 νοτίως του τεμένους δημιουρ-γείται η σιδηροδρομική γραμμή η οποίαυπάρχει μέχρι σήμερα Από τη διέλευση τωντρένων συχνά παρατηρούνται προβλήματααστάθειας στο ναό

Το 1940 ο μιναρές καταρρέει από σει-σμό και το 1956 ανεγείρεται καινούργιος

Το 1999 σεισμός προκαλεί σοβαρέςρωγμές στον τρούλο και στον ναό γιrsquo αυτόκαι κατά τη διετία 2004 ndash 2006 ο ναός επι-δέχεται μεγάλης κλίμακας αναστηλώσεις

Το 2001 ο Ναός των Αγίων Σεργίουκαι Βάκχου εγγράφεται στον ΚατάλογοΑπειλουμένων Μνημείων Παγκόσμιας Πο-λιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO


Kostenec Jan (proofread) LeesChristopher laquoΝαός Σεργίου καιΒάκχου (Κιουτσούκ Αγια -ΣοφιάΤζαμί)raquo Encyclopaedia of the Hel-lenic World Constantinople χτε2008 httpconstantinopleehwgrformsfLemmaBodyExtendedaspxlemmaID=11781

Krautheimer Richard Παλαιο χρι- στιανική και Βυζαντινή Αρχιτε κτο- νική (μτφρ Μαλλούχου ndash Τουφά -νω Φανή) Μορφωτικό ΊδρυμαΕθνικής Τραπέζης Αθήνα 1991

Γκιολές Νίκος ΠαλαιοχριστιανικήΤέχνη Ναοδομία (π 200 ndash 400)Β΄ έκδοση Γ Γκέλμπεσης Αθήνα1998

Παπαδημητρόπουλος ΓεώργιοςΣυμεών του Μεταφραστού ΟιΆγιοι Μάρτυρες Ακάκιος Ανα στά-σιος ο Πέρσης Βονιφάτιος Ελευ-θέριος Σεβαστιανός Σέργιος καιΒάκχος Τρύφων ΑποστολικήΔιακονία της Εκκλησίας της Ελλά-δος Αθήνα 2010

Πασπάτης Αλέξανδρος Βυζαντι- ναί Μελέται Τοπογραφικαί και Ιστο-ρικαί μετά Πλείστων ΕικόνωνΤυπογραφείο Αντωνίου Κορομη -λά Κωνσταντινούπολη 1877

Ο Γαληνός καταγόταν από την Πέρ- γαμο της Μικράς Ασίας Γεννήθηκε το 128μΧ Πατέρας του ήταν ο Νίκων και ήταναρχιτέκτονας και γεωμέτρης (Σπανδάγου-Τραυλού 1996 220) Την μητέρα του οίδιος ο Γαληνός την χαρα κτηρίζει εριστικήπρος τον πατέρα του (Λασκαράτος 2003260) και την παρο μοιάζει με την Ξανθί ππητη γυναίκα του Σωκράτη (Krug 1997 68)

Για την εκπαίδευση του φρόντισε οπατέρας του Σε ηλικία 14 ετών τον έστει - λε να σπουδάσει σε σχολές φιλοσοφίαςΕκεί μελέτησε στωική πλατωνική και πε-ριπατιτική φιλοσοφία (Λα σκαρά τος 2003261) αλλά τελικά στράφηκε στην ιατρικήκοντά στον ιατρό Σάτυρο από την Σμύρνηο οποίος δίδασκε εκείνη την εποχή στηνΠέργαμο Στη συνέχεια πήγε στη Σμύρνηόπου πήρε μαθήματα ανατομίας κοντάστον γιατρό Πέλοπα Ακολούθως παρα-κολούθησε μαθήματα στην Κόρινθο απότον Νουμισιανό (Krug 1997 68) και μετάστην Αλεξάνδρεια κοντά στον Ηρακλειανόκαι τον Ιουλιανό (Σπανδάγου- Τραυλού1996 221)

Το 161162 μ Χ ο Γαληνός πήγε στηΡώμη Μετά την επιτυχή θεραπεία της γυ-ναίκας του συγκλητικού Φλαβίου Βοήθιουέγινε ιατρός της αριστοκρατίας της πόληςΕκεί διακρίθηκε ως πρακτικός γιατρός ερευ-

νητής και διδάσκαλος της ιατρικής τέχνηςΟ Γαληνός έγραψε περί τα 800 συγ-

γράμματα από τα οποία τα 300 ήταν ια-τρικά και τα υπόλοιπα ήταν φιλοσοφικάκαι φιλολογικά Τα περισσότερα από ταέργα του χάθηκαν στην πυρκαγιά τουναού της Ειρήνης στη Ρώμη Από τα ια-τρικά του έργα διασώθηκαν σε μορφή βι-βλίων τα 83 ενώ 80 περίπου βρίσκονταιδιασκορπισμένα σε μορφή χειρογράφωνστις βιβλιοθήκες της Ευρώπης (Σπανδά-γου- Τραυλού 1996 223)

Τα συγγράμματά του ήταν αρχικάγραμ μένα στα ελληνικά και στη συνέχειαμεταφράστηκαν στα λατινικά (Krug 199769) Τίτλοι μερικών ιατρικών και φαρμακο-λογικών συγγραμμάτων του είναι laquoΠερὶμήτρας ἀνατομῆςraquo laquoΠερὶ τῆς τοῦ ἐμ βρύουἀνατομῆςraquo laquoΠερὶ τύπωνraquo laquoΘεραπευτικὴμέθοδοςraquo laquoΠερὶ χρείας μορίωνraquo laquoΠερὶτῆς τῶν ἁπλῶν φαρμάκων δυνάμεωςraquolaquoΠερὶ συνθέσεως φαρμάκων κατὰ τό-πουςraquo laquoΠερὶ ἀντιδότωνraquo (Σπανδάγου-Τραυλού 1996 223) Από τα φιλοσοφικάτου έργα ενδεικτικά είναι τα laquoΠερὶἹπποκράτους καὶ Πλάτωνος δογμάτωνraquolaquoΠερὶ εἰδῶν τῶν φιλοσόφωνraquo (Σπανδά-γου- Τραυλού 1996 223) Ο Γαληνός στηζωή του όπως αναφέρει και ο ίδιος στασυγγράμματά του έκανε μια μεγάλη περιο-δεία φεύγοντας από τη Ρώμη μετά τονλοιμό του 162 μΧ

Ο Γαληνός στο σύγγραμμα του laquoΠερίτης των απλών φαρμάκων κράσεως καιδυνάμεωςraquo αναφέρεται σε φάρμακα πουχρησιμοποίησε στη ζωή του και αναφέρειπού βρίσκονται σε τι χρησιμεύουν και πώςτα απέκτησε Εκτός από τις φαρμακευ τικέςιδιότητες των μεταλλικών φαρμάκων πουσυνέλεξε στην Κύπρο αναφέρει επίσηςκαι τις φυσικές του ιδιότητες καθώς και τοντόπο που βρίσκεται με αρκετή ακρίβειαΣτο έργο του αυτό αναφέρει με αρκετή λε-πτομέρεια τον τρόπο που παράγονταν οιφαρμακευτικές ύλες από τον χαλκό Στησυνέχεια αριθμεί τις ιδιότητες του συγκε-κριμένου φαρμάκου και ακολούθως ανα-φέρει σε ποιες περιπτώσεις μπορεί ναχρησιμοποιηθεί και να ωφελήσει τονασθενή Επίσης αναφέρει και τις ιδιότητεςπου αποκτά το κάθε φάρμακο αν διαλυθείή ενωθεί με άλλο προϊόν και σε ποιες πε-ριπτώσεις μπορεί να χρησιμοποιηθεί

Η Σκουριώτισσα λόγω των ειδικών γε-ωλογικών συνθηκών είχε τις μεγαλύτερεςποικιλίες και ποσότητες θειικών μεταλλικών

ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

24

Παντελίτσα ΜυλωνάΑπόφοιτος ΙΣΑ


Ο Γαληνός σε φανταστική απεικόνισηαπό τον Pierre Roche Vigneacuteron λιθο-γραφία Παρίσι Lith de Gregoire etDeneux ca 1865httpwwwisgeschiedenisnlwp-contentuploadsoldimagesGalenjpg

ΙΑΤΡΙΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

25

αλάτων Στο μεταλλείο λειτουργούσε υδρο-μεταλλουργική παραγωγή χαλκάνθου τηνοποία και περιγράφει ο Γαληνός για ναικανοποιήσει την μεγάλη ζήτηση κυπρια-κών μεταλλικών φαρμάκων (Κωνσταντίνου2006 116-118) Διφρυγές

Αρχικά ο Γαληνός στο laquoΠερί της τωναπλών φαρμάκων κράσεως και δυνά-μεωςraquo αναφέρει το διφρυγές το οποίοείναι μικτής ποιότητας και δύναμης καθώςεπίσης και το πόσο καλό είναι για τα κα-κοήθη έλκη laquoἐκόμισα δὲ καὶ τούτου τοῦφαρμάκου [τοῦ διφρυγούς] πολὺ τὲ καὶπλῆθος ἐκ τῶν ἐν Κύπρῳ Σόλων ἔνθα τὸμέταλλον ἐστίν ὡς ἀπὸ σταδίων τῆς πό-λεως τριάκονταraquo laquoδιὰ καὶ τῶνκακοηθῶν ἑλκῶν ἀγαθὸν ἐστὶ φάρμα-κονraquo (Γαληνός Περί κράσεως τωναπλών φαρμάκων 145)

Ονομάζεται έτσι γιατί ξηραίνεται στονήλιο και μετά με φρύγανα γύρω γύρωβαλμένα καίεται Το διφρυγές για τονGaudry είναι τεχνητό χαλκούχο προϊόν καιγια άλλους θεωρείται ως σύνθετο χαλ-κούχο μέταλλο Ο Μ Σεφανίδης θεωρείότι είναι άτηκτο υπόλειμμα της μεταλ-λουργίας ίσως είναι υποξείδιο του σιδή-ρου ή βασικό θειικό σίδηρο (Χρυσάνθη1991 45) Σύμφωνα με τον Διοσκουρίδηστην Κύπρο συναντά κανείς μονάχα τομεταλλικό είδος του διφρυγούς (Διοσκου-ρίδης Περί ύλης ιατρικής 785) ένα δη-λαδή από τα τρία είδη που περιλαμβά -νουν το πηλώδες και αυτό που προέρχε-ται από τον λίθο πυρίτη

Οι ιδιότητες του μεταλλικού αυτούφαρμάκου είναι στυπτικές Όπως αναφέρεικαι ο ίδιος αυτό το φάρμακο ήταν πολύχρήσιμο για τον ίδιο χάρη στις πολλέςεφαρμοφές του Πρώτα το διφρυγές ήταναρκετά δριμύ και κατάλληλο για να επου-λώσει πληγές Ήταν κατάλληλο και κατάσυνέπεια πολύ εύχρηστο για τη θεραπείαελκών στο στόμα που είχαν πάθει σήψηεξαιτίας της αφαίρεσης της επιγλωττίδαςΕπίσης χρησιμοποιείτο για να γιατρέψει τιςουλές που δημιουργούνταν από τα έλκηστο αιδοίο και στον πρωκτό εφαρμόζονταςτον ίδιο τρόπο χρήσης που εφήρμοζαν καιγια έλκη στο στόμα (Γαληνός Περί κρά-σεως των απλών φαρμάκων 145) laquoκαὶμέχρι συνουλώσεως ἐχρησάμην πολλάκιςἐσφραγισμένων ἀκριβῶς οὐλὴνἐργαζόμενον καὶ τούτου τοῦ μορίου καὶ πά-ντων τῶν ἐλκοθέντων Οὕτω καὶ κατὰ τοὶςαἰδίοις τὲ καὶ ἕδρα πάντων ἑλκῶν ἡ δὲχρῆσις ὅμοια τοὶς κατὰ τὸ στόμαraquo

Όταν συνδυαστεί με τερεβινθίνη ή κη-ρωτή είναι βοηθητικό για τα αποστήματα(Χρυσάνθης 1991 46) Ο Γαληνός χρησι-μοποιούσε το διφρυγές είτε μόνο του είτε σεσυνδυασμό με μέλι (Μιχαηλίδης 2006 31)Καδμία

Εν συνεχεία ο Γαληνός αναφέρεταιστην καδμία Επισημαίνει ότι η καδμία πα-ράγεται κατά την διάρκεια εξαγωγής του

χαλκού από την κάμινο Επίσης μπορεί ναπαραχθεί και κατά την διαδικασία εξαγω-γής του αργύρου laquo Καδμία γίνεται καὶκατὰ τῶν ἐν ταὶς καμίνοις γενέσιν τοῦχἀλκοῦ τῆς γῆς ὅλης ἐκείνης ἐξ ἢς ὁχαλκὸς γεννᾶται γίγνεται δὲ καὶ ἐν τοὶςἀργυριοις μετάλλοις κατὰ τὴν ὅμοιαν διά-κρισιν ἢ γίνεσθαι ἢ ὅπως ἂν ἐθέληςὀνομάζειςraquo (Γαληνός Περί κράσεως τωναπλών φαρμάκων 146) Ωστόσο στηνΚύπρο η καδμία ευρίσκεται και στα με-ταλλεία του χαλκού γιrsquo αυτό και ονομάζεταιλίθος laquo καὶ χωρὶς δὲ καμίνου καδμείακατὰ Κύπρον εὑρίσκεται καὶ δικαίως ἂντὶς τὴν τοιαύτην ὀνομάζοι λίθονraquo (Γαλη-νός Περί κράσεως των απλών φαρμάκων146) Επειδή ο Γαληνός την αναφέρει ωςlaquoλίθονraquo ξέρουμε ότι πρόκειται για τηνορυκτή καδμεία Ο Διοσκουρίδης στοlaquoΠερί ύλης ιατρικήςraquo όπου αναφέρει τηνκαδμία την ονομάζει και βοτρύιτι (Διο-σκουρίδης Περί ύλης ιατρικής 738)laquoΚαδμίας ἀρίστη μὲν ἐστὶ ἡ κυπριά κα-λουμένης δὲ βοτρυίτις πυκνή βαρεῖαμέσως καὶ μᾶλλον ἐπὶ τό κουφότερονῥέπουσα ἔχουσα τὴν ἐπιφάνειαν βο-τρυώδηraquo Ο Γαληνός αναφέρεται σε μιαορυκτή παραλλαγή της καδμίας αφού τηνονομάζει και αυτή λίθο και δεν έχει εξαχθείαπό τη διαδικασία εξαγωγής του χαλκούΟ Μ Στεφανίδης ταυτίζει την καδμεία λίθομε τον ψευδαργυρίτη και πιθανόν αυτό εν-νοεί και ο Γαληνός αφού τον ονομάζειλίθο (Χρυσάνθης 1991 46-47)

Επίσης αναφέρει στο laquoΠερί της τωναπλών φαρμάκων κράσεως και δυνά-μεωςraquo σχετικά με την καδμία που βρίσκε-ται στην Κύπρο laquoἐν γοῦν τοὶς Σόλοις τῆςἐν ταὶς καμινείαις γεννομένης καδμίαςχωρὶς δὲ καμίνου καδμία ὀλίγιστον ἡ ἔτικαθrsquo ὂν ἐγὼ χρόνον ἐπεδημήσα τὴνήσωraquo Ο Γαληνός πήρε καδμία από ταμεταλλεία των Σόλων και αναφέρει ότιμπορούσε να τη βρει τόσο στο βουνό όσοκαι στα ρυάκια Η καδμία των Σόλων είναικαλύτερης ποιότητας από αυτή που εξά-γεται από τις καμίνους laquoὡς τῆς ἄλληςκαδμίας ἐκείνην οὖσαν ἀμείνονα τὴν τοι-αύτην μὲν εἰκότως ἂν τὶς ὀνομάζοι λιθώδηκαδμίαraquo ( Γαληνός Περί κράσεως τωναπλών φαρμάκων 146)

Το μεταλλικό αυτό φάρμακο έχει ξηρα-ντική και αντισηπτική ιδιότητα Επιπλέονεπουλώνει τα έλκη στα μάτια και βοηθάστην ανάπλαση του ιστού τόσο στα μάτιαόσο και σε όλο το σώμα Είναι πολύ χρή-σιμο για το σώμα που φέρει αρκετά υγράέλκη τα οποία έχουν πάθει σήψη Είναι κα-τάλληλο για αυτό το λόγο στους ευνού-χους στα παιδιά και στις γυναίκες πουέχουν μαλακά δέρματα Για πιο σκληρά καισφικτά χρειάζονται πιο δραστικά φάρμακαlaquo καὶ ρυπτικὸ μετρίως ἄνευ δήξεως ὠεεἰς τὰ πληρώσεως ἕλκη δεόμενα κατὰ τὲτούτους ὀφθαλμούς καὶ τὸ πᾶν σῶμα χρή-σιμον καὶ δὲ λίαν ὑγρὰ τῶν ἑλκῶν Ἡ ση-πεδονώδη κατὰ μὲν τὸ πάνυ τῶν σωμάτων

ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

26

οἰα τὰ τῶν εὐνούχων τὲ καὶ παίδων καὶγυναικῶν ἐστίνraquo (Γαληνός Περί κρά-σεως των απλών φαρμάκων 146)Μίσυ

Ακολούθως ο Γαληνός αναφέρεταιστο μίσυ το οποίο ονομάζεται και διαφο-ρετικά μισεία ή μίσσει Το μίσυ των αρ-χαίων είναι ο χαλκοπυρίτης και είναι είδοςχαλκάνθου (ο θειούχος άλας χαλκός μαζίμε θειϊκό σίδηρο ψευδαργυρούχες προ-σμίξεις και κασσίτερο ή μόλυβδο) (Χρυ-σάνθης 1991 51) Με τη συλλογή τουμίσεως κατάφερε να συμπληρώσει τοένατό του βιβλίο (Γαληνός Περί κράσεωςτων απλών φαρμάκων 147) Ο Γαληνόςσχετικά με το μίσυ αναφέρει laquoΜίσυκατὰ τὸ μέταλλον ἐν Κύπρῳ τὸ προειρη-μένον ἐν τοὶς τῶν Σόλων ὄρεσι μέγας τὶςἢν οἶκος οὐ κατὰ τὸ δεξιὸν τοῖχον ὡςπρὸς ἠμᾶς δὲ τοὺς εἰσιόντας ἀριστερόνεἴσοδος ἢν εἰς τὸ μέταλλον ἐν ὢ τίναςἐθεάσαμεν ὁ δὲ κατrsquo ἐκεῖνον τὸν καιρὸνἐπίτροπος τοῦ μετάλλου δεικνὺς μοὶταῦταraquo (Γαληνός Περί κράσεως τωναπλών φαρμάκων 147) Ο Γαληνόςέφτιαχνε το μίσυ κάνοντας το σε μικρέςμπαλίτσες Το μίσυ φέρει κυκλικό σχήμακαι θυμίζει πολύ το σχήμα του χαλκίτεωςΣυγκρίνοντας τα δύο αυτά φαρμακευτικάμέταλλα λεει ότι το μίσυ είναι στυπτικό καιεπίσης μαλακώνει τις σκληρές σάρκεςενώ ο χαλκίτις όχι Το μίσυ το θέρμαινε γιανα το ξηράνει περισσότερο από τον χαλ-κίτι (Γαληνός Περί κράσεως των απλώνφαρμάκων 148)Πομφόλυγα και σποδός

Την τέταρτη θέση στην αναφορά τουΓαληνού κατέχει η πομφόλυγα και η σπο-δός Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Γαλη-νού υπάρχουν δύο τρόποι να παραχθείπομφόλυγα Ο πρώτος ήταν κατά τηνκαύση του χαλκού για να παραχθεί καδ-μία και ο δεύτερος κατά την καύση τηςκαδμίας (Χρυσάνθης 1991 51) Ο Μ Στε-φανίδης θεωρεί την κοινή καδμία τηνπομφόλυγα και τη σποδό ως συνώνυμαπου δηλώνουν χαλκούχα οξείδια του ψευ-δαργύρου και ειδικά την πομφόλυγα ως τοκαθαρό εξάχνωμα της καδμίας Κατά τονGaudry η πομφόλυγα είναι το οξείδιο τουψευδαργύρου (Χρυσάνθης 1991 51)

Ο Γαληνός γράφει πώς κατασκευαζό-ταν η πομφόλυγα Κατά τη διαδικασία κα-τασκευής της έπεφτε όπως αναφέρει στοέδαφος η όπως ονομάζεται σποδός καιανακατευόταν με διάφορες ακαθαρσίεςlaquoτοδrsquo ἀντικαταφερόμενον κάτω καὶπῖπτον ἐπὶ τrsquo οὔδαφος ἡ καλουμένη σπο-δός ἐστι πλείων ἀθροιζομένην κατὰ ἂςτοῦ χαλκοῦ καμινείαςraquo (Γαληνός Περίκράσεως των απλών φαρμάκων 148) Ησποδός από την Κύπρο είναι η καλύτερησε σχέση με τις υπόλοιπες που φτιάχνο-νται από άλλα μέταλλα (ΔιοσκουρίδηςΠερί ύλης ιατρικής 743) Σύμφωνα με τονGaudry η σποδός είναι τεχνητή ένωση μεβάση τον χαλκό Μερικοί άλλοι ερευνητές

παραδέχονται ότι είναι μείγμα ανθρακικούχαλκού και οξειδίου του χαλκού (Χρυσάν-θης 1991 52)

Εξαιτίας του ότι η πομφόλυγα ήτανσε μεγαλύτερες ποσότητες η σποδός δενχρησιμοποιείτο πολύ Η πομφόλυγα έχειξηραντική ιδιότητα Είναι κατάλληλη για τακαρκινώδη έλκη και για όλα τα κακοήθηΘεραπεύει τα έλκη στο αιδοίο και στονπρωκτό και είναι το καλύτερο αβλαβέςφάρμακο όταν αποξηρανθεί Από τησποδό έφτιαχναν κολλύρια για τα μάτιακαι για ερεθισμούς σε αυτά (Γαληνός Περίκράσεως των απλών φαρμάκων 149) laquoφάρμακον δrsquo ἐστὶ ὁ πομφόλυξ εἰ πληθείησχεδὸν ἁπάντων ὅσα ξηραίνει ἀδήκτωςπέφυκε Ὄθεν εἰς τὲ τrsquo ἄλλα τὰ καρκινώδητῶν ἑλκῶν ἐστὶν ἐπιτηδιος Καὶ τrsquo ἄλλα τὰκακοήθη πάντα μίγνυται τοιγαρούν εἰς τὲτὰ πρὸς τοὺς ὀφθαλμοὺς ρεύματα συντι-θέμενα κολλύρια καὶ ὅσα φλυκταινάς τᾶςἐν αὐτοὶς ἢ ἕλκη θεραπεύει Καὶ πρὸς ἃτὴν ἕδραν καὶ αἰδίον ἕλκη καὶ κάλλιστονἐστὶν φάρμακον ἀδήκτως ὡς ἔφηξηραῖνονraquo Ο Διοσκουρίδης αναφέρει ότιέχει καθαρτική ιδιότητα (ΔιοσκουρίδηςΠερί ύλης ιατρικής 747) Επίσης η σπο-δός θεραπεύει αιμορραγία που μπορεί ναπροκληθεί κατά την εμμηνόρροια Είναιμετρίως στυπτική και ισχυρή και συνι-στάται για κακοήθη έλκη Ο Γαληνός τηνχρησιμοποιούσε είτε μόνο του είτε σε συν-δυασμό με μέλι για να θεραπεύει μολυ-σμένα έλκη στο στόμα μετά από τηναφαίρεση της επιγλωττίδας (Michaelides1996 145)Χαλκανθές

Καταληκτικά αναφέρεται στο τελευταίοφάρμακο που κόμισε από την Κύπρο τοχαλκανθές Ο Μ Στεφανίδης θεωρεί το χαλ- κανθές ως το σημερινό ορυκτό chalcanthiteΆλλοι μελετητές το θεωρούν ως καθαρό θει-ικό χαλκό (Χρυσάνθης 1991 54)

Όπως αναφέρει και ο ίδιος ο Γαληνόςπήρε πολλή ποσότητα χαλκάνθου από τονησί Έχει ισχυρότατη στυπτική ιδιότηταΑποξηραίνει τις υγρές σάρκες μέσω τηςαύξησης της θερμοκρασίας Επίσης είναιεμετικό (Γαληνός Περί κράσεως των α -πλών φαρμάκων 150) Εσωτερικώς δίνε- ται με μέλι ή μόνο του κατά των πλατελ μίν -θων και της δηλητηρίασης από τους μύκη-τες Ακόμη και μέχρι σήμερα ο θειϊκός χαλ-κός (που μοιάζει αρκετά με το χαλκανθές)δίνεται εσωτερι κώς ως φάρμακο εμετικόιδίως στα παιδιά (Χρυσάνθης 1991 54) ΟΠλίνιος επισημαίνει ότι το χαλκανθές είναικαθαρτικό και μαζί με μέλι αφαιρεί τα σκου-λήκια από το στομάχι Διαλυμένο και σεσταγόνες από τα ρουθούνια καθαρίζει τοκεφάλι Θεραπεύει τα τοιχώματα των μα-τιών και τον πόνο στα μάτια την αμβλυω-πία και τα έλκη του στόματος Σταματά τοαίμα των ρουθουνιών και των αιμορ-ροΐδων Γιατρεύει τα φουσκώματα τωναμυγδαλών (Μιχαηλίδης 2006 32) και τονπόνο στα αυτιά (Michaelides 1996 144)

Πηγές

Γαληνός Περί κράσεως τωναπλών φαρμάκων βιβλίον όγδοοστο httpweb2biumuniv-paris5frlivanccote=01623x02ampp=118ampdo=page (πρόσβ 1 Οκτ 2010)

Διοσκουρίδης Περί ύλης ιατρικήςβιβλίον πέμπτον στο httpweb2b iumuniv-par is5 f r l ivanccote=45674x25ampp=711ampdo=page(πρόσβ 15 Νοεμβρίου 2010)


Κωνσταντίνου Γ 2006 laquoΗ συμ- βολή των χαλκούχων κοιτασμά- των της Κύπρου στην ανάπτυξητης ιατρικής στην αρχαιό- τηταraquo114-121 στο Πρακτικά 2ου διε-θνούς συνρδρίου Αρχαίας Ελληνι-κής Τεχνολογίας Τεχνικό Επιμε-λη τήριο Ελλάδας Αθήνα

Λασκαράτος Ι Γ 2003 Ιστορίατης Ιατρικής τομ 2 Ιατρικές Εκ-δό σεις Π Χ Πασχαλίδης Αθήνα

Μιχαηλίδης Δ 2006 laquoΓιατροί καιΙατρική στην Αρχαία Κύπροraquo 15-65 στο Βρυωνίδου- Γιαγκου Μ ΗΙατρική στην Κύπρο από την αρ-χαιότητα μέχρι την ΑνεξαρτησίαΠολιτιστικό Κέντρο Ομίλου Λαϊ-κής Λευκωσία

Χρυσάνθης Κ 1991 laquo Ο Γαληνόςκαι η Κύπροςraquo 13-14 στο Από τηνιστορία της Κυπριακής ΙατρικήςΠολιτιστικό Κέντρο Λαϊκής Τράπε- ζας Κύπρου Λευκωσία

Χρυσάνθης Κ1991 laquoΚυπριακέςφαρμακευτικές ύλες στο ldquo Περίύλης ιατρικήςrdquo του Διοσκουρίδηraquo43-65 στο Από την ιστορία της Κυ-πριακής Ιατρικής Πολιτιστικό Κέ-ντρο Λαϊκής Τράπεζας ΚύπρουΛευκωσία

Krug A 1997 Αρχαία Ιατρική επι- στημονική και θρησκευτική ιατρικήστην Αρχαιότητα ΠαπαδήμαΑθήνα

Michaelides D 1996 ldquoThe econ-omy of Cyprus during Hellenisticand Roman periodsrdquo 139-151 inD Micahelides and V Kara-georghis (eds) The developmentof the Cypriot Economy Nicosia

ΑΝΑΣ

ΚΑΦ

ΙΚΗ

- ΕΡΕΥΝΗ

ΤΙΚΗ

ΔΡΑΣ

ΤΗΡΙΟ

ΤΗΤΑ

ΟΦ

ΕΛΤΗ

Σ

27

Ανασκαφή του Πανεπιστημίου Κύπρου στην Οικία του Ορφέα Κάτω Πάφος(υπό τη διεύθυνση του Καθηγητή Δρ Δημήτρη Μιχαηλίδη)

Ανασκαφή συνεργασίας του Πανεπιστημίου Κύπρου (Επίκουρη Καθηγήτρια Ουρανία Κουκά) και του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου (Καθηγητής Wolf-Dietrich Niemeier) στο Ηραίο της Σάμου

Υποβρύχια έρευνα του ναυαγίου του Μαζωτού(υπό τη διεύθυνση της Επίκουρης Καθηγήτριας Ενάλιας Αρχαιολογίας Δρ Στυλιανής Δεμέστιχα)

ΑΝΑΣΚΑΦΕΣ - ΕΡΕΥΝΕΣ 2012όπου συμμετείχαν φοιτητές του τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας -

μέλη του Ομίλου Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου

ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΑΡ

ΧΑΙΑ

ΜΕΤ

ΑΛΛ

ΟΥΡ

ΓΙΑ

28

Διοργάνωση διεθνούς εκπαιδευτικού σεμιναρίου με θέμα τηνAρχαία Κυπριακή Mεταλλουργία από το Πανεπιστήμιο Κύπρου

7-11 Μαΐου 2012 Λευκωσία ΗΕρευνητική Μονάδα Αρχαιολογίας τουΠανεπιστημίου Κύπρου διοργάνωσε τηνπροηγούμενη βδομάδα διεθνές εκπαι-δευ τι κό σεμινάριο με θέμα την ΑρχαίαΚυπριακή Μεταλλουργία με περισσότε-ρους από 100 συμμετέχοντες προερχό-μενους από ακαδημαϊκά και ερευνητικάιδρύματα από όλο τον κόσμο Προπτυ-χιακοί και μεταπτυχιακοί φοιτητές ερευ-νητές και ακαδημαϊκοί από όλη τηνΕυρώπη τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερι-κής και την Αυστραλία κατέφθασαν στηνΚύπρο για ένα πρωτοφανές εκπαιδευτικόσεμινάριο διάρκειας πέντε ημερών τοοποίο συγκέντρωσε διακεκριμένους ομι-λητές από το Πανεπιστήμιο Κύπρου τοUniversity College London Qatar το Uni-versity of Sheffield το University ofPennsylvania το University of Edin-burgh το Texas AampM University τοDeutches Bergbau Museum Bochum τοUniversity of Erlagen το Tel Aviv Univer-sity το Centre de Recherche et deRestauration des Museacutees de France τοΕθνικό Κέντρο Έρευνας Φυσικών Επι-στημών ldquoΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣrdquo και το εργαστή-ριο Fitch της Βρετανικής Σχολής ΑθηνώνΟι συμμετέχοντες είχαν την ευκαιρία κατά

τη διάρκεια του εκπαιδευτικού σεμινα-ρίου να παρακολουθήσουν διαλέξειςσχετικές με την μακραίωνη ιστορία εξό-ρυξης και κατεργασίας κυπριακού χαλ-κού την παραγωγή μεταλλικών αντι κει- μένων καθώς και τον ηγετικό ρόλο τηςΚύπρου στο διεθνές εμπόριο μετάλλωνκατά την αρχαιότητα Τις διαλέξεις ακο-λούθησαν ξεναγήσεις σε διάφορα μεταλ-λεία καθώς επίσης και αρχαίες θέσειςπαραγωγής χαλκού

Κατά την τελευταία μέρα του σεμινα-ρίου το Πανεπιστήμιο Κύπρου συνδιορ-γάνωσε με το Πανεπιστήμιο του Sheffieldπειράματα εκκαμίνευσης χαλκού Κατάτη διάρκεια των πειραμάτων δόθηκε ημοναδική ευκαιρία στους συμμετέχοντεςνα κατανοήσουν εν ιδίοις όμμασι τις τε-χνικές το σχεδιασμό των εγκαταστά-σεων τα εργαλεία που χρησιμοποι ού -νταν κατά την αρχαιότητα καθώς και τιςδυσκολίες που έπρεπε να αντιμετωπί-σουν οι αρχαίοι τεχνίτες κατά την εκκαμί-νευση και την παραγωγή χαλκού Ταπειράματα φιλοξενήθηκαν στο μεταλλείοτης Σκουριώτισσας από την HellenicCopper Mines Ltd και τον διευθυντή τηςεταιρείας κ Κωνσταντίνο Ξυδά

Το εκπαιδευτικό σεμινάριο διοργα-

Μαρία Δικωμίτου ΗλιάδουΕρευνήτρια

ΑΡΧΑΙΑ ΜΕΤΑΛ

ΛΟ

ΥΡΓΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

29


νώθηκε στο πλαίσιο του ΕυρωπαϊκούΠρογράμματος Marie Curie ITN ldquoNew Ar-chaeological Research Network for Inte-grating Approaches to ancient materialstudies (NARNIA)rdquo Το εν λόγω ερευνη-τικό δίκτυο συνεργασίας απαρτίζεται από9 ερευνητικά ιδρύματα από 6 χώρες τηςΕυρώπης και της Ανατολικής Μεσογείουτο οποίο συντονίζει το Πανεπιστήμιο Κύ-πρου Τη διοργάνωση του εκπαιδευτικούσεμιναρίου ανέλαβαν οι Δρ ΒασιλικήΚασσιανίδου Δρ Γιώργος Παπασάββαςκαι Δρ Μαρία Δικωμίτου Ηλιάδου από τηνΕρευνητική Μονάδα Αρχαιολογίας τουΠανεπιστημίου Κύπρου Η επιτυχία τουΠανεπιστημίου Κύπρου να συντονίσει τέ-τοιας μεγάλης κλίμακας ερευνητικό έργοκαθώς και να συγκεντρώσει στην Κύπροτέτοια πληθώρα ακαδημαϊκών και ερευ-νητών καταδεικνύει τις δυνατότητες τουπρώτου στη χώρα ερευνητικού ιδρύμα-τος και το πρωταγωνιστικό ρόλο που δια-δραματίζει σε θέματα έρευνας στηνΑνατολική Μεσόγειο

Το ερευνητικό δίκτυο NARNIA στοπλαίσιο των εκπαιδευτικών του δραστη- ριο τήτων θα προσφέρει τα επόμενα τρίαχρόνια μεγάλο αριθμό εκπαιδευτικών σε-μιναρίων που αφορούν τις τεχνικές και

μεθόδους μελέτης συντήρησης και απο-κατάστασης του αρχαίου υλικού πολιτι-σμού της Ανατολικής Μεσογείου Γιαπερισσότερες πληροφορίες σχετικά μετις ερευνητικές δραστηριότητες και εκ-παιδευτικά σεμινάρια του προγράμ ματοςNARNIA οι ενδιαφερόμενοι μπορούν ναεπισκεφθούν την ιστοσελίδα

wwwnarnia-itneu

ΟΦΕΛ

ΤΗΣ

ΤΑΞΙΔ

ΙΑ

30

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ 2012 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ 2012

Φωτογραφ

ίες

Θω

microάς Κω

στή

Ηλέκτρα

Παπ

ακωνσταντίνου

Εις Άδ

ου Κάθοδος

-Τοιχογραφ

ία Μ

ονή της Χώ

ρας

Εσω

τερικό

Αγίας

Σοφ

ίας

Ψηφ

ιδωτό

∆έηση

ς -Αγία Σο

φία

Βόσπορο Κατά την διάρκεια της εκδρομής θαυμάσαμε τααρχοντικά και τα παλάτια στις προκυμαίες του Βοσπόρου

Πραγματικό προσκύνημα αποτέλεσε η επίσκεψη μαςστο Οικουμενικό Πατριαρχείο όπου μας υποδέχθηκεεγκάρδια ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος καιδώρισε σε όλους μας από ένα σταυρό με την ευλογία τουενώ ο Όμιλός μας μέσω του προέδρου δώρισε στον Πα-ναγιότατο ένα ομοίωμα κυπριακού εφυαλωμένου πινακίουγια να εκφράσει την εκτίμηση και τις ευχαριστίες του προςτο πρόσωπό του Η πλειοψηφία των μελών του Ομίλουπου συμμετείχαν στην εκδρομή επισκεφθήκαμε για δεύ-τερη φορά το Πατριαρχείο για να παρακολουθήσουμε τηντελετή του Αγίου Μύρου η οποία λαμβάνει χώρα κάθε 10χρόνια Φυσικά εκτός από τα Βυζαντινά και τα Οθωμα-νικά μνημεία απολαύσαμε και τη μοντέρνα όψη της πόληςπεριπλανώμενοι με το τραμ και το μετρό μιας και η σημε-ρινή Κωνσταντινούπολη είναι μια τεράστια μεγαλούποληΔεν παραλείψαμε βέβαια να περιπλανηθούμε και σταστενά σοκάκια της μεγάλης Σκεπαστής Αγοράς και τηςΑγοράς των Μπαχαρικών

Εν κατακλείδι ιδιαίτερη μνεία αξίζει να γίνει και στον ξε-ναγό μας Αλέκο Έλληνα της Κωνσταντινούπολης οοποίος παρά την έντονη βροχόπτωση με το πηγαίο χι-ούμορ του τον αυτοσαρκασμό και τις πάμπολλες εμπει-ρίες και γνώσεις του έδωσε άλλη ζωντάνια στην εκδρομήσυμβάλλοντας στην επιτυχή έκβασή της

Σάββας Σταύρου ΙΣΑ 3ο

Κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας πραγματοποιή-θηκε η καθιερωμένη εκδρομή του Ομίλου Αρχαιολογίας τουΠανεπιστημίου Κύπρου Η εκδρομή έλαβε χώρα φέτος στη ΝέαΡώμη την ξακουστή Βασιλεύουσα την Κωνσταντινούποληπου αποτελεί τη γέφυρα μεταξύ Ανατολής και Δύσης καθώςείναι κτισμένη στο γεωγραφικό εκείνο σημείο που η Ευρώπησυναντά την Ασία

Από την εκδρομή αποκομίσαμε πολλές εμπειρίες και μάθαμεαρκετές πληροφορίες τόσο για τη Bυζαντινή όσο και για τηνΟθωμανική Κωνσταντινούπολη Το ταξίδι πραγματοποιήθηκεμεταξύ 7 και 12 Απριλίου Αναχωρήσαμε από την Κύπρο τοΣάββατο του Λαζάρου και φτάσαμε αργά το απόγευμα μέσωΑθηνών στο Διεθνή Αερολιμένα Ατατούρκ της Κωνσταντινού-πολης (Atatuumlrk Havalimani) που βρίσκεται στη συνοικία τουΑγίου Στεφάνου

Αφού τακτοποιηθήκαμε στο ξενοδοχείο κάναμε μια περι-διάβαση στη γύρω περιοχή όπου είδαμε μεταξύ άλλων τοΥ-δραγωγείο του Ουάλη και τα ερείπια του Ναού του ΑγίουΠολυεύκτου Τις επόμενες μέρες επισκεφθήκαμε ένα μέρος απότα αναρίθμητα Βυζαντινά μνημεία και εκκλησίες της πόληςΑνάμεσα σε αυτά ήταν το forum του Κωνσταντίνου με τη ομώ-νυμη στήλη το forum του Θεοδοσίου ή Ταύρου και το forumτου Μαρκιανού οι Μονές Μυρελαίου της Χώρας και της Ζω-οδόχου Πηγής αλλά και οι Ναοί της Παμμακάριστου του Πα-ντοκράτορα του Αγίου Ιωάννη του Στουδίου και του ΑγίουΑνδρέα εν Κρίσει Επίσης είχαμε την ευκαιρία να θαυμάσουμεαπό κοντά την εντυπωσιακή οχυρωματική τέχνη της Πόληςμέσα από τα σωζόμενα τμήματα των Θεοδοσιανών τειχών Στησυνοικία των Βλαχερνών επισκεφθήκαμε το Παλάτι του Πορ-φυρογέννητου (Tekfur Sarayi) τα ομώνυμα τείχη και τη Μονήτης Παναγίας των Βλαχερνών στην οποία ψάλθηκε για πρώτηφορά ο Ακάθιστος Ύμνος

Φυσικά εντυπωσιακές ήταν και οι επισκέψεις μας στον Ναότης Αγίας Σοφίας το Μπλέ τζαμί τον Ιππόδρομο το Οθωμα-νικό παλάτι Τόπκαπι με τις φανταστικές του αίθουσες τουςμεγαλόπρεπους κήπους και το χώρο του χαρεμιού με τις ανα-ρίθμητες ιστορίες γεμάτες πάθη και ίντριγκες Χαραγμένη στημνήμη όλων μας έχει μείνει βέβαια και η κρουαζιέρα στο

ΤΑΞΙΔ

ΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

31

Υδρα

γωγε

ίο το

υ Ο

υάλε

ντος

Πρωτεύουσα της Ανατολής και σύγχρονη μεγαλούπολητης Δύσης τέχνη και ιστορία δίπλα στο ατέλειωτο γαλάζιοτου Βοσπόρου Η Κωνσταντινούπολη ήταν ένας προορι-σμός που ερέθιζε τη φαντασία μας για χρόνια και που υπε-ρέβηκε κάθε προσδοκία μας κατά τη φετινή εκδρομή τουΟμίλου Αρχαιολογίας

Η Πόλη μάς υποδέχτηκε μια βδομάδα πριν την Ανάστασηκατάφυτη από τουλίπες Κτισμένη εκατέρωθεν των στενώντου Βοσπόρου και μνημειώδης ανάμεσα στα υπεράριθμα λα-τρευτικά της μνημεία άνοιγε μπροστά μας την ιστορία 16αιώνων βυζαντινής και αργότερα οθωμανικής κυριαρχίαςΒρεθήκαμε αίφνης ταξιδιώτες στην ιστορία μιας πόλης πουέμελλε να αποτελέσει πολιτικό θρησκευτικό και πολιτιστικόκέντρο με παγκόσμια ακτινοβολία για περισσότερο από 1500χρόνια

Στη σημερινή Κωνσταντινούπολη βλέπει κανείς την πρω-τεύουσα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας τη γενέτειρα του βυ-ζαντινού πολιτισμού και το κέντρο του Οθωμανικού κόσμουΕκκλησίες βυζαντινές και μουσουλμανικά τεμένη δεσπόζουνμε την παρουσία τους στον ορίζοντα Υδραγωγεία και κιν-στέρνες αναδεικνύουν την ευφυΐα της βυζαντινής μηχανι-κής ενώ επιβλητικά οθωμανικά παλάτια προσκαλούν τουςεπισκέπτες σε εκτενείς εξερευνήσεις Αρχιτεκτονικά μνημείαμοναδικά στην παγκόσμια κληρονομιά εξακολουθούν ναπροκαλούν ανεπιτήδευτα τον θαυμασμό ενώ τοιχογραφίεςκαι ψηφιδωτά ασύγκριτης τεχνοτροπίας αιχμαλωτίζουν τοβλέμμα και του πιο αδιάφορου παρατηρητή

Για τους Έλληνες η Πόλη είναι ιστορία μαζί και μύθος Ορ-θόδοξα προσκυνήματα φέρνουν στο νου θρηνητικά τρα-γούδια για την άλωση κινήματα αλυτρωτικά και εθνικέςαπο τυχίες Ο ελληνισμός απευθύνεται πλέον σε μικρό μόνομέρος του πληθυσμού παρά τη μικρή ανάκαμψη που λαμ-βάνει χώρα τα τελευταία χρόνια Κι εκείνα όμως τα λίγα ελ-ληνικά που ακούγονται στις ελληνικές συνοικίες αποκαλύ -πτουν μια όψη της πόλης ελληνική παρούσα διά μέσου τωναιώνων

Με κάθε της στοιχείο οικείο ή ξένο η Πόλη αγκαλιάζει τονεπισκέπτη με μια γοητεία παράξενη κι ελκυστική Η εκδρομήμας έδωσε πάντως ερεθίσματα αρκετά ώστε να νιώθουμε τηνεπανάληψη της επίσκεψής μας στη Βασιλεύσουσα κάτι πε-ρισσότερο από επιβεβλημένη

Χρυσόθεμις Παπακωνσταντίνου ΙΣΑ 4ο

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ 2012

ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΑ

ΠΟ

ΤΗ

ΣΥΝ

ΤΑΞ

Η

2

ΟΦΕΛΤΗΣ Το όνομα Οφέλτης είναι η πρωιμότερη ελληνική επιγραφή που έχει βρεθεί στην Κύπρο χαραγμένηπάνω σε σιδερένιο οβελό εντός του θαλαμοειδούς τάφου υπrsquoαριθμό 49 στην τοποθεσία Σκάλες της Παλαιπά-φου του 1979 Ο τάφος χρονολογείται στον 11ο-10ο αιώνα πΧ Ειδικοί μελετητές χρονολόγησαν την επιγραφήστα 1050 πΧ και αυτό έχει μεγάλη σημασία για το νησί αφού αποτελεί την πρωιμότερη μαρτυρία ύπαρξης τηςελληνικής γλώσσας στο νησί Η επιγραφή έχει χαραχθεί στο κυπριακό συλλαβάριο και διασώζει το όνομα ενόςΈλληνα στην γενική πτώση της Αρκαδικής διαλέκτου (o-pe-le-ta-u) ένδειξη ότι στο τέλος της 2ης χιλιετίαςείχε ήδη διαμορφωθεί η Κυπριακή διάλεκτος στο νησί Το όνομα Οφέλτης είναι σχετικά σπάνιο και ανήκει σεμυθολογικό πρόσωπο Η πρώιμη εμφάνιση της ελληνικής γλώσσας στην Παλαίπαφο αλλά και η εμφάνισηελληνικών μυθολογικών ονομάτων γεγονός που φανερώνει κάποιας μορφής σχέσεις με την Ελλάδα έρχεταινα επιβεβαιώσει τη μυθική παράδοση που θέλει τον Αγαπήνορα αρχηγό των Αρκάδων στην τρωική εκστρα-τεία να ιδρύσει την Παλαίπαφο μετά τα τρωϊκά

Ο Όμιλος Αρχαιολογίας του Πανεπι-στημίου Κύπρου ιδρύθηκε το 2001 απόμία ομάδα φοιτητών με ιδιαίτερο ενδιαφέ-ρον στην επιστήμη της Αρχαιολογίας καιαγάπη για την πολιτιστική κληρονομιάτόσο για τον τόπο μας όσο και για το ευ-ρύτερο περιβάλλον στο οποίο ζούμεΜέσα από διάφορες δραστηριότητες οΌμιλός μας στοχεύει αφενός να προβάλειτον αρχαιολογικό πλούτο της Κύπρου καιτου ευρύτερου μεσογειακού χώρου καιαφετέρου την ευαισθητοποίηση τωνμελών της Πανεπιστημιακής Κοινότηταςαλλά και της κυπριακής κοινωνίας σχετικάμε τη διατήρηση διαφύλαξη και μελέτη τηςπολιτιστικής μας κληρονομιάς Ακόμη δενεπικεντρώνεται μόνο στη διεύρυνση τωνγνωστικών οριζόντων των μελών τουαλλά παράλληλα έχει θέσει ως στόχο τουτην ανάπτυξη της κριτικής τους σκέψηςκαι της δραστηριοποίησής τους σε ιστο-ρικά και σε αρχαιολογικά θέματα

Στο πλαίσιο της επίτευξης των πιοπάνω στόχων ο Όμιλος ΑρχαιολογίαςΠανεπιστημίου Κύπρου σε συνεργασίατόσο με ακαδημαϊκούς από το ΤμήμαΙστορίας και Αρχαιολογίας όσο και με άλ-

λους Φοιτητικούς Ομίλους του Πανεπι-στημίου Κύπρου έχει οργανώσει εκδρο-μές σε διάφορους αρχαιολογικούςχώρους του νησιού

Ένας άλλος πολύ σημαντικός στό-χος του Ομίλου μας είναι η διοργάνωσησε ετήσια βάση εκπαιδευτικών ταξιδιώνστο εξωτερικό Τα τελευταία χρόνια οΌμιλος Αρχαιολογίας έχει οργανώνει τέ-τοιου είδους ταξίδια (σε συνεργασία μεκαθηγητές της Ερευνητικής Μονάδας Αρ-χαιολογίας και του Τμήματος Ιστορίας καιΑρχαιολογίας) με απώτερο σκοπό τηγνωριμία με διάφορους αρχαιολογικούςχώρους αλλά και πολιτισμούς της λεκά-νης της Μεσογείου Μέχρι σήμερα έχουνπραγματοποιηθεί με απόλυτη επιτυχίατέσσερα ταξίδια του Ομίλου στην Ιορδα-νία (2009) στην Τυνησία (2010) στη Σι-κελία (2011) και στην Κωνσταντινούπολη(2012)

Επιπλέον ο Όμιλος έχει διοργανώ-σει διαλέξεις και εκθέσεις ενώ έχει προ-βάλει ντοκιμαντέρ και κινηματογραφικέςταινίες ιστορικοαρχαιολογικού περιεχομέ-νου συνδυάζοντας συνάμα τον εκπαι-δευτικό αλλά και τον ψυχαγωγικό

χαρακτήρα του Ακόμη αρκετά από ταμέλη του Ομίλου συμμετείχαν και συμμε-τέχουν σε χερσαίες ανασκαφικές έρευνεςσε θέσεις τόσο της Κύπρου όσο και τουεξωτερικού Επίσης πραγματοποιήθηκαναρκετά πρακτικά και ερευνητικά μαθή-ματα Ενάλιας Αρχαιολογίας στις θέσειςΑκρωτήρι Λεμεσού Ακρωτήρι Κιτίου καιστο Ναυάγιο του Μαζωτού Ένας απότους στόχους τόσο των χερσαίων όσο καιτων ενάλιων ανασκαφικών ερευνών είναιη ανάπτυξη του ενδιαφέροντος των νεα-ρών αρχαιολόγων για τα διάφορα αρχαι-ολογικά ευρήματα που τόσο απλόχερακρύβονται εδώ και αιώνες κάτω από τοέδαφος αλλά και η πρακτική εξάσκησήτους στις μεθόδους και τις τεχνικές τηςανασκαφικής έρευνας για να μπορέσουναισίως στο μέλλον να πραγματοποιή-σουν με απόλυτη επιτυχία τις δικές τουςανασκαφές με κανένα περιθώριο λάθους

Ελπίζουμε ότι η κοπιώδης προσπά-θεια του Ομίλου Αρχαιολογίας να συμβά-λει ουσιαστικά και έμπρακτα σταΠανεπιστημιακά Δρώμενα να συνεχιστείμε ζήλο και επιτυχία και στα μετέπειταχρόνια

Συμπληρώνονται φέτος 10 χρόνια από την πρώτη κυκλοφορία του ετήσιου περιοδικούτου Ομίλου Αρχαιολογίας ΟΦΕΛΤΗΣ μέσα στον οποίο ο όμιλος προβάλλει τις δραστη-ριότητές του ενώ οι φοιτητές - μέλη του ομίλου έχουν την ευκαιρία να δημοσιεύσουν δείγ-ματα της δουλειάς τους που κάνουν στο πλαίσιο των μαθημάτων τους στο Πανεπιστήμιοτόσο της Ιστορίας όσο και της Αρχαιολογίας

Η φετινή ομάδα του Ομίλου θα θέλαμε να αφιερώσουμε το παρόν τεύχος σε όσους ερ-γάστηκαν με ζήλο σε αυτόν από την ίδρυσή του μέχρι σήμερα ως ευχαριστία για την κλη-ρονομιά που μας παρέδωσαν τόσο του ΟΦΕΛΤΗ όσο και του ιδίου του Ομίλου με τηνευχή να συνεχιστεί το όμορφο αυτό έργο και στις επόμενες γενιές φοιτητών

Από τη Σύνταξη

Φω

τογρ

αφία

Εξω

φύλλ

ου Α

γία

Σοφί

α Κ

ωνσ

ταντ

ινού

πολ

η - Φ

ωτο

Θω

μάς

Κωστ

ή

1 ΧΡΟΝΙΑΟΦΕΛΤΗΣ

ΠΕΡΙΕΧΟ

ΜΕΝ

ΑΟΦΕΛ

ΤΗΣ

3


















Εκτύπωση


4

9

12

16

20

24

27

28

30


Φωτογραφ

ία Β




- Φωτο

Θω

microάς Κω

στή












ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΟΪΣ

ΤΟΡΙ

Α

4















2 Πόλις Π


4 Σόλοι Π


6 Φλάσου Π

7 Φιλιά Π


9 Μύρτου Μ




13 Ελιά Μ



16 Δίκωμο Π

17 Κυθρέα Μ


19 Γέρι Μ


21 Μαρκί Π







28 Μηλιά

29 Έγκωμη Μ


31 Κίτιο Μ















ΠΡΟ

ΪΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ








ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΟΪΣ

ΤΟΡΙ

Α

6


CYCLADESEAST

AEGEANISLANDS

LIMANTEPE


2000

2200

2400

2600

2800

3000

EM III

EM IIB

EM IIA

EM I

EH III


EH II early

EH I

EM IIIPhylakopi I

EM II lateKastri


EC I

Kampos

Koukonissi

PoliochniYellow

PoliochniRed

PoliochniBlue

PoliochniGreen

IV

V

VI

VII

V

IV

III

II late

II early

I late

I middle

I early

EB IIIB

EB IIIA

EB II

EB I

EB IIIB

EB IIIA

EB II nal

EB II late

EB II early

EB I

LChMCh

LCh

Philia

EC I-II

EC III









ΠΡΟ

ΪΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

7









ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΟΪΣ

ΤΟΡΙ

Α

8





















ΠΡΟ

ΪΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ










9

1 2 3 4



ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΟΪΣ

ΤΟΡΙ

Α

10

















ΠΡΟ

ΪΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

11














Πράξεις 1616-40 2127-40)
















ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΩΙΜ

ΟΣ

ΧΡΙ

ΣΤΙ

ΑΝΙΣ

ΜΟ

Σ










ΡΩΜ

ΑϊΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

13












ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΩΙΜ

ΟΣ

ΧΡΙ

ΣΤΙ

ΑΝΙΣ

ΜΟ

Σ

14

ΡΩΜ

ΑϊΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

15











Πηγές


Tacitus Annales
























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

16


ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

17























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

18



ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

19























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

20












ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

21



















ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

22











ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

23































ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

24




ΙΑΤΡΙΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

25










ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

26









Πηγές











ΑΝΑΣ

ΚΑΦ

ΙΚΗ

- ΕΡΕΥΝΗ

ΤΙΚΗ

ΔΡΑΣ

ΤΗΡΙΟ

ΤΗΤΑ

ΟΦ

ΕΛΤΗ

Σ

27






ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΑΡ

ΧΑΙΑ

ΜΕΤ

ΑΛΛ

ΟΥΡ

ΓΙΑ

28








ΛΟ

ΥΡΓΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

29





wwwnarnia-itneu

ΟΦΕΛ

ΤΗΣ

ΤΑΞΙΔ

ΙΑ

30


Φωτογραφ

ίες

Θω

microάς Κω

στή

Ηλέκτρα

Παπ


Εις Άδ

ου Κάθοδος

-Τοιχογραφ

ία Μ

ονή της Χώ

ρας

Εσω

τερικό

Αγίας

Σοφ

ίας

Ψηφ

ιδωτό

∆έηση

ς -Αγία Σο

φία









ΤΑΞΙΔ

ΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

31

Υδρα

γωγε

ίο το

υ Ο

υάλε

ντος








ΠΕΡΙΕΧΟ

ΜΕΝ

ΑΟΦΕΛ

ΤΗΣ

3


















Εκτύπωση


4

9

12

16

20

24

27

28

30


Φωτογραφ

ία Β




- Φωτο

Θω

microάς Κω

στή












ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΟΪΣ

ΤΟΡΙ

Α

4















2 Πόλις Π


4 Σόλοι Π


6 Φλάσου Π

7 Φιλιά Π


9 Μύρτου Μ




13 Ελιά Μ



16 Δίκωμο Π

17 Κυθρέα Μ


19 Γέρι Μ


21 Μαρκί Π







28 Μηλιά

29 Έγκωμη Μ


31 Κίτιο Μ















ΠΡΟ

ΪΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ








ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΟΪΣ

ΤΟΡΙ

Α

6


CYCLADESEAST

AEGEANISLANDS

LIMANTEPE


2000

2200

2400

2600

2800

3000

EM III

EM IIB

EM IIA

EM I

EH III


EH II early

EH I

EM IIIPhylakopi I

EM II lateKastri


EC I

Kampos

Koukonissi

PoliochniYellow

PoliochniRed

PoliochniBlue

PoliochniGreen

IV

V

VI

VII

V

IV

III

II late

II early

I late

I middle

I early

EB IIIB

EB IIIA

EB II

EB I

EB IIIB

EB IIIA

EB II nal

EB II late

EB II early

EB I

LChMCh

LCh

Philia

EC I-II

EC III









ΠΡΟ

ΪΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

7









ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΟΪΣ

ΤΟΡΙ

Α

8





















ΠΡΟ

ΪΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ










9

1 2 3 4



ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΟΪΣ

ΤΟΡΙ

Α

10

















ΠΡΟ

ΪΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

11














Πράξεις 1616-40 2127-40)
















ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΩΙΜ

ΟΣ

ΧΡΙ

ΣΤΙ

ΑΝΙΣ

ΜΟ

Σ










ΡΩΜ

ΑϊΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

13












ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΩΙΜ

ΟΣ

ΧΡΙ

ΣΤΙ

ΑΝΙΣ

ΜΟ

Σ

14

ΡΩΜ

ΑϊΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

15











Πηγές


Tacitus Annales
























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

16


ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

17























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

18



ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

19























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

20












ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

21



















ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

22











ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

23































ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

24




ΙΑΤΡΙΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

25










ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

26









Πηγές











ΑΝΑΣ

ΚΑΦ

ΙΚΗ

- ΕΡΕΥΝΗ

ΤΙΚΗ

ΔΡΑΣ

ΤΗΡΙΟ

ΤΗΤΑ

ΟΦ

ΕΛΤΗ

Σ

27






ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΑΡ

ΧΑΙΑ

ΜΕΤ

ΑΛΛ

ΟΥΡ

ΓΙΑ

28








ΛΟ

ΥΡΓΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

29





wwwnarnia-itneu

ΟΦΕΛ

ΤΗΣ

ΤΑΞΙΔ

ΙΑ

30


Φωτογραφ

ίες

Θω

microάς Κω

στή

Ηλέκτρα

Παπ


Εις Άδ

ου Κάθοδος

-Τοιχογραφ

ία Μ

ονή της Χώ

ρας

Εσω

τερικό

Αγίας

Σοφ

ίας

Ψηφ

ιδωτό

∆έηση

ς -Αγία Σο

φία









ΤΑΞΙΔ

ΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

31

Υδρα

γωγε

ίο το

υ Ο

υάλε

ντος










ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΟΪΣ

ΤΟΡΙ

Α

4















2 Πόλις Π


4 Σόλοι Π


6 Φλάσου Π

7 Φιλιά Π


9 Μύρτου Μ




13 Ελιά Μ



16 Δίκωμο Π

17 Κυθρέα Μ


19 Γέρι Μ


21 Μαρκί Π







28 Μηλιά

29 Έγκωμη Μ


31 Κίτιο Μ















ΠΡΟ

ΪΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ








ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΟΪΣ

ΤΟΡΙ

Α

6


CYCLADESEAST

AEGEANISLANDS

LIMANTEPE


2000

2200

2400

2600

2800

3000

EM III

EM IIB

EM IIA

EM I

EH III


EH II early

EH I

EM IIIPhylakopi I

EM II lateKastri


EC I

Kampos

Koukonissi

PoliochniYellow

PoliochniRed

PoliochniBlue

PoliochniGreen

IV

V

VI

VII

V

IV

III

II late

II early

I late

I middle

I early

EB IIIB

EB IIIA

EB II

EB I

EB IIIB

EB IIIA

EB II nal

EB II late

EB II early

EB I

LChMCh

LCh

Philia

EC I-II

EC III









ΠΡΟ

ΪΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

7









ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΟΪΣ

ΤΟΡΙ

Α

8





















ΠΡΟ

ΪΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ










9

1 2 3 4



ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΟΪΣ

ΤΟΡΙ

Α

10

















ΠΡΟ

ΪΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

11














Πράξεις 1616-40 2127-40)
















ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΩΙΜ

ΟΣ

ΧΡΙ

ΣΤΙ

ΑΝΙΣ

ΜΟ

Σ










ΡΩΜ

ΑϊΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

13












ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΩΙΜ

ΟΣ

ΧΡΙ

ΣΤΙ

ΑΝΙΣ

ΜΟ

Σ

14

ΡΩΜ

ΑϊΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

15











Πηγές


Tacitus Annales
























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

16


ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

17























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

18



ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

19























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

20












ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

21



















ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

22











ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

23































ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

24




ΙΑΤΡΙΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

25










ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

26









Πηγές











ΑΝΑΣ

ΚΑΦ

ΙΚΗ

- ΕΡΕΥΝΗ

ΤΙΚΗ

ΔΡΑΣ

ΤΗΡΙΟ

ΤΗΤΑ

ΟΦ

ΕΛΤΗ

Σ

27






ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΑΡ

ΧΑΙΑ

ΜΕΤ

ΑΛΛ

ΟΥΡ

ΓΙΑ

28








ΛΟ

ΥΡΓΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

29





wwwnarnia-itneu

ΟΦΕΛ

ΤΗΣ

ΤΑΞΙΔ

ΙΑ

30


Φωτογραφ

ίες

Θω

microάς Κω

στή

Ηλέκτρα

Παπ


Εις Άδ

ου Κάθοδος

-Τοιχογραφ

ία Μ

ονή της Χώ

ρας

Εσω

τερικό

Αγίας

Σοφ

ίας

Ψηφ

ιδωτό

∆έηση

ς -Αγία Σο

φία









ΤΑΞΙΔ

ΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

31

Υδρα

γωγε

ίο το

υ Ο

υάλε

ντος

















ΠΡΟ

ΪΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ








ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΟΪΣ

ΤΟΡΙ

Α

6


CYCLADESEAST

AEGEANISLANDS

LIMANTEPE


2000

2200

2400

2600

2800

3000

EM III

EM IIB

EM IIA

EM I

EH III


EH II early

EH I

EM IIIPhylakopi I

EM II lateKastri


EC I

Kampos

Koukonissi

PoliochniYellow

PoliochniRed

PoliochniBlue

PoliochniGreen

IV

V

VI

VII

V

IV

III

II late

II early

I late

I middle

I early

EB IIIB

EB IIIA

EB II

EB I

EB IIIB

EB IIIA

EB II nal

EB II late

EB II early

EB I

LChMCh

LCh

Philia

EC I-II

EC III









ΠΡΟ

ΪΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

7









ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΟΪΣ

ΤΟΡΙ

Α

8





















ΠΡΟ

ΪΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ










9

1 2 3 4



ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΟΪΣ

ΤΟΡΙ

Α

10

















ΠΡΟ

ΪΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

11














Πράξεις 1616-40 2127-40)
















ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΩΙΜ

ΟΣ

ΧΡΙ

ΣΤΙ

ΑΝΙΣ

ΜΟ

Σ










ΡΩΜ

ΑϊΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

13












ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΩΙΜ

ΟΣ

ΧΡΙ

ΣΤΙ

ΑΝΙΣ

ΜΟ

Σ

14

ΡΩΜ

ΑϊΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

15











Πηγές


Tacitus Annales
























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

16


ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

17























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

18



ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

19























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

20












ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

21



















ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

22











ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

23































ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

24




ΙΑΤΡΙΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

25










ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

26









Πηγές











ΑΝΑΣ

ΚΑΦ

ΙΚΗ

- ΕΡΕΥΝΗ

ΤΙΚΗ

ΔΡΑΣ

ΤΗΡΙΟ

ΤΗΤΑ

ΟΦ

ΕΛΤΗ

Σ

27






ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΑΡ

ΧΑΙΑ

ΜΕΤ

ΑΛΛ

ΟΥΡ

ΓΙΑ

28








ΛΟ

ΥΡΓΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

29





wwwnarnia-itneu

ΟΦΕΛ

ΤΗΣ

ΤΑΞΙΔ

ΙΑ

30


Φωτογραφ

ίες

Θω

microάς Κω

στή

Ηλέκτρα

Παπ


Εις Άδ

ου Κάθοδος

-Τοιχογραφ

ία Μ

ονή της Χώ

ρας

Εσω

τερικό

Αγίας

Σοφ

ίας

Ψηφ

ιδωτό

∆έηση

ς -Αγία Σο

φία









ΤΑΞΙΔ

ΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

31

Υδρα

γωγε

ίο το

υ Ο

υάλε

ντος















ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΟΪΣ

ΤΟΡΙ

Α

6


CYCLADESEAST

AEGEANISLANDS

LIMANTEPE


2000

2200

2400

2600

2800

3000

EM III

EM IIB

EM IIA

EM I

EH III


EH II early

EH I

EM IIIPhylakopi I

EM II lateKastri


EC I

Kampos

Koukonissi

PoliochniYellow

PoliochniRed

PoliochniBlue

PoliochniGreen

IV

V

VI

VII

V

IV

III

II late

II early

I late

I middle

I early

EB IIIB

EB IIIA

EB II

EB I

EB IIIB

EB IIIA

EB II nal

EB II late

EB II early

EB I

LChMCh

LCh

Philia

EC I-II

EC III









ΠΡΟ

ΪΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

7









ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΟΪΣ

ΤΟΡΙ

Α

8





















ΠΡΟ

ΪΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ










9

1 2 3 4



ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΟΪΣ

ΤΟΡΙ

Α

10

















ΠΡΟ

ΪΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

11














Πράξεις 1616-40 2127-40)
















ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΩΙΜ

ΟΣ

ΧΡΙ

ΣΤΙ

ΑΝΙΣ

ΜΟ

Σ










ΡΩΜ

ΑϊΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

13












ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΩΙΜ

ΟΣ

ΧΡΙ

ΣΤΙ

ΑΝΙΣ

ΜΟ

Σ

14

ΡΩΜ

ΑϊΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

15











Πηγές


Tacitus Annales
























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

16


ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

17























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

18



ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

19























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

20












ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

21



















ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

22











ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

23































ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

24




ΙΑΤΡΙΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

25










ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

26









Πηγές











ΑΝΑΣ

ΚΑΦ

ΙΚΗ

- ΕΡΕΥΝΗ

ΤΙΚΗ

ΔΡΑΣ

ΤΗΡΙΟ

ΤΗΤΑ

ΟΦ

ΕΛΤΗ

Σ

27






ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΑΡ

ΧΑΙΑ

ΜΕΤ

ΑΛΛ

ΟΥΡ

ΓΙΑ

28








ΛΟ

ΥΡΓΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

29





wwwnarnia-itneu

ΟΦΕΛ

ΤΗΣ

ΤΑΞΙΔ

ΙΑ

30


Φωτογραφ

ίες

Θω

microάς Κω

στή

Ηλέκτρα

Παπ


Εις Άδ

ου Κάθοδος

-Τοιχογραφ

ία Μ

ονή της Χώ

ρας

Εσω

τερικό

Αγίας

Σοφ

ίας

Ψηφ

ιδωτό

∆έηση

ς -Αγία Σο

φία









ΤΑΞΙΔ

ΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

31

Υδρα

γωγε

ίο το

υ Ο

υάλε

ντος















ΠΡΟ

ΪΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

7









ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΟΪΣ

ΤΟΡΙ

Α

8





















ΠΡΟ

ΪΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ










9

1 2 3 4



ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΟΪΣ

ΤΟΡΙ

Α

10

















ΠΡΟ

ΪΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

11














Πράξεις 1616-40 2127-40)
















ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΩΙΜ

ΟΣ

ΧΡΙ

ΣΤΙ

ΑΝΙΣ

ΜΟ

Σ










ΡΩΜ

ΑϊΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

13












ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΩΙΜ

ΟΣ

ΧΡΙ

ΣΤΙ

ΑΝΙΣ

ΜΟ

Σ

14

ΡΩΜ

ΑϊΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

15











Πηγές


Tacitus Annales
























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

16


ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

17























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

18



ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

19























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

20












ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

21



















ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

22











ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

23































ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

24




ΙΑΤΡΙΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

25










ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

26









Πηγές











ΑΝΑΣ

ΚΑΦ

ΙΚΗ

- ΕΡΕΥΝΗ

ΤΙΚΗ

ΔΡΑΣ

ΤΗΡΙΟ

ΤΗΤΑ

ΟΦ

ΕΛΤΗ

Σ

27






ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΑΡ

ΧΑΙΑ

ΜΕΤ

ΑΛΛ

ΟΥΡ

ΓΙΑ

28








ΛΟ

ΥΡΓΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

29





wwwnarnia-itneu

ΟΦΕΛ

ΤΗΣ

ΤΑΞΙΔ

ΙΑ

30


Φωτογραφ

ίες

Θω

microάς Κω

στή

Ηλέκτρα

Παπ


Εις Άδ

ου Κάθοδος

-Τοιχογραφ

ία Μ

ονή της Χώ

ρας

Εσω

τερικό

Αγίας

Σοφ

ίας

Ψηφ

ιδωτό

∆έηση

ς -Αγία Σο

φία









ΤΑΞΙΔ

ΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

31

Υδρα

γωγε

ίο το

υ Ο

υάλε

ντος








ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΟΪΣ

ΤΟΡΙ

Α

8





















ΠΡΟ

ΪΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ










9

1 2 3 4



ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΟΪΣ

ΤΟΡΙ

Α

10

















ΠΡΟ

ΪΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

11














Πράξεις 1616-40 2127-40)
















ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΩΙΜ

ΟΣ

ΧΡΙ

ΣΤΙ

ΑΝΙΣ

ΜΟ

Σ










ΡΩΜ

ΑϊΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

13












ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΩΙΜ

ΟΣ

ΧΡΙ

ΣΤΙ

ΑΝΙΣ

ΜΟ

Σ

14

ΡΩΜ

ΑϊΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

15











Πηγές


Tacitus Annales
























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

16


ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

17























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

18



ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

19























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

20












ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

21



















ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

22











ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

23































ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

24




ΙΑΤΡΙΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

25










ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

26









Πηγές











ΑΝΑΣ

ΚΑΦ

ΙΚΗ

- ΕΡΕΥΝΗ

ΤΙΚΗ

ΔΡΑΣ

ΤΗΡΙΟ

ΤΗΤΑ

ΟΦ

ΕΛΤΗ

Σ

27






ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΑΡ

ΧΑΙΑ

ΜΕΤ

ΑΛΛ

ΟΥΡ

ΓΙΑ

28








ΛΟ

ΥΡΓΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

29





wwwnarnia-itneu

ΟΦΕΛ

ΤΗΣ

ΤΑΞΙΔ

ΙΑ

30


Φωτογραφ

ίες

Θω

microάς Κω

στή

Ηλέκτρα

Παπ


Εις Άδ

ου Κάθοδος

-Τοιχογραφ

ία Μ

ονή της Χώ

ρας

Εσω

τερικό

Αγίας

Σοφ

ίας

Ψηφ

ιδωτό

∆έηση

ς -Αγία Σο

φία









ΤΑΞΙΔ

ΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

31

Υδρα

γωγε

ίο το

υ Ο

υάλε

ντος








ΠΡΟ

ΪΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ










9

1 2 3 4



ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΟΪΣ

ΤΟΡΙ

Α

10

















ΠΡΟ

ΪΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

11














Πράξεις 1616-40 2127-40)
















ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΩΙΜ

ΟΣ

ΧΡΙ

ΣΤΙ

ΑΝΙΣ

ΜΟ

Σ










ΡΩΜ

ΑϊΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

13












ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΩΙΜ

ΟΣ

ΧΡΙ

ΣΤΙ

ΑΝΙΣ

ΜΟ

Σ

14

ΡΩΜ

ΑϊΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

15











Πηγές


Tacitus Annales
























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

16


ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

17























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

18



ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

19























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

20












ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

21



















ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

22











ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

23































ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

24




ΙΑΤΡΙΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

25










ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

26









Πηγές











ΑΝΑΣ

ΚΑΦ

ΙΚΗ

- ΕΡΕΥΝΗ

ΤΙΚΗ

ΔΡΑΣ

ΤΗΡΙΟ

ΤΗΤΑ

ΟΦ

ΕΛΤΗ

Σ

27






ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΑΡ

ΧΑΙΑ

ΜΕΤ

ΑΛΛ

ΟΥΡ

ΓΙΑ

28








ΛΟ

ΥΡΓΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

29





wwwnarnia-itneu

ΟΦΕΛ

ΤΗΣ

ΤΑΞΙΔ

ΙΑ

30


Φωτογραφ

ίες

Θω

microάς Κω

στή

Ηλέκτρα

Παπ


Εις Άδ

ου Κάθοδος

-Τοιχογραφ

ία Μ

ονή της Χώ

ρας

Εσω

τερικό

Αγίας

Σοφ

ίας

Ψηφ

ιδωτό

∆έηση

ς -Αγία Σο

φία









ΤΑΞΙΔ

ΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

31

Υδρα

γωγε

ίο το

υ Ο

υάλε

ντος








ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΟΪΣ

ΤΟΡΙ

Α

10

















ΠΡΟ

ΪΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

11














Πράξεις 1616-40 2127-40)
















ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΩΙΜ

ΟΣ

ΧΡΙ

ΣΤΙ

ΑΝΙΣ

ΜΟ

Σ










ΡΩΜ

ΑϊΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

13












ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΩΙΜ

ΟΣ

ΧΡΙ

ΣΤΙ

ΑΝΙΣ

ΜΟ

Σ

14

ΡΩΜ

ΑϊΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

15











Πηγές


Tacitus Annales
























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

16


ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

17























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

18



ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

19























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

20












ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

21



















ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

22











ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

23































ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

24




ΙΑΤΡΙΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

25










ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

26









Πηγές











ΑΝΑΣ

ΚΑΦ

ΙΚΗ

- ΕΡΕΥΝΗ

ΤΙΚΗ

ΔΡΑΣ

ΤΗΡΙΟ

ΤΗΤΑ

ΟΦ

ΕΛΤΗ

Σ

27






ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΑΡ

ΧΑΙΑ

ΜΕΤ

ΑΛΛ

ΟΥΡ

ΓΙΑ

28








ΛΟ

ΥΡΓΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

29





wwwnarnia-itneu

ΟΦΕΛ

ΤΗΣ

ΤΑΞΙΔ

ΙΑ

30


Φωτογραφ

ίες

Θω

microάς Κω

στή

Ηλέκτρα

Παπ


Εις Άδ

ου Κάθοδος

-Τοιχογραφ

ία Μ

ονή της Χώ

ρας

Εσω

τερικό

Αγίας

Σοφ

ίας

Ψηφ

ιδωτό

∆έηση

ς -Αγία Σο

φία









ΤΑΞΙΔ

ΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

31

Υδρα

γωγε

ίο το

υ Ο

υάλε

ντος
















ΠΡΟ

ΪΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

11














Πράξεις 1616-40 2127-40)
















ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΩΙΜ

ΟΣ

ΧΡΙ

ΣΤΙ

ΑΝΙΣ

ΜΟ

Σ










ΡΩΜ

ΑϊΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

13












ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΩΙΜ

ΟΣ

ΧΡΙ

ΣΤΙ

ΑΝΙΣ

ΜΟ

Σ

14

ΡΩΜ

ΑϊΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

15











Πηγές


Tacitus Annales
























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

16


ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

17























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

18



ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

19























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

20












ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

21



















ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

22











ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

23































ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

24




ΙΑΤΡΙΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

25










ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

26









Πηγές











ΑΝΑΣ

ΚΑΦ

ΙΚΗ

- ΕΡΕΥΝΗ

ΤΙΚΗ

ΔΡΑΣ

ΤΗΡΙΟ

ΤΗΤΑ

ΟΦ

ΕΛΤΗ

Σ

27






ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΑΡ

ΧΑΙΑ

ΜΕΤ

ΑΛΛ

ΟΥΡ

ΓΙΑ

28








ΛΟ

ΥΡΓΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

29





wwwnarnia-itneu

ΟΦΕΛ

ΤΗΣ

ΤΑΞΙΔ

ΙΑ

30


Φωτογραφ

ίες

Θω

microάς Κω

στή

Ηλέκτρα

Παπ


Εις Άδ

ου Κάθοδος

-Τοιχογραφ

ία Μ

ονή της Χώ

ρας

Εσω

τερικό

Αγίας

Σοφ

ίας

Ψηφ

ιδωτό

∆έηση

ς -Αγία Σο

φία









ΤΑΞΙΔ

ΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

31

Υδρα

γωγε

ίο το

υ Ο

υάλε

ντος













Πράξεις 1616-40 2127-40)
















ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΩΙΜ

ΟΣ

ΧΡΙ

ΣΤΙ

ΑΝΙΣ

ΜΟ

Σ










ΡΩΜ

ΑϊΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

13












ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΩΙΜ

ΟΣ

ΧΡΙ

ΣΤΙ

ΑΝΙΣ

ΜΟ

Σ

14

ΡΩΜ

ΑϊΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

15











Πηγές


Tacitus Annales
























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

16


ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

17























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

18



ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

19























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

20












ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

21



















ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

22











ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

23































ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

24




ΙΑΤΡΙΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

25










ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

26









Πηγές











ΑΝΑΣ

ΚΑΦ

ΙΚΗ

- ΕΡΕΥΝΗ

ΤΙΚΗ

ΔΡΑΣ

ΤΗΡΙΟ

ΤΗΤΑ

ΟΦ

ΕΛΤΗ

Σ

27






ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΑΡ

ΧΑΙΑ

ΜΕΤ

ΑΛΛ

ΟΥΡ

ΓΙΑ

28








ΛΟ

ΥΡΓΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

29





wwwnarnia-itneu

ΟΦΕΛ

ΤΗΣ

ΤΑΞΙΔ

ΙΑ

30


Φωτογραφ

ίες

Θω

microάς Κω

στή

Ηλέκτρα

Παπ


Εις Άδ

ου Κάθοδος

-Τοιχογραφ

ία Μ

ονή της Χώ

ρας

Εσω

τερικό

Αγίας

Σοφ

ίας

Ψηφ

ιδωτό

∆έηση

ς -Αγία Σο

φία









ΤΑΞΙΔ

ΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

31

Υδρα

γωγε

ίο το

υ Ο

υάλε

ντος

















ΡΩΜ

ΑϊΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

13












ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΩΙΜ

ΟΣ

ΧΡΙ

ΣΤΙ

ΑΝΙΣ

ΜΟ

Σ

14

ΡΩΜ

ΑϊΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

15











Πηγές


Tacitus Annales
























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

16


ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

17























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

18



ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

19























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

20












ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

21



















ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

22











ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

23































ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

24




ΙΑΤΡΙΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

25










ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

26









Πηγές











ΑΝΑΣ

ΚΑΦ

ΙΚΗ

- ΕΡΕΥΝΗ

ΤΙΚΗ

ΔΡΑΣ

ΤΗΡΙΟ

ΤΗΤΑ

ΟΦ

ΕΛΤΗ

Σ

27






ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΑΡ

ΧΑΙΑ

ΜΕΤ

ΑΛΛ

ΟΥΡ

ΓΙΑ

28








ΛΟ

ΥΡΓΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

29





wwwnarnia-itneu

ΟΦΕΛ

ΤΗΣ

ΤΑΞΙΔ

ΙΑ

30


Φωτογραφ

ίες

Θω

microάς Κω

στή

Ηλέκτρα

Παπ


Εις Άδ

ου Κάθοδος

-Τοιχογραφ

ία Μ

ονή της Χώ

ρας

Εσω

τερικό

Αγίας

Σοφ

ίας

Ψηφ

ιδωτό

∆έηση

ς -Αγία Σο

φία









ΤΑΞΙΔ

ΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

31

Υδρα

γωγε

ίο το

υ Ο

υάλε

ντος



















ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΠ

ΡΩΙΜ

ΟΣ

ΧΡΙ

ΣΤΙ

ΑΝΙΣ

ΜΟ

Σ

14

ΡΩΜ

ΑϊΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

15











Πηγές


Tacitus Annales
























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

16


ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

17























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

18



ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

19























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

20












ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

21



















ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

22











ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

23































ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

24




ΙΑΤΡΙΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

25










ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

26









Πηγές











ΑΝΑΣ

ΚΑΦ

ΙΚΗ

- ΕΡΕΥΝΗ

ΤΙΚΗ

ΔΡΑΣ

ΤΗΡΙΟ

ΤΗΤΑ

ΟΦ

ΕΛΤΗ

Σ

27






ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΑΡ

ΧΑΙΑ

ΜΕΤ

ΑΛΛ

ΟΥΡ

ΓΙΑ

28








ΛΟ

ΥΡΓΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

29





wwwnarnia-itneu

ΟΦΕΛ

ΤΗΣ

ΤΑΞΙΔ

ΙΑ

30


Φωτογραφ

ίες

Θω

microάς Κω

στή

Ηλέκτρα

Παπ


Εις Άδ

ου Κάθοδος

-Τοιχογραφ

ία Μ

ονή της Χώ

ρας

Εσω

τερικό

Αγίας

Σοφ

ίας

Ψηφ

ιδωτό

∆έηση

ς -Αγία Σο

φία









ΤΑΞΙΔ

ΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

31

Υδρα

γωγε

ίο το

υ Ο

υάλε

ντος








ΡΩΜ

ΑϊΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

15











Πηγές


Tacitus Annales
























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

16


ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

17























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

18



ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

19























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

20












ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

21



















ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

22











ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

23































ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

24




ΙΑΤΡΙΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

25










ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

26









Πηγές











ΑΝΑΣ

ΚΑΦ

ΙΚΗ

- ΕΡΕΥΝΗ

ΤΙΚΗ

ΔΡΑΣ

ΤΗΡΙΟ

ΤΗΤΑ

ΟΦ

ΕΛΤΗ

Σ

27






ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΑΡ

ΧΑΙΑ

ΜΕΤ

ΑΛΛ

ΟΥΡ

ΓΙΑ

28








ΛΟ

ΥΡΓΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

29





wwwnarnia-itneu

ΟΦΕΛ

ΤΗΣ

ΤΑΞΙΔ

ΙΑ

30


Φωτογραφ

ίες

Θω

microάς Κω

στή

Ηλέκτρα

Παπ


Εις Άδ

ου Κάθοδος

-Τοιχογραφ

ία Μ

ονή της Χώ

ρας

Εσω

τερικό

Αγίας

Σοφ

ίας

Ψηφ

ιδωτό

∆έηση

ς -Αγία Σο

φία









ΤΑΞΙΔ

ΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

31

Υδρα

γωγε

ίο το

υ Ο

υάλε

ντος





















ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

16


ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

17























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

18



ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

19























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

20












ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

21



















ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

22











ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

23































ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

24




ΙΑΤΡΙΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

25










ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

26









Πηγές











ΑΝΑΣ

ΚΑΦ

ΙΚΗ

- ΕΡΕΥΝΗ

ΤΙΚΗ

ΔΡΑΣ

ΤΗΡΙΟ

ΤΗΤΑ

ΟΦ

ΕΛΤΗ

Σ

27






ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΑΡ

ΧΑΙΑ

ΜΕΤ

ΑΛΛ

ΟΥΡ

ΓΙΑ

28








ΛΟ

ΥΡΓΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

29





wwwnarnia-itneu

ΟΦΕΛ

ΤΗΣ

ΤΑΞΙΔ

ΙΑ

30


Φωτογραφ

ίες

Θω

microάς Κω

στή

Ηλέκτρα

Παπ


Εις Άδ

ου Κάθοδος

-Τοιχογραφ

ία Μ

ονή της Χώ

ρας

Εσω

τερικό

Αγίας

Σοφ

ίας

Ψηφ

ιδωτό

∆έηση

ς -Αγία Σο

φία









ΤΑΞΙΔ

ΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

31

Υδρα

γωγε

ίο το

υ Ο

υάλε

ντος








ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

17























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

18



ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

19























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

20












ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

21



















ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

22











ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

23































ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

24




ΙΑΤΡΙΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

25










ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

26









Πηγές











ΑΝΑΣ

ΚΑΦ

ΙΚΗ

- ΕΡΕΥΝΗ

ΤΙΚΗ

ΔΡΑΣ

ΤΗΡΙΟ

ΤΗΤΑ

ΟΦ

ΕΛΤΗ

Σ

27






ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΑΡ

ΧΑΙΑ

ΜΕΤ

ΑΛΛ

ΟΥΡ

ΓΙΑ

28








ΛΟ

ΥΡΓΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

29





wwwnarnia-itneu

ΟΦΕΛ

ΤΗΣ

ΤΑΞΙΔ

ΙΑ

30


Φωτογραφ

ίες

Θω

microάς Κω

στή

Ηλέκτρα

Παπ


Εις Άδ

ου Κάθοδος

-Τοιχογραφ

ία Μ

ονή της Χώ

ρας

Εσω

τερικό

Αγίας

Σοφ

ίας

Ψηφ

ιδωτό

∆έηση

ς -Αγία Σο

φία









ΤΑΞΙΔ

ΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

31

Υδρα

γωγε

ίο το

υ Ο

υάλε

ντος
















ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

18



ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

19























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

20












ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

21



















ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

22











ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

23































ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

24




ΙΑΤΡΙΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

25










ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

26









Πηγές











ΑΝΑΣ

ΚΑΦ

ΙΚΗ

- ΕΡΕΥΝΗ

ΤΙΚΗ

ΔΡΑΣ

ΤΗΡΙΟ

ΤΗΤΑ

ΟΦ

ΕΛΤΗ

Σ

27






ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΑΡ

ΧΑΙΑ

ΜΕΤ

ΑΛΛ

ΟΥΡ

ΓΙΑ

28








ΛΟ

ΥΡΓΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

29





wwwnarnia-itneu

ΟΦΕΛ

ΤΗΣ

ΤΑΞΙΔ

ΙΑ

30


Φωτογραφ

ίες

Θω

microάς Κω

στή

Ηλέκτρα

Παπ


Εις Άδ

ου Κάθοδος

-Τοιχογραφ

ία Μ

ονή της Χώ

ρας

Εσω

τερικό

Αγίας

Σοφ

ίας

Ψηφ

ιδωτό

∆έηση

ς -Αγία Σο

φία









ΤΑΞΙΔ

ΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

31

Υδρα

γωγε

ίο το

υ Ο

υάλε

ντος








ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

19























ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

20












ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

21



















ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

22











ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

23































ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

24




ΙΑΤΡΙΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

25










ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

26









Πηγές











ΑΝΑΣ

ΚΑΦ

ΙΚΗ

- ΕΡΕΥΝΗ

ΤΙΚΗ

ΔΡΑΣ

ΤΗΡΙΟ

ΤΗΤΑ

ΟΦ

ΕΛΤΗ

Σ

27






ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΑΡ

ΧΑΙΑ

ΜΕΤ

ΑΛΛ

ΟΥΡ

ΓΙΑ

28








ΛΟ

ΥΡΓΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

29





wwwnarnia-itneu

ΟΦΕΛ

ΤΗΣ

ΤΑΞΙΔ

ΙΑ

30


Φωτογραφ

ίες

Θω

microάς Κω

στή

Ηλέκτρα

Παπ


Εις Άδ

ου Κάθοδος

-Τοιχογραφ

ία Μ

ονή της Χώ

ρας

Εσω

τερικό

Αγίας

Σοφ

ίας

Ψηφ

ιδωτό

∆έηση

ς -Αγία Σο

φία









ΤΑΞΙΔ

ΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

31

Υδρα

γωγε

ίο το

υ Ο

υάλε

ντος









ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

20












ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

21



















ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

22











ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

23































ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

24




ΙΑΤΡΙΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

25










ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

26









Πηγές











ΑΝΑΣ

ΚΑΦ

ΙΚΗ

- ΕΡΕΥΝΗ

ΤΙΚΗ

ΔΡΑΣ

ΤΗΡΙΟ

ΤΗΤΑ

ΟΦ

ΕΛΤΗ

Σ

27






ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΑΡ

ΧΑΙΑ

ΜΕΤ

ΑΛΛ

ΟΥΡ

ΓΙΑ

28








ΛΟ

ΥΡΓΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

29





wwwnarnia-itneu

ΟΦΕΛ

ΤΗΣ

ΤΑΞΙΔ

ΙΑ

30


Φωτογραφ

ίες

Θω

microάς Κω

στή

Ηλέκτρα

Παπ


Εις Άδ

ου Κάθοδος

-Τοιχογραφ

ία Μ

ονή της Χώ

ρας

Εσω

τερικό

Αγίας

Σοφ

ίας

Ψηφ

ιδωτό

∆έηση

ς -Αγία Σο

φία









ΤΑΞΙΔ

ΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

31

Υδρα

γωγε

ίο το

υ Ο

υάλε

ντος








ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

21



















ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

22











ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

23































ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

24




ΙΑΤΡΙΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

25










ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

26









Πηγές











ΑΝΑΣ

ΚΑΦ

ΙΚΗ

- ΕΡΕΥΝΗ

ΤΙΚΗ

ΔΡΑΣ

ΤΗΡΙΟ

ΤΗΤΑ

ΟΦ

ΕΛΤΗ

Σ

27






ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΑΡ

ΧΑΙΑ

ΜΕΤ

ΑΛΛ

ΟΥΡ

ΓΙΑ

28








ΛΟ

ΥΡΓΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

29





wwwnarnia-itneu

ΟΦΕΛ

ΤΗΣ

ΤΑΞΙΔ

ΙΑ

30


Φωτογραφ

ίες

Θω

microάς Κω

στή

Ηλέκτρα

Παπ


Εις Άδ

ου Κάθοδος

-Τοιχογραφ

ία Μ

ονή της Χώ

ρας

Εσω

τερικό

Αγίας

Σοφ

ίας

Ψηφ

ιδωτό

∆έηση

ς -Αγία Σο

φία









ΤΑΞΙΔ

ΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

31

Υδρα

γωγε

ίο το

υ Ο

υάλε

ντος
















ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΒΥ

ΖΑΝ

ΤΙΝ

Η Α

ΡΧΑΙ

ΟΛΟ

ΓΙΑ

22











ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

23































ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

24




ΙΑΤΡΙΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

25










ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

26









Πηγές











ΑΝΑΣ

ΚΑΦ

ΙΚΗ

- ΕΡΕΥΝΗ

ΤΙΚΗ

ΔΡΑΣ

ΤΗΡΙΟ

ΤΗΤΑ

ΟΦ

ΕΛΤΗ

Σ

27






ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΑΡ

ΧΑΙΑ

ΜΕΤ

ΑΛΛ

ΟΥΡ

ΓΙΑ

28








ΛΟ

ΥΡΓΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

29





wwwnarnia-itneu

ΟΦΕΛ

ΤΗΣ

ΤΑΞΙΔ

ΙΑ

30


Φωτογραφ

ίες

Θω

microάς Κω

στή

Ηλέκτρα

Παπ


Εις Άδ

ου Κάθοδος

-Τοιχογραφ

ία Μ

ονή της Χώ

ρας

Εσω

τερικό

Αγίας

Σοφ

ίας

Ψηφ

ιδωτό

∆έηση

ς -Αγία Σο

φία









ΤΑΞΙΔ

ΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

31

Υδρα

γωγε

ίο το

υ Ο

υάλε

ντος








ΒΥΖΑΝΤΙΝ

Η ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΑ Ο

ΦΕΛ

ΤΗΣ

23































ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

24




ΙΑΤΡΙΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

25










ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

26









Πηγές











ΑΝΑΣ

ΚΑΦ

ΙΚΗ

- ΕΡΕΥΝΗ

ΤΙΚΗ

ΔΡΑΣ

ΤΗΡΙΟ

ΤΗΤΑ

ΟΦ

ΕΛΤΗ

Σ

27






ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΑΡ

ΧΑΙΑ

ΜΕΤ

ΑΛΛ

ΟΥΡ

ΓΙΑ

28








ΛΟ

ΥΡΓΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

29





wwwnarnia-itneu

ΟΦΕΛ

ΤΗΣ

ΤΑΞΙΔ

ΙΑ

30


Φωτογραφ

ίες

Θω

microάς Κω

στή

Ηλέκτρα

Παπ


Εις Άδ

ου Κάθοδος

-Τοιχογραφ

ία Μ

ονή της Χώ

ρας

Εσω

τερικό

Αγίας

Σοφ

ίας

Ψηφ

ιδωτό

∆έηση

ς -Αγία Σο

φία









ΤΑΞΙΔ

ΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

31

Υδρα

γωγε

ίο το

υ Ο

υάλε

ντος
















ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

24




ΙΑΤΡΙΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

25










ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

26









Πηγές











ΑΝΑΣ

ΚΑΦ

ΙΚΗ

- ΕΡΕΥΝΗ

ΤΙΚΗ

ΔΡΑΣ

ΤΗΡΙΟ

ΤΗΤΑ

ΟΦ

ΕΛΤΗ

Σ

27






ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΑΡ

ΧΑΙΑ

ΜΕΤ

ΑΛΛ

ΟΥΡ

ΓΙΑ

28








ΛΟ

ΥΡΓΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

29





wwwnarnia-itneu

ΟΦΕΛ

ΤΗΣ

ΤΑΞΙΔ

ΙΑ

30


Φωτογραφ

ίες

Θω

microάς Κω

στή

Ηλέκτρα

Παπ


Εις Άδ

ου Κάθοδος

-Τοιχογραφ

ία Μ

ονή της Χώ

ρας

Εσω

τερικό

Αγίας

Σοφ

ίας

Ψηφ

ιδωτό

∆έηση

ς -Αγία Σο

φία









ΤΑΞΙΔ

ΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

31

Υδρα

γωγε

ίο το

υ Ο

υάλε

ντος








ΙΑΤΡΙΚΗ

ΙΣΤΟ

ΡΙΑΟ

ΦΕΛΤΗ

Σ

25










ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

26









Πηγές











ΑΝΑΣ

ΚΑΦ

ΙΚΗ

- ΕΡΕΥΝΗ

ΤΙΚΗ

ΔΡΑΣ

ΤΗΡΙΟ

ΤΗΤΑ

ΟΦ

ΕΛΤΗ

Σ

27






ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΑΡ

ΧΑΙΑ

ΜΕΤ

ΑΛΛ

ΟΥΡ

ΓΙΑ

28








ΛΟ

ΥΡΓΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

29





wwwnarnia-itneu

ΟΦΕΛ

ΤΗΣ

ΤΑΞΙΔ

ΙΑ

30


Φωτογραφ

ίες

Θω

microάς Κω

στή

Ηλέκτρα

Παπ


Εις Άδ

ου Κάθοδος

-Τοιχογραφ

ία Μ

ονή της Χώ

ρας

Εσω

τερικό

Αγίας

Σοφ

ίας

Ψηφ

ιδωτό

∆έηση

ς -Αγία Σο

φία









ΤΑΞΙΔ

ΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

31

Υδρα

γωγε

ίο το

υ Ο

υάλε

ντος








ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΙΑ

ΤΡΙΚ

Η ΙΣ

ΤΟΡΙ

Α

26









Πηγές











ΑΝΑΣ

ΚΑΦ

ΙΚΗ

- ΕΡΕΥΝΗ

ΤΙΚΗ

ΔΡΑΣ

ΤΗΡΙΟ

ΤΗΤΑ

ΟΦ

ΕΛΤΗ

Σ

27






ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΑΡ

ΧΑΙΑ

ΜΕΤ

ΑΛΛ

ΟΥΡ

ΓΙΑ

28








ΛΟ

ΥΡΓΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

29





wwwnarnia-itneu

ΟΦΕΛ

ΤΗΣ

ΤΑΞΙΔ

ΙΑ

30


Φωτογραφ

ίες

Θω

microάς Κω

στή

Ηλέκτρα

Παπ


Εις Άδ

ου Κάθοδος

-Τοιχογραφ

ία Μ

ονή της Χώ

ρας

Εσω

τερικό

Αγίας

Σοφ

ίας

Ψηφ

ιδωτό

∆έηση

ς -Αγία Σο

φία









ΤΑΞΙΔ

ΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

31

Υδρα

γωγε

ίο το

υ Ο

υάλε

ντος








ΑΝΑΣ

ΚΑΦ

ΙΚΗ

- ΕΡΕΥΝΗ

ΤΙΚΗ

ΔΡΑΣ

ΤΗΡΙΟ

ΤΗΤΑ

ΟΦ

ΕΛΤΗ

Σ

27






ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΑΡ

ΧΑΙΑ

ΜΕΤ

ΑΛΛ

ΟΥΡ

ΓΙΑ

28








ΛΟ

ΥΡΓΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

29





wwwnarnia-itneu

ΟΦΕΛ

ΤΗΣ

ΤΑΞΙΔ

ΙΑ

30


Φωτογραφ

ίες

Θω

microάς Κω

στή

Ηλέκτρα

Παπ


Εις Άδ

ου Κάθοδος

-Τοιχογραφ

ία Μ

ονή της Χώ

ρας

Εσω

τερικό

Αγίας

Σοφ

ίας

Ψηφ

ιδωτό

∆έηση

ς -Αγία Σο

φία









ΤΑΞΙΔ

ΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

31

Υδρα

γωγε

ίο το

υ Ο

υάλε

ντος








ΟΦ

ΕΛΤΗ

ΣΑΡ

ΧΑΙΑ

ΜΕΤ

ΑΛΛ

ΟΥΡ

ΓΙΑ

28








ΛΟ

ΥΡΓΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

29





wwwnarnia-itneu

ΟΦΕΛ

ΤΗΣ

ΤΑΞΙΔ

ΙΑ

30


Φωτογραφ

ίες

Θω

microάς Κω

στή

Ηλέκτρα

Παπ


Εις Άδ

ου Κάθοδος

-Τοιχογραφ

ία Μ

ονή της Χώ

ρας

Εσω

τερικό

Αγίας

Σοφ

ίας

Ψηφ

ιδωτό

∆έηση

ς -Αγία Σο

φία









ΤΑΞΙΔ

ΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

31

Υδρα

γωγε

ίο το

υ Ο

υάλε

ντος









ΛΟ

ΥΡΓΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

29





wwwnarnia-itneu

ΟΦΕΛ

ΤΗΣ

ΤΑΞΙΔ

ΙΑ

30


Φωτογραφ

ίες

Θω

microάς Κω

στή

Ηλέκτρα

Παπ


Εις Άδ

ου Κάθοδος

-Τοιχογραφ

ία Μ

ονή της Χώ

ρας

Εσω

τερικό

Αγίας

Σοφ

ίας

Ψηφ

ιδωτό

∆έηση

ς -Αγία Σο

φία









ΤΑΞΙΔ

ΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

31

Υδρα

γωγε

ίο το

υ Ο

υάλε

ντος








ΟΦΕΛ

ΤΗΣ

ΤΑΞΙΔ

ΙΑ

30


Φωτογραφ

ίες

Θω

microάς Κω

στή

Ηλέκτρα

Παπ


Εις Άδ

ου Κάθοδος

-Τοιχογραφ

ία Μ

ονή της Χώ

ρας

Εσω

τερικό

Αγίας

Σοφ

ίας

Ψηφ

ιδωτό

∆έηση

ς -Αγία Σο

φία









ΤΑΞΙΔ

ΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

31

Υδρα

γωγε

ίο το

υ Ο

υάλε

ντος








ΤΑΞΙΔ

ΙΑΟ

ΦΕΛ

ΤΗΣ

31

Υδρα

γωγε

ίο το

υ Ο

υάλε

ντος








ΟΦΕΛΤΗΣ - ΤΕΥΧΟΣ 10 - 2012

Documents

Transcript of ΟΦΕΛΤΗΣ - ΤΕΥΧΟΣ 10 - 2012