ΜΑΡΙΑΓΟΥΔΕΛΗ

ΣΠΙΤΙΚΑΙ

ΣΧΟΛΕΙΟ

ΜΕΡΙΚΑΔΙΔΑΓΜΑΤΑ

ΑΠΟΤΗΝΠΕΙΡΑΤΟΥ

ΣΧΟΛΕΙΟΥΜΑΣ

ΕΚΔΟΣΗΤΗΣΜΟΝΤΕΣΣΟΡΙΑΝΗΣ

ΣΧΟΛΗΣΑΘΗΝΩΝΜΑΡΙΑΓΟΥΔΕΛΗ

1

Αθήνα,6/3/2017

Πρόλογος

Τοβιβλίο«ΣπίτικαιΣχολείο»εκδόθηκεγιαπρώτηφοράτο1956.ΉτανένααπόταπρώταβιβλίατηςΜαρίαςΓουδέληκαιαποτέλεσεμίαπροσπάθειανασυμπεριλάβειβασικέςαρχέςτουΜοντεσσοριανούσυστήματοςκαιτηςφιλοσοφίαςτουσχολείουσεέναμικρήςέκτασηςκείμενο.Ο σκοπός του κειμένου ήταν να αποτελέσει ένα σύντομο, πρακτικό οδηγό προςτουςγονείςτουσχολείουώστενακατανοήσουνκαλύτεράτοΜοντεσσοριανόσύστημακαιναενισχύσουνέτσι,μέσωτουδικούτουςρόλου,τοπαιδαγωγικόέργοτουσχολείου.

Τοκείμενοαυτόδιατίθεταιπλέονσεηλεκτρονικήμορφή,σεμιαεπικαιροποιημένηεκδοχήμετηνευθύνητουΕκπαιδευτικούΣυμβουλίουτουΣχολείου.

Το βιβλίο αναφέρεται, μεταξύ άλλων, σε θέματα όπως είναι η ανάγκη συνεργασίαςανάμεσα στο σχολείο και την οικογένεια, η ανάγκη του παιδιού για ανεξαρτησία, ηυπερπροστασία τωνενηλίκωνκαθώςκαισεβασικέςθέσεις τουσχολείουόπωςαυτές γιατους βαθμούς και τις τιμωρίες. Διαβάζοντας αυτό το βιβλίο ανακαλύπτει κανείς πόσοεπίκαιραείναιταζητήματαπουθέτειηΜαρίαΓουδέλημεγνώμοναπάντατηναγάπηκαιτοσεβασμότηςπροσωπικότηταςτουπαιδιού.

2

ΣπίτικαιΣχολείο

Εισαγωγή

Με το μικρό αυτό βιβλιαράκι επιθυμώ να μεταδώσω στους γονείς των παιδιών τουσχολείουμας, καθώς και σε κάθεάλλον ενδιαφερόμενο, μερικάδείγματααπό τηνπείρατης εργασίαςμας. Είναιδιδάγματααπό την εργασίαμαςστοΝηπιαγωγείο, καθώςακόμηκαιαποτελέσματατηςεφαρμογήςτωνιδεώνμαςστοΔημοτικόΣχολείο,πουσυνήθωςτόσοδύσκολαξεφεύγειαπόαπ’τιςπαλιές,κλασικέςμορφέςδιδασκαλίας.

Το σχολείο μας βασίζεται στις παιδαγωγικές αρχές της Μαρίας Μοντεσσόρι καιπαρακολουθείτοπαιδαγωγικότηςσύστημαστηνκαθημερινήανάπτυξηκαιεξέλιξήτου.

Η επιστημονική αγωγή βάζει για σκοπό της σήμερα την ετοιμασία ενός περιβάλλοντος,μέσαστοοποίο,μετηδράσητου ίδιουτουπαιδιού,θαμπορούννααναπτυχθούνκαιναεξελιχθούνομαλάόλαταχαρακτηριστικάτηςπροσωπικότηταςκαιοιικανότητέςτου.

Όπως ο γεωπόνος, ο φυσιοδίφης, ο καλλιεργητής, αφού μελετήσουν τις ιδιότητες, τουςνόμους και όρους ανάπτυξης του αντικειμένου της έρευνάς τους, προσπαθούν ναδημιουργήσουνστοπεριβάλλοντουςόλουςτουςόρους-σύνθεσηεδάφους,κλίμα,υγρασία,θερμοκρασία κτλ.- που θα επιτρέψουν στο καλλιεργούμενο είδος να αναπτυχθεί και ναεκδηλώσει τις φυσικές του ιδιότητες, έτσι και ο παιδαγωγός, αφού έχει πια ανακαλύψειορισμένεςιδιότητεςκαινόμουςανάπτυξηςτουμικρούπαιδιού,προσπαθείναετοιμάσειτοκατάλληλο εκείνο περιβάλλον, μέσα στο οποίο θα μπορούσαν να αναπτυχθούν και ναεξελιχθούν αυτές οι ορισμένες ιδιότητες, παίρνοντας μορφές και εκδηλώσεις κοινωνικάωφέλιμες.

Το περιβάλλον αυτό δεν είναι μόνο υλικό, με την έννοια πως έχει ορισμένες δομημένεςδραστηριότητες και ορισμένο παιδαγωγικό υλικό. Είναι ταυτόχρονα και κυρίως έναπνευματικόπεριβάλλον,έναορισμένοκλίμαπνευματικήςκαιψυχικήςζωής,μεορισμένουείδουςσχέσειςμεταξύενηλίκουκαιπαιδιού,τωνπαιδιώνμεταξύτους,τουπαιδιούκαιτουυλικούπεριβάλλοντος.

Αν παραβλέψουμε αυτό το ορισμένο ψυχικό και πνευματικό περιβάλλον, μας είναιαδύνατο να έχουμε μια πραγματική επιστημονική αγωγή, έστω και με το αρτιότεροεπιστημονικό υλικό εργασίας. Και όχι μόνο αυτό. Η έλλειψη του κατάλληλου ψυχικούπεριβάλλοντος στο πολύ μικρό παιδί προκαλεί μεγάλους κινδύνους για την ψυχική καιπνευματική του συγκρότηση και δεν του επιτρέπει να αναπτύξει το δυναμικό του.Επιπρόσθετα, επηρεάζονται σοβαρά και οι κοινωνικές του δεξιότητες με τρόπο που θακαθιστάδύσκοληέωςκαιμηλειτουργικήτηνένταξήτουστοευρύτεροκοινωνικόσύνολομεγαλώνοντας.

Ανάγκηαρμονικήςσυνεργασίαςμεταξύσχολείουκαιοικογένειας

‘Eνα στοιχείο του περιβάλλοντος που ασκεί παιδαγωγικό έργο είναι και το σπίτι, ηοικογένειαόπουζειτοπαιδί.Αισθανόμαστε,συνεπώς,τηνανάγκηναέρθουμεσεμίαπιοστενή επαφήμε την οικογένεια, να τη βοηθήσουμε στην κατανόηση των ζητημάτωνπου

3

αντιμετωπίζουμε,γιαναμαςβοηθήσειμετησειράτηςή–στηχειρότερηπερίπτωση-ναμημαςπαρεμβάλειεμπόδιαπουκαταστρέφουνό,τιπροσπαθούμεναχτίσουμεστοσχολείο.

Ύστερα από πολυετή εμπειρία με το Μοντεσσοριανό σύστημα, εξετάζοντας σήμερα τααποτελέσματατηςδουλειάςμουταβρίσκωπερισσότεροκαρποφόρααπόόσοταπερίμενα.

Ηθεωρίαμεείχεδιδάξει-μιαθεωρίαπουεπιτέλουςέχειτηνπλήρηανταπόκρισήτηςστηνπράξη και στην παραμικρότερη λεπτομέρεια- με τι τρόπο λύνονται τα παιδαγωγικά καιδιδακτικά προβλήματα, μα δεν είχα φαντασθεί την πρακτική εφαρμογή της λύσης τόσοπρόσφορη και αποδοτική. Είχα και προηγουμένως εργασθεί με παιδιά, μα ποτέ δενμπόρεσα ναφτάσω την απόδοση της δουλειάς και την ισορρόπηση της προσωπικότηταςτων παιδιών όσο στο σχολείο αυτό. Ποτέ τα μάτια των παιδιών δεν με κοίταξαν τόσοξεκάθαρα, όπως διαπίστωσαν και πολλοί άλλοι εκτός από μένα, ποτέ δεν είδαζωγραφισμένησεπαιδικάπροσωπάκιατόσοήρεμηχαρά.

Έτσι θα αποδώσω τιμή στους γονείς εκείνων των παιδιών που μας παραστάθηκαν καιφρόντισαν να βοηθήσουν το σχολείο, ακολουθώντας και στο σπίτι το ίδιο πνεύμα στηνανατροφήτωνπαιδιώντους.

Οάνθρωποςπάνταθεωρείτονεαυτότουλίγοπαιδαγωγόκαιδύσκολαμπορείναπεισθείπωςό,τικάνειδενείναιπάντατοκαλύτερο.Οιπροκαταλήψειςπουσέρνουμεμαζίμαςσανισχυρότεροι που πρέπει να επιβληθούμε στον πιο αδύνατο, για το καλό του, δύσκολαμπορούνναξεριζωθούναπότησυνείδησήμας.Γι’αυτό,στοντομέατηςαγωγής,παρόλητηνκαλήθέληση,νέεςπροσεγγίσειςδύσκολαγίνονταιαποδεκτές.Κιαυτό,γιατίηεπίδρασήτουςστονψυχικότομέαδενέχειάμεσακαιφανεράτααποτελέσματάτης,όπωςσυμβαίνειμε ένα γιατρικό. Υπάρχουν εκείνοι που τις ακούνε και δεν μπαίνουν καθόλουστο νόημάτους. Εκείνοι που θεωρητικά έχεις την εντύπωση πως τις αντιλήφθηκαν, μα στην πράξηβλέπεις και κάνουν τα αντίθετα. Άλλοι, θεωρητικά τις αντιλαμβάνονται πολύ καλά, αλλάλόγοι δικής τους αγωγής και ιδιοσυγκρασίας δεν τους επιτρέπουν να τις εφαρμόσουν.Τέλοςυπάρχουνκαιεκείνοιπουκαιτιςαντιλαμβάνονταικαιμπορούννατιςεφαρμόσουν.Μαδυστυχώςδενείναιοιπερισσότεροι.

Μετηνπολύτιμηκατανόησηαυτώντωνγονέων,είδαμε,καιεμείςστοσχολείοκαιεκείνοιστο σπίτι, παιδιά τόσο διαφορετικά, τόσο καλύτερα, τόσο ανώτερα, χωρίς τις γνωστέςδυσκολίεςστησυμπεριφοράπουγενικάθεωρούνταισανφυσιολογικάχαρακτηριστικάτηςπαιδικήςηλικίας.Έτσιοιγονείςαυτοίέγινανπιστοίοπαδοίτωννέωνιδεών,καιδεβοηθούνμόνοταδικάτουςπαιδιά,αλλάσκορπούντηνπολύτιμηπείρατουςστονγύρωτουςκόσμο.Όσεςμάλισταμητέρεςείχαντηντύχην’αποκτήσουνκαινούριοπαιδίκαιναεφαρμόσουνσ’εκείνο, από την πρώτημέρα της γέννησής του, την επιστημονικήαγωγή, είδαν πόσοπιοεύκολα,πιοάνετα,πιοξεκούρασταμπορείςνααναθρέψειςέναπαιδίχωρίςδυσκολίεςστησυμπεριφορά. Επίσης, παρατήρησαν πόσο δύσκολο ήταν πριν όταν προσπαθούσαν ναμεγαλώσουνταπρώτατουςπαιδιάμετουςπαλιούςτρόπους.Ηαλήθειαείναιπάνταλιτήκαιαπλή,ταμυαλόμαςόμωςδενείναιπάνταέτοιμονακαταλάβειτηναλήθεια.

Συνήθωςθεωρούμετοπαιδίπουγκρινιάζει,πουνευριάζειμετοπαραμικρό,πουδεντρώεικαιδεν κοιμάται καλά,που χαλάει ταπαιχνίδια του,πουδεν ταδίνεισεάλλον,πουδενυπακούει,πουδεναγαπάειταζώα,πουδενανέχεταιάλλαπαιδιά,πουζηλεύει,πουμιλάει

4

άσχημα, που τυραννάει τους γονείς του, που λέειψέματα, που είναι δειλό, πουαντιδράεγωιστικά και καυχιέται, που τίποτε δεν το ευχαριστεί, που δεν θέλει να εργαστεί, καιπολλάάλλαακόμα,σανένατυπικό,«κανονικό»παιδί,καιόλεςτιςπαραπάνωεκδηλώσειςσανφυσικάελαττώματατηςπαιδικήςηλικίας.Καιόμως,όταναλλάξεικανείςτοντρόποτηςανατροφήςτου–όσονωρίτερα,τόσοκαλύτερα-βλέπειμονομιάςναεξαφανίζονταιαυτάταελαττώματα και να δίνουν τη θέση τους σε προτερήματα, άγνωστα στους πολλούς, τηςομαλής παιδικής προσωπικότητας. Έτσι πειθόμαστε, πως όλες οι προηγούμενεςεκδηλώσεις ήταν αμυντικά γνωρίσματα επίκτητα, που δημιούργησε η κακή αγωγή. Ήτανμια διαμαρτυρία, μια αντίδραση σε κάτι που δεν είναι σύμφωνο με τις φυσιολογικέςψυχικές ανάγκες, κάτι σαν τον πόνο που δημιουργεί το σώμα όταν κάποιο όργανο δενλειτουργεί καλά. Όταν δεν υπάρχει λόγος για διαμαρτυρία και άμυνα, τότε το παιδίαναπτύσσει όλα τα φυσιολογικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του. Είναι καλό,αλτρουιστικό, κοινωνικό, αισιόδοξο, υπάκουο, πάντα ευδιάθετο, εργατικό και αποδοτικό,και γενικά γεμάτο σωματική καιψυχική υγεία. Γιατί ηψυχική κατάσταση του ανθρώπουεπηρεάζεικαιτοσώμαπουλειτουργείενιαίαμετηνψυχή.

Τιέχειανάγκητοπαιδίγιαναγίνει–ή,καλύτερα,ναπαραμείνει-ομαλό,δηλαδή(χωρίςτιςπροαναφερθείσες δυσκολίες στη συμπεριφορά κλπ); Το πρωταρχικό είναι να πεισθούμεπως δεν είμαστε εμείς με την ανωτερότητα και τη δύναμή μας που δημιουργούμε καιδιαμορφώνουμεκατάτηθέλησήμαςκαι τιςεπιθυμίεςμαςτοχαρακτήρατου.Είναιοιενδυνάμει ιδιότητεςπου έχει τοπαιδί σαν γόνος τουανθρώπου γενικά, και ειδικά το κάθεπαιδί σαν γόνος των συγκεκριμένων ανθρώπων, που κάτω από την επίδραση ενόςοργανωμένου περιβάλλοντος θα δώσουν μία σύνθεση και θα δημιουργήσουν τοχαρακτήρατου.Είναιοιιδιότητες«ενδυνάμει»πουέχειτοπαιδίσανγόνοςτουανθρώπουγενικά,καιειδικάτοκάθεπαιδίσανγόνοςτωνσυγκεκριμένωνανθρώπων,πουκάτωαπότην επίδραση ενός οργανωμένου περιβάλλοντος θα δώσουν μία σύνθεση και θαδημιουργήσουν το χαρακτήρα του. Το περιβάλλον παίζει αποφασιστικό ρόλο. Γιατί όσοιδέχονται τη θεωρία της εξέλιξης πρέπει να παραδεχθούν πως και πολλές από τιςκληρονομούμενες γενικές ιδιότητες είναι ιδιότητες που δημιουργήθηκαν κάτω από τηνεπίδρασηενόςορισμένουπεριβάλλοντος.Δενείμαστελοιπόνεμείςπουδημιουργούμετοχαρακτήρατουπαιδιού.Μπορούμεόμωςναβοηθήσουμεθετικάαυτήτηδημιουργίαήμετιςπράξειςμαςνατηνκαταστείλουμε.

Για να βοηθήσουμε θετικά, δεν έχουμε παρά να του ανοίξουμε το δρόμο. Να τουετοιμάσουμε ένα κατάλληλο περιβάλλον, όπου θα το αφήσουμε να δρα, να ζει και νααναπτύσσεταιμόνοτου.Οπεριβολάρηςετοιμάζειτοέδαφοςκαιρίχνειτοσπόροτου.Δεντονπασπατεύει,δεντονχαλάει.Όλεςτουοιφροντίδεςείναιστοχευμένεςστοπεριβάλλον,στηγη,στηθερμοκρασία,στηνυγρασίακτλ.Έπειταπαρακολουθείκαιπεριμένει.Πιστεύειστιςεσωτερικέςδυνάμειςτουσπόρου.Έτσικιεμείς.Πιστεύουμεστιςεσωτερικέςδυνάμειςτουπαιδιού.Δημιουργούμετοέδαφος-περιβάλλονκαιπεριμένουμεμεπίστη.

5

Περιβάλλονκαιεσωτερικέςδυνάμειςστομικρόπαιδί(Ηανάγκηγιααυτονομία)

Αςδούμετιεννοούμεπεριβάλλονκαιεσωτερικέςδυνάμειςστοπολύμικρόπαιδί.

Τοπαιδίαπόπολύμικρόέχειανάγκηγιασωματικήδραστηριότητακαιεπομένωςθέλεινακινήσει ελεύθερα τα μέλη του και να τα εξασκήσει για την μετακίνησή του. Ας τουδώσουμετηδυνατότητα,στρώνονταςκάτιστοπάτωμακαιαφήνοντάςτοεκεί.Οκίνδυνοςτου πεσίματος από το κρεβάτι εξαφανίζεται έτσι, μαζί με το αίσθημα της φυλακής πουδημιουργείστοπαιδίτοκρεβάτι-κλούβα.Τοπαιδάκιπολύγρήγοραθαεπιθυμήσειναφάειμόνο του. Ας του το επιτρέψουμε. Θα λερωθεί βέβαια και θα χυθεί αρκετό από τοκαθορισμένογιαεκείνοπιάτο.Αλλάηικανοποίησηπουθαλάβειαπότηνπροσπάθειάτου,θατοωφελήσειπολύπερισσότεροαπότιςχυμένεςκουταλιές.Θατουδώσειμιαεσωτερικήικανοποίηση.Θατουδώσειμιαωφέλιμηδιέξοδοστηνεσωτερικήτουενεργητικότητακαιθα αποκλείσει τη δημιουργία εσωτερικών συμπλεγμάτων μειονεξίας, που θα χουν σαναποτέλεσμα να εμφανιστούν αργότερα η ανορεξία, η αδράνεια, η αδιαφορία και ητεμπελιά.Ηπίστηπουαναπτύσσεισιγάσιγάγιατονεαυτότου,θαβοηθήσειστηνομαλήανάπτυξη νουκαιχαρακτήρα.Αργότερα,θαθελήσειναπερπατήσειελεύθεραμόνοτου.Θα το καταφέρει βάζοντας όλη την πολύτιμη προσπάθειά του, παρόλα τα έπιπλα και ταάλλα εμπόδια που θα βρει γύρω του. Ω! Εκείνο το «πάρκο» όπου το κλείνουν για ναμικρύνειτόσοοκόσμοςτου,ναπεριοριστείηπολύτιμηπείρατουκαινατουδημιουργηθείηψυχολογίατουαπόκληρουαπότηνυπόλοιπηοικογένεια…

Παράλληλα,θαζητήσειναπλυθείμόνοτου,ναπερπατήσειστοδρόμομόνοτου,χωρίςτοταπεινωτικότράβηγμααπότοχέριήεκείνατατρομεράλουριάπουτοπαρουσιάζουνσανκατάδικο με τις χειροπέδες; Θα θελήσει να πιάσει τα αντικείμενα που είναι γύρω τουεμπλουτίζονταςτηγνώσητου,τηνπείρατουκαιτιςικανότητέςτου.Πρέπειναέχειαυτότοδικαίωμα. Θα θελήσει να παρακολουθεί τη ζωή των άλλων στο σπίτι. Πώς μιλούν, πώςτρώνε,πώςπλένονται,πώςντύνονται.Όλατουχαρίζουνμίαπολύτιμηπείραπουτοβοηθάνααναπτυχθεί,ναείναιήρεμοκαιτουμεταδίδειτοεπίπεδοπολιτισμούτουπεριβάλλοντόςτου.Οιδυνατέςφωνές, τοραδιόφωνοσεένταση,οικαβγάδες,θαπρέπειναλείπουν,ανδεν θέλουμε αργότερα ναψάχνουμε στο γενεαλογικό μας δέντρο να βρούμε ποιος ήταννευρικόςκαιτουέμοιασε.Ηήσυχηγλυκιάκουβέντα,τοήρεμοόμορφοτραγούδι,γεμίζουντααυτιάκαι τηνψυχήτουπαιδιούμετουςγνώριμουςφθόγγουςπουθαχρησιμοποιήσειαργότερα με τόση ευκολία μαθαίνοντας να μιλάει. Και σε πόσο σύντομο διάστημα! Ηγλώσσα δεν υπήρχε μέσα του, βέβαια. Η ζωή του μέσα στους ανθρώπους που μιλούνέδωσεστοβρέφοςακόματηδυνατότητανααπορροφήσειταπρώταγλωσσικάμαθήματαπουθατουσταθούνηαφετηρίαγιατηνκατοπινήτουομιλία.

Θυμάμαιμιαμητέραμεένατετράχρονοπαιδάκιπουήρθεκάποτεναμεβρειανήσυχη.Τοπαιδάκιδεμιλούσεακόμα,χωρίςναέχεικανέναελάττωμασταφωνητικάτουόργανα.Είχε,στηνηλικίατωντεσσάρωνχρόνων,πνευματικήηλικίαβρέφουςκαιπολύμεγάληένταση.

«Και ξέρετε, πρόσθεσε η μητέρα, πόσο υγιεινά το μεγάλωσα; Το είχα στην εξοχή σ’ έναδωμάτιο ήσυχο-ήσυχο, όπου κανέναν δεν άφηνα να πλησιάζει κι όπου κανένας θόρυβοςδεντοενοχλούσε.Δεντοτάραζεούτεηπαραμικρήκουβέντα».

6

Ταπρωταρχικάκαιαπαραίτηταθεμέλιατηςομιλίαςδενείχανμπει.Ηγενικήπείρατουδενείχε δημιουργηθεί, κι έτσι, μαζί με την ομιλία που δεν αναπτύχθηκε, έμεινε πίσω καιπνευματικά.

Ηπροσωπικήπείραείναιαπαραίτητηστοπαιδί.Θέλεινασκαρφαλώσειήνακατέβειαπότηνκαρέκλα.Πρέπειναέχουμετηνυπομονήναυπομένουμετηνπροσπάθειάτουχωρίςναεπεμβαίνουμε. Να μην τρέμουμε όταν ανεβοκατεβαίνει μια σκάλα. Να μην ανησυχούμεότανπάειναπαίξειμακριά.Ναμηφοβόμαστε-καιιδίωςναμηνκαταλάβειότιφοβόμαστε-ότανπέσει.Μόνοπέφτονταςθαμάθειναμηνπέφτειεύκολα.Ναμηντρέμουμεσυνεχώςπωςθακρυώσει,θαιδρώσει,θαζεσταθεί,θααρρωστήσει.Ναμηναγωνιούμεανμείνειέναβράδυ νηστικό γιατί δεν είχε όρεξη. Να το αφήνουμε μόνο του να διαπιστώσει ανζεσταίνεταιήανκρυώνει,γιαναφορέσειήναβγάλειτομάλλινότου.Ναχειτοδικαίωμαναπειανπεινάει,ανδιψάεικαιπόσο.Καιανκάποιοφαγητόδεντουαρέσει,ναμπορείναμηντοφάει.

Πρέπει ακόμα η στάση των ενηλίκων απέναντι στο παιδί να είναι πάντα αξιοπρεπής. Νασέβονταιεκείνοπουδημιουργείκαθώςκαιεκείνοπουλέει.Ναμηνειρωνεύονταιταλόγιατου.Ναμηντουλένεψέματακαιανακρίβειες («χτύπησες,νακάνωντατοπάτωμα»,«θαέρθειογέροςπουπαίρνειταπαιδιά»,«ομπαμπούλας»κτλ.).Ούτενατουβάζουνετικέτες«καλό»ή«κακό»παιδί.Είναιαυτονόητοπωςείναικαλό,καιόπωςκαινατοπούμε,είναισαννααρνιόμαστεαυτότογεγονός,δηλαδήότιείναικαλόέστωκαιπαροδικά.Ούτεέχειανάγκηανταπόδοσηςμιακαλήπράξη,γιατίτότεχάνειτηναξίατης.Ναμηλέμεεπίσηςσταπαιδιά πολλά λόγια που τα ζαλίζουν, κι ακόμα χειρότερα, να μην επιμένουμε να μας ταξαναπεί. Σε ό,τι μας ρωτάει θα απαντούμε απλά, καθαρά και αληθινά. Να μην κάνουμεσυγκρίσειςανάμεσαστααδέρφια.Κάθεπαιδίέχειτηδικήτουπροσωπικότητα,καθένατιςδικές του ιδιαιτερότητες, τα δικά του προτερήματα. Ακόμα, μην τους λέτε παραμύθιαφανταστικάμεμάγισσεςκαιδράκους,μεφθόνους,πονηριέςκαισκοτωμούς.Υπάρχειηζωήτωνζώων,τωνφυτών,οκόσμοςόλοςγύρω,πουείναιτόσοπλούσιοςσεενδιαφέροντα.

Όταν φτάσει στα δυόμισι του χρόνια, θα αρχίσει να έχει κι άλλες ανάγκες, βαθύτεραπνευματικές και κοινωνικές, που το σπίτι δεν μπορεί πια να ικανοποιήσει. Αυτές θαικανοποιηθούν σε ένα καλά οργανωμένο Νηπιαγωγείο. Τότε γίνεται απαραίτητη ηαλληλοβοήθεια σπιτιού και σχολείου, για να μπορέσει το παιδί να συνεχίσει ομαλά καιαβίαστατηναυτοαγωγήτου.

Οιεξωτερικέςδραστηριότητες

Αςμηνξεχάσωόμωςμιαάλλημανίαορισμένωνοικογενειών:ναστέλνουνταπαιδιάτους,μόλις ξυπνήσουνκαιφάνε, κάπουεκτόςσπιτιού.Μόλις γυρίσουναπόκει,θαφάνεμόνατουςστοτραπέζι,σανκατάδικοι,θακοιμηθούν,θέλουνδεθέλουν,ύστεραθαξυπνήσουν,καιπάλισεεξωτερικέςδραστηριότητες,καιπάλιεπιστροφή,φαΐκαιύπνος.Δενέχωτίποτεεναντίον των εξωτερικών δραστηριοτήτων, πόσο δε μάλλον του καθαρού αέρα. Αλλά τοπαιδίείναιέναονκοινωνικό,πουηοργάνωσηκαιηζωήενόςσπιτιούτοενδιαφέρουν,τουεμπλουτίζουντηνεμπειρίατου,τιςικανότητέςτου,τομυαλότου,τουηρεμούντονευρικότου σύστημα περισσότερο από όσο η ακατάπαυστη ενασχόληση με συγκεκριμένεςδραστηριότητες,ήηζωήτουαγριμιούμέσασταπάρκακαιστουςκήπους.Δυστυχώς,όμως,πολλέςφορέςτοπαρακάνουμε.

7

Το παιδί έχει ανάγκη και τη ζωή του σπιτιού του. Πρέπει να δει πώς ετοιμάζονται τακρεβάτια, πώς καθαρίζονται τα πατώματα, πως γίνεται το φαγητό, πώς στρώνεται τοτραπέζι, πώς πλένονται τα ρούχα, πώς απλώνονται, πώς σιδερώνονται, πώςτακτοποιούνται, πώς ξεσκονίζουν τα έπιπλα κτλ. Σε όλα μπορεί το παιδί να δώσει τηβοήθειά του, γιαδικό τουκαιόχι γιαδικόμαςκαλό. Στηνκουζίνα,στηνκρεβατοκάμαρα,στην τραπεζαρία, παντού θα του δώσουμε την ευκαιρία να καταλάβει πως τολογαριάζουμε,έχουμεανάγκηαπότηβοήθειάτουκαιυπολογίζουμεσεαυτήν.

Μπορούμε και τις εξόδους του παιδιού να τις κάνουμε πιο ουσιαστικές. Μπορεί νακάνουμε μαζί του διάφορες επισκέψεις στο λιμάνι, στο σιδηροδρομικό σταθμό, στοαεροδρόμιο. Να το βοηθήσουμε να γνωρίσει διάφορους βιοτέχνες, επαγγελματίες, τοντσαγκάρη, τον σιδερά, τον μαραγκό.Μπορούμε να γνωρίσουμε στα παιδιά το βουνό, τηθάλασσα,τηνεξοχή,χωρίςναγυρίζουνσυνεχώςμετοαυτοκίνητο.Τοπαιδίέχειτηδύναμηναπερπατήσειπολλήώραχωρίςνακουραστεί,ανοπερίπατόςτουέχειενδιαφέρον.

Ησυναισθηματικήεπαφήμετοπαιδί/Ηέννοιατηςαγάπης

Δενπρέπειποτέναξεχνούμεπωςόλημαςηεπαφή,όλημαςηζωήμετοπαιδίπρέπειναγίνεταισε έναπλαίσιοηρεμίας και κατανόησης.Νασεβόμαστε τορυθμό τουπαιδιούσεόλες τις εκδηλώσεις του: στο περπάτημα, στο φαί, στο ντύσιμο, στην κουβέντα.Ακολουθώνταςτορυθμότουβοηθάμετοπαιδίστηνεξέλιξήτου.Οιβιαστικές,νευρικέςμαςαντιδράσειςτοκουράζουνκαιόσομικρότεροείναιτόσοπερισσότεροτοκουράζουν.

Όλααυτάπροϋποθέτουντηναγάπη.

Το παιδί δρα, κινείται μοναχό του, μα πρέπει να χει το αίσθημα πως όταν χρειαστείβοήθεια,ημητέρα,οπατέρας,κάθεγύρωτουενήλικος,είναιπρόθυμοινατοβοηθήσουν.

Όλοτοπεριβάλλοντουπαιδιού,υλικόκαιπνευματικό,μπορείναετοιμαστείτέλεια,αλλάνα μην έχει ευεργετική επίδραση πάνω του, γιατί δεν αισθάνεται την αναντικατάστατηπνοήτηςαγάπηςγύρωτου.

Αγάπη δεν είναι η ακατάπαυστη εκδήλωση των χαδιών, ούτε η επανάληψη τηςδιαπίστωσηςπωςημαμάήομπαμπάςαγαπούνπολύταπαιδιάτους.Τοπαιδίέχειανάγκηβέβαιακαιτοχάδι,τοήρεμο,τοευγενικόαγκάλιασμα,τομητρικόκαιπατρικόφιλί,αλλάτοίδιοτοπαιδίθαμαςδείξειπότετοζητάεικαιπότεενοχλείταιαπόαυτό.

Αγάπηείναιηέμπρακτηεκδήλωσηπωςησυντροφιά,ησυμβίωσηκαιηδράσητουπαιδιούμας ικανοποιούν και μας χαροποιούν. Είναι το απαλό χαμόγελο που θα συναντήσει σταχείλημαςκάθεφοράπουταμάτιαμαςσυναντηθούνε.Είναιμιαεπιβεβαίωσηπροσφοράςενός πιο δυνατού όντος σε ένα πιο «αδύναμο», που προσπαθεί με όλα τα μέσα ναξεπεράσεικάθεμέραόλοκαιπιοπολύτιςαδυναμίεςτου.

Αυτήείναιόληηφιλοσοφίατηςομαλήςζωήςτουμικρούπαιδιού,πουσύμφωναμεαυτήθαεξετάσουμεταπολυποίκιλαπροβλήματαπουπαρουσιάζουνταμεγαλύτεραπαιδιά.

Αυτήείναικαιησοφίατωναπλώνανθρώπων,πουακολουθώνταςτοένστικτότους,χωρίςκαμία προσπάθεια και παιδαγωγικές προκαταλήψεις, πετυχαίνουν καλύτερα

8

αποτελέσματα με τα παιδιά τους από ότι οι μισομορφωμένοι παιδαγωγούντες, πουσυνεχώς διατάζουν, όλη μέρα απαγορεύουν, μαλώνουν ακατάπαυστα, τιμωρούν,προσβάλλουν,κάνουνανώφελεςκαικουραστικέςηθικοδιδασκαλίες,επεμβαίνουνσεκάθεενεργητικότητα του παιδιού, που, ακολουθώντας εσωτερικές προτροπές και ανάγκες,φωνάζει: «Μόνο μου, μόνο μου!». Και, φυσικά, με την επέμβαση αυτή, το μόνο πουκατορθώνουμεείναιναπαρεμβάλλουμεεμπόδιακαινααναγκάζουμετοπαιδίναξοδεύειπολύτιμες εσωτερικές δυνάμεις για την υπερπήδησή τους. Κάθε επέμβασή μας, κάθεαντικατάστασήμαςστιςενεργητικότητεςτουπαιδιούμειώνει τηνπροσωπικότητάτουκαιεμποδίζει την εξέλιξη του πνεύματός του, ενώ διοχετεύει την ενεργητικότητά του σεκατευθύνσεις βλαβερές και επιζήμιες. Προκαλεί τη γέννηση όλων εκείνων των«ελαττωμάτων» για τα οποία μιλήσαμε παραπάνω και που γενικά τα θεωρούν σαφυσιολογικάγνωρίσματατηςπαιδικήςηλικίας.

Κατάλληλοςχρόνοςένταξηςστοσχολείο:2,5έτη

Ναγιατίέχουντόσομεγάλησημασίααυτάταπρώταχρόνιατουπαιδιούστοσπίτικαιστονηπιαγωγείο. Όλες οι βάσεις του δομημένου χαρακτήρα, της συγκροτημένηςπροσωπικότητας, του καθαρού μυαλού, του αμείωτου πνευματικού ενδιαφέροντος γιακάθεανθρώπινηγνώση,γιακάθεκοινωνικόαγαθό,μπαίνουνσ’αυτήτηνηλικία.

Ναγιατίακόμα–και τοαπαιτεί τοσύστημάμας- επιμένουμε να εγγράφουμε τόσομικράπαιδιάστοΝηπιαγωγείομας.Όσεςφορέςεγγράψαμεπαιδιάγύρωσταπέντετουςχρόνια,ηεπίδρασήμαςσεαυτάπολύδύσκολαμπόρεσεναείναιτοίδιοαποτελεσματική,γιατίταθεμέλιατουχαρακτήρατουςείχανπιαστερεωθεί.

Πολύ μεγαλύτερη είναι η δυσκολία όταν τα παιδιά πρωτοέρχονται στο Δημοτικό μαςσχολείο. Εκείνο που χαρακτηριστικά τα ξεχωρίζει από τα δικά μας παιδιά είναι ηδιαφορετική στάση τους απέναντι στις διάφορες απασχολήσεις και γενικά η μη φιλικήαντιμετώπισητηςεργασίας.Υπήρξανπαιδίαπουέμεινανμήνεςχωρίςνακάνουντίποτα.

Όλα τα πολύτιμα γνωρίσματα του τυπικού παιδιού δεν είναι πάντα γνωστά στα άλλασχολεία, που παραλαμβάνουν τα παιδιά πάντα μετά τα τέσσερά τους χρόνια σταΝηπιαγωγεία και μετά τα έξι στα Δημοτικά. Και είναι πολύ βαρύς ο μόχθος κάθεπαιδαγωγού που αναλαμβάνει να διαπαιδαγωγήσει μεγαλύτερα παιδιά, πολλές φορέςχωρίςβοηθητικάμέσα,μεαριθμούςπαιδιώνυπερβολικούς,συνήθωςμελίγαπραγματικάεπιστημονικά εφόδια και πάντα με φοβερό φόρτο εργασίας. Πάντα τους σκέπτομαι μεπολλήσυμπάθειακαιθαυμασμό.Γι’αυτούςτουλόγουςακόμαβρίσκονταισεένανκόσμοόπου τα λόγια μας τους φαίνονται ουτοπικά και τα παιδιά μας «έτυχε» να είναι όλαεξαιρετικάσυνεργάσιμα.Τίποτεόμωςαπ’όλααυτάδενσυμβαίνει.Απλούσταταταπαιδιάαυτάβρέθηκαναπόπολύμικράστηνκατάλληληατμόσφαιραπουτουςταιριάζεικαιτουςικανοποιεί.Οι μεγάλεςδυνατότητες γιαομαλήσωματικήανάπτυξη, όπως και γιαψυχικήκαι πνευματική εξέλιξη, βρήκαν το επιστημονικά ετοιμασμένο περιβάλλον, που τουςπρόσφερεταυλικάκαιπνευματικάμέσαγιαμιατέτοιαεξέλιξη.

Είναιπολύπιο επικίνδυνογια τοπαιδί, καισωματικάακόμα,μιαψυχικάκαιπνευματικάανθυγιεινή ζωή. Ποτέ η σκόνη, τα βρώμικα ρούχα, η φτωχική τροφή, η ακατάλληλη

9

κατοικία, δεν έκαναν τόσο κακό στο παιδί όσο η έλλειψη κατανόησης και η ανυπαρξίαενδιαφέρουσας,ελεύθερηςκαιανεξάρτητηςγιακάθεσυγκεκριμένηηλικίαασχολίας.

ΠαραδείγματαΠεριπτώσεωνΠαιδιών/ΣυνεργασίαΓονέωνΣχολείου

Αςπαρακολουθήσουμετώραμερικέςεύγλωττεςεκδηλώσειςπαιδιών,όπουτοσπίτικαιτοσχολείοσεαρμονικήσυνεργασίααντιμετώπισανμετοίδιοπνεύματηναγωγήτουπαιδιού.

Τα παραδείγματα που θα απαριθμήσουμε αναφέρονται σε μεγαλύτερα παιδιά, πουτέλειωσαν το Νηπιαγωγείο και φοιτούν πια στο Δημοτικό μας σχολείο. Μόνο τότεμπορούμε νααπολαύσουμε τους καρπούςπουαπέδωσανοι πρώτεςπροσπάθειες.Μόνοτότεπουταπαιδιάμπαίνουνστιςπεριοχέςτων«δυσκολότερων»καιαντιπαθητικότερων»,όπως θεωρούνται, εργασιών, μπορούμε να αντιληφθούμε την καινούρια στάση τουςαπέναντίτους.Ηέλλειψητουεξαναγκασμού,τουβαθμού,τηςαμοιβής,δεντουςεμπόδισε,αντίθετατουςδιευκόλυνετηνπρόοδο.Ηορθογραφία,οικλίσειςονομάτωνκαιρημάτων,ητεχνολογία,ηαριθμητική,όλαόσασυνήθωςθεωρούνταιαντιπαθητικάκαικουραστικά,δεντους άλλαξαν την πρώτη χαρούμενη στάση απέναντι στην εργασία που είχαν από τοΝηπιαγωγείο.

Όλες αυτές είναι εργασίες που ικανοποιούν ορισμένες κοινωνικές αναγκαιότητες, πουοδηγούν στην κατάκτηση κοινωνικών αγαθών, δηλαδή ικανοποιούν ανάγκες του παιδιούσανκοινωνικούόντος.Γι’αυτό,όχιμόνοτιςδέχεταιευχάριστα,αλλάκαιτιςεπιδιώκει,τιςαναζητάει,γιατίτουπροσφέρουνμεγάληεσωτερικήικανοποίηση.

Πολλοί φοβούνται την «καλοπέραση», όπως την ονομάζουν, που θα τους εμποδίσειαργότερα ναπροσαρμοστούνσεδυσκολίες καιαντιξοότητες της ζωής.Πρώταπρώταδενπρόκειται για καλοπέραση.Η έλλειψη τουψυχαναγκασμού, της τιμωρίας, της διάκρισης,γενικάηαξιοπρεπήςστάσητουενηλίκουαπέναντιστοπαιδί,δενέχουνκαμίασχέσημετηνκαλοπέρασηόπωςαυτήτηφαντάζονται.Όλααυτάείναιβασικοίκαιαπαραίτητοιόροιγιατο χτίσιμο της συγκροτημένης προσωπικότητας, που θα του επιτρέψει αργότερα μεσταθερότερεςδυνάμεις νααντιμετωπίσει κάθεδυσκολία της ζωής του.Άλλωστε εμείςδεβγάζουμε από τη ζωή του παιδιού τις δυσκολίες. Αντίθετα, όλες οι προσπάθειες και οιαντιθέσειςμαςμετουςγονείςβρίσκονταιακριβώςεκεί.Ναμηναντικαθιστούντοπαιδίστηδράσητου.Νατοαφήνουνναεξυπηρετείμόνοτουτονεαυτότου.Όλεςοιδυσκολίεςπουθασυναντήσειεξυπηρετώνταςτονεαυτότου,τουαναπτύσσουντοπνεύμα,τηνκρίση,τιςικανότητες, την πείρα του γενικά. Τότε μόνο θα αντιμετωπίσει με επιτυχία τις δυσκολίεςπουθατουπαρουσιάσειμελλοντικάηζωήτου.

Αλλάαςρίξουμεμιαματιάσταίδιαταπαιδιά.

ΗμικρήΑ.είναιστηνπρώτητάξητουΔημοτικού.Πήγετοαπόγευμαμετημητέρατηςγιαθαλασσινόμπάνιο.Γυρίζεικουρασμένηκαιθέλεινακοιμηθεί.Ημητέρατηςδενείναιαπόεκείνες που τρέμουν πως το παιδί τους θα χάσει ένα γεύμα. Το αφήνει- αφού είχε τόσηανάγκη από ύπνο- να κοιμηθεί νηστικό. Κατά τις έντεκα, ετοιμάζεται και η μητέρα ναπλαγιάσει. Η Α. όμως ξεκουράστηκε και ξυπνάει. «Μήπως, πεινάς, παιδί μου; Ρωτάει ημητέρα. -Όχι,θέλωτησάκαμου. -Τινατηνκάνεις,είναιαργά,πάωκιεγώνακοιμηθώ. -Κοιμήσου εσύ, εγώ θέλω να γράψω. –Τι θα γράψεις; -Θα βρω κάτι.» Στις δύο μετά τα

10

μεσάνυχτα σταμάτησε το γράψιμο και πήγε ξανά να κοιμηθεί. Εννοείται πως αυτή ηδουλειά ούτε την έφερε στο σχολείο ούτε την είδαμε ποτέ. Όλα μου τα τηλεφώνησε ημητέρα.Ηδουλειάέγινεγιατίπρόσφερεευχαρίστησηκαιόχιγιανατηνεπιδείξει.

ΈναάλλοπαιδίγυρίζειαπότοΖάππειομετημητέρατου.«Πάμεγρήγορασπίτι,θέλωναπροφτάσω να γράψω. -Τι θα γράψεις; Το ρωτάνε. –Ένα πρόβλημα, μια έκθεση, θα δω.Χάσαμε όλο το απόγευμα με το παιχνίδι και δεν θα μου μείνει καιρός να κάνω πολλάπράγματα.» Ούτε και αυτή την εργασία την έφεραν ποτέ στο σχολείο. Κι αυτή η σκηνή,όπωςμουείπεημητέρα,επαναλαμβανότανπολλέςφορέςότανγύριζαναπόαπογευματινόπερίπατο.

Σε απάντηση μητέρας που παρακαλούσε να σταματήσει πια η δουλειά με το φως τηςνύχτας,ένακοριτσάκιαπάντησε:«Δενείμαικανέναμωράκιγιαναφοβάστεμηνκουραστώ.Είμαιμεγάληκοπέλακαιθέλωναμεαφήνετεναεργάζομαιόσοθέλω».

Πόσεςφορέςδεμεπαρακάλεσανναεπέμβωγιαναμηχαλούνταμάτιατουςταπαιδιάμετο φως της νύχτας. Πολλές φορές τα παιδιά ζητούσαν πώς μπορεί να γίνει για νακαταργηθούνοιΚυριακές,οιγιορτέςκαιοιδιακοπές.

Έναάλλο παιδί 9 χρονών, στεναχωρημένο για τις διακοπές των Χριστουγέννων, μας είπεμιαμέρα:«μαποιοςκουτόςέκανεαυτότονόμοναχάνουμετόσεςμέρες;Τηνάλληφοράπου θα’ ρθει να φάει ο υπουργός στο σπίτι μας – έτυχε ο υπουργός να είναι φίλος τουσπιτιού- θα του πω να καταργήσει αυτό το νόμο.» Του παρατηρήσαμε πως πάρα πολλάπαιδιά είναι ευχαριστημένα από το νόμο και του θυμίσαμε την ξαδερφούλα του πουπήγαινε σε ένα άλλο σχολείο. Μας κοίταξε σκεπτικό και είπε: «τότε να καταργηθούν οιδιακοπέςγιατοσχολείομας».

Θαμπορούσαμε νααναφέρουμε πάραπολλάπαραδείγματα για να επιβεβαιώσουμε τηναγάπη των παιδιών προς την εργασία. Όλες οι εργασίες, ορθογραφία, γραμματική,αριθμητική, ιχνογραφία, γίνονται με την ίδια προθυμία, με την ίδια αποδοτικότητα. Ταπαιδιάξεπερνούνακούραστακαιχωρίςκαμίαπροτροπήτηδιδακτέαύλητηνκαθορισμένηγιατηνηλικίατους,ταπερισσότερακατάέναχρόνο,πολλάκατάδύο,καμιάφοράκαικατάτρία.Μαχωρίςδιδασκαλίααπόκαθέδρας.Μετηνατομικήεργασία,μεκατάλληλουλικό.

Η πείρα του σχολείου μας απέδειξε σε όλους που το παρακολούθησαν πως το παιδίαγαπάει την εργασία, και μόνον ο καταναγκαστικός τρόπος προσφοράς της φέρνει σαναποτέλεσμα την τεμπελιά. Η αγάπη αυτή εκδηλώνει πόσο μεγάλες είναι οι δυνάμειςανάπτυξηςκαιεξέλιξηςπουκλείνειμέσατουτοπαιδί. Γι’αυτόηπροσφερόμενηεργασίαπρέπειναανταποκρίνεταιπροςτιςσυγκεκριμένεςαπαιτήσειςτουπνεύματοςτουπαιδιού,πουδιαφέρουναπόηλικίασεηλικίακαιαπόάτομοσεάτομο.

Λανθασμένοιτρόποιδιάκρισης:βαθμοίκαιτιμωρίες

Στοσχολείομαςποτέδεχρειαστήκαμετιςσυγκρίσειςπουπροσβάλλουνκαιμειώνουντόσοτα παιδιά, ούτε τους βαθμούς, τα βραβεία, τις τιμωρίες και τα πρωτεία. Όλες αυτές οιδιακρίσεις μετατοπίζουν το ενδιαφέρον των παιδιών από την εσωτερική ανάγκη γιαωφέλιμη δράση σε εξωτερικούς σκοπούς για απόκτηση υπεροχής. Η έλλειψη τωνδιακρίσεων όχι μόνο ενδυναμώνει τη βαθειά εσωτερική αγάπη για εργασία, αλλά

11

αναπτύσσεικαιμιαειλικρινήαγάπητωνπαιδιώνμεταξύτους,καθώςκαιτωνπαιδιώνμετουςδασκάλουςτους.Τοκάθεπαιδίχαίρεταιγιατηνεπιτυχίατουάλλουκαιλυπάταιγιατηναποτυχίατου.Όπουκαιόσομπορείτοβοηθάει.Καιπάνταυπάρχειμιαανταπόδοση.Γιατίγιακάθεπαιδίθαυπάρχειπάνταέναςτομέαςστονοποίοθαμπορέσειναβοηθήσειτοσυμμαθητή του. Έτσι αναπτύσσονται πραγματικά αισθήματα αγάπης και αλληλεγγύηςμεταξύ τους. Κι αυτό, γιατί η επιτυχία του ενός δε μειώνει τους άλλους, ούτε και ηαποτυχίατουανεβάζεικανένα.

ΤοΝέοΝηπιαγωγείο

Μετηναγάπηαυτήπουδείχνουνταπαιδιάπροςτημάθησηκαιτηνεργασία,καθώςκαιηπρόοδοςπουπραγματοποιούν,δίνειλύσησεέναβασικόπρόβληματηςσημερινήςαγωγής:τοπρόβληματωνγνώσεων.

Μην ξεχνούμεπωςσήμερα,με τηνανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνικής, στην εποχήτης πυρηνικής ενέργειας και της ατομικής φυσικής και επιστήμης, γίνεται αναγκαίο ναδοθούν στους μαθητές των Γυμνασίων-Λυκείων ορισμένες από τις γνώσεις που δίνονταιστα πανεπιστήμια. Η πείρα μας απαντά πως αυτό είναι δυνατό και εύκολο. Και η πείρααυτή δεν είναι μόνο δική μας. Είναι και όλων των άλλων εκπαιδευτικών που εργάζονταιπάνωστιςίδιεςμεεμάςβάσεις.

Απόαυτήτηνάποψηόμως,τοΝηπιαγωγείοδεντοβλέπουμεσανέναπεριβάλλονόπουτοπαιδί περνά απλώς ευχάριστα την ώρα του, παίζοντας στον κήπο, τραγουδώντας καιακούγονταςπαραμύθια.ΤοΝηπιαγωγείοπρέπειναείναιτοπεριβάλλονόπουηχαρούμενηκαι γεμάτη ασχολίες ζωή του παιδιού να του επιτρέπει την ψυχική και πνευματική τουσυγκρότηση. Όταν η συγκρότηση του μυαλού έχει διαμορφωθεί ομαλά, που δε γίνεταιβέβαια με τη διδασκαλία των λόγων, αλλά με την προσωπική εργασία και τη συμβολήολόκληρου του είναι -σώμα, χέρια, μάτια, αυτιά, πνεύμα- το παιδί είναι έτοιμο για κάθεκαινούριακατάκτηση.

Έτυχε πολλές φορές μεγαλύτεροι μαθητές μας να βρεθούν για ειδικούς λόγους σε χέριαάλλωνδασκάλων.Όλοιέκαναν,σεδιαφορετικέςσυνθήκες,σεδιαφορετικάπαιδιάτηνίδιαδιαπίστωση: «Πόσα πράγματα τους έμαθα για μια βδομάδα, για ένα μήνα! Τι έξυπνο, τιεργατικό παιδί! Ευτυχώς που έπεσε στα χέρια μου…» Δε συμπέρανε κανείς όμως πως ηικανότητααυτήςτηςσυγκέντρωσηςοφείλεταισεκάποιαπροηγούμενηετοιμασία.Αναυτάτα ίδιαπαιδιάαφεθούνγιαπολύκαιρόστηδιδασκαλίατωνλόγωνκαι τηςακινησίας,θαδιαπιστώσουνπωςσιγάσιγάηχαρούμενηικανότητατηςεύκοληςμάθησηςσταματάει,γιανα δώσει τη θέση της στη ρουτίνα της υποχρεωτικής εργασίας. Θα συνεχίσουν έτσι τιςσπουδές τους, έχοντας πολύτιμο εφόδιο την ευτυχισμένη εργατικότητα των πρώτωνχρόνων,καιάλλοςλιγότερο,άλλοςπερισσότερο,θααποδώσειμετονέοτρόποεργασίας.Όσοαργότερα,μάλιστα,μπει τοπαιδίστηδιαφορετικήαυτήπροσπάθειαμάθησης, τόσοαργότερα θα χάσει την πρώτη χαρά για κάθε δράση. Αυτό όμως το φαινόμενο δενπρόκειται να κάνει εντύπωση στους γύρω του γιατί θα το εξηγήσουν σαν φυσικόαποτέλεσμαμιαςεργασίαςπουγίνεταιδιαρκώςδυσκολότερη.

12

Δυσαρμονίαανάμεσαστοσχολείοκαιτηνοικογένεια

Παράλληλα όμως με τη θετική πείρα και την επιβεβαίωση των παιδαγωγικών μαςαντιλήψεων, είδαμε στο σχολείο μας και μια αρνητική επιβεβαίωση. Και αυτήδημιουργήθηκε από τα παιδιά που προέρχονταν και ζούσαν σε ένα οικογενειακόπεριβάλλονπουδενήτανσύμφωνοκαιεναρμονισμένομετοπεριβάλλοντουσχολείουμας.Σε αυτά τα παιδιά οι επιδράσεις μας ήταν μικρότερες και κάποτε μηδαμινές. Τα παιδιάαυτά ακόμα ήταν ένα αρνητικό στοιχείο στο σχολείο μας και είχαν κακή επίδραση στηνπρόοδοτωνάλλωνπαιδιών.

Ηπείραμαςαυτήμαςυποχρεώνειναπούμεστουςγονείς:ανδενσυμφωνείτεμαζίμαςκαιανδεν είστεαποφασισμένοι ναπροσαρμόσετε τησυμπεριφοράσαςμε τιςπαιδαγωγικέςαντιλήψεις τουσχολείου,μηστέλνετε ταπαιδιάσαςσεεμάς. Στέλνοντάς τα,ούτεεκείναωφελούνται,καιταάλλαπαιδιάζημιώνονται.Δενυπάρχειπιοκουραστικόπράγμαγιατοπαιδίαπότοναπαραδέρνειανάμεσασεδυοειδώναγωγές.Προσπαθείναπροσαρμοστείπότε στη μία, πότε στην άλλη, πράγμα πολύ κουραστικό και ακατόρθωτο. Στέκεται τότεκριτικάείτεαπέναντιστοσπίτιείτεαπέναντιστοσχολείοκαιπροσπαθείμετονέναήτονάλλοτρόπο,πάντααντικοινωνικό,ναεπιβληθείεδώήεκείήκαισταδύομαζί.

Θα αναφερθούμε κάπως αναλυτικότερα στις διάφορες κατηγορίες οικογενειακούπεριβάλλοντοςπουστάθηκεκατάκάποιοντρόποσεασυμφωνίαμαζίμαςκαιεμπόδισετηνπαιδαγωγικήμαςεπίδρασηπάνωσταπαιδιάτους.

Υπάρχουν γονείς που πότε συμφωνούν μαζί μας και πότε όχι, και φέρνονται στα παιδιάτουςπότεμετοκαλό,πότεμετοάγριο,ότανβλέπουνπωςοέναςτρόποςδενέφερεάμεσααποτελέσματα.Είναιη«νέααγωγή»πουδίνεταικατάδόσεις.Αυτήηαγωγή,μόνοβλάβημπορεί να φέρει, ποτέ ωφέλεια. Το παιδί ξέρει πως ο ευγενικός και αξιοπρεπής τρόποςείναι παροδικός και χαίρεται να δοκιμάζει τη δύναμή του εφευρίσκοντας χίλιες δυοδιαβολιέςώσπουνακάνειτημητέραήτονπατέραναρίξειτοπροσωπείο.

Πιοσυνεπείςείναιεκείνοιπουδεσυμφωνούνκαικρατούντηνίδιαπάνταστάσηαπέναντιστο παιδί τους, έστω και την παλιά αυστηρή αγωγή. Το παιδί δεν βρίσκεται σε σύγχυσηέτσι, αλλά προσαρμόζεται στη δουλικότητα όπουπρέπει να ζήσει. Βέβαια, η παλιά αυτήαγωγή,αντίθεταμετηνκαλάεφαρμοσμένηνέα,δημιουργείανθρώπουςμεπολύλιγότεροανεπτυγμένεςτις ικανότητεςκαιτηναντίληψήτους .Σπάνια κατορθώνουν,σανενήλικοι,να σπάσουν τα δεσμά τους, νααισθανθούν σαν ελεύθεροι άνθρωποι και νααποδώσουνκάτιστηνκοινωνία.

Όρια

Πάντως η κακή εφαρμογή της «νέας αγωγής» φέρνει πολύ χειρότερα αποτελέσματα. Ηχειρότερη εκδήλωσή της είναι εκείνη που αφήνει το παιδί να ζήσει σε μία κατάστασηασυδοσίαςκαιχάους,όπουκαμιάαρχή,κανέναςφραγμός,δενκαθορίζειτιςσχέσειςτουμετο υλικό και το κοινωνικό του περιβάλλον. Το παιδί είναι «ελεύθερο» να κάνει ό,τι τουκατέβει: να σπάει, να σκίζει, να λερώνει, να τρώει άσχημα στο τραπέζι, να μιλάει μεαυθάδεια, ναμηλογαριάζει κανένα, ναμηνέχει καμίαηθικήαναστολή, να τυραννάει τα

13

ζώα και τους φίλους τους ακόμα και γενικά να κάνει κάθε αντικοινωνική πράξη. Τιπαρεξηγημένηαντίληψητηςελευθερίας!

Τοπαιδίπρέπειναείναιελεύθεροναικανοποιείτιςζωτικέςτουανάγκες.(Καιότανμπορείνατιςικανοποιεί,αισθάνεταικαιείναιελεύθερο.)Ανάγκεςκίνησηςκαιθετικήςεπαφήςμετον γύρω του κόσμο, που του επιτρέπει, γνωρίζοντάς τον, να συγκροτήσει τη λογική τουσκέψη. Πρέπει να μπορεί να ασκήσει τις αισθήσεις του, να γνωρίσει τα γύρω τουαντικείμενα και την ωφέλιμη χρήση τους στην πράξη, καθώς ακόμα να γνωρίσει τουςνόμους της κοινωνικής συμβίωσης. Να ζει σε μια ατμόσφαιρα θετικής και ωφέλιμηςεπαφήςμετοπεριβάλλοντου.Αυτήηωφέλιμηκαιθετικήεπαφήμετοπεριβάλλοντουδενμπορεί παρά να υπακούει σε νόμους. Στο βαθμό που έχει κατανόηση αυτών των νόμωνείναιελεύθεροκαιπειθαρχημένο.Ηελευθερίαείναιακατανόητηχωρίςτηνπειθαρχία.Όχιτηνεπιβαλλόμενηπειθαρχία,αλλάτηνπροερχόμενηαπότηνίδιατηβούλησητουατόμου,τηνεσωτερικήπειθαρχία.Ελευθερίακαιπειθαρχίαείναιδύοόψειςτουίδιουνομίσματος.Είναιοιδύοσελίδεςενόςφύλλουχαρτιού.Αδύνατονναυπάρξειημίαχωρίςτηνάλλη.

Τοπαιδίδενείναιευτυχισμένοναζειχωρίςπυξίδακαινααισθάνεταιτουςγύρωτουτόσοαδύναμους που να μπορεί να τους τραβάει από τη μύτη. Το παιδί δεν είναι ένα αγρίμι.Είναι ένα ον κοινωνικό, που πρέπει να αισθάνεται ικανοποίηση μέσα στους κοινωνικούςνόμους,τουςνόμουςτηςομαλήςκοινωνικήςσυμβίωσης.Κάθεπαιδίπουδυσφορείμέσασεένα οργανωμένο κοινωνικό πλαίσιο θα αντιμετωπίσει δυσκολίες, μικρότερες ήμεγαλύτερες. Θα πρέπει να ξέρουν οι γονείς των παιδιών αυτών, που συνήθως τακαμαρώνουν, αυτή την αλήθεια, και να φροντίσουν να βοηθήσουν το παιδί τους. Μιατέτοιααγωγήείναικατάβάσηαναρχούμενη.Ανφανταζόμαστεμιαόμοιάτηςστοντομέατης διατροφής, που είναι σε όλους πιο κατανοητός, θα έπρεπε οι γονείς αυτοί,εφαρμόζοντας τις ίδιες θεωρίες να πουν στα παιδιά τους: «δεν έχω ετοιμάσει κανέναιδιαίτερο φαγητό για εσάς. Τρέξτε στα χωράφια, στους δρόμους, στο βουνό ή στοσκουπιδοτενεκέκαιβρείτεό,τισαςαρέσειγιαναφάτεκαιναχορτάσετε».

Ταμικράαυτάαντικοινωνικάόντα,πουέχουντοδικαίωμανακάνουνό,τιτουςαρέσει–καιτουςαρέσειπάνταό,τιβλάπτειτονεαυτότουςκαιτουςάλλους-είναιταπαιδιάπουλίγομεγαλύτερα,γύρωκαιμετάτηνεφηβικήτουςηλικία,αρχίζουνναγίνονταιτοσοβαρότεροπρόβλημα της σημερινής κοινωνίας. Και όμως το παιδί κλείνει μέσα του πελώριεςδυνατότητεςνααναπτύξειόλατακοινωνικάχαρίσματακαινααισθάνεταιευτυχισμένοκαιικανοποιημένομόνοότανκάνειό,τιωφελείτονεαυτότουκαιτουςγύρωτου.

Σεβασμόςστηνανάγκητουπαιδιούγιακίνηση

Πώς όμως κατορθώνουν τόσο συχνά να παραμορφώνουν σε αντικοινωνικές τιςδυνατότητεςτηςπαιδικήςηλικίας;

Εκεί οδηγεί η ζωή χωρίς πνευματικά ενδιαφέροντα. Μια ζωή χωρίς νόημα, γεμάτηαδράνεια, όπου οι δυνατότητες και η αντιληπτική ικανότητα του παιδιού υποβιβάζονταιολοένακαιπερισσότερο.

Τίποτε γύρω του δεν έχει δικαίωμα να αγγίξει, να μελετήσει. Ποτέ δεν του μιλούν μεσοβαρότητα.Στιςερωτήσειςτουαπαντάνεμεανοησίεςκαιπαραλογισμούς.(«Είναιμικρό,

14

τικαταλαβαίνει;»).Τουδιαβάζουνταπιοπαράλογαβιβλία,π.χ.«Τογουρούνιπουπάειστοκουρείοναξυριστεί».Καιόλααυτά, τηνεποχήπουπροσπαθείνασυγκροτήσει τηλογικήτου. Τραβολογιέταιαπό τοσπίτι στον κήπο καιαπό τον κήποστοσπίτι. Τίποτεάλλοδενπρέπει να το ενδιαφέρει. Στις μεγάλες πόλεις υπάρχει ακόμα και η φοβερή ζωή στιςπολυκατοικίες.Ποτέδενέχειαρκετόχώρογιανακινηθεί.Μόνολίγηθεσούλατουδίνουνγιανατρώεικαινακοιμάται.Κάθετουάλληκίνησηκαταπιέζεται.

Γενικά, όλη η προσπάθεια του ενήλικου τείνει να ακινητοποιήσει συνεχώς το παιδί.Κοιμάταισεμίακλούβαγιαναμηνμπορείνακατέβειμόνοτου.Ζεισεμίαάλληκλούβα,το«πάρκο»,γιαναμηνμπορείνακινηθείστον«ιερόχώρο»τωνενηλίκων.Βγαίνειπερίπατοσεένακαρότσι,πουσέρνεταιμετέτοιαταχύτητα,πουοιγρήγορεςεναλλασσόμενεςεικόνεςτουδρόμουτοζαλίζουνκαιτοκουράζουν.Στοσχολείοκάθεταιώρεςσεέναθρανίοκαιόσοπιοακίνητομένει τόσοπιοκαλύτεροπαιδίθεωρείται. Σήμερατοφρόνιμο, τοκαλόπαιδίέγινεσυνώνυμομετοακίνητο.Ηκίνηση,όμως,πουδενείναιμόνομιαανάγκηγιατοπαιδί,αλλάείναιτοθεμέλιοκαιτομέσοτηςψυχικήςτουδημιουργίας,ζητάειταδικαιώματάτης.Έτσι ξεσπάει αντικανονικά, διοχετεύεται σε ανώμαλους δρόμους, με αποτέλεσμα τονευρικό,τοαναρχούμενο,τοαντικοινωνικόπαιδί.Οιανικανοποίητεςεσωτερικέςδυνάμειςτου παιδιού, εκδικούμενες, το μεταμορφώνουν στο αντικοινωνικό ον που δε δέχεταικανόνες και νόμους κοινωνικούς, που δεν αγαπάει κανένα και που αργότερα κάνει τουςχωρίςηθικέςβάσειςενήλικους,πουτόσαπροβλήματαδημιουργούνστηνκοινωνία.

Αυτά τασοβαρότατασφάλματα κάνουνσυνήθωςόχι μόνοναπληροφόρητοι γονείς, αλλάσυστηματικότερα οι διάφορες «πρακτικές» παιδαγωγοί, δικές μας ή ξένες, στις οποίεςεμπιστεύονταιπολλοίταπαιδιάτους,καιπουβάζουνεπάνωτουςτηντόσοχαρακτηριστικήσφραγίδατηςκαταστροφής.

Τιςμεγαλύτερεςδυσκολίεςστοσχολείομαςτιςείχαμεμεαυτούτουείδουςταπαιδιά.Είτεμας είχαν έρθει πειθαρχημένα είτε όχι, είναι κατά κανόνα ανίκανα να επιβληθούν στονεαυτότουςκαιναέχουντηνπαραμικρήσυγκέντρωση.

Ο κόπος για να μπουν αυτά τα παιδιά σε μία σειρά είναι πάρα πολύ μεγάλος και οιπροσπάθειες πρέπει να είναι μακροχρόνιες. Αν το σπίτι δείξει κατανόηση καιπροσαρμοστικότητα, από το δεύτερο χρόνο της φοίτησης φαίνονται στο παιδί τααποτελέσματατωνπροσπαθειώνμας.

Αςαναφέρουμεκαιάλλεςπεριπτώσειςπαιδιώνπουηαγωγήτουςστοσπίτιδενβοηθάειτηδική μας προσπάθεια. Τέτοια δύσκολα παιδιά μας ήρθαν πολλές φορές απόκαλλιεργημένους γονείς, ιδίως διανοούμενων κύκλων. Οι άνθρωποι αυτοί, στηνπροσπάθειά τουςνακάνουν ταπαιδιά τουςσοφά, τουςέχουνγεμίσει τοκεφάλιμε τόσαπράγματα, που ανατρέψανε την εσωτερική ισορροπία τους. Γιατί το παιδί διδάσκεταιομαλάμεόλοτουτοείναι,ζώνταςκαιποτέμόνοακούγοντας.Είναιπαιδιάπουλένε,λένεακατάπαυσταό,τιέχουνακούσει,χωρίςκανέναειρμό,χωρίςλογική,χωρίςκανείςνατουςτο ζητήσει και αν δεν βρεθεί αυτός που θα τους ακούσει, μιλούν συνεχώς μόνο τουςφωναχτά.Οιζωγραφιέςτουςείναιακατάστατες.Δενμπορούννακάνουντίποτεάλλοαπόζωγραφιά και κουβέντα. Ζωγραφιές γεμάτες φωτιά και κανόνια, όπου οΜεγαλέξανδροςανακατεύεταιμετονΝαστραδίνΧότζα,οΟδυσσέαςμετονΚολοκοτρώνηκαιοΘεμιστοκλήςμετοΜουσολίνι.Όλοιβρίσκονταιανακατωτάείτεσεαεροπλάνα,είτεσευποβρύχια,είτε

15

σε πολεμικά, πάντα γεμάτα φωτιές που σκορπίζουν το θάνατο, είτε σε πιρόγεςανθρωποφάγωνπουρίχνουνατομικέςβόμβες.Αυτάταπαιδιάκαμαρώνονταισυνήθωςαπότους ευτυχείς γονείς, που θεωρούν πως έχουν πολύτιμη φαντασία. Όλη όμως αυτή ηασυναρτησίαπολύαπέχειαπότηγόνιμηφαντασίαάλλωνπαιδιών.

Γιαγιάδεςκαιπαππούδες

Άλλο παιδί δύσκολο είναι το παιδί της γιαγιάς, που όσο πιο προκομμένη είναι τόσοπερισσότεροχαλάειτοπαιδί.Τοταΐζει,τοντύνει, τοπλένει,τουλέειπότεκρυώνει,πότεζεσταίνεται, πότε πεινάει, πότε χόρτασε, πότε νυστάζει και γενικά δεν του αφήνει καμίαπρωτοβουλία. Και όταν μια μηχανή δεν δουλεύει, σκουριάζει και πολύ δύσκολαξαναμπαίνειεμπρός.Σεαυτάταπαιδιάπαύειναλειτουργείτοένστικτοτηςπείναςκαιτουκορεσμού, της δίψας, της κούρασης, της ζέστης, του κρύου, γιατί όλα κανονίζονταιμυστηριωδώς από μία εξωτερική δύναμη. Όσο περνούν τα χρόνια, τόσο η μηχανήσκουριάζει περισσότερο και ποτέ δεν θα μπορέσει πια το παιδί να φωνάξει τοαποκαλυπτικό για τιςανάγκες του«μόνομου». Τώραόλαθέλει να του τα κάνουνάλλοι.Όλους τους χρειάζεται στην υπηρεσία του. Στην περίπτωση αυτή, και ο μεγάλος και ομικρός υποδουλώνονται εξίσου ο ένας στον άλλο και δεν μπορούν πια να ζήσουναυτεξούσιοι.

Στοσπίτιαυτόσυνήθωςτρέμουνταμικρόβια.Μη,αυτόείναιβρώμικο,μητοσκουλήκι,μητοσαλιγκάρι,μητηγάτα,μητοσκύλο!Κανέναζωντανόδενπρέπειναέρθεισεεπαφήμαζίτους,τίποταδενείναιακίνδυνο,ηάμμος,τοχώμα,τονερό,ηλάσπη.Ζουνθαρρείςμέσασεμίαγυάλακαιδενέρχονταισεεπαφήπαράμόνομετοφαγητόκαιτακαθαράτουςρούχα.Οιάλλοιβέβαιαθατουςταΐσουν,θατουςπλύνουν,θατουςαλλάξουνκαιέπειταθατουςξαναβάλουν στη γυάλα. Με ποια λογική γι’ αυτούς τα μικρόβια περπατούν μόνο στοπάτωμα ή στο χώμα σαν δίποδα ή τετράποδα, αυτό είναι άλλη, ανεξερεύνητη,επιστημονικήπεριοχή.

Στο παιδί αυτό οι μεγάλες δυνατότητες για εξέλιξη αποκοιμούνται και ατροφούν. Ακόμηγίνονται δειλά, χωρίς καλοσύνη για κανένα, γκρινιάρικα, φιλόνικα, εγωιστικά καιακοινώνητα.Δύσκολασυγκεντρώνονταισεμίαδουλειά.Έχουνφτωχόεσωτερικόκόσμοκαιφοβούνταικάθετικαινούριο.

Χαρακτηρίζονταςκαισυγκρίνονταςταπαιδιά

Έναάλλοείδοςδυστυχισμένωνπαιδιώνείναιεκείναπουημαμάήομπαμπάςδιαλαλούνσυνεχώς τα όσα κάνουν γι’ αυτά. «Είδες εγώ τι κάνω για σένα; Σου αγόρασα αυτό, σεέφεραεδώ,σεπήγαεκεί».Δενυπάρχειπιοκουραστικόπράγμαγιατοπαιδί,απόαυτήτηζυγαριάπουείναιδιαρκώςμπροστά του–τι κάνωεγώ, τιανταποδίδεις εσύ- καιπου τουθυμίζειαδιάκοπαπόσοδυσκολεύειτηζωήτωνάλλων.Όποιοςαισθάνεταιπωςθυσιάζεταιγιακάτικαταστρέφειτηναξίατηςπροσφοράςτου.

Άλλοι γονείς έχουν τη κακή συνήθεια να διαλαλούν φωναχτά τα προτερήματα ήελαττώματατωνπαιδιώντουςχωρίςναδίνουνκαμίασημασίαανεκείναπαρακολουθούνήόχι.Είναιέξυπνος,διάολος,πρώτος,κακός,τεμπέληςκτλ.Καικάθεφοράπουτοπαιδίαυτό

16

αισθάνεταιτηνόρεξηναεργαστεί,θυμάταιπωςείναιτεμπέληςκαισταματάει.Τιτουμένεινακάνειάλλοαπόαταξίες;Τοπαιδίεπηρεάζεταιτόσοπολύαπότηγνώμητωνμεγάλων!

Μήπωςγενικάστηναγωγήδενγίνεται το ίδιο;Οιβαθμοί,οιαμοιβέςκαιοι τιμωρίεςδενκατατάσσουν τα παιδιά σε ευνοούμενα ή όχι; Δυστυχισμένα τα παιδιά πουπεριφρονούνται,αλλάδενείναιπιοευτυχισμέναεκείναπουπαίρνουνπάνταεπαίνουςκαιάριστα.Θαρρείςκαιβρίσκονταιπάνταστοσκοινίτου ισορροπιστήκαιπρέπειδιαρκώςναπροσέχουνναμηνκάνουνκανέναλάθοςκαιπέσουναπότηνεξαιρετικήθέση.Μέσατουςσυχνά συσσωρεύουν ένα υποσυνείδητο μίσος γι’ αυτόν τον τύραννο που δεν τουςεπιτρέπει ούτε να αναπνεύσουν. Και αυτός μπορεί να είναι η μητέρα, οι δάσκαλοι ή ημάθησηη ίδια.Πολλέςφορέςταπαιδιάαυτάγίνονταιανυπόφοραστοσπίτι.Στοσχολείοόμωςπρέπεινακρατήσουνκαιμεαξιοπρέπειατονάχαρορόλοτουπρώτου.

Τα παιδιά μπορούσαν να κάνουν πραγματικά μεγάλα πράγματα, πολύ πιο μεγάλα απόαυτάπουαπαιτείτοσύγχρονοσχολείοαπότουςπρώτουςτου.

Για να πραγματοποιήσουν όμως αυτές τις κατακτήσεις πρέπει να απαλλάξουμε τοπεριβάλλον μέσα στο οποίο ζουν και δρουν από όλα εκείνα τα στοιχεία που τουςαναπτύσσουνχαρακτήρεςάμυνας,μεαποτέλεσμανασπαταλούντηνενεργητικότητάτουςγια να εξουδετερώσουν τις κακές επιδράσεις. Τα στοιχεία του περιβάλλοντος πουαναπτύσσουν χαρακτήρες άμυνας δεν είναι μόνο η κακή υλική οργάνωση του και ηκαταπίεσηπουδέχεταιναπροσαρμοστείσεέναντρόποζωήςπουδενανταποκρίνεταιστιςδικές του ζωτικές ανάγκες. Είναι ένα άλλο πλήθος από παράγοντες, ιδίως ψυχικούκλίματος, που κυριαρχούν στο σπίτι και στο σχολείο. Ένα τέτοιο κλίμα είναι και ηπερίπτωση που το παιδί γίνεται κέντρο θαυμασμού. Η φυσιολογική παρόρμηση τότεχάνεται, και στη θέση της μπαίνει η τεχνητή προσπάθεια, η συνειδητή αγωνία να κάνειπάντακάτισπουδαίο,κάτιαξιοθαύμαστο.Δεντουεπιτρέπεταινατραβάειόσοαντέχεικαινασυνεχίζειότανστ’αλήθειααισθάνεταιτηνεπιθυμίακαιτηνανάγκη.Έτσιηαπόδοσήτουπέφτεικάθεμέρακαιπερισσότερο.Αυτόςείναικαιέναςλόγοςπουτα«παιδιάθαύματα»δεναποδίδουναργότεραόσαμικράείχανυποσχεθεί.

ΒαθμοίκαιΕργασίαωςαγγαρεία

Όλεςοιδιακρίσειςβρίσκονταιέξωαπότουςνόμουςπουδιέπουντηνπνευματικήανάπτυξητουπαιδιού.Όλεςοιθεωρίεςπουδικαιολογούν τιςδιακρίσεις καιπουυποστηρίζουν τηνανάγκη του ανταγωνισμού είναι αντικοινωνικές θεωρίες, που βάζουν σε σύγκρουση τοπαιδίμετονενήλικο,τοέναπαιδίμετοάλλοκαικαλλιεργούνεγωιστικάκαιαντικοινωνικάάτομα. Έτσι ακόμα σχηματίζεται στη συνείδηση του παιδιού η αντίληψη της εργασίας-αγγαρείας.Ποτέδεσκέφτηκεοενήλικος–πράγμαπουαπέδειξεηπείρατουσχολείουμας,όπωςτοέχουναποδείξεικαιόλαταόμοιάτουστονκόσμο-ότιηεργασίαείναιηχαράτουπαιδιού. Αν πεις σε κάποιον: «θα σου βάλω καλό βαθμό γιατί σήμερα ανέπνευσεςκανονικά»,θααρχίσεισιγάσιγάνασυνειδητοποιείτιςαναπνοέςτουκαιίσωςφτάσειλίγολίγονατιςλιγοστέψει.Μήπωςδενέφτασανσήμεραταπερισσότερασπίτιανακάνουνταπαιδιάτουςνααπεχθάνονταιτοφαγητότουςκαιτονύπνοτους;

17

Έχεικανείςφαντασθείναπεισ’έναπαιδί:«ποιοςστηχάρησου!Σήμερα,βλέπω,έχειςένασωρόδουλειά.Φαντάζομαιτηχαράσου!»κιόμωςαυτόθαταίριαζεπολύπερισσότερομετηνψυχολογίατουπαιδιού.

Υπάρχουν παιδιά που σταμάτησαν την αυθόρμητη και ορμητική απόδοση της δουλειάςτους, γιατί στο σπίτι άρχισε η εξής κριτική: «ξέρεις τι καλά την έχουν; Άμα θέλουν, δενεργάζονται καθόλου. Ποιος στη χάρη τους!» Αλλού πάλι κάποιος αδερφός με την ίδιανοοτροπία παρατηρούσε: «βέβαια, εσένα τι θα σου πουν αν δε γράψεις; Εγώ όμως, οδύστυχος, κοίτα τι έχω να κάνω!». Και στις δύο περιπτώσεις η έννοια της εργασίας-αγγαρείαςσυνειδητοποιείταικαιαφήνειβαθιάκαταστρεπτικάίχνη.

Υπάρχεικαιμίαχειρότερηπερίπτωση.Ότανλένεσταπαιδιά:«τικάνετεεσείςόλημέραεκείπέρα;Όλοζωγραφίζετε».Αδιάφοροανγίνεταιήόχι.Οιμεγαλύτεροιάλλωστεεπηρεάζουντόσοπολύτοπαιδί,πουαυτόδενέχειούτετηδύναμηνατουςδιαψεύσει.

Σεάλλοσπίτιπάλιεμποδίστηκεηαπόδοσητουπαιδιούστοσχολείογιατίεκείυπήρχανδύομέτρα και δύο σταθμά. Τα μεγαλύτερα αδέρφια που πήγαιναν σε άλλο σχολείο τατιμωρούσανγιαναετοιμάσουντιςεργασίεςτους,ενώαυτός,οευνοημένοςαπότηντύχη,είχεαφεθείήσυχοςγιατίστοσχολείοτουδενθέλουνναεπεμβαίνουν.Άλλωστεδενπαίρνεικαιβαθμούς.Ποιαδύναμηνασπρώξειτώρααυτότοπαιδίστηναυθόρμητηδουλειά;Κάθεφορά που θα του γεννιόταν μια τέτοια ενδόμυχη επιθυμία, θα θυμόταν το ρόλο τουευνοούμενουπουέπαιζεκαιθασταύρωνεπάλιταχέρια.

Άλλο μεγάλο εμπόδιο για την αυθόρμητη χαρά της εργασίας είναι οι εξωσχολικέςδραστηριότητες -γλώσσες,μουσική, γυμναστική-πουβάζουνόλες τιςπαραπάνωθεωρίεςσεκαθημερινήεφαρμογή:«μπράβο,πρώτη,τελευταία,δέκα,πέντε,μηδέν,τικαλόπαιδί,τιεργατικόκτλ».

Εμείςδελέμεσ’έναπαιδίπωςείναικαλόήκακό,εργατικόήτεμπέλικο.Θεωρούμεκαιτοένακαιτοάλλοεξίσουταπεινωτικά.

Τιθαλέγατεανσεμίαεπίσκεψησεμίαφίλησαςσαςέλεγε:«μπράβοσου,ωραίατρως.Δενμουλέρωσεςτοτραπεζομάντηλο…»Δεμοιάζειαυτόσανναπερίμενεαπόεσάςτοαντίθετο,αφούαυτότηςέκανεεντύπωση;Θαμουπείτεπωςεσείςδενείστεπαιδίκαιδενμπορείνασαςπροσβάλλουνέτσι. Ίσα ίσα,όμως,επειδήτοπαιδίείναιτοπιοευαίσθητο,μιατέτοιαπροσβολή του αφήνει ανεξίτηλα σημάδια στην ψυχή του. Εσείς, το πολύ πολύ, θασκεφτείτε πως η φίλη σας είναι πολύ αγενής ή ανισόρροπη και θα πάψετε να τηνεπισκέπτεσθε, χωρίςαυτό να έχει καμία επίδρασηστο χαρακτήρασας. Τοπαιδί, όταν τοπείτε«κακό»,τοπιστεύει,καιόταντοπείτε«καλό»,θασκεφτείπωςόλεςτιςάλλεςώρεςπουδεντοάκουγεθαήτανκακό.Τιεμπιστοσύνηναέχειστονεαυτότουπουθατοαφήσειαπερίσπαστοστηναυτοαγωγήτου;

Υπάρχουνάλλοιπουεπηρεάζουντηναπόδοσητουπαιδιούτουςστοσχολείοήστοσπίτιμετον«υπερπαιδαγωγικό»φόβομήπωςκουραστούνήμήπωςείναιπολύδύσκολααυτάπουκάνουνγιατηνηλικίατους.Μόλιςτοπαιδίσυνειδητοποιήσειαυτήτηνάποψη,όλααυτάπράγματιαρχίζουννασυμβαίνουνκαιπροχωρούνπολύπιοπέρααπόότιθαπερίμενανοιακατατόπιστοιαυτοί γονείς.Οφόβος τουδασκάλου ταεπηρεάζει τόσοκαι ταακολουθεί

18

στιςπιομηδαμινές εκδηλώσεις. Τώραη εργασίαόχιμόνοπαύει να τουδίνει χαρά,αλλάπροστρέχει πάντα στη βοήθεια των δικών του για να τη βγάλει πέρα. Αυτό συμβαίνεισυνήθως σε παιδιά από δειλούς γονείς, που πάντα τα υπηρετούσαν και που σε κάθεπρωτοβουλίατουπαιδιούτουςβλέπουνένακίνδυνο.Ταπαιδιάαυτάγίνονταινωθράκαιρίχνουν το φυσικό δυναμισμό τους σε ενδιαφέροντα που δεν είναι της ηλικίας τους(κουτσομπολιά,ιστορίεςμεγάλων).

Τοτάισμα/ΗΥπερπροστασία

Άλλα παιδιά που εμφανίζουν πολλές δυσκολίες είναι εκείνα που μεγαλώνουν με τησχολαστική και αντιεπιστημονική ερμηνεία της δύστυχης και τόσο κακοπαθημένηςυγιεινής. Είναι τα παιδιά που μεγαλώνουν για να τα ταΐζουν βιταμίνες και θερμίδες,βούτυρο και κοτόπουλα, το ψάρι της ώρας, το αβγό της ημέρας (το χθεσινό είναιεπικίνδυνο),καιόλααυτάσεποσότητεςπουόταντιςδειςχορταίνεις.Εκείδενυπάρχει«δενπεινάω» ή «δε μου αρέσει». Υπάρχει μπρος στα μάτια τους ο μπαμπούλας τηςαβιταμίνωσης,τουαδυνατίσματοςκαιιδίωςτηςαδενοπάθειαςπουποτέδυστυχώςδεντηνξεφεύγουν.Δεν έχω κάνει ιδιαίτερεςμελέτεςπάνωσεαυτή τηναρρώστια,αλλά εδώκαιείκοσι χρόνιαπουέρχομαισεεπαφήμεπολύμικράπαιδιά,ηπείραμουμουέδειξεπωςόλα ταπαιδιάπου ταΐζονται,πουεξαναγκάζονται ναφάνεπερισσότεροαπόό,τιθέλουν,παθαίνουν αδενοπάθεια. Είναι ο υποσιτισμός που φέρνει η υπερσίτιση σαν μια φυσικήάμυνα του οργανισμού και που απορρίπτει με τα κόπρανα κάθε θρεπτικό στοιχείο τουφαγητού.Οιψυχικέςδυνάμειςτουπαιδιούείναιπολύισχυρές,τέτοιεςπουότανθίγονταικατανικούνακόμακαιτηφυσικήανάγκητηςσωματικήςθρέψης.

Αυτά είναι συνήθως παιδιά νευρικά, δυστυχισμένα, που δεν παρακολουθούν το πλήρεςωράριο τουσχολείου και κάνουνσυχνές και παρατεταμένεςαπουσίες. Επίσης, κάθονταιελάχισταμέσαστοσπίτιμετηνοικογένειάτουςκαιαναζητούνσυνεχώςτηνευχαρίστησησεεξωτερικές δραστηριότητες. Πόσο πρωτόγονες γίνονται στ’ αλήθεια οι κοινωνικές, οιψυχικέςανάγκεςτουανθρώπου!Είναιτοπαιδίπουδενπρέπεινακάθεταισεαυτήτηθέσηγιατί έχει ρεύμα, δεν πρέπει να κατέβει στην αυλή γιατί έχει συνάχι, είχε αϋπνία,ευκοιλιότητα,γιατίκάνει ζέστη,κρύο,αέρακτλ.Δεντοστέλνουνσχολείογιατίβρέχεικαιάλλαπολλάπουμόνοοιγονείςαυτώντωνπαιδιώνμπορούνναανακαλύψουν.

Πόσο πιο απλά θα ήταν όλα αυτά αν μπορούσαμε να σκεφτούμε πως για την πείνα, τηδίψα, τον ύπνο, το κρύο, τη ζέστη, υπάρχουν ένστικτα αλάθητα του παιδιού, που αν τααφήναμεναλειτουργήσουναπόπολύνωρίς,θακατευθύνανετοπαιδίπολύπιοσοφάαπόέναν άλλοάνθρωπομε όλη την πείρα και τη γνώση! Ξέρωπως όσοι έχουν παιδιά με τααμβλυμμέναπλέονένστικτακαιτιςαμυντικέςδυνάμειςσεπλήρηδράση,πουαντιστέκονταισε κάθε εξωτερική αναξιοπρεπή επιβολή, θα λέγανε: «αυτά δεν γίνονται. Αν τ’ αφήσω,μπορείναμείνειμιαβδομάδανηστικό,ναπίνειόλονερόπαγωμένο(τιφοβερό!)καιναμηνκοιμηθείωςτοπρωί,ναπουντιάσει,να ιδρώσει»κτλ.Βέβαια,εκείταοδήγησεησυνεχήςαντικατάσταση, η συνεχής επέμβαση των μεγάλων. Μα υπάρχει πάντα καιρός -όσονωρίτερα,τόσοκαλύτερα-ναδιορθώσεικανείςτοκακό.Φτάνειναέχειυπομονήκαιπίστηστις κρυμμένες και αποκοιμισμένες δυνάμεις του παιδιού, που πάντα αποζητά τηνελευθερία,τηνανεξαρτησία.Γιατίότανσυνεχιστείτοκακόκαιηεπέμβασήμαςφτάσειστοαπροχώρητο, η απλή επιβολή δεν κάνει τίποτε. Επιστρατεύονται λοιπόν τα μεγάλα

19

πατροπαράδοτα μέσα, τιμωρία, ξύλο, που και αυτά σε λίγο, μόλις ξαναπροσαρμοστεί τοπαιδί, δεφέρνουν πια κανένααποτέλεσμα.Πολλέςφορές τέτοιες μητέρες, που έφτασανστο έσχατο όριο αντίθεσης με τα παιδιά τους ώσπου τα οδήγησαν σε παρεκκλίσεις τηςσυμπεριφοράς,μουείπαν:«εμείςτιπάθαμεπουφάγαμεξύλο;»τουςαπαντώεδώ,γιατίηευγένειαδεμουεπιτρέπεινατουςπωκατευθείαν:«τιάλλοθέλατεναπάθετε,απότοναμεγαλώσετεέναμηφυσιολογικόπαιδί;Καιαυτόοφείλεταιστηδικήσαςκακήαγωγή,πουκατέστρεψετοδικόσαςνευρικόσύστημα,καθώςκαι τηνκαθαρήσαςσκέψηπουθασαςδιευκόλυνεναδείτεπόσοβλάπτειτοπαιδίσαςτοαπάνθρωποξύλο».

Συγκρίσειςανάμεσαστααδέλφια

Μιακλασικήπερίπτωσημηομαλήςαγωγήςακόμαείναιεκείπουδημιουργείταιαντίθεσημεταξύτωναδερφιών.Σταμάτιατωνγονιώνοέναςείναισυνήθωςτοκαλό, τοτέλειο, τοωραίο,τοφρόνιμοκαιοάλλοςείναιτοφοβερόπαιδίπουκανείςδεναγαπάει,τουλάχιστονέτσιτουδείχνουνήέτσιτουλένε...γιαναφιλοτιμηθείκαιναγίνεικαλόςσαντοάλλοπαιδί.«Κοίταοαδερφόςσουπώςχαιρετάει,πώςακούει,πώςησυχάζει,ενώεσύαντίναφέρεσαιέτσι, είσαι στραβόξυλο.» Και δεν περιορίζονται μόνο σε αυτές τις ευγένειες. Ακολουθείξύλο, τιμωρία στο ένα παιδί, και του κόσμου τα γλυκόλογα, φιλιά, αγκαλιές στο άλλο.Σπανίως είδαμε αδέρφια που να μην εμπλέκονται σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό σεαυτήν την δύσκολη κατάσταση. Πότε είναι η νταντά, πότε η δασκάλα, πότε η γιαγιά, οιθείεςκαιοιοικιακέςβοηθοίκαιόλοιοιφίλοι τουσπιτιούπουπροσφέρουντησυνδρομήτουςγιαναμεγαλώσειαυτήηαντίθεση.«Τινόστιμοπουείναι!»λένεγιατοέναπαιδί.Καιτο άλλο, που έχει ένα, δύο ή τρία χρόνια διαφορά, στέκεται δίπλα και υπομένει τηνανυπαρξία του. Αν εκδηλώσει δυσαρέσκεια, μπορεί να συνεχισθεί η διαπαιδαγώγηση.«Κοίτατον,ζηλεύειτοαδερφάκιτου!Ντροπήσου!»

Το χειρότερο σε αυτήν την περίπτωση είναι πως ο τρόπος αυτός της αγωγής δενκαταστρέφειμόνοτοέναπαιδί,αλλάκαιτοάλλο.Εγωισμοίκαιιδιοτροπίεςαναφαίνονταιγρήγορα και αν καμιά φορά για έναν οποιοδήποτε λόγο απομακρυνθεί ο αδερφός πουθεωρείταιδύσκολοςήκάνεικαμιάεκεχειρίαστιςαναποδιέςτου,ω,τότεβλέπουνόλοιμεπολλήέκπληξη,πωςοάλλοςαδερφόςείναιπολύπολύπιοδύσκολοπαιδί.

Στοσχολείοαυτάταπαιδιάεμφανίζουνδυσκολίες.Έχουνφοβερήανάγκηοέναςαπότονάλλοκαιπολύδύσκολαανεξαρτητοποιούνται.Ηεργασίακαι τωνδύοπαιδιώνμπορεί ναείναιπολύφτωχήκαιηαπόδοσήτουςμηδαμινή.Οέναςδενμπορείνακαταλάβειπώςδεντονβρίζουνσυνεχώςκαιοάλλοςπώςδεντονλιβανίζουν.Έχουνβγειαπότανεράτους,καιτοσχολείοχρειάζεταιπολύκόποκαιχρόνογιανακαταφέρεινατουςχαρίσειτηνεσωτερικήισορροπία.

Το«καλοαναθρεμμένο»παιδί

Τώραθαήθελαναπωμερικάλόγιακαι για τοδυσκολότεροαπόόλα ταπαιδιά. Είναι τολεγόμενο «καλοαναθρεμμένο». Το παιδί αυτό είναι συνήθως έχει συνήθως φροντισμένηεμφάνιση. Φτάνει στο σχολείο ήσυχο ήσυχο. «Καλημέρα σας! Πώς είστε; Καλά,ευχαριστώ», το καλό χεράκι και όλα ταπαρεπόμενα.Μπορεί ακόμα και να μιλάει στουςγονείςτουστονπληθυντικό.

20

Κάθεται φρόνιμα φρόνιμα. Πολλές φορές παίρνει μηχανικά μια εργασία και εργάζεταιάψυχα, από υποχρέωση. Ενοχλείται φοβερά με την ανησυχία των διπλανών του. Δενπρέπεικανείςνατοαγγίξει.Να,τουπείραξανταρούχα.Να,τουέριξανψίχουλασταρούχατου!Τομολύβι,πω!Πω!Τουμουντζούρωσεταχέρια!Πρέπειόμωςνατουταπλύνουν.Δεναισθάνεται συμπόνια για κανένα, ούτε καμία καλοσύνη. Έπεσε κανένα παιδί; «Καλά ναπάθει». Χτύπησε; «Ας πρόσεχε». Τρυπήθηκε; Ας άνοιγε τα μάτια του». Χαίρεται ναμαρτυράεικάθεπαρεκτροπή.

Ως εδώ ταπράγματαπάνεακόμα καλά.Μαόταν λίγο λίγοπάρει είδησηπωςυπάρχει κιάλληζωήεδώ,πουδεναπαγορεύουν,δεντιμωρούν,πωςμπορείνατρέξειστονκήπο,ναπέσει, να φωνάξει, να πιάσει άμμο, πέτρες, ξύλα, να λερωθεί, να ξεφωνίσει, ναμουντζουρώσει ζωγραφίζοντας, να κάτσει χωρίς να κάνει τίποτε, τότε, ω, τότε για τοσχολείο έρχεται η τραγωδία. Αρχίζει η «εξέγερση». Και τότε βλέπεις ένανάλλοάνθρωποπουξεπροβάλλει,έξαλλο,νευρικό,φωνακλά,ανίκανονακάνειοποιαδήποτεεργασία,πουενοχλεί και ανησυχεί όλους, που δεν υποτάσσεται σε κανένα κοινωνικό νόμο. Με λίγαλόγιαβλέπειςέναπλάσμαχωρίςαρχέςπουδενμπορείναδιαχειριστείτηνελευθερίαπουτουδίνεται.

Τομεγαλύτεροδράμαέρχεταιαπότοσπίτι.Καταφθάνειημητέρα.Είναιαπελπισμένη.Πάειτοκαλότηςπαιδί,αυθαδιάζει,δενυπακούει,δεχαιρετά,δεναπαντάειστιςκυρίες,δελέειπια τοποίημά τουόταν του το ζητούν. Τιθα γίνει τώρα;Ανημητέραείναι γνωστικήκαιπεισθεί πως τώρα αρχίζει η θεραπεία, πάει καλά. Σε λίγο καιρό το παιδί συνέρχεται(ανάλογα με τη σοβαρότητα της περίπτωσης) και στη θέση του άναρχου μπαίνει τοκοινωνικάπειθαρχημένοπαιδί,πουκάνειεκείνοπουπρέπει,όχιαπόφόβοκαιυποχρέωση,αλλάγιατίσανκοινωνικόοντουκάνειευχαρίστηση.Ηγκρίνια,ηκακοκεφιάεξαφανίζονται,καιγίνεταιτώραέναπραγματικά«καλοαναθρεμμένο»παιδίπουχαίρεταιτηζωήτου.

Σε όλα τα παραπάνω παραδείγματα οι δυσκολίες παρουσιάζονται με τα παιδιά πουπρωτοεγγράφονταιστοσχολείο.Σιγάσιγάεξαφανίζονται,τόσογρηγορότεραόσοκαλύτερηείναιηβοήθειαπουμαςπροσφέρουναπότοσπίτι.

Ησημασίατηςσυγκέντρωσης

Ημεγάληένδειξηπως ταπαιδιάάρχισανναμπαίνουνστοδρόμοτηςψυχικήςθεραπείαςείναι όταν αποκτήσουν τη δυνατότητα της συγκέντρωσης. Η συγκέντρωση είναι τοπολυτιμότερο προτέρημα τουανθρώπινου όντος.Όταν αυτή του λείπει, του λείπει και ηεσωτερική ισορροπία. Όταν ξανάρχεται η συγκέντρωση, ο άνθρωπος επανεμφανίζει ταομαλάχαρακτηριστικάτου.

Έχωπολλέςφορέςακούσειγονείςναλένεγια τοπαιδί τους:«καλόςείναι, έξυπνος,μόνοπουδενμπορείνασυγκεντρωθεί».Δυστυχώςούτεέξυπνοςμπορείναείναιούτεικανόςγιαμεγάλα πράγματα. Τα προτερήματά του είναι επιφανειακά. Η δουλειά του δεν έχειαπόδοση, οι σκέψεις του είναι παράλογες, τα λόγια του μηχανικά.Μιλάει πολύ, κινείταιακατάστατα, συνεχώς, δεν αντιλαμβάνεται τι συμβαίνει γύρω του και τα χέρια του είναιεντελώς αδέξια. Και ο άνθρωπος που δεν μπορεί να χρησιμοποιήσει τα χέρια του δενμπορείνακάνεικαιπολλάπράγματαμετομυαλότου.

21

Στοπαιδίπουθακατορθώσεινασυγκεντρωθεί,όλαταπροτερήματαθαακολουθούσουνσιγά σιγά. Ικανότητα χεριού, μυαλού, καλοσύνη, ηθικές αρχές. Μα δεν μπορεί νααποκτηθείησυγκέντρωσημεσυμβουλέςκαιτιμωρίες.Χρειάζεταιολόκληρηανοικοδόμησητουψυχικούκόσμου.

Εμείς στο σχολείο χαιρετίζουμε πάντα την εμφάνιση της συγκέντρωσης σαν μεγάλογεγονός. Από κει και πέρα η πρόοδος είναι απρόσκοπτη. Το παιδί δεν κοιτάει πια τονεξωτερικόκόσμοπουτουεναντιώνεται,γιαναξοδέψειτηδυναμικότητάτουσεανώφελεςάμυνες. Κοιτάζει εσωτερικά τον εαυτό του και τις ανώτερες επιθυμίες ενός πραγματικούπνευματικούόντος,πουσυνδέονταιπάνταμετηεπιθυμίατηςδιαρκούςεξέλιξης.Τότεπιαδε σταματάει το παιδί στο χαρούμενο ταξίδι στον κόσμο της ικανοποιητικής καιξεκούραστης δουλειάς, τίποτε το πνευματικό δεν βρίσκει αδιάφορο, δύσκολο,περιφρονημένο. Τότε βγάζουν όλοι, δικοί και ξένοι, το συμπέρασμα: «ένα εξαιρετικόπαιδί».Καιόμωςδενείναιτίποτεάλλοαπόένασυνηθισμένοπαιδί,πουοισυνθήκεςζωήςστοσπίτικαιστοσχολείοβοήθησανναβρειτοδρόμοτουπροςτηνπρόοδοκαιτηνευτυχία.Όλα,μαόλαταπαιδιάέχουντηδυνατότητα,ότανταβοηθήσουνμεκατανόησηκαιαγάπη,ναγίνουνταεξαιρετικάαυτάπαιδιά,πουθαείναιπραγματικόκαμάριτωνδικώντουςκαιπολύτιμοιστυλοβάτεςτηςαυριανήςπολιτείας.

Η μεγάλη προσφορά της Μαρίας Μοντεσσόρι στην παιδαγωγική επιστήμη είναι πουαποκάλυψε στον εκπαιδευτικό και γενικά στον επιστημονικό κόσμο το καινούριο αυτόπαιδί, το γεμάτο προτερήματα και χαρά ζωής, που το ονόμασε με πολλή λιτότητα: «τοομαλόπαιδί». Τοπαιδίαυτό, τοαυριανόστήριγμακάθεπολιτισμένηςκοινωνίας,θαέχειόλες τις δυνατότητες να κατακτήσει τον καινούριο κόσμο, την καινούρια επιστήμη, ναδημιουργήσειτηνκαινούριαευτυχισμένηανθρωπότητα.