144

ΑΠΑΝΤΑ ~.MDIOl

114

καttως δλέπεις και μαυο(ζει Ίσκιος νέου κwmρι.σcnού, Αν την ακρη του δε 'γγίζει Αwα ζέφυρου λεπτού.

115

Πες μου, Ανδρείε, τι μελετσύνε Οι γενναίοι. σου mοχασμο(, Ποιι πολληώρα αργοπΟQσύνε Εις του Μάρκου την ταφή;

I 16

:.ΣκLάζεσαι. ίσως μη χουμήσουν Εάφνοu οι τ ούQΙΚΟL το πρω(, ( 18) Και το στράτευμα νικήσουν, Που tι._ει αν(κητην ορμή;

117

:.ΣκιάζεσαL τους Βασιλιάδες, Που l:ι.,wv Ένωσιν Ιερή, Μη φερitούνε ωσaν Πασάδες Σ , Μ ' , τον αχμουτ εμπιστεuτοι;

118

Η σου λέει στά σπλάχνα η φύσις Μ' ένα "ίνημα κρυφό: «Την Ελλάδα {)-ε ν' αφήσης Για να πας στόν Ουρανό;:t.

10

119

Βγαίνει. μάγεμα αΠ τη στάχτη Των Ηρώων, και τον 6άστα, Και τη 3έληση του αδράχτει• Τόtε αισftάνεται μέ μια

120

Την αQά&υμη ψυχή του, Που με φλόγα αναζητει: Ν α του σύρη το κορμί του Σε φωτιa πολεμική~-

121

Του πολέμου ένδοξοι οι κάμποι! Ειδ' η Ελλάδα τολμηρa Και το Σοφοκλή να λάμπη Μέσα στην aρματωσιά.

122

Και είδε Αυτόν, που παρασταίνει Μαζωμένους τους Εφτa Στην ασπίδα αίματωμένη, Όπου ορκώνονταν φριχτά.

123

Ετραγούδααν προltύμότερα Τες ωδές του τα παιδιά, Και. αισftανόνtανε αντρειόtερα Στην ανήλικη καρδιά·

145

146

ΑΠΑΝΤΑ ~OΛSmOr .

124

Και τα μάτια τους γελούσαν, Μάτια μαύρα ως την ελιa Των μυρτιών, οποiι 6αστουσαν Τραγουδώντας τες γλυκά.

125

-Στη φωτιά! και fl'ρέφει ελπίδα Να νικήση, να ημπορή Ν α επιστρέΝπJ στην Πατρίδα, Το κοράσιο του να εύρη·

126

Ν λέ ' ' δ' α του γη μ ενα ακρυ:

«Χαίρου τέκνο μου ακρι6ό, Εις του στή~ους μου την άκρη Ελα6ώ3ηκα και εγώ.

127

.cΒάλε φως μου, την παλάμη Εις τα στήitια τοο πατρ~· Ν α, την ζώνη που ειχε κάμει Κόρη τούρκισσα τοο αντρός».

128

Κα~ τό πέλαγο αγναντεύει Ίσως τώρα η κορασιά, Και ξεφάντωση γυρεύει Με τραγούδια τρυφερά.

ΣΤΟΝ ΜΠΑ1""ΡΟΝ

129

«Τον γονιό μου,Πρόνοια Θεία, κ

, , , αμε τονε νικητη,

Εις τα χώματα, στα οποία Η γυναίκα απαρατεί

130

»Τα στολίδια, τον κα~ρέφτη, Και αποκάτου απ' το 6υζι Ζώνεται άρματα και πέφτει ·Όπου κίνδυνο ~αιρεί·

131

:. Κ Με ΕσU με την μητέρα Τη γλυκιά μου να ενωθη· (19) Έλα γρήγορα, πατέρα, 'Ο λ η η Αγγλία σε καρτερεί.

132

.»Τό καρά6ι ατότε αράχνει Εισe {}άλασσα αγγλLκή; Μου σπαράζσuνε τα σπλάχνη, ο

\ ι ι

που μου εκανες εσυ.

133

»Πες, πότ' έρχεσαι;»... Ολοένα Ε ' ' λ ( , ιν το π οιο του στα νερα,

Που φλοισ6ίζουνε σχισμένα, Και ποσώς δεν τ' αγρικά.

\47

\48

ΑΠΑ~ΤΑ :zJOΛιDIOr

134

Ποιος,αλίμονον! μας δίνει Μίαν αρχη παρηγοριάς; Απ' αυτΟν δεν itε να μείνη Μήτε η στάχτη τσυ σε μας

135

Θ · ., 'λλ ' 'Ω' ' α την εχουν α οι... . ~ε. Σύρε, Μπάιρον, στο καλό· 'Τπνος ε'ξαφνα σ' επήρε, Που δεν έχει ξυπνημό·

136

Είναι αδιάφορο, δε 6λά6ει, Αν εκεί σιμοτινο Πλέξη η τούρκικο καράδι, Η καράβι ελληνικό.

137

Άκου, Μπάιρον, πόσον 6-ρήνον Κάνει, ενώ σε χαιρετά, Η Πατρίδα των Ελλήνωv Κλαίγε, κλαίγε, ~λευθ-εριά.

138

Γιατι εκείτεταν στην κλίνη, Και του ε6άραινε πολ.U Πως για πάντα είχε να μείνει, Και απο Σε νά χωριστή·

ΣΤΟΝ 1\IJIA:r·PON

139

Αρχινάει του ξεσκεπάζει Άλλον κόσμο ο λογισμ6ς, Και κά& άλλο σκοταδιάζει, Και τσύ κρύ6εται απ' εμπρός.

140

Αλλa αντίκρυ απΟ τα πλάσματα Τσυ νοΟς τα άλη&νά, Τσυ πeο6αίνονν δυο φανtάσματα Ο λοζώντσνα ικαι -OQitά·

Στρ. 139-14().

Αρχινq XCΙL ξεσκεπάζεται

Ο άUος ~μος φάνερός, Και. χάθε d11o σχοταδ~'ζε-ςα~

Και. του κρΟΟεται ω( εμπρός.

Κα, ει.ς άλλο αρχαι.ότερο χειρδyQαφο εuρ{σκεται σ6ημένη η εξήι; . .

στροφή (ίσως χατόπL της :Στρ. 139)·

Όθt -rη~ ιιιιιwι.όtιη~ Tou ηχολόγησε 'η φων1ι Με ηχολόγι.σμα δικό 'Π)ς'

Τέτοιο τέλοι; ειναι αρχή.

Όμως μες τα σκοταδιάσματα Tou θανάτοu τα στερνά, Tou απόμειναν δuο φαντάσματα Ολοζώντανα 'XaL ορθά.

149

ΑΠΑΝΤΑ ΣΟΛmι:οr

141

Η ακριt>ή του {}υγατέρα, Καfi'<Ος έμεινε μικρή, (20) Ενώ η τύχη τον πατέρα Εκαλούσε αλλού, και Εσύ,

142

~-'- _ο_ ' __ ο_ ι . ι .c.συ, υεια του ανυρωπου εικονα,

Με τα φέγγη σου και αυτfι Οπο.U σ' έφ~ανε στο γύνα Με την ώρια κεφαλή,

143

Για λίγη ώρα του . σηκώνετε Του άλλου κόσμου τη itωριά, Και σ' εσάς aντισηκώνεται Μέ την πρό&υμη αγκαλιά.

144

Έτσι ο Άν{}ρωπο; του Αιώνος, (21) Όταν έπαυε να ζη, Κα~rο; ή~ελεν ο φ~όνο;, Σ' ένα αγνώριστο νησί,

Στρ. 143, στ(χ. 4.

Με την τρέμουσα αγκαλ~,

150

.ΣΤΟΝ ΜΠΑ'f"ΡΟΝ

145

Και είχε μάρτυρα εις το 6ράχο Τσu Θεού τον οφ{}αλμό, κ

~ . ι αι τρι γυρω του μοναχο

Του πελάου το γογyυτό·

146

Ενώ ανάδινε, η ψυχή του Μόνους άφησε να ελ{)wv Η Γαλλία και το παιδί του (22) Προς τα . μάτια, πριν σ6ησD-ούν·

147

Και όχι η μοίρα, οποu σαράντα ( 23) Νί.κες του άδραξε η σκληρή, Και 6αρύtΕQη είναι πάντα Σε καρδιa .6ασιλική·

148

Όχι ή δόξα η περασμένη, ΠΟ'ύ με βία πολεμικη Του έδειχνε την Οικουμένη, Λέγονtάς του : Ακαρτερεί.

149

Στιιν ταφή του με την πάχνη Χ uν' η 6ρύση το νερ6, Που του δρόσισε τα σπλάχνη, Ει.ς το ψυχομαχητό.

151

152

ΑΠΑΝΤΑ ZOΛSWOr

150

Τες ημέρες, οποiι αν μ6νο τ' , , • .Δ λε

ονομα του ην·ε πης,

Ο λι γόατευαν στο itQόvo Την αυθ-άδεια οι 6ασιλείς,

Στ(,). 149. 'Στην ταφή του χύνει η {ρμη

Βeνσομάνα "tO νεeό, 'Π ου του δρόσισε τη θέρμη,

Ε~ς to ψνχομαχηtό.

Εις την πέτρα μου tρεχάτο,

Κα~ χα-&άρw το νεeό, 'Π ου το αισθάνθηκε δροσάτο,

Εις το ψUχομαχηtό.

Χtιν' η 6ρύση τα νερά τη~ Εις την πλάκα, 'ποu κqατεί,

Κ' είχε στει.λει τη δροσιά της, Εις την ύστειπι στιγμή.

Χνν' η 6ρvση με tην πά~νη το χαθάρw της νεeό, 'Που του ·δρόσισε τη σπλά~νη, Εις το ψυχομαχητό.

'Στην tαqιή tou δροσισμένο Μουρμουρίζει το νερό,

Μες το στήθος το χαuμένο,

'Οχ tό ψνχομαχητό.

Αντ' αυτής της στροφής είχε πρώτά·

Γέρνει ετια μuρολοtστρα, . Είς την πλάκα 'που τον κλ.ει·

OUtε σάλπιγγες και σεiστρα,

Αν λαλήσοννε αγροικεί.

:!:ΤΟΝ Μ:ΠΑ·r·ΡΟΝ

151

Κατa μας και ΑυτQς ακόμη Είχε ρίξει μία μα~~ά· (24) Είναι ή δάφνη Ο>Qαία στην κόμη, 'Οταν φέρνει ελ~ιά.

152

'Ω! να μά-6-αι νε ο Μεγάλος Πόσην έδειξε χαρa Α γρικώντας ένας Γάλλος: Εχα&ήκαν τα Ψ αρά. ( 25)

153

Φωνfιν τρόμου η Ελλάδα σύρνει, Σύρνει, και έπειτα σιωπεί· ~Ομως κρότους μες στη Σμύρνη Όλη η νύχτα ηχολογεL.

154

Ν α, ανθ-οστόλιστο τραπέζι; Δεν ειν' γέννημα Τοuρκών, Οπο\ι τρώοντας περιπαίζει Τtιν αντρεία των Ψαριανών·

\55

Μύρια λόγια γέλια μύρια, Και χτυπούν τα φωτεQa Στα ολογέμιστα ποτήρια, Και στα γέλια τα τρελλά.

153

154

ΑΠΑΝΤΑ ΣΟΛS!ΜΟr

156

Με αρμονίε; του; κράζει η λύρα, Και επετάχτηκαν ομού, Λυσσιασμένοι απο την πύρα Της χαράς και του κρασισίι.

157

κ , ,

αι. χορευουνε τρι γυρου ... Γειά σας, Γάλλοι ευγενικοί! (26) Ειν' τα χώματα του Ομήρου Που το πόδι σας πατεi!

158

Γιατι μες στ· αχρεια τους σπλάχνη Το φαγl και το πιοτο Σε φαρμάκι δεν αλλάχνει, Να τους φάη το dω&ικό;

159

Και απ' την μάνητα ν' ανάψη Αρμοδιώτερος χορός, τ ον οποίον μόνος vα πάψη ΣκληρΟς -θ-άνατος και αργός,

:Στρ. 158.

Γιατι ξάφνου σε λιγάκι το φαγί και το πιοτό

Δεν τους έγινε φαρμάκι, Να τους φάυ το σωθικό;'

.ΣΤΟΝ MIIA·r"PON

160

Για ν' αρχίσουν τη χαρά τους, 'Ο ' λ ' ντας φασματα ε αφρα,

Εμπροστa στο 6ασιλιά τους, Και στον Μπάιρον εμπροστά,

161

Οπου φ{)'άνοντας κει κάτου 'Ισως τσύμεινε ως εκεί Η αέρινη αγκαλιά του, Σαν πρωτύτερα ανοιχτή!

162

ΤονΕ 6λέπω! Ίου προ6αίνουν 'Αλλα φάσματα γοργά, Που ακατάπαυστα πλη{tαίνουν Σφόδρα, και είναι Ελληνικά.

:Στ(). 162 και 163 ευρίσκονται οι tξή; τέσσερες στροφές'

Κά-&ε αδέξιο παλληκάρι, 'Που εις της μάχης τη σφαγiι

Είχε πέσει ωσaν λιοντάρι, Που αποθαίνοντας ξεσκλι:.ί'

Κάθε γέρος, κάθε κόρη, . Κάθε ανήλικο παιδί,

Όπου τύραννοι αιμοδόροι

Εtχαν διώξει απο την γη,

155

\ 56

ΑΠΑΝΤΑ ΣΟΛQ110r

163

Για την ποθηri}ν Ελλάδα Τόσο πρό&υμα ρωτούν, Σαv να εζήτααν τη γλυκάδα Του φωτος να ξαναϊδούν.

164

Κλάψες άμετρα χυμένες, χ , λ' , ερια απ οτρεμα, κραυγες, .

Που απ' τ' ς αντίλαλους 'πωμένες Ε' λ ' , ιναι π εσν τρομαχτικες.

165

Κειος σε6άσμια προχωρώντας, Και με ανήσυχες ματιές, Τα προσώπατα κοιτώντας, Και κοιτώντας τες πληγές:

Ενφ εφτα(γανε όσο φταίγονν

Τετραήμερα τ' αρνιά, Οποiι ωρφάνεψαν και κλαίγουν

Μέ δελάσματα σuχνά,

Κατa δα'Ιftονε κινι.ΟΟνται

Με μεγάλη επιθuμιά,

Και &>ρώντας τον 6αστιοVνταL Σαστισμένοι απο μακρυά.

Στρ. 165 στCχ. 2. Και με πρόθυμες ματιές.

ΣΤΟΝ ΜΠΑ·r'ΡΟΝ

166

« Η Διχόνοια κατατρέχει Τtιν · Ελλάδα· αν νικη{}η, ΜΑ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΠΟΤ ΜΑΣ ΕΧΕΙ, τ, ' , ξ ζl

ονομα σας ανα η.»

ΣΗΜΕΙΩΣΕΣ ΤΟΤ ΠΟΙΗΤΗ

1) Λέγουν πωζ εύρηκαν δυσκολία να του εδγάλουν το σπαθt άΠο το χέ(Ιι, τόσο ήταν πρησμένο από τη σφαγη εκείνων του_ς οποίους

Ce heros a forces d' accompagner son ombre. (a)

2) Ο Μπάιρον επαρόμοιαζε εις διάφορα πράγματα τον Μίλτον· -εις το πάθος .-ου για την ελευ3ερίαν, εις την πρσιh>μίαν .-ου .Υα γν­μνάζεται εις τ' άρματα, εις τες διχόνοιες του με τη yυvαίκα του, ειζ το

να είναι δυστυχισμένος ( 6ταν κανεtς στοχασθή ότι ευρίσκονται και άλ­λες δυστνχ(ες έξω άΠb το να είναι ο dνθρωπος φτωχος και τυφλός)'

και τέλος πάντων εις τον τρόπον όπου εσχημάτισε τα καλύτερά του ποι­

ήματα. Εις το Ρ ARADISE LOST, 1J αντίθεση ανάμεσα εις τες πρω­•όπλαστες ενμορφι.Ες της Κτίσης και τους τρόμους της Κόλασης, -&έλει

6έοοια έκαμε μεγάλην εντύπωσιν εις τον νουν του Μπάιρον. Η μελαγ­χολική του φύση αγριεμένη απο δυσαρέσκειες εσύντρεξε εις το να τον κάμη να ξετυλίση εις τα ποιήματά του αυτfι την αντίθεσιν ·.εις άλλον

τρόπο. Α'λλi:ι. ετοuτο το μοιάσιμο δεν το ευρίσκεις παρa όπου ο Μπάιρον

το ηθέλησε, γιατι ο Μίλτον εμελετΟ\!σε πολ\ι τους στίχους του. Η δοοκο­

λία την οποίαν αισθάνεται ο συγγραφέας ( ομιλω για τον μεγάλον συy­γeαψέα) δεν στέκει εις το. να δείξη φαντασία και πάθος σ)JJι. εις το να

υποτάξη αυτά τα δύο πράγματα,. με καιρΟ και μέ κόπο, εις τό νόημα της τέχνης.

3) Ιδέ τές ωδές του τές λυρικές.

4) Ο Λορδ Μπάιρον ειχε γνώμη να περάση εις την Αμερική.

5) Μεταξυ εις τ' άλλα εδια6άσi)ηκαν εις μια απΟ τες εφημερt-δες τες Αυστριακές και τα ο;κόλοu& λόγια: Ελπίζομεν πως τu πολιτι­

κα κατορθώματα τw Αορδ Μπάιρον θε να έχουν την ιδf.α τύχη των ποιητικών· κα~ τούτη τάχατε 'ήταν ε~ρωνεία I Αν δεν ήθελε διαοοσθή

ct. Racine, Bajazct.

157

ε ι.ς Αυστριακην Εφημερίδα, κανένας 6έ6αια δεν ήθελε την καταλό.6η.

6) Ιδέ την δεκάτην Ωδη τοϋ Paradise Lost. 7) Οι δικοί μας έλαβαν ε{δηση πως ο~ Τοvρκο~ εtχαν απόφαση

να τους πλακώσουν ξάφνου το ξημέρωμα του Χριστού, νομ(ζοντας να

τους ε.Jρouv μαζωμένους είς τες Εκκλησίες. Αλλ/J. οι. δικοί μας τες ε·

σφάλισαν, έτοιμάσθηκαν, και έκαμαν θρήw εις τον εχθρό. 8) Το φούσκωμα το'i.ι Αχελώου -η 6όμ6α όΠο\ι άνοιξε νερο είς

το"ς διψασμένους διαvθεντεvτCι.ς του Ανατολικού- το αστροπελέκι όπο\ι εις μίαν απο τές καθαροότερες ννκτιές του Ιουνίου έκαψε τα πο­

λεμοφόδια τον στρατεύμα10ς του Δερ6tς Π ασ4 εις Λιανοκλάδι' ήταν τριακόσιες κάσες φουσέκια και εκατον ογδοήvτα Τούρκοι που εψόλαγαν.

9) Οι Τούρκοι είχαν δώσει το λλγο τους, αν οι Χιώτες έδιναν τ' άρματα, Vά μην τους πειράξουν. Έγιναν εγγuηται όλοι οι Πρόξενοι

Ε 1 , 1 1 Α ι Χ ι 'δ ' ι οι Ιίιρωπαιοι οπου ηταν εκει. φου οι ιωτες έ ωσαν τ αρματα, οι

Τούρκοι άρχισαν νά τους κόφτουν, και τότες τιΊ άληθε~ πολλοt έλεγαν

τα λόγια όΠοV τους 6άνω εις το στόμα ει:ς την ακόλοuΟη στροφή. 10) Όταν επρωτοκατέ6η εις την Ελλάδα ο Λορδ Μπάιρον έγρα­

φε τα ακόλουθα:

La Grecia ora e posta fra questi tre partiti, ο riconqώstare la liberta, ο divenire una dipendenza de' Sovrani Europei, ο tornare una provincia turca. Non le rimane che una scelta fra questi tre. Ma la gueπa civile non mi sembra che una strada agli ultim.i due

11) 1

Ηλθε ο Μπάιρον την πρώτη φορ(ι ε~ την Ελλάδα τους 1809.

12) Είναι γνωστό ότι κάποιοι έκατηγόρησαν τον Λόρδ Μπάιρον πως μας ε!Jτε σκλάβους.

13) Ι δΕ την Ιστορία του Π ερραι6ού καί τα προλεγόμενα του αξιώ­τάτου Κυρίοu Φωριέλ, Chansons Populaires.

14) Ιδε την Ιστορίαν του -Τούμ, και την περίφημη ωδη του Γράυ,

The Bard. 15) Αν&μεσα εις &σα εγράφθηκαν θΕώρησε κατ' εξοχην την πε­

ριγραψη του Κυρίου Φωριέλ, Chansons Popώaires. 16) Ο Μάρκος ο Μπότσαρης είχε αποθάνει ολίγσν καιρό πριν

ο.θη ο Μπάιρον. 17) Ο ανδρείος Κυριακούλης οπο\ι Ο'Κ.Οτώθηκε εις τό Φαν&ρι. Κεl­

tονται ο Μάρκος και αυτός εμπρός εις το Άγιον Βήμα του Ναού της Π αναγίας, άΠ' έξω.

18) Ιδε 'tt') σημείωση αρ. 7.

158

1JTON MILA:r·PON

19) Είναι γνωστο πως ο Μπάιρον 1ιταν συγχυσμένος με τη yυ-, ναιχα τσu.

20) Τά υστερινa λόγια του Λόρδ Μπάιρον έστάθηχαν τσότα: ώ

θυγατέρα μου I ω μαύιm Ελλάδα. Ι

Les personnes memes qui detesterent ce grand ho~e ont re­connu, que depuis dix siecles il η' avait point paru sur la terre un caractere plus extraordinaire. L'Europe entiere a porte le deuil du Heros, et ceux qui ont contribue a ce grand forfait sont voues au mepris des generations presents aussi bien qu'a ceux de la po­sterite.

22) Τα υστερινa λόγια του Ναπολέοντος εστάθηκαν τούτα: ώ Γαλ­λία I ω παιδί μσu I

23) Οι μεγαλύτερες νίκες τού Ναπολέοντος λογαριάζονται σαράν­τα εως πενήντα. Ο αρι{}μός τους, έλεγεν αmος ο ίδιος, ΚQέμεται απο

τον τρόπον uπoU θέλει τινaς να τες θεωρήση.

Et apre~: s' etre aτrete sur ce pays (la Grece) il (Napoleon) a repris:

La Grece attend un liberateuτ ! ... Ce serait une belle couron­ne de gloire! ... Il inscrirait son. nom a jamais avec ceux d' Ho­mere, Platon, Epaminontas ! ... Je n' en ai peut-etre pas ete loin ! ...

Memorial de Ste. Helene pat Las-cases. Journaιl du 10 au 12 Mars 1816. Tom. 11 p. 366

25) Παράρτημα του αριθμού 34ου του Φ ί λ ο υ τσu Νόμου:

Σμύρνη 2 Ιουλίου.

Ο ενταύθα Κύριος Αρνιhδ Γάλλος (ARNAUD) ευθ\ις ως έμαθε την καταστροψη των Ψαρών ευθύμησε με μεγάλην φαιδρότητα χαt συγ­

καλέσας εις λαμπροv συμπόσιον 6λους τους φίλους του συνεκρότησε χο­

ρον και μουσικην και έδειξε την εvφροσύνην της ψυχής του με τα πλέον

ζωηρa αισθήματα. Ο aξιέπαινος και λαμπρος Πρόξενος της Γαλλίας κύριος Π. Δα6ίδ, του όποίσu η προς την πατρίδα μας φιλοτιμία γνωρί­

ζετα.~ και κηρύττeτα.~ α;tο όλοuς, tμέμφθη κατa πολλα κα~ ήλεγξε το χαι­ρέκακον τούτο κίνημα. Όλο~ οι εις ταύτην την πόλιν εύρεθέντες Άγ­

γλοι και Αμερικανοί, και πολλοt των Ευρωπαίων, ελυπήθησαν δια των Ψαρών τό δυστύχημα και έδειξαν μεγάλην κατήφειαν.

26) Στοχάζομαι ότ~ κανεlς δεν -&έλε~ αμφιβά.λη πως τούτο ανα­

φέρεται εις εκείνους μόνον οποU είς αυτ1ιν την περίστασιν lκαμαν χαρο κα~ δείπνο, κα~ όχι εις όσους εγεννήθηκαν εις τη γη της σοφίας και

της ενγένειας,

159

160

ΑΠΑΝΤΑ. .Σ:ΟΛQΗΟr

ΤΑ ΨΑΡΑ

Στων Ψαρών την ολ6μαυρη ράχη Περπατώντας η Δ6ξα μονάχη, Μελετά τα λαμπρa παλληκάρια Και στην κ6μη στεφάνι. φορεί Γεναμένο άπΟ. λίγα χορτάρια Που εLχαν μείνει στην έρημη γη.

11

ΝΕΚΡΙΚΗ ΩΔΗ

( Απόσπασμα)

Απ' αυτά, που σου εχύσαν άΠάνου, Ένα παίρνω -θ-ανάτου λουλούδι, Και πικριΧ το στερνό σου τραγούδι, Γλοο υιε τού αδελφού μου, αρχινώ. Έχει aπείραχτο χρώμα το φύλλο, Όπως ήτανε ζώντας τό χείλο, Που της νιότης γ λυκa τό λουλο\ιδι Εγελούσε δροσάτο, λαμπρό· Τώρα έσ6ήσ&η, κι' αρya τό τραγούδι Το στερνό σου με κάνει να πω.

Του Μαϊου ροδοφαίνεται η μέρα Που ωραιότερη η φύση ξυπνάει Και την κάνουν λαμπρa και γελάει π άδ

I I ρασιν ες,αχτινες, νερα·

Άν-8-η κι ' άν-8-η 6αστούνε στο χέρι ΠαιδιιΧ κι' άντρες, γυναίκες και γέροι· Ασιπροεντύματα, γέλια και κρότοι, Όλοι οι δρόμοι, γιομάτοι χαρά· Ναι, χαρήτε του χρόνου τη νιότη, ~ Αντρες , γέροι, γυναικες , παιδιά.

Πλέκει ο δύστυχος ένα στεφάνι Και απΟ πάνου του η μάνα του γέρνει· «Πάντα η τύχη απ' αυτa να σου σπέρνη, Και για σε νάναι ο χάρος αργός.»

161

162

ΑΠ!ΝΤΑ ΣΟΛQΜΟr

Πως με λύπη {}ωρεί τό στεφάνι; Ξάφνου ιδοiι στο κεφάλι το 6άνει Και πηδώντας τη μάνα του κράζει Και χορεύει στη μάνα του ομπρός «Βγάλ' το, μάτια μου,>> η μάνα φωνάζει , Δ

7 , ι \ Ι

» ε μ αρεσει , οχι , εκειος ο χορος.»

Αλλ&. ανήσυχα σηκώνει τα μάτια, Λές και κάτι στα Ουράνια _ γυρεύει, Όμως πάντα χορεύει, χορεύει, Με iruμό, με λαχτάρα πολλή.

(Τα μουγκρίσματα του -6-ανάτου άγρικιόντανε μακρό­{}εν.)

,m,ι ' ' ' ----ιψυσα , φυσα, και σκορπησε, αερα,

Τα μουγκρίσματα αυτά τα 6α{}ιά. -Δεν ακούει· στον αστρώδην αι{}έρα Βασιλεύει γ λαυκη σι γ αλιά.

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΤ ΒΟΣΚΟΤ

Ν α μια δοσκο-θλα στό δουνο που κά~εται καί κλαίει Και τα παράπονα η σπηλια γλυκα τα ματαλέει: Εψες μου α.πέ~ανε ο 6οσκόζ, και τέσσεροι στον ώμο Μου τον επfιeαν τέσσεeοι στον ύστερό του δρόμο. Βραχνόφωνα ο καλόγερο; ανάδευε τα χείλα· Του νεκeοκeέδατου συχνa ετeίζανε τα ξύλα. Θυμούμαι πού εκα-6-όμαστε αντάμα εκεί στη δρύση· Ποιος απ' εμάς, έλέγαμε, περσότερο {}α ζήση; Και λέγοντας Ποιος απ' εμάς 1eερσότερο {}α ζήση; Φ~ς κατ' εμάς εδούιξε φριχτιΧ το Ποιος {}α ζήση. Τότε ο ηγαπημένος μου εστέναξε απ' τα στήίtη, Καί τούπα: Τι έχεις στην καρδιά; Κι' α.ύtΟς δεν

' '.Α-μ απεκριvιι.

Δυστυχισμένη συντροφιά! Που τό χαρούμεν' άν{}ι · Της νιτόης μας της τρυφερής ογλήγορα εμαρά~. Ω Θάνατε, λυπήσου με, λυπήσου με και φ-θ-άσε· 'Ε ' λ ' ' _a. ' να αναστεναγμα γ υκο μου φαινεται πως uασαι.

Μούπανε πως μεσάννχτα τόν δάνουνε στό μνήμα Κι' εξέδωκα το ρούχο μου για το στερνό μου εντύμα. φ 'ζ 'ζ δ I ' I I . αινα αι, σκου ω υνατα, στον ταφο του γερμενη,

Μα δεν ακούνε τες φωwς στον τάφο οι πε{}αμένοι. Κείνοι που ~α με ~άψουνε, ακόμη αν μ' αγαπούνε, Ας .δάλουνε τα χέρια μας νεκριΧ ν' αγκαλιασ{}ούνε.

\63

ΑΠΑΝΤΑ ΣΟΛQΜΟl'

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΗΣ ΟΡΦΑΝΗΣ

Πες μου, 1tυμciσαι, αγάπη μου, εκείνη την παιδούλα, Οπούχε στα ξανΟ-α μάλλιa νεοitέριστη μυρτούλα; Οπούχε . σάν παρ-3ενικο τριαντάφυλλο το στόμα, Πούχε τα μάτια γαλαν&. σάν τ' ουρανού το χρώμα; Που προς το δράδυ πάντοτε μονάχη επερπατούσε, Κ' είχε κοντά της έν' αρνΊ. που την ακολου-3ούσε; Που κα6ισμένη ευρίσκαμε στο έρμο περιγιάλι, Και λυπηρa ετραγούδαε της άνοιξης τά κάλλη; Αχ! το τραγούδι ακλού-3αε, κοιτάζοντας το κύμα Με τόση λύπη πού έλεγες οπrος εκοίταε μνήμα. Τη μαύρη! την απάντησα τό χάραμα στό δρόμο, Αλλό. την κόρη τέσσεροι την είχανε στον ώμο· Χυμένα ήταν σ' όλο της τό λείψανο Που ευώδα Γιούλια, μοσκούλες Και γαντσιές, τριαντάφυλλα και ρόδα. Σ6ησμένα 'ήταν τα μάτια της που φέγγαν σαν αστέρια, Και με κορδέλες κόκκινες δεμένα είχε τα χέρια. Αχ! κατε6άζοντάς τηνε οι τέσσεροι απ' τό δράχο ,

ΚανεΊ.ς δεν την ακλού-3αε πάρεξ το αρνl. μονάχο, Και μαραμένα' ήτανε τα άγ{}ηρ(ι στολίδια, Που κά-3ε αυγη του εμάζωνε και του έιτλεκεν η ίδια. Τ' αρνΊ. μόνον ακλού-3αε, μπε- μπε, μπε- μπε, φωνάζει Πάντα μπε - μπε, πάντα μπε - μπε, και την παιδούλα κράζει. Με το κουδούνι στο λαιμο εις τους γκρεμοiις περπάτει · Ντίν ντιν κουδούνιζε κοντα εις το στερνο κρs6άτι. Ετούτη είναι κόρη μου, η όμορφη παιδούλα, ΟπΟ'Uχε στα ξαν-3a μαλλια νεο-3έριστη μυρτούλα.

164

ΕΙΣ ΦΙΛΟΝ ΨΤΧΟΡΡΑΓΟΤΝΤΑ

Ηλitε η ώρα να σ' αφήσω, Ν α! το itάνατο itωρώ, Ήitελα να σε φιλήσω, Ήitελα, μα δεν μπορώ!

Μόνο σ' άποχαιρετάω, Γιατt πλιο δε -6-α σε ιδω, Ν α σε σφίξω απε&υμάω, Μά το χέρι είναι νεκρό!

Πιάσ' το, ιδες πως είναι κρύο, Πιάσ' το, ιδες πως ε(ναι αχνό, Τες ελπίδες μου aπολύω, Και το Χάρο ακαρτερώ!

'Ηλitε η ώρα να σ' αφήσω, Του νάτου να η μορφή! Δεν μπορώ να σε φιλήσω, Ν α, μου σδένεται η πνοή.

165

ΑΠΑΝΤΑ .ΣΟΛΏΜΟr

ΕΙΣ ΤΟ .ΘΑΝΑΤΟ ΚΤΡΙΑΣ ΑΓΓΛΙΔΑΣ ( Αποσπάσματα)

(Μια φωνη σ' ένα νησάκι).

Με τ' άν{)η μας εμίσεψε· Ν , ' ··~"- ' αυρ ανvιι σα γυριση·

Ετ'οίμασέ τα ~ι' έφfi-ασε, -Δεν ημπορεί ν' αργήση·­Μην είναι κείνη πόρχεται Μ

, , ε κατασπρα πανια;

2 ΕΝΑ ΠΝΕrΜΑ

Α{tάνατε Φύλ.ακα, όπου ο ουρανος κ' ή {\-άλασσα σε βλέ­πουν και μένεις σιμa

Τη; όμορφη; βασίλισσα; τη; αποκοιμ,ισμένη;

άφησέ με νά ~λείσω μέσα στα χέρια της τό στεφάνι της κεφα­λής μου, γιά να δοκιμάση αυτή, όταν ξυπνήση, όση χαρa εγrο αισ{}άνθηκα κοιτάζοντάς την.

ΑΛΛΟ ΠΝΕfΜΑ

Περίσσια γλυκομίλητο νέο πνεύμα της {}αλάσσης, Τ' όμορφο πλάσμα δεν είναι στον ύπνο Μισμένο.

3

τ ' ' , ξ' ' ' ___ (L\ . ' ' ~ ... cι... ο χασμα π ανοι ο σεισμος κι ευυυς εγιομισ αvv• ι ·

166

ΕΙΣ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΑΙΜΙΛΙΑΣ ΡΟΔΌΣΤΑΜΟ

Και είδανε το ξόδι σου μι: την χεQοδοσιά του.

2

Στη &ύρα την ολόχρυση της Παντοδυναμίας, Πνεύματα μύρια παλαιά, πνεύματα μύρια νέα, Σ' ακαρτερούν για να σου πουν :rως άργησες νa φ~άσης.

3

ι

· · · · · · · · · · · · · · · · · · · · . · · . · · .. · . · . . . . της ημερας, Π' ο τρίτqς άνθιζε σ' εσε ~εοτικος Απρίλης, -Με την ψυχη τρεμάμεγη μες στη χαρa του πό~ου, Αχ! σ' έσταινα 6ασίλισσα στης γης τες ευτυχίες, Ενώ όλαις τες δοκίμαζα κοιτώντας τη -&ωριά σου,­Στην πλάκα πέφτω, και ilαρρώ πως δε -3-α σου δαρύνη, Παρ~έν.' απο τα χείλη μου, κι' απο τα γόνατά μου.

ΕΙΣ ΦΡΑΓΚΙΣΚΑ ΦΡ ΑΙΖΕΡ

ΕΠΙΓΡΑΜΜΑ

Μικρος Προφήτης έριξε σε Κορασιa τα μάτια, Και στους .κρυφούς του λογισμοiις χαρa γιομάτους είπε: «Κι' αν για τα πόδια σου, Καλή, κι; αν για την κεφαλή σου,

167

ΑΠΑΝΤΑ ΣΟΜ!ΜΟr

Κρίνους ο λί{)-ος έ6γανε, χQυσο στεφάνJ ο ήλιος, Δώρο δέν έχουνε για Σέ και για το μέσα πλσύτος. Όμορφος κόσμος η6ικος αγγελικό. πλασμένος!»

168

ΕΙΣ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΗΣ ΑΝΕΨΙΑΣ ΤΟΤ

ΑΠΟΣΠΑΣΜΛ

Στον κα\:tρέφτη π' ακέριαν εδέχτη Τη γλυκιa της παρ{}ένας εικόνα Με του γάμου στολες και Κορόνα Ρίχνει τρεις η παρ{}ένα ματιΕς τ ι ι . ' ρεις κινωντας τριγυρου φορες.

ΙΑΚΩΒΟΤ ΠΟΛΤΛΑ

(Προλεγόμενα εις την έκδοση των «Εvρισκομένων» 1859)

Zugleich νoll Form und νoll Fiίle, zugleίch philosophi­rend und bίldend; zugleich zart und energίsch, sehen wίr sie (dίe Griechen) dίe lugend der Phantasίe mit der Mίinnlich­keit der Vernunft in eίner hertlίchen Menschneit νereinίgen.

SCHILLER

Διονύσιος Κόμ. Σολωμός, νιος τον Κόμ. Νικολάου Σολωμού καί της Κνeίας "Αγγελικής Νίκλη, εγεννή{)ηκε εις τη Ζάκυνθο, tήν 8 · Απeι· λίον ι 798. Οι πeόγονο( τον Είχαν ε'λtει άΠο την Κρήτη, ται.ς αρχαίς

~ίνου tO'U αιώνος, και εσυναριθμήθηκαν εις ταις σημαντικώτΕραις οι­κογένειες του τόπου. · ΕννεαΕτiJς έχασε τον πατέρα του κι' iμεινε μέ τον αυτάδελφόν του Κόμ. Δημήτeιον, κληρονόμος πλουσίας . περLΟ'Uσίας' δώρο της τύχης πολύτιμο, όταν τα γενναιότεf!α φυσι.κa δώρα εκινδύνευαν νίι μείνουν άκαρπα εις αvrή την aφώτιστη γωνία της Εuρώπης. Οι ευ ­

κατάστατοι των "Επτανησίων -και ευτυχώς &χι όλίγοι εντρέποvτο την άμάθεια- έστελναν μικρa τα παιδιά τους εις τα σχολεt.α της Ιταλt.ας·

κέντρο φωτισμού είς αυ-r'Υδς προτιμότερο, κυρίως.έξ αιτίας της ιταλικής

γλώσσας, η όποία εtχε καταστηθη και ήταν ως επροχθές η επίσημη καί.

φιλολογική της Επτανησιακής κοινωνίας. Και εις την Κέρκυρα, τό ξένο αvro στοιχείον, σχεδόν άγνωστο εις το πληθος, επλημμύρισε ται.ς ανώ­

τεραις τάξει; της πολιτείας· ενώ εις τά άλλα νησιa δεν iφθασε να κα­

ταντήσn καθημερινό ούτε εις το στόμα της aριστοκρατίας· αλλα και αύ­

τού, μάλιστα εις τη Ζάκυνθο, άΠό τα ιt"αλικιΧ γράμματα άρχιζε η παι­. δομάθεια. · Ιταλός ήταν καί ο πρώτος διδάσκαλος του Σολωμού, ο Αβδάς

Σάντος Ρώσσης, πρόσφυγας εις την Ζάκυνθο από την Κρεμώνα, όπου

169

ΑΠΑΝΤΑ .ΣΟΛ&!ΜΟr

εδίδασκε τη ρητορική. Η αρετη και το σο6αρό, αλλά φιλόστοργο ήθος του προκομμένου ανδρος ήταν ο μόνος φραγμΟς εις τοv νέου την ορμη­τικη και φιλελεύθερη ψυχή, η οποία πρώιμα έδειξε τα αξιολογώτερα στοιχεία του ποιητικού πνεύματος. Ζωηρότατος και πρόσχαρος εξεθύ­μαινε μιμούμενος τά aξιογέλαστα ιδιώματα των άλλων, άμα. τα 6Παρα­τηρούσε, καθιbς έδλεπε και εθαύμαζε τα καλά, και εtχε ζωηρο το αίσθη­μα τής φιλίας' συμμαθητfις της μικρής του ηλικίας τον είδε να κλάΨ!J θερμa τον θάνατο ενός ομηλίκου του και να φιλήσn το χέ(.Η ενος άλλου, ο οποίος ε(χε πράξει ενα ευεργέτημα· και εις τούτο επροεικονίζετο η μεγαλοφροσύνη του ανδροός, ο οποίος εις όλη τη ζωή του δεν έκλινε

ποτε την κεφαλi}ν εις άλλο άνθρώπινο ύψος ειμη της αρετί1ς.

Αυτος ο εν-Ιtουσιασμός, αυτfι η γλυκαισθησία, αντανακλούσαν κα­θαρa εις τα παρθενικa πιθέμα.τα του μικρού Σολωμού, ως σώζονται ακόμη εις μιαν εικόνα του ζωγραφημένη προτού περάσn εις την Ιτα­

λία. Αυτού τον έσtειλε (1808) δεκαετή ο επίτροπός του Κόμ. Μεσαλάς,

με τον διδάσκαλόν του ο οποίος επέστρεφε εις την πατρίδα του. Ο

Ρώσσης τον άφησε εις την Βενετία, εις το Λύκειο της Αγίας Αικατε­

ρ ίνης, αλλα μετ' ολίγον αναγκάσθηκε νά τον ανακαλέσn κοντά του, δλέ" πον\-ας πραγματικώς απο τα παράπονα των διδασκάλων, ότι ηταν άΜ­

νατο να υποταχθ'iJ εις την αυτηρότητα του σχολείου ο νέος ήδη μα{)η­

μένος να μην αισθάνεται άλλον χαλινον ειμη της αγάπης. Εις την Κρε­

μώνα επρόκοψε θαυμάσια εις την ιταλικfι και λατινικΊi φιλολογία, και

άκουσε τα μαθήματα του κα6ηγητή Π ίνη· αυτσuς τούς δύο διδασκά­

λους του εμελετούσε συχνa μέ σέδας και με ευγ,•ωμοσύνη ό Σολωμός,

και ως δειγμα αυτών των σταθερών αίσθημάτων του έστειλε' (1850) του Π ίνη τό επίγραμμα «Μικρος Π ροφήτης>> και χάρηκε ότι ο υπiργη­ρος διδάσκαλός του ανεγνώρισε εις εκείνην την συνοπτικfιν εικόνα την

ποιητική του δύναμι.

Από την Κρεμώνα επέρασε εις την Παδία να συμπληρώσn ταις σπουδαίς του· αλλa οι σχολαστικοl τύποι ήσαν ' ασυμδίδαστοι με τη φύσι τού πνεύμαtός του όθεν έλεγεν ο ίδιος οτι απο μόνην αγαθοσύνη τους

οι καθηγητάδες του έδωσαν τον στέφανον της νομικής σχολής, τόν / 1 I ι ζ I ' ' ' I θ' οποι.ον · αντuς οvτε ε χε ητησει, οvτε ποτε μετα ταυτα ε εωρησε ως

έδικόν του. Ήδη τόν είχε αρπάξει όλον η ποίησι, προς •ην οποία μα­χιΧιθεν αισθάν.θηκε σφοδρa •α πρώτα ορμήματα της ψυχής του. 11 ρο­τού ακόμη μετα6η εις την Ιταλία, μίαν ημέρα -ενω επεριδιάδαζε εις τήν

εξοχi}ν μ' έναν ομήλικόν του και έξαφνα ακούσθηκε το λάλημα μιας φλοyέρας, άστeαψε εις την φαντασία του η εξωτεeικη φύσι μ' όλη την

ΙΊΟ

ιΙΕΛΕ'fΗΜΑΤΑ

1)ρεμη χάρι πώχει είς το μητρικο νησί του, τόσον ώστε εγύρισε προς

τον σύντροφόν του και τον · ερώτησε: «'Γι αισθάνεσαι;» «Ί'ίποτε:. του αποκρίθηκε εκεινος· ψυχρότης, την οποίαν ο ποιητης έμελλε ν' άΠαν­

τ1ψ(Ι συχνά εις τον δρόμον της ζωιlς του, όταν εζητούσε εις τοiJς άλλους ανθουσιασμο ανάλογο με τη φλόγα της καρδιάς του. Τοιουτοτρόπως

επρωτάκουσε τη μυστηριώδη φων·η, με την οποίαν η φύσι σιγανά προ­σκαλεί τον γεννημένον ποιητi]ν εν ταίς αγνες αγκάλαις της, να γένη ο

καλύτερος αυτής ερμηνευτής. Με όμοιαν ετοιμότητα άνοιξε ο νους του είς τα κάλλη της τέχνης· και μίαν ημέρα ο διδάσκαλός του έμεινε εκ­

στατικός δλέποντάς τον. ενω επανελάμδανε τv μάθημά του, με εμψυχο­

μένη και αρμόδια, αλλ' όχι μιμητή, χειρονομία, να ξεστηθίστι τους ιπί­

χους του Βιργιλίου, , οι οποiοι εις την πατροπαράδοτη προφορa των

Ιταλών σώζουν δέδαια πολiι της υψηλής αρμονίας τους. Τα πρώτα

γυμνάσματά του εις λατινικοiJς και ιταλικσuς στίχους εφαίνοντο τόσον ανώτερα της ηλικίας του, ώστε ο διδάσκαλός του του ε'λεγε : Greco, tu

farai dimenticare il nostromonti.

11

Η εποχη εκείνη ημπορούσε να ονομασθΊ) ο τρίτος λαμπρός αιώνας

των ωραίων γραμμάτων εις την Ιταλία. Την ποίησιν · εξαιρέτως. η οποία είχε καταντήσει άψυχος μηχανισμός εις τα χέρια των στιχουργών,

ανώρ{}ωσαν πρώτοι ο Παρίνης καί ύ Αλφιέρης. οι οποίοι καί οι δύο δεν έπρόδωσαν ποτε την αξιοπρέπεια της τέχνης. Κατόπι τους ο Μόν­της με το εξαίσιο παράδειγμά του ανάστησε τη μελέτη του Δάντη κα~

του Πετράρχη, ι:.νώ του πρώτου το αθάνατο ποίημα ολίγο εσπουδάζετο, και του δεύτερου τα τεχνικώτατα ~ρyα παρεννοηι-ιένα δέν εχρησίμευαν

ειμη ως τύπος εις aνόητα μιμήματα. Η Ιταλία τότε καθηι-ιεριν<f>ς αν­

τηχούσε απο νέα άσματα, όπου η γλώσσα και το ύφος εξαναφαίνοντο

αγνά, ελεύθερα πλέον απο τόν γαλλισμόν, ο οποίος πολiιν καιρο τα εtχε

παραμορφώσει, ο ρυθμός μουσικώτατος και καινούργιος, μάλιστα εις

το ανομοιοκατάληχτο ενδεκασύλλαβο μέτρο, τόσο λαμπρa τελειοποιημένο

μες στα στιχουργήματα του Παρίνη, του Φόσκολου, του Μόντη και του

Π ινδεμόντη. Και είς την αναμόρφωσι της καλαισθησίας εσυνέργησε

ίσως όχι ολίγο i'j πρωτόπλαστη ομηρικi} ποίησι, η οποία, εις την απλη

πεζη μετάφρασι του Καισαρώτη, έγινε κοινώς καταληπτή, και εις την

έμμετρη του Μόντη (κατόρθωμα ίσως μοναδικό είς όλη την ισιοΙ;Jία

Ι 7 Ι

ΛΠΑΝτΑ :ΕΟ.ΛΟΜ:Οr

των γραμμάτων) εφάvηκε ιταλική, δίχως νά πειθαρχούν πολ\ι ~ πρω­

τότυπα κάλλη της. Αν κανένας τότες έρριχνε μία ματιiι εις τθν επίλοιπον φιλολογικΟν κόσμο, 6έ6αια δεν θα επι-&υμούσε να ίδτι τον ποιητή μας αλ­λού παρa εις την Ιταλία να ξετυλίζη ταις σπάνιαις δύναμες, όπου είχε

λά6ει πλουσιοπάροχα από τη φύσι. Άνθιζε άληθινa είς τη:ν Γερμανία η ποίησι μες τα συγγράμματα του Γόεθ καί του Σχίλλερ, το οποία άργό- , τερα Εμελλαν να ενεργήσουν τόσον καρπόφορα f:ις τον ελληνικώτατον νουν τον· αλλ' αν το φιλέρεννο πνε-όμα τον θά αναπαύετο ~ρο-&υμότερα

εις εκείνον τον γερμανικΟν αιιθέρα, η τραχύτης όμως της γλώσσας και

το ολίγον τι νεφελώδες της μορφής ήθελε κατ· αρχaς πειράξουν την

λεπτότατη αίσθησί του, με την οποία δεν ημπορ~σε να ομοιω&fi τίποτε καλύτερα παρα to γλυκο · 1)θος της μεσημορίας.

Μέσα εις τόσην αρμονία, εις την γη, όπου η φαντασία .ζωογονείται

ακατάπαυστα α.πο κάθε λογης άριστουργήματα, επέρασε να πρώτα

νειάτα του ο Σολωμός, εμαγεύθηκε απο την ωραιότερη γλιi>σσα του κό­

σμον, και παρ' ολίγον εμπήκε εις τον λαμπρον κύκλο, όποv ελα6ε τόσον

έξοχην θέσιν ο συμπατριώτης του ο Φόσκολος. · Α'λJ...Ο. μέσα στο χρυ­σοκέντητο ένδυμα αισθάνετο ο νέος Σολωμος ότι η Τέχνη, μά­λιστα εις τα ποιήματα του Μόντη, 8εν επαράσταινε την υψηλην ιδέα της, όπως δείχνεται ενσαρκωμένη εις εκείνα του Ομ1Ίρου,

του Δάντη και τού Σέ"ίκσπηρ. Ευρισκόμενος Εις το Μιλάνο εγνώρισε τον

Μόντη και τον έ6λεπε συχνά. Επείραζε τον περίφημον ποιητijν η κρι··

τικiι τόλμη του Σολωμού, ο οποίος, μ' όλον ότι ειλικρινiις ~αυμαστiις

του, δεν έδίσταζε όμως ποτε να τού φανερώστι τη γνώμη του. «Δεν πρέπει τινάς να συλλογίζεται τόσο» του είπε ο Μόντης ερεθισμένος, ενώ

ο Σολωμος ερμήνευε ένα χωρίον του Δάντη, <<Πρέπει νά αισ~άνεται, να

αίσθάνεται». π ρέπει πρώτα μέ δύναμι να συλλάι>η ο νους ~ντησε ε\!θ\ις ο νέος ποιητi)ς- κι' έπειτα η καρδιa θερμa νά αισθανοfiή ό,τι ο

νους εσυνέλα6ε.

Στενιότερην σχέσιν ε'λα6έ ο Σολωμος με άλλους δοο ·Ιταλούς φιλο­λόγους, οι οποίοι τον ανταγάπησαν καλύτερα Πάρa ο Μόντης. Ο ένας

ήταν ο Ιωάννης Τόι;της, μαθητής του αγαθού Παρίνη, ϋπέρμαχος

της σχολής η οποία, εναντίον εις τη γνώμη και εις το Πάρaδειγμα του

Μόντη, εξώριζε α.πο την νέαν ποίησι την παλαιiι Μυθολογία. Ο άλλος, Ιωσηφ Μοντάνης, Κρεμωνιάτης, νους κριτικώτατος, · εχ~ρος της ξερής σχολαστικότητος, θρεμμένος από φιλολοσοφικαίς μελέταις είχε κατ·

\ ι:ί..( . , λλ' θ , , δύν αρχας ασπασvιι την ποιησι, α α αισ ανομενος ότι εκιν ευε να παρεν-

νοήσι) τη διάθεση τον πνεύματός του, έγκα(ρως εδόθηκε όλοζ εις την

172

ΜRΛΕΤΗΜΑΤΑ

κριτικη και εις αυτi}ν ευδοκίμησε. Π ερl αυτού λέγει ανώνυμος 6ιογρά­φος τ~υ ότι cεφύλαξε αμόλυντη την άδολη και γενναία ψυχή του· στα­

θερός εις τα φρονήματά του, ε-3εωρούσε ότι ήταν το άκρον της καται

σχύνης να κατασταίνη τινaς τα γράμματα όργανα άνανδρης δουλείας η μανικής ακολασίας» .. Όθεν με αλήθεια εχάραξε είς τον τάφον τον ο

Π. Ιορδάνης : «Ειλικρινi}ς και θερμός εραστi}ς του Αληθούς καί

του Αγαθού, προς τά οποία ε(χε πάντοτε προσηλωμένο το ευγενικό του πνεύμα, και μελετώντας Καί γράφοντας». Με αυτa τα ωραία φικα προ­τερήματα, κατα δυστυχίαν πάρα πολv σπάνια ω; καί είς τα·ίς πλέον φι­

λελεύ-3εραις πολιτείαις, εσυμπαθοfισε φυσικa ο - :Σολωμός, ο οποίος νέος

ακόμη εlχε παρόμοια φρονήματα. Τό μαρτυρούν τα ακόλουθα πολύτιμα λόγια, oπpu σώζονται εις ένα dμορφο σχεδίασμα επιταφίου λόγου, τον

οποίον αυτος εις την Ιταλία ευρισκόμενος ε ξεφώνησε, ως φαίνεται προ;

τονς συμμαθητάδες του: «Νέοι συμμαθητάδες ! μάθετε την επιστήμη

και την αρετη δίχως νά υπερηφανέύεσθε· και δεν -3α υπερηφανευθητε, αν άληθινa μάθετε την επιστήμη και την αρετή. Αλλα μη παραχαμη­λώσετε ποτε την κεφαλήν, διότι θά εύρε-3ούν πολλα άτιμα και αχρε'ια

χέρια έτοιμα να σάς την πλακώσονν. Αν πάλι τολμήσουν οι i:ίνανδροι να σας υ6ρίσουν για νά σκεπάσουν τονς πολλοvς φόδους, οι οποίοι φω­

λιάζουν μες στην ψυχή τους, τότε, ναι, σηκώσετε την κεφαλi}ν με όλη τt) δύναμι π<όχει και θα ί.δήτε ότι θα πέστι ενθvς εκείνη η ανθάδεια επει­

δi} είναι μικρόψυχη αυθάδεια». Με αilτa τά φρονήματα, τα οποια εφώτισαν σταθερa τη ζωή του

έως την ύστερην ώρα, επέστρεφεν ο :Σολωμος είς την πατρίδα τον

(1818). Βάρβαρος, ως είπε ο tδιος εις ένα ιταλικό ποίημά του, αύτος εtχε

πατήσει το έδαφος της Ιταλίας, και το άφηνε πλοντισμένος με το άν-3ος

της ιταλικής σοφίας . Η ίδια ευγνωμοσύνη, την οπο!αν έθρεψε θρη­σκευτικώς προς τους παλαιοiις διδασκάλους του, ήταν μες στη γενναία ψυχή του χρέος ιερο καi προς την γην όπου επρωτογνώρισε το Ώραtο

καί τό -Αληθές · χρέος το οποίο δέν έξεπλήρωνε μέ άδειανa λόγια, αλλά,

όααις φοραLς έτυχε, με έργα και με ευεργετήματα, πολλa τών οποίων

εκάλυψε η μυστικότης της φιλανθρωπίας του. Καί τότε, ως λέγεται, εμε­

λετοiισε νά γvριση εις τήν Ιταλία και να εγκατασταθή εκεί αλλά εάν και εφαlνετο ότι η 6vζάστρα έπρεπε να τον αποσπάση για πάντα άΠΟ

ταις μητρικα'ις αγκάλαις, και ο φωτισμένος νους του {6λεπε εις τή φιλο­λογικη και πολιτικη κατάστασι τον τόπου του μίαν ερημιά, όμως τι)

πνεύμα εκείνο, τό οποίο μυστικa αναφτέρωνε κάθε ελληνικi1 καρδιά., προμηνυτικο της εθvικής νεκρανάστασης, δεν εδύνατο ειμη ενεrγητικιό-

173

AuuιNTA ΣΟ~Οf

τατα να το ακούστι ή ψυχη του ποιητή μας· διότι αvτή, με όλη την ξένη

αναθροφή, με όλη τη δύναμι όπου έχουν αι πρώταις εντύπωσες, εσώ­ζετο ελληνικώτατη· παράδειγμα όχι πρώτο, α'λλi:ι. σημαντικώτατο, της θαυμαστής του Ελληνισμού ατομικότητος, η οποία δεν προδίνει τον έαυτό της ούτε εις την δύναμι της δίας, ούτε εις τη χάρι της ξένης μοeφήs. Και εις τούτη την ύστερη περίστασι ευρισκόμενος, λαμβάνει ελεύθερα. τα ξένα στοιχεία, συγχωνε:ύοντάς τα με τα έδικά του, όσον

αρκεί όπως τούτα ξετυλιχθούν τελειότερα. Και αυτο έκαμε ο Σολωμός·

το ένδοξο και έτοιμο στάδιο το όποίο έβλεπε ομπρός του εις τα ιταλιχά γράμματα, θεληματικώς επαραίτησε· άίJ..Ο. αvτfι η πείρα του μιας ξένης

ηλικιωμένης φιλολογίας, την όΠοίαν αvτος εγνώρισε λαχταριστήν εις τα χείλη των συγγραφέων της, εις :tην οποίαν η μαλακότης και η δύνα­

μι, η ελαφρότης και η 6αθVτης συνυπάρχουν αξιολογώτερα παρά εις

ταις &λλαις νέαις φιλολογίαις, οποv δεν iχουν ύλη ομοίως ευκολομό~ φωτη, αvτfι η καλλιτεχνικfι τρι6ή του, · λi.γω, εστάθηκε 6οήθημα μεγάλο όχι μόνον, άλλά, στοχάζομαι, αναγκα.ιον, εις την πρώιμη άνάm:υξι του

μορφωτικού πνεύματος, με τό οποίον ό ΣολωμΟς μεγαλόψυχα έτοιμι'tζετο

να καλλιεργήσn γλωσσαν πνιγμένην εις το σκότος της αμάθειας καί

'tης δουλείας.

ΙΙΙ

Αφού με τον θεόκριτο συναπέ,ανε το πρωτότυπο εκείνο πνεύμα,

τό οποίον εις· την Ελλάδα είχε τόσο πλούσια· την ουσία του, ώστε οχτι:Ι> αιώνες μόλις εστάθηκαν αρκετοt όπως φανερωθ'tf όλο μες στά πολύμορφα

λαμπρ(ι του έργα· άφού, με τον αφανισμόν της πολιτικής αυτονομίας,

ο νους εκατάφvγε 6λος εις την σκεπτικi}ν έρευνα, και απο την ανοιχτi}ν aτμοσφαίρα τοv κόσμου η σοφία αποσύρθηκε είς τα σπουδαστήρια'

έπαυσε η Τέχνη να χίινυ ταις ζωηφόραις πηγαις της μες στα σπλάχνα της κοινωνίας καί μες απ' . αvra να λαμ6άVη την αμόeφωτην ύλη· καθη­

μερινώς βαθύτερο χάσμα εχώριζε το πλή,ος και τους λογίους , οι οποίοι

προσηλωμένοι εις τα αθάνατα αριστουργήματα των προγόνων επρο­

σπαθσύσαν να φυλάξουν άκέραιους τους τύπους του περασμένου, καί

μάλιστα τη γλώσσα, δηλαδή τον τύπον, εις τον οποίον όλοι οι άλλοι συγ·

κεφαλαιώνονται. Και ενώ από ένα μέρος, εις αυτον τον αγώνα ο φιλο­λογικΟς νους εκατέδηκε, εις το πολυχρόνιο διάστημα της δουλείας, όλους τους 6αθμοuς της τυπικής και νόθης γραμματολογίας, από τη σκιiι του

Ε'Ί .. ληνισμού εις τΟύς Αλεξανδρινοiις και Ρωμαϊκοiις καιρο\ις έως είι:;

174

ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ

την άρνησιν αυτού εις τους Βυζαντινούς --απο τό άλλο, ό αλησμονημέ­νος λαός, γυρίζοντας εις την φύσι, εδιάλυε τον σοφόν uργανισμο τη;

αρχαίας φωνής, καί απο τα συντρLματά της και απο ξένα στοιχεlα εμόρ­

φωνε την νέα, με σιγανi]ν αδιάκοπην εργασία προοδεύοντας, έως όπου η καινούργια μορφη ανέβηκε κι' εκυρίεψε όλαις ταις τάξες της κοινω­

νίας. Και ενόσω το έθνος εφαίνετο ότι δεν είχε ύπαρξι, οι γραμματι­

σμένοι ημπορούσαν να μείνουν, και έμειναν, αδιάφοροι εις του δημοι,­κού πνεύματος την ενέργεια· αλλfJ. μόλις εχάρuξε για το έθνος ένα πα­

ρόν και ένα μέλλον, οι λόγιοι αισθάνθηκαν τήν ανάγκη ν' αποχωριοftούν απο την άψυχην αρχαιοτροπία της γραπτής γλώσσας και να την τροπο­

λογήσουν ώάτε νά γένη δεχτη εις το έΟνος. Αλλa τοιουτοτρόπως θέτον­τας ως 6άσι της γραπτής πάντοτε τήν αρχαία και όχι την ζωντα,.η

φωνή, έπρεπε το απροσδιόριστο σύστημα να τους καταφέρ'(Ι, ύστερα

απο πολυδιάφορα σκοντάμματα, ανεπαισ{}ήτως εις εκε(νην την πρώτη

νεκρη μορφή, απο την οποίαν μετa 6ίας ειχαν ξεκολληθή, όταν επρο­

σπάθησαν να συγκοινωνήσουν ζωντανa με όλα άξεχώριστα τα μέρη

του έθνους.

IV

Εις τη σχολαστικ1Ί παράδοσι της γραπτής γλώσσας ξένος ήταν ο Σολωμός, για τη φιλολογικfι κατάστασι του τόπου του, και ξένος έπρεπε

να μείνη πάντοτε. Η αγνη ποιητική του διάθεσι, αφιλίωτη πάντα με τη

σχολαστικότητα, έπρεπε να ασπασθ11 την άλλη πάγκοινη παράδοσι της όμλουμένης, εις την οποίαν έρρεεν ακόμη μία καθαρη φλέβα ελληνι­

σμου. Η ποίησι, η οποία δεν ημ.-τορεl να αναπνέυ παρ(ι εις ταις αγκά­λαις της φύσις, δεν στέργει άλλο όργανον ειμη τη ζωντανfι φωνfι με

τους τύπους της, η οποία άλλο δεν ε(ναι ειμη η λαχταριστi] καρδιa όλης της κοινωνίας· οJτε άλλην πρέπει να παραδεχτή ο πεζος λόγος, αν δεν θέ.

λη να καταντήση ξερός λογικός μηχανισμός ικανός, ωσaν τα μαθηματικιl σχήματα, να υπηρεη~ τον νού, άcοωνος όμως καί άκαρπος προς την κοι­

νωνία, της οποίας ε ίναι καλεσμένος να χαρίστι τά καλ<χ του φωτισμού .

Αuτόν τον δρόμον ακολούθησαν όσαις φιλολογίαις ευτύχησαν να εύρουν

ει; το έθνος yλωσσαν έπιδεχτικην να καταστηθή μεταδότρια του πολιτι­

σμού και της σοφίας. Και τέ.τοια φαί.νεται η απλή μας' με_σινη μεταξu

της γραμματικής πολυτυπίας των αρχαίων γλωσσών και της απλότητος

ηί)ν νεωτέρων, με ταις οποίαις εσvμμορφώθηκε φα(νεται προωρισμένη

'ια δεχθή μέσα της και να συγχωνέΨη ό,τι σώζεται άφθαρτο fίς τ"l')v

175

κλ.ηρονομίαν της αρχαιότητος και ό,τι έ6γαλε ο νέος ΕU(Χι>ΠαίκΟς ~

σμος· εκφρrαστικώτατη, επειδή όσο 6αρVτερα ήταν πλακωμένο, τόσο 6αθύνετο το αύτόνομο ελληνικΟ πνεύμα, τόσο ζωντανότεeα η φόσ' J.&ξ λυπη~ές 6αφές εντυπώνετο μες στη φαντασία και τό αiσθημα του λαού, καθαeισμένα εις το φως του Εύαγγελίου.

Μέ την αυτομόρφωτη αuriι γ'λιbσσα εσυγγένευε ο ποιητι~ ν~ τον Σολωμού, και αmός άρχισε νά τή μελ.ετήσn, άμα επέστρεψε εις την πατρ(δα του, ώστε εις ολ{γο διάστημα καιρού επήρε το πνευμα της από

το στόμα του λαου και απο τα εθνικά τραγούδια, τα οποία ήδη εφρόντιζε να σννάξτι αΠο τα διάφορα μέρη της ΕΛλάδας. Ο ενθουσιασμένος εκεί­νος ερμηνεuΠις των ποιητικών αριστουργημάτων της αρχαιότητοs και.

των νεωτέρων έκλινε π~μα το αυτι εις τα αυτοσχεδιάσματα: ενός τu­φλου γέροντος όπου εζούσε είς τη Ζάκυνθο με το τραγούδι~ εδvνάμωνε

μες στην ψυχή του νέον ποιητή το θάρρος τον είς το μέλλον του έθνουζ

όταν ετύχαινε ν' ακοvστι απο το άτέχνο στόμα του φτωχού Ν ικολάοu στ(­χοuς γεννα(ους καθ<hς ε(ναι οι εξής, απο μ(αν περιγραφή πυρκαϊάς εις

τα Ιειιοσδλνμα:

Ο Άγιος Τάφος του Χρισtσύ, εκείνος δεν εΧάη· Εχει πον 6γαίνει τ' Άγιο Φως άλλη φωτιi.ι δέν πάει.

AJto παρόμοιαις λαμπραίς aχτίνες, οι οποίες σκόρπιες αστράφτουν

από το ακα#.λιέργητο πνεύμα του λαού , επρrοσπαθούσε ο Σολωμος να σννθέσrι το φωτεινό στοιχε(οv, όπου έμελλε να στήσrι τα ποιητι~ του

πλάσματα. Και εμετρούσε τη μεγάλη δυσκολία του κα-rορθώματος, εμ-

6αίνοντας εις τον αγώνα με εξωτερικιl 6οηθήματα μικρά όσον ήταν με­

γάλη η εσωτερική του ανδρε(α. Π ρόδρομοι του Σολωμού εις τη ρητi1

διαμ.αρτύQησι εναντ(ον εις το πολυχρόνιο σ-όστημα της γeαπτήs γλώσ­σας εtχαν έ6γει κυρίως ο Χριστόπουλος και ο Βηλαράς" ποιητi]ς ο πρώ­

τος· τεχνικώτερος στιχουργός ο δεVτερος· α'λλi:ι. και οι δύο, αμέτοχοι της φλογερ;lς ποιητικής ορμής, η οποlα iσπρωχνε -rον ΣολωμΟ προς την

ύψηλότεqη σφαίρα της φαντασίας, δεν εδννήθηκαν να ~ονν τη γ'λι/χισ(J. ει~ τη σεμνοπρbtεια της Τέχνης· &&εν στερημένος από μεγάλα παραδεtγματα, όταν εις 'tά πρώτα aπλοελληνικά γνμνάσματά του ι εύQι­~ την ύλη aνυπόταχτη ΕLς τη δύναμι της μορφής, η ταπεινοq>Qοσύvη;

ίδια των Μεγάλων, τον 6cανε ν' αμφι6άλλ11 αν τφόντι 'f\ταν ~σμένο;

1. Τlτοισι πιθα.vώc; aiva.ι οι Μο Μιτιiφρσιαιc; ·σιπδ τον Μeτιιατ:"ιοιο, Η 'Ανοιtι χα ι t6 Ηα.λοχa.tρι, χσιι 1J -0&1) aιc; τ-ιιv 11ελ4ινη.

176

ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ

απο τή φύσι είς το σο8αρον έργο, ως ήδη το εννοσύσε, της ποιητικής.

Τούτου σώζεται εις τά ιδιόγραφά του μία μαρτυρία, της όποίας έφύ­

λαξα θέσιν άρμοδιώτερη εδώ, διότι χαραχτηρίζει τά πρώτα 6ήματα του ποιητή μας. Φαντάζεται ότι είς τη μοναξιa -&' ακούσυ τή φωνη τΟ'ύ Ομήρου, ό οποίος με την παρουσία του διά μιας εμψυχώνει την αναί­

στητη φύσι:

Κάθε ρείθρο ερωτεμένο

Κάθε αύρα καθαρή, Κάθε δέντρο έμψυχωμένο,

Με το φίφλισμα ομιλεί;

Κι' 6που πλέον μοναχιασμένοι Ειναι οί. 6ράχοι σιγαλοί,

Μήνιν άοιδε θε ν' άκούσnς

Να σου ψάλλ'n μία φωνή·

Καί σύ ακόλουθα τον στίχο • ... για να ίδτ}ς, Α ν γνωρίζτι τη φωνή σου

·Ο τυφλός ο ποιητής.

Με τόσαις δυσκολίαις αγωνιζόμενος ό Σολωμός δεν εδείλιαζε, καί

τρεις χρόνους μοναχa μετa την επιστροφή του απο τήν · Ιταλία έγραφε

την Τρελη Μάνα, και πολ\J πιθανώς τα Δύο λδέλφια. 1 Εtχε παύσει να συγγράφτι εις τη» ιταλική γλώσσα, εις την οποία, μόνον αις ξεφάν­

τωσι καί γιά να κάμτι χάρι των φίλων του, αυτοσχεδίαζε ακόμη με θαυ­

μαστi}ν ετοιμότητα. Το πνεύμα του φυσικa aυτεξούσιο και αναπαυμένο εις τον έθνισμο είχε ήδη χωρισθή την ξένη φιλολογία από την αιτοία

ήταν θρεμμένο. Η ποίησι των συγχρόνων του Ιταλών, άν εξαιρεθtJ ο

Μαντζώνης, ο οποlος δεν έλα6ε άξιους συνεργοiις είς την φιλολογικην

αναμόρφωσι, είναι ένα λαμπρο ξανα'i'iφασμα της λατινικής τέχνης ο

ίδιος ο Σολωμος ήταν οπαδΟς εκείνης της σχολής, ως πρός τόν χαρα­

χτr}ρα της μορφής καί του ύφους· αλλa ως προς την ουσία φαίνεται,

μές στά ποιητικά του ιταλικa δοκίμια εκείνης της εποχής, μία σεμνό-

1. Λcίμπροu "Αποαπ. 18 χιχι 19. Ότι το έτο~; 1822 ~δ'Ιj ειχε σχεδόν τελειο­πο~ήσε~ το πρώτο, ε~ciγετιχι α.πό τοuτο τό μέpο~; τ'Ιjς; · Επιστολ1}~;, με τ'Ιjν οπο(σιν ο Κύp. Λοδο6(χος; Στpciν'Ι)ς; ιχφιέpονε του Φόσχολοu τα. ιτα.λικά. α.υτοσχεδι11σμιχτιχ coiι Σολωμο(ι _(τη 15 Ιι:ινοuι:ιριοu 1822):

177

I~

ΑΠΑΝΤΑ ΣΟΛΏ.ΜΟr

rης όλη ελληνική. Αλλ' αύτ'f] δέν ημπορούσε να φανερωθtJ με ανά­

λογη κα6αρότητα, παριιΧ εις μία γλωσσα ωσaν τη δική μας, η οποία σώζει ακόμη ανέγγιχτα τα φυσικά της κάλλη. Και τφόντι εις τα δύο προειρημένα ελληνικά ποιήματα αισ-&άνεσαι τη δροσερη πνοη η οποία

ζωντανεύει τα πρωτόπλαστα έργα της φαντασίας. Εις τα Δύο Αδέλφια ο ποιητης επαράστησε την ιδέα του θανάτου, η οποία πρώτη φορa α­πλόνει τη φο6ερη σκιά της εις μίαν αμέριμνη και παρθενικη ψυχή· κα~

ενώ τούτο ακολουθάει με θαυμαστη δαθμολογία, η aπλότης του τρόπου

εCναι τέτοια, ώστε κινδυνεύει να μη δεχθι'J όλο το ωραίον του ποιήματος όποιος δεν υψωθή εις την αγνij της ψυχής διάθεσι, απο την οποίαν αύτο

ε6γήκε καθαροστάλαχτο. Καί αν εδώ η Τέχνη ενίκησε τον δύσκολον αγώνα να ζωγραφίσrι την αμίμητην αθωότητα και χάρι, της παιδικής

τιλικίας, με 6μοιαν αλήθεια εδυνή{tηκε εις τήν Τρελη Μάνα, να είκονίση

τό σφοδρότερο καί 6αθύτερο των ανθρωπίνων αισθημάτων, την μη­

τρικην αγάπη. Απο την φύσιν αυτού εμψυχώνεται ο ποιητης να τολ­

μήση τα γενναιότερα πετάγματα της λυρικής' και ενώ αυτο παρου­

σιάζεται ακλόνητο μες στην τρικυμία της τρέλας, σμίγονται αδίαστα με ταις πλέον τρομαχτικαίς οι πλέον χαριτωμέναις εικόνες. Και εις

τούτο τον ωδηγούσε η φυσική του καλαισθησία, πριν ακόμη η υψηλη

κριτική του δύναμι εύρη τον κανόνα, ο όποιος σώζεται γραμμένος ει.ς

τα μεταγενέστερα ιδιόγραφα: « Ακολού{tησε σταθερa τουτο : Ανάμεσα εις τα τρομερa η λυπηρCι πράγματα, σφιχτά δεμένα, μία απλούστατη

μικ(ΥΥ} κοντυλιCι τερπνη (η αντίστροφα), καθ ως η εικόνα του μικρού

χλωρού 6άτου εις τούς ciπειρους άμμους της Αφρικής».

v

Τον ίδιον χαρακτήρα της Τέχνης, η όποία εμπνέεται από τή φύσι,

έχουν και τα άλλα ποιητικά του γυμνάσματα αυτής της εποχής: Ο

θάνατος τής Ορφανής, ο θάνατος του Βοσκού, η Ευρυκόμη, ή Ξαν­

θοuλα, η Ψυχούλα, το Λίγα γιούλια και η Σκιά του Ομήρου. ΑλλCι μ' όλον ότι ο Σολωμος καθημερινώς εμψυχώνετο απο τούς πνεψατώδειc;

φίλους του, προς τους οποίους τότες εσυνηθούσε νά εκφωνι1 ευθvς τά συνθέματά του, οι δισταγμοί του όμως δεν έπαυαν, διότι η τρι6ή του

ε ις τη γλώσσα, μάλιστα τότε, δεν αναλογούσε με το πλούτος της φαν­

τασίας του. Όθεν όταν (περl τα τέλη του 1822) ο Τρικούπης ~φθασε. ε ις Ζάκυνθο, καλεσμένος απο τον αείμνηστον Λορδ Γυίλφορδ , και επε-

178

σκέφθηκε τον Σολωμό, ο ποιητijς δεν του εξεφώνησε τους απλοελληνι­

κο-ός στίχους του, αf.J..J:ι. τψ ιταλικiι Ωδiι Per Prima Messa, την οποίαν ειχε συνθέσει ακόμη ευρισκόμενος εις την Ιταλία. Ο τρικού­πης του επαρατή(!ησε ότι ο προορισμός του ήταν, όχι να λάδη μίαν λαμπρη θέσι εις τον ιταλικΟν Παρνασσό, αλλa να έ6γη θεμελιωτi]ς νέας

φιλολογίας εις την Ελλάδα. Τούτα τα λόγια, τα οποία εφαίνοντο ωσaν ενος αποσταλμένου της κσιvής αγωνιζομένης μητέρας προς το καλύτερο

' ' , δ , _OL. ' απο τα τεκνα της, ανταποκραινοντο εις τη ιαvtσι καί εις τα πρωτα

δήματα τού Σολωμού, ώστε γιομάτος θάρρος εξακολούθησε τη μελέτη της μητρικής του γλώσσας, 6οηθούμενος απο τον Τρικούπη· και όσον

καιρον ο νέος φίλος του ίfμεινε εις τη Ζάκυνθο, ήταν αχώριστοι, κατα­

γινόμενοι αδιάκοπα εις την απλή, και μετΟ. ταύτα, αλλΟ. πολλΟ. ολίγον, εις την αρχαία. «Παρατηρώ» του είπε ο Τρικούπης, «ότι όσο προκό-6εις εις την Ελληνική, τόσο άπλούστερα γράφεις, όταν συνθέτης είς

την ομιλουμένη». Τούτο σημαίνει, απεκρίθη ο Σολωμός, ότι εννοώ κα­λήτερα και τη μία και την άλλη.

Και πραγματικώς, η πρόοδός του έίς τη γλώσσα φαίνεται απίστευ­

τη, αν σκεφθή τινaς ότι τότε (τον Μά'ίον 1823) έγραψε, εις το διάστημα, ως λέγεται, ενος μηνός, τον 'Τμνον εις την Ελε~(,>ίαν. Και Τφόντι, αν

είναι αληθινον ότι ο καθαρος Ελληνισμος στέκεται εις τη ζωντανi] φω-, \ I,, I ξ I /!.!.θ

νη, εις το σεμνο καΜος της μορφης, και εις το αστερο vu ος του λόγου, δέδαια τούτο το ποίημα έδγαινε ως ο πρώτος γνήσιος καρπος της

Ελληνικής φαντασίας, ύστερ' από είκοσι αιώνες του μαρασμου της. Αυ­τός ο αυγερινος του Ελληνικού ουρανού έλαμψε ήδη εις δύο γενε€ς αν-

θρώπων με φως αθάμπωτο καί παρηγορητικό, από το οποίον κατε6αίνει

εις κάθε γενναία ψυχη το Μρρος εις τα μέλλοντα καλa καί όμορφα του

Ελληνισμσύ. Εις τον 'Τμνον ο Σολωμος έδειχνε ότι ηδη ήταν ικανος

να ρυθμίζη το ύφος του κατΟ. τά διαφορετικΟ. ποιητικα αντικείμενα. · Ε-

πικρατεί, με αμίμητην απλότητα, ο ελεγειακός χαραχτήρας εις το προ­οίμιον. (Στρ. 3 - 14), όπου ο ποιητης ενθυμίζει το περασμέ,•ο' και κα­νονικd>ς το έκαμε, διότι δίχως την αρχαίαν λαμπρότητα, δίχως την υ·

πομονij μες στα πολυχρόνια παθήματα, δεν εννοεtται η ακαταμάχητη

ο(>μη του αυτόνομου Ελληνικού πνεύματος, 6που παρουσιάζεται εις τήν

φαντασία του ποιητή 6γαλμένο απο· τα ιερά κόκκαλα των προγόνων,

με την ακονισμένη ρομφαία, και με το μάτι όπου με 6ία μετράει τη

γη, ως να εθαρρούσε ότι γλήγορα θα την κάμη δική του. Με τον λυρικον ενθουσιασμόν, όπου εμψυχώνει όλο τό ποίημα, ενώνεται η επική σε­

μνοπρέπεια εις τα διάφορα μεγάλα ζωγραφήματα τεχνικιJ. δεμ.ένa· ειs

179

ΑΙΙΑΝτΑ :Σ:ΟΛsιΜΟr

τα διάφορα μεγάλα ζωγραφήματα τεχνικ<ι δεμένα' είς τη μάχη και ε ις το πάρσιμο της Τριπολιτσάς (Στρ. 35-73), όπου οι εικόνες πλουσιοπά­ροχα χυμέναις ενθυμίζουν την ομηρικην αφθονία· εις τον αποκλεισμο της Κορίν&υ ( 7 4-89), όπου λάμπουν τα τερπνότερα χρώματα, μάλιστα εις εκείναις ταις στροφαίς ( 83-86), οι οποίαις με · θαυμαστη χάρι και μαλακότητα εικονίζουν τα καλά της ελ:ευθερίας· εις τη μάχη και εις το φούσκωμα του Αχελώου (104-121), όπου ο &κρος λυιnσμος κορυ­φώνεται εις το υψηλότατο κίνημα της κατάρας (111-115) , το οποίον με την σο6αρότατην έκφρασι τολμηριΧ ενόνει την πικρην ειρωνεία

(114).

Ο γενικός ενθουσιασμός του έθνους εδέχθη το σοφό και άρμονι­κώτατον άσμα· κι' έμειναν ατελεσφόιtητα, και έως τα σfίμερα περιωρι­σμένα εις τον σχολαστικον κύκλον όπου εγεννήθηκαν, τα παράπονα ότι η

γλώσσα ήταν χυδαία και η στιχουργία σφαλμένη. Αν ήταν ποτε δυ­νάτόν η φωνη των σχολαστικών να κλον(ση του Σολωμού το Μρρος ει; το δρόμο, τον οποίον Καθαρa του είχε χαράξει ο φωτισμένος νους του,

ήλθε εγκαίρως νά τόν εμψυχώσ't) η γνώμη ενος άκρου φιλολόγου της Γαλλίας, ο οπο(ος εκείνο το έτος 1824, έδημοσlεψε τα εθνικά μας τρα­γούδια. Με έκείνο το γυμνασμένο πνεύμά, όπου τον ωδήγησε ασφαλώς

εις όλαις ταις ιστορικαίς του έρευναις, ώστε θεωρε(ται, με άλλους ολι­

γους θεμελιωτης νέας ιστορικής μεθόδου, ο ΦοριΕλ εγνώρισε τη φύσι της νεοελληνικής γλώσσας, και εις τα αξιόλογα Π ρολεγόμενα της

Συλλογής, έκήρυττε ότι «αυτf] η γλώσσα είναι μία και έχει ήδη στερεον

και ομοειδή χαραχτήρα, οτι ε(ναι η ωραιότερη των ευρωπα·ίκών γλωσ­

σών, η επιδεχτικιbτερη να τελειοποιηθtJ» και εσυμ6ούλευε τούς λογίους

τού i-Ιtνους μας «να καταλά6ουν ότι η ευτυχία και η δόξα του εις το

ε;ής στέκονται εις την πραγματικότητα του παρόντος, και όχι εις τον ανωφέλετόν αγώνα να γυρίσουν εις το περασμένο». 1 Και ενώ α.πο "ένα μέρος αυτη η αμερόληπτη φωνή, ερχόμενη απο την φωτισμένην Ευρώπη,

ήταν μέγα παρηγόρημα για τον ποιητή μας, απο τό άλλο, η πολύτιμη υ'λη εκείνης της Συλλογής - ως πρός τα αισθήματα, τα φρονήματα,

τα ήθη του Ελληνικού λαού, ως προς τη γλώσσα, όπως αυτη σώζεται ε ιι; τα διάφορα μέρη της Εf.ληνικής γης, και μάλιστα εις τα όρη, όπου

εψύλαξε καλήτερα τον χαραχτήρα της - έγινε αντικε ίμενο σοοι:ιρής, σταθερής καί 6αθείας μελέτης ε ις το φιλέρευνο πνεύμα του· ύλη όμως,

η οποία δεν [μελλε νι:ι ξι:ιναφανή aπαράλλαχτη μες τα ποιήματά του,

180

καθώς . στοχάζονται ότι Επeεπε όσοι θεωρΟΟν έθνικfι την ποίησι τότε μόνον, όταν παθητικώς ξαναδίνει τα φρονήματα, το -ήθος Και το ύφος τον λαον'. Αντά ο :ΣολωμΟς ήθελε τα ονομάσn παρωδήματα.

Ο 'Τμνος έτυπώθηκε είς το Μεσολόγγι το άκόλονθον έτος (1824) και όταν ο Τρι.κούπης επήγε να τον αναγνώσn άκόμα ανέκδοτον του

Λορδ Μπάιρον; ο μέγaς ποιητής, εCχε ήδη κλείσει τα μάτ~. Πόσο -&ά ενθοuσιάζετο ο γενναίος νά ιδiJ, σιμ(ι είς _ την εθνικην αναγέννησι, τά φωτεινά χαράμc..>α της νέας Ελληνικής τέχνης Ι Η γνώμη του 6έ6αια

θά έμψόχωνε τον νέον ποιητή μας, του οποίου ε'Λειψαν κατά δυστuχίαν παρόμοιαις εμήnίχωσες. Ο 3άνατος του μεγάλου άνδeός είς ταις αγκά­

λαις της αγιιivιζομένης Ελλάδας έιλπνευσεν εις τον ψάλτη της έλ.ευ&ε­eίας της έναν δεύτερον ύμνο. Σιμλ εις τον σκοπό να δοξάσrι τον εwe­γέτη και ενταυτφ _ τα νέα θαύματα της έλληνικής ανδρείας, από6λ.επε ο

πόLη-d)ς και εις το ά'λλ.ο τέλος να νουθετήση το έθνος, το οποίον εκινδύ­νευε έξ αιτίας της διχόνοιας των αρχηγών του· να στιγματίσn την πο­

λ.ιτικi) των δυνατών της γης, οι οποίοι πότε εCχαν κατατρέξει, πότε προ­δώσει την έλ.ευθεelc.χ της 'Ελλάδας. Τούτοι οι διαφοeετικοι σκοποι €~

6λα'Ιjnν την ενότητα - του - συνθέματοζ, καί έθόλωσαν την καθαρη πηγη της εμπνεύσεως· 6θεν είς κάποια μέρη αυτού του ποιήματος λείπει εκεί­

νη η -3ερμότης, όπου χαραχτηρίζει τα κυeιώτεeα συγγeάμματα του Σο­λωμού. Καί. αuτά τα μέρη φαίνονται πλέον άδύνατα παρα6αλλόμενα με 1:cι άλλα, εις τα οποι4 αύτΟς δείχνεται με άκέeαιη την ποιητική του Μνα­μι. Τέτοια εξόχως ε(γάι: Η μάχη των Χeιστουγέννων (Στρ, 52 -59), περι της ψw(ας δικαlως ο Τερτσέτης εtπε: cΑUτοι οι στίχοι θdvαι η άναγάλλιασι των μεταγενεστέρ~. ο μεγαλόψυχος ποιη-d)ς όπου ά­

γνανtεύει την ο~ι όψι. της - Ελευθερίας, καθώς ο άετός τον ήλιο (60 - '62)" και εκείνη η ενβουσιασμένη σειρa (99 - 120) , εις την ο­ποlαν ζωyραφ{ζΟνται πρώτα οι _ Σουλιώτισσει;, καί μετa τιrότα ο μέyαι;

ποιητης σκυμμένος στοχαστικά εις το μνήμα του μεγάλου ήρωα της

αναστημένης -Ελλάδαι;: Τούτη' η ύσuρη θέσι, καί τ~ επ(γeαμμα, Ή Κaταστροψη των Ψαρών, γραμμένο πιθανώς είς α'U't'i} την εποχη (1825) είναι από τα σπάνια παραδε(γμcιτα; τα οποία δείχνουν, ότι, έttν ε(ναι

πολύ δύσκολο, αδύνατο όμως δέν εtναι εις τον άληθινον ποιητή να φα,­νερώσn με απλαtς και δημοτικαίς μορφαίς τα πλέον διαλεχτa εφευρή­ματα της φαντασίας.

\81

ΑΠΑΝΤΑ .ΣΟΛΏΜΟr

VI.

Αυτη η δημοτικότης, εις την οποίαν, ο ποιητης μας καθημερι­

ν(ος ερρίζωνε περισσότερυ όσο 6αθύτερα εδiχετο το πνεύμα της ζων­τανl)ς φωνl)ς τοιι έθνους του, εφάνηκε λαμπρa εις το τραγούδι «Η Φαρ­μακωμέvη», γραμ-μένο το έτος 1826. Μία Ζακυνθινη νέά, ή οποlα α­

γαπούσε τήν ποίησι και τη μουσική, καί με την οποίαν ο Σολωμός ' ' ι λ' ' ι ' ειχε σχεσιν αγνης φι ιας, καί συχνα ευτυχουσε να την ακουστι νά τρα-

γουΜτι τα ποιητικά του δοκίμια, ερωτεύθηκε εις ένα νέον ξένον και, φο6ούμενη μήπως απο του πάθους τη σφοδρότητα κινδυνέΨη η τιμή της

εφαρμοκώθηκε. Ο ποιητiις την έκλαψε με δάκρυα ~ερμά, τα οποία

επήγαζαν απο τη λύπη καί από την αγανάχτησι προς την καταλαλιiι του κόσμου, οπου εκατάτρεχε τήν κόρη και ζωντανη καί πεθαμένη· ε6γήκε

εvθiις ύπέρμαχος της αθωότητος εναντίον εις την αδικοκρισία των αν­

θρώπων, με -ιtάρρος, ναι, αλλa με πραότητα, με σο6αρο πάθος, σεμνό ώ­

σάν την παρθένα, την οποίαν εθρηνούσε. Το ακαλλώπιστο ύφος, η ά­

πλούστατη μελωδία του στίχου, η δημοτικώτατη φράσι εις τούτο το

τραγούδι ε(ναι διαφανέστατα ενδύματα της ηθικής καί ποιητικής αλή­

Οειας" και τίποτε άλλο δεν ημπορεί καλήτερα νά δείξτι πόσον εύκολα ο

ποιητής μαi; επετούσε είς τα ύψη, πόσον ι:;λεύθερα ανάπνεε εις αυτά, πα­

ρa η μετά6ασι «θα ξυπνήση την ύστερη μέρα>>, όπου, δίχως να <iλλά­ξη τόνο, παρασταίνει την παρθένα, η οποία \tαρρετa άγναντεύει την ό­

ψι της Θείας Δικαιοσύνης. Το τραγούδι, ενώ εξεπλήρονε όλους τους

όρους της Τέχνης, επέτυχε τέλεια και τον κοινωνικο σκοπό του· ο ποιη­

τής, έως ταις ύστεραις ημέραις της ζωής του, εθυμότουν άκόμη με συγ­

κίνησι πως, άμα εκυκλοφόρησαν οι στίχοι, άνθρωποι μικροl μεγάλοι έτρεξαν ενθουσιασμένοι να τον συγχαρούν, ότι, αντl της κακολο_γίας,

εις όλα τα στόματα αντηχούσε το η~ικώτατον άσμα του. Η διάθεσι αυτη του ποιητικού του πνεvματος να ενεργiJ άμεσα,

ως ηθικος διορθωτής, εις την κοινωνία, διάθεσι, της οποίας δεν έλει'\jιε εψη ένας πλατVτερος κοινωνικός κύκλος γιά νά γεννήστι έργα άξια του

παλαιού Κωμικού μας, εδγήκε με τρομερa χρώματα εις τη Σάτυρα,

την οποίαν έγραψε περίπου εις αυτη την εποχη (1826 η 1827) τό

Όνειρο. Του αισχρού και άρπαγος ανθρώπου ο πολυτελης ενταφια­

σ μ ός cίναφε την αγανάχτησι μες στην ψυχή του Σολωμού, κι' ευθiις τψ

ακ<iλουθην ημέραν εδιαδό{}ηκε εις πολυάριθμα άντίγραφα το επιτάφιο

εκείνο ποίημα· αυτοσχεδίασμα, το οποίον, ως Η Φαρμακωμένη, επέζησε

ε ίς την Π(.Jιίηη ζωηρότατην εντύπωσι την ΟΠοίαν επροξένησε. Κι' ενώ

182

ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ

σήμερα θαυμάζεται ως αριστούργημα της σοδαρής Σατυρικής, οι σύγ­

χρονοι συμπολίται.ς του αισθάνοvtο εις αυτο ολοζώντανη την εικόνα

της ζωής και ωμολογούσαν οτι ο δίκαιος θυμός δεν είχε παρασύρει τον ποιητην εις την παραμικρη παραμόρψωσι η 'ύπερ6ολί1.

Του άλλου είδους της Σατυρικής, του γελαστικού, είχε ήδη δώσε.ι

δε(γματα ο Σολωμός, τα ελαφρa αυτοσχεδιάσματα, το Ιατροσυμδούλιο

και Η Πρωτοχρονιά, όπου πλαστικώτατά παραστα(νεται, με ταις πλέον

ανώμαλαις και φανταστικαίς μορφαίς, η αξιογέλαστη φιλαυτία εις το

πρόσωπο του Ροtδη.

VII.

Εις αυτη την έποχη (1826) ο Σολωμος έγραψε τον Λάμπρο, πο(η­μα το οποίον είχε ήδη προσχεδιάσει σύγχρονα με τον "Τμνον εις την

Ελευθερία. Και τούτου του συνθέματος ηθικος ήταν ο εξωτερικος σκο­

πός, μέ μέρη όπου εικονίζετο ο ε6νικός αγώνας. Κάι ενώ εκαταγίνετο

ο ποιητης εις αυτό, το εΛληνικΟν έθνος, ύστερα απο αθά,ιaτcι ανδραγα­

θήματα, εκόντευε να καταποντισθή απο ταις άγριαις και πολυάριθμαις δVναμες του 6αρ6άρου. Ο ηρωισμος μες στα δάίtη της συμφοράς, ά­

κρος εις την πολιορκlα του Μεσολογγιού, άντιχτυπούσε εις την ψυχ1Ί του ποιητή μας· και δέδαια αυτός δεν ημπορούσε να είναι ο ύστερος

εις . το να αισθάνεται και ν>" αποδείξη την συμπάθειά του προς την υ­ψηλη πολυθρήνητη τραγωδlα, όπου εξετυλιζετο εις τήν εκεί. αντ(κρυ

στερεά. Αυτη η συμπάθεια, η οποία τότες ετίμησε τόσο τα εθνικa φρο­

νήματα του Ζακιινθ ινού λαού, κα{t<hς προτήτερα κι' έπειτα εδοξάσθη­

καν πολλα παιδιά του θυσιαζόμεvα για την ελευθερία της Ελλάδας, δέv

δwαμαι καλήτερα να τη μαρτυρήσω πα~ με ταις εξής ολίγαις γραμ­μαίς σχεδιασμέναις - απο τον ποιητη σύγχρονα με τα σιιμδάντα. 1

1. Και εσυνέδηκε αυταίς ταις ημέραις όπου οι Τούρκοι επολιορκού ­

σαν το Μεσολόγγι· και συχνa ολημερνίς, και κάποτε οληνυχtlς έτρεμε

η Ζάκυνθο από το κανόνισμα το πολύ. · . 2. Καί κάποιες γυναίκες Μεσολογγίtισες επερπατούσαν τριγύρου

γυρεύοντας για τΟ'ύς άvtρες τους, για τα παιδιά τους, για τ' αδέλφια

τους, που επολεμούσανε. 3. Καl στην αρχη εντρεπόντανε νάδγουνε και επροσμέvανε το ιηω­

τάδι γιά ν' aπλώσουν το χέρι, επειδη δεν ήταν μαθημέναις .

1. Tou πε~οό ~uτο~ α.πλοελλ'Ιjνικοό σχεδι~σμ.α.το~ δtν ε~uν'fιθΥ)χcι. να. σώσrι) t1-πo-.e ~eριοοό-.eρο oι'IW -;ό ι~διδόμινον cι.7Wσπcι.σμcι..

1~3

ΑΙΙΑΝτΑ :ΕΟΔmΙΟr

4. Και εtχανε δούλους και είχανε σε πολλαίς πεδιάδες γl&α.. 6όι­δια και προοατα πολλά.

5. Και άκολο\n'tωι; ε6ιαζόντανε και εσuχνοτηράζανε άΠο τά παραι­θύρι τον ήλιο, πότε να 6ασιλέψη, για νά6γουνε.

6. AIJ..O. όταν επερισσέψανε οι χρειαLς, έχάσανε την εντ~οπή· ε­τρέχανε ολημερνίς.

7. Και όταν εκουραζόντανε, εκαθόντανε σ't' ακρογιάλι, και σuχνa

ασηκώνανε το κεφάλι κι' ακούανε, γιατt εφο6όντανε μη πέσο τό Με­

σο'Μγγι.

8. Και ταις t6λεπε ο κόσμος νά τρέ:κ,ουνε τα τρίστρατα, τα cnαu­

ροδρόμια. τά σπίτια, τά ανώγεια και τα χαμώγεια, ταις εκκ.λ.ησίαις, 'tα

ξωκκλήσια, γυρεύοντας.

9. Καί ελαοοίνα:νε χρήματα, πανιά για τους λαδωμένους.

10. Και δεν τοuς έλεγε κανένας το όχι, γιατι οι ρώτησες 'tωΥ ΎU­

ναικών ήταν ταις περισσότεραις φοραlς συντρτοφευμέναις άΠΟ ταις κανο­νιαίς του Μεσολογγιού, καί η γη έτρεμε άΠοκάτοu από τα πόδια μας.

11. Καί οι πλέον πάμπτωχοι ε6γάνανε τ' ό6ολάκι τους και το •δί-νανε, και εκάνανε το σταυρό τους κυττάζοντας κα'ta 'tO Μεσολόγγι και κλαίονται;.

Εις τούτο το κομμάτι φαίνετιιι απλίi χαραγμένη η τοτεσινή διάθεση του πνε-ύματός του' ήδη εσχεδίαζε το ποίημα, το οποwν €μελλε εις 'tO

εξής να είναι το κυριώτερο έργο της ζωής του- Οί. Ελεύθεροι Πο­λιορκημένοι· καί σύγχρονα με το πέόιμο του Μεσολογγιού εγράφθηκαν οί σωζόμεναις στροφαίς του Α' Σχεδιάσματος.

Το άκόλοuθον έτος (1827) απέθανε ει.ς την Αγγλία ο ένδοξος

συμπολίτης του, ο Φόσκολος. Άμα έφθασε εις tή Ζάκuνθο η εLδησι, ο

:Σολωμός εσVνθεσε ευθύς, και εξεφώνησε εLς την εκκλησία των Λατί­νων τον επιτάφιον εκείνον λόγον, όπου η ρητορική του δύναμι δεν φα(­

νε'tαι κατώτερη της ποιητικής. Τοσο μεγάλην εντύπωσιν bαμε εις το

ακροατή(_)ιον, <όστε · το ιερον του τόπου δεν τούς ε6άσταξε να εκφράσουν τον ενθουσιασμό τους με ζωηρiι χειροκροτήματα. Και αν η ώραιότης του

Λόγου μαγεύει καί τον αμερόληπτον αναγνώστη, οι ακροα'tαίς 'tOU εδοκ(μαζαν καί ένα άλλο αίσ~μα σπάνιι>' επειδή, ενώ ο Σολωμός, εγκω­μιάζοντας τον ε'ξοχον άνδρα, επαρουσιάζετο καί αυτός, θερμός ενθου­σιαστης των γραμμάτων, άκρος ζηλωτης των υψηλών χρεών 'tOU φι.λο­λόγου, θανάσιμος εχθρος της υποχρισίας, της μικροσοφίας. χαι της ψευ­

δσσοψίας, - οι σνμπατριώταις του εγνώριζαν iSτι εκεινα τά λόγια δεν

184

ήταν ρητορικαίς υπερ6ολαίς, άΛλά το καθαρό ξε-&ύμασμα της άγαθής και φλογερf}ς ψυχής του.

VIII

Εν τοσούτφ ο Σολωμος αισθάνετο την ανάγκη να αφιερω% &\ος

εις τή μελέτη της τέχνης και επειδη έ6λεπε ότι εις τήν πατρtδα τον, ανάμεσα εις πολλαίς 'σχέσες και συγγενικαίς και φιλικαί;, ήταν δύσκολο γι' αύτόν να απομονωθή όσον 1iθελε, επέeασε (1828) εις την Κέρκυρα, όπου και εγκαταστήθηκε, και έμεlli να τελειώσn ταις ήμέραLς -rον. 'Άμα έφθασε αντοv, επήγαν να τον χαιρετήσουν ui. Καθηyητάδέζ τής ήδη από τον Λόρδ Γυίλφορδ συστημένης Ακαδημίας, χα~ c:iπO αUwUζ

ένας, ο Βάμ6ας, τον επαρaκίνησε να μετα6ή εις την ελεv3ερωμ€νην Ελ­

λάδα, με τούτα τα λόγια: « Εψάλατε τον ένδοξον αγώνα τής, υΠάγετε τώρα να φιλήσετε την ιεράν αυτής γην».

Εί.ς την Κέρκuραν έλαδεν αφορμη να εμ6αθύντι εις μίαν άΠΟ· ταις

ωραίαις Τέχναις, την οποίαν αγαπούσε και εννοούσε όχι ολιγώτέρο Παqα

τη 'δική του. Εγνώρισε tόν έξοχον Κερκυραίον Μουσικοδ&σκαλον Ν gώ­

λαον Μάν:tσαρον, ο οποίος είχε ήδη μελοθετήσει την Φαρμακωμένή. 'Γης μονσικής . καί . της ποιητικής η στενη συγγένεια, της οποί.ας λαι.ιπρό πα­ράδειγμα, και ίσως άκρον, ήταν το ιδιαίτερο ποιητι.χο πνεύμα . tou Σο­λωμού, ο προς την Τέχνην υψηλΟς ζήλος, όπσυ διακρίνει τον Μάντσαρο, εμόρφωσαν μεταξύ τους εκείνη ·τή θερμη φιλlα, η οποlα αναπαVεται

ομοίως εLς τη συγκοινωνία τον νοος και της καρδίας. Ο μουσί.κός ε­

μέτρησε δι.ά μιας το Vψος του ποιητή εννόησε . τά πΛάσματά του, και δεν

άργησε να χαρίστι εις το έθνος του το πρώτο ελληνικό μονσι.χό καλλι­

τέ~νημ.α, Τον "rμνον εις την :Ελευιtερί.α. ( *) Το πλούτος της ποιητι'Ιό\ς ύλης έδωσε αφορμην εις τον Μάντσαρο, νά δείξη και αντός την μ.ουσικη

τον δύναμι, εις τα εικοσιτέσσερα κομμάτια όπου συνθέτουν το πόνημά

του, εις τα οποία με ανάλογην αρμονία συνοδεύει τά διάφορα ποι"rtικιJ

1. Η μοιισιχή tou 'rμνοιι, ε'να:ι σιινθεμέντι ειι; δτjμοtιχούι; χορο6ι;, μe *"' σερηι;; φωνα:,ι;, ~ι θεωρεtτιιι ειc: t'l]v Επτά.νΥJσο ως: ο Εθvιχbς: 'rμv~. T1jv tδι«v σλτιν ισuvθεσε ο Μά.ντσ~ς; in stίle fugato, εις; 46 ~μ4'Cιcr., xcr.ι την cr.φιiρωσ~ της; Α.Μ. -τ:ον Βα.σιλέα: ττιι; , Ελλιf.δcr.ι;; ο οποίος; τον ιτ!μησε με οων c&ρyupodν σ'tcr.ιι· ρόv του l1ωτ'ijρoc;.- Τιι. &λλcr. πoι'ijμcr.τcr. του 11ολωμοό, ιSσcr. εμaλq&bςηοe ο Ulf.nσa:­ρoc:, είvcr.ι ta: εE'ijc;: Η Φα;ρμ.α;χωμέντι, Η Μο πρώ-τ:a:ις; σψ~tς; τοu Ίμ.νοu ιις; .Μπlf.ίροv, Η Αυyοόλα:, Η :Εα.vθούλα., Η Εuρu1ιόμη, 'Α.1ι0ιι tν' ovεlpo ψυχή μοιι, '.Et1)V 11.0pφ~ t'ijc; θιiλa:σσα;' (Λιίμπp. Απόσπ. ΧΧΧΙΙ) 1 ΦωνοΟλΙΙΙi μι> 1iιφ μe χρ11· t~ι, (Λιiμπρ. Α.π6σπ. XXV. Πa:ρ6.λλ.), Απb w βρόνο -τ:· 'Άπλα.στοu, xcr.i. τό, Άν-θια; θr.φotΙJ.L' eπtφ-τ:a:νε χ-τ:λ. ( ~ή wιι . Πετριtρχ'Ιj, ~τρ. 7). ·

185

AIUNTA .ΣΟΛΏ.ΙιΙΟr

φαντάσματα, αλλάζοντας αρμόδια τους ρυθμοiις και τα μελφδήματα, απο

τόν μαλακώτερον έως τον αύστηρότερον χαραχτήρα. Είπα ελληνικο τό

σύνθεμα, διότι ό Μάντσαρος, μ' όλον ότι μορφωμένος εις τήν Ιταλία,

όμως εις τα περισσότερά του πονήματα, και εξόχως εις τον 'Ύ'μνον, iπλασε, εμπνεόμενος απο τη δημοτικη μουσική, ένα νέον είδος, του ο­

ποίου τα χαρακτηριστικi:ι ε(ναι η καitαρ1) άΠλότης και η θερμότης ίδια της Ανατολής. Και ενψ ο μουσικΟς εμψυχόνετο εις τη μελέτη της τέ­

χνης του άΠο τον ποιητή, τοιίτος πάλι καθημερινώς οικειόνετο περισ­

σότερο εις τον μυστηριώδη α~θέρα της, και εις ολίγο διάστημα καιρού, δίχως να τη μά-&η επιστημονικώς, έφθασε να μαντείm τους 6αθ\ιτερους

συνδυασμούς της.

ΙΧ

Η έλλειψι των σημαντικωτέρων χειρογράφων ματαιόνει πάντα περισσότερο την προσπάθεια να ακολουθήσουμε τον ποιητi}ν Είς την

αδιάκοπην πρόοδο του πνεύματός του· αυτη έμεινε μυστήριο για όλους, επειδη ο Σολωμος δεν έδειχνε πλέον κανενος τά συγγράμματά του· και

σημαντικη άπόδειξι αmής της αλήθειας ε(ναι το Ανέκδοτον Απόσπα­

σμα, ο Κρητικός, τον οπο(ον εφάνηκε τφόντι ηύρεμα εις τους πλέον εγ­

καρδίους φίλους του. Μόνον ολίγον καιρο αφαu έφθασε είς Κέρκυρα

έγραψε κ' εδημοσίεψε χειρόγραφη (1829) την Ωδη της Μοναχής, άΠΟ 1

' ' ' ' ' δ δ 'λ ζ ·'Ο την οποια φαινεται οτι κανενα ποιητικο ύψΟς εν τον ε ει ια ε. ταν

η Τέχνη τολμάη να εκφράση θρησκευτικοiJς στοχασμούς, κινδυνεύει πο­

λiι να χάση την ανεξαρτησία της, και να φαvή μικρη σιμa εις το δάθος

της aποκαλυμμένης αλήθειας. Ο Σολωμος ε/Syήκε αξιόλογα απο τή

Μσκολη θέσι, κ' εδυνήθηκε σιμa εις την αγνότητα της παρθενίας, ποιη­

τικώς να παραστήστι τα πλέον μυστηριώδη νοήματα του Χριστιανι­

σμου, την θείαν άγάπη του Θεα~ρώπου προς· το πλάσμα του , εις την

αρχέτυπη χαριτωμένη είκόνα της νεκρωμένης Ν ύμφης του Χριστού

(Στρ. 11, 12), την Πλάσι (Στρ. 8, 9), μυστήριο, του οποίου ό χρι­

στιανος ποιψi]ς άντιπαραθέτει ως εξήγησι το άλλο μυστήρ ιο , την ·Α­

νάστασι, εις εκείναις ταις δύο στροφαις, οι οποίαις θα μείνουν ως ενα άπο τα παραδείγματα του ·'Ύ'ψους, σπάνια εις τοvς μεγάλους ποιη­

τάδες.

186

χ

Τοιουτοτρόπως ·ο Σολωμος εξακολουθούσε με θάρρος το ποιητικό

του στάδιο, όταν απο τη γαλήνη της απλής καί φιλάνθρωπης ζωής του

με δία τόν άρπαξε μια δίκη (1833), σκοπος της οποίας' ηταν να του αφαιρέσυ όλην την κατάστασίν του. Και κατa δυστυχίαν, εις τα πέντε

έτη όπου εδιάρκεσε η κρισολογία, έτριψε μέρος τού πολύτιμου καιρου του, γιά v- αντιπράξυ εις την επιδουλη των εχθρ(ον του· μ' όλον ότι

ήσύχαζε ό νους του εις την απόφασι, οπου εtχε πάρει, αν ετύχαινε να

χάσυ τ1)ν υλικfιν ανεξαρτησία, να εγκαταστα{}] εις Παρισίους, και νά

φυλαχθiJ άπο την εσχάτην ανάγκη, όχι εμΠορευόμενος τους καρπούς

του πνεύματός του, αλλa. μεταφράζοντας εις την ιταλικη νεοφανή γαλ­

λικa συγγράμματα. Τούτη η μεγάλη μεταδολη εις την οποίαν εκινδύνευε

νίχ πέση, δέν τον ημπόδιζε να καταφεί'ΥΊl συχνa εις τcν κόσμο της φαν­τασίας· όθεν εις αύτfιν την εποχην (1833), έγραφε τη Φαρμακωμένη ς τον Άδη, και ετελιοποίησε ένα μέρος του Λάμπρου, και το εδημοσί­

εψε (1834), για να εμψυχώση την Ά ν θολό γ ι α, περιοδικό φύλλο

συστημένο άπό τον λόγιον καi. φιλευλεύθερον αρμοστή, Λόρδ Νουγεντ.

Εις τά δεκάξι οχτάπτιχα του Λάμπρου, ο Σολωμός έδειχνε εις το

έ\Νος του ότι η απλή γλι.6πσα δύναται να εκφράση με θαυμαστη σφο­

δρότητα και συντομία τά παθητιΧώτερα καί πλέον άπόκρυφα αισθήματα. !Η γιγαντιαία, αλλa μάταιη, α.ντίστασι της θέλησις του ανθρώπου είς

τοiις i')θικοiις νόμους δεν επαραστή-&ηκε iσως ποτε tίς εικόνα τρομερώ­τερη από τούτην τοϋ Λάμπρου· και δικαίως έδωσε αφορμfιν εις την

σύγκρισι με την Λαίδυ Μάκ6εθ του Σέϊκσπηρ · -ως και τούτη με φρι ­

κτην ανδρεία καταπλακόνει την φωνη της συνείδησις, τόσον ώστε δ

ποιητης δε δύναται αλλέως να ξεσκεπάση τα σπαραγμένα φυλλοκάρδια

της ειμi} αφαιρώντας της, εις μίαν φυσικην ανωμαλία, την ελευθερία.­

Ωb πολυσήμαντην άντίθεσι προς τόν άνθρωπον οπου καταστρέφει τόν

εαυτό του, έστησε ο 'Έλληνας ποιητl]ς την ταπειν1Ί ψυχη της γυναικός,

ή οπο(α με τα θεiα ορμήματα της αγάπης εννοεί τη δύναμη της χάριτος,

και τελt:ί ι-; ίς τον εαυτό της το άπειρο μυστήριο της μετα,•οίας' ύψηλ1) θέσι, με τήν ΟΠΟίαν aναλόγεί Ο τολμη(?όΤατος λυρισμος Και το καθαρώ­

τατΟ ύφος. ( *)

α.) Αγvοω =!g;v eν'tόπωσι έχσ;μe τότε το Απόσπιισμ~ του Λιiμπρου εί' την Ελλ~g;, όσ'Ιjν tπρεπε νιΧ περιμε!νη ο ποι'Ιjτ1jς;, όχι 6έ6α.ια., α.ν θα. κρίνη κα.•ιε!ς;

όιπό 't'I'Jν μ'IJ gι:ινι:ιτύπωσι των στ!χων· μόνον ε ις τον Ελλ'Υ)νικόν Ποφνοισόν τοu κιιρ. Χι:ιντσερ'Υ) ( Αθijνσ;ις; 1840) εφιiν'Jjχε το Άπόσπα:σμι:ι taπιliaιt'Um cοιηpοα·~ tιοιt::>, Τιι οχτιiστιχιι ο - Εκδότ'Υj, τοι eκοιτάστ-rjσε εe&.στιχα., α.ψα.!pεσε ολόκλ'Υ)p<Χις οτpο-

187

ΑΠΑΝΤΑ ΣΟΛ!mΟf

Ως προς το όλο ποιήματος, του οποίου είχε τελειοποιήσει διάφορα μέρη; το ευρισκόμενο χειρόγραφο δέν μας θέτει εις κατάστασι να κρί­

νουμε. Τα σωζόμενα κομμάτια, και εξαιρέτως τά Αποσπ. ΧΧ και ΧΧ -VI, δείχνουν πως ο ποιηη)ς Ύjξευρε μετά απλούστερα μέσα νά εκφράστι το δεινότερο πάθος.

Μ' όλον τούτο έλεγε: ·ο Λάμπρος θα μείνη Απόσπασμα. Και, αν δεν σφάλλω, ο νούς του, Ύjδη τραδηγμένος απο μίαν ανώτειπι θεωρία εις την πιριοχη της ποιητικής, άφινε ατελείωτο εκείνο το πόνημα, ως εις τη

γνώμη του, κατώτερο απο την θέσι, όπου πρέπει να ύψωθτ\ ή Τέ:ι;vή, αν θέλτι να είναι εις όλα αλη{}ινή. Επειδη καθημερινώς εμορφόνετο εις το πνεύμα του μία ίδέα του ποιητικού έργου υψηλότατη, εί.ς την οποίαν έ­

μελλ' iπειτα να αναπαυθίl μέ όλαις ταις δύναμες του νοος και της φαντα­

σίας, και από την οποίαν ανά6ρυσε η σεμνοπρέπεια της γλώσσης και του

ύφους, και ο νέος μεγαλοπρεπi)ς πολύμορφος ρυθμος του στίχου εις τα

δεκαπεντασύλλαδα ποιήματά του. Και εδω αρμόζει η παρατήρησι ότι η

γλώσσα λαγαρίζεται ίσια με την ποίησί του, εις οαθμον επαισθητον απο

'Τμνον είς την Ελευθερίαν έως τον Λάμπρο, και απο τοvτο έως τα

υστερνά του ποιήματα· και αίrtό, είς συγγραφέα σχεδΟν αμαθή της αρ-

χαίας "Ελληνικής, άΠΟδείχνει την ορθότητα της θεωρίας οτι, οχι απο τη μηχανικη προσέγγισι εις την αρχαία, αλλ' απο το οργανικο ξετύλι­

γμα της νέας, . δύναται να ι.ωρφωΟίι η φιλολογική μας γλώσσα. Και είς τούτο το έργον ο Σολωμος ήταν ιiκούραστος· σοφος παρατηρητής, μέ το ακοίμητο λεπτο καλλιτεχvικο αίσθημα, άρπαζε απο το στόμα του λαου το πνεύμα της ζωντανής φωνής, εις εκείναις ταις φράσεις, ταις οποίαις

παραδλέπουν όσοι δΕν ευτύχησαν να έχουν το15το το σπανιώτατο φυσικΟ

χάρισμα· και ταις εδάφτιζε, ως έλεγε, εις τη διπλή κολυμπήθρα του αι­

σθήματος και της φαντασίας. Αρχη της νέας ποιητικής εποχής του {}α θεωρήται, ίσως, ο Κρη­

τικός, ποίημα, το οποίον έγραψε σύγχρονα με την δημοσίεψι του Λάμ­

πρου, καί του οποίου σώζεται μόνον το εκδιδόμενον Απόσπασμα. Ήδη εζητούσε οργανο αρμοδιώτερο να δεχθiι τό πλοvτος της ρυθμικiις, ή οποία ήταν κλεισμένη εις τη μουσικώτατη ψυχή του· όθεν ε6άλθηκε να

τελειοποιήστι τον πολιτικον στίχο τον όποιον έως τότε δέν είχε μεταχει-

ψσι. ι~, ci.λλσι.ξε στ(χοu~, κσι. ι το έ6σι.λε τι~ τον Πσι.ρνσι.σδν τotJ ω~ έργον τοι> Σολω­μού! Τέτοιος ιχν!tκουστος ο~νδ~λισμό~; επέρ~σε ει~; τον φιλολογιχόν μ~~; κόσμον

σ. τ ψώpΎJ'tΟ\; . . . • • . . • • • eιt 1ιaοε:ιrτuιιn orn1~ ooa, Maιn~usqUJe aιmbas, paιpullaιtιaηuιe itJempαr1a llia!PifiLs Au lrtiιbus et Wunoa.s mιhJoιnies'tx> vWnerιe nsιrιes.

IRR

ΙΙΕΔΕτΒΙΙΑΤΑ

~σθυ ειμη εις ελεγειακά και απλά συνθέματα. Ή μελφδικόnατη στι­χαιιργ(.α τσϋ Κρητικού, ή ρωμανtικi) αυτi) ποίησι, Οπου εικονίζεται μ(.α

τφόντι ελληνικfι ψυχή, εις τηΥ. οπο(.α συγχωνεύονται η ανδ~(.α, ο πα­τριωτισμός, Και η παθητικίί>τατη λατρε(.α της αγαπημένης γvναικός, μαρ­

. τνρούν tηv ειρήνη, εις την οποίαν εσώζετο η ψυχη τον ποιητή μας, εις εκε(νη την κρ(σιμη εποχη της ζωής tον.

XL

Αλλ' εάν τό πνεύμα τον ε6yήκε · ελεύθερο, και Lσως δνναμωμtνο, από τόν αγι1Υνα, άλλαξε 6μως ο 't'ρ&tος της ζωής τον· εκέρδισε aποφασι­

στικώς τη δίκη (1838), η Καρδιά τον 6μως έμενε θανάσιμα πληγωμένη, επειδη εις εκείνο το διάστημα. lλα.βε αφοeμη νά yνωριστι δολεροVς πολ­

λούς των φαινομένων φίλων τον' όθεν απΟ τότε επερωρ(σθηκε, δ(χως

όμως να στόψn η αθάνατη πηγή της, η προς τοος ανθρώπους άκρα αγα­θοπιστια του. Καί. .εις τη μο\ια.ξw τόν έσπeωχναν πάντα πεqι.σσότεeο χ.α~ αιirο και άλλα προσωπικά τον πα6ήματα, και το αmποιητι.κΟ πνεύμα του αιώνος μας, το οποlον εχαρακτήρισε ο :Σχίλλερ με τά · ακό­λσιιθα λόγια· «Η φορά των πραγμάτων έσυρε το πνε.Ομα τον καιeοό

δίς έναν . δeόμο, είς τον οποίον ει ναι φό6ος μήπως αuτο θa απομακραί­νεται πάντα περισσότερο απο την Τέχνη τον Ιδανικσό. Νόμος αντής

εtναι ν' αφήσn την πραγματικότητα, και με τόλμη σεμνfι να υψωθiι όπου

δεν επικeατει η Χeεια· διότι η Τέχνη εtναι μ(.α θνγαtέρα της Ελενθε­ρ(.ας, και θα ύΠΟτάζεται εις την άνάyκη τού π νεvμ.ατος, όχι ει.ς τη 6(.α

της ~λης. ΑλλiJ. σήμερα 6ασιλεuει η Χρεία, και εις τον τυραννικό ζuγο της σέε,>νέι δεμένην την- ξεπεσμένη άvθρωπότητα. Η ωφfkια ειναι το μέγα είδωλον τον καιρ'Ο'ό, το οποί.ον 6λαις αι δύναμες βιάζονται να 'ύΠ'η­

ρεtοVν, και όλοι οι ν~ς να προσκννούνε. Εις τούτη τη χovrρi) ζυyαριΟ

κανένα Μρος δεν έχει η πνευματική αξία, και χάνοντας κάθε εμψόχωσι

φε'ύγει από την πολν6όρυ6η αγορa τον αιώνος. Ως και το φιλέρευνο φιλοσοφικό πνεύμα αρπάζει της Φαντασίας μίαν έΠικράτει;α κατόπι της

άλλης και τtt 6ρια της Τέχνης, στενεύονται, όσο περισσότερο η 'ΕπL­στήμη απλirνει τα ~δικά της>. Όμοια εφρονούσε και. · . ο Σολωμός, κ'

εφύλαξε απείeαχτη την καθαρη ποιη-τική του διάθεσι, αποχροοοντας, όσον εδύναtο, τtt ενάντιίι στοιχεία' -και εις αυτfι την άvάyκη της φ{ι­σιs "fO'U πρέπει να αποδο-&ιi σtι δεν ηθέλησε ποτt να περάσn εις τηv ελειι­θερωμένην Ελλάδα, προαισθανόμενος Μι αντού δεν θα ήμποροόσε να

189

ΑΠΑΝΤΑ ΣΟΔ.~ΜΟr

μενυ αδιάφορος εις τα πολυειδή aτοπήματα, Οπου πρέπει εξ ανάγκης νa

παραστρατήστι ένα έΟνος , εις ταις αρχαίς του πολιτισμού του. Ο Σολω­

μος δεν εσυνηθούσε να θεατρίζτι τα εθνικά του φρονήματα αλλa «μες το

άγιο 6ήμα της ψυχής>> οικοδομούσε την άληθινΎjν Ελλάδα· --αυτή, την οποίαν ο κοινος άνθρωπος δεν εκαταξιώθηκε να ιδτι ποτέ , με όσους συμ­

περασμαuς κι' αν μορφώση απο τα πράγματα, με όσα ονείράτα κι' αν

γεννήστι η επιθυμία του,- αυτή, 'που είναι μυστήριο για όλα τα άλλα παιδιά της ( Ελευθ. Π ολιορκ . Σχεδ. Γ' Απόσπ. Ι . ), φανερόνεται εις τα

μάτια του εθνικού πο ιητή με τι'J. θε'ίκά της γνωρίσματα' καί αυτος την

αναγνωρίζει, κα ι μ' όλον το-6το αισ-ιtάνεται ότι δεν . δύναται εκέραιην να

την αγκαλιάστι η φαντασία του, επειδή, καθc!>ς του πολύαστρου ουρα­

ναό, 6μοια και αυτής, πολλCι «μέρη φαίνονται και μέρη 'ναι κρυμμένα» .

Τούτο το Ελληνικό Μέλλον, το οποίον ο Σολωμός με ποιητικόν τρόπον αρχέτυπον ηθέλησε , αν δεν σφάλλω, να συμδολοποιήσυ εις ταυς αθάνα­

τους εκείνους στίχους, ήταν πράγμα , εις το οποίον αυτος με ακλόνητο

θάρρος έπίστευε, και τοί•το μαρτυρείται και απο την εξής απλη φράσι

η ο.:τοία σώζεται εις ενα του ιδιόγραφο' «Κλεισε μέσα 'ς την ψυχή σου

την Ελλάδα, και θα αισθανθιiς μέσα σου να λαχταρίζη κάθε είδους

μεγαλείου».

ΧΙΙ.

Απο αύτήν την εποχήν, εις την οποίαν απομονώθηκε περισσότερο

άΠο τήν κοινωνί:χ, εκαταγίνετο πάντα -3-ερμότερα εις την τελειοποίησι

των πονημάτων του, και εις η) μελέτη της φιλοσοφίας της οποίας ακο­

λουθούσε τήν πρόοδο εις τα μεγάλα γερμανικ<ι συγγράμματα και εξό­

χως εις τα θεωρητικa του Σχίλλερ, ο οποίος άνοιξε νέον ορίζοντα της

Π οιητικής' Ο Σολωμός τα εμελετούσε εις ταίς ιταλικαίς μετάφρασες,

όπου του έκαναν πρόθυμα οι φίλοι του, ως αγάπης ανταπόδωσιν των

Ηησαυρillν τους οποίους αυτος άφθονα εχάριζε εις τον νου και εις την

καρδίαν όσων ευτύχησαν να τον πλησιάσουν. Το φιλέρευνο πνεύμα του εκινείτο εις τα διάφορα κέντρα της φιλοσοφικής έρευνας, ε ις όλα μέ Οαυμαστήν ετοιμότητα, αλλό. προθuμότερα εις εκε(νο της Κριτικής, διότ ι εύρισκε πλουσιοπάροχην την ·uλη εις τή μεγάλη του πολυμάθεια της πα­λαιΟ.ς καί νέας φιλολογίας. Εις τούτο, καθrος εις κάθε άλλο, ο νούς του

ενεργούσε ελεύθερα, και ή μαγεία της εξωτεdικής μορφής δεν ηταν ποτε ικανη να τον πλανέση ως προς την ουσία του συγγράμματος. Αι-θ ' ζ ' ι ι Β λ' ι λ π ανετο ωηροτατα την αμιμητη αρμονια του I ιργι ιου, ωστε ωμο ο-

190

ΜΕΛΕΤΉΜΑΤΑ

γουσε οτι άπο αυτόν, καθfi>ς απο τον Δάντη και απο τον Πετράρχη,

ωφελήi)ηκε εις τήν τελειοποίησι του στίχου του (χάρις εις τήν δύναμι, ίδια του μεγ&.λου νοός, να εvρτι 'fό όμοιο εις τα πλέον διάφορα)' και μ όλον τοι\το, ενφ ή Κριτικi} δεν είχε ακόμη τολμήσει νά δώσtι aπο­

φασιστικώς τα πρωτεία εις τα Ομηρικa Ποιήματα, ο ΣολωμΟς εις αυτa

μόνα εύρισκε το αθάyατο παρ&.δειγμα της άρχαίας Τέχνης, και έδειχνε.ν ότι ο Λατινος ποιητi}ς εις τα ξαναπλάσματά του την ειχε παρεννοήσει.

Ένα· ώτο τα μέρη, εις τα οποία γίνεται να συγκριθούν μερικώτερα οι δύο ποιητάδες, είναι η Δολώνεια ( Ιλι&.δ. Κ.) με το επεισόδιο του Ν ί­ζου και του Ευρυάλου (Αινειάδ. ΙΧ). Ο Σολωμος εθαύμαζε την ομ:η­

ρικη ραψωδία, 6που η άνδρεία και ο νους συνενωμένα και συμ6οη~ούμενi\ 6γάνουν εις καλΟ τέλος τό τολμηρον επιχεlρημα, και ως άντtθετο εις τα

χαρακτηριστικa αυτa των Ελλήνων πολεμάιιχων φαίνεται η ματαιότης

καί η ολιγοψυχία του Δόλωνα. Εύρισκε εξ εναντίας εις το επεισόδιο του

Βιργιλίου ότι ο ποιηη1ς άλλο δεν είχε κατa νουν, ειμiι να σχημαrίση

μίαν παθητικη διήγησι· πάθος όμως, το οποίο κατανt~ ψυχρό, άμα συ/.­

λογισθ!J τινaς οτι η αιτία της καταστροφής των δί•ο νέων είναι η άσκοπη

και παράκαιρη επιθυμία του Εvρυάλου, να φορέση την λαμπρijν περι­

κεφαλαίν, όπου τους προδίνει. Ακόμη νέος είχε γράψει: Η δυσκολία

την οποίαν αισθάνεται ο συγγραφέας (ομιλώ για τον μεγάλον συγγρα­φέα) δεν στέκει εις το να δείξη φαντασία και πάθος, αλλα είς το να υπο-'ξ ' δ , ' ι ι τα τι αυτα τα υο πραγματα, με καιρο και με κοπο, εις το νοημα τη;

τέχνης ( *). Όθεν ειtαύμαζε το ύψος του Αισχ{•λου, κ' έλεγε ότι ο μεγα­λότολμος έκείνος νους είχε προαισθανθή την ρωμαντικην ποίησι· εΟεω­

ρούσε του Σοφοκλή τα δράματα, καλλιτεχνήματα τέλεια αλλσ. συναρι­

θμούσε τον Ευριπίδη με τους πολλοt•ς ;τοιητάδες, οι οποίοι αποδλέπουν

εις το πάθος, ως κύριον σκοπόν, όχι ως μέσον, της Τέχνης.

Απο τα δι 'Ο Ομηρικa Ποιήματα αναγνώριζε εις την Οδύσσεια,

καλύτερα παρ&. εις την Ιλιάδα, καθαροuς τούς νόμους, όπου ηuρε ό αυτοδίδαχτος πατέρας της Ποιητικής. Και εις την Οδύσσεια, έκρινε

αριστούργημα τη ραψωδία rου Κύκλωπος, εις την οποίαν, έλεγε, ό

Ποιητής η{}έλησε να παραστήστι την δύναμι του νοός, η οποία αντιπα­

λεί•ει με την άγρια υλικη δύναμι και κατορθόνει να την νικήση.

(*) Σημ. eι~ 'to πο!ημα. ει~ 'tO θ:Χ·ια.'tο 'tOtι Λ. Μπ1fίρον.

\91

ΑΠΑΝΤΑ ΣΟΑΩΜ:Οl'

ΧΙΙΙ.

Η φιλοσοφικη μελέτη, η οποία εις αύτη_ν τήν εποχη τον ένασχό­

λησε (σως παρa πολύ, δεν εμάρανε όμως εις αυτον την ζωηρότατην αί­

σθησί του πρόο; τη φύσι, μ' όλον ότι φαίνεται όπως το σκεπτικο πνεύ~ία την απογυμνόνει απο τη μαγεία, 6που π'νέουν τα κάλλη της ανε~ύνητα. Από ται.ς Οεωρίαις, εις ταις οποίαις υψόνετο ο νους του, απο τη σχεδόν

μαθηματικην α.νάλυσι των 6αθύτερων αρχών, τον έ6λεπες πολλαίς φο­

ραίς εύκολα να καται6αίνη εις παιγνιδίσματα μέ άκακα παιδάκια, η να

προσηλόνη το 6λέμμα γαληνο και ερωτεμένο είς την ωραία φύσι, όπου

τον περικύκλονε. Μακρυa ομως απο η)ν ασθενικην άισθαντικότητα, η

οποία φαίνεται εις πολλοiJς νέους ποιητάδες, τούτη η προς την φύσι συμ­

πάθεια ήταν εις αύτον τι μυστικο Καί μόλις ωμολογημένο ( * *). Καί οταν εις αmην επαρεδίδετο, εύ-&υς τα εξωτερικa φαινόμενα εύρισκαν αντα­

πόκρισι εις την εσωτερική του δύναμι. Εις ένα καθαρώτατο της άνοι­

ξις δείλι, αφού εσταμάτησε νά θεωρήση τα διάφορα χρώματα εις τη

θάλασσα, εις τα 6ουνά, κα' εις τον ουρανό, είπε: Κάπου λέγω γι' αυτa

τά χρώματα,

Οπου δεν έχουν όνομα κ' έχουν περίσσια κάλλη ·

Τέτοιαις, επρόσθεσε, ημπορούμε να ειπούμε ότι ε(ναι και αι :τολ·

λαίς και πολυποίκιλαις δύ,•αμες της ψυχής. -Αύτη η μετά6ασι απο τα Μθη της ψυχής εις την επιφάνεια της φύσις, και απο τούτη πάλι είς

εκείνα, ήταν εις αυτόν ακατάπαυστη, ώστε εδύνατο να ονομασίhΊ η πνοή του. Όθεν η θαυμαστη ενέργεια, την οποίαν έχουν εις τά ποιήματά

του τα εξωτερικά άψυχα φαινόμενα, όχι ολιγώτερο παρa τα μυστικώ­

τερα κινήματα της ψυχτ]ς. Και ενφ ως προς τούτα τα ύστερα ο ηλικιω­

μένος ανθρώπινος λόγος δίνει εις τον νέο'' ποιητΎjν ύπεροχΎjν πρός τους

aρχαίους, και τούτοι πάλι υπερτερούν εις τα πρώτα, χάρις εις το ακόμη

παρθενικό τους αίσθημα, ο Σολωμός, με ολίγους νέους ποιητάδες, δια­

κρίνεται dπο τούς πολλο\ις είς τούτο, ότι φαίνεται άρχαίος όταν παρα­

σταίvη την φύσι. Απο τα πρώτα γυμνάσματα του ποιητικού του πνε\ι­

ματος. Τα δύο ·Αδέλφια (Λάμπρ. Απόσπ. XYIII), έως εις το Έστησ'

ό Έρωτας χορό κτλ. ( Ελευθ. Πολιορκ. Σχεδ. Γ' Απόσπ. ΥΙ), ημπο­

ρεί τινaς να ειπή ότι το άτομον εδιάτρεξε τους διαφορετικοiις 6α0μού;,

(**) Εις ένα τοu ι~ιόγpαφο εup!σκετοιι 'ij έ~~~ εtκόνοι: Η τιχνη σιωπηλή λσ;τp<ue:ι την Φ•jοι, χσ;ι τούτη, ως σ;vτσ;μοι~'ίj TIJ' μσ;χρυ·

νης αγάπης, ε6ά.λ0ηκε γuμv1j vi χορεόη εμπpοοτιi της. Εκε!νι:ttζ οι 1\Ιοpφι:ιί; ά.ν· τ ι χτiιπηqα:v e:ις τον -ιου τ·ης Τέχνη~ κσ;ι ι:ιιιτή τσ;ις εχιipισε των σ;νθpώπωv.

192

ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ

τους οποίους πρέπει να περάση μία φιλολογία, για να φθάση απο το αν ·

3ος έως την ώριμότητα τοϋ καρπού και όμως i] εξωτερικη φύσι φαίνεται

εις τiιν ύστερη, όχι ολιγώtερο παρa εις την πρώτη εποχή, με όλη τη ζωη­

ρότητα τής παρθενίας της, «γιομάτη θαύματα, σπαρμένη μ4για», καί πάντοτε σιμa εις τα μυστήρια της ανθρώπινης ψυχής. Εις τούτο ο Σο­

. λωμος έμοιασε τού Δάντη, ο οποίος Καί αυτος εφύλαξε πάντοτε είς τήν ποίησί του ά6λαφτη καi. λαμπρη την όψι της φύσις κοντa εϊς ταις 6αθv­τεραις και σοφώτε-(Ιαις είκόνες της '1)3ικής φαινομενολογίας. Εις κανένα.

ίσως, άΠο τα ποιήματα του Σολωμού δεν ηθελ' εύρουμε λαμ.;τρότερα να συρρέουν σι δύο τούταις πηγαίς, όθεν ποτίζεται το πλαστικΟ πνεύμα. Η

φύσι, και ο Άνθρωπος, παρa εις τον Πόρφυρα, αν είχαμε ακέραιο τό . ποίημα. Η μεγαλόκαρδη, εοοίσθητη, στοχαστικη ψυχη του νέου, άγκα··

λιασμένη απο τα κάλλη της πλάσις, λύεται εύκολα απο τόσους γλυκοvς δεσμούς, γιά ν' άντιπαραταχθfι εις το dγριο τέρας, όπου άφευχτα θά τον εξολοθρέΨtJ.

XIV

Όσο ανέ6αινε εις τό φως της Ιδέας, τόσο σο6αρώτερα αίσθάνετο

την άξιοπρέπεια της τέχνης του· οθεν ο Σολωμος θα συναριθμήται με

τους όλίγους ποιητάδες, οι οποίοι ει'δαν ότι υψηλότατην εντολiιν έχει η

ποιητική, και ηθέλησαν νά την εκπληρώσουν· τό ηθέλησαν εξόχως ο Δάντης και ό Σχίλλερ, αλλU. και οι δύο εις το σο6αρο περιεχόμενο κά­

ποτε εθυσίασαν το καθαρο κάλλος της υψηλής μορφής. Απο παρό­

μοίαν υψηλijν iδέα της Τέχνης αναχωροuσε, κατa την γνώμη του Σο­λωμο·iJ, ο ποιητικώτατος των Ελλήνων φιλοσόφων, όταν εξώριζε άΠο τήν

Πολιτεία του τους ποιητάδες, ενόσφ η Τέχνη τους έτεινε νά vποδουλώση

τον άνθρωπον είς τα πά{}η, αντt να τον ελευθερώστι ( *). Καί ως πρ<>ς την ουσία τού ποιητικού έργου, ο Σολωμος έδλεπε καθαρa και άσάλε.υτα

επίστευε ότι ψυχη του άληθινου ποιήματος π·ρέπει να είναι η νίκη του

λόγου απάνου είς τη δύναμι των αισ-&ήσεων· ·θρίαμ6ος αληθινός, διότι

ούτe θά στηρίζeται eις την στο·ίκi)ν απάθeια, ούτe θα αναπαύεται (μολο-, < ζ . 'θ ) λ' I . θ I θ I · νοτι οχ ι ρι ικώς αντι . ετο εις την τυφ ην υποταγην εις την ειαν ε-

λησι, dλλa θά πηγάζη εις τον άνθρωπο απο tην ύψηλiJ συναίσθησι της

(*) Κcιι περl σ:φpοθ ισ ίω'! θ'Ιj και θυμοό, κα ι περ\ πciντων των επιθuμ'Ι)τικών τε κ οι ι λuπ'!]ρών χοr;ι 'Ι)δzων έν τη ψιιχiι; α δη φcι:μέν π<tση πρι:tξει '!]μ ίν έπεσθσ.ι , οτι τοιαύτα 'fjμά.ς 'fl πο ι'f1τικΥ) μ!μ'fjσtς; εργciζεται , τρέφει γιι.ρ τ~ύτα ciρδοuσα , δέο'Ι αι•Jχμε!ν · κα..ί ά-ρχοντα. 'i]μίν κα.θ!στ'Ι)σt, δsόν ~ρχεσθα.ι ~oτci, (να. 6ελτ!οu,; r.ε κο:t εοl>α.ιμονέσ":εροι α.ντι χεφόνων κο:ι 11θλιωτέρων γιγνώμεθα. Πλciτ. Πολιτ . 1 ·.

193

ΜΕΛΕΤΗΜΔ.ΤΑ

ηθικής του ελευ&ερίας και απο την ανάγκη να ε6γiJ νικητης μέσ' απο

τους πλέον γλυκοi!ς πειρασμοi!ς της καρδίας, απο τον πλέον τρομερον

αγrοvα μέ την τυφλi}ν οργη των ανελευθέρων εχθρ<f>ν του φωτός. cH ψυχή, λέγει ο 'Σχίλλερ, «τόσο περισσότερο εκτείνεται μέσα της, όσο πε­ρισσότερους περιορισμούς εϋρίσκει έξω της. Διωγμένοι aπο όλα τα οχυ-

, 1 δ' δώ , ' , θ ρωματα, vσα υνανται να σουν μιαν φυσικην προστασια του αισ η-

τικού ανθρώπου, προσφεύγουμε εις τον ακαταμά.χητον πύργο της η&ι­κής μας ελευθερίας και αποχτούμε μίαν απόλυτη και άπειρη ασφάλεια, ένφ αφίνουμε ένα απλώς σχετικΟ και προσωρινο υπεράσπισμα μέσα ειζ το πεδίον των φαινομένων. Αλλa μάλιστα yια τούτο, ότι πρέπf.ι να

μας πλακώσrι τούτη η φυσικfι 6ία, όπως αναγκασθούμε να ζητήσουμε βοήθεια είς την ηθική μας φύσι, δέν ήμπορούμε νιi φθάσουμε εις τούτη την υψηλη συναίσθησί της ελευθερίας με άλλο παρ?:J. μέ το πάθος. Η κοινi) ψυχή μένει '·απλώς εις τούτο τό πάθος· και μέσα εις το ύψος του

πά{}ους ποτε δέν αισθάνεται άλλο τι παρa τον τρόμο· μία αυτόνομη ψυχ;1

εξ εναντίας μάλιστα απο αυτό το πάθος σπρώχνεται να μετα&ιi εις τt)

συναίσθησι της άκρας ένεργείας, και απο κάθε φο6ερο άντικείμενο ηξεύ­

ρει Vά γεννήσΊ} ένα υψηλό». Τέτοια ήταν η θέσι, εις την οποίαν ε­σταινε ο Σολωμος τοvς Ελεύθερους Πολιορκημένους, ποίημα, εις το ο­

ποίον έπρεπε να φανή ακέραιος ό άν{}ρωπος· το ύψος της ψυχής, και εν­

ταυτφ τα φυσικα αί.σθή~ιατα εις όλη τους τη σφοδρότητα. Αύτο το σέ6α;: προς όλα τα ίδιώματα του θείοv πλ&σματος ανάγκαζε τον ποιητή νά μη θυσιάζΌ κανένα απο αύτά, αλλα νά θέσrι όλα είς μίαν αρμονικήν ισο­

ζυγία· να παραστήΟΌ πλαστικαις τά παντοειδή ανθρώπινα ορμήματα,

αισθήμα-rα, φρονήμα-rα; και πάθη• τόν έ(jωτα, την μητρικήν άγ&πη, τόν

ενθουσιασμό της δόξας, την φιλοζω'ία, τον έρωτ:α προς τα κάλλη της , λ , θ 1 ' . 'ζ ζ 1 • φυσις, την ωρα οπου ανατου σκια τα σκεπα ει των αγωνι ομενων και

σύγχρονα να δείξΌ την υπεροχή τοv πνεύματος όμπροστa εις όλα -ra εξωτερικa ενάντια. Αυτη η aύτονομία iπQW8 να φαvrι όμοια, α?J..ά. με

διαφορετικi} μορφή, εις τόν άνδρικον και είς τόν γυναικείον χαραχτήρα·

και αις κορυφη τΟύ ηθικού αυτού μεγαλείου εφαίνετο εις το ποίημα μία

ταιν γυναικΦν, (***) της οποίας ο ποιητής έδινε ένα πνεύμα φιλέρευνο, διψασμένο να εννοήΟ'rJ τ:ι απο τα μυστήρια του παντός. Απο αύτη τη μυ-

(***) Άπl.> τοdτο τό μέρο' τοο ποιήμα:το' · 1\έν ιιπιiρχει, 6χι στ!χο,, ΙΣλλ' οdτ~ 'lj ποιρσψικp~ νόξι ει, τdι ειιpισκόμ.eνσι. χειρόγpσι.ψσι.. Κσι.ι ι:Sμω\; Gι mιη,;'ijς 1:0 ~θeω· pοόσε ώι;; ένα: a:πl.> τα: ρλ!γα:, ό>ι;; έλεγε, όmιι είχε -πιτόχει τ1jv ιννοtα: 't'lj<;; τέχν'Ιj~ το•J. · Εκ μνήμ")' ό:νά.φερσι. το νό")μσι. οωτο!) τού χωp!οu· κσι.< επει!Ιή δεν eνθuμ.ο!)­

μ α:ι σ.χρι5ώ~ τ'ηv ψρ!tσι, 1\ι;v ετόλμ:ησα: ·ιiι. το IS:tλω μέσα: ει, τrι. · Αποσπι1σμι:ιτα τ ιvv · Ελεuθέρων Πολιοpκ'Ιjμέvων.

194

ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ

στικi) διάθεσι τής γυναικος πιάνεται ό Πειρασμbς όπως τήν κάμη να ξε­κλίνη ά.Πο την ·ιtέσι, εις την οποίαν αύτη ύ'ψώθηκε καί 6αστιέται με τΟύς

aλλους αγωνιστάδες. Ένφ εις ταις υστεριναίς ώραις, οι γυναίκες κάθον­ται περίλυπαις καί σιωπηλαις, ξάφνου η Μάρθα σκάει τα γέλια . Τότε

μία dλλη τής λέει· «'Γί κάνεις, ω καρδιογνώστρα; εσύ, όπου δεν σε εί­δαμε να καλοκαρδίζεσαι ούτε εις τόν καιρο της εύ'τυχίας και της δόξας,

τώρα γελQ.ς, ενφ εχάσαμε τά πάντα;» Και η Μάρθα· «Εις εκε(νη τη

στιγμη έπαρουσιάσθηκε εις το πνεύμα μου ο Πειρασμός, και μοϋ

έταξε νά μου ξεσκεΠάση τα άπειρα μυστήρια της πλάσις, αν έγώ εστε,ρ­γα ν' άφήσω τούτο το χώμα. Τούτο έκανε ο Πειρασμός, κ' έγώ έκδήκησι

του πήρ~.

Ώς αντίθετον είς την ουρανικi1 γαλήνη, όπου i!ψωσε τοvς Πολιορ­

κημένους, ώστε 6λα τους τά f.ργα, τά λόγια, οι στοχασμοί, παρομοιάζονται με τό ωραιότερο και τεριπνότερο γέννημα της φύσις ( Ελεύθ. Πολwρκ. Σχεδ. Γ'. Απόσπ, Π. Στ. 1-3), φαίνεται η χαρa του δυνατού 6αρ-6άρου, όπου με άπονη σκληρότητα περιπαίζει την άδυναμία των Πο­

λιορκημένων ( Αυτοδ. Σχεδ. Β' . Απόσπ. ΠΙ), κάι μέ το πολεμικον

οργανον άναγαλλιάζει η ψυχή του εις τον τερπνότατον άέρα, επειδη είναι

6έ6αιος ότι γλήγορα ftα κάμη δική του τήν χαριτωμένη εκείνη γη· Ε· πειτα (Αύτου, Σχεδ. Γ' Απόσπ. Υ.) καταφρονεί τόσον την άντίστασί

τους, ώστε δεν ευρίσκει εις την ciγρια φαντασία του άλλα παραδείγματα

να την εικονίση , παρa τά πλέον ουτιδανa ενεργήματα του ζω"ίκού κό­σμου· άλλ.Cι. τέλος ταπεινωμένος αδημονεί οτι δέν δύναται να κατα6άλη

την ανδρείαν τους, καί τοιουτοτρόπως οι Ελεύθεροι θριαμδεύουν μέσα

εις την ψυχη των εχθρών τους.

ΧΥ

Με τό άρχέτυπο νόημα του ποιήματος επλάσθηκε και.. ανάλογη μορ­

φή, εις την οποίαν ο Σολωμος έδε.ίχνετο διαφορετικός, 6χι μόνον άΠο τους άλλους, αλλ&. και απο τον εαυτό του, όπως είχε φανή εις τα αρχαιό­

τερα ποιήματά του. · Ο μπρος είς τόσο .Jψος θεωροί·μενα, αυτa άλλο

δέν είναι ειμη απλα δοκίμια, εις τά οποία εγυμνάσ{}ηκαν οί πολλαίς ποιη­

-ηκαίς δύναμές του, όπως καθεμία φθάση Εις το άκρο της τελειότητο;.

Ό λυρικΟς ένθουσιασμός των δύο 'Τμνων, η πολύμορφη και σφοδρη

iκφρασι τσυ πάθους εις τον Λάμπρο, η προς το μυστηριώδες κλίσι εις

τη Μοναχήt η ρωμαντικη και ανατολικη ζωηρότης, μέ την οποίαν 'Ι'tεοποι­είται εις τόν Κρητικό το αίσθημα της αγάπης, η φανταστικώτατη Πl~(>')l

195

ΑΠΑΝΤΑ ΣΟΛQΜΟr

ειρωνεία εις ταις Σάτυραις και εις τα Επιγράμματα, ήταν όργανα

,ποιητικά, τα οποία έπρεπε νά ξαναφανούν σεμνοπρεπέστερα εις το Π οίημα, και ωσάν πνεvματοποιημένα να σvμπνέοvν όλα F.ις 1'ή μόρφωσί

τm.ι. Και τούτο φαίνεται ισως άρκετa είς τα εvρισκόμενιι ώn Ισπάσματα του Ποιήματος, καί εις τά άλλα της αυτής εποχής· καθ<Ι>ς είναι 6έ6αιον ότι χάρις εις την φύσι της γλώσσας ό ποιηΠ}ς εδvνήθηκε να εντύσυ

με ομηρικό, δηλαδiι απλούστατο καί φυσικο ύφος, ελεύθερο απο τους

περιεργασμένους τύπους, την πνευματικώτατην ουσία. Εις αυτο εύρη­

κεν αρμόδιον και tον στίχο η ρυ3μική του δύναμι, η οποία και α'Οτή, αντηχητικiι είς τούς δύο 'Τμνους, ενεργητικiι Μτ' εξοχi)ν εις τον Λάμ­π(!ο, μελφδικη και σχεδΟν μουσικοειδi)ς εις τον Κρητικό, έφθασε το άκρο της αρμονlας εις αυτά τά -όστερα ποιήματά του.

Είχε δείξει την ~ιδεξι:ότητά του είς τα διάφορα ομοιοκατάληκτα μέτρα, και εις τον ανομοιοκατά.ληχτον ενδεκασύλλα6ο ( *) - μέτρα τα

οποία, αν δεν τά είχε ε-όρει εις την . ίταλικiι στιχουργία, ήθελε 6έ6αια τα εφεύρη· τόσο τά θέλει ή φύσι της γλώσσας μας, και τόσο

φαίνεται πρωτότυπος εις αϋτa ο Ελληνικος ρυθμός, μάλιστα εϊς τον Λάμ­

προ, όπου το οχτάστιχο αποχτq. ~να 6άρος, το οπο(ο δεν έχει εις τούς

ιταλούς ποιητάδες, επειδη ο χαραχτήρας αυτής της στροφής "γενικώς ε ίναι μία ελαφρη τερπνότης, καθ<Ι>ς ή χαρμόσυνη αρμονία εις τά τ(!ία ο­

χτάστιχα του Λάμπρου Απόσπ. ΧΧΙ. Εις τον Κρητικο και εις το Β '

Σχεδ. των Ελευθ . Πολιορκ. εμεταχειρίσθηκε τον ομοιοκατάληκτον δε­καπεντασύλλα6ον στlχον είς τρόπον, ώστε αυτa τα ατελή δοκίμια 3έλει μείνουν εις την γλώσσα ως αξιόλογο παράδειγμα αυτού του μέτρου.

Καί ενώ, (το {τος 1844), ήταν ήδη αρκετa προχωρημένος είς τούς Ε­λεύθερους Πολιορκημένους, αποφάσισε νά μετα&lλη το ποίημα εις άνο­

μοιοκατάληχτΟ\Jς στίχους, μέτρο, το οποίον είχε έως τότε διστάσει να παραδεχθή, φοβούμενος μη καταντήσυ μονότονο εις διεξοδικΟ ποίημα.

Καί τQ?όντι, η Όμοιοκαταληξία, αντl να είναι μία δυσκολία για τον ποιητή, με την πολυμορφία της μάλιστα τον ελευttερόνει απο την ανάγκη

να αvξήσυ μέσα εις τον στίχο την αρ>μονία, <bστε αύτη νά βαστιέται

μοναχή της, δίχως τό 6οήθημα .αυτού του ήχου, τον οποίον ο Μίλτον

ωνόμασε Κουδούνισμα, ως άνάξιον της υψηλής στιχουργlας. Με το ανο­μοιοκατάληχτο μέτρο έπιχείρησε ο Σολωμος καί μίαν αναμόρφωσι της προσφδίας του. Εις όλα τα αρχαιότερα ποιήματά του, και ε ις τα δύο πρώτα Σχεδιάσματα των Ελευθέρων Πολιορκημένων, εμεταχειρlσθηκε

196

ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ

συχνά τη σνναίρεόι των διφθόγγων της ομιλουμένης ( ια, εει, αει, κτλ,), και τη συνεκφώνησι των συναπαντουμένων φωνηέντων' χρησι κανονι­κώτατη, με την οποίαν ο στιχουργος δύναται να εκτείνη τον περιωρι­

σμένον ήχο, μάλιστα εις τα ολιγοσύλλαβα μέτρα· όχι ιταλισμός, ως άλ­

λοι είπαν' διότι η συναίρεσι των διφθόγγων μας δέν πρέπει να θεωρήται διασμένη, ειμη εό.ν της εφαρμόσουμε αντι της σημερινής προφοράς, την

αρχαία, δηλαδη την πατροπαράδοτη εις τα σχολεία' και η συνεκφώνη­σι η συνίζησι, είναι σύμφωνη καί αύτη με τΟύς νόμους της προφοράς,

και της ακουστικής, γνωστη εις τους παλαιούς, εις τη δημοτικη ποίησι των Βυζαντινών ( * *) καί εις τους αυτοΜδαχτους στιχουργοvς των ε­θνικών ασμάτων. Παρατηρούμεν ομοίως ότι ο Σολωμός απόφυγε τη

διαίρεσι και τη χασμωδία, δύο ελαττώματα, τα οποία παραλύουν τον ρυθμΟ του στίχου, και απο τα οποία μόνος, μεταξv των νέων ελλήvω'' ποιητάδων, εφυλάχθηκε ο Βηλαράς, εξόχως ει~ το καλiιτερό του στι­

χούργημα, τη μετάφρασι της Βατραχομυιομαχίας. Μ' όλον ότι, ως ε­

σημείωσα, η προσφδία του Σολωμού εις τα αρχαιότερα ποιήματά του, είναι κανονικώτατη, όμως αυτός αισθανόμενος την ανάγκη να τεντώση εντελέστατα την ρυθμικη χοριδή, <f>ιn:ε καθαρώτατος νά έ(~ΥΌ ο ήχος,

και σύμφωνος με το αποσταλαγμένο ύφος του λόγου, υπστάχ{}ηκε αυτο­

θέλητα εις αυστηρότατον κανόνα, νά αποφύΥtJ, δηλαδη όσο το δυ­

νατόν, τη συναίρεσι καί μάλιστα τη συνεκφώνησι, δίχως νά προσφύγ'(Ι

εις τη διαίρεσι και εις χασμφδ(α. Και 6έ6αια, είς τέτοιαν εντέλεια της στιχουργικής δέν θα δυvηθή να τον ακολουθήσtl ειμη όποιος λά6Ό απο την φύσι το δώρον αυτο της αρμονίας ( ουσιαστιΚ:ο μέρος τού ποιη­τικού ενθουσιασμού) και γυμνάση την δύναμί του, εμψυχωμένος από τον άκρον ζήλον της τέχνης. Ε(ς τα ολίγα ευρισκόμενα ανομοιοκατάληχτα αποσπάσματα των ποιημάτων, όπου ο Σολωμός εφάρμοσε το νέο προσφ­δικο σvστημά. του, φαlνεται πως απο την τεχνικη πλοκη των συμφώνων

καί. των φωνηέντων πως απο ταις διαφορετικαίς φωναίς και τόνους μέσα

εις κάθε στίχο, Και απο τούς δαιφορετικο\ις ρυθμο\ις του κάθε στίχου, μορφόνεται η αρμονία της κάθε σειράς, σύμφωνα με την φύσι του ποιητικού νοήματος, εις όλους τους δα~μοiις από τη σοδαρώτερη έως

(**) Οι δημοτικοι στιχοt οι το ποιλοιιόν μεν _τροχοιϊκώς πο~tζόμενοι, 11pτt δe πολιτιχοι ονομοιζόμενr;ι, - μέτρον μεν yοιρ οιuτοίς πεντεχοιιδεχοι σuλλGtδοιι· οι δε πολλοι κοιι εις επτοικοιιδεκοι ή κοιι πλε(ονσ;~ οιιιτοός ποτε . πιχρεκτεινοιισι συλλοι611ς, οιίτινες, σ;ι πλειοuς δ·Ι]λοιδ'ή των πεντεκα:(δεκα:, ει μεν μετ& συμφώνων λοιλοtίντα:ι, 'yελώντο.:ι ω, &.ρριιθμοι κα:ι σκώπτοντα:ι ως; πολόποΙΙε,· ει 1\ε μόνοι, εκφωνοuντcιι χοιθcιροί~ φων-ήεσι, λοινθιiν<:J'ι το πολόποιιν ~χουσι τη τοιχe(ι; σuνεκφων-ήσεt των φαι­ν-ηέντων, κοιι σώCετοιι ο τροχcιϊκδς; ρuθμός;. Εuστά.θ. · Ιλ. Α σελ. 11.

197

ΑΠΑΝΤΑ :ΣOAQ.MQr

την τρυφερώτερη διάθεσι της ψυχής. Ενι.ί> εις αυτa όλα φαίνεται λαμπρa

ο πλαστικΟς νους και η πλούσια φαντασία του Σολωμού, φαίνεται άλλο τόσο η ελαστικότης της απλής, η οπο(α είναι δεχτικη τέτοιας αρμονίας,

αν ορθa εννοηθούν και πιστα τηρηθούν οι νόμοι της εις τους γραμμα­τικο\ις και προφορικο\ις τύπους. Αλλa εάν εις το έργο του τον ε6οηθούσε το πνεύμα της ομιλουμένης, τον εδυσκόλευε όμως η λεκτική ύλη, την

οποLαν δεν είχε ολην πρόχειρην, ούτε ήταν δυνατον νά την έχtΊ· οτι aπάνθισε άπο ε-θνικa τραγοί•δια και παροιμίαις δεν ημπορο-όσε να αρκέ­

σtΊ εις τα πολυειδή λεπτa ζητήματα τα οποία καθημερινώς του επαρου­σLαζε η άκρα καλαισ~ησία του. Το πλούτος μιας γλώσσας τότε μόνον φαίνεται, όταν το ξεσκεπάση το φωτισμένο μάτι των συγγραφέων και το θέσtΊ εις το αλη{}ινό του φως· όθεν μακαριστος θε να είναι, αν γεννηθή εις το έθνος, lνας άλλος Σολωμός, όταν οι λόγιοι, σύμφωνοι ως προς τη γλώσσα, αρχίσουν να ξεθάψουν τους αμελημένους θησαυ­

ρούς της.

XVI

Ε ' li: ι ζ ι ι , ι ις την υστε.ρη οεκαετια της ωης του ποιητη, σημαντικrι ειναι Ί'J

εποχ1Ί (1847 - 1851), εις την οποία προσωρινa επέστρεψε εις τη" ιταλικη σί•νθεσι· εις το{•το ίσως εξωτερικώς εσυνέργησαν διάφορα περι­

στατικά, τα οποία εις την ευαl.σθητη ψυχή του εξύπνησαν ζωηρότερια την αγάπη του προς την Ιταλία. Απο αυτa τα ιταλικά του ποιήματα τα

κυριώτερα ε(ναι, το Δεκατετράστιχο εις 'Ορφέα, το οποίον απεύθυνε

προς τον ιταλον αυτοσχεδιαστi)ν Μποριόνη (184 7) και τέσσερα μικρa ποιήματα εις ενδεκασ{ιλλαδο ανομοιοκατάληχτο μέτρο, Η Φίχρμακωμέ­

νη, Ο Έλληνας πολεμιστi)ς(*), Ή Σαπφώ, καί τό ΕλληνικΟ Καράβι.

Εις: τοί,το το ύστερο ποίημα, το οποίον εξεφώνησε ως θέμα προς τον dλ­λον αύτοσχεδιαστήν, τον περίφημον Ι. Ρεγάλδη, αναγνωρίζεται ο μεγα­

λότεχνος ποιητης των Ελευ{}έρων Πολιορκημένων · και επειδη σώζεται

τελειοποιημένο, πρέπει να θεω{Υήtαι δείγμα πολύτιμο του τρόπου, με τον οποίον ο Σολωμός εσχάτως εργάζετο το ποιητικόν ύφασμα· πιτυχημένο

συγχώνευμα επικού είδους και του λυρικού, μέσα εις μιαν απλότητα, η οποία μένει μοναδικη εις τη φιλολογία του αιώνος. Περl αυτού έλεγεν ο ίδιος: Το1'rτη είναι ποίησι ελληνική• ενφ εις τα .dλλα τρια σύγχρονα

ιταλικι'ι ποιήματά του αναγνώριζε περισσότερο τον χαραχτήρα της ιτα­

λικής τέχνης· και τφόντι η μαλακη καί άΠοστρογγυλωμένη μορφή τους

(") 'lδ. ΣΥιμ . των lτα,λικών, Σελ. 435.

198

ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ

εξηγσύν, μου φαίνεται, τήν διάκρισι, οπου εκανε ο ποιητής. Περt τούτου

δύναται τινaς να κρίvη απο τη ~απφώ· καθ<hς θέλει θαυμάσn εις αυτο το

ποίημα, και εις το Δεκατετράστιχο εις τον · Ορφέα, πως το υψηλΟ και

μυστηριώδες νόημα δεν iσυρε τον ποιητη έξω απο τα όρια της Τέχνης

του, αλλa μέσα εις αντa έφεύρηκε αρχέτυπαις καθαραίς μορφαLς η πλα­

στική του φαντασία, νά παραστήσn Ενα άΠο τα μυστήρια της ψυχής,

την άκοίμητη έρευνα της αλή6ειας. Ό\h:ν δικαίως έλεγε του Σολωμού ο Θωμαζέος, παρα6άλλοντάς τον με τούς Γερμανούς' «Τούτοι δίνουν καί

είς τα ΚOίVGt νοήματα τήν Οψι της 6αθύτητος· έσ\ι ενρήκες τΟν τρόπο

να καταστήσης κοινfι την 6αθύτερην Εννοια». Και την αξιομνημόνευτην

αύτfιν κρίσιν εδυνήθηκε να μορφώσu ο έξοχος άνδρας και ά.ι-το τα ποιή­

ματα και απο τόν προφορικοv λόγον του Σολωμού, με τον οποίον συχνa

εσυναναστροέφετο, όλον τον καιρον της διαμονής τον εις την Κέρκυρα.

Καί όχι μόνον τα ιταλικά του συνθέματα εθεωρούσε γνήσια άνθη του

Ιταλικού Παρνασσού, αλλa και τούς έλληνικούς στίχους ήξερε νά εκτι­

μ11σn καθως τους άκουε απο τό τεχvικώτατο στόμα του ποιητή, ( •) ό οποίος με την καθαρώτατη προφορa ένονε μιαν αρμονικώτατη εκφώνη­

σι. Είς εκείνα τα πλάσματα της γυμνασμένης Τέχvης έβλεπε ο πολυ­

μαθης γλωσσολόγο.ς · ξετυλιγμένην \την Μναμι της ομιλονμένης, την ο­ποίαν είχε ήδη αγαπήσει εις τα απλά γεννήματα της φαντασίας του

έλληνικο{ι λαού. "Οθεν αφο-ό άφησε τήν Κέρκυρα έγραφε ανάμεσα εις άλλα περt Σολωμού: Η γλώσσα όποϋ του χρειάζεται είναι η ζωντανή

και η γραικικη γλώσσα, όπως ζήση εις τα γράμματα, έχει χρεία από

αmόν, ο οπο(Ώς την κατέχει και την κυριεύει και την μεταχειρίζεται

ως όργανον της ζωντα,rής ζωής του».

Η ιταλικfι σύνθεσι, εις την οποίαν υ ποιητης εργάζεtο με την

άΠίστευτην ευκολία, δέν i-ον απόκο()ε όμως απο την ελληνική. Εις την ίδι.ι:iν εποχη ( 1849), σιμa εις το κυριώτερον έργον του, οι Ελείr3εροι Πολιορκημένοι, έγραψε και τό Carmen Seculare απΟ το οποw ως φαίνε­ται, είναι τα σωζόμενα τρία Α.ι-τοσπάσματα (σελ. 294, εκδ. Κερκ.). Μέ­ρος του τρίτου άΠοσπάσματος ευρίσκΕται και εις ιταλικούς ενδεκασύλλα-6ους στίχους (σελ. 368, εκδ. Κερκ.) και όποιος σνγκρίνη αUτa τα δίιο

στιχουργήματα της ιδίας ύλης θέλει εύρη ότι ο χαραχτήρας των δίtο

γλωσσών ήταν καθαρώτατα τυπωμένος εις τό πνεύμα του Σολωμού, ώστε όταν έγραφε ελληνιχa ελευθερόνετο παντάπασι απο την επιρροη της ίτα­

λικής, μ' 6λον ότι εις αυη)ν συνήθως ωμιλούσε καί, ταις π~ρισσότεραις

(*) Μ6λι~ <iκouσe ι:t1tό τ..ό·ι Σολ(Ομό τ.ο Επ!γρσιμμοι Μικρό~ Προφ-/jτ.η~, τ.ο !Jtξ · -.cιςρpι:tσε εοθ•)~ ει~ ωροι!οιι~; λcιτ~νικο•)' στ!χοιιι;.

199

AIIANTA . .ΣΟΔmΙΟr

φοραις επρωτοσχεδίαζε τα ποιήματά του. Σύγχρονα ετέλεΚt>σε και τον

Π όρφυρα, και έμελλε να τον δημοσιέΨn. Προς έναν φίλον του, ο οποίος

του επαρατήρησε οτι το έθνος ήθελε δεχθiJ καλήτερα ένα ποίημα

ε-ιtνικό, απάντησε ευθύς : Το έθνος πρέπει να μάθιι να -Ιtεωριf] εθνικόν

ο,τι ε(ναι Αληθές. Όμως εις την άλλην παρατήρησι, οτι ήθελ' εtναι

καλό να ευχαριστηθή και η φιλοτιμία του έθνους, έστερξ' και είπε οτι

ήθελε τuπώσιι συγχρόνως και lνα μέρος των Ελευθέρων Π ολιορκη­μένων.

XVII

Εις την τρίτην αυτiιν εποχη του ποιητικού ξετuλιγμού του, εις την οποίαν εμπήκε ο Σολωμος με το γ' Σχεδίασμα των Ελεύθερων Πολιορ­

κημένων (1844), και η οποία δεν ήταν ειμη το πλή(>ωμα της άλλης, όπου dνοιξε με την ποίησι του Κρητικού ( 1833), aσάλευτο εσώζετό εις την ψυχή του το θάeρος, άσδεστος ο ένθουσιασμός, δαθειά παρά ποτέ

η προς την Τέχνην ευλάδεια, εις την οποίαν εθυσίασε την πρόσκαιρη φήμη, προσηλωμένος εις τον vψηλον τίιπον, τον οποίον ε ~χε εύρει η

πόιητική του δύναμι φθασμένη εις την ακμή της. Α.λλΑ ήδη άρχιζε να

το'ύ ετοιμάσιι το πρόσκαιρο τέλος μια ασθένεια, η οποία κατ' αρχaς δεν

τον επείραζε ειμi) σωματικώς, αλλά, εις τους υστερινοiις δυο χρόνους

της ζωής του, εθάμπονε κάποτε την λαμπρότητα του νοός του. Συχνa αι­σθάνετο ένα γενικο δείλιασμα και για να το παύσιι, ώστε να χαρίι πά­

λιν, καν προσωρινά, τη συνειθισμένη του ακατάπαυτη ζωηρότητα της

πνευματικής ενεργείας, επρόστρεχε εις τα δυνατa ποτά, και αuτiι η

κατάχρησι 6έ6αια αύξησε την δύναμι του πάθους· πολλαί.ς φοραί.ς εις τη μέση της {}αυμαστής ομιλίας του, εφαίνετο οτι τον επλάκονε ένας φο6ε­

ρ0ς στοχασμός, και ενώ ε(χε ακόμη όλα τα φαινόμενα της υγείας, συχνa έλεγε προς τους φίλους του: γλήγορα θα σας αφήσω. '0-/tεν δεν εδυ­

νή,}ηκε να αποτελειώσn όλα τα ποιήματά του καί δεν έφθασε (απ' όσο γνωρίζω) παρa να σχεδιάση, και εν μέρει να στιχοuργήσιι, ένα, το

όποίο του έμπνευσε η Επανάστασι της Ηπείρου, και ό Ανατολικός Πό­λεμος, καθόσον η δuτικη Χριστιανοσύνη υποστήριζε τον δάρ6αρον τύ­

ραννο της Ελληνικής φυλής.

Η ασθένειό. του, περί της οποίας οι ιατροl εδιαφ<ί)νησαν (άλλοι την έκριναν της και}δίας, άλλοι του εγκεφάλου) δεν τον εμπόδιζε να εξέρχεται καθημερινώς, έως οπου, περl τα τέλη τού Νοεμβρίου 1856, και όταν ήδη εlχε νποταχθfι εις μετριώτερην δίαιτα, επροσδλή{}ηκε από

200

ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ.

έγκεφαλικi)ν συμφόρησι, και από τότε, μ' όλον ότι ανέλα6ε ευθύς, δεν

ηθέλησε νά Εκτεθη πλέον εις τον ανοιχτόν αέρα· και για το διάστημα περίπου δύο μηνών επέρασε ήσυχα, μελετώντας . και συναναστρεφόμενος με ολίγους μεταξυ των φίλων του. · Αλλa τό πάθος, το οποίον επρόδευε, ως φαίνεται, με κρυψην ενέργέια, ήδη εφανερόνετο μετά τρομερiι χαρα­χτηριστικά του· η νυχτερινη αγρύπνια και η δύσπνοια, τον άν&.γκασαν να προστ{'έξη εις τους ιατρούς· η δυνατή του κράσις και η γενναία άντενέρ­

γεια της .Wλησίς του επάλεψαν με την ασ.Wνειαν εις τρόπον ώστε, ολί­

γαις ημέραις πριν της ύστερης ώρας του, οι ιατροι είχαν λόγους να

ελπίσουν οτι ημπορούσε νά αναλάδ'[\, κιiν προσωρινά, την υγεία του.

Και ενΦ εις αυτi}ν τήν ελπίδα γλυκa επαραδίδετο αυτος ~ lδιος, τον εκυρίεψε το πάθος, το οποίον, ταις υστεριναίς ήμέραις, φαίνεται ότι

είχε συγκεντρωθή εις τον εγκέφαλο· όθεν εις το οχταήμερο τούτο διάστη­

μα ήταν συνήθως δυθισμένος είς μίαν γενικfιν απονό.ρκωσι, απο την ο­ποίαν έ6γαινε κάποτε με όλη τη σωματικη και πνευματική του δύναμι,

έως όπου ετελείωσε ανώδυνα, την ημέρα 9)21 Νοεμδρίου 1857. Ο θaνατός του, άν και . μ ή ανέλπιστος, εκαταθορύδησε όλην την

πόλι της Κέρκυρας· με την πολυκαιρινη διαμονή του, όχι ολιγώτερο

παρa με την φήμη του μεγάλου νοος . και της σοφίας, ο Σολωμος ει χε γίνει προ πολλου σεδαστός και κοσμαγάπητος. Ώστε τίποτε δεν ημπο­

ρούσε ωραιότερα να απαντήσu το κοινον αίσθημα των Κερκυραίων, παρa

η ομόφωνη άΠόφασι της Επτανησιακής Βουλής, η οποία ευθ\ις εδιά­

κοψε την συνεδρίασι, κηρύττοντας δημόσιον το πένθος, και η άλλη της

τοπικής αρχής, να παύσουν τά δημόσια ξεφαντώματα της απόκρεω, νά

μείνu κλεισμένο το θέατρο, οσο το άψυχο σώμα του θρηνουμένου .ανδρος

εκείτετο ακόμη μεταξ:U των ζώντων.' Και της εναγγελικής ζωής του,

η οποία ημπορούσε νά ονομασθή μία μυστική, ακατάπαυτη πηγη της αγα-&οσύνης, κα-&αρη αντανάκλασι εστάθηκε ο ενταφιασμός του, ε ις

τον οποίον παρευρέθηκε όλος ο κλήρος, πολυάριθμος λαος απο την πόλι και απο τα προάστεια., καί η εγχώρια μουσική" δώδεκα νέοι αυτοκό.­

λεστοι, άλλοι εγκάρδιοι φίλοι του, άλλοι απλώς γνώριμοί του, εδαστούσαν διαδεχόμενοι την πολuστέναχτη τιμή, το φέρετρο κ' εκρατούσαν ταιι;

πτέρυγες του μαύρου νεκρικού καλύμματος έξι σεδάσμιοι γέροντες, εως

-rό κοιμητήρι των ορθοδόξων. Η γενικη σιγη ενφ το ξόδι εδιά6αινε

τα παλυανθρωπότερα μέρη της πόλις, και η σοδαρη λύπη εις όλα τά

πρόσωπα, έδειχναν ότι 'ς έκείνη τη στιγμη όλος ο λαος συνέπνεεν εις

ένα μόνον θεάρεστον αίσθημα, και οτι, επιδεχτικος του πλέον vψηλού

ενθου<ηασμου, επροσκυνουσε το μεγαλειον του νοος και της αρεn']r,.

20 1

ΑΠΑΝΤΑ .ΣOΛ&I:U:Or

XVIII

Ιδοiι τα όσα δύναμαι να μαρτυρήσω περt του μεγάλου ανδρός, απο

την προφορικΎjν παράδοσι του ιδίου, και των φίλων του, και από τήν

θρησκευτικ1)ν έρευνα των ίδιογράφων του, όσα ηΌρε και μου επαρά­

δωσε ό αξιότιμος αδελφός του. Καί ώς προς τα προσωπικ(ι συμβάντα της

ζωής του, στοχάζομαι ότι πολλa ολίγον ήθελε εξάγεται απο τά συγ­

yράμματά του, και αν τά είχαμε όλα και ακέραια· διότι το έργον του εις

την Τέχνης, καθd>ς και εις τον ίι·ψηλΟν προφορικον λόγον του, ήταν μια

αυ{}όρμητη, αδιάκοπη προσπά-1tεια να σ6ύνrι την προσωπικότητά του μέσα

εις την απόλυτη αλήθεια, ενεργώντας του Ηρακλείτου το αξίωμα· «Του

«λόγου δε εόντος ξυνού, ζώουσιν οι πολλοt ώς ιδίαν έχοντες φρόνησιν· ή

» δ έστιν ουκ άλλο τι άλλ' εξήγησις του τρόπου της του παντος διοική­

» σεως· δ ι ο κ α θ' 6, τ ι ct ν α υ τ ο ύ τ η ς μ ν ή μ η ς κ ο ι -»ν ω ν ή σ ω μ ε ν, ά λ η θ ε ύ ο μ ε '' α δ ε ά ν ι δ ι ά σ ω -»μ ε ν, ψ ε υ δ ό μ ε .{:} ω>. Και ως προς την ιστορία του πνευματικού ξετυλιγμού του, τα ευρισκόμενα συγγράμματα μόλις δείχνουν, ναι μεν

σημαντικά , αλλa ολίγα καί αραιa τα ίχνη, με τα οποία ό ποιητi}ς επροχω­ρούσε εις απάτητο μονοπάτι μέσα 'ς τον κόσμο της φαντασίας Ό­

θεν η άνάγκη νά περιέχη τeιύτο το βιβλίον τα όσα ευρέθηκαν καί εις

την παράδοσι και ι:ις τα χειρόγραφα, και τα πρώτα δοκίμια της νεό­

τητός του, και τα ατελή σχεδιάσματα της ώριμης τέχνης του. Είς τούτα τά πολύτιμα συντρίμματα, οι μεν νέοι θα ποτισθούν την αγνi}ν αγάπη

τού καλού και τσί• άληθούς και εις τον εθνικον ποιητή μας, θα εχουν

ένα νέον παράδειγμα, πολiι σπάνιον είς την εποχή μας, ότι η επιμονη

εις την τελειοποίησι του αρχικού πλάσματος, οπου πηγάζει άΠΟ την έμ­

πνευσι, είναι ένα απο τα κύρια χαραχτηριστικa του μεγάλου νοός, τό μόνον, όπου δύναται νά ά~ανατίσu τα συγγράμματα· οι δε γνμνασμένοι

νόες {}tλει ξανοίξουν την ζωντανJιν ούσία, όπου περιχύνεται και εις τά

έσχατα μέλη του ποιητικού έργου' και άμα καλα εννοήσουν την vψηλην

τάσι του ανδρός, και θεωρήσουν την σε6αστ1ιν αυτfιν ατομικότητα, σχε­

δόν αδιάκοπα και ειρηνικα αφιερωμένην εις τήν λατρεία της Τέχνης,

αφ' εαυτού τους θα φθάσουν είς το συμπέρασμα ότι πολ\J περισσότερα

και πολiι τελειότερα παρα τα ευρισκόμενα, συγγράμματα είχε αφήσει ο

μακαρίτης είς την αγαπημένην -Ελλάδα και εις την ανθρωπότητα. Καί

ως προς τόυς άλλους, όσοι ε(ναι συνηθισμένοι νά κρίνουν φανταστικa

ονείρατα ό,τι δεν είναL το άμεσον εξαγόμενο των αισθήσεων, ως να μήν uπηειχε νους, ιδού, σιμ<χ είς τα όσα αναφέρονται χωριστa ε ις τα ση-

202

.ΚΕΛΕΤΙD1ΑΤΑ

μειώματα τούτου του 6ι6λίου, (εκδ. «Ευρισκομένων» Κερκύρας) η μαρ­

τυρία των φίλων και γνωρίμων του αοιδίμου, μεταξv των οποίων d.λ­

λοι d.κουσαν απο το στόμα του πολλότατους στίχους της Σ' Ραψωδίας

της Ιλιάδος· άλλοι πολλa οχτάστιχα του Λάμπρου d.λλοι ολόκληρον τον

Π όρφυρα· άλλοι τα Ελέγεια εις το θάνατο του Π έρσυ, της Ροδόσταμω . και της ανεψι&ς του ποιητή· άλλοι δύο ολόκληρα ιταλικa ποιήματα τε­

λε ιοποιημένα· άλλοι μέρη των Ελεu&έρων Πολιοιtκημένων, των Οποίων

δεν σώζεται ίχνος εις τα ευρισκόμενα χέιρόγραφα. Με την πεποίθησιν ότι η Κριτική, όταν -3α αποφασίσ11 περt Σολω­

μού, {}έλει λογαριάση την άληθινiιν κατάστασι των πραγμάτων, δεν εσυμ­

μερίσθηκα τους δισταγμοvς του αδελφού του, ο οποCος μετa δίας iστερξε να δημοσιευθούν τά ανέκδοτα, μάλιστα τα άτελη σχεδι&σμ«τα της ύστε­

ρ ιvής εποχής, και ανέλαοα την τακτοποίησι των ιδιογράφων, και την ε­

πιστασία τήι; εκδόσεως τών Ευρισκομένων συγγραμμάτων του μακαρίτου, με την εμψύχωσι και συνεργίαν των κ.κ. Καρόλου Μάνεσι, Γερασίμου

Μάρκορα καί. Πέτρου Κουαρτάνου, οι οποίοι ευαρεστήθηκαν να αναθέ­

σουν εις εμε το κυριώτερο μέρος του εργου. 'Αμποτε να μην αργήση η

ώρα, να φανερωθούν τα ακόμη σωζόμενα συγγράμματα του μακαρίτου,

ώστε τούτο το διδλίον να μη σταθ1Ί ως ιστορικό μνημείο του τρομερού κινδύνου, εις τον οποίον ευρίσκονται, επι6ουλευόμενα η απο την αισχρο­

κέρδεια η από τον φθόνο, τά καθαρa γεννήματα της αγαθότητος και της

μεγαλοφυίας.

Κερκύρ\12( 14 ) Οκτωδρlου 1859,

ΙΑΚΩΒΟΣ ΠΟΛΤΛΑΣ

203

ΣΟΛΩΜΟΣ

Η ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΤ

Κ. Παλαμα

Τη ΜοιΙσα τοu Σολωμού, απο τα παιδικά μου χρόνια κι αν τη γνιο­

ρισα, δεν την αγάπησ!Σ με τη φλόγα του πρώτου καημού· γι.ιιt παιδl

δεν ήμουν όταν επρόσεξα 'ς αυτή. Και μ' έδεσε με την ασόνtριφτην αλυσίδα που δένει το πάθος κάποτε τη μαθημένη καρδιά, την ώριμην

ηλικία. Ο Σολωμος δεν είναι ποιητής γιά να συγκινήσrι έκείνοvς που με

παιδικήν ελαφρότητα στοχάζονται τα πνευματικά. 'ΑΊJ..ων ομοτέχνων

τοv τα έργα, κ' εδώ κι αλλου, εύκολα τα πλησιάζει κανεlς και · τα νο­

στιμεύεται, κ' εvκολώτερα τα χορταίνει και τα λησμονεί· εκείνου ο στί-' λ' ' δ ' . λ' δ ξ ' χος, - νοημ.α, ογος, μετρα, - έν εχει την απ οτητα και εν ανοι-

γεται σάν των άλλων. Δυσκολεύει κ' η γλώσσα του, ξένη προς την πα­

ράδοση της σχολικής παιδείας, aταίριαστη με τη γλώσσα του γραφείου

μας και του 6ι6λίου μας, όσο κι' αν είναι ταιριαστfι με τά 6αθύτερα της ψυχής μας" μα γι' αυτό κι ο στίχος του όσους θα τραδήξ'[l τους τραδάει

στοχαστικώτερα, και μια για πάντα. Μετρημένοι ακόμα κι όσοι αισW­

νονται τη σπουδαιότητα της τέχνης του Σολωμού, καθως πρέπει, κ' εκεί

που προ πάντων αξίζει να την αισθανθούν. Μπορεί να λέμε για· τον

ψάλτη των «Ελεύθερων πολιορκημένων» ό,τι ε(πεν ο ψιλόσοψος Νίτσε

για το Γκαιτε: « Ακόμα δεν έδειξεν όλη την επιρροή του, ακόμα δεν ηρ-Ιh: η ώρα του». Δέν ξέρω αν 6ρίσκεται 'ς άλλη λογοτεχνία ποιητής, μ' έρ­γα έτσι λιγοστa κ' έτσι μισοκάμωτα, όμοια γερος και πλούσιος και ση­

μαντικός1. Το έργο του φέρνει 'ς το νου κάποια ερείπια σε κάποιες κορ-

1. Έν~ μόνο θσr. μπορούσε νσr. σ'Ι)μειωθiJ' ό γερμσr.νό' ΝοιJιiλ'Ι]' (Χιiρντεμnεpyκ

205

ΑΠΑΝΨΑ .ΣΟΛΩΜΟl'

φές· ανεδαίνουμ' εκεί προς εκε(να, και τόσο δε μας εντυπώνονται τα ε· ρείπια όσο οι ολάνοιχτο~ ορίζοντες που ξανοίγονται 'ς τα μάτια ανάμε~ σό τους εκεί.

Απο καιρο ονειρεύομαι να πλέξω διδλίον ολόκληρο γίιρω 'ς την ιδέα του ποιη-dj• εξ aφορμής του έργου ΠΟύ μας άφησε, και, πλατύτερ' ιίκόμα, εξ αφορμής του νου που συμβολίζει 'ς την Πατρίδα μας ο Σο­

λωμός, φιλοδοξούσα ν' aνταμώσω καί με τάξη να ξετυλίξ~ μέσα 'ς τό ο ιολίο μου κάitε πρόδλημα καλολογικΟν η ιστορικό, γλωσσολογικον η μετριΧό, ψυχολογικον η κοινωνικό , κάθε ζήτημα ΠΟ'\J θα μποροiισε να ξ υ . πνήσ' η μελέτη του νεώτερου ποιητικού μας λόγου. Έργο τέτοιον, ως

την ώρα, δύσκολο νά συντε-&fί και να τυπωθ{1 δυσκολώτερο. Χαρa θα μου προξενούσε και μονάχ' αν έφτανε 'ς τά φύλλα τούτα που μου δόθη­

καν εδώ για να συντροφέψω το τύπωμα των ποιημάτων τού Σολωμού, το τίιπωμα τό φερμένο τώρα σε νέο φως απο το μεγαλό6ουλο Έλληνα

της Οδησσού· αν έφτανε κάτι σαν 1)σκιο στενο να σκορπίσω του πλα­

τειού εκείνου ονείρου μου. Κι' ευτυχισμένος θα ήμουνα τώρα κι' αν κα­τ<ίJρθονα κι όσα κατa καιρο\ις ιtτυχε να γράψω η νά μιλήσω για το Σο­

λωμό, να τα ξαναχύσω εδώ πιο ανοιχτά, πιο ι!ελετημένα, κάπως ρυθμι­κώτερα, έγκάρδια. Έ γ κ ά ρ δ ι α· τονίζω τη λέξη· ο λόγος μου για

τον ΠΟιητij «ΠΟυ πότισέ μου την ψυχή, καί. χόρτασεν αμέσως» - καθιJ>ς

λέει ένας του στίχος, δέ θά · ωρέγομουν εδώ πέρα νά γεννηθiJ άΠο την

ατάραχη και την ανοιχτομμάτα, παρατήρηση του κριτικού ~άθελα με

μιας να προδάλη απο του π ι σ τ ο ύ τη συγκίνηση. Γι' αυτο και η

γλώσσα μου, γλώσσα όχι της αναγνωιtισμένης μ.ας - καλa κακιΧ δεν ι:;­ξετάζω - πεζογραφίας, άλλα της λειτουργίας μας της πο ιητικής. Κι

ανίσως δέ μου είχε ριζωθΏ 'ς το νου πως ο πεζός μας λόγος ανάγκη,

αγάλια αγάλια, όσο προδαίνει, νά μορφώνεται κατα τη γλώσσα του ποι­ητικού, θα έδιν' εδώ αφορμη ένα ξανατύπωμα των έργων του Σολωμού για να μου γεννηθ!\ τέτοια γνώμη. Η καθιερωμένη της γραμμής μας γλώσσα θα ήτανε κάτι παράτονο δίπλα 'ς τη φωνη που δγαίνει μέσ' άπο

τέτοιο οιδλίο• κάτι παράταιρο με τη μνήμη εκείνου, που μας άφησε 'ς τό

«Διάλογο» τή γλωσσικη διαθήκη του.

Με τέτοια δέσποινα σκέψη 'ς τά προλεγόμενα τούτα itα κοιτάξω νά δώσω μια κάποιαν έννοια της ζωής και της ψυχής και του έργου του

με τά.λ'Υjθινό τοu όνομοι). Το έργο όλόκλ'Υjρο κρα.τειέτοιι σε 5Ο σελ(δες; μόλις; ένοι κεφά.λοcιο μuθιστοp~μοcτο,, ένα. δι'Υjy'Ιjμι:ιτιίκι, ένα. ilρθρο, λ!yα. ποι'fιμα.τοι, κοιι ilλ­λ οι κομμά.τιοι. Ο Rοιpλά..ίλ είπε γιά. τοι ι!ργσ. τοu πω~; •μετσ.φέροuν τiJ σκέψ-η '~; ι!νοι νέ ο κόσμο » . Όμωc ο Νο6ά.λΥΙ' πέθοινε τό 1801, 29 χρό·ιων.

206

ΜΕΛΕΤΉΜΑΤΑ

:τοιητή, έννοια και της καλλιτεχνικής αξίας και της κοινωνικής επιρρο­

ι)ς του έργου εκείνου, καθd>ς καί. του τρόπου σύμφωνα με το οποίον έγι~ νε το τύπωμα τούτο των ποιημάτων του. Ό,τι κάνω δέν εtναι τόσο κρι­

τικος λόγος γιά το τραγούδι του Σολωμού· πέστε το καλήτερα μια συνο­

δεία τού τραγουδιού απάνω σε μια κιθάρα άγάπης.

Α'

Τό 1798 'ς τη Ζάκυνθο γεννήθηκε ;ι Η χρονια που πέθανεν ό

Ρήγας. Η μοίρα σοφa σα να ταίριασε 'ς το ίδιο κυκλοχρόνισμα τό τέ­

λος τού ε{}νομάρτυρα με τα μεγάλα τα σαλπίσματα, το πρώτο γλυκοχά­ραμα του άλλου, που θά ταίριαζε τα μεγάλα τα σαλπίσματα μέσα 'ς τη

μουσικi} συμφωνία της Τέχνης. Οι πρόγονοί του 'ς τή Βενετιa ξνοίγον­

ται πρώτ' απο τα 715, με τόνομα Βαρδολάνοι. Τονομα Σολωμος 2 πρω­

τοφαίνετ' επίσημα, το 1697, 'ς ένα διάταγμα του Δόγη της Βενετίας,

Μας γνωρίζετ' απο κει πως ο Ιωάννης Αρσένιος Σολωμός, με όλο του

το σπίτι, πέρασεν απο την Κρήτη, αφού την πήραν οι Τούρκοι, 'ς το

Μωριά. Προτού καί ύστερα 'ς τήν Κρήτη, 'ς τά Εφτάνησα, 'ς το Μω­

ριά, Σολωμοt ξεχωρίζουνε 'ς τη δούλεψη της Βενετικής Δημοκρατίας.

Σολωμοl στρατιώτες, νομικοί, ιερωμένοι, άρχοντες καί κυβερνήτες, σέ

στερw και θάλασσα· ακόμα κ' ένας δόγης και μια άγία λαμπρύνουν το χρυσο γενεαλογι?ώ τους δέντρο. Τον πατέρα του Νικόλαο εννιa χρόνων

ήταν όταν τον iχασεν. ''Υ'στερ, απο ένα χρόνο σtάλθηκεν απο τον επί­

τροπο του Μεσσάλα 'ς την Ιταλία για να μορφωθή συντροφευμένος απο το διδάσΥ.αλό του Ρώσση. Ο Ρώσσης, δυτικbς ίερωμένος, εtχε κατα­

φύγει 'ς τη Ζάκυνθο, διωγμένος απο την πατρίδα του Κρεμώνα, για τα

φιλελεύθερα φρονήματά του, ποτισμέν' άΠο τις ιδέες που παντού σκορ­

πούσε τότε η μεγάλη Γαλλικη Επανάσταση. Όμως οι πρώτοι Έλλη­''ες διδάmιαλοι του μικρού Σολωμού 'ς τή Ζάκυνθο ειν' ένας Κασσιμά­

της, καί ο 'Αντώνιος Μαρτελάος, άνθρωπος σοφος για την εποχή του,

ποιητής, φιλελεύθερος, και πολv παράξενος. Κάποιος βιογράφος του

Σολωμού μας 6ε6αιώνει πως άκουσε τον Καραδίαν, έναν απο τους πιο

ύστερους διδασκάλους έκείνου, να ιστορύ με πόσο ζηλον ο νέος μαθη­

τής του μελετούσε τους αρχαίους Έλληνες ποιητάδες καt ιστορικούς,

1 • .Στι~ 8 του Απριλίοu δεν εγεννijθ'Ι}χ.ε · εινι:ιι η μέρι:ι ποο 6ι:ιφτίστ'Ι}χεν. Ίaε Πpολεγόμενι:ι Σ. Δε BιliC'IJ (Α . .Σ. Ζ. 1880) -

2 . .Σ' τdι 6ι6λία. κα.ι 'ς; τα. iyyρa.φa. του Πα.νεπιστημ!ου 't'tj~; Πα.β!α.~; που σποu­δα.σεν ο Σολωμό,, τόνομά. τοu γρά.φετα.ι δια.φοροτpόπω,: Σα.λομόv, Σ:α.λομόνε, . Σ:α­λα.μ!ι•J.

ΑΠΑΝΤΑ .ΣΟΛΩΜΟr

και πως έσπούδαζε την Αγία Γραφή, και παθητικα μεγαλοφωνούσε

απέξω τους ψαλμοiις του Δα6ίδ, τούς θρήνους του Ιερεμία και το μέ­

γα ποίημα του Ιώ6. Έτσι και 'ς την Κρεμώνα όταν επήγε, συνοδευμέ­

νος απο το Ρώσση, για νά τελειοποιηθί1 'ς την ιταλικi] Και 'ς τη λατινική

παιδε ία, οι ιταλοί του διδάσκαλοι χαρa το είχαν 6λέποντας πόσο ζωντα­

νά και πρωτόφαντα το ξένο παλληκάρι απο την Ελλάδα συνήθιζε να

έκφωνιi τους στίχους του Βιργιλίου· καί γνωρίζομε πως ένας απο τους

διδασκάλους του 'ς την Ιταλία, ενθουσιασμένος μετα τα πρώτα γυμνά­

i:ψατα του μα{}ητή σέ λατινικοi•ς καί σέ ιταλικοiις στίχους, του έλεγε :

<< Ελληνόπουλο, θα περάσης το Μόντη μας!».

Ζωηρος καί δυσκολοϋπόταχτος φαίνεται ο νέος. Απο το λύκειο

της Κρεμώνας άποφοίτησε κατiχ το Σεπτέμ6ριο του 1815. Σ' ένα σχο­

λείο της Βενετίας, που τον είχε δάλει προτήτερα ο Ρώσσης, γιά να τον εχη σιμά του, στάθηκεν αδύνατο να μείνη· δεν ημπόρεσε να συμβιβάση

την ορμη της ψυχής του με την πειθαρχία του σχολείου. Της ορμητικήc;

κ' ελεύθερης εκείνης ·ψυχής, μας λένε οι 6ιογρ'άφοι του, μόνος φρά­

χτης ήτανε ο σοβαρός, ενάρετος και φιλόστοργος Ρώσσης. Πρόσχαρος,

την εποχη εκείνη, και φιλοπαρατηρητικός, αγαπούσε να μψι'1ται ταξιο­

γέλασ-ία των άλλων, και δυνατο ε(χε της φιλίας το αtσθημα. Κάποια <:tνέκδοτα της εποχής του αύτή; μας φέρνουν dθελα 'ς το νου κάτι απο

τα πιιιοτα χρόνια πολυτάραχων μεγάλων ποιητών, (uς ο Μπά'ίρον, καί ό Σέλλεϋ. Το Νοέμβριο του 1815 γράφεται 'ς της Παβ(ας το Πανεπι­

στήμιο, 'ς τά νομικά' όμως προτού συμπληρώση τον τρίτο χρόνο της

σπουδής του, γυρίζει 'ς την πατρίδα του. Όχι με το δίπλωμα της νομι­

κή;, άλλa πλοίισιος απο την ιταλικη σοφία και την ποίηση , που κατa

τά χρόνια εκείνα έπαιρνε λαμπQa καί ξανάνθιζε 'ς τη γη του Δάντη

και του Πετράρχη.

Βάρ6αρος, κα/}ιος ο ίδιο; εlπε σε κάποιq ίταλόφωνο ποίημά του,

;τάτησε το χώμα της Ιταλία;, όμως βάρβαρος δεν ήταν αφού το dφη­

σεν. ·Η ίταλικ]J ψυχ)] (τόσο της ελληyικής συγγένισα) , καθ<l>ς απο μι­

κρός μ' εκείνη τρέφονταν, κ' 'Uσπρα μέσα 'ς τον άέρα της e;'ζησε, και τη γνώρισεν άπο σιμa κα ι την εχώνεψε, του μόρφωσΕ τη φαντασία και τοι~

τιJνωσε τό φρόνημα όμω; φαντασία κα .. φρόνημα ποτίζονταν καί ζωντά­νF υdν κ' έπαιρναν μια vέα χάρη ελληνικij αΠΟ την αισθαντιΚ1l πηγij ΠΟυ υ.νάδρυζε μέσα του. Γενναίοι διδάσκαλοι εκεί, φυσώντας του έρωτες κ' ενθουσιασμοiις προς τα ελεύθερα και προς τάληθινά, {tα του φώτισαν

την εθνικη συνείδηση, θα τον έκαμαν βαθύτερα να αίσθάνεται τά πά­

τε;ηα. Ξακουστοl. τεχν[τες του λόγου θα πλάσανε το φιλολογικό του νου

20~

ΜΕΛΕΤ.ΗΜΛΤΑ

να λαχταρίζη για τα ωραία και για τα μεγάλα και με δίψ' aχόρταστη

σύνθημά του να παίρνη το λόγο του «Φάουστ». «Όλο και ψηλότερα!».

Ανάμεσα 'ς τους φίλους του και 'ς τους γνωρίμους του της Ιταλίας,

μαζi. σοφοi. λογογράφοι καί παραδειγματικοt πολίτες, σαν το κρατικο

Μοντάνη, άλλοι πάλι, εθνομάρτυρες, σαν το καθηγητi1 Ρέσση, που τη

διδασκαλική του έδρα την ειχε κάμει 6ημα πατριωτικό, θα ξυπνήσανε το

κριτικό του πνεύμα, και θα μιλήσανε 'ς τη φλογερή του καρδιά. 'Σ την

Ιταλία τότε, πριν ως έθνος αναστηθ!ι, πνευματικa άναστημέvη απο τον Παρίνη και απο τον Αλφιέρη, απο το Φώσκολο κι άΠο το Μαντσόνη,

γνωρίστηκε 'ς το Μιλάνο με το Μόντη, τον περίφημο μεταφραστη του Ομήρου, πατριάρχη τότε των Ιταλικών γραμμάτων. Δόθηκε συχνa α­

φορμη 'ς τον Ίταλο νά παρατηρήση την κλίση που είχεν ο νέος 'Ελλη­

νας προς την κριτικη σκέψη. Άγνωστον αν έπλεξε γνωριμία 'ς το Μι­

λάνο με τόν άλλο μεγάλο ποιητή, με το Μαντσόνη, τον άρχηγο του Ι­

ταλικού ρωμαντισμού· ξεύρομε μόνον πως ο κερκυρα(ος Ανδρέας Μου­

στοξύδης, που τότε 'ς το Μιλάνο 6ρίσκονταν, οίκειος ήτανε του ενος καί του άλλου. Το μόνο 6έ6αιον εfναι ο ξεχωριστος πάντα σε6ασμος του

Σολωμοv προς το Μαντσόνη, κ' η ανταπόκριση της Μούσας του δευτέ­

ρου με· τά καλλιτεχνικa ιδανικa του πρώτου· τουλάχιστο μ' εκείνα που

τον εσυγκινούσανε σε μια ωρισμένη περίοδο της ποιητικής εργασίας του.

Πλοί,σιος απο τέτοια παραδείγματα κι απο τέτοια φρονήματτα γύρισεν

ο νέος Σολωμός, το 1818, 'ς τη Ζάκυνθο.

Η Ζάκυν-3ος. Ανάμεσα 'ς τα τόσα, 'ς τα γοργa και τα διαβατικa

που μας εντυπώνονται, και που τα γράφ' η μν'\1μη και τα ξεγράφει κά­

ποιες ενθύμησες απο τα πρώτα χρόνια, κρατιοόνται πλtον επίμονα, . ά­

πείραχτες απο τον καιρό. Μια τέτοια ενθί,μηση μου απομένει του τόπου

πού γεννήθηκεν ο Σολωμός, όταν επρωτοπέρασ' απο κειθε, παίδί. Διά-

6α γληγορώτατο, μιας ώρας μόλις· και ζωηρότατη εντύπωση κόσμου α­

γνώριστου ώς τότε, όνειρευτού. Του αέρα ήταν ή aξεθύμαστη μοσκο-

6ολιά· άρχιζε 'ς τοιί νησιού τό σίμωμα μέσ' απο τό καράδι ακόμα, σα

νά μη χύνονταν ή εύωδιι'χ μον~χ' απο τα περι6όλια, σα να ήταν εκείνη το μοναδικο καί το μυστικό χάρισμα γης και αέρα και ουρανού εκεί.

κ ' I _<1. ' ξ · , ' δ ' ' αι υστερα ηταν η vωρια που ανοιχτηκε ς τα παι ικα τα μq.τια μου

απο ένα ψήλωμα του νησιού· ειδ' απο κει, κι απάνω και κάτω και 6αθειά, πολ\ι 6α1Ιηά, όσο που έφτανε η ματιά μου, μια πρασινάδ' απέραντη ,

πρωτόφαντη, συνηθισμένος καθι:!>ς ήμουν απο πλάση άλλης λογής, (αση·

209

14

ΑΠΑΝΤΑ :ΣΟΛΏΜΟr

μένιες αλατόσπαρτες γύμνιες αλυκών, ήσυχα 6ουρκοθρεμμένα ρήχη λι­

μνοθάλασσας μέ τους ολάνοιχτους ηλιοψημένους ορίζοντες ), είδα σαν ένα 6ασίλειο του πράσινου, σάν ένα απέραντο ειδύλλιον, επαγγελίας γη, ζωντανi] απο τότε πάντα μέσα 'ς τή φαντασία μου. Καί καθ<Ι>ς κρατώ

'ς το νου μου άΠο τότε τη φυσικi} ομορφάδα της Ζακύνθου, την ιδέα μόνο τής <>μορφιάς της, κάτι αόριστο και ~αμπόν, 6μως πw γοητευτι­

κο για με κι ιiπό τους ωραίους στίχους μέ τους οποίους δυο μεγαλόστο­

μοι Ζακυθινοί, ο ιταλος Φώσκολος κι ο δικός μας Κάλ6ος λυρικa δια­

λάλησαν τίς χάρες του νησιού που γεννήθηκαν, ~· έτσι κρατώ 'ς το

νου μου κα' τον ποιητη Σολωμο καί. τόν φαντάζομαι σάν άνθρωπο πού

του δό~κε να κλείσ11 μέσα του και να ξεφανερώστ~, ζωηρότερ' απο άλ­

λους και μελωδικώτερα, πρώτα πρώτα την ψυχη της χώρας του, των

συντοπιτών του και τα χαρίσματα και τίς αδυναμίες, και ν' ανθίση εκεί

'ς τη Ζάκυνθο, σέ μια περίοδον ως δέκα χρόνων, ν' αν~ίσΌ σάν ' ένα λουλούδι νοητό, καμωμένο μέ ολα τά φανταχτερά, μα ευκολόσδύστα, χρώματα και με όλα τά μεθυστικιl τα αρώματα του ζακ~ινού κάμ.."tου.

Μας παρασταίνεται ο μικρος λαος που ζ11 εκεί πέρα, σέ ό,τι κατέχει πιο

σημαντικο και πιο δαθv απο τη φύση γνώρισμα, σαν ένας λαός πλοiι­

σι'ος απο αίσθημα κι απο φαντασία' μα ή φαντασία του, ευκολογύριστη,

αλλάζει, το καινούριο ζητάει, και το αίσθημά του δεν αντέχει για πολυ

'ς τά έμπόδια, και πέφτει. Ο Ζακυθινος ανάφτει ει:ίκολα, καί γλήγορα κορώνει. Φαιδρος και παθητικός, αγαπάει τα γέλια, και τα μετωρίσiια­

τα, καθώς έχει περισσa τα δάκρυα· και θλίδεται άΠο την ξένη δυστυ­

χία πιο πολύ, παρ' όσον απο τη δική του. Μίμος κt:χι τραγουδιστής, έξέ­χει Ί:: τα πειοάνματα· ιη κ α ν τ ά δ α ε(ναι τό στοιχεtο του. Γεννημ~­

νος μουσι?«Sς· δηλαδη κιθαι;>ιστής, πιό πολ{ι, Τά πι.ο γνωστά και πιο

αγαπημένα τραγουδάκια του πολλού κόσμου, μέσα 'ι; τά στόματα εκεί­νων, πού δeν ορiγον'rαι πλiον τ1)ν τρα]μa πρωτύγuνην αρμονlα του

λέ δ ι Ι . I λ' θ I κ φτικου tQαγου ιου, μητε την πργψι ανατο ιτικη πα ητικοτητα του

αμανέ, και που ακόμα δεν γνωρίστηκαν με τη σοφή καί τη 6αθεια μουσικi]

των ευeω~αCων· "'α τραγοvδLα τα ;ι.αμ.ωμέν' απο Λαγου'ίδιάρ'ηδΕς mι Τσακασιάνους καί τους ομοφύλους: των, τα τονισμένα απο τόν Ξ{rν~rι, σt μΕλωδίις εύχ.ολοθύμητες ιταλικές, όλα, τραγουδιστάδες και μουσικοί και κι~αριστd.δες, απο τη Ζάκvνθο μας έρχονται. Ο Ζακυ~ινος εtναL γεννημένος ποιητής πιο πολiι αυτοσχεδιασri)ς ή ποιητής, · Ιστοριογρά­φος τοv λαού αύτού αναψeρe:ι Πως Ε}(.Εί, γραμμ.ατισμivοι Χι αγράμματοι, , 1 ' ι ι ι - ι ' ι • λ ι; τη χωQα καί ι; τα χωQια, ΚQπΤΩ1tν ι:.τΩψΩ το πτιχο ς το στομα κα η-

μι:ιιίζuνται και ειιωταπuκιιίνονται με στίχους, (κα6ώς εύκολα πετούνε

210

ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ

τη βλαστήμια 'ς τοϋ θυμού την ώρα)· και σημειώνει την απορία κά­ποιου aγγλου περιηγητή που ρώτησε γιά κάτι μια χωρική, κ' η χωρικη

του αποκρίθηκε σε στίχους. Κι' όπως είν' εκεί φτηνa χυμένα τα ερωτι­

κd. παραπονέματα της καντάδας, τά «Στον τάφο μου απάνω» και τα «Πως f}μπορείς κι άλλάζεις την καρδιά σου», έτσι -και ταναγελάσματα, και οι παρωδίες, αυτογέννητα Πλούσια έκεί πέρα, Οί δύο γνωστότεροι σατυρικοί, προς τα τέλη του προπερασμένου. και προς την αρχη του πε­ρασμένου αιώνα, ο αδιάντροπος Κουτούζης και ο ηθογραφικος Γουζέ­λης, απο τη Ζάκυνθο μάς έρχονται.

Ως τά 1828, που πέρασε 'ς τήν Κέρκυρα, ζη εκεί. και κλει 'ς την ποιητικη ψυχή του τη Ζάκυνθο, μέ "tήν ολάνθιστη και την άνάλαφρη

χάeη της ατμοσφαίρας της, με τη μοσκοδολιa της πνοής της, με το ξεγνοίαστο γοργοκύλισμα του τραγουδιού της, με την περιyελαστικ{l · της όρεξη και με το 6ηλυκό πάθος της. Ευκολοκοινώνητος τότε καί a­

νοιχτόκαρδος. Είναι η, ψυχη της συντροφιάς του· . συντροφιάς άπο νέ­ους, πού αν ορέγονται τη μάθηση καί τους στίχους, πιό πολ\ι όρέγονται

να διασκεδάζουν μέ τους μωρόσοφους και ν' αποτρελλαίνουν τους ελα­

φρόμυαλος. Αξιοθαύμαστος τύπος μωροσοφίας ο ίατρος Ρο'ίδης, η Μούσα της «Π ρωτοχριονιάς» και του « Ιατροσυμδουλίου» . Π όσο πνεύμα

καί πόσους στίχους ξοδεύει ο ΣολωμΟς για να γελάση μέ τους συντρό­

φους του 'ς τη ράχη του Ρο'ίδη! Κ' έξαφνα όταν εκείνος, μέσα 'ς τη

6ροχη των κακών στίχων πόύ γεννοδολούσε τύχαινε ν' ιiστράΨη και δύο τρεις της προκοπής, ο Σολωμός, σαν αγνος Ζακυitινος πού ήταν,

ευκολομετάδολος κ' ευκολοενθουσίαστος έπαυε τά γέλια κ' έτρεχε και

φιλούσε το Ροίδη! Είναι ή εποχη που αυτοσχεδιάζει ξέγνοιαστα γιά

τΟύς φίλους πότε ιταλικ« σοννέτα, στιχουργήματα περιστατικά, άπάνω

σε δοσμένες ρίμες πότε σάτυρες, σαν το «Όνειρο» και σάν τη «Π ρω­τοχρονιά»' σάτυρες πΟύ θ' άναγνρίζεται πάντα η κοινωνική τους, η λαο­

γραφική, ή ηθοποιητική, (αν όχι και η ποιητική καθως εννοούμε την ποίηση την vψηλΥ]) σημασία. Αν κι' αρχίζη απο τότε να κυριείrη το

νου τοv η φροντίδα μιάς πιο ευγενικής και σπουδαιότερης ποιητικής τέ­

χνης έλληνικής, σταλασμένης πάντα «άπο ζωντανες φωνές, οχι απο

8ι6λία», καθ<hς θάλεγεν ό Θωμαζέος, όμως ακόμα στέκει αναποφάσιστος.

Κάπως θvμίζει, κατa την εποχη εκείνη, μερικσVς συμπατριώτες του ά­

γιογράφους που πολεμούσανε ''ά ταιριάσουνε 'ς τις είκόνε.ς τους τό

φράγκικο τρόπο με τη 6υζαντινη παράδοση. Καλa δεν ξέρει ακόμα ποιος ο δρόμος του' θά. τραδήξη εμπρός για να χαρ&ξυ · τη νέα ελληνι­

κη ποίηση, η θα μείνη ο στιχοπλέχτης ο ι.ταλόφωνος, μαθητι1ς του

211

ΑΠΑΝΤΑ :ΣΟΛ9.ΜΟf

Φωσκόλου, η {}αυμαστης του Μαντσόνη, κ' ύστερ' απο λίγο ίσως εκεί­

νων ισόπαλος; Πιο πολv προσέχει τότε 'ς το-uς ι ταλικοuς του στίχους. Ο Τρικούπης, νους απο τους πιο μορφωμένους και τους κρ ιτικιοτερους του καιρού του, σαν <tξιος φίλος του στέκεται και σαν αγαθος δαi.μοναι;.

Του καθαρίζει τη φιλολογικη συνείδηση απο κάθε σύγνεφο δισταχτικό,

ξάστερα τον κάνει να ξανοLξη τον προορισμό του. Μην ονειρεύεσαι πε­ρίλαμπρο τόπο 'ς τον Ιταλικο Παρνασσό' η μοίρα σου έγραψε να Οά­

λης τα θεμέλια της εθνικής μας Τέχνη(" Ό Γάλλος F AURIEL, σο­φος aνθολόγος και φωτεινος εξηγητης της αυτοψύτρωτης χλώρης των εθνών, πλασμένος για να εμπνέη και για να δυναμώνη δημιουργι~Cι

πνεί•ματα, και αρχηγο\Jς φιλολογιών, σαν το Μαντσόνη κο. σαν το Σσ ­

λωμό, δεν του φανερώνει μόνο την αγνη ομορφιά, που δροσοσταλάζει 'ς τα κλέφτικα καί 'ς τάλλα δημοτικa τραγούδια μας· τον κάνει να υπε­eηφανεύεται και για τη χαριτό6ρυτη γλώσσα των τραγουδιών εκείνων·

της γλιοσσας αυτής δεν της λείπει παρa η φροντίδα και ταδιάκοπο το

δούλφ' απο τους γραμματισμένους του Έθνους για να γίνn σοφος

λόγος και γεννήση πλοί:σια και ζηλεμένη Τέχνη. 1 ΊΌ Εικοσιένα έρχεται

με ταναστάσιμα του Γέ.νους καρυοφί•λλια και με μια λύρα πινδαρική.

· Απο την ίδια λύρα πινδαιηκού ενθουσιασμού διαφορετικες aρμονίες

προχύνουν δυο :tεχνιτές άμοιαστοι και όμοια δυνατοί, τ:Ξκνα και οι δίlο της Ζακύν{}ου· ο Κάλ6ος και ο Σολωμός. Το όρ-αμα της ελευ{}ερ(ας:,

«δγαλμένης απ' τα ιερa κόκκαλα των Ελλήνων», μια <<Ελλάδα λαμπρό­

τερη, μακρυάθε τα 6ουνά της υψώνοντας απάνω απο κ\ιματα γαληνό­

τερα», καθιhς τη Όλέπει προφητικa ο Άγγλος Σέλλεϋ, συγκινεί και μα­

γνητ(ζει την Ευρι!Jπη, όπου διαλεχτa αισθήματα και μεγάλες ιδέες. Ο

μεγαλοφάνταστος ρωμαντισμος των Μπά"ίρον και των Ουγκω παίρνει

το πρώτο γοργο φύσημά του ανάερα φερμένος μέσα σε ρευμα παγκό­

σμιου φιλελληνισμού. Και η Μούσα του Σολωμού κατε6άζει απο τα χεί­

λια της την απλήν αρκαδικη φλογέρα· μ' αυτi]ν είχε αρχίσει ''α λέη τη

χαρά της και τον πόνο της μέσα 'ς τη δροσιa και μέσα 'ς το φως του

γύρω κόσμου· τη φλογέρα της Α,•Οοί•λας του, της Ευρυκόμης του, της

Ξανθούλας του, της Ορφανής του, της Άνοιξης και του Καλοκαιριού

του 1\ιfεταστασ(ου' κι αφLνει παράμερα και τον dλλον εκείνο, τον έλεφαν­

τ ένιο και πιο λεπτόφωνον αυλό της Τρελλή; Μάννας του, των Δυό Α­

δερφιών του, της Ψυχοί•λας του, της Ωδής του Πετράρχη, Η Μούσα

1. flλέτ:~ Κρωμ5ci.χερ • lστορί(Χ. της Β~ζοιντ~ν'ής λογοτεχνίοις» μετci.φp. Γ. Σω· Ηιf'':...&;.;·• "Ι3~5λιοθ·ήκη Μι:φοισλ-ή, τόμ. Γ', σ. 13, κτλ.

212

llfEΛETHMAT Α

του μεταμορφώνεται· φαντάζει 'ς τανάστημα με την iδια την Ελευθε ­

ρία" είτ' εκείνη υμνολογεί, είτε μοιρολογάε ι το Μπά"ίρον νεκρό, σαν τον

πίιργο μεγαλώνει, γληγορώτατα αναδεύει τα αιθερόλαμνα φτερά, τόλ­

μην πίνει ό οφθαλμός της, ύμνων και παιάνων γίνεται πηγη πολυόργα­

νων. Απο τότε ο ποιητης ξανοίγει και πολεμάει να ζήσυ το θαυμαστο

πρόγραμμά του : «Κλείσε μέσα 'ς την ψυχή σου την Ελλάδα καί θα αισθανθής μέσα σου να λαχταρίζη κά{}ε είδος μεγαλείου». Καί κα{}cος

ο ποιητης δεν ίlρατεί το ποτήρι 'ς τα λουλούδια, μα προδαίνει κ' εκφω­

νεί τραγοί•δια φιλελεύθερα «σάν τον Π ίνδαρο», φιλελεύθερα ξεσπαθιο­

νει, όπως για τη ζωνταν1) πατρίδα , έτσι καί. για τη γλώσσα τή ζωντανή·

μήτε που ξεχωρίζει την έθνικην ιδ(αν άπο την ιδέα τη γλωσσική. Με

στίχους του Δάντη, πρωτοπλάστη μαζί της εθνικής τέχνης, της εθνικής ιδέας, της εθνικής γλώσσας, επιγράφει τον 'Ύ'μνο προς την Ελευθερία "

με στίχους του Δάντη επιγράφει το Διάλογο μεταξiJ «Ποιητή, Φίλου,

Σοφολογιωτάτου». Δε,, έχω τlποτε' άλλο 'ς το νου μου, λέγει ο Ποιητης

του Διαλόγου, «πάρε ξ ελευθερία και γλώσσα». « Αμύνεσ{}αι περί πά­τρης» μπορούσε ακόμα, με το Qητο του Ομήρου, να σημειώση και τη

γλωσσολογ ικ11 του .τολεμι;ι.ή , κα{}cος θα κάμη, μισον αιώνα ύστερ' άπο

Χείνον, ένας άλλος πρόμαχος της γλι;Jσσας μας. Όμως αΧόμα, καί κά­

τω απο την ωQψC;)τεQη τοί•τη πε ι:ίοδο της φαντασίας του, πάντα κρv-

6παι ο ζαχυΟινος τύπος, ο απαλος και κάπως θηλυκότροπος αισθημα­

τίας, ο κιθαριση)ς και aυτοσχεδιαστής. Την ψυχη του ωραίου νησιού την εκυρίευε τότε, καί νί•χτα μέρα την έκανε να σπαρταρίζυ η τvχη της

όλης Πατρ ίδας, 'ς το ΜωριιΧν άντίπερα και 'ς τη Ρούμελη πέρα, που

αγωνίζεται . Το l\Ιισολόγγι! Του ηρω'ίκοu αποκλεισμού του η αγωνία αν­

τιχτυπάε ι ' ς το λαο της Ζακί•νθου. Οι αντίλαλοι τών κανο,•ιcον, α:το τά

Μισολογyίτικα ρ1ΊΧΙJ. ως εκεί φτάνοuν. Απο τά γυναικόπαιδα των Μισο­λογγιτc:)ν , «θλιμμέ,•' απομεινάρια της φυγής και του χαμού», γεμάτοι οι

δρόμο ι και τα καντοίινια της χιίJρας. Ο ποιηη)ς σε μια πεζογραφικι)

σελiδα του, περισωσμένη απάηεχα, εμπνέει και 'ς εμάς τη συγκίνηση

που του γεννοί•σανε τότε τα πρόσωπα και τα τριγυρίσματα εκείνα. Σε μια εξοχη της Ζακί•νΟου, προς το μεσημέρι, με το άΧοt•σμα των Κ(η'Ο ·

νυ:,ν, ο ποιητη; πρόGαλε,, απο το σπίτι του και 'ς ένα λόφο ανέGηκf,

και τα χ έρια ί•ψωσε και δυνατCι φώνα~ε : «Βάστα καημένο Μισολόγγι,

βάστα! ~~ Κ' έκλαιγε . Κ' ένα βράδυ aστρόφεγγο, 'ς τη ρ(ζα μιας ελ ιάς

καθισμένος, έκοβε την πολί•ωρη σιωπή του για να ειπή του δοvλου του:

«Τι να γίνωντ' εκεί κάτου τώρα τ' αδέρφια μας ;» Καc ο δούλος τον

είδε κaι τότε να δακρί,ζη. Κι άλλη μια φορa ο αφέντης του ~δωκε το

213

ΑΠΑΝΤΑ ~OΛQMOr

φαγί του να το μοιράση 'ς τους χωριάτες, λέγοντας: «Την ώρα τούτη πόσοι πεινάνε 'ς το Μtσολόγγι I Δε θέλω περιστέρια:» Κ' έφαγε ψωμt κ' ελιές. Τον WITW ΑΝΝ, ακουστον Αμερικανο ποιητή, που μεγαλό­φωνα aντιλάλησε 'ς τους στ(χους του την πατρ(δα του και τα πολεμικά της τρόπαια, κατηγόρησεν ένας κριτικός, συμπατριώτης του πως τον :τόλεμο που τραγούδησε τον εγνώρισεν οχι 'ς του πολέμου τους κάμπους,

ιiJJ.iι. 'ς τα νοσοκομεία του πολέμου. Θα μπορούσε να στοχαστή κανε(c;· παλλήκάρι χρόνων ως εικοσιπέντε, σαν τον Σολωμό τότε, άνεργα · έκλαι­γε, και του έφτανε να θυσιάζτι μακρυό.3ε τα περιστέρια του. Παλληκάρι, τράβα ίσια εκεί κατά. τη φωτιά. και πρόσφερε τό χέρι και το αίμα σου! Τέτοιος στοχασμός, dσο κι αν κριθή εύλογος από μιας αρχής, δε μπορεί νά κρατηθή σε 6αθύτερο 6ασάνισμα. Και μ-ήπως η Ιδέα δεν ε{ναι δV­ναμη, και μήπως δεν υπάρχει για την τιμη των πραγμάτων ένας υψηλό­

τερος κύκλος, κύκλος που μέσα του λεlπει το ξεχώρισμα της θεωρίας

απο την πράξη, καί που μέσα του ο λόγος είναι το 6λαστάρι της ενέρ_

γειας καί που ~να καλλιτέχνημ' αξ(ζει lσα με · μιαν ανδραγαθίαν; Ο Σο­λωμΟς αν δεν εκράτησεν όπλο, με τη λύρα πλήρωσε το μεγάλο φόρο προ~

την πατρίδα. Φτάνει πως έγραψε τότε τον 'Τμνο καί την · Καταστροφi1

των Ψαρών, και πώς απο τότε χτύπησε 'ς τη φαντασία του, μαγεμένη από τό επικό μεγαλείο του πεσμένου Μισολογγιού, το ποίημα των «Ε­λεύθερων Πολιορκημένων».

Το 1826 έρχετ' ένα δράμα να προσθέση νέα χορδfι 'ς τι'J λύρα του κα~ με νέα δάφνη να του στολίστι τό κεφάλι. Η αισθαντικη ηρώ'ίσσα

' ' (Μ ' Π 'λ ' ' ' ) που πηρε το φαρμακι, α(?ια, απαγεωι;,ιγοπου ου τ ονομα της , «φο-6ούμενη, μάς είπανε, μήπως απο του πάθους τη σφοδρότητα κινδυνέψ' η

τιμή της», δεμένη φαίνεται πως ήταν με τόν ποιητη μ' ένα εγκάρδιο δεσμό' «αγνη φιλ(α>; την ονομάζουν - με κάποιαν αφέλειαν - οι βιο­γράφοι του. Το πασίγνωστο τραγούδι της Φαρμακωμένης, τόσον 'Uψη­

λον όσο και απλό, συνθεμένο με όλη την εύγλωττη ζέστη της απολογίας, με όλη την κατάνυξη της προσευχής, ·ήταν ο τελεvταtος ποιητικος και

κοινωνικός μαζί θρίαμδος του Σολωμού μέσα 'ς τη Ζάκυνθο' έγραψεν ένα

ποίημα καινούριο τότε 'ς το είδος του και σκέπασε με λευκότατο πέπλο

τη μνήμη της δυστυχισμένης. Όμοια, ένα χρόνον ύστερ' απο τότε, n

τελευταίος φιλολογικος και ρητορικΟς θρ1αμ6ός του 'ς την Ζάκυνθο ή­

ταν ο λόγος που έ6γαλε 'ς την έκκλησίαν εξ αφορμής του θανάτου του Φωσκόλο~. Η Ζάκυν3ος το είχε καύχημα πως ο δοξασμένος έκείνος Ιταλός, «γνήσιο πνεvματικο παιδt της Αθήνας και της Ρώμης», καθώς τον είπεν η Δώρα Δίστρια, δλαοτός Ελληνοπούλας μητέρας, της Ζακύν-

214

JriEΛETHMATA.

θου ήτανε γέννημα και ψάλτης. Ο Σολωμός, θαυμαστiις τού Φωσκόλου, 'ς ενα ιταλικο σοννέτο τραγούδησε τον περίτρανο πόθο του «να γεννηθή καί. 'ς την "Ελλάδα ένας που να του μοιάζ!)»' 'ς το εγκώμιο, μέσα εκεί 'ς

την εκκλησιά, ξεδίπλωσεν όλη του τη δύναμη μέ την οποίαν εκυρίευε και

μεταχειρίζονταν την Ιταλικη γλώσσα. Γνώροιμός μας Ιταλος ποιητής, ο Ρεγάλδης, τον Ι ταλικΟ λόγο του Σολωμού το\• έλεγεν «ακαδημα·ίκο με­

λετημένο», μέ φράσην όλη ομορφιά, γιομάτην απο πλούσιες και ζωντα­

νf.ς εί.κόνες» . Όπως και ο ιταλικος στίχος του Σολωμού - μας λέν' ο ι

ιταλογνώστες - θρεμμένο δείχνει τον ποιητή του με τή μελέτη των

κλασσικών τής Ιταλίας . Όσοι άκουσαν τότε τό λόγο του για το Φώσκο­

λο, ξεχάσανε πως δρίσκονταν μέσα σε ναό και χειροκρότησαν το ρήτο­

ρα. Κ' έτσι lκλεισεν ο Σολωμος τόν πρώτο κύκλο της φιλολογικης του ζωής. Το 1828 πέρασε 'ς την Κέρκυρα.

Η Κέρκυρα. Της Ελληνικής παιδείας εκείνη τότε ο πλέον επίση­

μος σταθμός. Η · Ακαδημία εκεί μέ ακουστοvς διδασκάλους. Ξένοι φιλό­

λογοι απο τη Δύση κρατούν εκεί της ελληνικής ψυχής τα μάτια ανοιχτa

:τρός το φως απέξω. Αέρας πνέει ζωοδότης απο τα ιταλιχa πελάγη·

ύ φιλολογικος και ποιητικος φιλελληνισμος του Θωμαζέου καί του f'ε­

γάλδη εiιγενικά αναδίνει τάνθια του, ύστερ' απο τα αιματοκύλιστα λου­λούδια του ηρω"ίκού φιλελληνισμού σαν εκείνο που φύτρωσε 'ς τις Χα()-·

διες του Σανταρόζα και του Μάγερ: Ο κόσμος εκείνος πλέον ταιριαστός με τη διανοητικΎ] δίψα του Σολωμού. Ο νους του σέ κίνησην αδιάκοπη, τραδάει μπροστά. Στη Ζάκυνθον ο αισθηματικΟς τραγουδιστής, ο ε­

λαφρόφτερος και aστείρευτος αύτοσχεδιαστής, ο ευκολοκοινώνητος, ο εγ­

Κάρδιος . Τό ζωηρον αtσθημα με τοvς απαλοvς θρήνους, με τα σκληρά

κάποτε γέλια, με την ποίηση πού ξεχωρίζετ' εύκολα πότε με του ειδυλ­

λίου την τρυφερή, στερεότυπη κάπως απλότητα, ·πότε μ' ένα μοιρολόγι, πότε με το λυρισμό, και με τη ρητορεία κάποτε, της ωδής, πότε μ' ένα

ερωτικό άναστένασμα, πότε με μια σάτυρα και παρφδία. Στη Ζάκυν­

θον ο ·κηρυγμένος θαυμαστής της · Ιταλικής τέχνης. Στην Ι<:έρκυρα κά­

ποιο νέο πράγραμμα ξετυλίγετ' εμπρός του · σαν άπο νέα ιδανικά, μιας

ζωής κάπως πω μοναχικής, πιο σπουδαχτικής, πιο δυσκολοξάνοιχτης,

και πιο σοφής. Ν έ α ιδανικά ; ίσως δεν ταιριάζει τόσο ο λόγος. Στην

Κέρκυρα 6λέπει σιμώτερά του κ' εργάζεται συστηματικώτερα να τά κά­μτJ δικά του τα ί.δανικά εκείνα πού νεώτερος καί 'ς έναν dλλο αέρα, και

προτού κα6αρώτερα .τα· ξανοίξη, πάντα τα είχε μέσα του. Απο τά

νεανικά του χρόνια, όσο κι αν ήτανε κοινwνικός, όσο κι αν ξεχίrνονταν

215

ΑΠΑΝΤΑ ΣΟΜ!ΜΟr

, , , ζ ' ' σε στιχους της στιγμης και σε μετωρισματα, σε ωηρες συντροφιες ιί-

νάμεσα, πάντα έστεκε ο ξεχωριστός, ο μ ό ν ο ς. Το ξαφνικο Μ.λημα

μιας φλογέρας, κα{}<bς τάκουσε μια μέρα που περιπατούσε 'ς την εξο­χη μ' ένα φίλο του, καί τον έκαμε να ένθουσιασθ,fl, και να γυρίσu προς

το φίλο του και νά του κράξυ <<Τι αισθάνεσαι;» εκε[ που ο φίλος του

ψυχρ-ότατα του αποκρί{}η· «τίποτε!», - σημαντικό παράδειγμα ε(ναι, ανάμεσα σε άλλα, της ξεχωριστής ψυχής του, που δεν ε,Sρισ?tε ανταπό­

κριση 'ς τους άλλους. Και μέσα 'ς το ανά6ρασμα του αισθήματος ο κρι­τικος νους, εκείνος που σαν Αθηνάς χάλινάρι ξέρει να συγκρατb τον

Πήγασο της Φαντασίας, απο τα νέα του χρόνια - σπουδαστης ακόμα 'ς την 'Ιταλία- τοu συγνέφιαζε το μέτωπο. Το γνωρίζομε από τη θαρ­

ρετή του απάντηση - δεν ήταν {σως ακόμα ε{κοσι χρονών - προς το

Μόντη. «Δεν πρέπει κανεiς να συλλογίζεται τόσο, του έλεγεν ερεθισμέ­νος ο Ιταλός· πρέπει να αισθάνεται; να αισθάνεται!» Και ο νέος απο την

Ελλάδ' Απολλωνίδης του απαντούσε· «Πρέπει πρd>τα με δύναμη να

συλλά6η ο νους κ' έπειτα η καρδιa θερμa να αισθαν{}ή 6σα ο νους

εσυνέλαδε».ι Και πριν αποκατασταθή 'ς την Κέρκυρα, και την επο­χη που σκόρπιζε ταυτοσχέδια, γνd>ριζε πως ο τεχνίτης θέλει και­

ρο και κόπο για να φτάσn σε μια κορφή, δόξαζε κ' εκείνος πως η υψηλότερη λειτουργία του ποιητή είναι μια λειτουργία φιλοσοφική, κ'

έγραφε σε μια σημείωση του προς τον Μπάϊρον ποιήματος, από το

1824: «Η δυσκολία, την οποίαν Qισθάνεται ο συγγραφέας (ομιλώ για

το μεγάλο συγγραφέα) δε στέκει εις το να δείξυ φανrασία και πάθος,

αλλa εις τu να υποτάξυ αύτa τα δύο πράγματα, με καιρό και με κόπο, εις το νόημα της Τέχνης>>.2 Αλλα το νόημα της Τέχνης είναι πολ\ι

δύσκολο να το καταλά6η και δικό του να το κάμΊΙ ο ποιητης μέσα 'ς το

θόρυδο του κόσμου, 'ς την παραζάλη της κοινωνικής ζωής. Έγραφε ό Γκαίτε, ύστερ' απο το ταξίδι του 'ς την Ιταλ(α· «Κι ό φιλότεχνος που

θέλει να σπουδάσυ, καθ<bς οι ζωγράφοι, και Οί αγαλματοποιοί, και οι f δ λε f ' ξ I

1 'λ I 'λ αρχιτεκτονες, ου υει ς τη μονα ια για χαρες που μο ις ειναι οί α -λοι σε κατάσταση να μοιραστούνε μαζί του». Κι ο Σολωμος έγραφε τ.ο

1830 απο την Κέρκυρα προς τον πατέρα του ποιητή Μαρκορά: «Είναι

1. Ο φ-rιμισμένο~ ι:lγγλο~ φιλόσοφο~ Bain (~ο -rιuρσι σe γσιλλιχ'ή έκ~οσ'Ι'j ~ου έργοιι ~ου •L' espήt et Ie Corps•) ιιποσ~Ύjp!ι;;ει, ι:tν~!θε~σι προ~ 6.λλοιι~ σοφοu;; τοΙJ τόποιι τοιι, πω~ 1j μεγ6.λ1j σιρχόντισσσι δόνσιμ.Ύj ~ων μεγιtλωv ποιητών είνοιι ~ο σι(σθ'Ι'jμσι· χσιι πω~ τι ψσιντσισ!οι ~εν είν~~:ι π~~:p~ τοιι οιιοθ'ήμ~~:τος; ιιΠΟ'tσtΊ'ttΧ'ή.

2. Ο μέγσι~ ~εχνοκρ!τ'Ι'jζ Rιιskin χliποιι λέει: •Για. να. είνσιι χσ.νε!ζ ποιr;τ'ijς ψ~~νει νrι. οιιοθ6.νε~οι: 6σιθ;ι6.· "μω~ ο μεγ6.λο~ ποιη-.Ίj~ χ~~:ι δοιθε ι~ οιιοθd.νε-.οιι χαι διιθε ι ά'. νοεί•.

216

ΜΕΛΕΤΗΜ.Α.ΤΑ

γλυκu μέσα 'ς την ησυχία του μικρού δωματίου να καταστρώνη κανεlς

u,τι μέσα λέγει η καρδlα. Και η ίδtα μόνη του επαίνου, όταν αυrος μας

παρουσιάζεται υπέρμετρος, ταράζει εκείνη την ηδονή, και κάποτε σπρώ­

χνει πρ-ος το χειρότερο. ΑυτΥ] η ηδονη πρέπει να είναι αθόλωτη», Κ'

'iΊστερ' άπο ένα χρόνο, πάλι 'ς τόν ιδιο iγραφε και υμνολογούσ& την ευτυχία της μοναξιάς: «Δεν ζιι κανεl.ς καλa παρa μόνος. ·Απο τα τρυ­

φsρά μου χρι'Jνια μου έκαμε πάντοτ' εντύπωση ο χωλος εκείνος θεος που ι;1χε eίξει v.πu τους ούρανΟ'uς ή μητέρα του' έστεκε μες 'ς τον κόρφο της

θάλασσας δουλεί•οντας δίχως κανεtς να τον δλέπη, δίχω:; αυτος άλλο

ν' άκούη 'ς τη σπηλιά του τριγύρω παρa μόνο το απέραντο πέλαγο που

6οούσε».

Κάποια μέρη της Κερκύρας ένας καλλιτέχνης ιστοριογράφος ι «φυ­

σικ1) ·Εδέμ, τα ωνόμασε, που δεν περιγράφεται με λόγια η γαλήνη ~αι

iJ ευδαιμονία της». Τρανος φυσιολόγος φιλόσοφος, ο Χέκελ, πως θα ή­

θελεν, είπε, να ζούσε και να πέ-&αινε 'ς ένα χωριο της Κερκύρας I Μια μυστικη δυσκολονόητη Μούσα, η Ελισάοετ της Αυστρίας, έστησεν εκεί ροδόσπαρτο το μνήμα του αγαπημένου της ποιητή, 2 και 'ς ένα δράχο

του νησιού γλυκογέρνοντας ανάπνεε μαζt τήν 1)συχην αύρα καί την ιε­

ιη'1 του ποιητή ανάμνηση. Στον τόπον εκείνον η ομορφιά, καθό>ς το

παρατήρ-ησαν, πλασμένη νά συγκινήσ11 την ποιητικη φαντασία πιο πολ-U

απο τή φαντασία του ζωγράφου. Καί καθcbς κανένας άνθρωπος μεγα­

λουργος δε γ~ομίζει την ιστορία του νησιού, απο ταρχαία ως τα νεώ­

τερ' άκόμα χρόνια' κα-&cbς καμμιa υπέροχη ιστορικη μορφη δε δασι­

λεύει απάνω 'ς τήν πνευματικi) ζω1Ί των Κερκυραίων· και πρέπει νά τρα-

611ξουμε πίσω δαθειa ως τό μυθικο καιρο και απο τόν Όμηρο να δα­

νειστούμε γλυκόπνοα μόνο ιδεώδη πλάσματα, έναν Αλκίνοο, μιa Ναυ­

σικα, ένα Δημόδοκο, -έτσι το Ομηρικο τραγούδι κρατάει εκεί δυνατό­τερα κι απο κάθε άλλον τόπο τα σημάδια του, έτσι κ' η αρμονία η ομη­

ρικη ζωηρότερα φανερώνεται μέσα 'ς το φως που εμψυχώνει και 'ς την

ήσυχία που αναπαύει τη φυσικη καλλονη εκεί πέρα. Γαληνη καί ολη απο

τήν αντικειμενικότητα εμπνευσμένη η ποίηση του Ομήρου, 3 σα νοητος

ουρανος τάχα δΕν απλώνεται 'ς τον αέρα του τόπου που διάλεξε να ζή­ση ό Σολωμός; Ποιος ξέρει :κι αν αύτος ο ουρανός, φανερωμένος 'ς τα

1. Ο Γρ't)'(Ορ66ιο~.

2. Tou Αϊvέ.

3. Κ. Ο Μ1λλeρ Ιστορίοι Ελλ. Φιλολογ(οι~. μeτιiφρ. Α. Κυπριοινοu , τόμ. Α' οελ. 115.

217

ΑΠΑΝΤΑ ΣΟΛQΜΟr

μάτια της ψυχr'ις εκε(νου, «ανοιχτa πάντα κι οiγρυπνα», δε στάθηκε κι ' ' ι δ ι ·ι ( πά αυτος αφορμη να παρακινησ11 και να vναμωσ11 τον ποιητη, που ν-

τα μελετούσ.ε και ζητούσε), προς το μεγάλον όνειρον μιας τέχνης μαζί

απλ1lς και 6αθειάς, δημοτικής και aριστοκρατικής, δαφτισμένης «'ς την διπλή κολυμπήθρα του αισθήματος και της φαντασ(ας», όμως γαλήνιας και αντικειμενικής. Σημειώνει 'ς τα Πορλεγόμενά του ο Πολυλάς: do

έργον του εις την Τέχνη, καθι&ς και εις τον υψηλΟν προφορικΟν λόγον του, ήταν μια αυθόρμητη αδιάκοπη προσπάθεια να σ6ύν1J την προσωπι­κότητά του μέσα εις την απόλυτη αλήθεια.» 1 Ο ίδιος όμοια αναφέρει

πως εύρισκε μονάχα 'ς τα Ομηρικά ποιήματα ο ΣολωμΟς το αθάνατο

παράδειγμα της αρχαίας Τέχνης, και πως παράσταινε εικονικά

το δυσκολονόητο 6άθος της Οδύσσειας μέσα 'ς τη φαινομενική της

άπλότητα. Τα οχτω και είκοσι χρόνια, που έ'ζησε 'ς την Κέρκυρα,

φαίνεται πως τα γιομίζει ένας αγώνας για πλαστουργίαν έργου διαφο­ρετικο{, κι απο τόν ειδυλλιακο και τον ελεγειακο τόνο των πρώτων τρα­

γουδιών κι απο τους πινδαρισμοvς των 'Ύ'μνων, ακόμα κι από τη Βυρω­

νικη μαζt και Δάντειαν ανατριχίλα του «.Λ.qμπρου». Βάλθηκε σάρκα να

Μ>ση 'ς την ιδέαν του: «Κλείσε μέσα 'ς την ψυχήν σου την Ελλάδα,

και itα αισθανθής να λαχταρίζη μέσα σου κάθε εtδος μεγαλείου». Το έργο του της εποχής της Κερκύρας αληθινa 6λiπει προς κά{}ε εtδος με­γαλείου· οργανο προς τοmο μεταχειρίζεται την ιδέα' και η ιδέα προ­

δάλλει σχεδΟν πάντα είτε απο την ιστορία, εCτε απο τη φύση την ελλη­νική· απο τον «Κρητικο» και τους «Ελεύθερους Πολιορκημένους», υ}ς τον «Π όρφύρα» και το Carmen Seculare. Κι ακόμ' απο τα ελληνικa

την πρώτη ορμη λαχταρίζει να πάρη, για να ξανοίξυ τα καθολιΚU. και

να υψωθή ως εκείνα. Εvλογα, για τέτοιο ποιητη που ονειρεύεται να σκαρφαλώση ως την κορφη κάποιου θείου ιδανικού, νά τραγουδήσ1J, κα­

θιος λέει u Καρδούτσης για το Δάντη, «τα υψηλότατα της ζωής, τα

ι•ψηλότατα των ανθρώπων, τα υψηλότcι.τα των ψuχι&ν μυστήρια, ι δ ι ι 1 ή · ~~.!.. 'θ οχι της ικ.ης του η αυτης η εκ.εινης της ψuχ ς αn.~~α κα ε ψu-

1 δ , ' ι θ ι ζ' Ι 'θ χης», εν ειναι αρκετα μητε του αισ ηματος η εστη, μητε του πα ους

η ορμή; μήτε του λογικοv το λυχνάρι, μήτε της ατομικής του ζωής η εξομολόγηση, «Πόρρω ηδονής ίδρυται και λύπης το θείον», ειJτεν ο αρ­

χαίο;; φιλόσοφος, κ' έτσι σαν ένα θεl.ο ναον εφιλοδόξησεν ο φιλόσοφος

1. Σ6yιφ ινε πιν r~ιcι θεωp!cι μια~ 'tέχν'Ιj~ cιπpόοωπ'Ιj~. xciι ιt'ω από το ατο· μtzC.ν εγώ τοu χα.λλιτέχν1j, όπω~: Ι}ιδά.σκετοιι '' τ~ yριiμμσιτσι τ0ιι Φλωμπtρ προ(; ι1ι ~6.-vc-ιι, 'ς τους προλόγους των ποι'Ι]μιίτων του Λεκόντ Δελ!λ, κ11:ι όπως; ιφ!ΟI:p-1->~f.τι;.\\ και ει, των Μο τα. έργα..

2 1 ~

ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ

ποιητi)ς να χτίστι το έργο του γLά. του ιδανικού τη λατρείαt όχι για τό φανέρωμα της εvαισ-&ησίας του της ύποκειμενικής. Σημειώνω το ξεχώ~ ρισμα που ~νει τών έιδών της ποιητικής φαντασ(ας ~νας ωτο τούς πε~

ρασμένους γάλλους κριτικούς, ο Villemaim. Ειναι, κάπου λέγει, η φαν~ τασ(α η πνευματικώτερη και πιο μεγαλόφτερη, που πλάθει ό,τι δεν είδε πού με τή δύναμη του νου κοινωνεί προς iδέες και προς αί.σθήματα, χω~

ρtς να τα γνωρίζτι άπο την πειρα· ο κόσμος, που δημιουργεί, δεν πη­γάζει απο τα πράγματα που την περικυκλώνουν" ο ποιητijς τότ' εργά­ζετ' έξω απο τόν εαυτό του, έξω απο τον κύκλο της ζωής του· παράδει­γμα ο ~αίξπηρ. Καί εCναι καί η cχλλη φαντασία, υλικώτεριη καί πιό περιωρισμένη' για να ενεργήστι, ιiνάγκην έχει νά την ερεθίστι η πρα­

γματικi) ζωή. Ο ποιητi)ς τότε δεν ειναι δημιουργός· πάσχει, και μέ

λαμπρa και όνειρευτa χρώματα εξωτερικεύει τον πόνο του· παράδει­γμα ο Μπά'ίρον. ι Ο Σολωμος τυχηρος δεν εστάθηκε να μας άφήστι

μέγα καί τέλειο έργο, σαν εκείνο Που κληρονόμησαν ο-ι αιώνες άΠο το

Δάντη· ομως, καθως εκεLνος, δόξασε την ποίηση 'ς την πατρίδα του, καγ-την πατρίδα του δόξασε με αύτή' και αξίζει να μπη 'ς τη γραμμη με τους τεχνίτες εκείνους που, καθd:ις εξήγησεν ο γάλλος κριτικός, δη­

μιουργικa εργάζονται, έξω άΠο τον εαυτό τους.

Ή άντικειμενικi] φαντασία του Σολωμού καθαρα δείχνεται •ς - τόν

τρόπο με τόν οποίο παρουσιάζει την γυναίκα 'ς το έργο τοv. Απο τα

πιο νεανικά του τραγουδάκια ως τα πιο καλοδέμένα του μεταφυσικa

κομμάτια, αν εξαιρέσουμ' ένα η δύο, άσήμαντα σχεδόν, η γυναικα δε φανερώνεται μέσα τους με λυρισμο καθάριο· πάντα με κάποιον επικο

η δραματικό τόνο, ξεχωρισμένη άπο το εγώ του. Τίποτε πού να μοιά­

ζτι προσωιτικ1)ν εξομολόγησην, ερωτικο καρδιοχτύπι. Το μόνο ερωτικό

ποίημα, που φαίνεται άμεσα εκστατικο τό εγω του ποιητή, είναι μετα­

φρασμένο άπο τον Πετράρχη. Όμως κ' έτσι, ύμνος αισθηματικός και συγκινητικος αναδίνεται προς η)ν ομορφιa και την ίδέα της γυναικός,

από tους άΠλούστερους και τους παθητικώτερους στίχους της . ' Α γνώρι­στης και της Φαρμακωμένης, ως τα ποιήματα, σημαντικa της δεύτε­

ρης εποχής του, τά μυστικa και μουσικa της Μοναχής, του οραματικοu

Κρητικού, της 6οσκοπούλας του Carmen Seculare, της Φαρμακωμέ­

vης 'ς τον Άδη, των γυναικών του Μισολογγιοv. Κω πόση η μεταδολij απο τήν παθητικη και την "άνθρώπινη παρθενιa της Φαρμακωμένης, ώι; τόν παρθενικον υπεράνθρωπον ήσκιο της Φαρμακωμένης 'ς τον Ά­

δη· απο το δουκολικο θρijνο της πεθαμένης « Ορφανής» ώς τό ύπερού­σιο γονάτισμα 'ς τον τάφο της Αψιλάς 'Ροδόσταμου· ιiπο την αφελή

219

ερωτικ1) παρακίνηση προς την Αν&ύλα ως τη σεμνΎ) πλαστικότητα τuυ θαυμασμού προς την ομορφάδα της Φραγκίσκας Φραιζερ ! Και ό­πως λίγα πράγματα της ι::ξωτερικής ζωής του Σολωμού μας είναι κα­θαρa γνωστά, περισσότερο μας έμειναν άγνωστα κω ο τόπος ΠΟ'\J θά­πιασε 'ς τη ζωή του και ο πόθος που θα ξύπνησε 'ς την καρδιά του

η αγάπη και το όνείρο της γυναίκας, μέσα 'ς το δράμα της νεώτερης

Τfχνης θρησκευτικής πρωταγωνίστριας μέ σεραφικa φτερα· η με μά­

γεμα Εωσφόρου, α..-το τον καιρό του Δάντη ως τον καιρό του Γκαίτε.

Μόνο να ειπώ θα μπορούσα', όπως η ερωτόπαθη φίλη του, η Μαρία

Π απαγεωργο.-τούλου, συγκίνησε με τήν τραγική της τύχη τα δαθειiι της καρδιάς του, όμοια φαντάζομαι πως θα του ξύπνησε αργότερα,

αφού του πέρασεν ή νιότη, της φαντασίας κάποιο υψηλονόητο · ανατρί­χιασμα η αιθερόπλαστ' εικόνα της Φραγκίσκας Φραιζερ. Κόρη του άγ­γλου Ύραμματικού του λόρδου αρμοστή, ταίριαζε το δεργόλιγνο κορμί προς μίαν άκρα φροντίδα καλλιτεχνικής παρουσίας και ξεχωριστής α­

νάμεσα 'ς τον κόσμο· συνήθιζε να φαίνεται 'ς τανοιχτο αμαξάκι της ωρα(α στολισμένη· πάντα ασπροφορούσε κι όλο λουλούδια κρατούσε

γοργοπερνώντας. Όσο για τον ποιητή, τόνε {}υμούνται ακόμα ·ς την

Κέρκυρα κατa τα χeόνια εκείνα, ντυμένον όμοια καλοκαίρι χειμώνα'

ψηλΟ καπέλλο, σακκάκι, πανταλόνι φανελλένιο' περπατούσε τακτικα 'ς

τη σ:cιανάδα· προς το μεσημέρι συχνοφαίνονταν έξω· aψηφούσε το λιο­

πύρ-ι· ενερέθιστος, όχι και πολv γλυκομίλψος προς τους μεγάλους, όλη των τρόπων του την καλωσύνη την εξώδεvε με τα παιδάκια' να παίζτι μαζί τους αγαπούσε και να τους παίρνη γλυκίσματα. Μια παλιa φωτο­

γραφία τόνε δείχνει με τα μαλλιa προς τα επάνω χτεν ισμένα φουν­

τωτά, ξέσκεπον όλο αφίνοντας πλατυ θολωτό μέτωπο, σε μακρουλό με

γιομάτα, πλαδαρa κάπως, μάγουλα πρόσωπον, αμούστακο και αγένειο,

πηγούνι σε λεπτοχάραχτο λακκάκι τελειώνοντας· μακρυο στόμα με φτε­

να κυματόγραμμα σφιχτοκλεισμένα χείλη, μύτη κανονικη προς τό γρυ­

πό, με ανοιχτCι. σαν τρεμουλιαστa ρουθούνια, μύτη και στόμα οα να

είν' έτοιμα να μu.ρτυρήσουνε μια κάποια πίκρα φροντισμέν' aποκρυμ­

μένη, με όλη τη ρυτίδα μιας ανησυχίας νευρικής προς ταριστερa του

μετώπου, απάνω απο το μάτι· μάτια μεγάλα στρογγυλα σαν καρφω­

μένα αφηρημένα σε μια σκέψη. «Το μάτι του Σολωμού, γράφει ο Κερ­

κυραίος κ. Καλοσγούρος, 'ς τες συχνες στιγμές του υψηλού τΩυ ενθου­σιασμού, χωρ\,ς να είναι φυσικa μαύρο (φαινόμενον ίσως μοναδικό ) έ­ξαφνα εμαύριζε κι riστραφτε», Λαιμός όλος φασκιωμένος με τον πλατi•

Π'Ολlίyvρο λαιμοδέτη· το φόρεμα κοιιπωτον ως απάνω, σα ράσο πιο πολ\ι

220

ΜΕΛΕτmuτ..ι

η σα ρούχο λα·ίκού, με το δεξl μακρομάνικο χέρι ακουμπισμένο προς

το μέρος της καρδιάς, σα σε χαιρέτισμα· με δυό λόγια, η όλη εντύ­πωση απο την παλι.Cιν εικόνα' όψη καλλιτέχνη σε μιλν ακ~νησ(αν λειι-,

τουργική.

uτΎjν Κέρκυ~α δρίσκομαι, κάποτε είπεν, Ομ.ως δεν εtνε η ζωή μ.οu

'ς την Κέρκυρω>. Και /)έ/)αια' τα μεγαλόφτερα ιδανικά τον άνοίγοuν

εμπρός του πλατύτερους ουρανοiις απο εκείνους που του δείχνανε :r~ πράγματα γύρω του . Όμως η απόμερη στοχαοτικη ζωή .του δεν τόν κράτησε ξένο πρός μια διαλεχτή κοινωνία εκεί πέρα· ..εξ εναντίαι;, ένας

κύκλος ανθρώπων μέ σεδασμΟ και με αγάπη πρός τον ποιητή, ευγενικιl

τον περίζωσε . Π ρώτα πρώτα ένας χορος άΠο μουσοθρεμμ.ένονς νέους· εν~ουσιασμένοι απο την ξεχωριστη φλέδα τόύ αρχοντικού ποιητή. τον προσκυνούνε . οι νέοι σάν ήρωα διανοητικό. Το καμαρώνει καθένας αν ετύχαινε να τον προσκαλέση ο δυσκολοπλησίαστος, η στον περίπατο για

να σταθή 'ς τό πλά·ι: τον, η 'ς το σπίτι yLά να μιλήση μαζί τον. •ο Πο­

λυλάς, μόλις εγύρισεν α.πΟ τη Γερμανία της γερμανικής σοφίας νεο­

φώτιστος, ξοδεύει μέρες και νύχτες για να μεταφράζη απΟ τους τό­μους του Σίλλερ και του Εγέλου· και διάδαζεν ο ποιηri}ς χειqόγραφα .

τα μεταφρασμένα, γιατ' ~ταν ανάγκη να γνωριστή, με κάθε τρόπο, μέ τή γερμανικη φ~λοσοφία καί τέχνη ο λατρευτός διδάσκαλος. Η ποιη­

τικη φιλοσοφία του Σολωμού, το περίφημο «νόημα της τέχνης:., το νόη­

μα που θέλει ri}ν aπολύτρωση του ανθρώποv απQ τά πάθη. οχ~ το σκλ&.­δωμα 'ς τα πάθη' που θέλε~ να νικά ο Λόγος το κράτος tων αίσθήσεων,

και θέλει τό Π νεύμα να κυριε{ιη 6λα τα εξωτερ~κΔ ενάντ~α, καί. θέλε• το Νου νά θριαμδείm κατa της vλης, και την Ιδέα να m εξαϋλιfΝιι τά πάθη, και διψάει τη φιλέ(>ενvη δίψα γιά τα μ.νστήρια τσu ΠαV.ός: και ταιριάζει τά μερικiι προς τα καitολικά. και τά άτομικά προ; τά παγκόσμια, και θέλει το χρέος να μεταμορφ<Ονεται 'ς έναν έρωτα, Και

Wλει τό πο(ημα «με στη και ωραία δημοκρατίά . i.δεών> πο-υ νά πα~ι.­

στάνοvv αίσθητa «τόν άόρατο 'ς tα αισθητήρια Μονάρχη>, σε τρόπο

πον την ουσlα τον ποιήματος να τήν ξεσκεπάζη μονάχα c:o δαθ\ις καL ο γυμνασμένος νους' τό νόημα της Τέχνης που εμψυχ&wει τά μετρημέ­

να καί σκαλισμένα, αλλό. καί γι' αντο πολυτίμητα κομμάτι.α των « Ε­λεύθερων πολιορκημένων», τον «Πόρφνρ~J καί 6λα τάλλα ωwμ.εινά­ρια c:ώτου δεν έχουν όνομα ~ έχουν περίσσια κάλλη>, καθιhς εCπεν ο ποιητης για τά χρώματα· του δει.λ~νου· το νόημα της Τέχνης μέσα 'ς

'fη γεννημένη κριτικ'iι ψιιχη του Σολωμού, μέσα 'ς to ιδεοκρατικό tου αtσθημα, ςwινετα~ σα φυσημένον από τις δυνατές πνοές των Καvr(ων

221

και των Εγέλων, κ' επηρρεασμένον απο τη γερμανικη φιλοσοφία' η Μ­

ναμή της η επαναστατική, που άλλαζε και που εδάθυνε κάΟε κύκλο επι­στήμ'i'}ς και σοφίας, ανάμεσα 'ς τους πολιτισμένους λαούς απο την αρχη του περασμένου αιώνα, φανερώνεται και 'ς τη νέα πατρίδα μας κι α­

φίνε~ τΟ\I διά6α της τα σημάδια 'ς την εργασία του πρώτου και του πιο μεγάλου της ποιητή.

Και δε:ν είναι μόνον οι νέοι. Άνθρωποι 'ς τα χρόνια ωριμώτεροι, πιο σοβαροί, σοφοt τεχνίτες του λόγου και του στίχου, που ζούσανε τότε 'ς την Κέρκυρα, τον αγαπούνε και τον θαυμάζουν, και μεγάλα προσμένουν απ' αυτόν. Στενός του φίλος ο « Ιταλοέλληνας» Μουστοξύ­δης· ο ΙταλΟς ποιητfις Ρεγάλδης, διαλαλεί τη χάρη του υμνογράφου

της Ελευθερίας, και μεταφράζει στίχους του. Και πλέον απ' όλους,

συναναστρέφονται τον ποιητη και τον δυναμώνουν και τον επηρρεάζόυν, ο έξοχος μουσικΟς Μάντζαρος και ο Δαλματος Θωμαζέος, πατριώτης, γλωσσολόγος, ποι.ητής, φλογερη καρδιά, χρυσόλογο στόμα, υπερασπι­στης δυνατός, κα-&0>ς ολίγοι, της ζωντανής μας της φωνής, και μαζt

τεχνίτης tκείνης, καθΟΟς το δείχνουν τα μεταφρασμένα του απο τη σερ-

6ικη τραγούδια. Ο :Σολωμος ε6ε6αίωνε πως καμιa φορa τα ποιητικά του πλάσματα την αρχi)ν έπαιρναν απΟ τη μονσική' κ' έλεγε προς to Μάντζαρο πως όσο δα-&ύτερα προχωρούσε 'ς το νόημα της μουσικής τόσον ευκολώτερα δημιουργούσε την ποίηση . Αλήθεια ΠΟ'\ι κανεtς την

αισθάνεται 'ς τους πιο υστερνο\ις κομματιασμένους στίχους της Κερκυ­

ραϊκής εποχής, που μας μιλούνε τόσο με τη πλαστική τους συμμετρία

6σο και με · της ουσίας τους τη μουσική. Ο Θωμαζέος ετιμούσε την α­

ρε:τή, την ειλικρίνεια, και τη μεγάλη παιδεία του φίλου του· την αγνi)ν

έλληνικην οξύτητα του νου του και τη γλυκειa και σεμνή του ποίηση,

που πάντα εμπρος πήγαινε και τελειότερη γίνονταν. Τους επαίνους του

πλουσιοπάροχα σκορπίζει ο Θωμαζέος. «Οι Γερμανοί, του έλεγε, κάνου­νε 6αθει0 και τα πιο κοινa νοήματα' εσU ηύρες τρόπο κοινa να κατα­

στήσης και τα 6αθύτερα». «Η γλώσσα που χρειάζεται, iγραφεν αλλού για τον ίδιον, είναι η ζωντανή, και η ελληνικi) γλώσσα για να ζήση 'ς

τα γ(?άμματα, έχει χρε4ι απο αvτόν, ο οποwς την κατέχει και την κυ·

ριεύει». Όμως τους λαμπρόχρωμους τούrους θαυμασμο\ις του σοφού

φίλου των Ελλήνων καί. του Σολωμοίι θόλωνε: και κάποιο συγνεφάκι

ανησυχίας. θα. τον ανησυχούσεν η άργητα του ποιητή, και της περ­πατησιάς τοu η σκνάδα. θα 'tΟν ήθελε πιο καρπερό ·ς την έργασία του,

γοργότερο 'ς την ετοιμασlα των έf!Υων του. Το 1855, 'ς τu τελενταία χρόνια της ζωής του Σολωμού, με τη πρόθεση να καταδικάση 'to πα-

222

ΥΕΛΕΤΗΜΛΤΑ

ραγκώνισμα της δημοτικ"'ής μας γλώσσας απο τους γραμματισμένους του "Έθνους, εγρaφε ο Θωμαζέος: « Αν είχε ο Δάντης ακούσει το παράπονο του μοναχού Ιλαρίου, θα είχαμε ένα όραμα των τριών 6α­

σιλείων λατινικά,· όλο ωραιότητες όμοιες με το στ( χ ο: I NFERA RE­GNA CANAM SUPERO CONTERMINA MUNDO. Και οι νέοι 'Έλληνες που ημπορούσαν να έχουνε το Δάντη τους και τον Όμηρο,

θα · έχουν, (αν ο Σ ο λ ω μ ο ς δ ε ν π ρ ο δ λ έ ψ ·η), το INFERA REGNA ως τη συντέλεLα των αίώνων.» 1 Το αν δ ε ν π ρ ο 6 λ έ ψ η τούτο, γιά ποιητη που aγγιζε τα εξηντα χρόνια, δεν είναι μαζί περίσ­

σου θαυμασμού και δισταyμού μελαγχολικώτατου ξεφωνητό ; Ο Σολω­μός, και για τοiις πλέον εγκά'ρδιους δLαλαλητάδες της αξίας του, 'ήταν ένας Δάντης όχι φανερωμένοι;;, αλλCι. Δάντης που όλο και καιnερούσανε·

ε(δος Μεσσία. «Μόλις δημοσιε'\1{}ούν τανέκδοτα ποιήματά του, έγραφεν

ένα χρόνο προ του θανάτου εκείνου, ο γλυκύτερός του μαθητής, ο Ι­

ούλιος Τυπάλδος, θα γνωρίσn ο κόσμος ότι έχει και η 'Ιω.άδα τον

Δάντη της». Η όκνος η γλήγορος. η τυπωμένα η aτύπωτα τα έργα του, οι μεγάλες ελπίδες που ζωντάνευαν εκείνα, κανεtς δε θα μπορούσε να

είπιi πως 1)ταν άστήριχτες και τυφλές. ·ο ποιητής, θαρρείς δέ. βιά­

ζεται, δεν έχει χρεία να παραδώση 'ς τον κόσμο, μιaν ώρα αρχήτερα,

τα νεώτερα έργα του. Φαίνεται πως αργa af!'{a τα πλαστουργει, σα να

θέλΌ να τάΠιθώσΌ αψεγάδLαστα 'ς τα χέρια της Αθανασίας. Όμως

συχνά πυκνa με περίλαμπρην απαγγελία, που φώτιζε θριάμ6ου χαμό­γελο, ξετυλίγει 'ς τους άξιους · απο τους γνωρίμους και απο τους φί­

λους του , πλούσιους στίχους και aραδιάζει σημαντικα δείγματ' άΠΟ

τους άθέατους θησαυρούς. Του κάκου. Τά μεγαλήτερα και τα καλήτερα

- ποιος ξέρει I - απο τους στίχους κι απο τους ρυθμούς, που χύνον­ταν ~ο το στόμα του, δοξολογία προς την αι.ώνιαν Ομορφιά, μαζί

του πέ&αναν. Ο Σολωμός δεκοχτrο χρόνια εζησε 'ς την ΚέρκvρΦ Η

συγγενικη δίκη που τον εlχε μπλέξει άΠο το 1833, αν καί τελειωμένη κατa τά 1838, του πήρε τή γαλήνη. t-.εν ε{ναι τόσο ποv κιντύνευε να χάση την περιουσία του, όσο μιά. τρικυμία ηθική πού τον έτάραξε. Κέρ­

δισε τη δίκη ομως το χτύπημ' απο κείνη αγιάτρευτο. 2 Π ηραν ορμη

1. Ό Ιλctριο~; eιν' eκe ίνο, ποο έΕέφρα.σε τ'l)v ιχ.πορ!α. του πρσι;; το Δ&.vτ>J -ι;ω\i w πο!ημ<t του τΟγρα.ψε σέ χυδα.!α. yλωσσιχ.v , α.χα.τιiλληλη για. υψ'Ιjλ«. θtμor;'tor;. :Ζ:ώ· t;;ετ' ένα. σχετικb γριiμμοr; τοι> "lλor;p!oυ · μεριχοι ύποπτεόοντοr;ι τ'tjν γν'tjοιότητοr; τοu Ύpιίμμσιτο'.

2. ·Η ~l1t>J πλήγωσε 1tιt.'td.xa.p~or; τη φtλο-.ιμ!οr; του· εe ιzφορμ~' α.υτ~ι;, '11 μν-Ιj · μη 't'lj' μη'tέpa., του, Ayyελtχi)' N!11.λ'lj, (δεότεp'Ιj' yuνa.!11.a.' τοt> πα.τέpa. τοιι) /Jέν iμενεv ciπs !ρ α. χ τ'ΥΙ.

223

λΠΑΝΤ.λ ΣΟΛΩΜΟr

6λα τdρρωστα μέσα του στοιχεU!. Παραδίνεται 'ς το πιοτό. Όσο πάη πιο μελαγχολικός, πιο θυμώδης, πιο μισάνθρωπος, πιο νευρικος γίνε­

ται. Στις εννιά του Φλε6άρη, ·co 1857, απο εγκεφαλικο η απο καρδια­κΟ πάθημα. - την πηγή του καλiι. δt::ν την ξεδιάλυναν οι γιατροl - πε­θαίνει. Μόλις γνωρ(ζεται ο θάνατός του, η Βουλη των Ιονίων παύει

τη συνεδρία, και κηρύττει δημόσιο το πένθος. Απο τη χώρα κι από τα

χωριa τρέχει 'ς την επισημότατη κηδεία ο λαός. Δώδεκα νέοι ζητούνε να δαστάξουν ως τον τάφο το νεκροκρέ6ατο του ποιητή. Το 1865 γυ­ρίζει ο νεκρός ν' ανα.παυθή 'ς το νησt που γεννήθηκε. Τα κόκκαλά του

θάφτονται 'ς τον τόπο που φέρνει απο τότε τ' όνομα Πλατεία του Ποι­ητή,;

Στην Κέρκυρα ξάφνισμα σκληρό 'ς τους φίλους και σε 6σους τον εθαvμαζαν. Εκείνοι που πήρανε να επιστατήσουν 'ς το τVπωμα τ®·

Α πάν τ ω ν του 'ς την Κέρκυρα, λίγον καιρον ύστερ' απο το θάνατό

"fου, δεν ηύραν τlποτε απο το θησαυρο που καρτερούσα~-ε· του κάκου τα

χειρόγραφα που τους παραδό-θηκαν απο τους συγγενείς του ποιητή.

Τίποτε σχεδόν απο τη δρύση του στίχου που έρρεεν ιριδόχρωμή. Μο-· νό.χα ξεσκlσματα που δεν ράβονται, χάσματα που δε γιομίζονται, μο­

νάχα λίγα λα.μπρa συντρίμματα των αιθερίων κόσμων. Πεζa σχεδιά­σματα ~ταλικά. μισa κομμάτια, απομονωμένοι στίχοι, οι ίδιοι δοκιμα­

σμένοι- σε μέτρα και σέ τρόπους διαφορετικούς· ολιγόστιχες aράδες,

στοχασμοι aσυνάρτητοι. Αντl τσύ έργου, ολόκληρου, στερεοθεμέλιω­του ·κι αρμονικa δεμένου, δείγματα σωe.ιασμένου υλικού και αραιa χ.τί­σματα. Μόλις κανε\;ς στοχάζεται τι θα ήταν το οικοδόμημα. Στα «Ευ­

.ρισκόμενα> του Σολωμού, καθ<Ι>ς τυπώθηκαν 'ς την Κέ{1Κυρα το 1859, -ro οικΟΟόμημα το-ύτο εδώ μας αφίνουνε μόνο να το φαντασθούμε, κ' ε­κεi μας φανερώνουν μέρη του μόνο οι εκδότες. Ν α συνηθίσουν αδύ­

νατο 'ς την ιδέα καταστροφης τέτοιας κάποια έλπίδα γλvκότρεφαν πως Κάπου μια μέρα η θεία δl.ϊ(αιοσύνη θα τα παρουσίαζε τα έργα. Ο Π ο­

λυλdς τη μελέτη του που μ.πήκε 'ς το διδλίο εμπρός, προπύλαια, εκείνη μόνο, ακέρια ερειπωμένου ναού, καταλήγει έτσι: « Άμποτε να μην αρ­·ινf!σu η ώρα νά φανερωθΟΟν τα ακόμη σωζόμενα συγγράμματα του μα­καρίτοu, ώστε τούτο το 6ι6λίον νά μη σταθ] ως ~στορικΟ μνημείο του τρομέQΟΟ κινδ\ινοu εις τον όποwν εv('tσκονται, επιδουλεvμένα η απο

την αισχροκέρδεια η απΟ τό φWνο, tά καθαριl γεννήματα της αγα­

cθότητοζ χαι της μεγαλοφυtας 1». Η ελπtδα όλων εκε(νων όσοι 6αθειa

1. Σuyyeν~<; ..ιει6tιμο' tou ΣολωμοJ με πλ'Ιjροφοpε{ πwc; ~ χaιpόyp~φ~ τοu Σολ.ι.ψ.,d, μ81:ά; το Μνcιτ6 'W>, ·, 'n'!V Κeρχ.uροr ποψοιΜ~cιν 6λοι .,. τη φωτιά;ν

224

ΜΕΛΕΊ'ΗΜΑΤΑ

αγαποVνε και δε στέργοuνε για να πιστέψουνε κάτι, που 6αθει(ι πλη­γώνει τήν άγάπη τους, απόμειVεν <Ινειρο, Χαμένα πάνε, και του χαμοί;

η αιτία δvσκολοξεδιάλυτη, τα ι!.ργα του πιο μεγάλου ψάλτη 'ς την άνα­γεννημένην ·Ελλάδα' τά έργα που μ· εκεινα η νέα ελληνικη μούσα θα δύνονταν άΠο μιας αρχής να αψηφήση περlφανη τις "άλλόφυλες άδερ­

φάδες της. Και ο μυστηριώδης τους αφανισμος εtναι dαν το στερνό χτύπημα σκοτεινής Μοίρας, πολέμιας του ποιητή.

Και τώρα κάτι τι με άνησuχεί:. Στοχάζομαι Πώς τα χαiιένα χει­ρόγραφα του Σολωμού δέν εtναι η μόνη άφορμη που μισοτέλειωτα και κομματιασ'μένα μας <iπόμειναν _τα ~ργα του. Στοχάζομαι πως κι αν τα

εlχαμεν όλα, όπως τα δούλευεν εκείνος κι οπως τα εκφωνούσε και τά.­

φησε, πάλι μισά e·α τα · ξέqαμε και κομμάτια θα τα χαιρόμαστε. Φο-6οvμαι πως θίι δουλέψα.νε συντροφικά προς τέτοιο τέλος κάθε δύναμη

εσαιτειηκή, και κάθε δύναμη εξωτερική, απο 6σες κυριεύουν και μορ­φώνουν, ανάλογα, τον πνευματικόν άνθρωπο. Οι καλλιτεχνι.κες θεω­

ρίες του ποιητή, η φυσική του και η ψUχικ1] ιδιοσυγκρασ(α, η κοινω­

νικη ατμόσφαιρα τριγύρω του, τόσο κατάλληλα δέν ητανε στοιχεία γιά νά παρακινήσουνε καί γιά να 6οηθήσουνε 'ς τό συμπλήρωμα και 'ς το τελείωμα μεγαλοφάνταστων lργων, που τέτοια πρώτος και μόνος ανά­μ.Μα 'ς το ·Έ{)νος του τά εlχεν εκείνος τολμήσει. Ό νους του τόσο θεω­

ρητικος όσο και δημιουργικός, άπό έκείνους που πρώτα αδράχνουν την

.&εωρία, κ' i.ίστερα 'ςτο_ πλάσιμο προχωρούν, ως ο ίδιος αιι>ισε την ίδέα του προς τό Μόvfη' άπΟ εκείνους· πού έτοιμάζουν πρώτα την ποιητική

τους κ' vστερα την πο(ησή τους, καθώς, χρόνια ύστερ' άΠο τον Έλ­ληνα μέλλει να το διαλαλήση lνας μεγάλος τεχνίτης του νrov κόσμου,

ο "Εδγaρ Poe, .πως 6μοια εργάζεται 1 τέτοιος νουc;, ~φυσικά, προχωρεί · ψάχνοντας και σuλλογισμένά και αργοπάτητα και - δύσκολα, καθ <!>ζ Προ­χωρει ο A(yyoς, αvτlθετα προι; τό ορμητικΟν άνάδρυσμα τοv αισθή­μά.τος. Το πιοτό που μέρα μέ την ημέρα δυνaτώτερα τον κυριεύει, η

ιwρώστια που χρόνια τόν ε6ασάνισε προτού να του πάρη ·;η ζω1] και

τον θόλωνε τη σκέψη και του εμπόδιζε την ενέργεια' η μ~γάλη ψυχολο·

γική ταραχη της συγγΕνικής δίκης με τίι σημάδια της · τάγιάτρεmα. ~ ειι.ε{να ~ν ήταν αρκετά νά του μιtράνουνε κάθε . δι-άθεση πρός εργασίαν, έρ.γaσlα που απαιτιiύσεν Ι.ση ri}ν ύποι.αΜJ πρός τήν ·εμπνε•

ιtπδ ~vθρωπο επ!τ'ηδε~ προ~ τούτο στιχλμένον ιχπδ το μ~γιχλ~τερα ιχ~ερφδ τοιι ·:Σ:ο• λωμοιf- ιχψοpμή τω βοι;ν~ctλιQμοQ, μιιi; κλ7Jpοvομικ"Ιj οι;ντtζ'ήλt~, ποφ" dλλοι;; χα.νειι;;

λόγο~ • .ΣΎJμε>ώνω έ1Jώ α.πλώ~ τ'ην πληpοφορια., κα.θώ(; τ'i}ν iiΚΙJιισιι. . 1. Βλέπε τ'lj μελέτ'η περι Μπα.ντάιλέρ του θεοφtλοιι Γωτι~ '<; τα. c ~ Αvθ'Υ) του

Mιtt'- Ae~u 1883.

225

15

ΑΠΑΝΤΑ ΣΟΛS2.ΜΟr

ση, και κάθε γαλήνη, για έργα που ίσα (σα το σφράγισμα θα δείχνανε μιας γαλήνης ολύμπιας;

Έπειτα κ' εδώ αφίνει τu σημάδι του το νύχι του κοινωνικσ\ι νόμου' το milϊeu, 6πως θά έλεγε ο Taine, η «Περιρρέουσ' ατμόσφαιρα», καθrος

διατυπώνει ο κ. Ρο'ίδης. Και με όλο το θαυμασμο των ολίγων ξεχωρι­σμένων, ανάμεσα 'ς τον ΕλληνικΟ κόσμο, προς το Σολωμό, κ' έξω από

τον τρόπο που λίγο λίγο και ακούσια το Σολωμικο έργο ποτίζε ι τη φι­λολογικη συνείδηση του 'ΕΑhιους, κατa κανόνα γενικόν, η όλη κοινωνία μας-, φυσικά, αδιό:φορη έμεινε κα~ ξένη προς το έργο του Σολωμού και

προς την τέχνη του, κάθε φορ(χ που δεν έδειξεν αντιπάθεια και έχθρα

Προς το έργον εκείνο, όσο κι αν εφάνηκε πως τu γνωρίζει και πως- το σέ6εται το όνομα του Σολωμοίι. Η κοινωνία δεν έχει δέ6αια δύναμη ν' · αλλάζη το φυσικό και να κό6η το δρόμο ,του καλλιτέχνη που στέ-

, ξ ' ' ι ' έ ' κεται παντα εχωριστα απο κεινη, και παιρνει α ρα και φως απο στοι-

χεία συνθετότερα, καt πιο δυσκολοξεδιό:λυτα' επηρρεάζει όμως τον τρό­

πο της εργασίας του, κι' αν δε σταματάει, αλλa πολυ δυσκολεύει το δρόμο του. Κοινωνία, σαν τη δική μας, αν δεν ε(ναι η μόνη, αλλa είναι

η σημαντικώτατη αφορμη φαινομένου που και άλλοτε σημείωσα κά­

που: ι Λείπει απο τη δουλεια και των καλητέρων μας ποιητών και

πεζογράφων το άνετο πει:mάτημα, το ρυθμισμένο 6ήμα που τη φέρνει ,

γλήγορ' αργά, 'ς ένα ευτυχισμένο τέλος. Σταματούν έξαφνα 'ς τη μέση κι' απομένουνε σαν κουρασμένοι, σαν άρρωστοι, με κομμένα πόδια: Κι' απο τους κορυφαίους μας τεχνίτες- του πεζού και του στιχουργημένου

λόγου λείπει έν' απο τα πιο συνηθισμένα, αν όχι κι' απο τανεξαίρετα, γνωρίσματα που σημαδεύουν την ενέργεια του διαλεχτού νοv· λεLπει

κανονικο ξετύλιΎμα και πλούσιος καρπός. Συχνa πυκνa στερεύει το κρυ­

σταΛλένιο νερο της πηγής μας' κ' εκεί που τρέχει, στάζει τόσο . λιγο­

στο και τόσο αργά Ι Όμως για το ξεδίψασμα δε φτάνει μόνο το π ο ι­ό ν· χρειάζεται και χάποιο ποσό ν. Και -&λίδεται κανεiς με το να e1.ι:- ' ' 'ζ I ' I I υι;c..ι•ιι ποσο καιρο χρεια εται για να γιομισ η σταμνα μας εκει που σε

dλλες χώρες έφτασε σύντομος καιρος πρός τούτο. Ένας μεγάλος φι­

λόσοφος είπε πως ό,τι ΠLστεύομ' έλεV&ερη 6ουλή, πως ό,τι ονομάζομs

θ έλη σ η, δεν είναι παρ(ι το δυνατώτερό μας ορμέμφυτο. Δεν ξέρώ'

θαρρώ πως μέσα 'ς τα ενδόμυχα του Σολωμού, κ' εκείν!>u ΠΟύ στοχύ.­ζε't'αι και ξεδιαλέγει, κ' εκε(νου που αισθάνε:tαι και . γεννο6ολα, παλεύ­ουνε δυό στοιχεία εξίσου αγνa και ασυνείδητα· απο τη μια ιtt-Qιct ο ~ρι-

226

ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ

τικόζ, ο αντικειμενικός,: ο υπομονετικός, ο επίμονος και δύσκολος στι­χοπελεκητής, ο ασκητικος μελετητης της Κερκύρας· από την άλλη τή

μεριa u αψύς, αΊJ..α και δαρετδς Ζακυνθινός, που εύκολ' ανάφτει κ'

ευκολώτερα κορώνει, που δεν πηγαίνει πέρα απο τα σχέδια κι απο τα κιθαρίσματα · ο ζακυνθινός απο τον οποίο, καθd>ς ρητa ομολογεί συντο­

πίτης ίστορ ιογράφος του λασV εκείνου, «λείπει- η επιμονη ειζ μακροχρο­νίους και δυσκόλους επιχειρήσεις,» 1 'Ο πρώτος ήθελε να χτίση παλά­τια· ο δεύτερος δεν έφτασε ν' άραδιάση παρa κομμάτια.

Β'

Εδώ κ' εκατο χρόνια, 'ς τη σκλα6ωμένη πέρα ως πέρα τότε πα­

τρίδα, δύο ΠΟιητών ονόματα, Πρώτα πρώτα, μας ΠαρουσιάζονtαL Φζ τα πλέον επίσημα· ο Δαπόντες καί ο 'Ρήγας. Οι φιλολογικοl κύκλοι της

εποχής πολv τόν πρόσεχαν καθ<hς φαίνεται, τον πρώτο· η «Ποιητική:$ του Μπογδάνου, τυπωμένη 'ς τη Βιέννα, το 1819, γεμάτη από στίχουζ του ε(ναι. Ό Δαπόντες, τόσο πεζολόγος όσο και πολυγράφος, δεν έχει καμιι:lν αξία ποιητική. 2 Ασυγκροίτως 6α-3ύτερα φερμένος μέσα 'ς τ'Ι)

συνείδηση του Γένους, ο Ρήγας· 6μως το μεγάλο ηρωi:κο αrσ3ημα του θαυματουργού τραγουδιού του δεν το σημαδεύει με την άσ6υστη σφρα­

γίδα- της η Φαντασία, και δεν του ρίχνει τό μαγνάδι της η Τέχνη.

-'Τστερα έρχονται ο Μακεδονίτης Χρηστόπουλος καί. ο Ηπειρώτης Βη­λαρας· ο ένας με ταρχοντολόγια της Πόλης καt της Βλαχιάς, ο άλλος

μέσ' 'ς τα Γιάννενα, κάτου από τό στόμα του λύκου' μορφωμένοι και

οι δύο, τεχνίτες του στίχου, με κάποια γνώση καί χάρη, πιστοt της ζωντανής μας γλώσσας'· μ' έκείνη τραγουδοv.Υε, φvσικά, και για κείνη πολεμούν, και τα πρώτα λιθαράκια κουδαλοίινε γιά ενα χτίσιμο. Η Ποίησή μας χτίζεται' η Ποίηση που γίνεται απο μιας ατομικής ψυχής

προσπάθεια, και ανάμεσα 'ς τα γενικά., τούτου η εκείνου του άνθρώπου ~είχνει, θαμπa η ζωηρά, τα ξεχωριστι:Ι σημάδια. Κατι:Ι μέροζ αφίνω

τα δημοτικά μας τροαγούδια, την πολ\ι πιο αρχαίαν η όσο δείχνεται,

τήν άθάνα1-:; πηγη για κάθε μας ποίηση· τά τραγούδια που απο κεlνα,

θεληματικa ή ίiθελα, δεν ημπορεί παρα να ποτισθη και το ατομικο τρα­

γούδι, εκτός αν δεν είναι τραγούδι, αλλa στιχουργημένος, άνοστα η νό­στιμα, πεζος λόγος, Και τότε, καθ<hς και από καιρο\Jς προτήτερα, aν-

1. Π. Χιώτοu. Περι t1)ζ ποιήσεως; των Ζσ.:)ωνθίων, • Εθν ικ-/j Βιeίλιοθήκψ 1868 2. Κσ.ισliριο ι;; Δcι.πόντει;; (1705--1785). Τελεuτcι.(ον cι.χόμσ. σέ 6ιι!λ!ον sνδ\;

Ρωμούνοu ονομliζετcι.ι «σ.η~ών του 18ou σ. ιώνοζ » .

227

{}ιζε το δημοτικό μας τραγούδι σε 6ουνά .μας και σε κάμπους μας· μονα­

χa δεν είχε μοσκοδολήσει ακόμα καμιCι δυνατi)ν ελληνικi] διάνοια· δεν είχε ακόμα aστράψει 'ς την έθνικi) συνείδηση το πολ.U της ομορφιάς του· το ε{}αύμαζαν οι ξένοι, προτού να υπσψιασθούνε τη σημασία του

οι δικοί μας· και καθως τυχαίνει πάντα, η προσοχη και η μελέτη του δημοτικού μας τραγουδιού μας ήρθε, σαν επιστήμη και σα φωτισμbς

απο τους ξένους. Σύγκαιρος του Χρηστοπούλου και του Βηλαρά u Σο­λωμός, ευθvς απο την αρχή, απο τα πρώτα του γυμν~σματα κι από

.ταπλά τραγούδια του, έδειξεν ύτι έχει να μας πη κάτι διαφορετικό και

κάτι παραπάνω απο τα μικρόχαρα και μονότροπα ερωτοπαιγνίδια του πρώτου, απο τα μονότονα ερωτοπαράπονα και τά επιγραμματικa Πέ.ρι­παίγματα του δεvτέρου. Α(σθημα και νόημα, γλώσσα και ρυθμός, φαν­τασία και τέχνη, αγάλια αγάλια πλαταίνουν, ανε6αίνονν, και πλονrί­

ζονται και Λάμπουνε με το Σολωμό. Οι δύο εκείνοι σα σκ.λά6οι πάντα

ακολουθούν το σκοπό τους· ο ΣολωμΟς σαν ελεύθερος. Τολμηρa και

aνυπόταχτα, 'ς την αρχη ακανόνιστα και άνώμαλα, κ.αι ατελέστερα, μι,

κόπο καt με λαχάνιασμα, έπειτα πιό συγκρατητά, γνrοστικώτερ' άρμο­νικώτερα, γαληνότερα, πλά-&ει τη μορφη του στlχου από τη χάρη του

δημοτικού τραγουδιού και μαζt απο την τέχνη που ο στιχοuργημένος

λόγος κρύ6ει και δείχνει 'ς τά πλούσια από πόίησιν έθνη: και μαζt γε­

μίζει την ουσία του στίχου με θησαυροvς διαλεχτών αισθημάτων και μεγάλων ιδεών. Και τη δημοτικi] γλώσσα, τη vλώσσα που ακούει γύρω του ν' αντιλαλiι ολοζώντανη, τη μεταχειρίζεται, χωρlς ντροπη και χω­

ρlς κανένα συμ6ι6ασμό που 'fi'α κινδύνευε να μαράνη απο τη δροσιa και

να ψαλιδίση απο τα φτερά 1ης. Δεν ταιριάζει τη γλώσσα του σύμφω­

να προς τη γλώσσα κανενος κοινωνικού καλοαναθρεμμένου κύκλου• Jλ λα . ιδανικa λαμποκοπούνε 'ς τά σαλόνια, α'λλα ιδανικα γυρεύει ο ποιη­τής. · Απο τη φύσrj, κι απο τον αέρα ό'λον της όλης ελλψΙ.Κής κοινωνίας γραμματισμένων κι αγράμματων παίρνει τα ζωντανά, τα πιο σημαντι· κα. στοιχεία της εθνικής γλώσσας, και καλλιτεχνικά σφνροκοπεί τη δική του. Κάνει ό,τι κάνουν όλοι οι δννατοl τεχνίτες τοv λ6γσu, μάλιστα εκεt­νοι που πρωτοστατούνε 'ς τη γέννηση των έθvικών φιλολογιόνν. Κάνει ότι ό ίδιος υπονοεt 'ς τό <<Διάλογό» του· πρώτα υποτάσσεται ~ς τη

γλώσσα του λαού, γιά να την υποτάξη και αυτός με τη σειρά του. Δεν

παραδέχεται την παράλογην ιδέα πως για να γράΨn τη γλώσσα τοιJ

λαού πρέπει και με τού λαού τu νοήματα να σκεφθtJ' που ακούστηκε πως όσοι μιλούνε την ίδια γλώσσα θα είπη πώς iχουνε την ίδια μόρ­φωση, καί όμοια στοχάζονται I Σε μια κριτική του ο Τρικούπης για

228

ΜΕΛΕ'rΙΙΜΑΤΑ

τον << 'Τμνο της · Ελευθερία9>, δημοσtευμένη μόλις πρωτοφάνηκεν εκεί­νος, γράφει : «Η εύρυχωρία της φαντασίας του ποιητΟ'ό επλά-έυνε και αυτά τά στενά όρια τής κοινής μας γλώσσας, την οποίαν και άνέ6ασεν εις τά ύψη των ιδεών του». Συγκρίνατε τη σχεδΟν σύγχρονη « Ω &ην προς το1.Jς Έλληνα9> του Ρίζου Ν ερουλοi5 με τον «·'Τμνο πρός τήν -Ελευ­-&ερία?>' το rδιο θέι.ια και τα δυο ποιήματα με τον ίδιο ενθουσιασμο ξε'tυ­λίγουν καϊ προς τον ίδιο σκοπο 6λέπουν· όμως ο πατριωτικος εv~υσια•

σμος του πρώτου, με το όργανο μιας γλώσσας ξεκαθαρισμένης σχολα­

στικής, βρίσκει μια ψόφια ζωiι σε μιαν aχρωμάτιστη ποιητικη μετριό­

τητα· ο πατριωτικΟς εν-3-ουσιασμΟς του δευτέρου μέ όργανο μια γλΟΟσσα

του πιό aχαλίνωτου και, συχνά πυκνά, του πιο ακανόνιστου χ υ δ α ϊ~

σ μ ο ύ, γεννάει μια μεγαλοφάνταστη ποίηση. Μπορεί να μην έχυ νά κάμυ και πολiJ το όργανο· πρωτ' απ,- όλα η Φαντασία· φαντασία επιτήδειου μονάχα στιχοπλόκου 'ς τον ένα, μεγαλόχαρου ποιητή 'ς τον άλλο. Όμως

η γλωσσα που μεταχειρίζεται ο ποιητης είναι κά-η περισσότερον η όργανο·

είναι ο Λ ό Ύ ο ς. Θέλουνε μερικοι να ειπούν: ο Σολωμος έγραψε τή

γλωσσα του λαού, γιατί δεν καλογνώρισε τη γλώσσα των γραμματισμ'έ­νων· η ανάγκη τον έκαμε.- Δεν είναι ορ-3-η τέτοια σκέψη. 'Οση προ­

σοχijv έρριξεv κι 6σ'η μελέτη ξόδεψεν ο Σολωμος για. νά γίνυ κύριος τής

γλώσσας του δημοτικο-ό τραγοvδιού και γιά να τη μεταχειρίζεται

πλέον άνετα προς Υhθε τι, τόση φροντίδα μπορο-όσε να ξοδέΨrJ

κι άλλη τόση προσοχη να ρίξη 'ς τη μελέτη καί 'ς το δούλεμα της άλληι; γλώσσας. Και όμως δεν το έκαμε. Και μόνο το ότι παραμέρισε την

καθαρεύουσα και τράδηξεν ίσα πρΟς την γνώση και πρόι; τη μόρφωση της δημοτικΥις μας, θά ειπiJ ότι κάποια 6αθειiχν αφορμη θα είχε, νους

ως εκείνος, προς τέτοιο φέpσιμο . Σε προτήτ-ερ ο καιρο λύπη, κοινώς,

προξενούσε, πως ποιητης άάν το Σολωμο έγραψε τα έργα του σέ τέτοια γλώσσα, Τώρα ταιριάζει να λέμε για το Σολωμb ό,τι ένας άγγλος 6ιο­

γράφος τοϋ Δάντη γιά κείνον είπε: «'ΙΌ ότι διάλεξε τη γλώσσα τη δη· μοτικΥι, ειν' έν' άΠό τα σημάδια της ύπεροχής του· μ' εκείνη μ.πηκε 'ς

έναν κόσμον Μέραντο, σαν εκείνο που ανακάλυψεν ο Κολόμ6ος». 1

Τα πρώtα, τόσο λιγοστά, τράγούδια του, δέ θυμίζουνε τούς κάπως

ψιιχροiις α.νακρεοντισμοiις του Χρηστοπούλου' κι αν ο σατυρικός Βηλα­ράς 6αρα(νε~ κάποτε iσα. η καί Πιό πολiJ ά.ΠΟ το σατυρικΟ Σολωμό, 2

1. Διf.ντ'Ι)~ του .Σιf.'ίμοντ. 2. τ-η σGΙΙ>υpικ'ή δόνc:ψη τοu .Σολωμοό πρέπει vσ. την σ.νι:tζΎ)τi]σομε 'Κr.tt Ηζ 1ή

λυριχ.'ή ορy'ή των όμνωv του κα.ι α.οτοίι τοu •Λά.μπροu•. Σuχν& πΙJΧν~ 1J σdτυpσ. r<X ωpσ.ιότεpιi 't'!J(; κομμιiτισ. δε!χνeι όχι τόσον ως eιδος; ξε-χωριστόν, iλl' c.ις ~νcr. μέpο~ GΙΙeeχώρ ιστο τοu μεyσ.λόστομ.ου λ~ρισι.ιοό.

229

ΑΠΑΝΤΑ :EOΛQMOr

όμως αγνάντιι;ι 'ς τα δουκολικa και 'ς τα ερωτικa τραγούδια του Σολω­μού κάπως θαμπa •α ανάλογα του Βηλαρά· αν κ' ολιγώτερο προσεχτικa στιχουργημένα, έχουνε κάτι πιο φυσικο και δροσερό, πιο σο6αρο και συγκιvητικό. Απο τον « Τμνο», <<τον πρώτο γνήσιο καρπο της Ελληνι­κής φαντασίας ύστερ' απο είκοσtν αι,ώνες τοv μαρασμού τη9>, κα{)'(hς το'' εCπεν ο Πολυλάς, απο τον « 'Τμνο» κ' εκεί3ε δε 6ρlσκεται καμιa σvγγέ­νεια προς παρα6ολη με τα προτήτερα η με τά σύγχρονα έργα. Και μη ξεχνούμε πως μήτε ο « 'Τμνος», μήτε ο θρήνος του Μπά"ίρον, μήτε η «Τρελλiι. μάννα», μήτε τα «Δυο αδέρφια», μήτε του «Λάμπρου>> τα π ιό

τελειωμένα κομμάτια, μήτε κι αυτij η «Φαρμακωμένη» είνα ι aψεγάδια­στα καλλιτεχνήματα, όσο πρωτότυπα και δυνατa κι αν είναι. Ο Σολω­

μος δεν είναι ποιητης α δ ι ά π τ ω τ ο ς. Ο αρχαίος τεχνογράφος

κάdrος ξέρει τι λέει: «Τ ας μεν ταπεινaς και μέσας φύσεις δια το μηδαμή παρακινδυνεύειν, μηδΕ εφίεσθαι των άκρων, αναμάρτητους ως επι το

πολ,', και ασφαλεστέρας διαμένειv, τα δε μεγάλα επισφαλη γίνεσ-ιtα ι

δι' αυτο το μέγεθος>>. ι Ο « 'Τμνος>>. Μέqα του η επικολvρικη φαντασία φέρνεται απο πήδημα σε πήδημα κι απο φτερούγιασμα αε φτερούγιασμ•· ανvψώνεται' κι αντιλαλεt σαλπίσματα και κελαδήματα. Θρησκευτική, δη­

λαδη η πιο άδολη ποιητική, ιδέα εμψωχώνει το ποίημα· η Ελευθερία,

θεά· το Π νεύμα του κακού, η Διχόνοια. Τα πράγματ' αγναντεύονται μακρυάθε κι απο ψηλά· σχεδΟν καμιa προσωπική, ανεκδοτική, σα δημο­

σιογραφικiι λεπτομέρεια, καθι:Ος εκείνες, που αργότερα, ύστερ' απο τον Κάλ6ο και απο τον Σολωμό, την ποίησή μας θα την κατε6άσουνF 'ς τον

τόπο μιας στιχουργημένης πολιτικής χρονογραφlας. Μονάχα κάποιες

κορφες του ηρωϊΙJμού δείχνονται, και τονίζονται τα πιο σημαντιχa ση­

μεια της πάλης η Τριπολιτσά: το Μεσολόγγι· ο Αχελφος· η Αγία Σο­

φιά. Το μόνο του ατόμου παρουσίασμα «ο αδερφος του Φεγγαeιού:.' ο

Πατριάρχης. Όπου η Π οίηση κρατιέται 'ς τα ταιριασμένα της ύψη,

εκεί και η γλώσσα ταφιαστα υψηλή. Αρμονικa δεμένα το νόημα και η

φράση· 6λέπει κανεtς πως πραγματικο ξεχώρισμα, 'ς τα ωραία έργα,

μορφής και ουσίας, δεν υπάρχει· πΟ>ς η σκέ'ΙjΠ] παίρνει μιαν υλικi} ομορ­

φιά, γίνεται χειροπιαστή· και πως η έκφραση είναι κάτι τι οvσιαστικ(ι και. πνευματικό. Στην ()μορφιaν αγνάντια, δε λέμε: - Τι ωραιότερη που θα ήταν, αν ήτανε κάπως; αλλιώτικα καμωμένη I - Λέμε: - Τ. ωραCα

που είναι! δεν ημπορούσε να -ήταν άλλιώτικα! Στοχασμο\ις ανάλογους μας φέρνει το διά6ασμα των τετράστιχων του "1'μνου. Όχι όλων. Γιατi

1. Δtονuσ!οu 'IJ Λογγίνοu •Περl 'rψou~ ··

230

ΜΕΛΕΤΉΜΑΤΑ

τα σημάδια του οιαστικού και του aπροετοίμαστου, γιατt 'η ευκολ[α του

aυτοσχεδιαστή ξεμυτίζουν Εδώ κ' Εκεί. Συνταράζεται κάπου το σεμνο

,'J-(!ησκευτικο ύφος απΟ το {}όρυβο της Πολιτικής· κάπου ανακατώνεται

'ς το ξεχείλισμα του λυρικού η ρ.ητορικη περισσολογ[α. Εκεί η γλώσσα

χάνει τη συμφωνία της με το Λόγο, καί 'ς τό νου ΠΟύ εμπνέεται δέν υπακούει τό χέρι που γράφει. Ο τεχνίτης ξέρει ακόμα να τολ~, μά δέν

ξέρει να ξεδιαλέξη. Τα aτοπήματα τούτα, λιγοστά, αραιά, καί ασήμαντα 'ς τον 'Ί'μνο, ξαναφαίνονται πυκνερώτερα καί ζωηρότερα 'ς το ποίημα

για το θάνατο του Μπά'ίρον. Ο ποιητής, έπηρεασμένος απο το λυρικο

μεθύσι του πρώτου 'Ί'μνου φιλοδοξεί να τραοήξτι ακόμα παραμπρός,

νά πυκνώσΊJ και να δυναμώ<ή] το τραγούδι του, νέες χορδές, να τεν­

τώση 'ς τη λύρα του. Δεν το κατορθώνει, καθwς τό ήθελεν. Εδώ κ'

εκεί καμια εκατοντάδες στίχοι, aσύγκριτοι. 'Στους άλλους δείχνε­

τα ι πιο πολ.U απο τη δύναμή του, η παραζάλη του και η στενοχώρια.

Άπληστα γυρεύει να κλείση όσο μπορεί πιο άφθονα νοήματα 'ς τους

ολιγοσύλλαβους τροχαίους του. Και νοήματα και λόγια, μέτρο καί ρίμες,

κουράζοντα ι και αγκομαχούνε και κινδυνεύουνε να πάθουν ασφυξία· τα

θρησκευτικa και τα καftολικa πνίγονται μέσα 'ς τα μερικα και 'ς τα χρο­

νογραφικά. Η αρμον[α λείπει. Δε λέμε πλέον: Τι ωραία που είνε! δε

μπορούσε να ήταν αλλιώτικα! Λέμε: Τι ωραία πού {}α ήταν αν ήταν

αλλιώτικα I Η γλώσσα ει ν' εκεί όχι σάν πρόσωπο, αλλa σα φόρεμ' αν­

θρώπου που αγωνίζεται νά το βάλι~, καί τού είναι ι} πολiι πλατiι και δεν

του πάει, η πολu στενο και του σκίζεται. Ονόματα και λόγια, σόλοικα

η Μρ8αρα, κακοσκημάτιστ,' aχτένιστα δυσκολοπροχώρητα, κακοδιάλε­

χτα, κακοπρόφερτα. Γλώσσα που χαλάει τάγνα δημοτικα στοιχεία, που δεν τοποθετε ί, καθως καί όπου πρέπει, ταρχαία, που εδω οιάζει, κι' εκε ί

αυθαίρετ' ε iναι. Στην «Ιστορία» του «της Βυζαντινής λογοτεχν[ας» ο

Κρουμπάχερ παρατηρεί: «Η δημοτικi] γλώσσα εξεδικ11θη δια τήν επL­

σημον αποπομπήν της εκ του πεζού λόγου, εισχωρήσασα κρυφίως εις τά

κείμενα. Ακούσιαι κοινολεξίαι ευρίσκονται εις πάσαν την άπο του 6ou

μέχρι του 15ου αιώνος πεζογραφίαν». Εδώ μπορεί κανεlς να ΠΏ πως

η καθαρεύουσα θέλησε να εκδικηθΏ τόν Ποιητή, γ ία τι τόσο σκληρό. την έδιωξεν απο την Πολιτεία του στίχου.

Στούς μεγάλους; σαν το Σολωμό, τά παθήματα, μα{}ήματα· καί τα σκοντάματ' αφορμΕς πρός νέους ορμητικώτερους δρόμους. Ο Λάμπρος

του δυρωνίζει, 6πως θα 6υρωνίστι αργότερα ο Αλή- πασdς του Βαλαω­ρίτη. Άν{}ρωπος με ΨUΧΥι μεγάλη και με κακούργα ζωή· γενναίος άρμα­

τωλος των πολέμων και ξελογιαστΎjς των αθώων παρθένων· τέτοια η ψv-

231

χολογία των -6υρωνικών ηρώων. Όμως ο 6υρωνισμ0ς του ποιήματος,

πιο πολ\ι εξωτερικός, δέ σφραγίζε-cαι απο την πορφυρi) δούλα. του υ­ποκειμενισμού. Ό,τι 'ς τα ?ργα του Μπά"ίρον είναι δγαλμένο από κομ­

μάτια αιματοστάλαχτα της ζωής του, δεν εtναι 'ς το ΣολωμΟ παρa στα­

θμος τεχνίτη που τρtα6άει στοχαστικιΧ πρός την αντικειμενικότητα· προς το νόημα της τέχνης . Όμως ακόμα τον κρατεί δεμένο το πάθος έξω

απο τ01ις ολογάληνους ορίζοντες του Λόγαυ. Σφοδρό πάθος υπερτραγι­

κΟ και εξαγνιστικΟ που δείχνεται με την. κατάπλrjξη του οράματος. Μια πνοή απο τρικυμία Αισχύλεια σε ρυθμΟν άξιο του Δάντη. Το ~μα του­

το, ξεδιπλωμένον α.Πο Ποιητή ψτωχότερα προικισμένο, μπορούσε να γεν­

νήστι κάποιο μελοδραματικο μυθιστόρημα. Η πλούσια φλέβα του ποιη­τή γλύτωσε απο τον κίνδυνο. Και ίσως ειν' ευτύχημα που και του <Λά­

μπρου>> αποσπάσματα μόνο dφησε. Μέσα σ' αυτά, με τον καινούριο εκ­

φραστικώτατο ρυ6'μ0 της ενδεκασύλλαδης ο τ τ ά 6 α ς ή Ποίηση δεί­χνει συγκeντρωμένη εις τα καθέκαστα τη θεία της αλήθεια, και η κοι­νή γλώσσα θαυματουργεί. Και όπως, μέσα 'ς τα πρώτα του γυμνάσματα,

και η αγάπη και α-υτός u θάνατος μοιάζουν της Αυγούλας και του Ανθού των «Δυο αδερφιών», είναι σάν παιδάκια ΠΟ'V βυζαίνουν άνετ'

απΟ το μαστο της μεγάλης μητέρας, της καθαρής καί ολόφωτης ελλη­

νικής Πλάσης· όπως 'ς ταποσπάσματα του «Λάμπρου» τό πάθος πηγά­

ζει από τα έγκατα κάποιου κόσμου τρομαχτικού και ξαναγυρίζει προς ε­

κείνον, - έτσι σε dλ~ 'ς τα νεώτερα ποιήματα και κομμάτια, σαν τη

<Μοναχή», τη <<Φαρμακωμένη 'ς τοv Άδψ, κάποια άλλα χωρlς όνο­μα και αρχή και τέλος, σαν τuν «Πόρφυρα» και σαν τον αξιο-&αύμα­

στο «Κρητικό», τα αισθήματα, τα πάθη και τα νοήματα, που ανα6ρύζουν

απο κόσμ01ις ιδεατοiις και προς εκείνους αγωνίζονται να ξανασηκω­θσύν, ντύνονται με κάποια κάλλη πνευματικα. και uπερούσια, που {}α θυ­μίζουν κάτι απο τη χά(τη και απο το i1ψος των άγγλων ποιητών σε όσους

γνωρίζουν, εννοούνε και αγαπούν τα έργα τους. Στους περισσότερους στίχους του «Κρητικού» ο δεκαπεντασύλλα6ος λαχταρίζει απο ένα τέ­

τοιο πλάτος κυματιστό κι' από μια τέτοια μουσικi] λεπτότητα. σύμφωνα

με την υπερκόσμια ψuχη ΠΟύ θέλει να χωρέστι μέσα του, ώστε μοναδικό τότε παράδειγμα 'ς τη νέα μας ποίηση, κι ως την ώρα δυσκολοσύγκριτο

απομένει ο στ(χος του «Κρητικού>>, Και μέσα 'ς ταπομεινάρια των «Ε­

λεύθερων πολιορκημένων», παρακολουθαύμε το ξετύλιγμα, το δυνάμω­

μα, τό ανέβασμα Και το θρίαμδο της Σολωμικής Τέχνης. Ο ποιητης μένει πάντα πατριώτης ποιητής, καθ<))ς και 'ς τον 'Τμνο· εξακολουθtί νu εφα.ρμόζrι το πρόγραμμά του: «ΚλεLσε μέσα σου την Ελλάδιn κτλ.

232

Μόνον ο αφελης τραγουδιστης έγινε φιλόσοφος ποιητής· ο αυτοσχεδια·

· στής, σμιλευτιΊς του στίχου. 1 Τον έξασύλλα6ον αμφ[δραχυν ακολουθε ί ο εθνικός μας δεκα.Πεντασ-ύλλα.6οςΌ κι αυτΟς . δοκιμάζεται αράδα . αράδα σέ όλους τοιuς τρόπους, τους τόνους, τα τσακ[σμαi"α, τίς ομορφιlς πΟύ

μπορεί να δέχετα~ μέσα του. Στην αρχή, με τη συνίζηση και με τη ρ{­

μα· πιο ευλ-ύγιστος, πιο κυματιστός, πιο άέρινος· έπειτα, όσο δυναμώνει 'ς τη συνείδηση τ()IJ ποιητή η ιδέα του αντικειμενικού και του απρόσω­που 'ς την τέχ•.'η του, καί η φιλοδοξία να συμδιοοσn τή γεQμανικη του

νοήματος 6αθυσυγνεφιιΊ προς ·την έλληνικη φωτεινότητα της μορφής 2

τόσο ο δεκαπεντασύλλαδος απο μουσικώτερος γίνεται 1tλαστικώτερος' η

συν[ζηση λεl.πει σχεδόν, γιατl δίνει του στίχου κάτι μελωδικΟ. λιγερο και απαλό, και ο ποιητης θέλει το στίχο του σφιχτόδετο σά δαχτυΜδι, και

σχληρ(ι σαν πετρένιο ανάγλυφο· ή ρίμα φεύγει κι αυτή' γιατl η ρίμα,

σημάδι μαλακΟ και υποκειμενικό, Qαν αντίλα'λDς της ψυχής πόυ . γυρίζει πίσω 'ς τον εαυτό της, κα-ιtως την έξηγεί 'ς την «Ποιητική> του ο '& γελος, όταν δεν εινε χοντρο κουδούνισμα, «ανάξια της υψηλής στιχουρ­

γίας», καθd>s την χαρακτηρίζει ο Μίλτον, η ρίμα δεν έχει τόπο 'ς τη

σοοαρη δωρικη -μεγαλοπρέπεια της νέας τέχνης του. ο 'ίδιος ο λυρι­

σμός, απο ξέσκεπος, εχφραστικος και ρητορικός, γίνεται υπονοητικΟς

και συμδολικός. Ο ποιητης δέν ξεχωρίζει την ατομικη ψυχη άΠο την

καθολικi] ψυχη που τη σταλάζει. Ο πολεμιστi]ς που «αγροίκα μέσα την

Καρδι.Cι μεγάλη και τή θλίψη», η γυναίκα. ποο παρακαλεi τον J Αγγελο

να της δώσu φτερά, ή περuταίχτρα σάλπιγγα, ο χορος του Απρίλη με τον ·'Ερωτα, οι πω δροσερές άΠο τά φυσικΟ. εικόνες μέ τα πιο μεταφυ­

σικΔ σύμδολα ταιριάζουν. Και τά μεταφvσιχa φτερa ~σφυροκοΠούνται

'ς τον ανοιχτον αέρα», καθως τα φτερa της ηρωίδας του, σά να θέλου­νε νά πλάσουν ένα φυσικο κόσμο. Η χcοίησή του, κα-ΙtΟ>ς την οικονομε ί 'ς τα γενικα. καl •ς τα καθέκαστα, μακροο απο mθε άμεσο κοινωνικό

σκοπό, ειτε για να συγχ.ιvήστι τον πολiJ κόσμu, είτε για νά κατιτη:είσyι ,

γίνεται σκοπΟς εχείν' η ίδια· μιλει. πρός ένα κόσμον αριστοκρατικΟ απο

«δαθείς και γυμνασμένους>>, και yυρεύυ να εκπλήξη. 3 Η γλωσσα, απΟ

· ι . Πepίepγa μοι<iζet ο όρόμο~ ποu τρά.ι3'Ι}εεν ο μ.έ"(Ιlζ ΠOt'l}'t"/J' τωv Πολωvών MicJάcwicz σuνομ'ήλι1ιοu' τοu Σολωμοό (εdκολα: έπ7Jρεα:ζόμενος; κι:ιί e~ινο~ cι:πό διοι· φόρο~ τρα:νοiι' διaοισκιiλοu<;;), ά.πδ την α:οτοσχεδιαστικ'ij Εεγνοια:σ!ά; •ς; τον έπCμο­νσν α.γώνrι τΥjς; χrιλλιτεχνtΧ'fl' έντέλειιχ' τοu στ!χοu.

2 . Κ&:t ι πολύ ~λοrο μ~ ψέpνε ι Ί; το νοu 1j ερrασCα. τοu t;ωypιiφou Γόζ-η χα:· θώς; μι:tι; ΠJΙΙ πα:ροucnά.ζει, •.;; το /Sι6λ1ο, ποi> τοο εψιλοτέχν'Ιjσε, ο κ . Δ. Κcr.κλα:μιi.νrJς .

3. Λorrιvou πεpt Ίψοu,. Τι1 δtcιφέp~ι 'fJ Mt'lj'ttκή από τ-ή p1Jτoριx'ij φGΙ;-rtαοίσ.. ·Έ κ π λ~' ι ~. κα:ι .t ν ιt ρ r e ι α:.

ΑΠΑ.Ντ.Α. ΣΟΛmιtΟr

την εποχη της «'Ι'ρελλής μάννας» Και του <Θανάτου του Μπά',ροv:., προ· χώρησε σημαντικά. Χοντρ(ι την παραγνωρίζουν όσοι τήν ορίζουν, δέν

ξέρω τί διαλεκτική, και τι επτανησιακή, και τι μ~ξο·,τα.λίζουσα ! Η γλώσ-' λωσ λα ' Αξ'ζ . ' ' ' ' το mεχνιτη, της γ σοπ στικης. ι ει γι αυτη νά ειπουμε ο,τι τε-

Πολιορκημένων», με ό,τι κατώρθωσε, δίκαιο να λέγεται πανελλήναι δη­μοτική, ποιητικη γ/..;;)σσα. Πρωτότυπα και τεχνικa χωνεύει διαλεχτa στοιχειί:ι, κι απο τά νεώτερα κι απο τάρχα'ια· 'ς τόν κορμΟν απάνω τό

δημοηκΟ γνωστικa κεντρώνει τα διαλεχτότερα φύτρα, κ' έχει τη ζων­τανη πνοη της λα'ίκής ψυχής και μαζt τη σφραγίδα της πρωτοβουλίας του τεχνίτη, της γλωσσοπλαστικής~ Αξίζει γι> αvτη νά ειπούμεν ό,τι τε­

λεvταί.α είπεν ένας εγκωμιαστi)ς του Αντρέα CHENIER για τη γλώσσα του: <.Εύλύγιστη και καλόηχη τόσο που όσοι την πρωταγροικούσανε στα­

ματούσαν ξαφνιασμένοι· νέο καί αφάνταστον όργανα φανταστικό). Καί

δεν αλλάζει μόνο υπομονετικa τα μέτρα του στίχου, όσο νάορ11 τον πιο

κατάλληλο τύπο για νά χύσn το χρυσάφι της αρμονίας του' αλλa τον

ίδιο στίχο ,ς τον ίδιο ρυθμΟ διορθώνει και ξαναδιορθώνει, γράφει και

ξαναγράφει, όσο να του επιτύχ11 την τελειωτικη μορφή,. που δεν παίρ­

νει πλέον άλλαγμα. Είναι σά νά μας λέu ο φuλόσοφος καλλιτέχνης; Χτε­

νίζω το στίχο μου κι όσο μπορώ τόνε φροντίζω· ίσα ίσα γιατι σέ6ομαι και αγαπώ την ιδiα που .θέλω νά κλείσω μέσα του, γι' αυτο αγωνίζομαι

και ιδρώνω για νά την είπώ κατα πως της πριέπει 6σο μπορώ πιο · a­ψογα. Το αίσ{)ημα δεν έχει νά πάθu τίποτε απο τέτοιας λογής φροντί­

δα' γιατt αισθάνομαι δαθύτερα, γι' αυτο και υπομονετικώτερα συλλογίζο­

μαι Ι ι - ·Ο ΣολωμΟς δεν εtγαι ποιητης της κ α ρ δ ι ά ς, κατa την καθιερωμένη 'ς μας έδώ επιπόλαια φράση· ο κριτικΟς νους εργάζεται

μέσα του σιμ\'1 'ς της φαντασίας τη δύναμη· το αισ6ημά του χορτάτο

είναι άΠο διάνοια. Μήπως τό ζευγάρωμα τοVτο της εμπνευσμένης μαζί και της ξεδιάλεγμένης εργασίας δεν είναι το γνώρισμα του μεγάλου

τεχνίτη; Μήπως το εi:δωλο της σκέψης καί της ευαισθησίας της σύγχρο­

νης, ό Νίτσε, δεν εί.πε τα εξής; «Η ίδέα. του ποιήματος δεν πέφτει wι:ό

τον ουρανό, σαν απο θεία χάρη. Η αλήθεια είναι πως η φαντασία του

αγαθο\ι καλλιτέχνη γεννάει, ανάκατα, καλά, μέτρια, κακά. Μόνο πως η Κ(,>ίση του, αχονLσμέvη, γυμνασμένη, διώχνει δια.λiγει, συ-γχενtρώνει, Γνωρίζομε απο τα σημειωματάρια του Μπετό6εν πωι; εσύνθεσε 'λ.Lγο λίγο

1. Σόμφωv~ με τη γνώμη τοόtη, ώρσt!σt μιλεf '' tό teλeιιtotίo 'totι -"δ,~λ!ο ο Su11Ιy P!ι-uιdlblαmme. 'resrtιaιmeιn.t Poε.ci.que. P.ariS 190ό.

234

ΜΕΑΕΤΗΜΑΤΑ

τις πιο μεγαλόπρεπες μελωδίες του, και τις ξεδιάλεξε, σα να ειπούμεν,

απο σχέδια πολλαπλά. Εκείνος που δεν είναι 'ς το ξεχώρισμ' αυστηρος

καί πού αναπαύεται 'ς τη μνήμη του, μπορεί να τό φέρι' η περίσταση και

να γίντJ μεγάλος aυτοσχεδιαστής" αλλa το καλλιτεχνικον αυτοσχεδίασμα

στέκεται πολv χαμηλα μπροστι':ι στην καλλιτεχνικi}ν ιδέα, τη διαλεμένη σοδαρa καί κοπιαστικά. Όλοι οι μεγάλοι άνθρωποι ειναι και μεγάλοι

δουλευτάδες, ακούραστοι όχι για να 6ρίσκουνε μονάχα, άλλ' ακόμα για να διώχνουνε, για να κοσκινίζουν, να τροποποιούν, να συγυρίζουν» ι. Τέ­

τοια λόγια ο Σολωμός, αυτος που εδώ και εβδομήντα ι!ξι χρόνια, εκή­ρυττε την υποταγη της φαντασίας και του πάθους, με καιρο καί με κό­

πο, 'ς το νόημα της Τέ.χνης, θα τα ύπόγραφε με τα δυο του χέρια.

Κρίμα πως δεν έχομε παρ(ι προπλάσματα και σημειώματα, κομμά­

τια και συντρίμματα, γιά να λάβουμε κα{}αρi}ν ιδέα που τραοούσε και

-ιου έφτασε μια τέτοια εργασία. Πιο πολiJ αόριστα ψuχολογικa παρa

φι/.ολογικa χειροπιαστa μαρτύρια μιάς πνευματικής φυσιογνωμίας. Και να.. μπορουσε κανεtς να παρατηρήσυ: - Αυτa που έγραψε και δεν ίi­

ψτασαν ως ι:;μάς, η, αυτα που δεν πρόφτασε μήτε νά γράψ1], μπορεί να

ήταν αριστουργήματα. Όμως εμείς δεν τά ξέρομε. Απο το όλον έ(!'tΟ

τι δγαίνει τάχα; σχεδΟν τίποτε. -- Βγαίνει μια ξεχωριστη καί μια μο­

ναδικη εικόνα. Αδιάφορο αν δεν ειν' εκείνη ΠΟύ θα ήταν αν το ειχα­

μεν ακέριο τό έργο του. Το έργο του άγγλου ποιητή Κόλεριτς παρω­

μοιάστηκε με παλάτι που δεν τελείωσε. Του Σολωμού δεν ε(ναι τάχα σαν

παραιτημένα θέμελα παλατιού πού δε χτίστηκε; αλλ' από τον τρόπο πού

εtναι χτισμένα τα θεμέλια κρίνομε για το παλάτι . Πάει χαμένο το μέ­

γα σύνολο το οικοδομικο και η αρχιτεκτονικi} απ' άκρη 'ς άκρη εντέ­

λεια. Αλλ' από το χαμό, σαν κάποια γαλανa λουλούδια 'ς τά χαλάσματα,

ξεφύτρωσε μιαν άφραστη χάρη. Κάποια νέα ποίηση που συγγενεύε ι πιο · πολv με την τέχνη όχι του στίχου, αλλa του ήχου. Και τα <<Ευρισκό­μενα» τοϋ Σολωμού μας συγκινούνε πιο πολv σα μουσικa θέματα η σαν

ποιήματα. Η Μουσική. «Είναι η τέχνη πΟύ εκφράζει άΠο κάθε άλλη κα­

λύτερα τούς αόριστους στοχασμούς, τα άμορφα όνειρα, τους aπεριόρι­

στους και χωρtς αντικείμενο πό-&ους, τα οδυνηρa και μεγαλόπρεπα ανα­

κατώματα καρδι&ς ταραγμένης που όλα τα λαχταρει και σε τίποτε δε

στέκει». Γιατ\. χωρ\.ς αρχη καί χωρlς τέλος ε(ναι και χωρtς ανταπόκριση

στενη προς τα μέρη τους, μας γαητεύουν ως ωραία όνει'ρα. Μας φανε-

235

ΑΠΑΝΤΑ .ΣΟΛ!2Μ0f

ρώνοvν την ομορφι<l όχι με πλατειa και με χτυπητa ανακράσματα, αλ­

λa μ' εκείνα που 6αθειa και σκεπαστa κρυφοψιθυρίζουν. Μας παίρνουν

τον αέρα, ιtρ'a σα λείψανα, μυστικa σα σύμβολα. Ή σκοτεινάδα τους

δέν είναι απο φραστικην άδυναμίαν, αλλ' άΠο ευγλωτία 6ου6ή' σαν ένα

πρόσωπο που θα σφράγιζε το στόμα του, και θα περνούσεν όλο το χά­

ρισμα της γλώσσας 'ς τη λάμψη του ματιού. Και τά αποσπάσματα του

Σολωμού θυμίζουνε 'ς εμε τους στίχους τού SULLT PRUDHOMME

για κάποια συντριμμένα αγάλματα των ιταλικών μουσείων. «Θaλεγε κα­νΕtς πως τα μεγάλα άκέφαλα τούτα συντρίμματα δεν ήτανΕ σωστότερα

κα1't<hς έ6γαιναν απο τα χέρια που τcbτλασαν· και πώς έτσι αναγκασμένα να ζΟύνΕ 'ς ένα λιγοστό, 'ς ένα τόσο δα κομματάκι πέτρας, η ομορφιά

τους φαίνεται ομορφώτερη, ερειπωμένη έτσι παρ' όσο θα ήταν ακέρια!»

Κάποιος άγγλος κριτικός, σέ μια σύγκριση μεταξυ Δάντη και

Μίλτον, ·Ορκάνια καί Μιχαηλαγγέλου, δυο λογής 6ρίσκει πως ε(ναι τά

στοιχεία του ποιητικού ύψους, αντίθετα' έδώ η 6ασανισμένη 'ς τα κα­

θέκαστα, η καθαρόχρωμη ζωγραφιά' εκεί - ότι, κυριώιερα, πρέπει να

ονομάζεται ύ ψ ο ς - η μεγάλη απλωμένη αόριστα, ως τα 6άθη του Απείρου, εικόνα. -Απο τη μια μεριa - θά ελέγαμεν - η πλαστική,

απο την· dλλην η μουσική. · Η αν θέλετε γνωριμότερα: τα κλασσικa καί τα ρομαντικa στοιχε(α. -Ο Σολωμος φαίνεται 'ς την αρχη Πώς δένει

κρυφΕς αγάπες πότε με τη μία πότε με την άλλη Μούσα, πότε με τις δυό μαζί· 'ς τό τέλος νικάει ο ένας πό-&ος, και ο ψάλτης των «Ελεύθερων

11 λ , , , , . ,

ο ιορκημενων» ειναι ποιητης, γενικωτερα και σημαντικωτερα ρωμαν-

τικΟς και μουσικός. Κι άν είχαμε ολόκληρο 'τό ποίημα, πάλι και με όλη

την προσπάθεια του ποιητή να ύλικοποιήση .τα πνευματικa με κάποια

δημοτικi}ν απλότητα καί κλασσικη καθαρότητα και με όλη την · πλαστι­κi] σφιχτόδετη κανονικότητα του στίχου, του ποιήματος η ψυχη μου­

σικη .θαπόμενε. Πολv περισσότερο τώρα, πού έχομε κομμάτια μόνο του ποιήματος tίναρχα και ατελείωτα, η μουσικt1 αυτη ψυχη τραοοει πέρα

ως πέρα ανεμπόδιστη και φανερώνεται με όλη της τή . δύναμη. Και τό γνώρισμα τούτο, έτσι αποκλειστικa καθως δείχνεται, ντύνει τώρα με

μιαν έξαφνη νεότητα την ποίηση του· Σολωμού, ποίηση πενήντα κ' ε­

ξήντα χρόνων, και την κάνει σύγκαιQ'Υ} της μεγάλης αλλαγής που έγινε 'ς τίς ήμέρες μας, καί που αν-&εί και που δεν είπεν ακόμη τόν τελευταίο

της λόγο καί. που θέλει την Τέχνη προφήτισσα του μυστηρίου και τΟ\J ονε(ρQυ και του iδανισμού, και συνθέτει καθεμιa χωριστi} τέχνη σάν

απο κάποια ίδιαίτερα καί πνευματικa και μουσικCt- χαρίσματα των άλλων αδεeψάδων της. Κω άξίζει ακόμα να σημειωθiJ ΠώS ενώ τα άΠοσπά.-

236

ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ

σματα του Σολωμού 'ς τό νου μας φέρνουν τή σύγχρονη ψυχη τού κο­

σμοπολίτικου νεο·ίδανισμού, τά ίδια κομμάτια μίiς θυμίζουνε πάλι κάποια

απο τα ωραιότερα δημοτικά μας τραγούδια, . που, σύντομα καί ολιγό­λογα, έχουν κάτι ατέλειωτο, απόκοτο, καί σκοτεινο καί δραματικο και ά­

φραστο, αντίθετα προς τα δημοτικa τραγούδια άλλων ανατολικών λαών,

καθ<Ι>ς λ.χ . ε(ναι τα Σερ6ικά, απο τα πλέον ωραία, πολύστιχα, επικώτε­

ρα, με μιJχν ιστορία Που ξετυλίγεται απο την άρχη ως το τέλος γιομά-_ο. ' ' ζ' τα, καvαρα, και καπως πε οτερα.

Γ'

Διαφορετικο\ις δρόμους παίρν' η δόξα ενος ποιητή. Η χωρlς να ξεχωρίζεται, καθι:bς του πρέπει, το εργο του μέσα 'ς τίς καρδιές, μένε ι

τύνομά του στά στόματα. Η άΠοθηκεύονται οι στίχοι του 'ς τη μνήμη

του πολλού κόσμου, aποστηθίζονται καί τραγουδούνται, καί, φυσικά, αλ­

λάζονται και παραμορφώνονται. Η τό f_ργο του, σάν ένα μεγάλο παρά­

δειγμα όμορφι.&ς, και τονομά του σαν ένα σνν&ημα λα~ρείας, 6άθειJχ

ζούνε 'ς τη συνείδηση τών διαλεχτών. Η δόξα τού Σολωμού σε ποιό δρόμο να 6ρίσκεται; Τονομά του πολu περισσότερο γνωρισμένον άπο

το έργο του . Τα ποιήματά του, για να μη ζητούνται συχνά, δέν ξανατιι­

πΦνονται συχνά· είναι απο εκείνα που συνηθίζομε να λέμε: δε δ ι α­

() ά ζ ο ν τ α ι. Αν έλειπαν τα δύο τετράστιχα του 'Ύ'μνου (ένας η

δύο στίχοι τους πέρασαν μάλιστα 'ς τη χώρα της Παροιμίας), αν έλε ί­πανε κάποια τραγουδάκια του, μελωδικι':ι τονισμένα και αντιλαλούμενα

γλυκά, κοινωνία δέν έχει μέ τον πολu κόσμον ο Σολωμός' τό έργο του

τό πρόσεξε ο λαος μόλις λιγάκι περισσότερο άπο το iργο του Κάλοου. Αν ένα πλήθο.ς γλυκοτραγουδή την Ξανθούλα, πιο πολiι πλήθpς ευφραί­

νεται μέ το τραγούδι της πασίγνωστης Α ν τ ρ ι ά ν ν α ς. Όπως κύριο σημάδι της αξίας ενος καλλιτεχνήματος είναι μιά σφραγίδα πνεύ­

ματος ξεχωριστοtι πού τό σφραγίζει, εσωτερικη σφραγίδα και ανεξάρ­

τητη άΠο του κόσμου την ίδέα γύρω του, όμοια, γνώρισμα κύριο της

αθανασίας του καλλιτεχνήματος δεν είναι η ζωή του η aξεχώριστη απο

το .θόρυβο του κόσμου· ε(ναι η ξεχωριστη ζωή του μέσα 'ς τό θαυμα­σμΟ των διαλεχτών. Η δόξα, πού ταιριάζει 'ς τόν ποιητή, αρχίζει όχ ι

237

AliANTA ΣΟΛQΜΟl'

από τότε που τόν τραγουδεί το στόμα, αλλ' 'από τότε που το πνεύμα έλαδεν ·ιδέα κα-&αρη της ομορφιάς του. Τη φιλολογικη συνείδηση, ποu

προπορεύεται της κοινωνικής, και πρωτ' απ' όλες την ποιητικi] συνεί­

δηση της πατρίδος του ξύπνησεν ο :Σολωμός. Κι' αξίζει να τον Έιπούμε,

καθwς ειπ<ίJθηκεν ο Σέλλευ, «ποιητη των ποιητών». Αρχηγός έγινε Σχο·· λής ποu εξακολουθεί ποικιλότροπα να ξετυλίγεται. Κα-&εlς απο τοιις μαθητάδες του χάραξεν η πολεμάει να χαράξη δικό του δρόμο , πλατiιν η

στενώτερον, άδιάφορο. Καθένας γνωρίζεται απο ένα ξεχωρ ιστο σφρά­γισμα, θαμπότερον η ζωηρότερον. Όλοι, ποιός λίγο , ποιός πολύ, φιλο­

τιμούν~αι κι άγωνίζονται να αισftανθοuνε και να δουλέψΟυν τη Μούσα,

καθwς έκείνος. Κ' iτσι αποχταμε τη νεώτερη ελληνικ1) Π οίηση με την

όψη την πλέον άγνη καί φωτόλουστη. Έκλεισε τα μάτια ο Σολωμος και

ο νέος χορος των ποιητών απο τά Εφτάνησα θρηνει τό θάνατό του·

6ρύση_ τα ελεγεια και οι λόγοι, απο το Βαλαωρίτη, τον Πολυλά, τόν

Τυπάλδο, το Μάρκορά και τους dλλους. Και είνε τούτοι, που ανάφερα,

ζ' Τ ι . . Λ ι ι λ ι μα ι με τον σερτσετη και με το ασκαρατο, οι αμεσοι κ ηρονομοι του·

μαζt μέ τον αρχηγό-, 1) ποιητικη Π ο ύ λ ι α των Εφτa Νησιών. Ο

Λευκάδιος ραψωδΟς των aρματωλών, 6σο κι αν διαφέριι κα ί διαφέρει

πολiι απο τον αρχηγό, (όσο φαντάζομαι πώς θα διαφέρ11 έ,•ας Ρούμπενς

του χρώματος μπροστa 'ς ένα Μποτισέλλη), όπου δε στέκεται χαμηλό­

τερά του, άπο του Σολωμού το γάλα δίζαξεν. 'Απο τή λαμ.ι-τάδα εκείνου

φωτίζεται, κ' εμπρος τρα6άει, και ·ι.ριτικος και μεταφραστης ο Πολυ­

λάς' όσο κι αν επήδησε τά σύνορα του κύκλου του διδασκάλου, ε(ναι και

απομένει μα{tητής του. Ο Ιούλιος Τυπάλδος έπαιξ' ένα σύντομο γλυ­

κο κομμάτι σε λύρα τραδηγμένη μέσ' απο τα άδυτα της Σολωμολατρεί­

ας. Ο ευγενικος Μαρκορdς φιλοδοξει με τον αυλό του ν' άντιλαλήση

καί να συμπληρώση τα υψηλα και τα μισοτελείωτα του διδασκάλου. Ο Τσειnσέτης δε δειλιάζει μέσα 'ς την Αθήνα, που βασιλεύει η καθαρεύ­

ουσα, να στιχουρηi και να ρητορεύη με απλά ελληνικά' και χριστιανι­

κa καί δημοτικiι ονειρεύεται- όνειρα μονάχα, - ν' αναστήση την ελ­

ληνικην αρχαιότητα. Εμπνέεται απο το παράδειγμα εκε ίνου πού θέλησε

το ίδιο να κάμη με τη φλογερη ρητορικη του «Διαλόγου», μέ κάποια

τετράστιχα του ποιήματος του Μπά·ίρον, και με δυο τρεις στροφες του

«Μάρκου Μπότσαρη», που αξίζει να μείνουν αλησμόνητες. Και ό σα­

τυρικος του Ληξουριού δεν ε(ναι τόσο ξένος προς τf}ν πολύτροπη σολω­

μικi] τέχνη που της αρέσουνε και τά πικρόχολα περίγελα του Μώμου, κάτου απο τη σκέπη της Μούσας του Κουτούζη. Κι αυτος που έγραψε

τις «Βυζαντινες Μελέτες» και τουc ~Κρητικοiις Γάμους», και με όλο το

238

ΜΕΛΕΤΉΜΑΤΑ

έξαρμα της λυρικιiς ιστοριογραφίας του, κάθε φορa που κατεδαίνει να

κόψη το λουλούδι τοϋ τραγουδιού, μας {}υμίζει πως προτού να γίνη δ ι­

καστης του Σολωμού, ήτανε θαυμαστής του. Ακόμα καί ό Ζαλοκώστας, πριν τον επηρεάσουν οι ποιητικοt δι αγωνισμο(, η δημοσιογραφικi] κα­

θαρολογία καί ο Αλέξανδρος Ραγκαοής, μας δείχνει με το ποίημά του «Το Σπαθ!. και η Κορ'ώνα» ( οσο κι αν δεν είνε καμωμένη για τα γεν­ναία φτερουγίσματα η στενι1 φαντασία του), πως θέλει νά πατήση 'ς τό

δρόμο του Σολωμου. Κ' έξω απο τους ποιητικούς μας κύκλους ακουσμέ­

νοι μας· πεζογράφοι, ο Παπαρρηγόπουλος, ο Βρά'ίλας, και άλλοι, ερμη­

νεύουν τα ύψη του "Ί'!.ινου· ο Ασώπιος άντιπαραθέτει (άν καί δειλa και

πεταχτa) τό κάλλος των κομματιών του «Λάμπρου», προς την ψυχρό­

τητα του Σουτσικού στίχου) Κι ανάμεσα 'ς τους ξένους, Ι ταλοt μου­

σοθρεμμένοι, λ.χ. ό Ρεγάλδης και ο Θωμαζέος, που γνώρισαν κι άπο

σιμa το Σολωμό, διαλαλούν τον υπέροχο νου του· λειτουργοl. τών Έλ­

ληνικών γραμμάτων, ως ο Αμερικανος Φέλτον, την ίδια χρονια του θα -, ' ' ' ' ζ 'Μ 'Μ Ι'ατου εκεινου, «περιφημο ποιημα>> ονομα ουν τόν 1 μνο και « 1 ψιστο

ποιητικό νου» τον ποιητή του. ΊΌυ 'Ί'μνου πολλα έχομε, σε πολλf:ς γλώσ­

σες, μεταφράσματα. Π qo πέντε χρόνων ο κ. Κάννας, υφηγητης του

Πανεπιστημίου της Πα6ίας, εκεl πού σπούδαζε νομικa ο Σολωμός, αρ­

χίζει τήν πανεπιστημιακ11 του παράδοση μ' ένα λόγο περl. του οίου καί

του έργου εκείνου. Και κοντa 'ς τα εγκ<ίJμια ακούονται Υ.άπου και ψυ­

χρότερα λόγια κριτικ(6ν καί στοχασμοt πιο μετρημένοι, καί μουρ"μουρi · σματα. Μέσα 'ς ένα διδλίο τού ο Ζαμπέλιος αγωνίζεται να παραστήση ,

με κάποια κρ ιτικ1'1 Μναμη, αλλa και με δογματικότητα θεολογική, πως

τα μόνα άξια έργα τού Σολωμού ε(ναι τα πρd>τα του άπλά. τραγουδά­

κια. Λαογράφοι που άπόχτησαν ευρωπα'ίκ1) φήμη, σαν τη Δώρα Δί­

στ(Ηα, πολεμοιJνε με κάπως αδασάνιστα επιχειρήματα να κατεδάσουν απο

την κορυφαία του θέση τό Σολωμό. Έπειτα έρχονται οι καθαρολόγοι

τη; σχολής των Σοί•τσων. Ομολογούν την έξοχη φαντασία του υμνο ­

γράφου για νι:ι πuοσ6r.ιλου'' πιό ελεύθερα την τέχνη του και τη γλd>σ­

σα του. Ο • Αλέξανδρος Σούτσος, ενώ αναγνωρίζει την «λαμπρaν φαν­τασίαν» του Σολωμού, και τόν "'Ύ'μνο ανακηρύττει «διθύραμδον Πλ1l(!η

ύψους καί οίστρου πινδαρ\ΧΟύ», 'ς την ίδια του σημείωση, με κάποιαν

αφέλεια, γράφει ότι ό νFΟς ΠΟιητης ακολούθησε 'ς τα ΠΟιήματά του, «CL­

<ί;(ημισμέν ' απο αναριΘιη1τους ελλείψεις της γλώσσης και του ρυθμοιΙ ,

1. Περί IIoιijazω; « Ιlιινδώpιχς» τόμ. 17. - Ι στορ. ·Ε η . ·'Εθνοu~ τόμ. Ε'.

·- Τα. Σο')τοz ια;. Εν Αθή'Ια.ι~ 1854.

239

ΑΠΑΝΤΑ ΣΟΛ&!ΜΟr

της Ιταλικτjς στιχουργίας τους κανόνας». 1 Με τόν ίδιο νο'υ κρίνει και ο Αλέξανδρος Ραγκαδής, αν καί εtνε εντονώτερος και 'ς τον έπαινό καί. 'ς τον ψόγο· γυρεύει να κάμη ένα πολiJ παράξενο τdίριασμα· -3έλει το Σολωμο μαζί μ ε γ α λ ο φ υ η ποιητη και απολύτως κακόγλωσσο. Παράξενο ει ν' ακόμα πως ένας ποιητής, πού κάθε άλλο μπορεί να θεω­

ρη{)-ιj ή Σολωμικός, δείχνει ένα θαυμασμον άπεριόριστο προς το Σολω­μό· είναι αυτος ο Ζαλοκώστας, καθrος δείχνει το γράμμα του προς το Ρεγάλδη. <<Ειν' ένας άνθρωπος; γράφει, μοναδικος που εγrο λατρεύω α­

πο χρόνια. Είναι ο μόνος ποιητης πού θάχη καύχημά του μια μέρα αtιτος ο aτυχος ξεπεσμένος τόπος. Όταν επρωτοδιάδασα τον 'Τμνο του, αι­σθάνθηκα να aρπάζομαι ΙΝ ALTRA TERA 1m ALTRO MAR» Κι' ά­κόμα παράξενο είναι πως άλλος πάλι ποιητi]ς που πήρε απο το Σολωμό την πρώτη ορμή, και μέ κατάνυξη θρησκευτική, καί μια καί δυό φορές, τον εδοξολόγησε, ύστερα μίλησε γιά τούτον μέ μιαν κρύαν, α(Μ\τικήν, έπι­

φύλαξη· εtνε αύτος ο Βαλαωρίτης καθrος δείχνει το γράμμα του προς

τον Έμμανοuiιλ Ρο'ίδην: « Αν εξαιρέσης τον 'Τμνον, γράφει, τον ο­

ποίον ο Σολωμος δεν ήθελε ν' ακούση, κατa το μακρον διάστημα του

/)ίου του, καίτοι εντελως αμερίμνου, τι άλλο παρήγαγε τέλειον, άρτιον.

πλήρες; Το απόσπασμα του «Λάμπρου» έμεινεν απόσπασμα και εν γέ­

νει 6σα εύρέθησαν μετa τόν θάνατόν του ανέκδοτα ποιητιm δοκίμια δεν

ηύξησαν 6ε6αίως την δόξαν του ... Ειναι βέβαιον ότι διά να καθέξη τις τόσον ευρw χώρον εν τη νεωτέρq. ελληνική ποιήσει όσον κατέλα6εν ο

Σολωμός, πρέπει, αφού απέθανεν ε6δομηκοντούτης, να μη περιορίζεται η παραγωγική του δύναμις είς ένα μόνον ύμνον και ολίγας ασυναρτή­

τους στροφάς». Το γράμμα τούτο έχει χρονολογία «3 Νοεμ6ρίου 1877». Η χρονιa που 6γήκανε 'ς το φως τά πολύκροτα μανιφέστα του κ. Ροt­

δη «Περί συγχρόνου κριτικής και ποιήσεως». Φανερον ότι ό ψάλτης του

«Φωτεινού>> θυμωμένος εCναι κάπως με τον κριτικο που έδωκε 'ς τον ποι­

ητη του «.Λάμπρου» μιά τέτοια ξεχωριστΎ] θέση, και που τελειώνει τό

εν απο ταπαισιόδοξα φυλλάδιά του με μιιiν ωραία φράση, γιομάτη έλ­

πίδα: «Χώρα ήτις εγέννησεν Ομήρους και Σοφοκλείς, και είχε χθες

ακόμη δημοτικa άσματα και Σ ο λ ω μ ο ν» κτλ.

Γενικώτατα: ξανοίγομεν ενθουσιασμό μεγάλο για το Σολωμό σέ

όσους καλλιέργησαν τη δημοτικη γλώσσα, σε στίχους η σε πεζά" σε6α-

1. Απεν~Χντ!ΙΧ~· ο στίχος τοu Σολωμοι\ το χάρισμα τοο puθμotl εντονώτεpι:ι το ~είχνει και λαμπρότερα , σuμφω'ια μέ τοος πατροπαριίδοτους χα.νδνε, τιrι, νεώτεp1J' /Jιχ-fι;; μοι~ στιχοιψy!α,, δuναμωμέν-ι)' κι οιπό τ'Ι) γνώσ'Ι) των χανόνων τ'Ι)ς; ιταλιχ'Ιj, Ι'tl.φΙΧfι:.

240

ΜΕΔ.ΕΤΗΜΑΤΑ

σμο πρός εκείνον ακόμα καί απο τοuς κα-&αρολόγους στιχογράφους και

πεζογράφους μας, ας είναι διόλου ξένοι προς τα ιδανικa εκεlνου. Νομ(­ζεις πως έχει χρέος καθένας να ξεσκεπάζεται κάθε φορa που ακούει

τύνομα του Σολωμού όμως τό χρέος τσότο 6λέπεις πως δεν πηγάζει τόσο άπο τή φωτεινi) συνείδηση της ποιητικής αξίας εκείνου, όσο απο ένα νό­μο, που δειλιάζει κανεlς να τον παρακούσn, η από κάποιο κοινωνικό

συμδόλαιο πού αναγκασμένος είσαι, θέλεις δε .θέλεις, να το προσέχτις.

Εννοείς πως το όνομα, πιο πολiJ απο έργο, ρίζωσ' εδώ πέρα; καί πως τού έργου λογαριιόζονται, όχι ή πιο σημαντικη αξία, η εσωτερική, η καλλιτεχνική, ή ασί1γκριτη, αλλa κάποια στοιχεία, ηθικa πάντα και

σπουδαία (ο πα τ ρ ιωτισμος λ. χ.), όμως, για την ιδέα της Τέχνης, εξω­

τερικώτερα , κατώτερα, ολιγώτερο σημαντικά, όχι απαραίτητα· στοιχεία

πού δε λογαριάζονται 'ς την Τέχνη, παρa άφού τα μεταχειριστή ως όρ­

γανα πρός το σκοπό της κι αφού τα μετουσιώση κατάλληλα η δημιουρ­

γικη Φαντασία. Για τούτο και σήμερ' ακόμα για τον πολiJ κόσμο ε θ ν ι­

κ ο ς ποιητi}ς ε(ναι ο Σολωμος εκείνος που έγραψε τα πρώτα τετράστι­

χα του "rμνου (δημοτικa και τούτα μονάχ' απο τη μουσικη του Μαν­

τζάρου, όπως δημοτικοl θα γίνονταν καί οι άθλιοι πατριωτικοl στίχοι του

l\1Ίαρτελάου « Όθεν είσθε των Ελλήνων κόκκαλα aντρειωμένα κτλ.», αν

ετύχαινε να τους τον ίση κάποιος μουσικός)· ενιb ο Σολωμος του «Κρη­

τικού» και των «Ελεύθερων Πολιορκημένων», (εCναι οι στίχοι που ένα

έ-8-νος αξίζει νά υπερηφανεύεται γιατt τους έχει στη γλώσσα του), εκεί­

νος ακόμα δε λογαριάζεται καθως του πρέπει.

Πολλα χρόνια δεν πέρασαν αφότου άρχισεν ο Σολωμος φωτεινό­

τερα να ξαπλώνεται 'ς τα &Χ-&η της ελληνικής ψυχής. Δέν εCναι δεκα­

πέντε είκοσι χρόνια που ξύπνησεν η συνείδηση κάποιων ποιητών μας

νέων· και άρχισαν- δειλa και ψαχτa 'ς τά σκοτάδια, όμως άρχισαν-­

απο πάνω τυυς νά τινάζουν την τυραννία μιας ρητορικής πεζολογίας

και μιας γλώσσας aντιποιητικής. Και τότε ενώ απο τη μια μεριa φανε­

ρώνεται το δημοτικο τcαγούδι, πρώτο και μόνο ταιριαστο ξεκίνημα του δρόμου που γενναία να τρέξουν 6άλθηκαν, απο την άλλη τη μερ.J.ι ο Σο­

λωμος απο πατριώτης και εθνικός, και, δ.fν ξέρω τι J.λλο, ποιητi]ς του

'Ί'μνου, και . δέν ξέρω τίνος άλλου -&ουρίου, γνησίου η νόθου, ξανοίγε­

ται πως είναι ο Π ο ι η τ ή ς, χωρ1ς κανένα επίθετον η στόλισμα· και

φανερώνεται ο Σολωμός, πρώτο καί άξιο σημάδι για να σταματήση το

δρόμο του κα-θ-ένας ποιητi)ς που ονειρεύεται τήν ποίηση δαθειιl και υ­

ψηλη και παναρμόνια; 1 Το γλυκοχάραμα του δείχνει 'ς τα 6άθη μια

241

16

ΑΠΑΝΊΆ .ΣΟΛQΜΟf

ποιητικη Αναγέννηση 'ς τον τόπο μας, βοηθάει η κριτικη εργασία· πό­τε προπορΕ ύεται, πότε παράπλευρα στέκει με τη νέα μας ποιητικη έμ­

πνευση. Κάθε φορa που σηκώνεται 'ς τη Σκέψη μας κάτι φωντεινό, κάθε

που δοκιμάζεται γενναίο δήμα προς τα εμπρός, το φως έρχεται και τό

οήμα γίνεται με το σύνθημα Σ ο λ ω μ ό ς. Με το Σολωμό ο Πολυλάς

παρουσιάζεται σοφος εξηγητΎjς και οδηγητi]ς προς την uληθινi] Τέχνη.

Με το Σολωμο ο Ροtδης γκρεμίζει πρώτα τα φιλολογικά μας, κ' ·~στερα

τα γλωσσικά μας είδωλα. Με το Σολωμο ο Ψυχάρης, συχνa πυκνά, ση·

μαδεύει τα οαρύοροντα επαναστατικa διολία του και τα γλωσσικά του

κηρύγματα. Με το Σολωμο ο Καλοσγούρος μας ξαναθυμίζει, λαμπρa

λαγαρισμένη, τη φυσιογνωμία του Σολωμού, με ολίγα λόγια του. Ως

την τελευταία ωρα σε περιοδικά, 'ς εφημερίδες και 'ς τα λιγοστα 6ι6λία τους, πρεσ6ύτεροι καc νεώτεροι, όσοι εργάζονται και αξίζουν, Κf'iτου

απο τη σκέπη του Σολωμού aνταμώνονται και ορίσκουν κάποιο ταίρια­

σμα, οι δυσκολοταίριαστοι. Και {}α περάσουν τα χρόνια και οι καιροί,

και η Μούσα θα χτίση 'ς την Ελλάδα νααuς και λειτουργο\ις θάορυ α-, 'ξ ):, ι , ι ~ λ ' ο. ι γνοτερους, πιο α ιους, πιοχακουστους κι ακομα ο kO ωμος vα στεκε-

ται 'ς την κορφή, κι' ακόμa{ ύστερ' απο αιώνες, θα ταιριάζη να λέγεται γι' αυτον ό,τι ο κριτικος VOGUE είπε για τον CHATEAUDRIAND: 'Η ζ ' ' ι ι 'Qλ ι θ ι « ταν η ωντανη πηγη γιά την νεωτερη ποιηση. α οσα αισ ανο-

μαστε και με τον τρόπο που τα αισθανόμαστε σήμερα, πήραν από μιας

αρχής μορφη και χρώμα μέσα 'ς την ψυχή του».

Δ'

Ο λογοτέχνης, κι ο πλέον καταφρονητης της φήμης, φροντίζει

πάντα, 6πως 6πως, για την τύχη των έργων του· αποκατασταίνει τα

πνευματικά του έργα 'ς τή δημοσιότητα, σαν πατέρας τα παιδιά του 'ς

τη ζωή. Όμως ο Σολωμος ε(ναι μοναδικο φαινόμενο καταφρονετικής

aφροντισιάς προς το έργο του. Κι' ενώ σε θέσην 1Ίτανε να κοιτάξ11 το τύπωμα των ποιημάτων του, καλήτερ' απο άλλους, τάφησε να σκορπι­

στούνε 'ς τους ανέμους και ν' αδικοθανατίσο'\Jν· κ' εκε tνα που γεννοilσε

της στιγμής και τα πετούσε ξέγνοιαστα, χωρlς να καταδέχεται ιιήτε \'α ταντιγράψη, κ' εκείνα που ζηλόφθονα κρατούσε 'ς το συρτάρι του, και

ι)λο τα κλάδευε και τα συγύριζε. Όσα πετουσ' εδώ κ' εκεί δυσκολοyνώ-

με τσ. •ΕιΜλλιιχ• τσu Δροσίνη. Το 1886 ·~τιχ •ΤριχyσΜιιχ τ'1]~ Πιχτpί~σ~ μοu• YJ ιδέα; τοu .Σολωμού, μέσα; ·~ ένα; υμώνuμό τσu ποίημα;, πρώτη φopdl /J ι:: ίχνι::τα;ι d.λλη, έξω σ.πο τψ χιχθιερωμένr1 ιδέα τοu τpιχγσuδιστΎJ t1J~ Ελεuθερίιχ~.

242

ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ

ριστα ε(ναι απο τα χέρια κι απο τα σημάδια του ενος και του άλλου·

όσα φρόντιζε, ξέρομε πως εχάθηκαν. Για τούτο κι ο ποιητής, που εδώ και λιγώτερ' απο μισον αιώνα, ζούσε ανάμεσό μας, είναι σα να στέκΌ

μακρειά μας αιώνες· ειναι σα να ε'ζησε προτού δρε{}-(] η τυπογραφία. Και τα έργα του δεν παρουσιάζονται μόνο σα λείψανα, τα περισσότερα, κα­

θ<Ι>ς των αρχαίων, αλλ&. φέρνουν απορίες και φροντίδες γεν,,ουνε σαν

εκείνα των αρχαίων. Έχομ' εκείνων κείμενα γνήσια και κείμενα νόθα·

μέσα 'ς · αυτά, σε ποιά μεριιl δούλεψε το χέρι του ποιητή, και που το

χέρι του ξένου; Δεν τό καλογνωρίζομε. Ποιήματα έχομε που δεν ξέρο­

με αν είνα ι αυτa τα τελειωτικa πλ~σματα, η τα προπλάσματα που θά6ε­

λαν ακόμα χτένισμα· και στίχους που δέν ειν' εύκολο να καταλά6uς μέσα

σε ποιο ποίημα πρέπει να σταθούν . Πως την ήθελε τη δημοτικη γ"λ.ώσ­σα ο ποιητής; κσλa δεν το ξέρομε, αφού καλa δεν το ξέρομε πως την

έ γ ρ α φ ε. Όταν η κριτικiι των κειμένων συλλογιση) μια μέρα να σταματήση και 'ς τα δικά μας, τι κάμπος για κείνη πλουσιοπάροχος οι

στίχοι του Σολωμου I Δεν έδωκε να τυπωθι1 κανένα του έργο, και μήτε που φαίνεται να

φροντίζη για τύπωμα στίχου του πουitενά. Μόνο μια φορa 'ς τη ζωή

του δεν εκράτησε τον κανόνα· το 1833 στέργει να φανΟ'uνε 'ς ένα Κερ­

κυρα'ίκο περιοδικό, για χάρη μιας μιλάίδης, τα δεκάξι οχτάστιχ' από

τό «Όραμα», και φροντίζει ό ίδιος το τύπωμά τους. Το 1857 - του

τέλους του η χρονι&. - υπαγορεύει σε φίλο του τη <<Φαρμακωμένη»,

για να δημοσι.ευθη 'ς την «Πανδώρα». Ας προστεθ1i και ο 'rμνος που το φως πρωτόειδε 'ς το Μισολόγγι κατ&. τα 1824, απο χειρόγρ'αφο, νομίζω, που πήρε 'ς τα χέρια του ο Τρικούπης απο τον ποιητή . Μόνο

για τα τρ ία τούτα, και σε τόσο μακρινά, τονα απο τάλλο, χρονικ&.

διαστήματα ( μάλισ·rα για το τρίτο πολv δεν είμαστε 6έ6αιοι) , μπορε ί να λέμε -3ετικά: «Έτσι τα ήθελε'» για όλα τάλλα δίκαιο να κρίνεται,

λίγο η πολύ, ανεύθυνος. Γιατt και όλο το άλλο έργο, εκείνο που χά­

θηκεν ακατανόητα, παραιτημένον όπως όπως, αθεώρητον απόμεινε 'ς

τα χέρια και 'ς τη διάθεση φίλων και θαυμαστών, αντιγραφέων, εκδο­τών, τυπογράφων, κάθε λογής, ·κάθε παιδείας, κάθε 6ουλής. Για τούτο και παθαίνε ι το έργο τούτο, απο τα πρώτα γυμνάσματα ως τα σχέδια

τα υστερνά, «του λιναριού τα πάθη» . Ο ποιητi}ς άλλοτε τους ι:κφωνεί

μόνο τους στίχους του πρuς τους φίλους, και άλλοτε το'ΙJς δίνει χειρό­

γραφους προς τους ίδιους' τους εμπιστεύεται άλλοτε προς τη μνήμη,

άλλοτε προς την αντιγραφικη προθυμία εκείνων που τον περικυκλώνουν.

Μάλιστα όσο προχωρει 'ς τα χρόνια, και γίνεται ωριμότερη η εργασία

243

ΑΠΑΝΤΑ :ΕΟΛΩΜΟr

του, τόσο μεγαλώνει, φαίνεται, η παραξενιά του' δεν αφίνει πια χειρό­

γραφα 'ς τους φίλους, του φτάνει να τους λέη στίχους του, άκρες

μέσες. Όμως οι στίχοι αντιλαλούνται απο στόμα σε στόμα, φέρ'Vονται

αντιγραμμένοι από τετράδιο σε τετράδιο. Και γίνεται κ' εδώ ό,τι και

'ς τον παλιο καλΟ καιρό. Εκείνοι που πιο πολiι αρέσουν, έχουν και τα

περισσότερα αντίγραφα' (λ.χ. η σάτυρα «Το όνειρο», μόλις γίνεται γνω-

- στή, κυκλοφορεί 'ς ένα σωρό αντίγραφα). Εκείνοι που έτυχε και να

μπούνε σε σκοπό, ζούνε ζωηρότερα 'ς τα τραγούδια. Όμως και τα χέρια που αντιγράφουν και τα στόματα που τραγουδο1Sν, αδύνατο, φυ­

σικά, να ξεφύγουν από τις aπροσεξίες κι από τα λάθη κι από ταυθαίρε­

τα' προσ~έτουν η κο~ο6ώνουν, αλλάζουν, παραμορφώνουν. Σημαδεύου­

νε και τρίδουν τα ποιήματα, σαν τα νομίσματα, δάχτυλα και χτυπή­

ματα κάθε λογής. Σε περιοδικa και 'ς εφημερίδες φαίνονται μερικa από

τα γνωστότερά μας' μα ποιος ξέρει αν ειναι αυτή η αληθινή τους

μορφή! Μέσα σε μιαν Ανθολογία δάναυσ' ανακατώνονται και καταν­τουν δυσκολογνώριστα κ' εκείνα τα ωραιότερα οχτάστιχα του <<Λάμ­

πρου>>. Τη χρονιa που πέθανε, δλέπουνε το φως και δύο τρεις συλλο­

γες απο στίχους του, ψευτοραμμένες, πρόχειρα και διαστικά. Και φίλοι ακόμα φωτισμένοι του Σολωμού, εντόπιοι και ξένοι, δημοσιεύουνε

μέσα σε διδλία τους, για τραγούδια του ελληνικού λαού ανώνυμα, ποιή­ματα του Σολωμού. Αλλού, μεταφρασμένοι στίχοι του τυπώνονται για

πρωτότυποι δικοί του. 'Αλλα πάλι άλλων έργα, κι όχι απο τα πιο ζηλε­

μένα της νεοελληνικής Μούσας, περνα6ν ακόμα γΙJJ. έργα τού Σολωμού.

Δουλεύει αδιάκοπα η μνήμη, και πολλες φορες κο.ι η φαντασία, τώρα

με το φίλο του ποιητή, και ύστερα με το φίλο τυυ φίλου του ποιητή,

και ακόμα με τον απόγονο του φίλου του φίλου του ποιητή . Ο ένας θυμάται πως τάκουσε το δεινά τετράστιχο απο τον lδιο το Σολωμό' ο

άλλος οτι άκουσε να λέη ο τάδε πως του το είχε παραδώσει το δείνα

δεκάστιχον ο ιδιος ο. ποιητής. Άλλος αναφέρει την εποχή, cίλλος και

το μέρος ακόμη που γράφτηκεν η που αυτοσχεδιάστηκε το ποίημα.

Άλλος θυμάται τετράδια ποιημάτων του Σολωμο'ό, με τα νούμερα, με

το σχήμα τους και με το χρώμα τους. Αυτος θυμήθηκ' έξαφνα 'ς ,;α

γεράματα ένα τραγούδι του Σολωμού που συγκινούσε τα νιάτα του. Ε­κε(νος πήγε και το ξέθαψεν απο κιτρινισμένο δεφτέρι, πατρική του,

κληρονομιά.

Έπρεπε να πεθάνη ο ποιητής, γιά να γίvη σκέψη προς κάποιο

σο6αι>ο και στοχαστικο περιμάζεμα των έργων του. Κι από τα σκορ­

l!ίσμaτσ. χι απο τα συντρίμματα δένεται 'ς την Κέρκυρα και γίνεται,

244

το 1859 το πρώτο ακέριο τύπωμα των «Ευρισκομένων~ του Σολωμού. Δικοl και ξένοι κάνουν ότι δύνανται προς τούτο. Κάτι που μοιάζει με

το άνοιγμα καλλιτεχνικού σαλονιού. Όσοι έχουν εικόνες του πεθαμένου ζωγράφου, η σκίτσα του απλά η μολυβιές του,· η κάτι που νάχτι οπωσ•

δήποτε τον αέρα η τη φήμη πως εlναι δουλειιl. του ζωγράφου, τα κου­

δαλοvν απο δω κι απο κει. Ο εκδότης έχει 'ς τη διά&σή του κάποια

χαρτιά τα χειρόγραφα όσα κι' όπως βρεθήκανε, στίχους ελληνικούς και ιταλικούς, και πεζa ιταλόγλωσσα σχέδια και σημειώματα. Οι στίχοι

. αρχισμ.lνοι και ξαναρχισμένοι· οι ίδιοι, καθ<Ι>ς μας είναι γνωστό, γραμ­

μένοι κατa τρόπους διαφορετικούς. Απο αυτοvς ξεδιαλέγει, και κάνει

το κ ε ί μ ε ν ο· το\ις άλλους τους τοποθετεί παράμερα· και σχημα­

τίζονται οι π α ρ α λ λ α γ έ ς. Αν είναι τούτοι στερνοl και τΕλειω­τικοt στίχοι, κι αν ειν' εκείνοι πρωτήτεροι και ατελέστεροι, αν α·ιJtol

ταιριάζουνε για το κείμενο, κι εκείνοι γιά τα σημειώματα, δέ δείχνεται

ξ ' ι τ δ' δ ' ι ι ι αστερα παντα. ου εκ οτη εν του ετυχε προς τουτο κανενα οργανο

που να τα ξεχωρίζη καθαρισμένα τα πράγματα· εμπιστεύεται 'ς την κρίση

και 'ς την καλαισθησία του, φωτισμένες, οπωσδήποτε,. και ζυγισμένες,

δυναμωμένος απο τη φιλία του ποιητή κι απο τη στενώτερη γνωριμία

που είχε με τα έργα του. Για το κείμενο, πότε προτιμq. τή γραφiι που

ηύρε 'ς το νεώτερο χειρόγραφο' πότε τη γραφη που ηύρε 'ι; το αρχαιό­

τερο' πότε προκρίνει απο το στίχο τού χειρογράφου το στίχο που απο­

μένει 'ς τη δική του μνήμη, παραδομένος απο το στόμα του ποιητή, η

'ς την ενθύμηση κανενος άλλου. Πότε ο στίχος δεν υπάρχει 'ς τό χειρό­

γραφο, και. δούλεψε πάλιν η μνήμη. Ολόκληρα ποιήματα - και δεν

ε(ναι λίγα - δι; βρίσκονται 'ς τα χειρόγραφα· περιμαζεύονται 'ς τον

τόμο καθι!>ς τυπώθηκαν άΠο ξένους εδώ κ' εκεl, όπως όπως, η με κά­

ποιά διορθώματα, Μερικοι στίχοι δε φαίνονται τίνος ποιήματος ε(ναι·

ο εκδότης υποθέτει πως ταιριάζουν εδώ η εκει· και τους τοποθετεί. Χά­σματα και σκοτάδια. Για να γεμίση τα χάσματα, παίρνει και μας μετα­

φράζει τά ιταλικa πεζa πρωτοσχέδια ποιημάτων αγέννητων η μισογεν­

νητών' κ' έτσι με την πρωτόγονη ψυχη του ποιητή ανακατώνεται ανε­

παίσθητα, σε μια χημικi)ν ένωση, και κάποιο ξένο στοιχείο· η πνοi]

του μεταφραστή. Ο εκδότης πιάνει ακόμα να φωτίση τα σκοτάδια με

υποσημειώματα η επεξηγήματα· όμως το φως τούτο, αχνο σα φεγγα­

ριου, δε ρίχνει τάχα μια φανταστικη όψη 'ς τα φωτιζόμενα; Οπωσδή ­

ποτε η εργασία εrναι κριτικη Και γίνε'tαι με όλη τ{! δυνατη Πιχ>σοχη

και την ευλάβεια. Κ' έ-rσι, αν δεν μας δείχνεται πάντα έτοιμη ή εργασία

του ποιητή, μας δίνεται να καταλά6ουμε κάτι απο τον τρόπο μf. τον

245

ΑΠΑΝΤΑ .ΣΟΑ~ΜΟr

οποίον εργάζεται ο ποιητής. Ο Taine παρωμο(ασε το πνεύμα του ο.ν­θρ(οπου με ρολό"ί' «Έχει το μηχανισμό του, γράφει, κι ανάμεσα 'ς το.

κομμάτια του έχει ένα ελατήριο, το σημαντικώτερο. Ξεχωρίστε το ελα­τήριο τούτο, δείχτε μας πως κάνει και σαλεύουν όλα τάλλα, ακολουθή­

σατε την κίνηση τούτη από κομμάτι σε κομμάτι ως τον ωροδείχτη όπου

καταλήγει>>. Ο τόμος της Κερκύρας δεν μας παρουσιάζει μόνο την πρόσοψη του ωριολογιού, σκεπασμένου· μας το αφίνει ανοιχτό' 8λέπομ' εμπρός την ώρα, κα~ πfσω σκύδοντας, ξανοίγομε τη μηχανή του, και

κοιτάζομι; πως δου~{ιι;ι' παίρνομε κ<iτι από τη χαρ~ των παιδιών, όταν

συντρίδουν το παιγνίδι για να ιδούν τι κρύδει μέσα του. Όμως τέ­

τοια και καμιλ χαρa δε θάνοιωθεν ο ποιηη1ς αν ημπορούσε να του πέ­

ση- 'ς το μάτι κανεν αντίτυπο των δημοσιευμένων ποιημάτων του. Φαν­

τάζομαι πως λί•πη και θυμός θα τον ετάραζαν. Εκείνος, τόσο Μσκολος ι · ι ι ' ι

προ ςτα τεκνα του, ωστε και να τα σιχαινεται τα περι.σσοτερα και να τα

κάνη aπόπαιδα, και καμιa φορa να τα σημαδεύη, υδριστικώτατα 'ς το

περιθώριο του χειρογράφου· εκείνος που και τον ''rμνο του ακόμα κα­ταφρονούσε, τι ito. έλεγε κι αν έδλεπε με φροντίδα περιμαζεμένα σε

διδλίον όσα θα είχε ξεχάσει πως υπάρχουν, η όσα δε θα ήθελε να εξα­

κολουθούν υπάρχοντα, κι ακρωτηριασμένα και παραμορφωμένα aπάντε­

χα όσα αλλι(ί)ς ωνειρεί•τηκε κα αλλιώς εδοίιλεψε ; και τι θάλεyε-j α >Ι

έδλεπε πως μήτε σημάδια άφησαν όσα πίστευεν άξια να ζήσουνε με το­νομά του, για τόνομά του ! Το νέο τούτο τύπωμα ακολοίιθηπε, φυσικά, την τελειΔτερη και κριτι­

κιοτερην έκδοση των ποιημάτων του Σολωμού, την Κε.ρκu!:,)α"ίκi] τοu

1859. Το κείμενο, οι παραλλαγές, το συγύριπμα των αποσπασμάτων,

μερικα σημειώματα κ' επεξηγήματα ί'αι συμπληρώματα, η μετάφραση

και η παράθεση των πεζο)ν ίταλικών κομματιών, όλα παρμέν' απο την

έκδοση εκείνη. Μόνο πως η κατάταξη κάπως άλλαξε. Ανοίχτηκαν πρώ­τα πρώτα δυο μεγάλα χωρίσματα· 'ς το πρώτο μπ}}καν όλα τ' ακέeια

ποιήματα 'ς το δε•.JτFρον όλα τα, μικρa η μεyάλα αποσπά:σματα . 'Επειτ'

ακολουθούνε ,χωριπτα uαλτά, τα λίγα μεταφρασμένα. Και ύστερα, ό­μοια χωιησμένα, σαν r-ξαιρετικον <.ιδος και ~υσκολοταί(_>ιαστο με τη

γFνικ-11 φυσιογνωμlα τη; Σολωμική:; Μούσας, τα σατυρικά.. ':Ε..-τειτα

τα πcζά, δηλαοη ο μονιχκριδο; Διιiλοyοc: του J 824, χομμrχτιαπμένος

και τοιίτος. :Και τέλος τα Ιταλικά, απο ταυτοσχέδια σονέττα ως το ρητορικό έγκ<ί>μιο του Φωσκίιλου. Οι παραλλαγέ.ς , αντl. να

δαλθούνε 'ς το τέλος των ποιημάτων, όπως γίνονταν ως τu'ψα, και όπου

σαν παραρριμέvες έμεναν, γωτ' ήταν~; σα δύσκολο κάπως και 6αρ-ετο να

246

.ΜΕΛ~'lΉΜΑΤΑ

τρέχ11 εκεί να τίς ξεθάπτη κανείς, - άραδιάστηκαν άμ.έσως αποκάτου άΠΟ τα κείμενα· κ' έτσι πρόχειρο το διάδασμα κι ακοπώτερ' η παρα6ο­

λ1) και η κρίση. Όσο δυνατον ήτανε, φυλάχτηκε μια κάποια χρονο­λογικη σειρa 'ς την κατάταξη, για να δείχνεται οπωσδήποτε καί το

ξtiνοιγμα της φαντασίας του ποιητή. Σε μερικa ποιήματα σημειώfiηκε

και η χρονιa που έγιναν, όπου ό χρόνος είναι θετικa γνωστός, και όπου

δεν κλείνεται το ποίημα, όσο να σχεδιασθιi, όσο να γραφή, καί όσο να

πιiρη πάγιον τύπο, σέ διάστημα χρόνων ολόκληρωv καθ<Ι>ς ο «Λάμπρο9> απο το 1822 ως το 1833, καθοος οι <Ελεύθεροι πολιορκημένοι» άΠο

το 1826 ως το 1849. Βαλμένα 'ς την παροtσαν έκδοση και μεριχa πού λείπουν ιlπο την Κερκυρα"ίκή· λ.χ. τα Σονέττα πού τύπωσε 'ς τήν Κέρ­

κυρα ο Στράνης, και κάποια άλλα σύντομα στιχουργήματα, ~ς όχι τόσον άξια του Σολωμού, ύποπτα πάντα παρμένα όλα απο τό · Ζακυ­

θινο ξανατύπωμα του 1880. Διωρθώθηκεν ή ορθογραφία στίχων και πεζών , συστηματικά, φροντισμένη απο τό σοφο καθηγητη Νικόλαο

Πολίτη. Καλλιτεχνικό aπόχτημα του 6ι6λίου τούτου είναι τα συνθέ­ματα του διαλεχτο<ι ζωγράφου μας · Ιακω6ίδου που τό στολίζουν, εμ­

Πνεσμέν, απο τη σολωμικη ποίηση. Μολαταύτα δίκαιον ε(ναι η παρούσα έκδοση να {}εωρηρή πως κλείνει τη σειρa των παλαιών τέτοιων όχι πως ιiνοίγει μια νέα εκδοτικη εποχη του Σολωμού με πιο σπουδασμένο τρό­

πο μελέτης και φροντίδας. Την περιμένομεν ακόμα την έποχην αύτή,

Π ρός τούτο θα χρειάζονταν, απο μιας αρχης, νά κυνηγη&wε μερικά·

μια επίσκεψη 'ς τη Ζάκυν{}ο και 'ς την Κέρκυρα, 'ς τους τόπους όπου

έζησεν ο ποιητής, και όπου, πριν ~χρόνος όλα τα σ6ύσ11 θα μιλούνε ακό­μα κάποια σημάδια τής ζωής του σημαντικά, καί θα κρατούνε κάτι τι

ιiδγαλτο που δεν ειπώθη ακόμα. Τι γίνονται τα χειρόγραφα του ποιη­

τη, τά σκόρπια, ατέλειωτα και χασματώδη που 6ρέθηκαν, όπως 6ρέθη­καν; Καινούργιο ξανασκάλισμα και τούτων άγονο δε θα ήταν. Ένας

Γάλλος κριτικός, απο τα χειρόγραφα του Ουγκ~ που του παραδόθηκαν, αφού πέθανε, για να τα εξετάστJ, έδγαλε κάποια συμπεράσματα περίερ­

γα για την ψυχολογία του μεγάλου ποιητή. Μιa μετάφραση των ιτα­

λικιδν ποιημάτων του Σολωμού εCναι άπαραίτητη. Όπως και μια μ­

λέτη της επιρροής των Ι ταλ<δν, καθιος θά δείχνεται 'ς 'τα καθέκαστα του σολωμικού στίχου. 1 Αντί{}ετα, το τύΠωμα του πρωτοτύπου ·κειμ.έ­:ιrως, και γιατί; · Αν όχι νέον ολωσδι6λου Σολωμόν, σ.λλσ. mποι.ο φωτε­

νοu τών πεζιίw ιταλικών σχεδίων και στοχασμών, πού τά ξέρομε μο-

1. Κ!tτι τέτοιο θέλ"ηaε νσ. κιtμη ο κ. Σ. Δε Bιltt;;'η' με το ~ρθρο τοu •ο Σο · λωμό~ κιχι ΊJ Ιτ~λικ1'j γpιχμμιχτολογ!~». • Εθνιχ'ij Ayωγ'ij• 1899.

247

νάχ' άΠο τη μετάφραση του Πολυλά, θα 6οηθούσε πολu 'ς το φώtισμα -κάποιων σκοτισμένων σημείων. Τάχα η ελπίδα χάθηκεν ολότελα πως

μπορεί να βρεθούνε χαμένα έf!'{α του; η δεν υπάρχει καν έλ."tίδα θε­τικα νά ξεδιαλυθiι αν πραγματικώς χάθηκαν έργα του; και ποιά, και πως, και . γιατί; 'Αν όχι νέον όλωσδιόλου Σολωμόν, α'λ.Λα κάποιο φωτε­

ρώτερο και στρογγυλότερο Σολωμο περιμένουμ' ακόμα. Και μου έρχεται 'ς το νοtι κάΠοιος άλλος ποιητής· το έργο :tου

δε μοιάζει απάνω κάτω σε τίποτε με το έργο του Σολωμοiι όμως η ψυ­

χή του ενΟς συγγενεύει κάπως με την ψυχή του άλλου, και μοιάζονν

αρκετα των δύο έργων οι μοίρες. Ο άλλος αυτος ποιητfις είναι ο Αν­τρέας CHENIER, Α ν δ ρ ε ί α ς ο Θ ρ ά ξ, καW>ς aυτονομάζεται ' , , λλ , ' θ' η~. 'ζ ς ενα στιχο του ε :ηνι.κον· ο ποιητης - κα ως αΙΙοΜΙu εκφρα εται ο

ίδιος - «Πού μια ωραία Ελληνίδα 'ς της νιότης το άνι'}ος τόν έγέννησε Γάλλο μέσα 'ς το Βυζάντιο. Ο CHENIER τελειώνει περίλαμπρα δυο αίώνων φιλολογικη περίοδο, την περίοδο τοϋ χλασσικισμού. Ή κλασσι­

κi) ιδέα, ξεπεσμένη άθλια, άναδίνει με τούς στίχους του ύστερνο πλου­σιοπάροχο άν&ισμα, προτού χαθ!J μιά γιά πάντα· ενώ ό Σολωμός άρ· χίζει ολόφωτα καινούργιαν εποχή, και εlναι πιο πολ.U ρωμαντικΟς και

μουσικός, και είναι γεννημένος άπο το δημοtικΟ τραγούδι, και ζυμω­μένος είναι με τόν Ιταλικο πολιτισμό, καθιhς είναι ο άλλος θρεμμένος με 6λη την αρχαίαν ελληνολατινικi) σοφία, κλασσικος πάντα καί ζωγρα­

φικός. Ο ένας ιταλικa σημειώνει τους στοχασμούς του, όπως ο άλλος,

πολλες φορές, iλληνικά' όμως Πάντα φράγκος ο ένας, όπως ο άλλος

ρωμιός. Μα και οι δύο κρατοiινε κλεισμένη μέσα τους κι άΠο μιάν Ελ­

λάδα. Καί οι δυο, τεχνίτες αντικειμενικοί, ζητούν τον κόσμο · τους νά

πλάσουν έξω από το εγώ τους το ατομικό. Και του ενος και του άλλου, τα πιό σπουδαιότερα που φιλοδόξησαν ποιήματα (μια φιλοσοφικi) σύν­θεση ωτο τις μεγάλες ίδέες του καιρο{, σε σκαλισ'tο\ις στίχοvς), από­

μειναν και τα πιο μισά. Και το Γάλλο και τον Έλληνα δεν τοi:ις μέλλει 'ς το φωξ να δώσουν τα έ(!Ύα τους. «Φύλαττε για τον εαυτό τον, λέγει ο

ίδιος εγκωμιαστ'fις του CHENIER που παραπάνω εσημείωσα, και για · τους -πιο στενούς του φίλους το πά6ος που τον σκλά6ωνε τη ·ζωή.) Ό· μοια, μόνο σέ κάποιους φίλους εμπιστεύοταν τους στίχους του. Όμοια

καt ο Γάλλος άφησε κομμάτια μονάχα σέ 6λα τα είδη του ποιητικού λό­γου, «συντρίμματ' από μελωδίες, απο στοχασμούς, κι' άΠΟ μελέτε~, καθWς τά είπεν ο SAINTE - BEUVE. Σάν τον "mηνα καi ο Γάλλος

εσχεδίαζε λίγο- λίγο και υπομονετικα τα 'έργα του, τάγραφε πρώτα πε­ζά . κcιι μέσα Ί; το στίχο ακόμα, Οταν τn φράση δεν την ε-όρισκ.ε με μ~ •

. .ι

2415

ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ

σφήνωνε τον πεζο λόγο. Και τού CHENIER'S την αρχ;i}ν εθρήνησαν οι φίλοι χαμf,•α, κατa τρόπο aξήγητο, ποιήματα. Κ' εκείνου, κα­

θοος του Σολωμού, θυμούνταν, οι φίλοι τετράδια με ωρισμένα νούμενα, σχήματα, χρώματα. Εδώ κ' εξηντα χρόνια ο SAINTE- BEUVE 1

φαντάζονταν μια εκδοση των έργων του Σενιέρου ε ι δ υ λ λ ι α κ ή, κα~ι:bς την έλεγεν. Έκδοση σαν εκεCνες των αρχαίων που ε(ναι λίγα

γνωστa γι' αυτο\ις και που ταιριάζονται μέ τα έργα τους, δασανισμiνα, λεπτολογημένα, και με θρησκευτικΎjν ευλά8εια, κάθε γνώμη, κρίση, μαρ­

τύριο, 15-άθε τι που σχετίζεται μ' εκείνους. Από τότε κριτικοt καί εκδό­

τες προχωρήσανε σημαντικa και δούλεψαν αποτελεσματικώτατα για το

έργο του CHENIER. Τόνειρο του μεγάλου κριτικο'ό έστρεξε με το πα­ραπάνω. Λίγο λίγο δγήκανε 'ς το φως πλήθος από τους χαμένους στί­χους του CHENIER, ξεδιαλύθηκαν όλα τα σκοτεινa της ζωής του και τά περίπλοκα της τέχνης του, κ' ένας πολυγνώστης Γάλλος, ο BECQ DE FOUQUIERES δοξάστηκε μόνο και μόνον ως εκδότης, σχολια­στης και διογράφος του ποιητή. Η γοητεία του α ρ χ α ίο v ακό­

μα και πάντα θα σφραγίζu τον ποιητη του «Τυφλού»· αλλ' απο τότε

που πιο πολλa για κείνον είναι γνωστά, σιμώτερα ήρθε. Στην κριτικη

εργασία του Πολυλα χρωστάει δέοαια πολλa πολλ(ι η δόξα του Σολω­

μού. Όμως ακόμα περιμένομεν ένα εκδότη, κ' ένα εξηγητη του Σολω­μού, όμοια σοφό, μα λιγώτερο αισθηματικόν, αντικειμενικώτερο κριτη του διδασκάλου. 2 Ανάγκη, αργa η γρήγορα, νά φαν(), ακόμα κι αν

έτρεχε κίνδυνο νd8γτι απο τα χέρια του σμικρυμένη κάπως η δόξα

του ποιητή. Π ρ•ώτα η αλ{)θεια. Για την αλήθεια πολεμούσε κι ο Σολω­μός, όταν εγύρευε τ~ν απόλυτη ομορφιiι 'ς την ποίηση, και τής ζωής την ομορφιa 'ς τη γλώσσα. Δεν ι;ιν' εκεlνος που ε(πε «το έθνος πρέπει

να μάθu να θεωρή εθνικον ό,τι ειναι αληθινό»; 3

1. Βλέπε τ'i)ν εκδοστ. τοu Chenier ποu ά.νιiφερα. 2. · ο ίδιο,; ο Πολuλdς t'fjν cιοτ'Ιjν, απιiνω κιi'tω, ι/Ιέcι μοu πcιpiiot'ljo~ν itλλοτ~ . 3. Μοο χp'Υ)σίμεuσσ.ν, :ι:τό τιipχ::ιιότερσ. τuπωμένσ. οιολίσ. των aτlχων τοιι .Σο­

λωμοό, τι:ι. εξ~~: -Ποιfιμσ.τα Σολωμ.uό κ<1.ι ι;Jδ"ή ~ι~; τον θci.νσ;τδν τοu· εν Αθ·ήνα.ι ~; 1857, εκΜτσ.ι 1r1cιντσcι6ινο~ κσ.ι Δcιλλσ.;;όpτcι~. - ΣΙ)λλογ"ή tων γνωοtών ποι'Ιjμ.ά ­των τοu Ι:τπόtοu Δ. Rομ. Σολωμοό, ε-. Ζσ.κuνθφ, wπογρ. Ρωσολίμοu 1857 (Γισ. tη σuντομίοι, σ;νσ.γέp~τσ;ι ':;; τct ο'Ιjμ~~ώμσ.τσ. τοu κειμένοu με τα. ypιiμμσ.τct Σ. Π . Σ. 1857). - Δ . .Σολωμού τσ. Εupισκόμενσ., Δσ.πιfνη Τερζιiκ"η Κέρκuρσ. 1859. ( 0 -μοίω~; Σ.Ε.Κ . 1859). -- Δ. Σολωμοό Άπιχvτσ..

Η πcιραπά.νω μελέτ'Ιj 1\"ημοοιεότ"ηκ~ ω~ πρόλογο~ οτιϊι • 'Απcιντcι τοu Δ. Σε>λω ­μοu•. Βι6λιοθijκ"η Μα.ρσ.ολ-ή 1901.

249

Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΑΙ Ο ΣΟΛΩΜΟΣ

(ΘF..ΜΑΤΑ ΓΙΑ ΞΕ'ΓΤΛΙΓΜΑ)

:Κι' ο ποιητiις ε(ναι σαν ένας κόσμος φυσικός. Σ€ μια κορφη άνε­

lSαίνεις, τόν ξανοίyεις απο μακριa τον κόσμο σου. Τον αγΚαλιάζεις με τη ματιά σου· τόνε ζωγραφίζεις με πινελιες αδρές· τον παρασταίνεις

με τα πιο σημαντικά λόγια σέ 6, τι του παρουσιάζει γενικώτατο. Τόν ι::ξηγ~ς, τόνε συμπληρώνεις· σύμφωνα μέ την ψυχική σου κατάσταση η

με τη διάθεση του νου σου, κάτι του προσθέτεις, η κάτι του aφαιρείς. Γίνεσαι μπροστά του τεχνίτη; τοιχογραφιών η λυρικος φιλόσοφος η

φιλοσοφικος κριτής. Όμως ο κι)σμος αυτος παtρνει κ' ενος άλλου τρό­που ξάνοιγμα· ίσως λιγώτερο γοητευτικό· μα χρήσιμο κ' εκε(νο πάντα

και σημαντικό. Κατεβαίνεις, κι απο σιμa τον εξετάζεις· τόν ψάχνεις,

τον κοσκινίζεις· φροντισμένο και μέ προσοχη συγύρισμα. Οι θ~σσες και οι ουρανο(, τα δάση και οι πολιτεί.ες δέν γyωρίζονται μόνο μέ τό

αίσθημα Χαι με το μάτι., δεν κυριεί•εται μόνο με τη συνθετικη φαντα­

σία και με την άσυνείδητη δύναμη τη μαντική. Αν ορέγεσαι σωστά

σωστa να ξεσκεπάσης εκείνο που πο{tείς, εiναι κ' ενός άλλου είδους

άγάπη. Σου την προσφέρει ο νους ο εξεταστής, η κριτικη και η αναλυ­

τικiι σκέψη, η επιστήμη. Είναι τό ταπεινο κα~ το υπομονετικο δούλεμα

το γύρεμα που δε φαντάζει, τό ήσυχο και aπαθέστατο και κρύο ψά­

ξιμο που όλα τα προσέχει και τα 6ασανίζει· το ψάξιμο που μπορεί νά

φαίνεται σκολαστικο και μικρόχαρο στους φανατικοiις οπαδοiις της αι­

σθηματικής vπερτροφίας. Το φαινόμενο που λέγεται θάλασσα συγκινεί

κάποιον άνθρωπο, χωρlς κανένα διατt καί διότι, έτσι καθd>ς δείχνεται,

σάν ένα άπό τα πιο ύψηλονόητα ποιήματα .της πλάσης. Το φαινόμενο

που λέμε θάλασσα τρα6άει κάποιον άλλον άνθρωπο σαν αλγε6ρικο πρό­

βλημα, πού πρέπει να λυθtι· σαν κάτι αγνώριστο που θέλει ο άλλος εκεL­νος όχι την ομορφιά του να χαρή, μα κάτι απο την αλήθεια του, ωραίαν

η ί:ίσκημη να πιάση. Στοιχείο, ποια είναι τα συστατικά σου; Αποτέλf·

251

ΑΠΑΝΤΑ. 1JΟΛΩΜΟr

σμα, που είναι η αιτία_ σου; Μηχανή, που έχεις το νόμο σου; Δε μου

φτάνει εμένα το γαλc.νο η το τρικυμισμένο σον πρόσωπο· μήτε τό τρα­

γούδι 'tον «Βουτηχτή» του Σίλλερ, μήτε ο άλλος εκείνος θαλc.σσοβου­τηχτfις του αρχαίου Βακχυλίδη, για να ξεδιαλύνω σου τά 6άθη· θέλω να τρυπώσω μέσα σ' εκε~να με τή βοήθεια και με τήν οδηγία 6ουτη­

χτάδωv άλλης λογης. να ψάξω παντού, θάλασσα, άΠο τούς ωκεανούς

σου ίσα μέ τα φι!κια σου, όλα νά στά ξεψαχνίσω, και γνώριμος νά γί­

νω τοϋ νόμου πού σ' εξουσιάζει και στά δάχτυλα νά παίξω την ιστορία

σον την κοσμογονική. Έτσι και για τήν πολιτεία πού σου ξανοίγεται

άΠο μακριά, ταξιδευτή, μπορειςt αν έΧ'nς μάλιστα ζωντανη τη φαντασία και γοργο το στοχασμό, έξαίρετα να μιλήσuς. Όμως η πολιτεία αύτη

δεν είναι μόνο το διαδατικό χρυσόνειρο της ζωής σου· ε(ναι κάτι που

υπάρχει έξω καί ανεξάρτητ' απο το δικό σου το ύποκείμενο. Με την ίδια ζωνταvi) φαντασία και το γοργο το στοχασμο θα μπορέσ'tlς ακόμα

πλέον εξαίρετα γι' αύτfι να μιλήσης, άνίσως εκεί σταματήσnς, και

μπnς μέσα στην πολιτεία, και τριγυρίσυς στους δρόμους της, και ρου­

φήστις τον αέρα της, και γνωριστής με τους άνθρώπους της . Του πρώ­

του τρόπου ή συγκίνηση είτε ώτο τη θάλασσα είτε απο τήν πολιτεία είτε άπΟ τό κά{}ε τι, ~ίναι η συγκίνηση η καθαυτο καλλιτεχνική. Τοο

δεύτερου τρόπου η σvγκίνηση είναι η καθαυτό επιστημονική . Και οι δύο

τούτοι τρόποι δέ βρίσκονται πάντα χωρLστά καί δ~ν ε(νω ασυμβίβαστοι

ο ένας μέ τον ci.λλο. Μάλιστα μόνος άρπάζεται πιο πλc.τιa καί πιο βαθιά

και πιο γιομάτα, σωστά και ακομμάτιαστα, απο κάτι τι έκείνος που το

κάτι τι αυτο δεν το κατέχει μονάχα με το αίσ&ημα του ποιητή, αλλa καί με τη γνώση του σοφοU· έκείνος που γνώρισε τον κόσμο του σαv

άνθρωπος της επιστήμης, και όμως εξακολουθεί να τον αγαπ&υ σά λει­

τουργός τής Τέχνης. Γι' αύτο και πιο μεγάλοι της ίδέας λειτουργοί

λογαριάζονται όσοι ταιριάσανε μαζί, σάν αδερφάδες δίδυμες, Τέχνη κ' Επιστήμη. Σοφος ήταν το πιο συνηθισμέ,•ον Ονομα πού έδιναν οι αρ­

χαίοι στον ποιητή. Και οι μεγάλες παραγγελίες του Γκαίτε ετούτες

είναι: «Οί ξυλοσκίστες ας καταγίνωνται να συγκινούν τις πονετικtς καρδιές. Εγω τά μυστικά σου ζητάω νά ξεσκεπάσω, κόσμε! .. Κοίτα νά καταλάδ-ης τον εαυτό σου και τα πράγματα γύρω σου ι~.

Ανάλογα πάρε και σπούδασε τους ηθικο1ις κόσμους, κάποια νοη­τά φαινόμενα, καθΟ:ις είναι καί κάθε μεγάλος, κάθε σημαντικος οπωσ­

δήποτε ποιητής. Μπορείς απάνου στο δείνα ποιητή, με λιγοστες γραμ­

μές πλατιa να ξεδιπλώσnς μια ίόέα καθολικώτατη· την · ίδέα γιά τον ποιητή· ή, πιο σωστά, tην ιδέα που μέιJα σοu εσύ τρέφεις γιά την πο(-

252

ηση. Είσαι τότε ο φιλόσοφος κριτικος του ποιητή εκείνου. Η μπορείς να πάρ't}ς και να 6ασανίσης δασκαλικά, υπομονετικά, λεπτόλογα, χωρι­

στά ένα πρός ένα καί τα παραμικρότερ' αντικείμενα που συγγενεύουνε μ' εκείνον, απο την τέχνη του καί την ιδέα του ίσα με τα τελευταία

ψιλολογήματα της ζωής που έζησε καί της λεξούλας που μεταχειρίστη­

κε. Είσαι τότε ο φιλόλογος κριτικός του. Ή ακέρια εικόνα του ποιηtή 6γαίνει άπο το aντάμωμα η και απο το απλΟ αντίκρυσμα των κριτικών αυτών ~ρόπων. Το έργο του Σολωμοv νομίζω πωs <i>ς τήν ώρα iδωκε αφορμη μ.έ κάποια aξιόλογα δείγματα φιλοσοφικής κριτικής. Φτωχη α­

κόμα είναι καί μισi] η εργασία του δεύτερου είδους. Για. να ξεδιαλυθύ το σέ πολλα σκοτισμένο ακόμη ζήτημα της ψιιχης καί της τέχνης του

Σολωμο\ι ανάγκη να δουλέΨn παράπλευρα στο φιλόσοφο ο φιλόλογος, μαζί με τον αισθηματικο θαυμαστη εκείνου ο ψυχρος εξεταστi]ς καt

ταιν παραμικρών, με τον αιθερόλαμνο ιδεαλιστη ο πεζος aποθησαυρι­

στής λεξιλογ(ων, Ως τα τώρα, ανάμεσα στά6αθα και στανόητα .τα τυ­πωμένα εξ αφορμής του Σολωμού, βρίσκονται 6έ6αια καί πολλες σελί­

δες ιiξιες του ποιητή, σαν εκείνες 'rου Τρικούπη καί τοο Ζαμπέλιου,

του Θωμαζέου και του Πολυλά, και άλλων άκόμα, παλαιότερων και νέων. Τελευταία τα «Παναθήναια» μας έδωκαν την πιο ωραίαν ανα­

θεώρηση του Σολωμικού έργου, τελευταίαν αναλαμπη μιας είιγενικής

ψυχής, άξια διαθήκη φ(λου αλησμόνητου καί διδασκάλου, του Καλο­σγούρου. 1 Όμως όλα τα άξιόλογα τούτα και τα σοφιl 6λέπεις πώς

ε(ναι φωτεινa σημάδια πολυ περισσότερο μιας συνθετικής εργασίας, μιας φιλοσοφικής κριτικής, που 6έ6αια θα γεννήθηκε απο μιαν αναλυ­τι.κiι οπωσδήποτε φροντίδα· μα η κριτικη αυτi) δέν εtπε ακόμα τον τε­λευταίο της λόγο· της λείπει ακόμα, για νά διπλοθεμελιωθiJ aρχοντική,

'iJ 6οήθεια πολλών ακόμα κατa μέρος φροντισμάτων μικρογραφικών καί μονογραφικών, απάνου σε τούτην η σ' εκείνην τήν όψη του Σολωμικού

1. Η μεΗτrι τοιι Κσ;λοσyοόρου ( •Πcχνcχθ'ήνcχιcχ• 30 Mcxtoυ 1902) cχ~!ζει κα.ι yια. τιc α.πορ(ε(: α.χόμcχ ποο yενν~ει, Χetι yιet τις; etντιλοyίες; ποο εuπνCι. Λ.χ. θέλει χ<i­ποο να. είπή πω,; μπορεί βcχθιΟ. νet yνωρ!σουν χcχι 8ιχcχ!ωμcχ έχουν το Σολωμό νιJ: τι· μ'Ι'jσοιιν εκείνοι μονιiχα. που τιJ:ιρι~ουνε μ' έκείνον κ~ι στα. φιλοσοφιχά. φρονijμα.τα. . Δe μου φα.!νετα.ι τούτο cιπcιρα.!τ"/jτο. Δεν εlνα.ι etνιiγκ"/j ΚΙJ:νε!~ νσ. είνα.ι υλιστ'ij• γι cιι νcχ κCtτCtλciβη κ~J:t για. ν11. θοwμι:tση ττιν ποι"J)τtκi} μεyα.λοφοtα. τοιι Λοuκp'ήτιοιι. Me "tΟν τρόπο 'ΠΟt) α.νιχφέρει μια. γνώμ'Ιj μου, φα.!νεt!Σt Πω(; δέν τηι,ι εεi)r'Ιjσε κα.Η. Ee ενα.ντιa., εtμα.στε συμφωνότα.τοι με τον Κα.λοσγοuρο. Είδα. 6,τι εί8ε κ' εκείνο~. Άν­θραιποιι' d.μοια.στου~ στο νοΙJ κα.ι στ"J)ν κα.p1Ηά. ποιι φα.!νετα.ι πως; το6ς; cι.ντcχμώνε ι χοινό, σε!Sα.σμό, 1tρoc το .Σολωμό. Άλλά. τό ctντιiμωμα. φα.ινομενικό, εεωτερικό , !πρεπο. Το σιιλλοy(ζετα.ι, κα.ι θλ!!'Sετcχι b Καλοσyούpο~ . Το σιιλλοy!ζομcιι κα.ι θυ­μώνω. Κα.ι ο θιιμό~ Cttιτόc εμπνέει τόν 6μνο τον τuπωμένο στο cΝέον · Αστu• τrι~ 30 Ma.toυ τοίι 1902. ·Όχι τόσο "lj λσ.τρε(οι προ,; το Σολωμό dσο το μtσος; πpο,; τrιν Φεότιχη σολiι>μολα.τpε!Ct.

253

ΑΠΑΝΤΑ ΣΟΛΩΜΟ.r

έργου. Καμιlι γνώμη, κάι η πιο σοφη κα ~ δαθυφάνταστη, και η πλέοv

ποτισμένη με ποίηση και με φιλοσοφία, δέν είναι στέρεα ενόσφ δεν

ακουμπάει σε πράγματα· και σα φουσκαλίδα φτιiνει πολλΕς φορες να

τη σ6ύση και η λιγνότατη πνοη κάποιου απλού ταπεινού παρατηρητή,

πού θd6γαινεν άπο κάτι τι χειροπιαστ<ι. Κι αν τώρα θα τολμούσα ν' α­

ναφέρω και τόνομά μου ύστερ' άπο τα σε6άσμια ονόματα σολωμιστ<i)ν

έξοχων, δεν είναι γιατl μου δίνει την τόλμη τούτην η ίδια η γνώμη του

Πολυλά, του κορ-υφαίου μέσα σ εκείνους που έγραφεν, εδώ καί δέκα χρόνια, εξαφορμής κάποιων άρθρων μου περ\.. του Σολωμού, προς ένα

φίλο μου και φίλο του : «Π ρό πάντων ευγνωμονώ προς τον Π αλαμάν, διότι ειναι ό πρώτος ο οποίος απέδωκε την ανήκουσαν θέσιν ει; τον α­

ληθώς πνευματικόν μου πατέρα, τόν Σολωμόν». Το αναφέρω τόνομά

μου γιατt μαζt πιστεύω πως φρόντισα πιο πολiι απο άλλους, μέσα στα

προλεγόμενα τίυν «Ευρισκομένων» του Σολωμού, τα φιλοξενημένα στη

Μαρασλικij Βιδλιοθήκη, πρώτος να γγίξω μερικα θέματα, καί να ρί­

ξω τό σπόρο μιας καρπερ'ής εργασίας, καλής γιά νά ξετυλιχτ() όχι το­

σο απο φιλόσοφους τεχνίτες των ύπερούσιων όσο απο λιτΟ'uς πεζοvς , του

λόγου δουλευτάδες.

Γιά μια θετικώτερ-η γνωριμία του Σολωμού μένουν ακόμη να λο­

γαριαστούν και νά μελετηθούν αρκετά. τα αρκετα τούτα, λογαριασμέ­

να και μελετημένα, μπορεί να δυναμώσουν την ιδέα που ως τήν ώρα

μας έδωκαν οί φιλόσοφοι κριτικοt του ποιητη για τόν ποιητή· μπορεί

και να την αλλάξουν. Απ' 6σα μένουν ακόμα να μελετηΟούν και νά

λογαριαστούν περιορίζομαι να σημειώσω εδώ πέρα μερικa θ έ μ α τ α

γ ι ά ξ ε τ ύ λ ι γ μ α. Μη λησμονούμε πως κι' ο ίδιος ο Σολωμος μάς

άφησε πιο πολiι θέματα για ξετί•λιγμα, παρ' όσα ξετυλίγματα κατώρ­

θωσε.

1. Ο ι άρ χ α ί ο ι. Μέσα στον ''Γμνο, μέσα στο ποίημα του

Μπάϊρον, μέσα σε όλο τό κομμάτι του Μαρκομπότσαρη, ακόμα και στο ρωμαντικώτατο clάμπρο», και άλλου, ό αρχα(ος ελληνικος κόσμος έμ­

πνέει του ποιητή πότε μία σκέψη, πότ' ένα άνάκρασμα, πότε μία εικό­να, πότε ζωγραφιa ολόκληρη. Εξέτασε ξεχωριστά και προσεχτικά, με

τι τρόπο ο ποιητi]ς μεταχειρίζεται το αρχαίο στοιχεlο στό στίχο του, και την εμορφιa που σταλάζει μέσα στο τραγούδι του από του αρχαίου

την πηγή, και πως τάχα ο μα-&ητης του δημοτικού τραγουδιού, που δε

θα τα 1)ξερε τα αρχαία ελληνικa όπως θα τα γνώριζε και ό πλέον α­

σήμαντος δάσκαλος του καιρού του, όμως δείχνεται και σε τούτο ακό­

μα ελληνικώτερος απ' όλους τους στιχοπλόκους της σουτσικής καθαρο-

254

ΜΕΛΕΤΉΜΑΤΑ

λο-ιίας. Μολονότι δλέπει κανεtς πως ο Σολωμος όχι με απλa και γοργa

δανείσματα ζωγραφικa · απο τον αρχαίο ελληνικο κόσμο, και με λυρικa ξεφωνητa προς εκείνον , αλλa με κάτι πιο πνευματικο και πλέον σκεπα ­

σμένο κάνει το Θωμαζέο να λέη: «Η γλώσσα που σήμερα μορφώνουν

οι Έλληνες απάνου στον τύπο της παλαιάς δεν αναδίνει οέοαια τόσο αρχα'ίκο άρωμα, όσο οι στίχο ι ο ι κοινοl του Σολωμσι'ι' κοινοt λέγω στην

έννοια που ελεγαν τους δικοί~ς τους: ο Πετράρχης και ό Δάντης».

2. Η π λ α σ τ ι κ η καί η μ ο υ σ ι κ ή. Ο λόγος ο ίlαλλι ­τεχνικος δείχνεται κάποτε σά ζωγραφιά· κάποτε γυρίζει προς τα ονει­

ροφάνταστα σύνοuα τού καθαρού ήχου. Γι' αυτο και στα ποιητικa καλ­λιτεχνήματα άλλοτε η πλαστικ1) και άλλοτε η μουσικrι ·δέσποινες είναι, και πολλές φορές συγκυριαρχούν. Εξέτασε τι δύναμη παίρ,rουν τάχα

τα Μο, τοί•τα στοιχεία του ύψους μέσα στους στίχους του Σολωμού. α­

''αλυτικά, και με τα παραδείγματα που ταιριάζουν. Έδω δε θα ήταν

περιττο να συγκρίνης το δοξάρι του ΣολωμοίJ με τη σμίλη του ΚάΜσυ. 3. · Ο σ τ ί χ ο ς . Για τον εντεκασύλλα6ο του «Λάμπρου» σ Εμ­

μανουiιλ Στάης έγρωμεν άλλοτε σελίδες αξιοδιάδαστες. Αξίζει να έξα­

χολουθήσυ, σέ τέτοιο Μ.μα απάνω, και να συμπληρωΟή απο άλλαυς, α­

νάλογα φωτισμένους, η εργασία. Τι μέτρα μεταχειρίζεται ο Σιιλωμος

καί με τί τρόΠο τα μεταχειρίζεται. Ποια μέτρ>α ηύρε μπασμένα στην

ποιητική μας απο παλαιότερους η σί•γκαιρους στιχουργούς, καί αν και

πως και πόσο τά ξαναδοί•λεψε κα ι τά ξανάνιωσε. Ποια μέτρα κιιί ποια

μετρικa ζευγαριοματα πρώτο; μα; έφερε. Πόσο και πως ωφελήθηκε

απο τη μετρικη του δημοτικού τραγουδιού · και πως και πόσο απο τη

μετρικt) των Ιταλών καί άλλων τυχον έ-&νών. Πως μεταχειρίζεται τη

στροφή, πως τό στίχο, πως τη ρίμα. Πως ξεδιπλώνεται στα χέρια τοv

ο δεκαπεντασίιλλαδος. Γιατl στα τελευτα1α του σχεδιάσματα φαίνεται

πως ολότελα παράτησε τη συνίζηση, κυνηγ<~ντας τόν πλn.στικCι σφιχτο­

δεμένο με τα σύμφωνα στίχο , όλως ενάντια προς τη μουσικότητα της

ιδέας. Έγινε τουτο απο λογικ11 ανάγκη η άπο ~ιανία δυσκολaςεδιάλυτη ;

Και πρέπε ι να θεωρηθοuνε καθαρη\. δικοί. του μερικοl στίχοι απο τά τε­

λευτ.αία «Σχεδιάσματα» , καθ<bς πιιωτοτυπωθ{τιtανΕ στην iκδwη της Κtρ­

κυρας, στίχοι που τόσο πολv τους aσκημίζουν τα φωνήεντα που δε

συνεκφωνούνται, αλλa εκθλί6ονται; ΊΌ σι'•στημα τούτο, ένας χωρισμος

απο τους νόμους της ιταλικής, μα και της εθνικής μας γλώσσας και μετρικής, τάχα να σχετίζεται κάπως μέ το γερμανισμο που αγάλια α­

γάλια επηρέασε το νου του Σολωμού;

4. Η γ λ ώ σ σ α. Ως την ώρα, όσοι για τη γλώσσα μlλησαν

255

ΑΠΑΝΤΑ .ΣΟΛ2ΜΟr

του Σολωμο\ι τά εiπαν κάπως σύντομα και γενικΟ. και διασπικΟ. και λί­γο αόριστα/ κ' εκείνοι πού ορθc'ι. ε!δαν, κ' εκείνοι που δέν είδαν τίποτε.

οι τελευταίοι μάλιστα, μέ το σύστημα, η καλύτερα με τά<Jύστατα της α6ασάνιστης δογματικής αερολογίας πράγματα ξεστόμισαν τόσο άνάπο­

δα. καί παιδιάτικα, ΠQυ είναι γιά να γελQ.ς. Ηγλώσσα του Σολωμού. Τι

θέμα γιά μελέτη ουσιαστική, που να ξε~α{}αρίσu τa~.εκαθάριστα, και να ξαπλώΟΌ μέγα φως I Τέτοιας εργασίας, φιλολογικής κριτικώτατης, μας άνοιξε το δρόμο ο iδιος ο Ψυχάρης μέσα στη μονογραφία του «ODSERVATIONS SUR LA LANGUR LiττERAIRE DE SO­LOMOS». Ό δρόμος έτοιμος. Πατηστ' εκεί τραδατ' εμπρός, και κάπου θα 6yήτε. Έπειτα η γραμματικη τοv Σολωμού. Το θέμα τοότο δίνει α­φορμη σε στοχασμοiις σημαντικούς. Κι ας την περιφρονούν τη γραμματι­

κή, δηλαδi] τη λογικi] και την αρμονία τής γλώσσας, καί κάθε σκέψη γιά

κείνη, οί αποκλειστικοl οπαδοl του γλωσσικού aτομισμού, π,ου σέ6ονται τη γλιi.>σσα 6σο καί μια γάτα ένα κουρέλι που της ρίχνεις για να παίξu. Κα­

θώς όλες οι ιδέες, δεν του ήρθεν ουρανοκατέδατη και η γλωσσικi] ίδέα. Και στην εποχή του έκαιγε το γλωσσικο ζήτημα. Εξέτασε κατ(ι τι μοιάζει και κατc'ι. τι διαφέρει το γλωσσικο σύστημα του Σολωμού απο τά συστή­

ματα Βηλαράδων, Χριστοπούλων, Κωνσταντά, Φιλιππίδη και τών άλ­

λων χυδα"ίστων πολεμιστάδων, ποιητών και πεζογράφων, της εποχής

του. Και δεν πρέπει νά λησμονηθΊι τούτο: JΟσο η ποίηση του Σολω­μού ανυψώνετ~ι, τόσο η yλωσσά του γίνεται κανονικώτε,ρη, δηλαδη δασκαλικώτερη ι (καθώς τον εννοούν το δασκαλισμο οι αποκλειστικοί

οπαδοl του γλωσσικου ατομισμου, δηλαδi] της ελευθερίας να ράφτη και

,.α ξυλώντJ ο καiΜνας μας, γιά να μή του λείπu δουλειά, κι από μιά

γραμματικi] της ώρας και της στιγμής, κατa την ξεχωριστιή του δίψα

της στιγμής και της ά>ρας). 1Ενα προς ένα θά μπορούσανε να κοιταχτούν όλα τά σχετικά. Οι

τύποι, τό συνταχτικό, η φθογγολογία, η ορθογραφία. Ποu θα ήταν

εύκολο να διορθωθ1J, σύμφωνά μέ τους νόμους τής δημοτικής, η γλώσ­

σα, χωι,*ς νά πά-3-n τίποτε ή μοι)ψη του στίχου, και που τέτο ιο διόρθωμα

θά ήταν άδύνατο . Σε ποιές μεριες της γλώσσας, εκει που δημοτικώτατα

1. Σ' εν' ctπό το:. μετρ'Υ)μένσ: σημσ:ντικ~ ~pθpσ:, που €~ωκεν ctφopμ'ij νct ypσ:­q;oιJν δ 1Jολωμ6~, ο κ . Πσ:ύλο~ Ν ιρδιίνσ:~ ( « Αστυ• 4 Ιουν !ου 1902) μe δ λ σ: τ:t ορθά; ~οο σημ~ιώνιοι, κιι;ι ποιι κιι;νe\~; δeδιι;ιιι; 1)e; θιι; στοχα.στή να. τα. ςριλονeιχ"ήσ1j, για. το α.ίσθημα. κα.ι γιιa. το πliθο' κα.ι γιιχ. τον tpωτα., ψιχ.!vsτα.ι μολα.τrιότα. πως την χιιpιώ'tιι;'tη δύνιι;μη 't'IJ\; ψιιχ'ή~; του 2ιολωμο~ τrι δliζει α. ι σ θ 1J μ σ: ιwτ"ή, χα.τ~ τη γνώμη μσ:~. ε(νσ:ι στο νοu· μ~λ ιστα: ω~ ~poc; 't'IJ yλωσσικ:fι ιδέα: ο :Σολωμόι; είνιιι ο πιύ ο:yνό~ πρ~ρομος τοιι Φ"υχά.p'Ιj.

256

'ΜΕΛΕΤΉΜΑΤΑ

ε(.ναι το τυπικΟ καί. η σύνταξη, μολαταύτα τu νόημα δεν εlναι δι.όλου

δημοτικό· όχι το νόημα μόνο μα και η όλη κατασκε\Πι που παίρνει ο

λόγος. Π ου και πως φαίνεται ενέ()γεια της αρχαίας και της καθαρεύ­ουσαςa Το λεξικΟ του Σολωμού αξίζει χωριάτο εξέτασμα. Επίθετα, ου­

σιαστικά, ρήματα, μόρια. Τα λόγια τα αρχα€α, τα νεώτερα, τα πανελ­λήνια, τα τοπικά τα νησιώτικα, τα, κυριώτερα, ζακυ3ινά, τα πρωτογρα­

φτα τα παρμένα απο άλλους προτήτερους στιχογράφους η πεζογράφους,

εlτε της Κρήτης, έίτε της Ηπειρος, ε(τε άλλου τόπου. Τά σ-ύνθετα εκείνα που ε(ναι της δικής του κατασκευfις. Πως τα μεταχει(J(ζεται τα

λόγια, ποια προτιμ4, ποιά τα συχνότερα, και ποια τα πιο σπάνια.

5. Η ρ η τ ο ρ ι κ ή. Τη ρητορικη στην ποιητικη τέχνη εκείνοι

την καταφρονούν ολότελα όσοι παίρνουν ανεξέταστα και μονομερώς μίαν ιδέα, πριν ωριμάσυ καλα ο νους για να την κρίνυ και να την ξε­

χωρίσυ την ιδέα, και να μη την παπαγαλίζυ. Ο τεχνίτης με το λόγο,

καθ<bς ζωγραφίζει, σκαλίζει, μουσουργεί, έτσι και ρ η τ ο ρ ε ύ ε ι. Α­πο ένα π ι σ τ ε ύ ω και απο μια συγκίνηση πηγάζει και η ρητορική,

στον αέρα δεν το ε(πεν ένας Άγγλος κριτικός, που τώρα ξεχνώ τονο­

μά του: «Κά-6-ε μεγάλος ποιητijς ε(ναι κ' ένας ρήτορας». Ο Μπράντες

έγραψε : (( Η ποιητικη μας παρουσιάζεται, γενικώτατα, πότε σαν ψυχο­λογικij ζωγραφιά· πότε σαν εύγλωττη διδαχή.» 1 Ο Κάρλα"ίλ ώρισε το

έργο του Έμερσον «μονόλογο μεγάλης ψυχής κάτου απο τάστρα». Η αλήθεια είναι πως ένας τέτοιος μονόλογος ε(ναι το τραγούδι τον ποιητή.

Ιστορία και φιλοσοφία της ποιητικής μας το δείχνουν, απο τον Όμη-

ρο και τον Πίνδαρον, ως τον Ουγκ<b και το Δανούτσιο. Πολλες φο­

ρf.ς ο ποιητi]ς μας φέρνει το έργο του όχι σα μονόλογο, ο.λλα. σα λόγο

προς ένα κ&ποιο κόσμο που βλέπει και που προσέχει αγνάντια του. Και

δεν παύει τότε να ε(ναι ποίημα το έργο του. Μόνο πως άλλο το κάλλος του λόγου και άλλο του μονόλογου, όπως άλλη της ξανθής και άλλη

τής μελαχροινής η χάρη. Γι' αυτο θαρρώ νtώς δεν αξίζει πάντα κατα­

φρονετικιΊ να χρωματίζουμε τη λέξη ρ η τ ο ρ ι κ ή, μόνο γιατι το

συνηθίζουν έτσι ξένοι κριτικοί. Π ρέπει νά ξεχωριστή πως δυο λογής ρητορικιlς tιπάρχουν. Η καλή• το ξεχείλισμα του Λvρισμοι\ που πε­

ρισσεύει, και πηδάει απο τα σύνορό. ;rου, και λογιχa μεταμορφώνεται

1. Αειζει εδώ οtπλιός να; στιμειώσω, ε~ α;φοpμ-ής τοίι Ευpιπίδrι, τοι λόyιοι το•J Δ. Βερνα:ρ1Jiiχ-r,, που ε[νοtι μετα:ξύ μα:' ο μεyιiλοc; κpιτι'Κόc; , έχΜτ'Ι'j~ 'ΚΙΣt θιΣuμΙΣ­στi], τοίι otpχot!ou τpοιyιχοiι: •Wέyουσιν οι σο:pοι οuτοι ~ν~ρις; τον Ευριπlδην ως; ρτιτοpιχόν, ως οtν ει τι pτιτορ·ιχ~ έliλοtπτε ττιν ΠΟί'Ι)σt\1 ... Πρόλτιψις; ότι 'IJ p'Ι)τοριχό­ττιc; είνοtι τεχμ1Jpιον πot'l)τtxi}c; ιι~uνοιμfΙΣ;; XCΙtt χοιχοτεχνfΙΣς; ποt'Ι)τιχτις;. Οτίδεις πο ι rι­τ'ijc; ρτιτοριχώτεροc; του Σχιλλtρου, ιιλλά. χοιι οuδεις; otuτou δροtμοt~ιχώτεpος•.

257 17

ΑΠΑΝΤΑ ΣΟΛ&!?t10Ι

(όπως και ο λυρισμος δέν είναι παρa μια ρητορικη ξετυλιγμένη, προο­δευμένη, μεταπλασμένη. Και η κακη ρητορική· αυτη φυτρώνει ίσα

ίσα εκεί που λείπει ο λυρισμός' και την μεταχειρίζονται πλούσια οι μέ­τριοι, όπως οι φτωχοl τα ψεύτικα διαμαντικά. Παρουσιάζεται, και που,

και πως, η ρητορικi] στο έf!'ι'Ο τοιJ Σολωμού; Και τι προσθέτει, και τι αφαιρεί από κείνο; Θέμα για να παρατηρήση κανεl.ς λεπτ« και να κα­

θαρίση τα συγχισμένα, με μιαν ανεξάρτητη γνώμη κ' ελεύθερη.

6. Ο σ υ μ 6 ο λ ι σ μ ο ς, Ο Σολωμος αγωνίζεται '\'α παραστή­ση με την απλi] λεγόμενη γλώσσα κάθε άλλο παρa απλa αισ{}ήματα. Τη

γλώσσα του λα'ίκοv τραγουδιού λυγίζει σε νέα κινήματα και δεσποτικa τη'' αναγκάζει να φανερώση αριστοκιιατικa νοήματα.Κι όσο πηγαίνει

εμπρός, τόσο συνθετικi] και συμ6ολικi] μορφη δ"ίνει του στίχου. Και

μας αφίνει χωρtς αρχη και τέλος, αντ1.ς ακέρια πλάσματα , συντριίμμα­

τα. Κ' έτσι πολλές φορες u Σολωμος δείχνεται ποιητi]ς σκοτεινός, τόσο που και στροφές του και στίχοι του και κομμάτια του πολλa να θυμίζου~

του Γκαίτε το λόγο που του ποιητή τα έργα τα ονομάζει αινίγματα. 1

Θα είταν αξιοζήλευτη προσπάθεια της φιλολογικής κριτικης να γίνη εξηγήτρα και φως να ρίξη σε πολλa απο τα δύσκολα και θαμπa τούτα μέρη. Κι ας μη την έιJλεπαν με καλο μάτι όσοι τη μουσικtΊ του ποιητι­

κού ονείρου τη φαντάζονται σαν κάτι πανίερο και ανέγγιχτον όσοι του

ζ ι ι ι , ι

πε ογραφου την ταπεινοτερη, ωχροτερη, τη μετρημενη εργασια που ΚΊJ·

νηγάει κάποιο πρ-αχτικο σκοπό, τη στρα6οκοιτάζουνε σα στενοκεφαλιa

και σα σκολαστικότητα. Η εργασία του πεζογράφου δεν παίζει φτε­

ρωηΊ και δέ λάμπει αιθέρια, καθως το έργο του εμπνευσμένου ιεροφά,•­

τη (είτε με στίχους, είτε χωρις στίχους γίνεται), όμως κοσκινίζει σκυ­

φτη το σιτάρι ξεκαθαρίζοντας εκείνο από την ήρα, και κεντρ(ζει και

δίνει την ορμη στο φτέρωμα του ποιητή, και είναι ανάμεσα στον κόσμο

το διανοητικό, καθ<ος η δουλειa του ψωμά μ.."tροστa στου μυροπλάστη

την τέχνη. Γιατl δέν είναι ο προορισμος του πεζο-ύ λόγου να συμπλη­ρώνη μονάχα την ονειροvφαντη ποίηση, και σ' εκείνη απάνω να υπερ­

θεματίζ1], με κριτικi]ν όμοια λυρικη η ρητορική. Στο πλά·ί του ποιητι­

κου (όσο υποταχτικος κι αν μπροστά του δείχνεται) στέκεται ο πεζος

λόγος, αντίθετος, αυτόνομος, στα σύνορά του μέσα, με σκοπό ξεχωριστό

δικό του. Μήτε που χιίνει απο την αξία του ο ποιητής, όταν εξηγι1, σαν

το Βαλαωρίτη, σε λεξιλόγια, τα ονόματα που μεταχειρίζεται στους στί­χους του, η σαν τον Ψυχάρη συναλλάζει τη δημιουργικά του φτερου-

I . Σ~ο ελεγειό • Αλεξιζ Υ.α.ι Δώρα.•.

258

γίσματα με μαθήματα γλωσσολογίας, η σάν το Μιστρaλ γράφει μαζt

την αθάvατη <Μιρέγια» και το λεξικο της Π ρο6ιγγιανής γλώσσας, η

σαν τον Πετράρχη με τόν ~διο αιθέριο καημο κυνηγάει τη Λαύρα καL

τα σκονισμένα χειρόγραφα, η σαν το Λεοπάρδη είναι μαζt θαυμαστός ποιητf]ς και θαυμαστος σχολιαστi]ς αρχαίων κειμένων, η σαν τόσους

άλλους ακόμα.

7. Η σ υ κ ρ ι τ ι κ η φ ι λ ο λ ο γ ί α. Ο Σέλλεϋ μου θυμί­

ζει την « Ωδή του στην Ελευθερία» κ' ένα δύο ποιήματά του με τον .ίδιο τίτλο πάλι: Ε λ ε υ {t ε ρ ία. Κάποιες μεταφορες και κάποιες προ­σωποποιtες τιτάνειες του «Σαίξπηρ του λυρισμού» σου 6άζουν ά-Ιtελα

στο νου κάποιες εικόνες ανάλογες μέιtα στο σολωμικο ιiμνο, ωχρότερα

πάντα και λιτότερα τα δεύτερα, μα κα~ πλαστικώτερα. Ο Σολωμός νε­

ώτερος απο το Σέλλευ και ο ύμ,•ος του δικού μας 6γαλμένος όταν ε(χε δί .. σει το άστρο της ζωής του άλλου. Όμως και OL δύο της ίδιας ε,.-,;οχής ει­

ναι μετέωρα. Εποχη ποιητικής και ιδεολογικής ανάστασης· κοινa ιδα­νι'Υ.ά, συv3ήματα, και σύμβολα για τη σκέψη και για την ενέργεια,

Φ ύ σ ι ς ! Ε λ ε υ θ ε ρ ί α! Β ο ν α π ά ρ τ η ς! Ε λ λ ά δ α I κλ. κλ.

Τάχα τα κάπως συναπαντήματα τοιJτα, σε μερικοiJς τόπους του λυρι­

σμου, που προς στιγμη θαρρείς πως ξαγναντεύεις, μεταξiJ του Σέλλεϋ και του Σολωμσύ, να είναι αποτελέσματα του αέρα τη; εποχής; να εί ­

ναι σημεία συγγένειας νοητικής; η φανερώνουν κάποια στενώτερη γνω­

ριμία του πιο μπροστινού απο τόν πιο στερνό; Τώρα τα φίλολογικ<χ

έργα δεν εξετάζονται πάντα πια απομονωμένα στον τόπο απάνου που

φάνηκαν, αλλa κάτω από το νεοσύστατο φως που ρίχνει ο λύχνος της

συγκριτικής φιλολογίας, ταιριασμένα με τόν κόσμο τον καθολικο των

ιδεών. Μια τέτοια συγκριτικη έξέταση του έργου του Σολωμού, τι θέμα για νu το καλοδοκιμάσΌ όποιος θέλει να ξεφύγ't] απο τα έτοιμα καί τα

εύκολα της κριτικολογίας! Ο Θ.ωμαtέοζ μέσα στα σύντομα μα ουtιια­

στικά του μιλήματα περί Σολωμού σημειώνει πως πολiJ και αυτος αγα ·

πάει στην τέχνη «το επιστημονικο σύμ6ολο, καθως ο Γκαίτε». Δε.ν είναι

τάχα για να ξαφνίσn το απάντεχο κάπως πλησίασμα του γίγαντα οικο­

δόμου του απέραντου παλατιου και του κοπιαστικού ζευγαρωτή μαζί

και χαλαστή λίγων ωραίων τραγουδιών που μας τάφησε συντρίμματα;

Και που και πω; φανερώνεται η συγγένεια του μεγάλου μας πnιητή με τον άλλο το μεγαλώτατο; και τι είναι γενικώς το σύμδολο; Και πού

το δρίσκει και πως το θέλει ο Σολωμός, και κατa τι η συμ6ολική του είναι γκαιτική; Αυτa όλα 6χι με αδροiJς χρωματισμοiJς τοιχογράφων

κριτικής, αλλa με τη γνώση (και ας εlναι και άχαρη), και με την u-

.2.59

πομονiι (και ας είναι και πεζη) τον ανατόμου, ποu δε ζητάει UJV καλ­λονiJ και την λάμψη, αλλα με κά3ε τρόπο την αλήθεια.

Στοv Π ολνλά και σε άλλονς, ο Σολωμός ξυπνάει την ιδέα του Δάντη. Στον Καλοσγούρο φέι_>νει την εικόνα του Σ(λλει_>. Ο κ. Λά­μπQΟς σvγκρίνει εκείνον προς το Σιμωνίδη. Αφορμη σε σοφ(χ καt σε

λεπτά. ξετvλίγματα δίνοvν και τα :J;αιρί.ό.σματα τούτα, λογικά. η παρά­λογα. Ευκαιρία γtά να χυθ'f1 κάποιο φως άκόμα στο σκοτεινιασμένο πάν­

τα πρόσωπο τοv ποιητή και τα μεταφρό.σματα των ιταλικών 'tου. Ο πόθος μου, καθ<hς αλλού τον εφανέρωσα · (Προλεγόμενα στου Σολωμού τα έργα μέσα στη Μαρασλικη Βιβλιοθήκη) αργίζει πράγμα νά γίνεται.

Ν ά το εγ1'ώμω στο.ΆΦώσκολο μεταφερμένο στη γλώσσα μας από τuν κ. Λάμπελετ, και νά τα ιταλιχa ποιήματα, πι_>οσφερμένα πeώτ• uπο τα.

«Παναθήναια», κληρονομιa στερνiι τοο Καλοσγούρου. Έτσι διάβασα τη Σ α π φ ώ του Σολωμού· κι άθελα τη σ(μωσα προς το <Στει_>νο

τραγούδι της Σαπφώ9> τον σvνομήλικου του :tολωμού Λεοπάρδη. Μου

χτύπησαν τα μεγάλα ανάλογα σημάδια στα δύο ποιήματα. Καί. τα δύο ' · θ' ' 1 1 δ' 1 Κ δ' . μονο το εμα και τονομα εχοvν αρχαια· η ι εα νεωτει_>η. αι τα οο τα

εμψύχώνει όμοια φιλοσοφικη πνοή, ο πεσσιμισμός. Και στα δύο η ψάλ­τρια παρουσιάζεται, διαλαλήτρα της δυστίιχίας, σε κόσμο γεμάτον όλο μυστήρια, εξον απο τη συμφορά, που μυστήριο δέν ι::ίναι. Και να iνας ποιητης από τους πιο περίφημους των αιώνων όλων, ο μεγαλήτερος ποί­ητης των Ιταλών ύστερ' απο το Δάντη, καθώς τόν κήρυξε ο Καρδού·

τσης. Κάτι ξέρομε απο τις γνωριμίες και απο τις γνώμες του Σολω­

μού για το Μαντσόνη, για το Μόντη, για το Φώσκολο' αν εγνώριζε, και τι γνιομην είχε για τον ποιητη του « Έρωτα και του Θανάτου», αυτο δεν το ξέρομε.· Εκείνος .πον έγραψε την ιταλόφωνη «Σαπφώ» δέκα ως δεκατέσσερα χρόνια αργότερα, τάχα να τον εLχε στο νου τον τον τρα-.

. γουδιστη στην lδια γλώσσα τηc; Lδιαc; τηc; Σα.πφώc;, πού πεθάμμένοc; εl­τανε απο το i837, όμως ακόμα όχι τόσο φημισμένος όσον έγινε αρ­γότεeα;

8. Τ α σ α τ υ ρ ι κ ά. Η 1!Ιj1ηλiι σατνρικiι δύναμη τον Σολωμού , δείχνεται, νομίζω, αν και περαστηκά, μέσα στους δυο του ύμνους και στό διάλογο, όχι στα Κα3εαυτο τιτλόφορημf.να του «Σατυρικά». Μα και τούτα δέν αξίζουν τάχα ξεχωριστη προσοχη και μελέτη, ό'παρταριστCι

' θ' t ' ' ' ' δ λ κομματια κα ως ειναι ενος μικρου νησιωτικου κοσμου, μιας αχτυ ο-

δειγμένης κοινωνικής ζωής; Απο τη ζωη αυτη όσο και αν μας παρα­

σταίνεται γελοιογραφημένη, δγαίνει μια πιστfι ζωγραφιά. Η ζωγραφιCι ποu τη δείχνει δεν εfνα~ έργον ομορφιάς' μπορεt όμως είχε το ή θ ο ς'

260

το ωtΟΚ(Iι.ά'tικο του ρεζlλεμα μας λέει κ' εκεινο κάτι που δεν είναι για παραπέταμα. Κάποιο σοφό μας φιλόλογο απο κείνους πού μέσα σε μια

παροιμία και μέσα σε μια πληροφορία λαογραφικη δλέπουν καμιιl φο­

ρα κάτι πιο πολiι ονσιαστικΟ και σπουδαιότερο απ' όσην έχει Ονσία και σπουδαιότητα ο δείνα μεταφυσικΟς στίχος, άκουσα να μιλ'ή με θαυμασμΟ για τα σατυρικα του Σολωμού· με τέτοιο θαυμασμό δε θα μιλούσε 6έ-

6αια για τους cΣτοχασμο\ις» που ανοίγουν το ποίημα των « aεύθερων

Πολιορκημένων> και που του φαίνονταν κάπως aσυνάρτητοι κ' αινι­

γματικοί. Φαντάζομαι πως ένας πεζογράφος που ναγαπάτι τα λαογρα­

φιχa και τα ιστορικό. ψαξίματα, θα μπορούσε ωδηγημένος απο τα cΣα­

τuριw νά μας ταιριάστι μια επιδέξια περιγραφη της Ζακυθινής και γενιχώτερα της κοινωνίας του καιρού εκείνου στα Εφτάνησα.

9. Τ ο π ρ ό 6 λ η μ α τ ω ν κ ο μ μ α τ ι ώ ν. Και το qημαν­

τικώτατο πρό6λημα για να λυθύ - ποιος ξέρει - ως το τέλος με τuν αγώνα μαζt φιλόσοφων και φιλόλογων κριτικών, ο καθεtς στόν κύκλο

του. Τωραιότερο ίσως καί το περισσότερο μέρος του έργου του γνωστο

μας είναι πως μας παρεδόθηκε μισό· ένας ίσκιος· χαλάσματα. Τάχα από μια αιτία εξωτεροικη η από έσωτερικη αφορμή; Από μια αδίόρθω­

τη ατυχία στη ζωi) του ποιητή; απο μια ξένη επίδουλη ενέργεια μετa

το θάνατό του; απο μιαν αρρώστια που λίγο λίγο και ξαφνικa στο

τέλος του παράλοοε το νου . και του σταμάτησε το χτίσιμο τΟ'ύ παλατιο:ίι

του; Ταιριάζει εδώ να θυμηθούμε τα τρία σκαλοπάτια της ποιητικής

δύναμης, καθώς -cά6αλεν ο Ριχάρδος Βάγνερ σ' έν' απο τα θεωρητικό.

του συγγράμματα; Στο πρώτο σκαλοπάτι στέκει ο προφήτης, ο Β λ έ­

π ω ν της Γραφής. Δεν περιορίζεται στα ε'ξω, μπαίνει στην ουσιαστι­

κη αλήθεια των πραγμάτων. Είναι ή aσυνείδητη γνώση· το αίσ{}ημα.

Στο δεύτερο σκαλοπάτι στέκει ο καθαυτό Π ο ι η τ ή ς, u πλάστης Που δεν lχει μονάχα τη σ υ ν ε ί δ η σ η των ουσιαστικών αυτών κα.ι των αληitινιύv που 6λέπει, μα και θ έ λ ε ι να τα ξαναπαραστήσυ τα

οσα 6λέ.πει. Κι' έτσι φτάνουμε στο τρίτο σκαλοπάτι που επάνω του . στέ­κεται ο Τ ε χ ν ί τ η ς. Τόσο περισσότερο τεχνίτης είναι ο ποιητf]ς όσο

περισσότερο τέλεια κατορθώνει να ξαναπαραστήση αυτa που 6λέπει μέσα του να παρασταίνωνται. Σύμφωνα με τη Βαγνερικη .θεωρία, δε θα μπορούσf τάχα κανfίι; να υποστηρίξυ πωι; ο Σολωμός, :που γερa ο:πωσ­

δήποται Υ.άθεται στο δεύτερο σκαλοπάτι, δε φτάνει μολαταύτα νuνε6ή

το σκαλοπ&.τι τό τρίτο, η κι αν τανέδηκε, δεν κατορθώνει στέρεα να .

σταθ'ή; πως .ό.τι tou χρtιάζεται είναι η τέχνη, καθ<hς την εννοει ό μέγας μουσικοποιητής; Δt -ιtα μπορούσε έτσι να εξηγηθιl πως δγαίνtι. από co

26 1

ΑΠΑΝΤ Α .ΣΟΛQΜΟr

πολv της εργασίας του Σολωμού, όχι ακέραιο κάτι, αλλa κομμάτι πάν­τα; Εξον αν η εξήγηση 6ρίσκεται, έξω απο τα μεταφυσικά , φυσικώ­τατα, στο τέλος τούτο της επιστολής του Τρικούπη προς τον Πολυλά : «Ο Σολωμος ήτο π ο λ υ ο κ ν η ρ ό ς, όπως τον εγνωρίσατε και είχε ανάγκην κάποιου φίλου να τον ω% δια να εργασθή».

Με αuτι'χ που εί.πα κάποιους στοχασμσuς μονάχα κίνησα για να ι , δ' , , ξ ξ , . ,

φα,•ο·ιιv, Υ.αποιες ι εες μονο εσπρω α για να υπνησουν τιποτε παρα-

;τάνω. Μια εργασία τέτοια για το Σολωμο ολοκληρωτική, φιλοσοφικη

μαζl. και φιλολογική, εργασία που να παίρνη dλα τα κατa μέρΌ; αυτa

ζητήματα και να τα ξεδιαλύνη κ' ιίστερα να τα μεταπλάθη σε μια σύν­θεση χαρακτηριστικij ακέρια, που να μ11 της λείπυ τίποτε, ωραίο θα εrτανε να την i6ανε μπροστa και. να την έδγανε πέρα ένας μόνο άν­

θρωπος. Και δε θα είταν τέτοια εργασία πολυτέλε ια αχρείαστη, μήτε

μνημείο κάπως πολυ φανταχτερο για ::τοιητη καθwς ο Σολωμός . Για τον

:τοιητfι μιλε{ς; Δε μιλείς για ένα κάποιο άνθρωπο, μιλfίς γ ια τον άν­

,..ρωπο, σε ό,τι δείχνει πιο αθάνατο. Ο ποιητής σου καταντάει πρόφα­

ση μονάχα και αφορμη προς άλλα γενικώτερα ξετυλίγματα, καθwς για μερικοuς δ(_)αματογράφους ε{ναι οι ιστορικοt ήρωες. Το δυστύχη­

μα είναι πως ο λογογράφος που θα μπορούσε να τα ξετάση και να τα

φωτίσn όλα τούτα σε μιά τέτοια εργασία, δεν ήρ,..ε η ώρα ακόμα να δρεθή μεταξύ μας. Θα χρειάζονταν προς τούτο συστηματικfι δουλειά, ά­

νετη ζωή, χρόνος κόπος, υπομονή, ταξίδια, ξεφύλλισμα χαρτιών, εξέ­

τασμα τόπων προμήθεια 6ιδλίων χίλια δυο. Μας λείπει το χώμα για τέ­

τοιου δέντρου φούντωμα.

Ο κ. Γεώργιος Δροσίνης σ' ένα του άρθρο ( « Ακρόπολις» της 30 του Μαγιού του 1902) εξ αφορμής των Εκατόχρονων του ποιητή, έρ­

ριξε μια ιδέα πρωτότυπη, όμως πραχτικώτερη, και πλέον αποτελεσμα­

τική: Σύλλογος να συστηθiJ που μοναδικο σκοπό του νάχη τη μελέτη και το ξάπλωμα του έργου του Σολωμοι\ τό περιμάζεμα, το εξέτασμα, το

ξεδιάλεγμα, το φώτισμα τού κάθε τι που θα είτανε σχετικό μ' εκείνο. Η ιδέα, ε·ιJρημα. Μόνο πως δεν είναι τόσο εύκολο, όσο φαίνεται, το

ταίριασμά της . Μέσα σε λαΟ'uς άλλους υπάρχουνε 6έ6αια και προκό-6ουν τέτοwι συνεταιρισμοi. συστημένοι επίτηδες για να μελετάνε και να εξετάζουν τό έργο ενος έξοχου ανθρώπου. Έτσι στη Γερμανία ο σύλ­

λογος για το Γκαίτε· έτσι στην Αγγλία ο σύλλογος για το μεγάλο ποι­ητή, το Ροδέρτο μπράουνιγκ. Μα καθως λέει το παλιο τραγούδ ι: « 'Αλ­λος κόσμος ειν' εκεί, άλλα κάλλη τούρανού». Σ' εμάς εδώ οι σί•λλογοι

γίνονται, εννια στις δέκα, όχι ')'Lα νά ευκολύνουν την ΠρΟΚΟΠij μιας γε-

262

ΜΕΛΕΤΗ.ΜΑΤΑ

νικης μεγάλης ιΟέας, μα για να uοηθ11σουν το φούσκωμα ματαιοτήτων

κάθε λογής και οι πιο σο8αρώτεροι απ' αυτοiις δεν ξέρουνε να κυνη­

γήσουν κάποιο πράγμα, μα στολίζονται μι:: κάποιο τόσο φανταχτερο και

καλόηχο, όσο ξεγελαστικο και αuειανό, όνομα και αυτό τους φτάνε ι . Ένας σί,λλογος εδι\ι πέρα στο Σολωμό aφιερωμένος με τα πράγματα, ιίχι με τα προγράμματα, Ηα χρειάζονταν ανθρώπους που δεν τους έ­χομεν ακόμα· η ανθρώπους που κι' αν τους έχομε, δεν έμαθαν ακόμα

εδώ πέρα να δουλεύουνε για κάποιο κοινu και κα{tολικής σημασίας έρ­

γο, αφάνταστα ,ταπεινά, αφιλόδοξα, ήσυχα, φέρνοντας ο καθεtς το λι­

{}άρι του, σ ύμφωνα με τu Μρος που θα μπορούσε να σηκώση το χέρ ι

του και χαρά του και δόξα του :πιστεύοντας την 6ποια προσφορά του,

χωρlς να του πeρνάη α.ι-τό το νου ιτως μόνος ο εαυτός θα εLταν ά­

ξιος να χτiση το ξένο η το δικό του σπίτι, χωρtς κανενος άλλου τη

6οήθεια. Έτσι τις ύψωναν τεράστια και ωραία κάποιες ακουσμένες

μεσαιωνικες εκκλησίες μαζt δουλεύοντας ταιριστά κι αδερφωμένα α­

πλοt εργάτες και σοφοt τεχνίτες· οι δεύτεροι ντροπή τους δεν τό είχανε

με τη χάρη τους εκεί να σφραγίζουν κάθε λογής δουλειά, και την πιο

άχαρη' και οι πρώτοι εργάζονταν το έργο τους με μια αγάπη -χαλλιτε­

χνική. Φαντασμένοι καt ψωροπερήφανοι! Ακόμα του l>αρ6άρου το πε­

τσt δεν έπεσε ολότελ' άποπάνω μας. Εδώ καμμιά διακοσα(Υιά σοφες

σελίδες που θάτυχεν aχώνευτα να τις περάσουμε, μας αναστυλώνουν

δογκισώτους πάνσοφους, ετοιμους με την πλάση όλη να τα ι>άλ~ε·

και αντt να είμαστε προσεχτικοl λειτουργοt των ιδειί>ν, δεν αφίνουμε

ιδέα που να μην την π α ρ ψ δ ή σ ω μ ε ν, καθ<Ι>ς κάπου τελευταία το

σημείωνε και ο φίλος μου ο Ν ιρδάνας. Τον καλλιτέχνη υ Ράσκιν τόνε

θέλει - κάπου λέει - ταπεινο και του εγώ του σε πολλα aπαρνητή .

Μα κι αν δεν είναι πάντα η αυταπάρνηση και η ταπεινοσύνη τα σφρα­

γίσματα μιας καλλιτεχνικής ψυχής, είναι. πάντ' αυτά στοιχεία, που να

τα ξεφύγης, δε μπορείς, μιας τέτοιας εργασίας που θα ταίριαζε σε κοινο τέλος λογής λογ1)ς γνώμες -χαι χέρια. Ένας σύλλογος σολωμικος εδώ

ποiι θa δούλευε κατa το πρόγeαμμα το σωστά χαραγμένο απο τον κ.

Δροσίνη, θα είτανε σημάδι μιας κοινωνικής προκοπής, που ακόμα 6ρί­

σκεται μακριιl από μας.

ΑΙJ.ά εκείνο που αδύνατον , ένας να καταφέρΊJ -χαι δύσκολο πολiι

να κατορθώση μια συντροφιά φωτισμένων ανθρώπων, αυτο το ίδιο ευ­

κολώτερα μπορεί να το επιχειρήσΊJ, και πιο αποτελεσματικά να το

ενεργήση λίγο λίγο, αργU. αργά, με τον καιρό, αμέθοδα ας είναι κ' ε­

λεύθερα κατa την ορεξή της και κατu το κέφι της, η εργασία πολλών

263

ΑΠΑΝΤΑ l':OΛ~M:Of

ανθρώπων πάντα όμως εργασία ατομική, χωριστά η μία απο την άλ­λη, αναρχική, αν θέλετε, όμως πιο ταιριαστη με τα δικά μας πράγμα­

τα, πιο καιmερη στα χώματά μας, και γι' αuτο πιό θετική, Η σκέψη

μοv αvτη θα χρειάζονταν πλατύτερα κάπως να εξηγηθ'fι, αν δεν έπρεπε, όπως όπως, να σταματήσω εδ<b πέρα.

1902

Η τ;~ρ~πlivω μελέτη δημοσιεύτηχε στο περιοδιχb •Κριτιχ'fι• 1901 , σελ. δ χ~ι {,ε, ιtιχ σ;:ιχ •Γpιiμμιχτιχ• Κ. Πιχλ~μιt, 1904. τδμ. Α' σ. 30.

264

Ο ΣΟΛΩΜΟΣ ΚΑΙ Η ΕθΝΙΚΗ ΑΓΩΓΗ

Την ογδόην Απριλίου του έτους τούτου 1 συμπληρούντα εκατθν έτη αφότου εγεννήθη ο Σολωμός. Την σημαντικi)ν επέτειον χρέος ε€χε

και δικαίωμα να εορτάσu η Ελλaς με όσην επισημότητα είδαμεν επl

των ημερών ημών να πανηγυρίζουν αι πατρ(δες του Κάλδερον, τοv Κά­μοενς, του Τάσσου, του Σέλλεϋ, του Γιόκαϊ, του Ίψεν, του Βολταίρου ιω6ηλαία γεννήσεων η ~ανάτων η άλλους αναλ.όγως περι6λέπτους στq­

θμοiις εν τu ιστορίq. της ζωής και της δράσεως των αθανάτων εκείνων τέκνων. Ατυχώς τα γεγονότα τα συμπληρώσαντα το παeελθΟν έτος και. οι

επακολουθήσαντες εθνικοι σπαραγμοί, δΕν επέτρεψαν εις την Ελλάδα

να προπαρασκευασθ'!ί δεόντως ίνα αποτίσu τον οφειλόμενον φόρον προς τον μέγαν απόστολον της ε~ικής ιδέας, 6στις υπήρξεν ενταmψ και της

αγνής ποιήσεως μέγας πeοφήτης. Των συνελWντω\·, προς τούτο άλ­

λοτε κατa πρωτο6ουλίαν του διευθυντού της ._Εθνικής Αγωyή~ και

υπο την προεδρείαν του ποιητού Μάρκορα λογίων δημοσιογράφων και επιστημόνων bεν κατέστη ούτω δυνατη η περαιτέρω συνεννόησις· μεθ'

όλην δε την επαινετην κίνησιν ήτις παρετηρήθη εις την γενέθλιον νή­σον τού ποιητού όπως μη παρέλιθη aπαρατήρητος όλως η προσεγγίζου­

σα ήδη επέτειος, η μόνη πράξις η επι του παρόντος αρμόζουσα εις ττιν

μνήμην εκείνου ήτο η αναδολή της εοιnής εις τον επόμενον χρόνον'

διότι ούτω μόνον δυνάμεθα να ελπίζωμεν εκ μέρους του ελληνικού έ­θνους αξίαν απόδοσιν της οφειλής προς την χρυσήν ηρωολάτριν Λύραν,

ή οποία εθαυματούργησε παρa το σιδηρούν τυραννοκτόνον Ξίφος.

Η νεωτέρα ελληνικη ποίησις, μεθ' όλον τον δρόμον τον οποίον

θαυμαστώς ενίοτε διήνuσεν απο των αρχών του αιώνος, δεν έφθασεν

1. Tou 1898. 2. Του r. Δροσ!ν'tj.

265

ΑΠΑΝΤΑ .ΣΟΛgΜοr

ακόμη ε ις το επίζηλον εκε i,•ο σημεtον της ακμής, το σφραγιζόμενον

ωτο την τριπλήν σφραγίδα της ποικιλίας, της δαψιλείας και της πρω­

τοτυπίας. Τα προ·ίόντα αυτής καθόλου ειπείν διακρίνει μία κάποια μο­

νοτονία ευρέσεως, μία κάποια πτωχε{α παραγωγής, και ζωηρότερον ταυ

δέοντος εν ίοτε η προ; aπομίμησιν προσπά{}εια. Αλλ' η νεωτέρα ελλη­

νικiι ποίησις έχει. το επίζηλον τσότο και μέγα προσόν, είναι ταμι;ίον

φιλοπατρίας, και δύναται καταλλήλως μεταδιδομένη και χρησιμοποιου­

μένη να καταστι1 εις ι::κ των ισχυροτάτων παραγόντων της ~νικής Α­γωγής. Την εγέννησε το πύρινον φίλημα, το οποίον aντήλλαξαν ό Ά­

ρης και η Αθηνά ελευθερία. Ηνδρώθη υπο τους κρότους και τας

φλόγας του ανατιναζομένου Μεσολογγίου, και του δαύλου του Κανάρη.

Καί αι πρώται αυτής εντυπώσεις υπήρξαν έκτοτε αλησμόνητοι. Εστά­

θη έκτοτε με οφθαλμοvς προσηλωμένους προς την {}ριαμ6ευτικώς αγω­

νιζομένην πατριίδα· εφιλοδόξησεν έκτοτε της πατρίδος ταύτης να εξάρη

το υπέροχον και το σεπτόν, α."'tέναντι των άλλων ι::θνών, και είτε παιδι­

κ.<ί)ς ψελλίζουσα, είτε ανδρικώτεροv φθεγγομένη, παρέμεινε κατ' ουσίαν

ποίησις ηρωική.

Η ποίησις αύτη, δια των μεγάλων ιδανικών της εθελοθυσίας, της

aυταπαρνήσεως, της αντιστάσεως και της ενεργείας, εκ των οποίων

εμπνέεται 'Και τα οποία εμπνέει, ε(ναι κατ' εξοχ1)ν ή&πλαστική; και

της ι::θνικής αγωγής πιστi1 υπηρέτις. Ως προς τούτο θα ηδύνατο ευλό­

γως να θεωρηθιΊ ως συνέχεια της αθανάτου ποιήσεως των αρχαίων.

Δυστυχώς, η ομοιότης αύτη ε(ναι όλως εξωτερική, με{}' όλας τας θαυ­

μαστaς πολλάκις αναλογίας ας ευρίσκομεν οσάκις επισταμένως παρα-

6άλλομεν τα πλαστικώτατα έργα της αρχαίας Μούσης προς. τους απε­ριτέχνους στίχους των δημοτικών μα; τραγαυδιών· νομίζει τις ότι η

ψνχη των Ομήρων και των Αισχύλων λανθάνει υπο τα κλέφτικα τρα­

γούδια και τα μοιρολόγια μας, ως ενόμιζεν ο Αμερικανος διηγηματο­

γράφος ότι έ6λεπε μέσα εις τα μάτια της ζωντανής την ψυχην της νεκράς γυναικός του. Αλλ' εις τα ποιητικa έργα των λογίων είτε της

καθαρευούσης είτε της δημοτικής, τα οποία κυριώτερον Ε\tοtαύθα υπο­

νοούμεν, η εμφάνισις αύτη σπανιώτει,>ον και εξαιρετικώτερον απαντfj..

Τα πλείστα των έργων τοίιτων εtναι πλούσια μεν εις φιλοπατριαν, αλλα

πτωχότατα εις ποίησιν, τινa δε εξ ολοκλήρου εστερημένα ταύτης. ο

Αναστάσιος Βυζάντιος επιγραμματικώς πότε εχαρακτήρισε την Μου-

σαν του Βαλαωρίτου, γράψας περl αυτού ότι εισήγαγε την φιλοπα­τρίαν εις την ποίησιν και την ποίησιν εις την φιλοπατρίαν. Ο χαρα­

κτηρισμος ούτος {}α ηδίrναtο ως άριστα να εφαρμοσθ'(} και επt της

266

όλη~ νεοελληνικής παραγωγής, εις ό,τι αύτη έχει να επιδείξu σπου­δαιότερον η δημοτικώτερον εν τφ εμμέτρφ λόγφ. Α'λλ.' όσον ακόπως

επιτυγχάνεται η εισαγωγ1) της φιλοπατρίας εις την πο(ησιν, τόσον αφ'

ετέρου και δυσυπερ6λήτων δυσχερειων πρόξενος καθίσταται η αντί­

θετος προσπάθεια. Οι λόγοι τηι; δυσχερείας ταύτης, απορρiοντες κατa

το πλείστον εξ αυτής της φύσεως του ωραίου, είναι aντικείμενον αι­

σθητικών ερευνών, αι οποίαι διαφεύγουν τα όρια τοιι Πάρόντος άρ­θρου. Τούτο μόνον πρέπει νά λεχ{}] ενταvθα, 6τι η νεωτέρα ελληνική πατριωτικη πο(ησις περι-έχει εις τους κόλπους της εν ταύτφ τα άριστα

,., , , , σλ

και τ~ χ~ιριστα τu>ν εργων, τας ίσχυροτατας εμπνευσεις καL τας μ • λον κενολόγους συλλήψεις· ότι το μέγα πλήθος των δημοσιευθέντων

παρ' ημίν πατριωτικών ποιημάτων είναι αντιστρόφως ανάλογον προς

την δόσιv της αληθούς ποιήσεως την εντος αυτών υπάρχουσαν· ότι μό­

νο~ ποιηται κατορθώσαντες να συμ6ι6άσουν τας δυσκολοσυμ6ι6άστους

αξιώσεις της ήθικής και της τέχνης, του πατριωτισμσV και της αρμο­ν(ας υπηρξαν οι στραφέντες ευθiJ προς τον λαον και μορφώσciντες την

γλωσσάν των απο 'fην γλώσσαν των δημοτικών τραγουδιών, αντιθέτως προς τους αρχαιοζήλως νομοθετούνται; τα της γλώσσης συναδέλφους

των· και τέλος ότι το μέγα και απαράμιλλον ύπόδειγμα του συμ6ιδασμού

τούτου παρέχει προς ημάς ο Σολωμός.

Τριών μεγάλων εθνοπλαστικών ιδεών λαμπρa ενσάρκωσις εί­

ναι η ποίησις του Σολωμο'ό. Της ιδέας της πατρίδος, της ιδέας τον ω­

~αίου, της ιδέας της γλώσσης. Κοινοτοπίαν αναξίαν και συζητήσεως αποτελεί το όtι iθνος τι αδυ­

νατεl και να μεγαλυνθύ και. να ζήση, μη κατέχον την συνείδησιν και την αγάπην της πατρίδος. Αλλa και αδύνατον εLναι εις έθνος τι να

στηρίξu ες αει το μεγαλειον αυτοv και την ζωi)ν επι θεμελ(ων αδια­σtίστων~ επι εκείνων τα οποία ο Σέλλευ αποκαλεL «1ψυστά'λλ.ινα 6άθρα του λόγου», αν δεν θεμελιώση ταύτα επι της ανατροφής την οποίαν ο

Σίλλερ εΜπτισεν ονομάσας «Καλαισθητικiιν αγωγήν», επt της δυνάμεω; τοιι αισθάνεσθαι, νοείν και απολαμ6άνειν το πλαστικbν και το ηθι.κbν

χάλ'λος, Ίην ~είαν ωραιότητα την λανθάνουσαν και αποκαλνπτομένην εις της φύσεως και ε.ς τον πνεύματος τα έργα. Αλλσ. και η φιλοπα­

τρ(α και η καλαισθησία αδύνατον επίσης ε{ναι να πeοκόψουν, να e;ισδ'ό­σουν δαθέως εις την εθνικην συνείδησιν άνευ τον οργάνου γλώσσης

267

ΑΠΑΝΤΑ ΣΟΑΩΜΟr

«δροσεράς και ζωοπαρόχου ηυξημένης εν μέσφ του λαού», κατa την

φράσιν του Κουρτίου, μνημονεύοντος την παρ' ημίν κατάστασιν της γλώσσης. Η ποίησις του Σολωμού μάχεται δια το μεγαλείον της πα­

τρίδος, μάχεται δια την θεοποίησιν του ωραίου, μάχεται δια τον θρίαμ-6ον της εθνικής, ως την αντιλαμ6άνεται γλώσσης.

Η ποίησις του Σολωμού απο του αποσπάσματος εις «Μάρκον Μπότσαρην» μέχρι του ολιγοστίχου περισωθέντος τεμαχίου του Carmen SECULARE, εις τά γενναιότερα και τα ώραιότερα α'ιJτής γεννήματα, εκ της πατρίδος εμπνέεται, την πατρίδα εκφράζει και την πατρίδα εξαίρει. Τι εCναι ο « 'Τμνος προς τήν Ελευθερίαν», αυτο το «άσμα των ασμά­

των της πατριωτικής εμπνεύσεως», ως το απεκάλεσεν ό Τερτσέτης; Και

τι η « Ωδη προς τοv λόρδον Βύρωνα» αν μη συνέχεια του «' Τμνου προς την Ελευθερίαν», την οποίαν συμ6ολίζει την φορaν αυτην ο μέ­

γιστος των ποιητών της εποχής, σπεύδων προσκυνητi]ς ομού, και μαχη­

της και αντιλήπτωρ της αποθεουμένης πατρίδος; Και ότε ρ Σολωμ.Ος εγκατέλιπε την πρώτην αυτού τεχνοτροπίαν και απο του απλού και

προσιτωτέρου εις τους πολλοiις ειδυλλίου και απο του εκφρqστικού και

μεσημ6ρινής και νεολατινικής διαχυτικότητας και μεγαλοστομίας λυρι­σμου εισέδυσε 6αθμηδ0ν εις τα άδυτα των αδύτων της εγελειαvής φιλο­

σοφίας και του γερμανικού μυστικισμού, ίνα εξαγάyrι εκεCθεν όχι εις

ένιαιόν τι οικοδόμημα, αλλ' εις τεμάχια κατεσπαρμένα, νέαν ποίησιν

υψηλην συμ6ολικην «δια τους γυμνασμένους και τοvς 6αθείς νόας», κα­

τά την ιδίαν αvτο\ι έκφρασιν, και τότε η ~οίησις α-ότη η f.ίουσικη και αι-&ρία και άριστοκρατικη δεν εχάραξε νέους γύρω της κύκλους, δεν

εξήρθη προς άλλους κόσμους. n αρέμεινεν εντος . ταυ παλαιού κύκλου,

εντός του δημοκρατικωτάτου κόσμου της φιλοπατρίας, της μεγάλης παν­

Ελληνίου ιδέας. Οι «Ελεύθεροι πολιορκημένοι» ειναι οι απλοt και ηρωι­

κοι πρόμαχοι του Μεσολογγίου, άνδρες και γυναίκες. Μόνον ότι τους

εξαγιάζει μεταφυσικός τις φωτοστέφανος. Το CARMEN SECULARE, ως μας 6ε6αιούν σοφοl καί κριταt του Σολωμού- διότι δυσκόλως τό 6λέ­πομεν απο τους περισωζομένους στίχους του- ε(ναι ο έκατοντrαέτηρος ύ­

μνος προς το παρελθόν, το παρον και το μέλλον της πατρίδος πάλιν και

πάντοτε. Προς την μυστικολατρείαν την πληρούσαν τους μουρικωτάτους στίχους του «Κρητικού» αναποσπάστως συνδέεται η ανδρεία %αι η φιλο­

πατρία του τουρκομάχου ήρωος. Τα τραγικώτατα τεμάχια του «Λά­μπροw στρέφονται περt ιστορίαν, ήτις ειναι εν εκ των επεισοδίων της

ελληνικής επαναστάσεως. Εις το όμορφον σχεδίασμα του «Ν ικηφόρου

Η(!Uε.vίου» παρίσταται ο 6υζαντινος ήρως προαισθανόμενος λαμπρότα-

268

ΜΕΛΈΤΗΜΑ ΤΑ

τα το· μέλλον της πατρίδος. «θα κλείσω, έλεγε προς τον Π ολυλάν ο

ποιητής, εις την ψυχήν του το μέλλον της Ελλάδο~. Την ι:δέαν της πατρίδος, ως εμπνέσυσαν και εξεγείρσυσαν τήν μου­

σικήν διαπασών του ποιητικού Uψους εξέφρασεν εικονι.κώς ο Σολωμος εις ιδιόγραφον ευρεθείσαν σημείωσίν του ως εξής: cΚλείσε μέσα στην

ψυχή σου την Ελλάδα και θα αισθανθΊ]ς μέσα σσυ να λαχταρίζτι κάΟε εί.δος μεγαλε~.

AU' ο Σολωμός, αριερών όλως την δύναμιν του αισθήμαtος και της φαντασίας του εις τήν θεραπείαν της πατριωτικής ποιήσεως, δεν

ενόει να αποχωρίσn τα δύο στοιχε(α, ποίησιν και πατρίδα, άντιλαμ-6ανόμενος εκάτερον ως αυτοοελές τι και ανεξάρτητον· δεν ενόει να

υποδουλώστι τούτο υποχείριον εκείνου, να απο6λέΨτΊ εις την ποίησιν

ως προς μέσον, εις την πατρίδα ως προς σκοπόν, και τανάπαλιν. Έν

τn ποιήσει του Σολωμού αι Μο vψηλαt ιδέαι, η της πατρίδος καί η του ωραίου, ενεργούν συμφυείς· αυταl ούται ως μέσον ομού και σκοπός

χρησιμοποιούνται· και δεν γνωρίζει τις αν η πατρlς χρεωσηΊ όλην την

μαγείαν της εκεί μέσα εις την περι6άλλουσαν αυτi1ν πορφύραν του ποιη­

ηκο\ι ωραίου, η αν το ωραl.ον τούτο χρεωστή την εκθαμ6ούσαν ορμήν του εις την 'U'ΙjπΊλfιν πηγfιν της πατρίδος α.πό την οποίσν ανα6λύζει. Ο

Σολωμός εν τη ευρε~ της δημιουργικότητος · φαντασί~, εν ττι 6αθέως

κριτικtJ διανοί~ αυτού, δεν ηδύνατο να ασκήση την πατριωτικην ποίη­σιν, καθ' ον τρόπον ·ήσκησαν αυτfιν οι Σόύτσοι και οι απο των Σού­

τσων έλκοντες το είναι ποιηται ημών, ως ειδός τι μηχανικΟ>ς στιχοπλέ­

κτου λόγου, ούδόλως η ελάχιστα δαιφέροντος της ρητορικής και δημο­σιογραφικής τέχνης και aτεχνίας, της επl των ημερών ημών.

Ο Σολωμος έγίνωσκε τήν ουσιώδη και 6αθεl.αν διάκρισιν μετα­ξ\ι πεζσυ και ποιητικού λόγου και την 6αθέως και οιισιωδιbς διαφέρου­

σαν αλλήλων γλώσσαν των δύο τούτων αντικειμένων ενεργειών του

πνεύματος. Δια τούτο και ουδέποτε κατεπάτησε τα όριq. των δύο κό­

σμων και αείποτε εμερίμνα να τηρήται εντος του κύκλου του αυστηρώs

διαγραφομένου υπο των νόμων της Τέχνης· και τον κύκλον τούτον όσφ

προέ6αινε 6αθύτερον μελετών, τόσφ αντιλαμδ&.νετο ξεχωριστόν, ελεύθε­

ρον, αμιγή πά'σης αναμίξεως αλλοτρίων και ετερογενων στοιχείων. Ο χαρακτηρ ούτος της ποιήσεως του Σολωμού, διά του οποίου γενικώς

Κάπως αντικειμεν~κWς εκφράζονται καί αυτa τα μαλλον ατομικά. κα ι

269

ΑΠΑΝΤΑ ΣΟΛQΜΟr

aι υποκειμενικώτεριαι διαθέσεις της ψυχής, διατηρείται εις τους στ(­χοvς αvτοv πάσης φύσεως απο της <ι:Φαρrμακωμένης» μέχρι του «Πόρ­

φυραι· vπο το κράτος δε και των μαλλών ειιγλώττων διαχύσεων του λυ­

ρισμού αυτού οιιδέποτε απέλιπε τον ποιητi}ν u δαθμος εκεlν.ος της υπε·

eόχου γαλήνης, ψις διακρίνει~ κατά τινας τεχνογράφους, το ποιητι·

κΟν πάθος απο του ρητορικΟ'ύ τοιοVτου. Την ιδιάζοvσαν ταVτην και α­

πόλυτον ούτως είπειν αλήθειαν της Τέχνης θα είχε προδήλως υπ' όψιν, όπ: προς φίλον συμδουλεύοντα αυτόν να δημοσιεVη κατa προτίμησt\'

l.ργα εθνικών υπο-&έσεων, απήντησέ ποτέ: «Το έθνος πρέπει να μάθτι

να θεωρή εθνικον ό,τι εCναι αληθέ~. Ωσαύτως οι αvτοt ηθικοι και πνευι-ιατικοί, πατρ-ιωτικής ομού και

αισθητικής τάξεως λόγοι συνετέλεσαν όπως αναδείξωσι τuν ποιη-djν δι.άπυf.?ον υπέρι-ιαχον της δημοτικής γλώσσης εν τψ γραπτφ λόγφ. Ο

ΣολωμΟς υπεστήριξε την ιδέαν αυτού κατ(ι θεωρίαν δι' ακαταμαχήτων επιχειρημάτ-ων, άτινα τον μεταξiι Ποιητού και Σοφολογιωτάτου διάλο­

γονt τον προταχθέντα της σοφής μετa θάνατον εκδόσεως τω:Υ Απάντων του εν Κερκύρq:, καθιστιύσιν απαράμιλλον δια την εποχi}ν εκείνην μνη­

μειον πολvμα1'tους όσον και 6αθύφρονος αντιλήψεως του γλωσσικού ζη­τήμάτος. Αλλ' εις ουδεν .θα ίσχυον αι θεωρίαι, αν δεν είχε την δύνα· μιν να τας ενσαρκώvη εις τα έργα του, πειραματικώς ούτω αποδεικνV.

ων τήν αλήθειαν αυτών. Και εχειρίζετο λαμπρώς ο ποιητi}ς την δημο· \ '\..,Ι .. _ , f · ξ , f I ξ I

τικην γΛ.WΟσαν οχι τοσον ε επισταμενης γνωσεως, οσον ε αvτοματ()'Ι;

ευθυγνωσίας, PAR INTUITION. Η δε υπεροχη της μαντικής ταύτης

δυνάμεως την οποίαν ο Σοπεγχάουερ θεωρεί ως εκ των ουκ άνευ ι>χι μό­νον της καλλιτεχνικής, αλλΟ. και της επιστημονικής ενεργείας, διαφα(­

νεται εις το ότL (και η παρατήρησις αύτη οφείλεται εις φίλον ιταλομα­

θέστατον ποιητήν συμπολίτην τοv Σολωμού), ο Σολωμος, άριστος εξ α­

νατροφής και παιδεύσεως γνώστης της ιταλικής γλώσσης και λογοτε­

χν(ας, ιταλιστl. γράφων, λι:ι.λιlΥv~ διανοούμενος, συνέταξεν έν τούτοις ιτα­

λικa ποιήματα μηδεν παρουσιάζοντα τό ασWηθες και εξαιρετικόν· ενΦ

εξ εναντίας με τα ολίγα ελληνικά, τα οποία ουχt ακόπως εχειρίζετο, επροίκισε τυν νεοελληνικΟν Παρνασσον δια προτύπων έργων, κατa την

ουσίαν κα~ τήν μορφήν. Αφ' ετέρου καθαρ(:ιν εCχε την συνείδησιν των

εvρυτάτων ορίων καθ' α δέον ελευθέρως να νοήται εν τη φιλολογ~ η δημοτικη γλώσσα, παν άίλο ούσα η δοvλικη προσκόλλησις ε ις τον τρό­

πον του διανοε,σθαι του λι:ι.ού καί εις την ωτοκλειστικην και ανεξαίρε­τον χρήσιν των δημοτικών λέξεων και των τύπων έτι. «Εκε ίνο, έγρα­φε, που λέγει u Βάκων για τη φύση, δηλαδη πως ο φιλόσοφος, γl.ά νά

270

ΜΕΛΕΤΉΜΑΤΑ

την κυριiψει, πρέπει πρώτα να ιης υποταχθiJ, ημπορεί κανεiς νi:ι. το

πn για τη γλώσσα· υποτάξου πρώτα στη γλώσσα του λαού. και αν εt­

σ~ι αρκετός, κυρ(εψέ την».

Τοi.Ο'i)τος, εις γραμμ(ις γενικωτάτας, ο Σολωμός, καί το έργον του.

Αναγέννησε παρ' ημιν και ε'ζησε την ποίησιν, η οποία εις εμπνευσμένα

έργα του .παρίσταται cν ταύτω και ως το δραστικώτατον όργανον της εθνι­

κής άγωγής· υπήρξε της νεοελληνικής φαντάσίας ο αγνότατος . ιερεύς,

ως υπήρξεν ο Κοραής της ελληνομαθείας ο σοφΟς διδάσκαλος. · Αντι­

θέτως προς τους φανατικώς προσκολλωμένους εί.ς την αρ:χαίαν παρά­

δοσιν, την νεκρaν εν πολλοίς, ήντλησεν αιτΟ το ζων -ύδωρ της ελλη­

νικής ψυχής, και τούτο μετέδωκε, τη αρωm της ευρωπα'ίκής παιδεύ­

σεως, της οποίας γνώστης και κήρυξ εγένετο διαπρύσιος, Άφθιτος

ας εtναι προς αυτόν η ευγνωμοσύνη του πανελληνίου και ας χαραχθύ το όνομά του αθάνατον εις τας ελληνιΚ<Χς καρδίας.

Στ;μ.: Η π\Ιρι:tπιiνω μελέτ'Ι) δ'Ι)μοσιεότ'Ι)κe στο περιοδικb c · Εθvικ'ή Αγωγ1)» 1 1898 σ. 51 και έπειτα στdι. •Πρώτα. Κριτικιi• Κ. Πα.λοψ.~ 1913, σeλ. 10.

271

Δ. Σ Ο ΛΩ Μ Ο Σ

Γ.ΚΑΝΑΛΕ

I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I ι I ι I I ι I ι I ι ι • • ι ι ι ι ι • ι ι

Ο Δονύσιος Σολωμός, ο Πίνδαρος της αναγεννηθείσης Ελλάδος, εγεννήθη εν Ζακίινθφ την 8ην Απριλίου 1898. ΔεκαετΎ]ς μετέδ'Ι'j εις

Ιταλίαν σπουδάσας εν τοις φροντιστηρίοις της Πάρμας την Ιtαλικi]ν

και Λατινικi]ν φιλολογ[αν. Εν νεαράς ηλικίας ο Σολωμος έδωκε δείγματα

της δαιμονίου αυτού ευφυ'ίας και ποιητικής φαντασίας.

<ι:Ηe was one Who could not help it, for it was his nature to blossom into song, as 'tis a tree's to leaf itself in April. »

Ως -θάλλει τόν Απρίλιον το δένδρον, παρομοίως Ήν&ει κ' εκείνnυ άσματα ανέκα{}εν ο 6ίος.

Τά πρώτα αυτού ποιητικα δοκίμια εις την Ιταλικην και Λατινικην

τοσαιίτον ανώτερα της ηλικίας του ενεκρίUησαν υπο των καθηγητών,

ώστε πολλάκις Ε.λεγον εις αυτόν: «Greco, tu farai dimenticare il nostro Monti». Διαρκοί•σης της εν Ι ταλίq. διαμονής του, ο Σολωμος συνεσχε­

τίσθη μετa των διαπρεπεστέρων φιλολόγων της Ιταλίας, Παρίνη, Φώ­σκόλου, Π ηδεμόντη και Μόντη. Λέγεται δέ ότι ο Μόντης, ο ε'ξοχος με­

ταφραστΎ]ς του Ομήρου, ευρων ημέραν τινa τον Σολωμον ερμηνεύοντα

χωρίον τι του Δάντη, ε6τεν αύτψ: «Δέν πρέπει να σκέπτεσαι τόσον πολύ, πρέπει να αισθάνεσαι, να αισitάνεσαι». «Π ρέ~ει πρώτα με δύναμιν "α

συλλάδη ο νους», απήντησεν ο νέος ποιητής, <<κ' έπειτα ή καρδία θερμώc να αισθανθή ό,τι ό νους συνέλαδεν».

273

18

ΑΙΙΑΝΤΑ ΣΟΛΩΜΟr

Ο Σολωμος συνεσχετίσ-&η προς τοvτοις και μετά τον αρ(στου φιλο­

λόγου Ιωάννη Τόρτη. μαθητού του Παρίνη, και του Ιωσitφ Μοντάνη,

οVτινος ο κριτικώτατος και φιλοσοφικώτατος νους διετήρησεν αμόλνντον την ψυχήν του, και ουδέποτε μετεχειρίσθη, ως τινές των συγχρόνων, την

πολυμάθειάν του όργανον ανάνδρου δουλείας η χαμερπούς κολακείας. Τοιούτοι υπήρξαν οι επιστήθιοι φίλοι του Σολωμού, τοιαύτα και τα

αισθήματά των. Έν τιν( σχεδιάσματι επικηδείου λόγου ευρ ίσκονται οι

πολυτιμότατοι ούτοι λόγοι του Σολωμοίt, - λόγοι άξιοι να εγχαραχθιU­

σιν εν τη καρδί<f εκάστου Έλληνος. - «l\!άθετε» λέγει αυτος προς τους

εν Ιταλί!f συμμαθητάς του, «την επιστήμην και αρετην χωρlς νά uπερη­

φανεύησθε, και ουδέποτε θα υπερηφανευfu]τε, αν άληθώς μάθητε την

επιστήμην και άρετήν I» Εμφορούμενος υπο τοιούτων αγν<fw αισθημά­των επανέκαμψεν εις την πατρίδα του (1818) πλήρης ποιητικής φαν­τασίας, ην εκαλλιέργησε και ανέπτυξε εν τw μέσφ της φυσικής καλλο­

νής του 4: Άνθους της Ανατολής», ύπο το μειδιών εκείνο στερέωμα, υπΟ τυ οποίον κρινοδάκτυλοι παρθένοι παίζουσι την λύραν και αρμονικώς

't'ραγ<ι>δο\Jσι. Το ωραιον και 6αλσαμώδες κλίμα, ό αίθριος και καθαρος ουρανός.

αι ευθαλεις κοtλ&.δες, οι κελαρ(ζοντες ρύακες, σννέτεινον τα μάλα προς αναζωπύρησιν τον ποιητικού αισθήματος, όπερ ενέπνευσεν τον Ζακύν­

θιον αοιδΟν να ψάλλη:

Κά-6-ε ρe.ί&ρο ερωτευμένο ...

Κατά το 1821 ο Σολωμbς έγραψε την «Τρελλη Μ&νιρ και τά

«Δύο 'Αδέλφια». Και εν μεν τφ πρώτφ απεικονίζει μετά πλε(στης όσης fπιτυχίας εν των 6αθυτέρων καί σφοδροτέρωv αισθημάτων της ανθρω­πίνου καρδίας, την μητρικην αγ&πην, ένδε τφ δευτέρφ παριστq. το φά­

σμα τοu Θανάτου δια τών μελανωτέρων χρωμάτων συνάμα δε και δια

των τρυq;εροτέρων εκφράσεων :

Προσκέφαλο κόκικινο ... . . . . . . . . . εις ύπνο δα&ύ.

Εκ των ποιημάτων του ο «Λάμπρος», ο «Κρητικός», ο «Μάρκος

Βότσαρης~. οι « Ελεί•θεροι πολιορκημένοι» και ο cΠόρφυρας:ι> μόγον είς ολίγα αποσπάσματα διεσώ{}ησαν. Εν αυτοίς παντού αναφαίνεται t)

ίξοχος φαντασfα και ο ποιητικος οίστρος και περιγράφει μετά μεγίστης

274

ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ

επιδεξιότητος και τέχνης τα πάθη της καρδίας, τους σάλονς κα' τuς

κινήσεις της ψυχής, άπασαι δε αι εικόνες εισlν ωραίαι κα.ι ζωηραί και αι υποτυπcοδεις σφοδραί.

Προς τούτοις η Ωδή του προς τον θάνατον του Λόρδου Βύρωνος,

η Φαρμακωμένη και τινά άλλα εισl προϊόντα ζωηράς φαντασίας ,μεταξ\ι

των οποίων ομολογουμένως διακρlνονται οι εξής στtχοι:

«Στων Ψ αρρών ........ . ' ......... ερημη γη:..

Επίσης ι::κ των αποσπασμάτων οι c: ΕλεVGεροι πολιορκημένοι) πλή­ρεις; χάιΗτος εισlν οι εξήι;:

Μάγεμα η φύσις κι' όνειρο ... 'λ ' _cι ' ......... χι ιες φοραι; πι:.-υαινει:..

Ωραία είνε επίσης η εξής στροφiι εκ του ποιήματος η Σκια 't0\1

Ομήρου:

Στο ακρογιάλι αναπαύοvtαι ... . . . . . . . . . ήλ~ε κοvτά μου».

Τέλος το ποιημάτιον, η c:Φαρμακωμένη» είνε uψηλΟν την φαντα­

σίαν και την επίνοιαν, είνε ποιήσεως αληθούς προ'ίόν. Οι εξής στίχοι

εισ1ν έμπλεοι της ουσίας εκείνης της αποτελούσης την αληθ·η ποίησιν.

«Σώπα, σώπα! itυμήσου πως έχεις .. ... .. . . άλλαις πληγαίς~.

Εξ όλων των ποιητικών έργων του Σολωμού Ι> « 'Τμνος προς την Ελευθερίαν», θεωρείται ως το aριστούργημά του· αυτο lσταται ως αιώ­

νιον μνημείον ευφυtας, ακλόνητον. εις τας επιθέσεις των αυστηροτέρων · τ · ' ώδ • ζ ' , κριτικων. ο αρμονικον και νευρ ες υφος του, αι ωηραι εντνπωσεις

και η γλώσσά του η αφελi]ς και δημώδης, συνέτεινον όπως απο6iι ο λυ­

ριΧ<hτερος της νεωτέρας ελληνικής ποιήσεως, το δε όνομά του να διαφη­μισ{}] εις όλον τον Ευρωπαϊκον κόσμον, και ήδη συναριθμείται μεταξv

των ενδοξοτέρων ποιητών του νεωτέρου Ευρωπα'ίκού κόσμου. Αυτος ..,. δύνατο Κάλλιον παντος άλλου να είπn ως Οράτιος: - « ΕγιΟ aνήγειρα.

275

ΑΠΑΝΤΑ ΣΟΛgΜοr

δι' εμαυτον μνημείον ισχυρότερον τΟ\J χαλκού και λαμπρότερον των 6α­

σιλικών πυραμίδων, 6περ ο'Ιίtε η καταστρεπτικη λαίλαψ ούτε ο τα πάντα

αφανίζων χρόνος ούτε η πτήσις των αιώνων ο-Jτε Omnis Moriar θέλου­σι καταστρέψει.»

Εν τούτοις προ τινών ετών ανεγνώσαμεν εν ηι <.. Επιθεωρήσει των

Δύο Κόσμων» άρθρον έπιγραφόμενον « Ελλη•;ικh ποίησις ~ν Επτανή­

σφ» υπο Δώρας Ιστριάδος. Το περι ου ο λόγος άρθρον εt"ε γεγραμμέ­νον εις ύφος λίαν έξοχον, η δε συγγραφεvς . φα(νεται καλώς εξοικειω­

μένη μετa της τοπογραφίας, της κυβερνήσεως και των ηθών της Επτα­νήσου. Και κατ' αρχCις μεν συντόμως ιχνογραφεί μlαν εκάστην των νή­

σων και δι' · ολίγων του δεξιού καλάμου της στροφών παρουσιάζ-ει εις

τον αναγνώστην παν ό,τι επιθυμεί να μά-DtJ η γνωρίστι περι των Ιονίων νήσων. Μετα ταύτα ποιε(ται γενικην πε~ιγραψην της φυσικής των νήσων

καλλονής, ευλογούσα· τους Επτανησίους διότι παρέσχον πλούτη και ζωfιν

υπερ της Ελληνικής Ελευθερίας. Ακολούθως μετCι τρυφερού αισθήμα­rος αναφέρει την άφιξιν και τον θάνατον του Λόρδου Βύρωνος ...

Η συγγραφεvς του άρ-3ρου δικαίως αποδίδει την ανέγερσιν της

Ιονικ'ής ποιήσεως είς την Ελληνικ1Ίν επανάστασιν και εξακολουθεί λέ­γουσα: - « Ο λαος είχεν ήδη συνηθ(σει να επαναλαμ6άντι τα κλέφτικα άσματα, ότε ο κόμης 'Σολωμος συνέγραψε την ωδήν του προς την

ελευθερίαν, -ήτις μετεφράσθη εις όλας τας Ευρωπα·ίκ<ις γλώσσας.

Ολόκληρσς η Ελλaς ήτο εις τα όπλα και τά όμματα του Χριστια­

νικού κόσμου 1Ίσαν πριοσηλωμένα επl του Μεσολογγίου· μέγας ενθουσια­

σμος επλήρου τας -ιιαρδίας απάντων των Ελλήνων, και τούτου ένεκα

πάς τις ήτο πρόθυμος να χειροκροτήστι τας αρρενωπaς ιδέας και τας

δραματικ<ις εκφράσεις του 'Σολωμου. Τώρα όμως, ότε αι aξιομνημό­

νευτοι εκειναι μάχαι παρήλθον και η επίκρισις αναλαμβάνει τα δικαιώ­

ματά της, άνάγκη ν' αποδειχθiJ ότι αι ιδέαι του Ζακυνθίου ποιητού δεν

έχουν ι κ α ν ο ν ε ξ έ χ ο ν τ ά ι θ α γ ε ν ή χαρακτήρα, και ότι τ ο

μέτρο ν δ ι:; ν ε ί ν ε ποσώς ε θ ν ι κ ό ν, του Σολωμού δανει­

σθέντος απο ξένης φιλολογίας ατυχείς νεωτερισμούς»... ΑλλαχσV δε:

«Ευρίσκονται εις τον Λάμπρόν καθrος καt εις την ωδήν του προς την

ελευθερίαν ίχνη iiγωγής πραγματικώς Ιταλικής· εκτος τούτου ο ποιη­

της μεταχειρίζεται την πλέον δημώδη γλώσσαν, και σ χ ε δ ο ν τ η ν των Ζακυνθίων διάλεκτον»· καιαλλαχού: «ΟκόμηςΣο­

λωμος η γ ν ό ε ι όλως τ η ν α ρ χ α ία ν Ε λ λ η ν ι κ ή ν, ήτις ηδύνατο να παράσχη αυτψ άπειρα πλούτη μόλις δε είχεν ι δ έ α ν τ ι-

'276

ΜΕΛΕΤΉΜΑΤΑ

ν ά, κ α ι τ α ύ τ η ν α τ ε λ ή, τ η ς ν ε ω τ έ ρ α ς Ε λ λ η ν ι­κ ή ρ

Εν πρώτοις φαίνεται ότι η κριτικη δεν aνέγνω<iε μετa προσοχής την «ωδην προς την ελευθερ(αν:.· άλλως δεν ήθελεν επιφέρει τοιαύτας ανυποστάτους παρατηρήσεις. Ου μόνον οι Έλληνες λόγιοι και επικριταί,

ως ο Κοραής, ο Φαρμακίδης, ο Ψύλλας και Σούτσος, αλλa και πολλοt

Ελληνισταt της Εvρώπης καί Αμερικής, οίτινες ανέγνωσαν την ωδiιν του Σολωμού, α φ' ο υ α ι α ξ ι ο μ ν η μ ό ν ε υ τ ο ι ε κ ε ί ν α ι

μ ά χ α ι ε ί χ ο ν π α ρ έ λ .θ ε ι, ε κ ή ρ υ ξ α ν τ α ς ι δ έ α ς

του Ζακυνθίου ποιητού πρωτοτύπους και

γ ν η σ ί ο υ Ε λ λ η ν ι κ ο ύ · χ α ρ α κ τ ή ρ ο ς. Π αραπέμπομεν την Δώρα Ιστριάδα εις τι μικρον 6ι6λίον εκδοθέν παρa του κ. Αντω­νιάδου και επιγραφόμενον «Οι δύο διθύραμβοι του Δ. Σολωμού και Α.

Σούτσου, 1851». Προς τούτοις παρακαλούμεν αυτηv να ρίΨη 6λέμμα εις τα «Άπαντα του Π. Σούτσου» προοίμιον σελ. 21, εις τον · επικήδειον λόγον του Σολωμού τον εκφωvηθέντα υπο του κ. Ιερομ. Στρατούλη, και

εν τοις προλεγομένοις «XANSONS POPULAIRES» υπο FAURIEL. Προς τούτοις ιδοiι η έγραφεν ημίν ο άριστος Ελληνιστής του Νέου Κό­

σμου, ο Κορνήλιος Φέλτων: « Ανέγνωσα μετCι μεγάλης προσοχής και επι­στασίας την παρCι σου γενομένην μετάφρασιν της <i>δής του διακεκριμένου

συμπατριώτου σου Σολωμού ... Χαίρω πολiι ότι σκοπεύεις να δημοσιεύ­

σης πάντοτε Οέλει κατέχει υψηλην θέσιν εις την φιλολογίαν της νέας Ελλάδος.

«Το aντικείμενον του ποιήματος είνε. θούριον, και μολονότι ο ποι­

ητης ήτο πολV νέος, οτε iγραψε αυτό, η ευφράδεια, η γραφικη δύναμις,

η δεινότης περl την περιγραφήν, αποδεικνίιουσιν ύψιστον πιοιητικον

νουν εν τη εξασκήσει των καλλιτέρων αυτού δυνάμεων και αντάξιον τοv

θέματος, όπερ επραγματεύ&η. Ειμαι 6έ6αιος ότι το μικρόν σου 6ι6λιά­

ριον θέλει γίνει ευπρόσδεκτον παρCι πάντων των λογίων προς τους οποί­

ους το όνομα της Ελλάδος · είνε προσφιλες καί των οποίων . ο θαυμασμος

δεν περιορίζεται εις την αρχαίαν αυτής δόξαν, ως επίσης θέλει είσθαι

ευπρόσδεκτον και ωφέλιμον πρός πάντας τους επιθυμούντας να σπου­

δάσωσι τ η ν ζ ώ σ α ν γ λ ύJ σ σ α ν τ ο υ τ ό π ο υ ε κ ε ί­

ν ο υ. rπο τοιαύτην έποψιν το ποίημα έσεται σπουδαιότερον των τε­

λευταίων Ελληνικών φιλολογικών έργων. Το ύφος είνε δημοτικώτερον

η το των κα{}-ηγητών των Αθηνών, και α λ η θ έ σ τ ε ρ ο ν κ α ι

φαεινότερον αντανακλ~ τας ιδέας καΙ.

τ α α ι σ θ ήμ α τ α τ ο υ λ α ο ύ>).

277

ΑΠΑΝΤΑ .EOΔQMOr

Ο δε καθη'γη't'ής τη~ αρχαία~ και νεωτlρας Ελληνικής τον εν Ν εο&ράκφ πανεπιστημίου κ. Κρόσ6υς νπό ημερομηνίαν :Σεπτεμβρίου 25 του 1857 λέγει: - «Καλώς aποκαλείς 'tον }:ολωμ.Ον Π(νδαρον της

Ελληνικής επαναστάσεως, ήτις παρέσχε τφ ΤρικοVπτι σκηνάς πατριω­τικής αvδρεlας τοσούτον αξιοθαυμάστους, ιSσιw tκείναι, ας παρlσχον ο Π εQσικΟς και Π ελοπόννησιακος πόλεμος εις τον Ηρόδοτον ~ι θουκν­δίδηv, και δύναμαι να προσθέσω, ότι ο νεώτερος ιστοριογράφος ονδόλως εί.νε κατώτερος των προκατόχων του ... Η ωδiι του Σολωμού είνε πλή­ρης ζωής και α.λη&ύς διθυραμ6ικού πνεύματος. Χαίρω ότι προτί&σαι να παρουσιάσης αντην προ των οφθαλμών των συμπατριωτών μου, ο(τι­

νες οφείλουσι υπερ π&ντα άλλον να σέ6ωνται και εκτιμd>σι τους ήρωας της σπάθης και της γραφίδος της Ν εω-tέρας Ελλάδος>.

Απορούμεν προς τούτοις τiνι τρόπφ η κριτική, ωσεl ήτο άμοιeιος της αρχαlας Ελληνικής ποιήσεως, λέγει, ότι το μέτρον του Σολωμού δεν είναι εθνικΟν ενΦ ώφειλεν αύτη να παρατηρήσn, ότι το μlτρον, όπερ μεταχειρlζεται ο ΣολωμΟς εις την ωδήν του, είνε ο tροχα"ίκΟς τετράμε­

τρος καταληκtικός. Εαν η κριτικη αναγνώσn μετά προσοχής τον Αι· σχvλου και εν ταις «Ν εφέλαις» του Αριστοφ&νους. συχνότατα εν χρήσει παρ' αντοις, ιδίως δε εν τοις «Πέρσαις» του Αι­

σχύλου και εν tαι~ cN εφέλαις» του Αριστοφ&νους. Ο Συμεών, 6στις έζη εν έτει 1030, έγραψε εις τQοχα'iκΟν τετρά­

μερον κιιταληκτικόν τι να των τροπαρίων του. Π ρο της αλώσεως της

Κωνστανtιvουπόλεως η Ιλιάς του Ομήρου μετεφρ&σθη εν -τφ αντφ μέτρφ' αργότερον εγράφησαν τα «ανδραγαθήματα» του Μιχαηλ Βοε-

6όδα της Βλαχίας και u «επάνοδος τον Διογένους:. η το «Φανάρι:; και. .τινά των λυρικών του Χριστοπούλου εις το α'ύ'fο μέ-τρον.

Ο λόγος δ.ε. δια τον οποίον ο ποιητης μετεχειρίσθη τοιούτο μέτρον, εiνε ο εξής' επειδη τα μακρa καt 6ραχέα φωνήεντα >των αρχαίων Ελλή­νων απώλεσαν vvv την μελωδίαν αυτών, οι δε εξάμετροι και άλλα αρχαία μέτρα εγ~νοντο ως πεζος λόγος, ο Ζακύνθιος αοιδΟς ευρών -ιον τρο;ψί­κον τετράμεtρον καταληκτικον καί προ του Ομήρου και μεr αύτον

μέχρι της τελευταίας εκατονταετηρίδος εν χρήσει εις τα όρη, πόλειζ και εκκλησ(ας της Ελλάδος, δικαlως τον παρεδέχθη · ως εθνικόν, και ου­δείς έχων ακριδή γνώσιν των αρχαίων Ελληνικών μέtρων δύναται να -το αρνηθ't] .

Ετέρα κατηγορία, ην η κριτικi} φέρει κατα 't0\1 ποιητο\ι 1.'0υ «Λά­μπρου~. εινε ότι tγραψεν εις την πλέον δημώδη γλώι1σαν και σχεδΟν την των Ζακυν{}ίων διάλεκτον. Πλείστα όσα iξοχιι ποιήματα απεμακρύv&η-

278

MEΔETIDIATA

σαν της γλώσσης των λογιωτάτων, των ποιητών προτιμησάντων την εγ­

χώριων αυτών διάλεκτον. Ο Όμηρος, 'Ιων το γένος δεν ι!γραψε τα αθάνατα αυτού ποιήματα εις την διάλεκτον της πατρίδος τοu την εθνι­

κήν; Ο Αλκαίος, η Σαπφώ, η Μvρτις η Κόρηνα και άλλοι δεν έγρα­ψαν εις την γενέθλιον αυτιύν γλώσσαν; Τίνος ένεκα λοιπον η κρηιχή

τοσούτον επικρίνει τον Σολωμον διότι, ακολουθήσας τα παραδείγματα

των περικλέων προκατόχων του, έγραψεν εις την πάτριον αυτού γλώσ­

σαν; Η διάλεκτος του Σολωμού είνε διάλεκτος, ην άπαντες οι 'Ελληνες

εννοούσιν εξ οιουδ-~ποτε τόπου και αν τυγχάνωσιν. Ο άριστος των ζών­

των Ελλήνων λογίων, ο καθηγητης της Ελληνικής εν τφ πανεπιστη­

μίφ της Καντα6ριγί~ς κ. Σοφοκλής, λέγει: «'Γ ου Σολωμού μας τά ποι­ήματα με ηδίινουν πaντοτε, εις την γλώσσαν όμως τοu Σολωμού, μετέ­

φερέ τα εις την λογιωτάτικην γλώσσαν των σχολαστικών μας, και τότε

6λέπεις άκραν αηδίαν.

Δεν είνε ιινάγκη να είπωμεν ότι η χάρις της Σολωμείου ωδής ταύ­

της συνίσταται προ πάντων εις την τεχνιτήν και εν ταυτψ εναρμόνιον

καί ρυθμικην σύνθεσιν τwν λέξεων («των ονομάτ~ κατa τΟύς aρχαί­

ους κριτικούς) •• .».

Π αρακατιον η κριτικiι λέγει, ότι «σ Σολωμος ηγνόει όλως την

αρχαίαν Ελληνικfι~ κτλ. Αν ευαρεστηθ'f1 να αναγνώση μετa πλειοτέ­ρας επιστασίας την ωδfιν προς την- Ελευθερίαν, θέλει εύρει εν αυτfl

ίχνη ουχt Ιταλικής αλλ' .ΕΜ,ηνικής αγωγής, και θέλει αναμφι6όλως

πεισθiJ ότι ο ποιητής frτo κάτοχος της γλώσσης των προγόνων του, άλ­λως τε ουδέποτε ή{}ελε 'δυνηθή να ακολου&ήσυ και μιμ.ηθiJ τοσούτον θαυ­

μασίως τΟύς aρχαίους 'Ελληνας ποιητ<ις εις το μέτρον, όπερ οότοι μετε­

χειρίσθησαν, εκθλιψιν, κράσιν και συνίζησιν, παρεισάγων αυτός εvLοτε εις τους στίχους του, ως οί. αρχαtοι τον τρί6ραχυν, δάκτυλον και ανά­

κρουσιν, οVτως ώστε να προλαμ6άvn την εyοχλητικήν εκείνην μονοτο­

νίαν, ήτις θέλγει τινaς των νεωτέρων Ελλήνων ποιητών.

ο ΣολωμΟς ήτο κάτοχος της αeχαίας ΕλληνLκής. Ημείς αυτοι

ηκοvσαμεν τον πεπαιδευμένον και iνθουν 'Ελληνα λόγιον Αναστάσιον

τον εξ Ιθ&κης, όστις tι:ρώτος επότισε ·τον Σολωμον με τα νάματα της άρχαίας σοφίας και γλώσσης, διηγούμενον με οποίον ζήλον ο Ζακύνθιος

ποLητής, νέος έτι ων, εμελέτα tΟύς 'Ελληνας ποιητάς και ιστορικούς. Πλην τούτου ενέκvπτε καθημερινώς εις την σποuδήν των θεοπνεvστων Γραφών και περιπαθώς ηρέσκετο ν' αποστηθίζτι τοιις θε(οuς ψα.λμο\Jς

του Δαυίδ, τΟύς Θρήνους tO'I.I Ιερεμίον και τας δοκιμασίας τΟύ Ι ώο .

279

AllAN'lΆ ΣΟΛ!;,!ΜUΙ

Ητο επίσης κάτοχος της νεωτέρας Ελληνικής, καίτοι εηρισκομένης

τότε:

«Not verdant then With foliage, but of dusky here; not light The Boughs and tapering, but with Κnares -deform'd. And matted thick: fruits there were none but thorns. »

Αλλ' ουδέποτε ηθέλησε να γράΨη αυτήν, προτιμών την γ"λώσσαν rου λαού, διότι ζωηρώς ι;πεθύμει ν' αναγιγνώσκωνται και εννοιόνται πα­

ρa του λαου τα ποιήματά του.

Ό,τι δύναταί τις να είπη περl, του Σολωμού διά τινας των στίχων­

του ομοιότητας προς προ'ίόντα της Α γγ λιΚ'ι\ς, Ιταλικής και Γαλλικής φιλολογίας ως π.χ.

Το ftηρίο π ανανογιέται, Πως του λείπουν τα μιικρά, Περιορίζεται, πετιέται, Αίμα ανίtρώπινο διψ~.

Alors je sents conune une lione a qui on vient d'arracher ses petits: elle remρlit les forets de ses mugissements.

280

(Τηλέμ. Κεφ. ΧΙΙ)

τ όσα πέφτουνε τα {}έρι-σμένα αστάχια εις τους αγρούς ΣχεδΟν όλα εκειa τα μέρη ~ ''ί- ' , ~σκε;τα~::,οντο απ αυτους.

«Like the mower's grass at the close of the day, When his work is done on the levell'd plain; Such was the fall of the foremost plain. »

. Στην σκια χεροπιάσμέναις, Στην σκιa 6λέπω κ' έγrο Κρινοδάκτυλαις παρ\tέναις, Οπου κάνουνε χορό·

(Βύρων) .

1tiEΛETHMATA

......... ΠαρWνοι,

.Ωρχειτ' αλλήλων επΊ. καρπφ χείρας έχοντες». ( Ομήρου Ιλιάς)

«Link'd hand in hand ... Our virgins dance beneath the shade. »

.. : Εις την αύρα κυματίζουν Μαύρα ολόχρυσα μαλλια

(Βύρων)

<<Chiome d'oro si fine all'aura sciolse.> (Πετράρχης)

«Long floating auburn curls.> (Βύρων)

Μέρα 'που άν{}ισαν οι λόγγοι Για το τέκνο του -&εού. Α γαλλιάσttω έρημος και ανttείτω ως κρίνος.

( Ησα'tας)

Εγrο ·είμ' · Αλφα. Ωμέγα εγώ. Και ειπέ μοι: γέγονεν· εγώ, ειμΊ. το Α και το Ω, η αρχη

<αι το τέλος. ( Αποκάλ. Ιωάννου)

Σφαλερa τετραποδίζουν Πλήttος άλογα, καί oρtta Τρομασμένα χλημητρίζουν, και πατούν εις τά κορμιά.

«Ε un incalzar di cavalli accorrenti, scalpitanti sugli eimi a'moribondi. » 1

(Φώσκολος)

'-----1. Τό ποt-ημά.τιον τοίιτο ολάκλ-ηρον ο Π. Σοίιτσο~; μετέφριχσε κιχτli. γρά.μμιχ κιχ ι

ιτροσ'ήρτισε ιχuτό εν τινt των ποιrιμά.των του ω;; προ"ίόν τ1ις; εόφυtιχς; τotJ. Πσ.ρ-χ.­

θ:Sτομεν ιχμφότερσι όπως ο σινσιyνιίιστrις κρ!νη περ! τrις; ~λΎ)θε!ιχς; των λόγων μιχς.

281

ΑΙΙΑΝΊΆ ΣΟΛωΜΟr

. i1 navigante Che velleggio quel mar sotto l'Eιι'bea,

vedea per l'ampia oscuήta scintille balenar d' ehni e di cozzaιnti brandi, fumar le pire igneo vapor. corrusche

carcar la pugna; e all'orror de•nottumi

Α! γιατί δεν f:xro τώρα Την φωνην του Μωϋση; κτλ.

(«Όρα ε'ξοδος:. κεφ. ΙΕ.)

Που με 6ία μετράει την γη.

cMisuro l'universo con uno sguardo.:. (Φώσκολος)

Δυστυχής! παρηγορία Μόνη σου έμενε να λες Περασμένα μεγαλsία, Και διηγωντάς τα να κλαις.

cNes"sun maggior dolore che ήcordarsi del tempo felice nella miseria.:.

(Δάντης)

silenzi si spandea lungo ne' campi di falangi un tumulto, e. un suon di tube e un incalzar di cavalli accorrenti, scalpitanti sugli elmi a' mσribαnιii

e pianto ed inni, e delle pa:rche i1 canto. (Dai Sepolcή d' Ugo Foseolo).

c Ο ναύτης ο νυκτοπορι6ν πλησίον της Ευ6οίας, Εις των αέρων έ6λεπε τας μαύρας ερημίαι;: Μεσονυκτίου αστραπιlς 'ξιφών συγκρουομένων, κ ' λ • , ,

αι εις πικρας wκτο αμπεις πτωματων καιομενων

ΜΕΔΕΤΗΜΑΤΑ

Σκι<Χς γιγαντιαίας Με περικεφαλαίας

Ορμώσας προς τον π6λεμον, ορμώσας προς την νίκηv κ , I ~.! , αι εις τΟ'\J σκοτους ηκουε την σι γαf'Ιλ:,αν φρικην

Κλαγγf]ν φαλάγγων και Περσών αλαλαγμΟν και. -&ρήνον.

Και άσματα Ελλήνων Και σάλπιγγας καL κτύπον Χρεμετιζ6ντων ίππων, Τους -&ώρακας πατ-ούτων Ανδρών ψuχορραγούνtων:..

Σαν πτ-ωχου 'πο'\7 &υροδέρνει, Κ' εινε 6άρος του η ζωή.

c:B men doloroso 1' andare

(Π. Σe>Vfσος)

or.ccattando di porta in porta la vita.:. (Φώσκολος)

Εφωνάξανε ως τ' αστέρια Ι

, , του ονιου και τα νησια.

« Ηχη δ' αμφοτέρων ίκετ' αι~έρα και Διος αυγάς.» ( Ομήρον Ιλιάς)

'Σαν τον 6ράχον ... Οπου αφίνει ανεμοζάλη Και χαλάζι και 6ρο·Άή, Ν α του δέρνουν τη μεγάλη, Την αιώνιον κορυφfι. ·

Je le voyais semblable a un rocher, qui sur le sommet d' une montagne se joue de la fureur de vents et laisse epuiser lenr rage, pendant qu'il demeure immobile.

(τηλέμ. Κεφ. ΧΙΙ)

283

ΑΠΑΝ'fΑ .ΣΟΛωt:Οr

ό,τι επαναλαμ6άνομεν είνε δίκαιον να του εlπη τις περί του Σολω­μού δια τας τοιαύτας ομοιότητας, δύναται να παρατη(_)ήσ'[\ επίσης ασφα­

λως και περί όλων σχεδόν των εξοχωτέρων ποιητών.

Ο Τάσος, ο έξοχος ΙταλΟς ποιητής, όστις απηξίωσε να καλέσ'[\

την ΜΟ'όσαν του εκ της Πίνδου, αλλ' ύψωσε τήν φωνήν του και ετόνισε

τ:rιν λύραν του υπο την έμπνευσιν εκείνης ψις

c:Su nel cielo fra i beaιti cori hai di stelle immortali un aureca corona~,

εδανείσθη και εμιμήθη τους aρχαίους ποιητ(ις της Ελλάδος και ιδίως τον Όμηρον. Ο Γολφρέδος, Αργάντης, Ρινάρδος, Αρμίνδα και Χλω­

ρίνδα ουδεν αλλ' εισtν ή απομιμήσεις τηc; Ιλιά.δος. Και αυτοc; ο Μίλ­

των, όσtις καυχώμενος λέγει ότι σκοπεύει να πετάξει υπεράνω του Ιω­νικου όρους, εδανείσθη πολλας φράσεις και μεταφορaς εκ τηc; κορυ­

φής αντού.

Αι ολίγαι εικόνες εκ των Ιερών .Γραφiliν, αlτινες καθοραtζουσι τα

έργα τσV Σολωμού, εισιν επιτuχέσταται, και φαίνεται ότι ο Ζακύνθιος

ποιητi)ς είχεν ενώπιόν του τους λόγους του Νόρθ: c:Κλείσον τας θύρας

του ΟvρανΟ'ό εις την ποίησιν και η πτήσις της επί της γης έσεται ασθε­νεστέρα και 6ε6αρημένη εκ της ύλης του κόσμου τούτου, η δε φωνή της

ως εν τφ κλω()ψ κορυδαλλού.»

ΚαλΟν είνε να είπωμεν ενταύθα, ότι τινtς απαρέσκονται εις τον

Σολωμόν, διότι μεταχειρίζεταί πολλας συνιζήσεις και συνεκφωνήσεις. Αλλα μήπως 'tά μεγάλα έργα του Ομήρου, του Ησιόδου, του Αρι­στοφάνουc;, του Αίσχύλου του Σακεσπήρου του Δάντου, τού Μiλτωνος

και πλείστων ύ.'λλ.ων δεν γέμοvσι σvνιζήσεων η συνεκφωνήσεων; Παρα­

θέτομεν ενταύθα ολάγα παραδείγματα εκ των έπισημοτέρων ποιητών.

284

Μήνιν ύ.οιδε, θεά, Π ηληϊάδεω Αχιληος, ( Όμηρος)

Μί ιritrovai per una selva oscura. (Δάντης)

Antiochus and his daughter's dead (Σακεσπijρος)

Delight thee more, ande Siloa's brook that flow'd. (Milt o n)

ΤοιοVτος σ Σολωμος ως ποιητής, αλλα και ωc; πολίτης διεκρίθη

MEΛETIDIATA

επl αρεττι και άγαθότητι· έδωκε δε πλείστα· της φιλοπατρίας του δεί­

γματα δια γενναίων χe-ηματικών προσφοιχόν ειs αρμοδιας περιστάσεις. Οι πρόγονοι αυτοο κατήγοντο εκ Κρήτης, ο δε πατήρ του Νικόλαος :Σολωμος απε6ίωσεν, ενφ ο ποιητης ήτο μόλις 9ετής· η μήτηρ τον Αγ­

γελικη 6οηθονμένη νπο περιονσίας ονκ ευκαταφρονήτου έδωκεν αvτφ τε

και τφ ζώντι εισέτι αδελφφ του επιμελημένην αγωγήν· αι σπουδαl κu­ρlως τον :Σολωμού ως ά_νεφέραμεν δεν υπήρξαν επιπόλαιοι. Τέλος ο :Σο­

λωμb~ έτελεύτησεν εν Κερκύρq. την 9)21 Νοφδρίοο 1857, 6ποο επι τριακονταετίαν ε'ζησε τιμώμενος, αγαπώμενος και σε6όμενος παρa πάν­

'fων. ·Η Βοvλη της . Επτανήσου διέκοψε τας συνεδριάσεις της κηρ-ύr­τονσα δημόσιον τό πένθος. ·Η κηδεία του εγένετο μεγαλοπρεπεστά.τη

συνοδευθείσα παρa πάντων των εν τέλΕι, ιερέων και πλήθονς λαού, ο δε αδελφός τον κ. Δημήτριος μετέφε~ τα οστά αuτοv εν ττι γενε-&λ(φ πό­λει μετa 8 ετών παρέλευσιν και ανήγειρεν ανδριάντα εξ ιδίων, προλα­δων την επιθνμίαν και απόφασιν τον Δημοτικού Σνμ6ονλιον Ζακύνθον.

Περαίνοντες την μικρaν ταύτην 6ιογραφίαν, επισφραγίζομεν την

ψυχρaν πλάκα του ενδοξοτέρου των νεωτέρων της Ελλάδος ποιητών δια των εξής στίχων, ο\); αντος ο .ποιητi}ς απηύθυνε προς' το dπνονν σώμα

του συμπολίτου, του φίλου του καί επίσης ως αύτού διακεκριμένου ποιη­

wύ ΟVγον Φοσκόλου.

cSe non vuoi ohe tua patria si consigli Col dolo, del suo danno, e pianga sempre, Fa che nasca per lei chi τi som.igli.:.

Eav δεν Wλυς η Πατρίς πιΚQώς ν' αναστενάζn Και να 3ρηνι) εις την μνήμην σοu, Ar; γεννη% πάλιν αυτtι όστιr; {tα Σ' όμοιάζu.

Σ'f/11. · Εχδ. Δ"Ιjμοgι~6τηχr awv •lιltvtop~» Ζμ.όρτη- 1872 οeλ, 288- οοψ ιφ­I'iJV υπάρχοuv oλfyεc σχ~ψειc τενιχ~c τιιt τ1}ν ποίηση ιtσχπεc ιu τον ~λωμb -τ:ι, · cποίε' Μρaλe!ψιzμ.ε.

285

ΣΠ. ΤΡΙΚΟ1"ΠΗ

Εν ώ καθένα απο τα φωτισμένα έθνη της Ευρώπης διαδάζει εις την γλώσσαν tO'\J το ποίημα του ομογενού.; μαι; Κυewυ Σολωμ.οV εν ώ

τα κάλλη αυτο15 του ποιήματος έθελξαν των ξένων αναγνωστών την καρ­δίαν, κα~ έπλεξαν φιλολογικον στέφανον εις την ΚΟ(!Uφήν του νέου ποιη­του μας, εί.νε δίκαιον μοναχη η mλaς να μη γνωε_>lζτι ό,τι δοξάζει το

τέκνον της, και όσα εγράφησαν δι' αντi}ν την ιδ{αν, εν ω μάλιστα εί~ η τeίτη φορa οπου τώρα τυπώνονται;

Επιχειρίζεται ο ποιητi]ς να υμνήστι την Ελευθερίαν της &Μδος.

ο.Uτε απο τους ουρανοuς μας την κατεβάζει, ούτε με τα συνειθισμένα από

την πο(ησιν σύμ6ολα της θεότητος την χαρακτηρίζει. Η έλευθερία τη.;

Ελλάδος συνενταφιάσθη μαζt με τοiις ήρωάς της· όι'tεν τΟ\Iς τάφους

ανοίγει και ο ποιητής, απο τα εκεί θαμμένα ιερa κόκκαλα την ε6γάνει,

και 6λην ελληνικην την παρρησιάζει.

Απ' τα κόκκαλα 6γαλμέvη Τών Ελλήνων τα ιερά, Και 'σαν πρώτα ανδρειωμένη Χαίρε, ω χαίρε, Ελευ{}εριά!

Δια σvμ6ολον, της οπλίζει το χερι με κοφτερ1Ίν μάχαιραν, δια να

εκδικηθή τόσων αιώνων αδικοχυμένα ελληνιχrt αlματα, και να ξεπλυθfι κqι η . ιδία από τον μολυσμον της δουλείας της.

Σε γνωρίζω απο την κόψι Τσυ σπα-θtού την τρομερή, Σε γνωρίζω απΟ την όψι 'Πσυ με 6ία μετράει την yη.

287

ΑΠΑΝΤΑ ΣΟΛ&!ΜΟΙ

Αφ' ου χαιρετq. κατ' αυτον τον προσφαuή τ(!όπον, την ελευθερlαν, ο ποιητi]ς εξετάζει τι ήτον η χθεσινi] Ελλάς, και με τους ελεγειακούς της -τόνους κινεί εις πάθος την καρ~ίαν· αισθήματα χαράς, έπειτα δια

μιας εξυπνά, και τον ενθουσιασμον της καρδlας του τον ανάφτει και ει;

τα στήθη των άλλων, και τους ανοίγει ευθiJς το θέατρον των σημαντι­κωτέρων άθλων τής νέας 'Ελλάδος· τους φέρει πρώτον έμπροσθεν εις

τα τείχη της Τριπολιτζdς, και τόσον ~ντεχνα και ζωηρά ψάλλει τα συμ-

6άντα αυτής της πόλεως, 6που ο ακροατi}ς νομίζει, ότι 6λέπει ζωντανfιν παράστασιν της τραγικής εκείνης σκηνής, Ιδου η δειξις:

Τότε (λέγει) άνάφτει Του πολέμου αναλαμπή· Το τουφέtκι ανά6ει αστράφτει, Λ , , ~· αμπει, κοφτει το σπαυι,

Ακούω κούφια το. τουφέκια, Ακούω σμίξιμο σπα~ιών, Ακούω ξύλα, ακούω πελέκια, Ακούω τρίξιμο δοντιών.

Της σκηνής η ώρα, ο τόπος, Η κραυγαίς, η ταραχή, Σκληρόψυχος ο τρόπος Του πολέμου, και οι καπνοί,

Κι' η 6ρονταίς και το σκοτάδι, Όπου αντέκοφτε η φωτιά, Επαράσταιναν τόν άδη, Που άκαρτέριε τα σκυλιά·

Αυτοt δεν ε(νε λόγοι· είνε ζωγραφιά I

Πρόσον προσφυfις εLναι ο τρόπος μι; τον οποίον ο ποιητής, επιχει­ρίζεται να δικαιολογήση την τόσην σφαγi)ν εκείνης της τρομερής ημέ­

ρας! υποθέτει, ότι αναρίθμητοι ίσκιοι των αδικοφονευμένων Ελλήνων ανέ6αιναν απΟ τα σπλάχνα εις το πρόσωπον της γης, οι όΠοίοι χορεύον­

τες μέσ' τα πυκτa αίματα, 6ρυχίζοντες 6ραχνa κα\ μανίζοντες εις το π λα tωv :Ελλήνων έγγιζαν τα στήθη τιυν πο~μιστων· α\JtO το έγγισμα

288

ΜΕΛΕΤΉΜΑΤΑ

iδιωχνεν απο την ΕλληνικΎ]ν καρδCαν κάθε αίσθημα λύπης, και κατ' αυτόν τον τρόπον

... Αυξάνει του πολέμου, Ο χορος τρομακτικά, Σαν τό σκόρπισμα του ανέμου Στου Πελάου την μοναξιά.

και πάλιν ο χορος του πολέμου αυξάνει, και πάντοτε ι-;ις αιίξησιν προχω­ρει, έως ου κλείεται η σκηνη της Τριπολιτζάς, με τον ακόλουθον παιάνα·

Της αυγής δροσάτο αέρι Δεν φυσ/jς τώρα εσU πλειο Στων ψευδ6πιστων το αστέρι φ , , Σ , υσα, φυσα εις τον τ α υ ρ ο.

Απο την Τρι.πολιτζαν μετα6αfνει εις Κόρινθον· εκεί άλλοτε παίζει

την ήμερην φλογέραν, άλλοτε την πολεμικi]ν σάλπιγγα, ευτυχώς 6μως πάντοτε κ ι την μίαν και την α'λλην. Έρχεται κατόπιν η πολιορκία τοιϊ

Μισολογγιού το 1822, και ιδοiι εις την φο6ερην ώραν της εφόδου, η ιε · ρό. θρησκεία, θυγατέρα του ουρανού, διευθεντεύτρα και παρηγορήτρα

των χριστιανων καταβαίνει, την ημέραν της επανθρωπήσεως του Θεού,

νά επισκεφθ'() τον κινδυνεύοντα λαόν της, και δαστώντας τον σταυρον

εις το χέρι φιλει την Ελευθερίαν, την οποίαν ιδοv πόσον θαυμάσια ο ποιητης μας την περιγράφει. Μία τέτοια περιγραφη να είνε η εσπερινη

και αυγινij προσευχη κάθε φιλελευθέρου.

19

Α! το φω;, πού σε στολ(ζει Σαν ηλίου φεγγο6ολή, Και μακρό{}εν σπινθηρίζει, Δεν είναι, όχι, απο την γη·

ΛάμΝιιν έχει όλη φλογώδη Χείλος, μέτωπο, οφ~αλμός \Φως το χέρι, φως το πόδι, Κι' όλα γύρω σου είναι φως.

Το θε ίον εκείνο φίλημα της Θρησκείας προς την Ελευθερίαν εvε.e

289

ΑΙΙΑΝτΑ 110Λ!2Μ:Οr

γει τα τεράστια εκείνης της ημέρας· η ποίησις γίνεται Υ.αι αυτη θε(α·

η φωνή της είνε εις κάποια μέρη φωνη προφήτου, και παντού ως ορμη­τικΟς χείμαρρος · χύνει την δύναμίν της και την χάριν της.

Ακολουθούν έπειτα ύμνοι των θαλασσινών μας, τ.ου Πατριάρχου ο τραγικος -3άνατος, τραγι,.α και φιλιοκδικητικa γραμμένος, συμδουλή :: ις το έ-3νος εναντίον της αναθεματισμένης διχονοίας, και μία αποστρο­φη σφοδροτάτη, εις το τέλος προς τους Βασιλείς της Ευρώπης, έμπρο­

σθεν των οποίων οι ανδρείοι της Ελλάδος στένοντες τόν Σταυρον τούς ερωτούν λέγοντες,

Τι ~α κάμετe; ~· αφήστε Ν' αποκτήσωμεν εμείς

Απο τα προ αίώνων θαμμένα κόκκαλα των προγόν<ιW μας ε6γήκεν η ελευθερία, καθd>ς είδαμεν· από των ιδίων προγόνων μας τους κωφοiις

και αφώνους τάφους εξυπνq. καί ο Κύριος Σολωμος την 6α(!Ua εκεί κοιμωμένην Μοοσαν. Παρόμοια με την προχθεσινήν Ελλάδα εκείτετο και η ποίησίς μας έως χθές, πτωχη και άδοξη· παρόμοια με την σημε­

ρινήν Ελλάδα και α-υεΎj τώρα και λαμπρύνεται. Ο "rμνος, πε­ρι του οποίου γίνεται λόγος, 'λέγει ο ποιητfις ότι εποιήθη τον Μά'ίον μήνα του 1823' ε(νε έως εκατον εξήντα σ:τροφαί· συνθε-

ένος απο διάφορα μέρη, φαίνεται ένα όλον μονομερες και τέ­

λειον και χωρίζοντάς τον εις τα μέρη του, ευρίσκεις καθένα από αu­

τα ένα όλον τέλειον. Το γυμνασμένον ε.ς την ποίησιν αvτί ακούει εις

αυτόν τον 'Ί'μνον όλους τους τόνους της ποιήσεως, και η ποικιλία αυ­

τη το μαγεύει τόσον~ ώστε -3έλει να τον ακούσυ όλον δια μιας. Βάθος γνό)σεως των κανόνων της υψηλής Λυρικής δείχνει ο ποιητής, όταν πη­

δ~ από μίαν ύπόθεσιν εις άλλην· η θερμότης της καρδίας του αποφείιγει

πάντοτε την ψυχρότητα της Μυθολογίας, και το ύψος των ιδεών του

αποστρέφεται τους κοινΟ'uς τύπους της ποιήσεως. Εινε γραμμένος εις τ· ν κοινοτάτην γλώσσαν, εις την οποίαν είνε παράκαιρον να κάμω καμ­

μίαν κρίσιν, θέλοντας, κατα το παιχ),•, να άποφύγω τας συνειθισμένας

δια την γλωσσάν μας λογομαχίας· αλλ' οποιαδήποτε κιlί αν ήνε καθε­νος η γνώμη δίκαιον f:ίνε νά παρατηρηθtι, ότι η ευρυχωρία της φαντα­

σίας του ποιητού επλάτυνε και αυτa τα στενa όρια τής στενής μας γλώσ­σας, την οποίαν και ανέ6ασεv εις τά ύψη των ιδεών του. Η αρμονία των στίχων θα φανή νέα 6έ6αια εις την Ελληνικην ακοήν, καί όχι αρε­

στή· αλλά δεν δυσκολεύομαι να είπω, ότι ε(νε τόσον περισσότερον ηδο-

290

ΜΕΛΕΤΉΜΑΤΑ

νική, όσον το αvτι τσϋ άκροατού είνε μοvσικώτερον. Αν δεν με απατ~ η ειλικριν ' ς μοv προς τον ποιητήν φλιία, νομιζω ότι oi άξιοι αναγνω­

σταί αvτοίι του 'Ί'μνου θέλει τον κρίνουν δόξαν της Ελλάδος, και 1'tέλει

είποvν μαζί μου, ότι εις κανένα καιρον και εις κανένα έθνος η ελεvθε­

ρία δεν η·' ρε ψάλτην αξιώτερον».

Σ'Ι)μ. Εχδ. Δ'Ι)μοσιεύτ'Ι)χε στ'Ι)ν «Γενιχ'ήν Εφ'Ι)μεpι~~ τ'Υjς Ελλιί/Jο'• τοιι θ . Φocpμocxι~ou . Νοcύπλιον 21 Οχτω/Sρ(οιι 1825 (οcριθ. 5).

29 1

Ο ΣΟΛΩΜΟΣ ΕΝ ΚΕΡΚΤΡΑ

ΜΑΡΙΝΟΊ' ΣΙΓΟΊ'ΡΟΊ'

Ένα 6ράδι, προ τεσσάρων ετών, εlχα πλανηθτj εις τους κερκυραϊ­

κοiις δρομίσκους, ενφ ο δίσκος τrις σελήνης εσκόρπιζε την . χρυσην λάμ­

ψιν του, αργΟ. υψούμενος απο τ' αντικρυνΟ. 6ουν0. της Ηπε(ρου. 'Ί'στερ' απο αρκετην άσκοπον περιπλάνησιν €φθασα εις την οδΟν

Αρσενίου. Παρακάτω ο δρόμος 'i]το φραγμένος με σιδηράς κιγκλίδας,

και το Ι ' νιον πέλαγος άπλωνε την υγQαν σιωπήν του κάτω απο το σεληνόφως.

Ως αντίθεσις τού ειρηνικού τοπίου, έφαίνετο απέναντι ο σιωπη­

λός όγκος του 6ενετικού φρουρίου σκυιtρωπός, κάτω απο τα φωτεινι'ι

χύματα, με τα οποία τον έλουζεν η σελήνη.

Τυχα(ως, όπως εστρεφόμην , έπεσαν τα βλέμματά μου εις ένα σπίτι

με ωραίον και ήρεμον εξωτερ ικόν, κτισμένον απέναντι από την θά­

λασσαν.

Μία επιγραφi] εντειχισμένη εις την πρόσοψιν μ' εσταμάτησεν. « Εν

τη οικίq. ταύτη τqι 1857 απέθανεν ο εν Ζακύνθφ μι::ν γεννηθείς, την δέ

Κέρκυραν ως ετέραν πατρίδα αγαπήσας και επl μακρον εν ταύτυ δια­

τρίψας, εθνικός ποιητης και της ελευθερίας υμνητi}ς Διονύσιος Σο­

λωμός».

Και εσταμάτησα εμπρος εις το σπίτι όπου ε'ζησε τα τελευταία χρό­

νια της ζωής του ο Σολωμός. Μέσα εις την σκέψιν μου εζωντάνευσεν ο

νεκρος ποιητής, και η ψυχή μου έπλημμύρισεν άπο την μακρινην f.!-Ελφ­

Μαν του τραγουδιού του.

Απο μικρος άγάπησα τον Σολωμόν.

Εvθυμούμαι εις την Ζάκυνθον όπου με την παιδικήν μου αμέλειαν και ραθυμίαν aπέφευγα το σχολείον και ε.υχαριστούμην ν' αναγινι.ί.Jσκω

293

ΑΙΙΑΝΊΆ .ΣΟΛΩΜΟr

τ ν Λάμπρον και την Φαρμακωμένην κλεισμένος εις το δωμάτιόν μου. Δια τούτο όταν ευρέθην κατa τύχην κάτω απο το σπίτι όπου απέθανεν ο ποιητής, μέσα εις -rην νυκτερινην σιγην όπου ήτο

στρογγυλοφέγγαρη φωτοχυσία σαν την λαμπρόπλαστη πρωτονuχτιά,

'Ι"ισθd.v&ην ένα ισχυρον -rιναγμον μέσα εις τά στήθη μου. Και μου €φd.­νη ως να ε'6λεπα με tα μάτια της ψυχής μου τον Ποιητήν να διευθύνη τα αργa 6ήματα εκεί κάτω εις την Σπιανάδαν.

Και τώρα που σκέπτομαι εκείνην την στιγμήν, μακρaν απο την επήρειαν της ώρας και του τόπου, νομίζω, ότι τότε πραγματικώς είδα το

μεγαλοπρεπες ανάστημα του ποιητού να περνQ. ως μακρ'ινον όραμα.

'Έκτοτε μου εγεννήi}η η περιέργεια να μάθω κάθε λεπτομέρειαν περt της εν Κερκvρ~ ζωής του ποιητού, και σήμερον μαζί με τας ατο­

μικaς κρίσεις μου, σημειώνω εις ολίγας γραμμ(tς καθε-rt σχετικόν, το

οπο ίον, εlτε διεσώδη εις την μνήμην των επιγενομένων, είτε κατώρθω­σα ν' ανεύρω ερευνών δυσεύρετα φυλλάδια, εφημερ"ίδας, σημειώσεις και επίσημα έγγραφα της εποχής εκείνης . .

Κατa το τέλος του 1828 ο Σολωμος ανεχώρησεν απο Ζάκυνθον εις

Κέρκυραν, όπου, μακρaν τών συγγενών του και κάθε οχληράς γνωρι­μlας, επεδόθη εις την μελέτην της γερμανικής φιλολογίας. Ο σπουδαιό­

τερος λόγος της αναχωρήσεώς του ήτο μία οικογενειακ-ή φιλονεικία με­

ταξiι του ποιητού και του αδελφού -rου Δημητρίου.

Εν Ζακύνθφ οι δύο αδελφοt έμεναν εις το πατρικΟν σπίτι, ο μεν

Δη ήτριος εις το επάνω πάτωμα, ο δε ποιητης εις -ro κάτω, το οποίον ήτ σ-rενώτερον. Ο πΌιητης tίχεν εις χρήσιν του και μίαν αποθήκην εις την αυλήν, ο Δημήτριος όμως, θέλων να τοποθετήση μεριχa πράγμα­

τα ε ις αύτήν, διέταξε τον υπηρέτην του να διαρρήξη την θύ_ραν . Ένε­

κα τούτου εψυχρc'.ιν{}ησαν οι δύο αδελφοί. Ο ποιητi}ς δυσαρεστημένος

έστειλεν άναφορaν προς i:ον διοικητi]ν της νήσου, εκθέτων τα παράπο­

να του, και δια να αποφύγη έριδας και συγκρούσεις μετa του αδελφοΊ)

του, μεηοκησεν.

294

ΜΕΛΕΤΉΜΑΤΑ

Τον .Ιούνιον τοv 1828 διένειμαν την 7tεριουσίαν των, κατόπιν εκτι­μήσεως πρ γματογνωμόνων.ι

ΜετCι πέντε μήνας ο ποιητης ανεχώρησεν εις Κέρκυραν. Όταν έφ{}ασεν εκει, η πρωτεύουσα της Επτανήσου ήτο το κέν­

τρον πολλt~ν καλλιτεχνών, ποιητών και φιλολόγων. Ήσαν δε οι διακε­

κριμένοι εκείνοι άνδρες, οι οποίοι συνέδεσαν το όνομά των με την ιστο­ρίαν της νέας Ελλάδος, '~ληνες και πρόσφυγες Ιταλο(.

Άμα έφθασεν εις την Κέρκυραν ο Σολωμός, τον επεσκέφθησαν οι καθηγηταl του Ιονίου Πανεπιστημ(ου και οι άνθρωποι των γραμ­

μάτων. Τότε Νεόφvτος Βάμδας τον παρεκίνησε να μεταοι1 εις την ελευ-

θερωμένην ~λάδα. . - Εψάλατε τον αγώνα της Ελλάδος, του είπε, πηγαίνετε τώρα να

φιλήσετε τ ν γην της.

Ο ΣολωμΟς όμως δεν επεσκέφθη ποτε την Ελλάδα άλλCι επρο­

τίμησε να μείνη εις την Κέρκυραν όλην του την ζωήν.

Όταν τον προέτρεπαν να επισκεφ&fl τας Αθήνας, απήντα συλ­λογισμένος :

- Φοδούμαι μη δεν την γνωρίσω· θα πάω, σλλα όσο αργώ τόσο προ­χωρεί στην αρχα(α της δόξα.

Εφοδείτο ο ποιητi]ς μήπως χάση το iνδαλμα της ωραίας πατρί­

δος όπου ε ίχε κλείσει εις το άγιον 6ήμα της ψυχής του. Κάτι παρό­

μοιον συνέ6η και εις τον Αθανάσιον Χριστόπουλον, ο οποίος επισκε­

φθεtς την Ελλάδα και μη ευρων αυτην ως την εφαντάζετο ανεχώρησε παρευθίις.

Ο Ι ταλος ποιητi]ς Ρεγάλδης εκπλήσσεται και λυπείται διότι ο Σο­

λωμος δΕν επεσκέφθη την Πελοπόννησον και την Αττικήν, και δεν

1. Έχω οπ' όψιν μοu το uπο των πρα.γμσ;τογνωμόνων σuντσ;χθέν έ.γγρσ;φον, εu­γενωι;; πpuς α.νcίγνωσιν πσ;pσ;χωpηθέν εις έμέ uπο σ:γσ:πητού φ!λοu. Χcίpιν πεpιερ­γε!σ;~ α.ποσπώ r:.δώ ολ!γσ;ι;; γρσ;μμcίς• •1828, Iouν!ou 14/26, Ζlf.κuνθο~. Εκλ!λε­γμένοι, 71με ίι;; οι uπογεγpσ;μμένοι, ως κp ιτσ:! πpσ:κτικο! σ:πΟ μέροuι;; 'tων εuγενώv κup!ωv Διοvuσ!οu κσ:ι Δημητρ!οΙ> όι~ελφών κομ~τωv :Σοιλοιμ6ν, με τι:ι :Κοιθsστικιi τοu, πσ:ρησι οισμέ\ίοι στι:ι~ 17/29 Μσ:tοιι ιίστεροιν c:ι.περοισμένοu κσ;, 24 του ιδίου κσ; ι 5 Iouν!ou -:ρέχοvτο, ει' τοις πρcίeει, τοu Γ. ΔικοπούλοΙ> νοτοιp!οΙ>, μe τσι οπο iοι μοι>; ε;ουσ ι &.ζοuν νοι iχωμeγ ν<J. τοιι>; μετpήσωμeν , ξeτιμώσωμεν χc:ι.• μοιρctσωμeν eι1. Μο, όλα. τοιι ι;; τα. σ:γοιθct, χσ;ι μιiλιστσ: l:!s το οσπ!τιόν τοu' δομινικ!Χλe, κείμενο•i ε ι ~ τον Φόpον να. τοu~ τό χωρ!σωμεν εις Μο μερ!/Jισ; μe τον 10λtον κοιλλιώτερον τρόπον οποu 'ήθελε τοu εύρομεν., χλπ. ». Εκ τ7Jι;; λεπτομεροό~ τσ:ύτ'Υj~ πeριγρσ;φή~ σχημσ;τ!ζομεν μ!σ;ν ι/Jέcιν περl τη~ ctκιν~τοu περ ιauσ !σ;~ τοu ποιΥJτοό κσ:ι τοu οι~ελ­φοό τοιι 'ήτις ι:ινήρχετο ε:ς ι:ιξ!α.ν 14.621 τσ.λλήρων . Ο ποι'ητ~~ ελσ;6έν εις τό μέ­ρο~ τοu 7.3 1 τιiλληρσ; κολλοννcίτσ;, Ο ποιητής δισ;μένωv εν Κερκόρq, έλιiμ/Jσ;v s πι:ιρ&. του ιUελφο" τοΙ> Δημητρ!ου, ΙΙJ>; 8ιοιχειpιστοlι, sκοιτόν κολλοννιiτοι κοιτά. μήνοι ,

295

ΑΠΑΝΤΑ ΣΟ.ιWΜΟr

ανεμίχθη εις την πολιτικήν. 1 Αποflεί πως έμεινεν αργος και δεν εμε·

λέτησε τον λαόν, το αποδίδει δε εις την οικογενειακijν δίκην. Ο κατόπιν αρχιεπίσκοπος Ζακύνθου Ν. Κατραμής εις ένα επιμνη­

μόσυνόν λόγον προς τον ΣολωμΟν τον οποCον εξεφώνησεν εν Ζακύνθφ,

αναφέρει ότι ευρισκόμενος εις την Κέρκυραν ήκουσε τον ποιητijν να ο ιλή περι της Ελλάδος με μεγάλον ενθουσιασμον και ν' ανακράζn δα­

κρυσμένος:

-'Άρπαξαν πολλες τρίχες απο το κεφάλι της καϊμένης.2 Εις κάποιον άλλον δε ο οποlος τον ηρώτησε διατί ζτι εις την Κέρ­

κυραν και δεν πηγαίνει εις την Ελλάδα, απήντησε:

-- Και αν ευρίσκωμαι εις την Κέρκυραν, η ζωή μου όμως δέν είναι ε ις την Κέρκυραν.

Άλλη ήτον η ζωη του Σολωμοu εις την Ζάκυνθον καL άλλη ε~.ς την

Κέρκυραν. Άλλοι οι κύκλοι της ζακυνθινής διασκεδάσεως και συντρο­

φιάς του ποιητού και άλλοι της κερκυρα·ίκής. Εις την Ζάκυνθον ο a­στείος ιατρος Ροtδης, ο ποιητijς Μάτεσης, ο πολυμαθης ιατρος Ταγια­

πιέρας, ο μητρυιός του Λεονταράκης και τόσοι άλλοι διασκέδαζαν τα (}ράδια εις το σπίτι του ποιητού πειι>άζοντες τον Ροtδην και κάμνοντες

σατυρικ<ι ποιήματα. Εις την Κέρκυραν ο ποιητijς φαίνεται διαφορετι­

κός, μετε6λήθη κάπως ο χαρακτήρ του. Συνέτεινε και η οικογενειακη

εκείνη δίκη, δια την οποίαν ο πόιητης έλεγεν ότι, αν δέν ήθελε την κερ­

δίσn, θα επήγαινεν εις τα Παρίσια δια να ζήσn εκει μεταφράζων εις

την ιταλικην γλΦσσαν τα νεοφανή συγγράμματα της γαλλικής φιλολο­

γlας. Ευτυχώς δεν ηθέλησεν η τύχη να πραγματοποιήσn την σκληρι:'ιν

αυτiιν απόφασιν.

Ο ποιητης συνέδεσε στενiιν φιλίαν μέ -ι-ον κερκυραίον μουσουργον Ν ικόλαον Μάντζαρον και εσύχναζεν εις το σαλ.όνι του, το οποίον 11το ενδιαίτημα σοφίας καL τέχνης, διότι εκε.: έσύχναζεν η αριστοκρατία του

πνεύματος.

Εις τας συναναστροφι:'ις του Μαντζάρου έλάμ6ανον μέρος ο Βρά'ί­

λας, ο Μουστοξύδης, ο τραγικός ποιητfις Ιωάννης Ζαμπέλιος όστις ευ-

1. Ο ιiδελφος; τοu ποt'Ι)τού Δ'Ιjμ-ήτριος; iπσ.ιεε μεγι:ίλον ρδλον ε,ς; τ'ljv πολιτικfιv τ'ijG Επτοιv1jσοιι, wζ γεροιισισ.στ-1)ς κσ.ι πρδε~pσζ 1:7jζ γeροιισ!οις;. Ο ΠΟΙ'Ιj1:1jζ, οιv χσ; ι 8εv οινεμ(χθ'Ιj ειζ τ'ljv πολιτιχ-ήν των χομμι:ίτων των εpγοιζομέvων πpΦς; ένωσιv

τ·ηζ Επτοιν-ι'jσοιι μετ~ τ'Ιjς; λοιπής; Ελλι:ί~ος;, σιινεμερ!ζετο τιtζ ιδέσ:ζ των μετσ;p · pt>θμ.ιστών, εθεώρει ~"' ω .; διισχεp'Ι] χσ:ι πpόωρον tπιχε!ρ'Ιjσιv τσ;ζ σ;πσπε!ρσ:ζ των pι· ζοσπσ:στιύν δισ. τ1ιν !νωσιν . Ο μέγσ:ζ ποιητ~ς 8εν -ήτο ο;ύζ πσλιτιχόζ .

2. Πρ~λ. Λόγο~ ι> ι~ τον 8ιiσημον 't'% νέα.~ Ελλι:ί8ο~ πot'ljτ'ijν Κόμ. Ιππ. Διο· νv c ιov Σολωμόν, uπό Ν. Κσ:τρα.μ'ή ιερέωζ Εν Ζσ;χόνθφ 1857, σελ. 13.

2 6

ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ

ρίσκετο εν Κερκύρq: ως μέλος του ανωτάτου συμ6ουλίου της Δικαιοσύ­νης, ο δαλματός Θωμαζέος, ο αυτοσχεδιαστης Ρεγάλδης και άλλοι ι-τα­

λοl. πολιτικοl. φυγάδες, οι οποίοι, ως εκ των επαναστάσεων υπερ της πο­

λιτικής εν ' τητος της Ιταλίας, κατέφευγον εις Κέρκυραν.

Εις τας συναναστροφάς του Μαντζάρου η συζήτησις περιεστρέ­

φετο εις την φιλολογίαν και την μουσικi]ν και απηγγέλλοντο ποιήματα.

Ο Μάντζαρος εθαύμαζε το έργον του Σολωμοv και είχε μελοθεtήσε ι την Φαρμακωμένην πριν εγκατασταθiJ ο ποιητi}ς εις την Κέρκυραν.

Συχνa η συνομιλία εστρέφετο εις την δημοτικi}ν γλώσσαν καί τότε ο Σολωμ.Ος ανέπτυσσεν όλας τας περι γλώσσης ιδέας του, α~ οποίαι ευρί­

σκονται εν σπέρματι εις τον διάλογόν του μεταξiι ποιητού και σοφολο­

γιωτάτου.

Συχνίχ ο Σολωμ.Ος μετέ6αινεν εις την οικίαν του Μαντζάροv καθ'

ην ώραν ούτος παρέδιδε μουσικην εις τους μαθητάς του. Όταν ο ποι­

ητi}ς άκουσε διά πρώτην φορaν εκτελουμένην από τον Μάντζαρον τ ν

μελοποίησιν του ύμνου ανελύθη εις δάκρυα.

Ο Μάντζαρος εμελοποίησε τον ύμνον 1 κατa τρεις διαφόρους τρό·

πους, και rετράκις την Φαρμακωμένην. Εμελοπο(ησε δε άκόμη τuς. δύο

πρώτας στροφ(ις του ύμνου προς τον Βύρωνα, την μετάφρασιν της ωδής

του Πετράρχη απΟ 'tου στ(χου

Α ν&ιά &υμούμαι επέφτανε Απ' τα κλωνάρια πλή-1)-ος.

Από τον Λάμπρον ετόνισε δύο μέρη, το τραγούδι τα δύο άδέλφια

Ομοίως τ' αγγελούδια I I

ανεσπερα αστερια ...

και το άλλο απόσπασμα

Στην κορυψη της {)-άλασσας πατώντας.

Ετόνισεν εκτός τούτων κα;. την Ξανθούλα δις, εις Μοναχήν, την Ευρυ·

1. Η μελοπο1'Ι)σt' σωτ1J όι.φtερώθ'Ι) προς 'tov 15οισιλιοt Όθωνοι, οό,;ος; ~e ,;7ιν €στεtλεν Οπως; Κptθfl ιtπδ ιεpμσ;νοός; τεχνοκp(τοtς; Oi'tl'l!\; 't'lj'l εθεώp'Ι)οοt'Ι ι&ξ(οt\1 θot!J· μσι.σμοίι. Η μοuσικ'Ιj ε~'Ι)μοσιεόθ'Ι) οπό τον ε;'Ι)ς; τ(τλον «Διοvιισlοιι Σολωμοu, όμνος εις; 't'JV EλeuθεpC"'"• μ.ελοποt'Ιjθει,; tιπό ,;ou tnnό,;oυ Nιxoλltou Χ. Μσ;ντ\;ιf.ροu δι'Ι} · veκo~,; πpοt~ροιι τ'Ι)~ εν Kεpxόpqr. Φιλσι.pμονικ-ής; Ετσι.tpε(οtς; κλπ. Εν Λον1Ηνφ 1873, τόποι~; Kλot('ljτov•. ·

297

ΑΠ.,\Ν'lΆ ΣΟΛΩΜΟr

κ ' μη, το επίγραμμα εις Φραιζερ, Άκου εν όνειρο κυρά μο , και Φω­ν ύλα με πίκρα με κράζει.

Κανεlς περισσότερο του Μαντζάρου δεν συνεδέθη με φιλίαν τόσον

εγκάρδιον πρός τον ποιητήν. Ο Σολωμος ηρέσκετο να συζητή με τον

Μάντζαρον, δυΘιζόμενος εις τά μυστήρια τιις αρμονίας. Ο Επτανήσιος

ο υδέποτε υπήρξε ξένος προς την μουσικην διότι επt εκατοντάδας ι-;τών έζησεν υπο τους Βενετούς, των οποίων η φιλομουσία επέδρασε πολiι επ'

αυτού. Δια τούτο και ο Σολωμος ο ίδιος ωμολόγει ότι όσον ενέκυπτεν εις την . μουσικήν, τόσον ευκολωτέραν ε(χε την ποιητικην έμπνευσιν. Η ποί­

ησις του Σολωμού είναι μουσικη κα{}αρά, ακόμη δε και εις το τέλος τΥjς

ζωής του, όταν επηρεασμένος απο την γερμανικην ποίησιν και φιλοσο­

φίαν, εζήτει να εγκαταλείψη την ομοιοκαταληξίαv, και τότε ακόμη όχι

μ ' νον α ι λέξεις του αλλά και αυτα!. α ι σκέψεις του ήσαν μελωδικαί.

Ο Σολωμος εκ φύσεως ειχε μουσικην αντiληψιν, απο μικρος εστέ­κετο εκστατικος ν' ακούση εις την εξοχην τον ήχον της φλογέρας και

τα τραγούδια των χωρικών. Έλαδε τας πρώτας μουσικaς εντνπώσεις

απο τρυφερας ηλικίας, ανετράφη εις την Ι ταλίαν την κατ' εξ οχ ην χώ­

ρ ν της μουσικής, έζησεν εις την Ζάκυνθον και την Κέρκυραν, όπου

τά άσματα και οι καντάδες δεν λείπουν ποτε και η γλωσσα ακόμη των

κατοίκων έχει μίαν φυσικΎιν aρμονίαν εγγενή ,-cρος την μουσικήν. Ο Σολωμος εγνώριζε και τεχνικώς την θεωρίαν της μουσικής. Εσυνήθι­

ζε δε όταν έγραφε τα ποιήματιi του να τα ψάλλη δια να δοκιμάζη την

τε ειότητα του στίχου.

Ευρίσκετο εις την Κέρκυραν όταν μίαν αυγi}ν είχε αρχίσει να

γ άφη «τον θάνατον του δοσκού». Το απόγευμα επήγε εις τ ν εξοχήν,

εκά{}ησε κάτω απο ένα δένδρον και ι::τραγούδηθε τους πρώτους στίχους. Το δράδι εγύρισεν εις τό σπίτι και εκάΘησε δια να τελειώση το ποίημα. Έξαφνα ακούει εις τόν δρόμον να τραγουδούν. Σηκώνεται ο ποιητής,

πηγαίνει εις τό παράθυρον και ακούει. Μερικοl νέοι έψαλλαν

Εχ-3-ες μου 'πέ-θ-ανε ο 6οσκος και τέσσεροι στον ώμο

Ι I

μου τον επηραν σημερα

στόν ύστερό του δρόμο.

Ο Σολωμος έμεινεν έκπληκτος. Πως εγνώριζαν εκεινοι οι νέοι τu ποί­

ημά του, άφού ακόμη δf.ν το ε(χε τελειώσει και δεν το εδιάδασε κανε­

νό ; ; Αργότερα έμαθε ότι ενφ τό ετραγουδούσε κάτω απο το δέντρον,

298

ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ

εκι-:ί πλησίον εκάθητο κάποιος ο οποίος Εσημείωσε τους στίχους που

ι)κοvσε.

Την φυσικην προς την μουσικην κλίσιν τιιυ Σολωμού ο Μάντζα­

ρος εχαρακτήρισεν ως «υπερδολικiyν ευπά-θειαν των νεύρων η οποία τον

Καθίστα ευαίσθητον εις την aρμονίαν των Ίlχων, Και ικανον να εννοn

την μουσικijν περισσότερον κάθε άλλου πράγματος ως εκ της φίισεως

του οργανισμού του».

Ως . εκ της τελείας κατασκευής του λάρυγγός του η φωνή του ήτο

αρμονική, εύκαμπτος, εκφραστικη και ηχηρά. Συχνάκις u Σολωμος κα­

τά την μα τυρίαν του Μαντζάρου αυτοσχ.εδίαζε μελωδίας. Εσχημάτι­

ζε την ποιητικijν aρμονίαν με νότες της μουσικής δια ρυθμικού κλον ι­

σμού της φωνής (CADENZA). Μίαν ημέραν ο ποιηηΊς aπήγγειλε τον «Π ο ρ φύρα ν» προς τον l\1άν­

τζαρον, ο οποίος τόσον εν-&ουσιάσθη απο την δαθειαν aρμονίαν ώστε έ­

γραψεv ότι «είναι ένα νέον είδος μετρικής με ολους τους τεχνικοlις τίι­

πους των ρυθμών (BATTUTA MΓSICALE) και με νέας ρυθμικι'ι.ς

παρηχήσΕις , αι οποίαι πηγάζουν απο τας τεχνικaς συμΠτώσεις των μα­

κρι6ν και 6ραχέων. Τονίζει τους στίχους εις τρόπον υπερβαίνοντα κά-&ε

γνωστον ε ίδος ι.ιέτρου και σχηματίζει νέους πόδας πολυσυλλάδους κα­

θwς των α ,. χαίων, οίτινες εστηρίζοντο επl του τετραχόρδου συστήματος ,

αλλa του Σολωμού εκπηγάζουν εκ του νέου συστήματος των οκτω χορ­

δών~.

Ο Μάντζαρος επίσης παρατηρε. ι δια τον ~ολωμον ότι <~ως εκ μιας

ιδιοφυ'ίας ρυθμικοαρμονικής του πνεύματός του το πράγμα, η ιδέα και

ο λόγος ήσαν δι' αυτον μία τριας εντελcος αρμονική, aυθόρμητος και

αδιαχώριστος. Η ομιλία του πρωτότυπος και πλήρης ζωής έδιδε μίαν

ισχυρaν εντύπωσιν ΠQΟς τους ιiλλους, και ο λόγος ήτο δι' αυτον σκέψις» .

Κατι':ι το 1833 ο Σολωμος επανήλθε δι' ολίγας ημέρας Ης την Ζά­

κυνθον. Η αιτία ε(ναι άγνωστος, πι-&ανον ομως λόγοι οικογενειακοl να

έφεραν τον ποιητijν εις την πατρίδα του διότι κατα το έτος εκείνο ήρ­

χισεν η δίκη μεταξ-ιJ τwv δ{ιο αδελφών και του, μ<τa τον θάνατον του

πατρός των, γεννηθέντος τέκναυ vπο της μητρός των Αγγελικής Νίκλη .

Ο υιος ούτος Ιωάννης Λεονταράκης, μετa εικοσιπέντε ετι&ν απουσίαν

επιστρέψας εις την Ζάκυνθον, ενεγράφη εις τη διδλία του υγειονο­

μείου ως Ιωάννης Σολωμός. Ισχυρίζετο ότι ήτο υιός υστερότοκος του

299

ΑΠΑΝΤΑ ΣΟΛ&!ΜΟΙ

αποθανόντος Ν ικολάου Σολωμου, εζήτει δι:. ν' ανακηρυχΟ1\ κληιιονδμος και να λάδη το ανάλογον μερίδιον. ι

Επιστρέψας ο Σολωμος εις την Κέρκυραν κατiι το αυτο ετος 1833, κατώκησεν εις την οικία ν του λογίου Ιταλού Φλαμινίου Λόλλη μετ α του

οποίου συνεδέετο δια στενής φιλίας. 2

Κατa το διάστημα της δίκης ο Σολωμος έγραψε την Φαρμακωμέ­" ι ιν εις τον Άδη ν ( 1833) και ετελειοποίησε το μέρος εκείνο του Λά­μπρου, το οποίον είχε σχεδιάσει εις την ΖάκυνΟ<:>ν μαζt με τον ύμνον

και το εδημοσίευσεν εις την Ιόνιον Ανθολογίαν της Κερκύρας (1834), περιοδικον συστημένον απο τον λόγιον και φιλελεύθερον άγγλον αρμο­

στην Νούγγεντ.

Η δίκη όμως αύτη επίκρανε την ζωrιν του ποιητού και τόν έκαμε

μελαγχολικον και μισάνθρωπον. Ο Σολωμος απελπίζετο διά την δυσφΎι­μησιν της μνήμης της μητρός του, την όποίαν ενφ ηγάπα ην~γκάζετο,

δια να μη χάση την περιουσίαν του, να παραστήση προ του δικαστηρίου

ως άπιστον σύζυγον. Ο Σολωμος ει ςτην Κέρκυραν, μακρiιν απο την

κοινωνικijv παραζάλην, ε'ζη την μοναχικijν ζωfιν της μελέτης και της

σχέψεως.

Κατiι το 1830 ο ποιητfις έγραφεν ι::κ Κερκύρας προς τον φίλον του Γεώργιον Μαρκορdν πατέρα του ποιητού, όστις ήτο εισαγγελεiις εν

Κεφαλληνίq..

«Είναι ωραίον εις την ησυχίαν του μικρού δωματίου να γράφrι κα­

νεtς ο,τι μέσα του του λέγει η καρδιά. Και η ιδέα μόνον του επαίνου,

όταν ειναι υπερδολικός, συγχίζει την ηδονijν εκείνην, και εν ίοτε σπρ(ί>­

χνει είς το χειρότερο. Αυτη η ηδονrι πρέπει να είναι αθόλωτη».

'Τστερ' απο ένα χρόνον έγραφε προς τον ίδιον. «Δεν ζη κανεtς

καλα παριΧ μόνος. Απο την τρυφερην ηλικία μου έκαμε πάντοτε εντύ­

πωσιν ο χωλΟς εκείνος θεός, όπου ειχε ρίξει απο τους ουρανοiJς την

1. Έχω uπ' οψιν μοu τσ. σποuδοιιότερc:ι των εγργιiψων t'l)~ 3(κ'lj~ τc:t6t'Ιj~, ευ­

γ ενώς πc:ιρc:ιχωρ'Ι)θέντc:ι μοι προ~ εξέτοισιν, ποιρdι τοu ψίλοu μοu κ. Λ. Ζώ'Ι). Ο uιό~ οοτος της μητρός τοu :Σολωμοό ισχuρίζeτc:ιι δισ. τοu δtκ'Ι)γόροu τοu Μιχc:t'i)λ Τσιτσι­

λ ιά.νη ότι κc:ιθ' ην .;ποχ'i)ν απέθc:ινε ο Νικόλαος Σολωμό~ η σ6ζuγός τοu Αγγελικ'Ιj Ν !χλη 'Ι]το έγχuος. Εχ των εγγpά.φων της δ!χης ι;ξά.γω ότι ι;πα;ροuσιά.σθη διc:t το•ι δ ικ'Ι)γόροu των Ιωιίννω Γc:ιλ6ιίν'Ι), 't'IJV 16 Δεχεμ6ρίοu 1833 μίc:t Μνi)μ'Ι) τοu Κόvτl) Σολωμού . Ατuχώι;; ομω~ δ~ν κc:ιτώpθωσc:ι ν' Gtνεόρω οιuτ'Ιjν ~κ τ'Ι)ι;; οπο(c:ι~ θc:t 'Ι]το δ•>ν~τόν νc:ι εξc:ιχθώσι πλ'Ι)pοφορί~ι εν/Jιαφέpοuσαι. Η IJ(χ'IJ /Jιi)ρχεσε μέχρ ι τοu 1838.

2 . Ο Φλc:ιμ(νιος Λόλλ'Ιjς ψο οιπό 't'l)ν Μιρliνδολc:ιν. Ήτο μέτριοι;; ποι'Ι)τ'i)ι;; χσ;ι χα λ<Jς, λ~ηινιστή;. Ειι;; την Κέρκuροιν, 6ποu έμeιν~ ~πο τοιι 1832 εω ι; τοu 1848, ίς\'1 τιυ~αδίδι.ιν ιδιωτικοc μοι01]μc:ιτc:ι. Εδημοσ(εuσε δε και εν ημερολόγ ιον.

300

ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ

μητέρα του, εστεκε μόνος εις τον κuρφον της Μλασσας δουλεύοντας χωρlς κανεlς να τον δλέπn, χωρlς αυτος ν' ακούτJ τlποτε άλλο τριγύρω

εις την σπηλιά του, παρa μόνον το άπειρον πέλαγος όπου εδόα». ι

Ο χαρακτijρ του Σολωμοu ήτο ευι.ίετάδλητος και συΧνa αι επιθυ­μίίχι του ήσαν ασαφε(ς και αδέδαιαι. Ο Μάντζαρος διηγείται ότι ενψ

συχνa έπεθύμει ένα φίλον του και ησθάνετο μεγάλην ευχαρίστησιν όταν

τον έ6λεπε , ενθiις ολίγας στιγμaς κατόπιν εστρέφετο αφηρημένος αλ­

λού και απο τους οφθαλμούς του εφαίνετο ότι επόθει την μοναξίαν. Η

αγνη ποιητική του διάθεσις συχνa απέκρουε τον f.ίνθρωπον και επροση­

λώνετο μόνσν εις την αμιyή χαρaν όπου ησθάνετο η ψυχή του συγκοι­νωνούσα μι; τας φυσικaς καλλονuς και μι; την γαλήνην του ουρανού της

Κερκίιρας .

Ο Μάντζαρος διηγείται ότι ο Σολωμuς είχε τόσον ισχυρaν φαντα­σίαν ώστε ήρκει να ψαντασθtJ επιμόνως ένα ψυσικον πόνον δια να τον λάδη πραγματικώς. Εγέλα με μεγάλην ευκολίαν και δυνατά, ενίοτε δε

μέχρι το ...... • Δια να δοκιμάστι ένα είδος νευρικού παροξυσμοίι. Ε-τίσης έκλαιε και εσυγκινείτο δια την παραμικρaν αιτlαν. Το νευρικόν του σύ­

στημα ήτο υπερευαίσθητον και ευκόλως έχανε την ισορροπίαν των σρ­

γανικών τ υ δυνάμεων.

Ήτο καλης πίστεως και πότε εδείκνυε μίαν παιδικi1ν εύπιστίαν, άλ­

λοτε δε εφαίνετο ύπουλος και δύστροπος. Ευκόλως αφωσιοuτο εις τα

πρόσωπα της υπηρεσ(ας του, αλλ&. και ευκολlοτερον παρωρyίζετο δ ια

την παρα ικράν έλλειψιν, ευθiις όμως μεπνόει και τους μετεχειρίζετο

με καλαuς τρόπους.

Εις την Κέρκυραν ο ποιητijς είχε εις την υπηρεσίαν του τον συμ­

πολίτην του Γιακουμάκην Κάνδηλαν, ο ο::τοtος 1jτο χαρ-τοπαίκτης και

μίαν ημέραν iκλεψε τ' αργυρα σκεύη του ποιητο& μαζt με αρκετa χρήμα­

τα καl εδραπέτευσεν. Ο Σολωμος εζήτησεv απο την αστυνομίαν να τον

συλλάδουν. Όταν δε συνελήφθη παρεκάλεσεν ~ ποιητη;; να μη τυv τιμω­

ρήσουν , του άφησεν ό,τι εtχε κλέψει και τον εκράτησεv εις την υπηι;ιε ­

σ(αν του μέχρι του θανάτου του. 2

1. Ο κ . Γεpciσιμος; Μcιρχορ~ς; μοu γρά.φει Jτι ") σχ~σις; τοu με τον ποιrιτ'/ιν ~το ε~cιχολοόθrισ ις; τ")ς; σχέσεω~ τ")ν bποίιχν είχε με τον πιχτέριχ τοu, πpόζ τον οπο ,ο·; ό ΣολωμQ~ eγριχψεν εις; Rεψιχλλψίιχν· τat γρciμμιχτcι οε εκείνιχ τιχ oπolcx μετέφριχ­σεν εις; "t'Yjν Ελλ'ΥjνΙκ"Ιjν ο Κοιλοσγο6pο;; εup!σκοντοι1 ει;; κά.ποια.ν λέσχ'Υjν τ7jς; Ζα.­κόνθοu. Εγώ τιχ cινεζi]τ")σcι μcιτιχίως, οιότι κcιμμίοι λέσχ") ε/Jώ οξν κcιτέχει επ ι­

'Jτολιlς τοιι Σολωμοu. * Η λέξr, /Jεν /Jια.χp!ν<τα.ι ( •Πα.να.θ'ήνcιια.• σελ . 144) Ιούνιο~ 190ί. :1, Jllotι τcι ~:ηγ"/jθ'Υj ο κ. Δ'Υjμ:ήτpιο;; Μινωτό;;.

30 1

ΑΠΑΝΤΑ .ΣΟΛ!2ΜΟr

Ο ποιητ-Ιjς ηγάπα τους φίλους του, αντιπαθούσε όμως τον εν τψ Π ανεπιστημίφ της Κερκύρας καθηγητ-Ιjν του δικαίου Λεοπόλδον Γ ιός,

ε ις 6άρος του οποίου έκαμνε συχνa λογοπαίγνια και απεστρέφετο τον

Ανδρέαν Μουστοξίιδην τον οποίον εθεώρει ως ματαιόδοξον και ανειλι-

κρινή. Τον κερκυραίον τούτον ιστορικον απεστρέφετο και ο Φώσκολος

ιlστις τον εζωγράφισε με μαύρα χρώματα εις μίαν λατινικήν του σάτυ­

ραν. ι Αγαπούσεν ο Σολωμος τόν Ιούλιον Τυπάλδον, τόν Μαρκοράν,

τον Πολυλάν, τον Θωμαζέον και τον Ρεγάλδην. Εδοήθει τους ιταλοvς

πρόσφυγας δεικνύων μέγα ενδιαφέρον δια τους υπΕρ της πολιτικής ανε­ξαρτησίας αγώνας των.

Η Ιταλία ει.'ναι η κατ' εξοχην χ<ί)ρα των ποιητών και καλλιτε­χνών. Ο Γκαίτε απο μικρος ηγάπησε την Ιταλίαν απο τας ζωηρaς πε­

ριγραφaς του πατρός του. Και εις την ψυχην του Σολωμού ο iρως προς

την Ιταλίαν εγεννήθη απο την παιδικήν του ηλικίαν και κατόπιν ηύξη-

f και εγιγαντώθη.

Εγοο αποδίδω εις τας εξης αιτίας την δα&ίιρριζον αγάπην του ποιητού προς την χώραν &που η κλασικlι τέχνη ε'λαgε την πλέον νπέρο­

χον εκδήλωσίν της.

Κατ' αρχήν, εκτος του ότι ο Σολωμος ήτο επτανήσιος, ο πρώτος

παιδαγωγός του ήτο Ιταλός, δστερον μετέδη νεώτατος και εσπούδασε

ε ις την Ι ταλίαν, ετράφη και ησθάνθη όλας τις ηδονaς της σκέψεως με την ιταλικfιν φιλολογίαν, όλας τας καλλονaς της Τέχνης και όλην

την μαγείαν και την επήρειαν του μεσημδρινού κλίματος εις την ποιη­

τικήν του ψυχi]ν και τελευταίον εν Κερκύρ~ διαμένων συνανεστρέφετο πάντοτε πολλοvς της πε~ιωπήs του Θωι-ιαζέου, τον Ρ ιάλδη, του Ν α­

νούτση.

Ο Ιωσηψ Ρι.&λδης, διηγείται τα εξής: «Στηριζόμενος ο Σολωμός επi. της τραπέl;,ης μου εδιηγείτο ότι είχε

τέσσαρα; ατνχε(; Ι ταλοv; eις την νπηρeσίαν τον, ως σvντρόφοvς mι

οοηθο\Jς εις το σπίτι του. Μετα~υ τΟ'ι'rrων ηγd.πα ιδιαιτέρωι; ένα. Ο~τοι u.ιτtφUοιοαν να μιταδυVν Εις την Καλάδριαν της Ιταλιας δια να πο­

λφήσουν. Π (>ι ν αναχωρήσουν, μαζl με οχτ<h dλλους συντρόψονς τους,

ο Σολωμούς τους προσεκάλεσεν εις νεύμα και τους είπε' - «Δεν σας ερωτώ που πηγαίνετε η τι θα κάμeτεt σκeφθήτe πως πηγαίνετε eις τό­πον ΠΟυ δεν τόν γνωQ-ίζετε Και ΠQI:.Πf'.t να αΠΩιp11tγf. Τf'. Πnllit'tι; ~ιν~tJν()tΙι;>).

Όταν ο Σολωμός το εδιηγείτο εδάκρυζεν. Οι ευγνώμονες εκείνοι Ιτα-

1. Πp~λ. Υ .. pινο•J Σιγοupο•J ι Odγoii Φώgχ<>λο~, ~•ii .. .ι. .π .. ν .. θήν .. , ... , "6f>O ιG< ' (1005} σ~λ . 21.1.

JOL

:ΜΕΛΕΤΉΜΑΤΑ

λοl. δεν ελ σμόνησαν τον ποιητijν αΊ:λiχ του έγραψαν, εκείνος όμως παρε­πονείτο διότι υπηγόρευσαν την επιστολήν, η οποία είχε ξηρον διδασκα

λικον ύφος και δεν του έγραψαν οι ίδιοι με την απλο'ίκi}ν γλώσσαν της καρδιάς». 1

Όταν εδυστύχουν οι εχθροί του ο ποιητης ελησμόνει το μίσος και 1)ρχιζε να τους αγαπQ..

Πάντοτε ήκουε με αμφιδολίαν τους επαίνους, και αν προήρχοντο

α:πο φίλους τουg εθεώρει ως υπερδολήν, αν δε απο απλοiις γνωρίμους ως κολακείαν.

Ητο είρων και μιμητi}ς των παραδόξων και κάθε κωμικής αδυ­

ναμίας τών άνθρώπων η οποία του έκαμνεν εντύπωσιν. Ήτο ειλικρινi]ς και ολίγον ελευθερόστομος. Ηστε'ίζετο με τους φίλους του και εσατύ­

ριζεν, αφορμήν λαμδάνων εξ όσων έδλεπεν η εμάν-ltανεν, ευχαριστούμε­

νος εις τα άκακα πειράγματα.

Ο Σ λωμός, μέχρις υπερ6ολι1ς ευαίσθητος ως 1jτο εις την χαρaν

και εις την λύπην, έζησε μίαν ζωι)ν την οποίαν επεζήτησε πάντοτε υπο

τας λεπτοτάτας αποχρώσεις της. Ηγάπησε τον έρωτα ως καλλιτέχνης,

ως ιδανιστής, και η ευέξαπτος φαντασία του ι;ζήτησε πάντοτε να προσ ­θέση εις τ ν πραγματικότητα ολίγην δόσιν ονείρου. Η ιδέα της γυναι­

κος ολίγον παρουσιάζεται εις τα ποιήματα του Σολωμού και όχι με τον

συνηθισμένον λυρισμόν. Ολίγα γνωρίζομεν περl. της -&έσεως, την οποίαν

κατείχεν ε ις την ψυχ1Ίν του ποιητοu η ανάγκη της γυναικός.

Συμπεραίνω ότι η αγαμία του Σολωμοι\ δεν -r1to απλή σύμπτωσις .

Η ψυχη δαθέως επασχολημένη εις εν aντικείμενον, κυριευμένη απο

μίαν υπέροχον και σταθερaν ιδέαν, ευχαριστεlται είς τον άγαμον δίον .

Όταν επρ ' τεινον εις τόν Μιχαi]λ Άγγελον να νυμφευθή, έκείνος απε­κρίνετο. - Η ζωγραφικη είναι τέτοια ζηλιάρα που δεν υποφέρει να έ­

Χη αντίζηλον . Ο Νεύτων δεν είχε σχέσεις με τας γυναίκας και ο Μολιέ­

ρος μετενόησε δι' όλην του την ζωήν επειδή ενυμφεύθη μίαν γυναίκα, η

οποΙ,α δεν αντελαμδάνπο την μεγαλοφυ'ίαν προ των σαρκικών της ορέ ­

ξεων. Ο Κάντιο;, 6υθισμ{.νος εις τας υψηλaς μελέτας της μεταφυσικής

απερρόφησεν tις τας πνfυματικάς του δημιουργίας όλην την ζωτικότη­

τα που θα εξ~)Ι\ευεν ε ι; τα συζυγικά του καθήκοντα. Ο Πασχάλ, ο

Φώσκολος ι<αι πόσοι άλλοι, τους οποίους δεν ενθυμούμαι η δεν γνωρίζω,

1 . Η tι ποσ'flμε(ωσ'fl στο πρωτότυπο ε1 ·ιaι σ5φμέν'fl κα.ι δεν 1\ια.κρ(νετα.ι . (ΙJοινοιθήνοι ι οι, Ιοuν . 1907, σελ. 145).

303

AIL-\NTA ΣΟΔ.~ΜΟr

έζησαν μακρaν της Εύας θυσιάζοντες μίαν πρόσκαιρον ηδονi]ν εμπρος εις τας διαρκείς ηδονaς της ιδέας.

Και ο Σολωμός ολίγον ηγάπησ& την γυνα(κα .. Το τρuφερόν αυτό πλάσμα, δια την ζωt)ν του Σολωμού ομοιάζει με νεφέλωμα η με μιχκιιι­\'Ον όραμα.

Οι Πέρσαι θεολόγοι λέγουν ότι τρία πράγματα αρέσουν κατ' εξο­χι)ν και ευχαριστούν τον Θεόν: νά καταστήσ-nς γυναίκα έγκυο''• να φυτεύσης δένδρον και να συνθέσnς οιολίον. Ειναι η τρίφωτος λαμπaς

της ζωής, της παραγωγής και της δημιουργίας. Καί. κατά τu δόγμα των

θεολόγων αυτών, απολαμδάνει κανείς την άπειρον και αμιγή ευτυχlαν

μόνον όταν φέρη εις το φως έναν (ίν-ltρωπον, ένα δένδρον, ένα οι6λίον. Χωρiς να γνωρίζουν όλοι αυτο το δόγμα το ασπάζονται διότι ε(ναι. αλή­

θεια και η αλήθμα ε(ναι νόμος της ζωής, έξω απο τόν οπο(ον τίποτε

δεν ημπορεί να vπάρξη.

Η αγάπη του Σολωμο\ι δέν έλα6ε μορφ1Ίν σταθrράν, δεν έγινε ι)ν, <ιλλά. έμε ινεν ιδέα.

Ένας φίλος μου μ' εδεδαίωνεν ότι ο . ποιηη):; ε(χε μίαν κιΊρην, αλ­

λa δεν κατώρθωσα να εξακριοώσω κατa. πόσον ε ίνα ι τούτο αληθf.ς. Η πρώτη αγάπη, μία άδολος συμπάθεια της ψυχής, ήτο η Μαρία Π απη­

γεωργοπούλου, η ωραία ζακυνθία παρθέ,•ος, η οποία, δίδουσα η ίδίσ τον -3&,•ατον εις τον έαυτόν της, έδωσε την ζ~ι.Η)ν ε.ι.ς τψ Φαρ!ιαχ.w­

μένην.

Μία άλλη ερωτικi1 κλίσις του Σολωμού, χωvl.ς συνέπειαν καμμίιιν και δίχως επακολούθησιν, ήτο μία άλλη ζακυνθία παρθένος, την οποίαν απεκάλει ο ποιητης LA 1\ΗΑ VESΊΆLE όταν την έ6λεπε λευκοφορεμέ.­

νην εις την εξοχήν.

Εις την Κέρκυραν ο Σολωμός ηγάπα την γυναίκα τού Γιχετάνου Γρασέττη. Ο Ιταλος ούτος κατά το 1815 εγκατεστά{}η ω; τας Πά­

τρας, ό;ττου, αυτος μεν εξήσκει του. ιατρού το επάγγελμα, η δε σΊΊζυγ(Ις

του της μαlας . Εκεί εξέμαθε τελείως την ιiρχαί.αν 'Και την νέαν εΜη­

ν ικήν, τόσον ώστε να μεταφράζη Fις δημοτικο\J:; στίχους: τον Βι(Ιγίλιον.

Κατόπιν ολίγων ετιίJν απέθανεν η σνζυγός του, και ο Γρασέττης τότε

ήλθεν εις την Ζάκυνθον, ως διδάσκαλος της ιταλικης, και έλαflεν ει.ς

δεί•τερον γάμον την αδελφi}ν τοι• Καρ6ελλα εκείνου όστις εχυημιίτισfν

ι ατρος του Ιωάννου Καποδίστρια. 1

1. Πα.p& τοις κλr,pονόμοι~ του Κοφ5ελλιi σώ~ετα.ι το ωpόλόγ~Ο'Ι τοtι κu5ερ'ri;­Ί α-..ι , όωρ"t!η~ν προζ α.uτόν πα.ρ:): τCJu Αuγο•Jστίνοu Κα.r..οδ!στpιιχ.

3 4

ΜΕΛΈΤΗΜΑ ΤΑ

Εν Ζακύνθφ ό Γρασέττης συνέδεσε στεν1Ίν φιλίαν μέ τον Σο­λωμΟν καί μετέφρασεν εις πεζον ίταλικον λόγον, τον 'Τμνον εις η)ν

·Ελευθερ(αν, δημοσιευθέντα μετa τοϋ πρωτοτύπου καί σημειώσεων, F,ν Μεσολογγίφ κατa το 1825. Κατa τό έτος εκείνο ό Γρασέττης μετέ6η εις Κέρκυ αν ως καθηγητης της ιταλικής κα . λατινικής φιλολογίας εις

την Ίόνιον Ακαδημίαν.

Ο π ιητή;, περιπατών εις την Σπιανάδα, εύχαριστείτο νά 6λέπυ

τας ξανθaς Αγγλίδας. Η κόρη του γραμματέως τού λόρδου αρμοστού,

η Φραγκίσκα Φραίζερ, εφαίνετο είς τόν περίπατον της Σπιανάδας, ε ις

τ~ ανοικτον αμάξι, ωρα(α στολισμένη, με λευκα φορέματα, με τό χαρι ­

τωμένον λιγερο παράστημα. Εκριατούσε πάντοτε άνθη εις το χέρι και

ο ποιητijς εστέκετο να t'tαυμάσ't) την σεμνi)ν πλαστικόη)τα της κόρης. Ο Σολωμος ' το φίλος του Φρα'ίζερ και όταν, κατu το 1832, έπήγεν ο

ποιητης εις την μαγευτικην έξοχ1Ίν τής Κερκύρας Πέλεκας, συχ,•ά ~ι ε ­

τέδαινεν έφιππος και τον επεσκέπτετο ο Φραίζερ.

Ο ποιητη; κατά το 1849 έγραψε δια τήν Αλδιωνίδα κόρην το ω­

(.Jαίον επίγραμμα.

Μικρος προφήτης έρριξε σε κορασιa τά μάτια και στους κρυφούς του λογισμΟ'uς χαρa γιομάτος ε(πε. Κι' άν για τά πόδια σου καλή, κι' αν για την κεφαλή σου, κρίνους ο λί-6-ος -έδγανε, χρυσο στεφάνι ο ήλιος, δώρο δέν εχουνε για σε καί για το μέσα πλο'ύτος. ~σ I Q I . λ \ λ I

μορφος κοσμος, ηυικος, αγγε ικα π ασμενος.

Τό ποίημα τοvτο μετέφρασεν εις τήν λατινικiιν ο Θωμαζέος και 1-ο φι:;­

λοποίησεν Μά,•τζαρος.

Το αίσθημα της αγάπης δεν γνωρίζω αν έλα6εν άλλας εκδηλώσFις

εις τήν ψυχiιν του Σολωμού.

Ο Σ λωμος αyαπούσε τα άνθη καί προπά,•των τι)ν yαζίαν. Η

οσμη των ανθέων είχε πάντοτε μεγάλην έπίδρασιν εις την φανταcιίαν

καί την μνήμην.

Οί άνθρωποι των γραμμaτων όχι σπανίως έδειξαν μίαν εξαιρε­τικΥ]ν λατρε(αν εις διάφορα άνθη. Ο Λινναίος έλεγεν ότι η ρεζεδa

e(ναι το αμ6ρόσιο'' μύρον, ο δε Σίλλερ δεν ηδίινατο να εργασθή, άν δεν

ωcιφραίνετο σάπια μήλα. Ο ποιητης Γεώρyίος Παράσχος εις το πο(ημά του «Η πρωτο­

μαγιa η αι εικόνες της καλλονής» άδει:

305

20

ΑΠΑΝΤΑ .ΣΟΛΏΜΟr

Τrιν γαζίαν μου, ώ νύφη, άν&ος Σολωμου δαπτίζω· μ' ευσεδες την λούω δάκρυ και την κόμην σου στολίζω.

Και σημειώνει τα εξής:

«Το άνθος της γαζίας ηγάπα περιπαθέστατα ο ευγενfις Σολωμός. Ότε μετa του ποιητού Ζαμπελίου εκλή{}ημεν εις την τράπεζάν του μας

είπε:

-»Χωρlς γαζία δεν ημπορώ να κάμω ποτέ μου. Αν τύχτι να μου

λείΨn παίρνω καρπο λεμονιάς.

Έκτοτε δεν ανέφερα την γαζίαν ειμη δια των λέξεων άνθος Σο­

λωμο\ι. Είθε να υιο-3-ετηθή το γλυκο τούτο όνομα διο. να συνενώσrJ την

ποίησίν του με την ευωδία~.

Συχνa ο Σολωμος με την λευκήν του ενδυμασίαν, κρατών την ομ-

6ρέλλαν επl του ώμου, έκαμνε μακρινσuς περιπάτους εις τας κερκυρα'ί­

κaς ι;ξοχaς με τον Μάντζαρον, τuν Θωμαζέον, τον Ρεγάλδην η μό­

ν ς του.

Εtς μίαν των εκδρομών τούτων ο ποιητης μαζl με ένα φίλον του

εξυλοκοπήθησαν υπο των χωρικών, εκληφθέντες ως ιεραπόστολοι οι

οποίοι επεσκέφθησαν τότε την Κέρκυραν· και είχον εκφρασθή κατa του

τ όπου της ορθοδόξου ιεροτελεστίας.

Ο Σολωμος με απλήν και σο6αρaν ενδυμασίαν, φορο'ιν υψηλΟν

πιλόν, φόρεμα κουμδωμένον ως τον λαιμον και λευκCt χειρόκτια πάντο­

τε, κατa το μεσημέρι επήγαινεν εις την Σπιανάδα και επεριπατούσε

κάτω απο την φλόγα του ηλίου. Ευερέθιστος, ολιγόλογος, δυσκολοπλη­

σίαστος, μόνον προς τα παιδάκια εφαίνετο καλΟς και προσηνής. Εις το τέλος της ζωfις του εζητούσε περισσότερον την συντροφu1ν

δ ,/. 'Ο ' θ , • 'ζ I των παι ιων. ταν η σκια του ανατου ηρχισε να σκεπα η το πνευμα

του ποιητού η ψυχή του εσύρετο προς την αγνην αγάπην των μικρών

παιδιών. Πριν σ6υσθή η ψυχή του εζήτει να στηριχ\tή δια τελευταίαν φορaν εις τrιν γαλήνην της αγάπης; ή, εις την δύσιν της ζωής του

αΧόμη, του εχάριζεν η φύσις όλην την μέθην μιας χαραυγής ;

3 6

Μίαν ημέραv ένας ζακύνθιος, μόλις έφ&ασεν εις Κέρκυραν, συ­

νήντησε τον :Σολωμόν δαδίζοντα είς την .Σπιανάδα. 'Ητο παχiις κα~ μύωψ ο συμπολ(της εκείνος του Σολωμού, υπερ6ολικ0ς καί ολίγον φλύα­ρος. Εστά,'tη εμπρος εις τον ποιητfιν και απεκαλύφθη.

- Αφέντη μου, σε προσκυνω που σε εLδα. Εtμαι ο Σπυράκης ο

ΓιαννακΟς σπετσέρης απο τη Ζάκυνθο.

Ο Σολωμός τον έπιασε απο το χέρι καί μ' ένα ειρωνικό, καλοκά­γαθο μειδίαμα του ε(πε:

- Βάλ, το το καπέλλο σου, φίλε μου, μη με αναγκάσης νά το βγά­

λω κ' εγω και μπορεί: να συναχωθώ. 1

Ενίοτε ο Σολωμος επήγαινε εις την συναναστροφην του λόρδου

αρμοστού Ουάρδου, ο σποi.ος ηγάπα τον ποιητήν. Μίαν φορaν όμως _

δυσηeεστή η καί δεν ήθελε πλέον να υπάγη, αν κα~ προσεκλήθη επιμό­νως παρa του άρμοστού διά του vπασπιστού τοv. Εμεσολά6ησεν δμως ο κόμης Αντώνιος Δοt•σμανης,2 στενος φίλος του ποιητού, και τους συνε­

φιλίωσεν.

Κάποτε εις τά άνάκτορα τοv άρμοστού, πeοκειμένοv πεeί φο6ερού

εγκλήματος συμ6άντος έν ΚερκύρQ. κατ' έκείνας τας ημέρας, ο α_ρμο­στής είπε, με πικρ(τν ειeωνε(αν, ότι μόνον 'Ελλην ηδύνατο να διαπράξη

τοιούτου ε ίδους κακούργημα. Τότε ό ποιητης απεκρrlθη

- 11 Greco e primo anche in delitto ...

Άλλοτε ο :Σολωμος εζήτησε μίαν χάριν από τον Άγγ"ΜJν γραμ­

ματέα του άρrμοστού, τον SIR Β Ο ΜΕΝ, ο οποίος ενφ του την ύπεσχέθη κατόπιν ηθέτησε τον λόγον του και είπε δικαιολογούμενος'

- Ηο dovuto cedere alle istanze di mia sposa.

Ο δέ ποιητης απήντησεν αποτόμως'

1. Το cι;vέκδοτοv ":otJτo μ.οο δt'Ι)γ-i]θ'Ι) ο γ'Ι)pοιtό~ ψ!λος; μ.οu κοιι ά.pχα.iος; διχα.στ'Ι)~ κ. ~ΊJμήτρtοG .. .. ...... • . 6στις; εγνώpισε προσωπιχώ' τον ποι'Ιjτ.. . . •••.... • • 1\έpκupα.ν . ( ~. Επιμ.: Όποu ει ν~ ι τελείες; εί<;; το πρωτότuπον, ε ίνα. ι σ6-ησμένε, οι λέΕεις: . " Ιlα.να.θt,να.ιοc• , σελ. 207) .

2. Ο Δοιίσμα.ν'Ι)ς; κα.τέλσ.6z διοcφόpο .............. θέσεις; ειι; τ'ijν οπrιpεσ!α.ν τοu · lov . . .. . ............... σuvέγpοιψεv ιτσ.λιστί ωροι(οιν tστορι • . . • • • • • πεpι τ~~ ~ποστολ~~ του Γλ~δστων .. • . .. ... . .. . ..... vήσον. (Σ. Σ.: Βι, το πp~1τότuπον όποu ε[vα.ι τελειες; ειvα.ι σ/S-ησμέvε' ot λέεειι;).

J07

ΑΠΑΝΤΑ ΣΟΛ~ΜΟr

- La sposa e una grande parola, ma la parola ιiata e una grande sposa.

Κατa το 1849 επήγεν εις την Κέρκυραν ο κ. Δημήτριος Μινω­τός, ο οποίος εζήτησεν απο τον αδελφον του ποιητού αν έχη να του ανα-&έση καμμlαν παρ«γγελlαν. Ο Δημήτριος έστελλε προς τον αδελφόν του μηνιαίον επίδομα εκατον ταλλήρων και επεφορτlσθη ο κ. Μινωτός

να τα παραδώση προς τον ποιητi)ν μαζι με μίαν επιστολήν. Όταν έφθα­σεν εις την Κέρκυραν επήγεν εις την οικίαν του Σολωμού και εl.πεν ότι έχει τα χρήματα, αλλά ο ποιητης του εμή,•υσε δια του υπηρέτου rου

να επιστρέΨη την ερχομένψ ημέραν. Την επομένην παρέ.δωσε :τρος υτον τα χρήματά ο δε ποιητης του εmεν·

-Αύριο νάρθης στη μια να φάμε. Την μιαν ακρι6ώς, μην α(.!γή­

σης γιατl εγώ δεν περιμένω. Επήγε. Εκάθi,σαν ε.ις το τραπF.ζι. Ο ποιηη1ς ήτο ε{Ιθυμος, ψ(!f­

σκοξυρισμένος. Πλατiι θολωτον μέτωπον, πλαδαρa μάγουλα, μακρ{ι τω­ziι στόμα, μάτια οπου ε\•<!> δεν 1ισαν μα{ιρα κατά τας στιγμιΧς του ενθου­

σιασμού η του θυμοίι του άστραφtαν η εμαύριζαν. 1

Το γεύμα του ποιητού ήτο απλούστατον. Σούπα, κρέας ψητiι κι.tι

κρασl άσπρο άφθονο. Εις το διάστημα του φαγητού 1\το διαχυτικ~Jτατο;. Έτρωγεν ολίγον και έπινε πολύ. Εις το τέλος εσηκι:!Jθη ο :rrοιητης και

ενψ τον συν<οδευεν εις τψ• 0-ί•ραν του λέγει·

......... όσεξε· μη στοχασθi1 τώρα να ξανάλ. . . ου!

.......... .. ς; να σ' ευχαριστήσω! .. ... ......... θα με ιδ11ς στη ρούγα· και ι.; •••••••••• •

Όταν έγραφε προς τον αδελφόν του Δημήτριον εις ΖάκυνΟον ο π ιητης συχ\•a του εζητούσε χρήματα και ένα 6αρέλι καλη 6ερντέα. 2

Το χρήμα δια τον ποιητην δεν ε'ιχε μεγάλην . σημασίαν και το

εξώδευεν ευκόλως. Όταν ευρίσκετο εις την Ζάκυνθον ο ποιητής, εκτι'ι;

του Ροίδη, τον οποίον έχει .απαitανατίσει εις το Ιατροσυμ6ούλιο''· εt\ο{Ί­θε ι χρηματικώς και πολλοiις άλλούς. Μεταξυ τούτων ήτο και μία ωραία

γ νή, σύζυγος ενος πτωχού εργάτου. Μίαν ημέραν επήγεν ε ις του Σο­

λωμού όπως ζητήση 6οήθειαν. Ο ποιητης παρετήρησε.ν Ωτι 1μο iγκυος.

3 8

- Με τέτοια φτιοχεια, και θα κάμης παιδιά; την ηρuη11σε,

1 ....... .. ....... φ'tj'> τοu χ. Μι11ώτοu . • Δ~ δ c :ι.Ι5iζον-:α~ ένεκα φθοριiς τω·ι σeλί~ων τc;u περ,οδικοiJ •Π:ι.νοιθrιν.χισ: >'. ;ι 8€pντέ:ι. = ωροι!ο~ μελίχροu~ ο~νο~ τ"Ι~ Ζιχκ•jνθοu με ωροι!οιν γε6σιν.

MEΛETffiiATA

- Έ I άφέντη, άΠήντησεν εκείνη μ' ένα πονηρον μειδίαμα, κάτου

απο το στ ώμα κανεlς δεν συλλογίζεται τη φτώχεια.

Ο Σολωμος εγέλασε καί της. έδωσε περισσότερα χρήματα απο άλλοτε.1

Εις την Κέρκυραν φίλοι του Σολωμο'ί'ι ήσαν μία φάλαγξ ανθρι(>­

πων των γραμfi&των, οί όποίοι ε'ζησαν ηρεμοι και γαλήνιοι την πνευμα­

τιΚi}ν ζωiιν μακρaν άΠο την κοσμικην χυδαιότητα, διετήρει όμως σχέ­σεις ο ποι της και με σημαίνοντα πρόσωπα τής κερκυρα·ίκής κοινωνίας.

Ο Βρ&'ίλας εθαύμαζε τον 'Τμνον εις την Ελευθερίαν και ιf.λεγε''

6τι δι' αυτού η ποίησις έφθασεν εις τον υψηλότερον αϋτής 6αθμόν. Όταν δε απέθανεν ο Σολωμός, ο Βρ&Ί:λας παρέδιδεν ως κα{}ηγη ·

τής τής Καλλιλογίας και Ποιήσεως είς το · Ιόνιον Πανεπιστήμιο''• και τότε έλα6εν ώς θέμα ενος μαθήματος την ποιητικi]ν εργασίαν του Σο­

λωμού, ειπων προς τοις aλλοις :

cnς ήτο καθο ποιητης θεωρούμενος ό Σολωμός; είς ποίαν τάξιv

ανήκει; π ία η θέσις ην κατέχει μεταξiι των συγχρόνων της Ευρώπης ; τίς η ποίησίς του και τίς η επιρροή του είς το μέλλον; Δεν εξιστορώ

6λον τον άνθρωπον, δέν θέλω να περιγράψω αυτον εις υμάς, οίτινες ηυ ­

τυχήσατε να ίδητε ίδίοις ομμασιν το εξαίσιον κάλλος τοϋ Π(!Οσώπου, Ο

εφαίνετο επιλαμ.."tόμενον εκ του aπαυγάσματος της θείας έμπνεύσεως, δεν

θέλω χαρακτηρίσει είς υμάς την κομψότητα της συμπεριφοράς του,

την aρμονίαν, τον γλυκύτατον ήχον της φωνής του, ούδε \ια σάς ενθυ­

μίσω την iκτακτον εκείνην όξυδέρκειαν, δεν {}έλω περιγράψει τας ίδιω­

τικaς αυτού αρετaς και τον ζήλον μεθ' 0"0 ένεψύχωσε του,ς νέους ε ις

το στάδιον των γραμμάτων, δεν θέλω ειπεί πρός υμάς πόσον συνεκινείτο εϊς τα ανθρώπινα δυστυχήματα, διότι "ίσως τινες έλα6ον αφορμήν να i­δωσι τά δάκρυα ρέοντα εκ των οφθαλμών του εις την ιδέαν ιδιωτικού

δυστυχήματος, περl ου ο κοινος άνθρωπος ήθελεν άδιαφορήσει».

Συχνa ο Σολωμος επήγαινε, με τον καθηγητην των μαθηματικών

Κουντούρην, να περιπατήσυ πρός την λιμνο{}άλασσαν Χαλκιοποί•λου

εντός της ποίας ε(ναι το Ποντικονήσι. Η τερπν1) θέα τον εμάγευεν .

Επήγαινε εις το παλαιον Κάστρο και Εδιδε ζαχαρωτa είς τα παιΜκιη τών Άγγλων που συναντούσε. Συνήθως έκαμνε μακρινοvς περιπάτους

προς την κερκυραϊ.κi]ν τοποθεσίαν την καλουμένην Κανόνι.

1. Mou το ιχ.φ'Ι)y'/)θ't] ο κ. Δε Bιlit;'l)ς;.

309

ΑΠΑΝΤΑ :ΣΟΛΩΜΟr

Μιαν ημέραν ο Σολωμος συνήντησε τον κύριον καθηγητην της

ελληνικής φιλολογίας εν τη Ιονίψ Ακαδημία Ιωάννην Ο ικονομίδην, ο οποίος είχε κατηγορήσει κάποτε την ποιητικΎιν γλtiισσαν και μερικοiις ιδιωτισμσiις του 'Τμνου εις την Ελευθερίαν. Ο ποιητης του είπε·

- Καθηγητή, που παίρνεις τα τάλλαρα σαν άμμο και αφίνεις άμμο εις τα μυαλa των νέων.1

Κατa τας ι:;ορτaς του Πάσχα επήγαινεν ο Σολωμος εις την ι::ξο­χi}ν δια να αποφύγη τους πυρο6ολισμοiις και τον εορτάσιμον θόρυ6ον.

Απεστρέφετο ο ποιητης προ πάντων το θέαμα της σφαγης των αρνιών. Μιαν φορaν επήγεν εις την εξοχi}ν του ποιητού κ. Μαρκορά. Ε­

κεί μία γηραιa χωρικ1Ί του έφερε κάθε αυγη διάφορα άνθη και ο Σο­

λωμΟς έλεγε·

....:._ Ecco la mia Laura.

Ο Σολωμος δεν ησθάνετο την ανάγκην της εργασίας. Ευχαριστε[­το να περιπατή εις ωρισμένα μέρη μόνος του και ανενόχλητος.

Ο ζακύνθιος δικηγόρος Άγγελος Ζήζος όστις τον εγνώρισεν εις

τ ν Κέρκυραν τον χαρακτηρίζει δια των εξής:

«Εις τους περιπάτους του όταν απαντούσε φί•σιν ωραίαν εγίνετο

π ρευθiις σκεπτικος και σιωπηλός. Ηγάπα την ι::ρημίαν. Ήτον εύπο­

ρος και ολίγον κοινωνικός. Εκ της πρώτη του νεότητος ελευ{}ερίως με­

τεχειρίζετο την πλουσίαν αυτού κατάστασιν. Εις τας συναναστροφaς ή­

το οχληρός, μελαγχολικος και σκυθρωπός, αλλ' όταν το aντικε ίμενον του

λόγου 1μο περίεργον η συνήθης του πικρία τον αφίνει, το πρόσωπό,,

του γίνεται . ζωηρόν, τα όμματά του σπινθηρο6ολούσι και η μεγαλοφυtα το αποκαλύπτεται». 2

Καηχ το 1837 εδημοσίευσεν εν Κερκί·ρ~ ιταλικi}ν μετάφρασιν του 'Ί'μνου εις την ελευθερlαν ο εκε[ διαμένων Ιταλος Δομήνικος Δε Νό-

6ιλι, όστις είχε διορισ{}ή καθηγητi]ς της ιταλικής και λατινικής φιλολο­

γίας εν τψ γυμνασίψ Κερκύρας. Εκτιμούσε πολiι τον 'Τμνον εις την Ελευθερίαν και όχι σπαν{.ως Κατ(ι τας ιταλιΚCtζ Παραδόσεις του εν τφ

γυ νασίφ απήγγελλε με ενθουσιασμον διάφορα τετράστιχα.

1. Mou σ.νεχοινώθ"Υ) ποφdt τοu κ. Γερcισίμοu Μι:.φκορ~.

2. Πp5λ. Λόγος επιτcίφιος εις τον θcίνσ.τον του ΔιονuσCοu :Σολωμού, υπ/J Αγγ. Ζήζοu. Ζιiκuνθος 1857 κα:ι την ι;;cι.κuνθCcι.ν εφrιμεpι~σ. ο Σπινθijp, έτος; σ.', σ.p. 18, 15 Iouν(ou 1843, σeλ!ς 140. Αι ολίγα:ι σ.uτσ.ί γpα:μμα.(, εντελώς άγνωστοι, μcις δί· δο•Jν μCcι.'Ι α.λ rιθ-ή κ::ι.t χα:pcι.κτrιpιστιχ1)ν εικόνσ. του Σολωμού.

31

ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ

Ο Κανδιανος Ρώμας εξέδωσεν εν Κερκύw κατa το 1853 συλλο­

γην στιχουργημάτων, αφιερώσας αυτi}ν εις τον ΣολωμΟν ο οποίος πρά>­

τος τον είχε παρακινήσει να γράΨη εις την δημοτικήν γλ.ώσσαν.

Εις τον πρόλογον ο Ρώμας aποτείνεται προς τον Σολωμον ως εξής: .

«Συ πρώτος με παρεκίνησες να στιχουργήσω είς την εθνικήν γλώσ­

σαν και είς σε επομένως οι πρώτοι στίχοι, τους οποίους δημοσιεύω, χρε­

ωστούνται. Αληθές ε(ναι ότι απο της εποχής εκείνης αλλεπάλληλα πο­

λιτικa και οLκογενιακ<χ συμ6άντα διέκοψαν την σvνέχειαν, όχι 6έ6αια

της άγάπης, άλλa της στενής σχέσεως ήτις μεταξ\ι ημών υπήρχεν' αλλ'

επειδij η φιλία μας δεν εδασίζετο επi εφημέρων θεμελίων, άλλ' είς τον

αμοιδαίον σεδασμόν, δια τούτο τό αίσθημα εκείνο το οποίον τότε έτρε­

φα προς σε ποτέ δεν ολιγόστευσεν ούτε απο τον χρόνον ούτε άΠο τά;

πε~ιπετείας της τύχης· όιh:ν, διέμεινα πάντοτε, ως ήμην τότε, ένθερμος ζηλωτi}ς και της αρετής σου και της εξόχου μεγαλοφυ"tας σου. Αλ'λ.Cι.

δεν ε(ναι μόνη η φιλία ήτις με παρακινεί να σας προσφέρω τό μικρον

τουτο πόνημα, μέ ώθοvσιν ακόμη και τα λαμπρά σου συγγράμματα. Συ

πρώτος εδώρησες εις το αναγεννώμενον έθνος σου πρωτότυπον ποίησιν . ~υ δια του 'Τμνου σου άΠέδειξες το υπέρτατον μεγαλε(ον είς το οποCον

να άνυψωθι) η γλώσσα μας δύναται. Συ είς τά αποσπάσματα του Λάμ­

πρου και τας άλλας μικρaς ποιήσεις σου, έδωσες τρd.νον δείγμα ότι οtι­

δεμία εικών, ουδεν αίσθημα, ουδεν πάθος vπάρχουσι, μη δυνάμενα δ ι' αύτής να εκφρασθώσι με τα διαυγέστερα καί τα ζωηρότερα χρώματα

και με τους χα~ιεστέρου'ξ; και αρμονικωτέρους στίχους. Συ τέλος απέδει­

ξtς ότι η εθνική μας γλώσσα ε(ναι ή αυτή ήτις άνύψωσε τους Ομή­

ρους και c vς Π ινδάρους, οίτινες εξέπληξαν τον κόσμον με τα ciσματα, τσ οποια', ως τα ιδικά σου, θά εCναι άθάνατα. Αγάπα με ως σε αγαπώ. καί νόμιζέ με πάντοτε ως ένα όστις σε εκτιμά και σέδεται~. 1

Τα Άνθη και την άφιέρωσίν τους έσατ1Jρισεν ό κε.ρκυρα(ος Κάλ-

λος δια του εξής διστίχου· ·

Ονάκαν&αν ζακυν3ιWιν γι' άνΗη rου Ελικώνος προσφέρεις εις τον Σολωμόν; ωσaν να ήτΟν όνος.

Εις μίαν α}ραν της aνοιξιάτικης δύσεως ο Σολωμός, ευρισκόμενος

. ..ι.ε τους αγαπητοiις φίλους του εις μίαν εξοχfιν της Κερκύρας, εδλεπεν

1. Άνθ"Ιj . Κερκόρ~, -.uπογροr.ψs(ον .Σχep!or., 1853.

31 1

ΑΠΑΝΤΑ .ΣΟΛ~ΜΟr

αφηρημένος την δύσιν του ηλίου. Εκύτταζε τα διάφορα χρώματα εις

την θάλασσαν, εις τα 6ουνu και εις τον ουρανόν , 'Τστερα εγύρισε και ε'πε προς τους φίλους του ποiι εκύτταζαν κ' εκείνοι σιωπηλοί.

- Κάπου λέγω γι' αυτu τα χρώματα, «όπου δεν έχουν όνομα κ' έ­

χουν περίσσια κάλλη», τέτοιες μπορούμε να πούμε ότι είναι και αι πολ­

λε.ς και πολυποίκιλες δυνάμεις της ψυχής ...

Ο ποιητης επρόσεχε πολ\ι εις την γλώσσαν των χωρικών και, ό­τ ν ήκουε καμμίαν ωραίαν λέξιν ll φράσιν άγνωστον, πάντοτε έδιδε

προς αυτο\ις ολίγα χρήματα.

Και εις την Ζάκυνθον ο ποιηη)ς επρόσεχεν εις την γλώσσαν του λαού και εις τα τραγούδια οπου έψαλλεν ένας τυφλΟς επαίτης.

Ο Σολωμος και ο Θωμαζέος. Ο ποιητΥjς συνεδέθη δια στενής φι­

λiας με τον εξόριστον εν Κερκύρ~ δαλμα.τόν, ο οποίος εγένετο κοινωνοr;

των νεοελληνικών γραμμάτων.

Κατu το θέρος του 1853 ~::κυκλοφόρησεν εις την Κέρκυραν η ψευ­δ1]ς διάδοσις ότι εις την Κωνσταντινούπολιν εσχηματίσθη μία εταιρία, εις την οποίαν συμμετείχον και Ιταλοί, εναντίον της Ρωσσίας . Δια τού­

τ μερικοt εκ των εν Κερκύρq. Ιταλών υπέστησαν παρa των κατοίκων

προσ6λητικοlις υπαινιγμούς. Μίαν νύκτα δύο Ιταλοi. ει.ρισκόμενοι εις

Ε\ οινοπωλείον 11κουσα.ν τας αυτuς ύδρεις. Εξηλ3ον εν σιγή και μετ'

ολίγον επέστρεψαν, Τότε ήκουσαν έξω φωνCι.ς και άσματα και νομί­

σαντες ότι προκαλούνται, εξέρχονται και συμπλέκονται. Εις την συμ·

πλοκi]ν εκείνην ~μεινε νεκρος ~νας ηπειρώτης. Δια το έγκλημα τούτο

χατεδικάσθησαν οι Μο Ιταλοί., ο ένας εις itάνατον δια φόνον εκ προ­

μελέτης, ο άλλος εις εικοσαετή δεσμά. Η απόφασις αύτη εf}εωρήθη ω; μ η στηριζομένη επi γεγονότος εντελώς αποδειχθέντος. Δια τούτο ο

Θωμαζέος tfχαμεν αίτησιν εις τον πρόεδρον της Γερουσίας και τους γε­

ρουσιαστuς των Ιονίων Νήσων, ζηiών ν' αποδοθί1 η δικαιοσύνη και η

ζω1) εις τους καταδίκους. Ο Σολωμός, εις την περίστασιν ταίιτην , εφάνη συνεπίκουρος είς

τον Θωμαζέον, ο οποίος μετεχειρίσθη το θάρ'ρος εκείνο των μεγάλων ψυχόJν u'που αντικρύζουν κάθε Χίνδυνον.

Ο Σολωμος συζητίυν με τους δικαστό:ς, ΠQΟσήλωνε τα προφψικά

του μάτια κατεπάνω τους και κατώρθωνε να αποσπ&ση την προμελετη­

r ίv ι, aσπλαχνίαν των .

.11 2

ΜΕΛΕ'fΗΜλΤΑ

Αν και εγν<\ιριζεν ο ποιηη~ις την άπόφασιν της έξουσίας και των

αρχών τας παρεκάλει δεικνύων οτι θέλει να ελπίζn εκείνο δια τό οποίον

απηλπίζετ . Παρακαλ<Δν ό Σολωμος ένα δικαστήν, να εισακούσn την παράκλησιν του θωμαζέου, του {λεγε μέ ι.ιπερήφανον μέτωπον και με

δυνατ!ιν φωνljν άντηχούσαν ώσuν ύ6ρις. - -- Σας φιλώ τά χι\>ια. Ο Σολωμος επiιγεν είς τον λόρδον υψηλu'' αρμοστ1tν καί τόν παρε­

κ<iλε.σε γα επέμδn. Αλλa ο'ότος ηρνήθη δικαιολογούμενος ότι δεν του επ~τρέπετο -και άφού 'Ι)κροάσθη μετa λύπης τόν ποιητην του είπε'

--Μη με λυπε(τε και μη καθίστατε τrιν θέσιν μου δυσκολωτέριχv

α.ιϊu ό,τι εί,•αι.

Ο Σολωμος του έπέhειξε την κu6έρνησιν και τούς διΚαστaς οι uπ"ίοι προσέχουν δια να οδηγήσουν την συνείδησίν των συμφώνως με

τοuς Ιtορύ ους της αγοράς καί ·ιων δρόμων.

Ο r:tρμοσtlι; ε(πεν είς τόν ποιηη)v ότι μόνον μία αίτησις των α­

δελφιόν το u φονευθέντος uπf.ρ του φο,•έως θα ηδύνατο νά εξιλεώσn την γερουσίαν . Ο Σολωμό;, αμφιυάλλων περt της επιτυχίας, άπετάθη π(?ός

τόν uρΟόδ ξον επίσκοπον. Ο επίσκοπος κατ' aρχάς εφάνη ψυχρος και

επιφυλακτικός, ε.ίς τi}ν θέρμην όμως των λόγων του ποιητού εγερθεlς

άπο της έ ιιας του Ι)σπάσθη συγκινημένος τό μέτωπον τοι·ι Σολωμού, i>

όπο(ος έσ;ωψε μέ σέ6ας καί του εφίλφε τας χε(ρας.

Η φιλία τού Θωμάζέου καί του Σολωμού fιτο στερεa καί άδιάπτω­

τος. Όταν ό ~ωμαζέος μετέφρασεν είς την απλοελληνικ1)ν μερικa σερ-

6ικa τραγούδια, ο :Σuλωμος ειlρεν είς αvτa ένα άέρα των -έλληνικών

ίίουνιόν και ήθελε να τα τονίσn ό Μάντζαρος. Ό Θωμαζέος ηγάπα τον Σολωμον καl έγραφε περι αυτού· «νέος

έψαλε την έλευθερίιχν -niς Ελλάδος και ύστερα εσίγησε διά να ψάλτι κα­

τόπιν μίαν ποίησιν οχι ολιγώτερον αρμονικitν αfJ.ά περισσότερον μελε­τημένην ( ΝΟΝ ΜΕΝΟ ARMONIOSA Ε PIU MEDITATA»). Τας λέξεις ταύτας έγραφεν ο Θωμαζέος εις μίαν συγκριτικi)ν μελέτην μεταξi'

της Κορσικής, των · Ιονίων νήσων καί της Δαλματίας.

ο Σολωμος e ίχε μεγίστην εύΧολίαν να μιμήται τα εργα διαφόρων ποιητών καί νά παρωδι1 Ο Θωμαζέος αναφέρει ότι του άΠήγγειλεν ό

ποιητi1ς ένα στιχούργημα ειργασμένον κατa τον τρόπον του Μόντη κα ι.

εν άλλο κατu τον τρόπον του Μπάϋρον, τα όποία έφάίνοντο άΠαράλλακτα

ως να είχον γραφή παρ' αυτών. Κατa τό 1857, όταν απέθανεν ό ποιητής, ό Θωμαζέος έγραφε ν t J<

Ί'ορίνου ε ις Κέρκυραν προς ένα φίλον του· . «Ακόμη και αν εi.ιρεθο uv

313

ΑΠΑΝΤΑ ΣOΛgJrior

όλα όσα έγραψεν ο Διονύσιος και πάλιν αποσπάσματα θα εlναι. Ήτον εκλεκτον πνεύμα, αλλa η εVκολος φήμη, ο τίτλος του κόμητος κα~ τα

πλούτη τον έδλαψαν ... Μη ειπιlτε αυτa εις κανένα, αλλά. κανεtς δεν τον

ηγιiπησε και δεν τον εξετίμησε περισσότερον aπο εμέ>.

Κατa το τέλος της ζωής του ειργάζετο δυσκολώτατα ο Σολωμός. Τούτο ο θωμαζέος το αποδίδει εις την εκ φύσεως οκνηρaν διά-&εσιν

το υ ποιητού. Εγω όμως νομίζω ότι κατa την εποχfιν ταύt'ην ακρι6ώ;

ήρχισεν η ενσυνείδητος εργασία του δημιουργού. Ωρίμασε πλέον το

πνη)μα του και ελεuθερ6)θη η σκέψις του απο τα ξενικCχ δεσμά. 1 Ο

ΣολωμΌς ησθάνετο την σκέψιν δαθέως και δια να εκφράσn την ιδέαν εις εντελεις στίχους ι::προηγε{το μακρa και ε."tlπονος διανοητικη εργα­

σία . Αι τελευταίαι του διανοητικαi προσπάθειαι εζήτουν την αντόνομον

τέχνην η οποία ανευρίσκει εις εον εαυτόν της την αιτίαν και τον σκο­πόν της. Εις τα τελευταία του ποιήματα φαίνεται ως να αρvι\ται ,;ην

πρ6.rrην του ποιητικfιν έργασίαν, το πνει\μα του κουρασμένο'' και ολί­γον ανήσuχον, απο το αντίκρυσμα της υπερτάτης τέχνης, περιφρονεί το ς συνδυασμοiις της ομοιοκαταληξίας και τας ενα'λλαγaς του ρυθμού

και ζητεί μίαν νiαν aρμονίαν εις την ένωσιν της δαθντέρας σκέψεως

με την απλουστέραν μορφήν. Όπω; fιτο ευαίσθητος ο Σολωμός, η ιδέα

εγεννάτο εις τrιν σκέψιν του μf: μεγάλην έντασιν και παραστατικότητα.

'Οπως ο φυσιολογικι)ς άνθρωπος είναι πλέον ευαίσθητος απο το ζώον,

ούτω και ο κα'λλιτέχVης (δεν γνωρίζω αληθινώτερον απο τον Σολωμον

εις την νέαν Ελλάδα) πάντοτε είναι περισσότερον ευαίσθητος απο τον

κοινον άν-3ρωπον. Η ιδέα ήτο δια τον Σολωμον ένα ψυχικον πρόπλα-' ι λ'"~ ' Σ ' ι σμα, το οποιον ε:π.ρεπε να επακο Οvυ•ιση η εργασια. υχνα περιπατων

ο ποιητfις εις την Σπιανάδαν ανεζήτει μέσα εις την σκέψιν του την φεύ~ γουσαν ρίμαν.

Μίαν τοιαύτην ημέραν παρουσιάσθησαν εμπρός του δύο άνθρω­ποι. Ο ένας 1\το ξένος, ο οποίος επεθί•μει να γνωρίση τον ποιητήν, ο

ι:iλλος ητο φορτικός κερκυραίος, κολακευόμενος ότι έχει σχέσεις με όλον τον καλόν κόσμον και ότι γνωρίζει όλα τα σημαίνοντα πρόσωπα. Δεν

είχε την παραμικρaν σχέσιν με τον Σολωμον εν τούτοις είχεν αναλάδει

να του συστήστι τον ξένον.

1. Ο ΚσιλοΟΎΟtιpο~ σινσιφέpει δτι ο Σολωμός; δτσιν tΎρσιφεν 8\1 ΚΙ!pχόρ; τouc: Ε· λειι έpοιιc; πολιορχrιμένο~ πpοσεπιίθει νσι μτιν οπιίρχη εις; σιοτούc; οιιδέ ε ις στ!χοc; ο οπο ίος σιπλώς νιι ενθtιμ!ζη ξένον ποι'Ιjτ1)ν (Πσινσιθ'ήvσιισι, έτος; β', 30 Moιtou 1902). Βλέπε χσιι τ'ljv επιστολ 1jv τοιι θωμσιt;έοu εις; τοv ζσιχόvθιοv ιστοριοΎpιiφον Π. Χιώ· ":'ΙJ ΙΙ , δ'Ιjμοσιειιθε(σσιν εις το περιοδικόν "t'IJC: z~κόvθοιι ΑΎσ.v!ΠΠ'ΙJ του ιlτοιις; 1867, τιu· χος β', dM•J Cίμ\λsi πep\ τω Σολωμού.

31 4

ΜΕΛΕΤΉΜΑΤΑ

Ο Σολωμος ερεθισμένος διότι τον απέσπασαν απο τας σκέψεις του ήκουσε σιωπηλΟς την σύστασιν και ύστερα, στρεφόμενος, με ένα έιρωνι­

κον μειδίαμα, προς τον ξένον, τον ερωτά.

-Και ποιος ε(ναι, παρακαλώ, αuτος που σας εσύστησε προς εμέ ;

Και έφυγεν ο ποιητης αφίνων έκπληκτ-ον τόν ξένον και κατησχυμέ:

νον τον άναιδή κερκυραίον. 1

Ο Πα-uλος Κόστας 2 ε(χε φιλίαν με τον Σολωμόν. Ο Κόστας δια­

μένων εν Κερκύρq. συνέθεσεν εν ποίημα επ' ευκαιρίq. της εισαγωγής των υδάτων. Εις το ποίημα φαντάζεται ένα τύφλΟν όστις πρώτην φο­

ρaν ακούει του ύδατος την ροην και ψάλλει το ευχάριστον γεγονός. Η

ιδέα αύτη του υπηγορεύθη παρa του Σολωμού.

Ο Λουδοοίκος Τσιαμπολίνης, ο συγγραφεiις της ιστορίας τ!jς ελ­

ληνικής επαναστάσεως, διαμένων εν Κερκύρ~ εσχετίσθη με τον Σο­

λωμον και ετέφρασεν εις ιταλικΟ'uς στίχους την ωδην εις μοναχήν .: 3

Απο το -&ρόνο του 'Άπλαστου οιαγγέλοιεκατεδήκαν και μες του μοσχολίδανου

I Ι

το συγνεφο εμπηκαν

να ιδούν που το κοράσιο κινάει στην εκκλησιά ...

Η μετάφρασις των πρώτων δύο εξαστίχων έχει ως εξής:

Scesi in teπa dagli alti splendoή, ove in trono l'Eterno riposa,

1. Mou c:tνεκοινώθ"Ιj πα.p~ τοu κ. Φρ. Κο ......... .. . (Κα.τα.στpα.μμένο •Πα.νιχθ'ήνα.ιιχ» σ. 211, 1907).

2. Ο Κόστα.~ ε8'Υjμοσ!εuσε /)ι~φορα. διi'Jλ ........... . εν KεpκόpCf κα.ι εν ωpα.ίον περι εκπα.ιδεuσεω,. Ο φ!λο, χ_. Στέφσινο~: ΜαιpτC~κ'ΥΙ~ ποι'Υjτ'i)~ μου ε/Jιηγ"ήθη χ~ποτε, ότι ο Κόσται~; μη σuμφωνών μετ!i το() Σολωμοίι περι τη\; ερμ"Ιjνε!α.ς ενός χωρ!οΙJ το() Δctντη εζ~τησε δι' επιστολής; τ'i)\1 yΙΙώμ'Ιjν το() Ισι­κώ/Sο() Λεοπctρδ ι. Ο .Ιίόστιχς; οπήρξε φ!λο' χσιι ~ι1\ιίσκα.λο~ πολλών ~ια.πρεπών επτα.­νησ!ων.

(Κα.τιχστρα.μμένο «Πιχνσ;θ'ήνιχιιχ » σ. 211, 1907). 3. Τ'i)ν μ.ετιiφpιχσιv ταιόt"Ιjν ο Τσιοιμπολ!ν-η\; εaημοσ(ευσε χα.τ~ 1ψώ,;ον εις; τe;ύχο~

τφ 1836 εις την ιτιχλικ'Υjν πόλιν Φορλl (προλ. Ιτοιλικ'Υj Βιβλιογροιψ!α., τόμο~ 11, Μι-λιiνο, 1836, αριθ. 756, σελ. 74), κοιτόπιν ~ε την ........ , ( Σ"Ιjμε lωσ"lj: 'Ενεκοι; του ότι ε ίνιχι 8υσα.ν<*rνωστα. δον διοιδctζοντσιι πσιρσικιiτω)

315

ΑΙΙΑΝΤΑ ΣΟΛ2ΜΟr

stanno intenti degli angeli i cοή entro a nube d'incenso odorosa vacheggiando la Vergin che all'ara s;incammina ccn tacito pie.

Ε ήsόrto; favella una voce che da labbra dorate sprigiona. Ε ήsorto ήsponde veloce uno spirto che dolce ragiona. Hanno in volto la face del sole han sul labbro 1' amore e la fe.

Ο ΣολωμΟς έσχετίσθη καίμε τον ιταλΟν φιλόσοφον Βικέντιον Να­

ν ύτσην, ο οποίος ήτον ακαδημα·ίκΟς της Κρούσκας και εχρημάτισεν επt

τέσσαρα Ετη διευθυντfις του λυκείου τής Λευκάδος, 1 καί με τον ιταλΟν

αντοσχεδιαστi}ν Μποριόνη, προς τον οποίον €δωσεν ως θέμα δια ν' αυ­

wσχεδιάιηι το ιταλικόν του ποίημα ORFEO. 2

Cantor che vuoi la sposa, e coπi al cieco carcere deιlla notte e dell'obblio, non t'incresca se, jnnanzi a quello speco, giunsi, con questi incliti .spirti, anch'io .. .

·Ο Κωνσταντίνος Ασώπιος, καi}ηγητi}ς της ελληνικής φιλολογ(ας

ε ις το Ιόνι.ον Πανεπιστήμιον της Κερκύρας, διηγείται 3 ότι ο Σολω­

μοc; απεδοκίμαζε το εις την άλωσιν του Σουλίου ποίημα του Β ιλαρά 4

δι.ότl. εξύμνει τύραννον.

1. Ο Ν~νο!ίτστ,ς; ε~'Ιjμοο!ευσε ~ι~ τους; επτ~v'Ιjσίοuς; ::ϊπουΟ~στcις; ψ!τομον ιτ~ι­χ ν yρrιμματολοr!αν, έyριχφε δ~ χι:tι rιπλοελλ'Ι)νtχο!J, στ!χοu,, χrιτιt. t 1JV μιφτuρLαιν τr.ιu Τσιι:tμπολ!ν'Ι) . (Proce e Poesie, τομ. 1. σ. 196).

2. Το πο!'Ι)μαt το~το τοu Σολωμοιί μετεφριf.σθ'Ι) uπό τοu Καιλοσrοιίροu χιιι t&'IJ· μοσιεόθ7j ει, 't4 cΠσιν~!h'jvσιιιμ (έτο' Β', 1902, σελ. 161).

3. Βλπ . Φιλολοy!σι~; Πιiρερrσι, τ~ Σοότσεισι κλπ. Αθ'Ιjν~ι 1804, σeλ. 188. 4; · Ει~; το Μν'Ι)ruριχόν τει!χος; των ·Π~vσιθην~!ων• περι Σολωμοό (30 Μαιtοu

19Ό2, σελ. 124) χαιθfuς; χαιι εις; τιι •ΠσtvαtθήνΙΣtΙΣ• 't'IJI: 31 Μαιρτ!οu 1904 ( σελ. 368), εδ'Ι)μοσιεύθ'Ι) ως; Ο:ποδι~όμενον εν Ζι;κόνθφ είς; τον Σολωμ.όν τό eE'IJI: δ!στιχ.ον του Βι· λ01ριt (13λέπε Άπrιντι:t · Ιωιf.ννοu Βιλαρ~. Ζιf.χυνθος; 1871, σελ. 142).

Γuμνός; στον κόσμο μπψσt κσtι θε νιι 13Ύω yuμvός; , Ο >tδc:ψο~ ' ι<(va:t ε~VΟ\; 0 1\ε'i ε(va:t 'Κit.VI!νδ\;.

Ε!ν~ι δε Μριiφρ~σις; τοu ~ρχ~!οu exe!vou ελληνιχοό διστ!χοu·

ΓΊ)ς; επέδην ΎUμ'Ιός;, yuμνός; 0" Οπό yrιCrιν ii.πε ιμι· Ι<αι τ ι μιίτ'Ι)ν μοχθώ, ruμνδν ορών τό τέλος;.

3 16

Ο Σολωμ.Ος ενεΠνεύσθη τον Π όρφυραν 1 t.'Κ τον εξής γεγονlr

τος: Ένας νέος Άγγλος στρατιώτης εν4> είχεν υπάγει δια να κολψ-6ήστι εις τον λιμένα της Κερκύρας κατε6ροχθίσθη από εν θαλάσσιον τέρας. Λέγει δια ένα πουλι που κελα·ίδεr εις -r ακeογιάλι. ρο . . Την . άλλην ημέραν τα κύματα έρριψαν εις τrιν ακρογιαλι4ν ένα c:t.ΠΟ­μεινάeι του σώματος.

Κοντιl είν' εκεί στο νιον εμπρΟς ο τίγρις του πελάγου, λλ ' I \ ' Α' \ r ' και, α οια . μακρυα ει ναι το σπαvι, μακρυα εLναι το ντουφεχι..

Το ωραlον απόσπασμα (III-V) είναι εις το ιπόμα τον κολνμ6ητού όπου εξυμνεί τας καλλονaς της φύσεως πριν σνναντήσn το θαλάσσtλ)ν

τέρας. Λέγει -δια ένα πουλt που κελαϊδεί εις τ' ακρογιάλι.

Εκεί γρικQ. της itάλασσας ικαι το·tJρανο\ι τα κάλλη, κ' Ε.ΚεL τραδQ. τον ήχο του με όλα τά μάγια πούχει. Γλυκa έδεσε τη {}-ά.λασσα και την ερμιa του βράχου ...

Ο σατυρικός ποιητi}ς Ανδρέας Λασκαράτος κατa την νεανικήν του ηλίχαιν (1833) ήτο διορισμένος εν Κειrκύρq. εις τα γραφεί.α της

Γερονσ(ας, και μαζt με άλλοuς φιλομούσους νέους εσύχναζεν εις του

:Σολωμοv προς τον οποίον εδείκνυε τους πρώτους στίχους του. Ο ποιη­τfις ενεοοθυνε εις το πνεύμα και την ΨVΧ'ιν του νεαeού Λασ-καράτον

και τον ε έχετο με ευχαρίστησιν. Μίαν ημέραν ο Λασκαράτος ευρίσκει εις το γραφε'ιον . του Σολωμού ένα νέον αναγινώσχοπα /:να ανόητον στιχούργημά του, και ο ποιητi]ς τον ηκeοάτο άφωνος και σκεπτικός, εις

το τέλος δε τον επήνεσε. Όταν όμως ο Λασκαράτος του aπήγγειλε στ(χους του ο Σολωμ.Ος τον διέκοπτε, του έκαμνε παρατηρήσεις και τον

εδιόρθωνε, και όταν του παρεπονέθη δια τούτο και ταυ ανέφερε τον άλλον νέον στιχουργόν, τότε του απήντησε ο :Σολωμός

-Έχε Wtομονήν. Απο τους στίχους σου aφαιρώ γιατt vπάρχε'

και κάτι καλΟ που μπορώ να το αφίσω, εν{ρ από του άλλον δεν αξίζει

τίποτε και για τούτο δεν αφαιρώ τίποτε. 2

1. rσιλλιστι requin, ελλοrινιστι π6ρφuρcις;, εfaος; κcιρχα;ρ(cι. 2. Το ~νσιφέpeι ο Λοισκσιp~το\i e ι\i τσι σινέκ&Ιτα. cιπομνημονeόμοc:tct τοu.

317

ΑΠΑΝΤΑ ΣΟΛΩl\ΙΟr

Ο Σολωμος έτρεφε μεγάλην άντιπ&θειαν εναντίον των αδελφών Σού•σων, οι οποιοι κατηγόρουν τον δασιλέα '0-Ιtωνα διότι απένειμε

προς τόν ποιητήν, κατα τον Φεδρουάριον του 1849, τον χρυσούν Σταυ­ρόν τουΣωτήρος.

Μετα την ι:λευθεροτυπίαν ( 1848) ο Αλέξανδρος Σούτσος μετέδη ε ις Κέρκυραν όπως δημοσιεύση λιοέλλους εναντίον του '0 -Ιtωνος. Τό­

τε εζήτησε να επισκεφθιi τον Σολωμόν. Επήγεν εις το σπίτι του ποι­

ητού και εκτvπησεν· όταν εφάνη ο υπηρέτης του είπε· - Π f.ς πως ο ποιηη1ς Σο& σος περιμένει κάτω. ΕυθiJς μετ' ολίγον ο ζακυνθινος υπηρέτης εγvρισε καί μέ μίαν

ε ι ρωνικην αδιαφορίαν του εCπεν ·

- Ο κόντες προστάζει να σας πω, πως δεν ξέρει κανένα Σού­

τσον ποιητήν.

'Ητο μία εκδίκησις.

Ο Αλέξανδρος Σούτσος εις το Πανόραμα της Ελλάδος, εις μίαν

επιστολΎ)ν πρός τον βασιλέα "Οθωνα γράφει·

Ο Κάλδος και ο Σολωμος ωδοποιοl μεγάλοι κ' οι δύο παρημέλησαν της γλώσσης μας τα κάλλη, ιδέαι όμως πλούσιαι , πτωχα ενδεδυμέναι δεν είναι δι' αιιονιον ζωην προωρισμέναι.

Εις μίαν σημείωσιν του ποιήματ.ος προς τον δασιλέα Όθωνα

γράφει ο Σούτσος

«Oi. Σολωμοl γεννημένοι εις την Ζάκυνθον και προικιqμένοι με

λαμπρ<Χν φαντασίαν, αδίκως παρημέλησαν της γλώσσης ημών τα κάλλη

και ηκολούθησαν είς τας ποιήσεις των της ιταλικής στιχουργίας -tους κανόνας. ΜεταξiJ των ποιημάτων του κ. Διονυσίου Σολωμού, όστις πε­

ριέπεσε κατ' εξοχΎjν ι;ις το περt ου ο λόγος άτοπον, σημειώσεως άξιος

είναι μάλιστα ό εις την ελευθερίαν διitύραμ6ός του πλήρης .Jψους και οίστρου πινδαρικού, με όλας δε τας αναριθμήτους ελλείψεις τής γλώσ­

σης και του ρυθμού, αι όποίαι ασχημίζο:υν όλα του τα ποιήματα, ευ­κταίον ε(ναι προς το συμφέρον της φιλολογ(ας μας ν' αφι)ση ο ν~οr: ο-ό­τος; ποιητης τον αργον οίον, το DOLCE FAR ΝΙΕΝΤΕ των Ιταλών και ν' αναλάδη τας πολύν ήδη χρόνον παρημελημένας ποιητικ<Χς εργασίας του;ι),

31 8

ΜΕΛΕΤΉΜΑΤΑ

Νικόλα-ος Sολωμός, ο ποιτ€ρα.; -::ου ποι·~τή. Εκ τη~ πινοικοθ1;κης ~ολωμοb - Λο•)ντζη.

Ποιοdι. τφ κ . Χ. Λ. Ζώη, εν Ζα;κι.\νθφ.·

319

ΜΕΛΕΤΉΜΑΤΑ

Ο Σολωμός καί ο Ρεγάλδης. Κατά το 1851 ευρισκόμενος ο Ρε­

γ&λδης εις την Κέρκυραν εγνώρισε τον Σολωμόν περί του οποίου έ­

γραφε · τά εξής εις τον ποιητfιν Γεώργιον Ζαλοκ<οσταν.

<Η ομιλία τον είναι ένας θαυμάσίος συνδυασμος κριτικής καί :τοι­ήσεως. Εις τους λόγους του αναλάμπουν συχνa μεγάλαι είκόνες καt οταν

· ο ιλfι περt των μεγάλων συγγραφέων τους άνατέμνει μέ σπανίαν τέ­χνην. Ζτι μονήρης αποφεύγων τας κοινωνικaς σχέσεις. Όποιος επιθυ· μεί νά τον ιδ-fi τον ευρ-ίσκει εις την Σπιανάδα καί μετά μεσημβρίαν πα­

ρa την αγγλικfιν εκκλησίαν. Συχνa αναμιγνύεται εις τα παιγνίδια των παιδιών που πηγαίνουν είς το παρά την εκκλησίαν σχολείον. Αγαπ(Ί.

τοος Ιταλοiις και εχει ψυχfιν με εύγενή αισθήματα>>. ι

Ο Ρεγάλδης εtπεν ότι ο 1Ί'μνος εις την ελεmreρίαν ε(ναι 11 πρ~)­τη και λαμπροτέρα σελlς τijς νεοελληνικής ποιήσεως.

Εις riιν επιστολην ταύτην του Ι~εγάλδη ο Ζαλοκιοστας απήντα ότι

εάν εγίνετο λόγος περί των ποιημάτων του τούτο το ο)φειλεν είς τον Σολωμόν. - «Με ευχαριστήσατε, iγραφε προς τον Ρεγάλδην ο Ζαλοχιο­σταςt ομιλούντες περt Σολωμού, εiναι ένας παράδοξος άνitρωπος που

τόν Λατρεύω απο πολλών ετών. Εtναι ο μόνος ποιητης δια τον οπο(ον θa ύπερηφανεύεται μ(αν ήμέραν ό δυστυχισμένος αυτος τόΠΟ9>·

Την 30 Αυγούσtου 1851 εις την αCθουσαν της εν Κερκύρ~ · Ιονίου

Ακαδημίας ο ΣολωμΟς απήγγειλεν, ενώπιον εκλεκτού άκροατη!?ίου, το

ιταλικΟν πο(ημά τον LA NAVICELLA GRECA 2 αποτεινόμενο; προς

τόν Ρεγάλδην όπως αυτοσχεδιά.στι 6Πl του θέματος τούτου.

· Salvet d'Eterna teπa inclito figlio, ove grande fU sempre i1 canto e l'opra, nelle prospere sorti e nelle avverse, ove la pie.tra e l'arid' erba e buona; ove barbaro gίunsi e tal non sono.

Ο Σολωμός κατά τά τελευτα(α έτη της ζω1iς εστράφη προ; την ιταλικην σύνθεσιν. 3 Το πο(ημα τούτο ξ(ναι δείγμα του τρόπου με τον

1. Βλ. τό tν Αθ~ν~ις; οπό τοο Α. Φρ~Ι5~σ!λ'!J ....• • . · Ιτ~λιστl tχο ιδόμενον πε­ρ~οδιχόν Rassegna Ellenica 1, σελ. 77.

2. Μετεφριiσθ1j υπό του Γ. Κ~λοσγοόρου (δλέπε Π~να.θi)να.ια., ετος; β ' σελ. 114) . 3 . Τι1 ιτα.λιχά. σον~ττα. τ1j~ νεα.νιχ'Ι)>; -ήλιχr~ του .Σολωμοu ε~s/Jδθησα.ν μs α.φιs­

ρι.-Jtιχ>')ν sπιστολ'ήν προ~ τον 06γον Φώσκολαν, πα.ρ& το~ λογιοιι Λοιιδο6!κοΙι Στ:;Jciνη,

320

ΑΠΑΝΤΑ ΣΟΛΏ.ΜΟΙ;.

οποίον ειργάζετο ο Σολωμός, είναι ένα συγχώνευμα του επικού μαζi

και του λυρικού είδους εις μίαν ωραίαν απλότητα.

Ο Ρεγάλδης γράφει περL του ποιητού:

«Ο Σολωμ.Ος είναι η πιστοτέρα έκφρασις της πατρίδος του· η

_γλώσσα τη'' οποίαν μεταχειρίζεται είναι η μόνη δια την ποί.ησιν και ο στίχος του, εκτος του ωραίου της συλλήψεως, είναι θαυμάσιος δια την

aρμονίαν. Ο ιππότη; Ν. Μάντζαρος μου fλεγεν ότι δυο άνθρωποι επέ­δρασαν ζωηρ(ος επ' αυτού, ο Τσιγγαρέλης και ο Σολωμός, ο ηγεμών της

αρμονίας και ο ηγεμι'ον της νεοελληνικής ποιήσεως ... ».

Εις τους πρόποδας του κερκυραϊκου λόφου όπου υπάρχει ο φάρος,

και παρa την αγγλικ1]ν εκκλησίαν συχνa συνηντάτο ο Σολωμός με το''

ΡεΎάλδην κατa το 1851.

Οι δύ ποιηταl εις μακρινοvς περιπάτους ωμίλουν συχνd. περt της ιταλικής φιλολογίας, περl του Μαντζώνη, του Λεοπάρδη, του Μόντη.

Εδιηγείτο Σολωμο; την εν Ι ταλίq. ζωήν του. Έλεγε τας εντυπώ­σεις του.

- Monti e una nuvola fortemente c0lorata. Π Leopardi e tor­pido.

Κάποτε ο Σολωμός είπε προς τον ιtαλον αυτοσχεδιαστήν'

- Per nιe la poesia e la ragione convertita in imagίnι e sen­timenti.

Ο Ρεγάλδης, ?iαθd>ς διηγείται ο ίδιος, εσκόπευε να μεταφράση ιτα­λιστί τον ύμνον, δεν το έκαμεν όμως διότι μίαν ημέραν εις τον συνηθι­σμένον των περ&τατον, του παρουσίασε μίαν ιταλικην μετάφρασιν ενος

ποιήματος του Σολωμού δημοσιευθείσα ν υπο. ενος 6ενετού. Την επομέ­νην ημέραν τον ηρώτησε αν την εδιά6ασε.

- Δέκ στίχους, απήντησεν ο :Σολωμός,

-Και γιατί όχι όλην; τον ηρώτησεy ο Ρεγάλδης.

φίλοu τοu ποιητού, εν Κερχίιρq. χα.τιi το 1822 εκ τοu τuποyρα.φε!οu της; Κu1Jεpν1}­σεω;. Ο δε ι;;α.χuνθιος; ποιητ'ijς; κ. Αριστε(θης Κα.ψοκέφα.λος; εθημοσ!εuσεν α.uτci, εν Ζχκι.Jνθφ χα.τ!l το 1902, εις tμμετρον ελλ'Ι}νιχ-Υjν μετά.φρα.σιν.

321

ΑΠΑΝΤΑ ·ΣΟΛΩΜΟr

Και ο ποιητi]ς απήντησεν·

- Perche l'uomo non assiste di buon grado alla distrnzione di se medesimo.

Και ο Ρεγάλδης διέκοψε την μετάφρασιν.

Μίαν νύκτα κάτω απο το φως της σελήνης επεριπατούσεν εις την

Σπιανάδαν ο Σολωμος μαζl με τον Ρεγάλδην. Ο ιταλός αvτοσχεδια­

στi)ς ηρώτησε τον Σολωμον αν θα εδημοσίευεν ολόκληρον τον Λάμπρον.

-Όχι, απεκρίθη ο ποιητής, διότι όλον τον ποίημα δεν φθάνει

ΕLς το ύψος μερικών μερών.

Ο Σολωμός απήγγελλε διάφορα ποιήματά του εις τον Ρεγάλδην

:<αι του τα μετέφραζε εις την ιταλικην δια να τα εννοίJ.

Ο Ρεγάλδης διηγείται·

«Μίαν ημέραν μου μετέφρασεν ιtαλικa εν απόσπασμα από ένα πο(­

ημα που είχε γράψει δια το Μεσολόγγι. Πάριστ~ πως μερικοl να\ιτες

Έλληνες μέσα εις μίαν 6άρκαν ψάλλουν ένα τραγούδι εις τήν άνοιξιν,

μη μαντεύοντες την δυστυχίαν οπου μέλλει μετ' ολίγον να πέσn επάνω

εις το δυστυχισμένο Μεσολόγγι. Εlναι μία αντί~εσις συγκινητικη μετα­

ξiι μιας πόλεως, που πολιορκείtαι από τους εχθροiις και απο τον θάνα­τον, και της χαράς των ναυτών οπου ψάλλουν την άνοιξιν».

Π αρακά τω ο Ρεγάλδης χαρακτηρίζει τον Σολωμον ως ενθουσιώ­

ι η ομιλητήν, δια των εξής'

«Καλοκάγαθος ο Σολωμος μου άνοιγε τους θησαυροiις του πνεύ­

ματός του. Εσυζητούσε με αίσθημα και με γούστο και η συνομιλία του

' το ένας εvτυχης συνδυασμος φαντασίας και κρίσεως. Όταν τον ακού­. ης δια πρώτην φορCιν να ομιλή νομίζεις ότι οι λόγοι του είναι ακαδη-αΊ:καt σελίδες, προετοιμασμέναι μετα μεγάλης φροντίδος, και όχι λόγοι

της στιγμής. Μεγάλη ήτο η δύναμις των εικόνων του και η ευγένεια

της ιταλικής του φράσεως. 1 Συχνά, κατερχόμενος απο τα υψηλa θέ­

ματα του ύφους και του μηχανικού μέρους της ποιήσεως, εστρέφετο με

1. Ο Σολωμος σuνήθω~ ωμ1λει τψ ιτι:r.λικήν με τούς c:p!λοιι~ τοιι κι:r.ι ιτι:r.λιστl

έ Ύ ρcι:φε τcι: σχέ~ιci του κcι:ι τ'Υjν cι:λλ'Υjλοypcι:φιcι:ν τοu. Ακόμ'Υj κcι:ι τ'Υjν uπoypcι:φijν τοu

έ θ ε-.;e·ι ιταλιστί.

322

Μ:ΕΛΕΤΗΜΑΤΑ

λέξεις πε ιφρονήσεως εναντίον των λογιωτάτων και της γλώσσης tων». 1

Ο Ρεγάλδης όταν του μετέφρασαν ιταλιστl την Φαρμακωμένην

του Σολωμού, πριν ακόμη γνωρίστι τον ποιητήν, τόσον ενθοuσιάσθη ώστε έγραψεν ι~να ποίημα εις ιταλικa τρίστιχα όπου φαντάζεται ότι 6λέπει

της Φαρμακωμένης το όραμα.

Δεν ημπορ<ι) να φαντασθώ τον ~ολωμον χωρισμένον απο τον Πο­λυλά"V.

Κατ ' την γνώ.μην μου- το ποιητικΟν ερείπιον του Σολωμού έχει συν­

δε.θiJ σφικτa με την φωτισμένην και διαυγή κριτικήν του Πολυλά. Ε­αν έλειπεν ο Ιάκω6ος Πολυλάς, ο uποίος με τόσην φιλόστοργον ε.πι­

μέλειαν σvνήθροισεν, εις στιγμην κατa την οποlαν ήτον ακόμη καιρός,

τα άτακτ χειρόγραφα, το έργον του ποιητού 'l'tα έφθανεν εις -rιμάς

περισσότερον κατεστραμμένον. Αλλος από τον Πολvλάν δεν θα ηδύ­

νατο εις την Κέρκvραν να συνδυάσυ τ' αποσπάσματα και τας παραλλα­

γaς και δεν 'l'tα εγίνετο η ωραία εκείνη κερκυραϊκή έκδοσις, η καλυτέρα μέχρι της σήμερον.

Η έκδοσις του Πολυλά με το 6άθος της κριτικής της κατορθώνει

από ολίγους στ;ίχους να ανασχηματίση το ποίημα ολόκληρον καθώς θα ηδύνατο να το συλλά6τι ο aπόκρυφος ι:ιηχανισμος της ποιητικής σκέ­

ψεως.

Ο Πολυλάς ηγάπα πολ\J τον Σολωμόν, 2 και ο ποιητής, καθώς ι Μ ι ι 'λ ι 'ξ ι μου γραφε ι ο αρκορας, «ετρεφε μεyα η εκτιμηση στον ε οχο νεο:ι>.

Ο Πολvλάς μετέφραζεν εις την ιταλικl]ν διάφορα μέρη απο τα

έργα των γερμανών ποιητών δια να γνωρισθtJ ο Σολωμός με την γερ­

μανικi)ν φιλολογία ν.

Μίαν ημέραν ό Σολωμος εις ένα περιδόλι της Κερκύρας είδε μία

προτομi)ν του Σωκράτους και εlτε δια ν' αστειευθή, εlτε διότι ήτο τοι­αύτη η εντύπωσίς του, είπεν ότι μοιάζει του Πολυλά. 3

Κατιχ τά τελευταία χρόνια της ζωής του ο Σολωμος ήρχισε πάλι

1. r. Ρεγcίλ~"Ιj. Ιστοp!ιχ τ1ις Αλλ1Jλογpιχφ!ιχς. Λιδόρνο 1879, σελ. 361. 2. Ότιχν ο :Σπυρ!~ων Ζιχμπέλιος, ο υιός τς;υ τριιyιχοlι ποι'Ι)τοb, ιις το fSιδλ!ον

του •Π6θeν 1J χοιν-ή λέξις; Τpοιγου~ώ· , εζήτ1Jοe κοιπως; ναι οιμ.ψιοδ-ητήοη τφ ποι-ητιχ-Ιjν

ΙΧ~!ιχν του Σολωμοtί, ο Πολuλιχζ ε~ηλθεν υπεριχσπισt'ήζ του fμνητοtί της Ελευθε · p!οις; ~ι<ι. τη\; ψωτειν1jς; πολεμιχfις του •116θεν -η Μυοτιχοφοδ!ιχ του χ. Σπ . Ζ<ι.μπε·

λ!οu. Στοχο:σμοι Ιο:χ. Πολυλ~. e:v Κερχuρq. 1860». 3. Mou το ιχvεχο!νωσεν ο 'ιtOt1J'tή~ χ. Μιχρχοριiς.

323

ΑΠΑΝΤΑ ΣΟΛΩΜΟr

να πίνυ. Είναι αναμφισ6ήτητον ότι ο ποιητΎjς εΊχε καταντήσει αλκοο­λικός, Είχεν έλθει μία εποχη εις την Ζάκυνθον όταν ο ποιηη1ς απεφά­σι ε να παύση την οινοποσίαν. Ένα δράδι επήρε μίαν φιάλην και

ποιιευθεlς εις το Πόρτο, τον λιμενο6ραχίονα της νήσου, αυτοσχεδίασε

:το ίημα προς τον Βάκχον. '"rστερα έρριψε την φιάλην εις την θάλασ­(ία\' με την απόφασιν να μη πfη πλέον. Η aπόφασις όμως αύτη ολίγο•.

διt1ρκεσε και ο ποιητΎjς επέστρΕψεν εις το ελάττωμά του, το οποίον αφού του εξασ{}ένισε πνευματικaς και σωματικιJ.ς δυνάμεις, ίσως να υπήρξε

μία αιτία όπου τον ωδήγησεν εις τον τάφον. 1

Δεν είναι. υπερ6ολi] αν χαρακτηρίσω ως ψυχοπαθή τον Σολωμόν.

Εκ διαφόρων γεγονότων και εκ των μαρτυριών και της περιγραφής με­

ι_ιικών, οι οποίοι εγ,•ώρισαν τον ποιητήν, συμπεραίνω ότι η ψυχικη κατά­

στασις του ποιητού ήτο έκρυθμος. Ο Μάντζαρος, ο οποίος εγνώρισε

κάλλιον παντός άλλου τον Σολωμόν, μαρτυρεί ότι d>ER UNA τuττΑ INTERNA YISUALITA INTUITIYA Ε ΑΤΤΟ Α YEDERE Π. PASSATO». Η ενόρασις (ΙΝΤUΙτΙΟΝ) αύτη του ποιητού δεν εκ­πηγάζει ποτε απο τελεlαν ισορροπίαν των ψυχικών και σωματικών δυνά­

μεων. Ιδοiι και μία μαρτυρία. Την 21η Αυγούστου 1851 εν{ι> ο Σολω­

μος ήτο ει:{h,μος αίφνης κατελήφθη υπο λύπης και εσιώπησεν ως να συνε­

τρί η υπο ψυχικής οδύνης. Είπεν ότι η ανεψιά του απέθανεν ... Μετά τι­νας ημέρας έλα6εν επιστολήν, η οποία του ανήγγειλε πραγμα-.ικώς &τι

κατα. την ώραν εκείνην είχεν ι::κπνεύσει η κόρη του αδελφού του.

Την ανεψιάν του ταύτην ηγάπα πολiJ u ποιητής. Ήτο ωραία κόρη. Είδα την εικόνα της 2 ζωγραφισμένην απο επτανήσιον καλλιτέχvηv,

κάτωθεν της οπο(αι; iχει yράψει ιJ ποιητης το ωραίον τραγούδ~·

Κα{}rος μένεις ει.; το νου μου όσο ζω και στην καρδιά, μείνε, τέκνο του αδελφου μου , , και στα ματια μου μπροστα·

Ο ιiλλος στίχος είναι μία εκδήλωσις της Ενοράσεως του ποιητού. Νομίζει Ωτι την βλέπει.

1. λΙcυ το cχ.φ-ηγήθ-η -η κ. Ελέν-η Δ. Κοκκ(δου, χήροι του Δ"ljμ"ljτp(orJ .Σολωμ.οu cιπό τrn οποίον το είχεν σ.κούσει. Βλπ. κοιι ει~ την οιθ7Jνοι"ίκ~ν eφ"Ιjμeρ!Ι}οι cτο; Νέοι• έτος σ.', 17 Sβp!o•J 1903, ~f:φ!νου Σ:γοόpου, Τ;:ι. Ανέκδοτοι του Σολωμού.

2 . rπιiρχει τ:σ.ρ!l τη Χ. Ελένη Rοκκ!~ου.

324

ΜΕΛΕΤΉΜΑΤΑ

Μείνε. Επάλευε απ' το σώμα η ψυχή σου για να '6ηι κ' εσυχνάνοι γες το στόμα και δεν ήξερες γιατί.

ο οιητης με τα μάτια της ψυχής του, οπού ήσαν ανοικτα πάντο­τε και άγρυπνα, είδε την άγωνίαν του θανάτου της κόρης του αδελφού

του, και η ψuχικη εκείνη συμμετοyη του υπηγόρευσε το ποίημα. Νομίζω ότι το γεγονος και το ποίημα εLναι αρκετa πειστήρια των

όσων είπον.

Κατa τα δύο τελευταία έτη της ζωής του εθόλωσεν η σκέψις του

ποιητού. Φυσικος νόμος είναι το όργανον εκείνο, που ειργάσθη περ ισ­

σότερον α:το τ' άλλα, να υποκύψη πρώτον.

Είπαν ότι η σκέψις είναι μία νόσος απο την οποίαν ημπορεί κα­

νείς ν' αποθάνη όπως απο κάθε άλλο νόσημα. Μία εγκεφαλική συμφό­

ρησις έφερε τον θάνατον εις τον ποιητ{1ν.

Αι ψuχικαι ανωμαλίαι υπήρξαν πρόδρομοι της πνευματικής πα­

ραλύσεως του Σολωμού. 'Ισως η ψυχικη αύτη κατάστασις να Εiναι η εκδ{]λωσις της υψηλής ποιητικής μορφής, την οποίαν έδωσεν ο Σολω­

μος ε~ς τα τελευταία του έργα, το γ' σχεδίασμα των Ελευ{)'έρων πο­

λιορκημένων και του Κρητικού.

Ο λκοολισμος προ παντός, ίσως και άλλαι παθολογιΥ..αt αλλοιώ­

σεις, επέφεραν την συγκέντρωσιν του πάθους εις τον εγκέφαλον. Τον

είχε καταλάβει μία ψυχικi] δειλία και δια να την αποδιώκ'll κατέφευγεν

εις τα ποτά . Π ρο σ-θ-άνετο το τέλος του ο ποιητης όταν έλεγεν εις τοiις φί-

λους του·

- Γλίγωρα θα σας αφήσω.

Μ, , , , ' ' 'δ ξ , ιαν ημεραν ενφ ητο αρρωστος ο ποιητης ε ει εν εις τους φι-

λους του πού ήσαν εκεί ένα κιδώτιον εις το οποίον εφύλαττεν όλα του τα χειρόγραφα.

- Παιδιά μου, τους είπε, αύτa είναι και πάρτε m. Εκείνοι όμως επειδη ήτο εκεί ο αδελφός του ποιητού Δημήτριος,

γερουσιαστης τότε, δεν τα επήραν.

Τα χειρόγραφα ε-κείνα τα έφερεν ο Δημήτριος Σολωμος εις ττην

Ζάκυνθον.

325

ΑΠΑΝΤΑ ΣΟΛQΜΟr

Ο ποιητης εξεψύχησεν απαγγέλλων ένα ποίημα δια τον διδάσκα­

λ ν της παιδικής του ηλικίας.

Η Ιόνιος δουλη διέκοψε την συνεδρίασίν της και εκήρυξε δημό­

σιον πένθος, και ο αρμοστης παρηκολοί•Οησεν την κηδείαν.

Εις ένα επικήδειον λόγον όπου εξεφιονησεν ο νομομαθi]ς Γεώργιος

Μαρκοράς λέγει·

· «Ενταύθα, εξαίφνης, αι όχθαι εις τας οποίας επέκειτο το δωμά­

τι ν του ποιητού μεμονωμένον, ιδού, εις την έκπνευσιν της μεσημδρινής

αύρας ήχησαν θρήνον λύρας, και πένitιμος φωνi} προσέ6αλε την ημε­

τέραν πόλιν. Ενταuθα, εις την φωνi}ν εκείνην, εκούσιος καταρρέει ο

κ ινος κλαυθμός~.

( Ζάκυνθοc Ιοί•λιος 19Ό6).- «Παναθήναια» 1906

ΜΑΡΙΝΟΣ ΣΙΓΟΊΨΟΣ

ΠαριΊ. του διακεκριμένου συγγραφέως και ποιητού κ. Μαρίνου

Σ ιγούρου λαμ6άνομεν και δημοσιεύομεν την κάτω'itι επιστολi)ν φωτί­

ζουσαν μερικιΊ.ς πτυχaς της ζωης του εθνικού μας ποιητού :

Φίλε κ. Διευθυντά,

Σας αποστέλλω προς δημοσlευσιν εις το αγαπητον «Βημα», με­

τάφρασιν ανεκδότου επιστολής, που οφείλω εις ευμενή παραχώρησιν

του φίλου μου κ. Χαραλάμπη Λ. Ζώη, τον οποιον και ευχαριστω.

Η επιστολη α&τη μας παρέχει χαρακτηριστικιΊ.ς πληροφορίας δια

τον εθν•κον ποιητήν, και εγράφη υπο του Ζακυνθίου ευγενούς Ν. Λούν­

τζη , αποσταλείσα εκ Κερκ{•ρας την 30 Ιουνίου 1844 προς τον υιόν

του Δημήτριον, σπουδάζοντα εις Γερμανίαν. Ο Λούντζης ήτο συγ­

γεVΊΊς των ΣολωμόJν, ο δε αδελφός του ποιητού Δημήτριος Σολωμός υιοθέτησε δραδύτερον τον uμώνυμον ανεψιόν του, κληροδοτήσας εις

αυτον την μεγάλην περιουσίαν του.

«Ο θε(ος Διονί•σιος μας υπέδέχθη με αγάπην αλλιΊ. με κάποιαν επι­

φύλαξιν. Είναι στενοχωρημένος και ο tδιος εις την κατοικίαν του και

δεν δύναται να μας φιλοξενήση, κα•. αυτη ~α είναι ίσως η αφορμη

του δισταγμού του. Εύρομεν κατάλυμα εις το ξενοδοχείον «CAVAL HI ANCO ... >> Κατα την εδδόμην ώραν €πρεπε να συναντηθώμεν με τον Λιονί•σιον, ο οποίος μας επερί.μενεν ανήσυχος, εις τον δρόμον. Μας

326

ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ

ωδήγησεν έξω προς τα πολυσύχναστα περίχωρα. Εγίνεi-ο όλο και πλέον

χαρούμενος; ελύθη η γλώσσα του, θέλει να μάθη κάθε λεπτομέρειαν . ΑλλΟ. μόλις εγυρίσαμεν εις την πόλιν, έγινεν επιφυλακτικός, μάλιστα

όταν συνηντήθημεν με τον Βολτέραν, ό οποίος μας έκαμεν ευγενείς

φιλοφρονήσεις. Δεν είχε κανένα λόγον να δείξη αυτΎjν την επιφύλαξιν,

δεν ήτο ούτε ε'λλειψις συμπαθείας, ούτε ιδιοτροπία, σ.λλα ήτο του εξό­χου ανδρος το ένστικτον που τον απομακρύνει απο τον κοινον άν-&ρω­

πον. Μέσ του εκτυλίσσεται ένας φωτεινος κόσμος, και αντt να είναL χαρούμενος δια την λάμψιν του, αποκρύπτει ζηλοτύπως το φως υπο τu

μόδιον, φ δούμενος μήπως φωτίση τα τέλματα και τας τριόδους, ενώ

,αυΟΟς -3α έπρεπε ν' ανυψωθή με τα ισχυρΟ. του φτερά. ΜερικΟ. σπι­

θοδολήματα προδίδουν το σκεπασμένον φως, διατ\. όμως δεν το αφίνη

να λάμψη ; Αν θέλη να φεγγοοολήση όταν δεν θα ζη πλέον ο δημι­

ουργός του, φανερώνει μικροψυχίαν όχι αξίαν ενος τοιούτου ανδρός .

Ο άνθρωπος οφείλει να δώση εις την ανθρωπότητα μέρος απο τα πλού­

τη πΟύ του εχάρισεν η Θεία Πρόνοια και δεν πρέπει να τον μέλλη

με ποιον τρόπον θα γίνουν δεκτά.

» Οταν εγυρίσαμεν, ι::πληροφορήθημεν ότι η αναχώρησις θά γί η

πολv πρωί, Ήλθαν να μας επισκεφθούν προς το δράδυ η Μωράκη, ο Κούρτσολας με την γυναίκα του, u Βολτέρας και, όταν πλέον έφυγαν

όλοι, ο itε ίος Διονύσιος έγινε διαχυτικός και ίσως να επ~ί-3ετο να έλθη μαζί μας. Δυνατον όμως ευθ.Uς αμέσως να μετανοούσε . Δεν θα έσπρω­

χνε τα πράγματα τόσον πολυ αν έπαυε να ζητή τα σημάδια μιας δη­

μιουργικής πηγής και αν άφινε να κυλά το ρεύμα της ζωής του καθ<bς

το απαιτούν οι περιστάσεις».

Εις ciλλην επιστολην του εκ Ζακύνθου από 20 Οκτωβρίου 1866 γράφει μεταξiι άλλων και τα εξής, σχετικώς μέ την μετακομιδi}ν τwv

οστών του εθνικού ποιητού εκ Κερκύρας εις Ζάκυνθον.

<<Καθιl:lς προ καιρού σου έγραψα, ο πάππος σου παρήγγειλεν ε ις

Αθήνας νημείον το οποίον έμελλε ν' ανεγερθή έξω της πόλεως. Έ­

φθασε τέλος κατ' αυτaς και η Δημοτικη Αρχή, εζήτησεν ως χάριν

από τον πά.ππον σου όπως το μνημείον και τα οστά τοπο-3ετηθούν ε ις

την πλατείαν εις χώρον καταλληλότερον. Ούτος tδέχ-&η ευχα.ρ(στως

και την ερχομένην Τρίτην θα γίνη με μεγάλην επισημότητα η τελετή» .

327

ΑΗΑΝΤΑ .ΣOAQMOr

Πα(!ακάτω, σχετικώς, με τα χειρόγραφα του ποιητού, αναφέρει την γνωστήν πληροφορίαν διά την απώλειαν των.

« Απογοητευμένος α.πο τους ανθρώπους ολίγα έγραφf και σε σκόρ­:τια χαρτιι':ι και εις τον θάνατόν του όλα υπεξηρέ.θησαν. Ματαίως ο α­

δελφ{ις του προσέφερε πλουσίαν ανταμοι6i]ν δια να τα λά6υ ο φαύλος

ιτου τα έκλεψε δεν τα παρουσίασε και Κύριος οίδε πότε θα ε'λθουν εις

φω;)).

Εις άλλην επιστολi}ν του (23 Ιουνίου 1867) αναφέρει πόσην α­γά .. ;την του εδείκνυεν ο Διονύσιος Σολωμός και προσθέτει την ακόλοv{tογ

ενδιαφέρουσαν πληροφορίαν:

« Εγιλ> κατι':ι τους μακρινοuς μας περιπάτους του μετέφραζα ..Sσα

κομμάτια απο την γερμανικi}ν ποίησιν ειχαν επισύρει την προσοχήν

μου~.

Μεταφράζω καί το εξής απόσπασμα επιστολης του (20 'Ιουλίου

1867):

«Ένας τυφλΟς ζητιάνος, που εκάθητο εις την γέφυραν του Α­

γ ίου Λαζάρου, εζήτει με το τραγοίιδι να προκαλέστι την προσοχi]ν

των διαδατών δια να τον έλεήσουν. Μίαν ημέραν επερνούσαμεν εγιλ>

με τον θείον σου Σολωμόν. Ο ζητιάνος έψαλλε την καταστροφi}ν της

Ιερουσαλήμ και ετελείωνε με τους στίχους:

Μα ο άγιος τάφος του Χριστού, εχείνο; δεν εκάη,

εκεί που 6γαίνει το θεlο φως άλλη φωτtα δεν πάει.

1~ Εύρε μου, αν ι;ίναι /δυνατόν, πλέον εξαισίαν ιδέαν. Ο Σολω­

μu; παρ' ολίγον να τον αγκαλιάση. Του έδωσεν όσα χρήματα είχεν ε­

Π<~νω του, κω γεμάτοι εν/}ουσιασμον εξακολουθήσαμεν τον συνηθισμέ­

νσν μα; περίπατον».

Είναι γνωστΟ\' το ανέ.κδοτον καθd>ς και οι στίχοι τους οπο(ους

αναγράφει λανθασμένους ο Λούντζης και δια τούτο διετήρησα την

γι,ιαφ)jν του Πολυλά, ως επίσης r.αι το όνομα του Ζακυνθινού ζητιά­

νηυ Νικολάου Κοκουτρή. AΊJ.JJ. και μ {α γνωστΥι πληροφορία όταν μας

δί εται α.πο αυτό:rι:τψ και αυτήκοον μάρτυρα μας φαίνεται πως έχει

μFγαλί•rερον ενδιαφέρο·ν .

328

ΜΕΛΕΤΉΜΑΤΑ

Π ρέπει iσως νά προσθέσω δια το αναγνωστικον κοινον της εφη­

μεροίδος σας ότι ό επιστολογράφος δεν · ητο μόνον συγγενijς του ποιη­

του, αλ'λ.α Χαί εξαιρετικής μορφώσεως άνθρωπος, αυτος μετέφραζεν

εις την ιταλικi)ν τον Έγελ, τον Φίχτε, τον Νοδάλι.ς, τον Γκαίτε και

άλλους δια >'α γνωρισθΏ ο Σολωμος με την γερμανικi)ν φιλοσοφίαν

και λογοτεχνίαν. Είχα τώρα την f"ύΚαιρίαν να μι::λετήσω αυτa τα χει­

ρόγραφα, που εσώθησαν απο την μετασεισμικi]ν πυρκαϊαν διότι ε ρί­σκοντο ε ις την εξοχικ1Ίν έπαυλιν των κληρονόμων του, και θα τα χρη­

σιμοποιήσω εις διογραφίαν του ποιητού που ετοιμάζω.

Ο Ν . Λούντζης ήτο και ο ίδιος ποιητΥ)ς και άφησε, μεταξiι των

διαφόρων χειρογράφων του, ανέκδοτον έμμετρον ιταλικi)ν μετάφρασιν

του Ε3νικού μας '1"'μνου. Αυτα όμως εκάησαν μαζl με το aρχείον της οικογενεlας.

Ακρωτήρι Ζακύνθου Ιούλιος 1956

Μετa πάσης τιμης

ΜΑΡΙΝΟΣ ΣΙΓΟΊ'ΡΟΣ

j ')