Ζαν-Ζακ Ρουσσω 1 - Εισαγωγή στο Έργο του

23

description

...

Transcript of Ζαν-Ζακ Ρουσσω 1 - Εισαγωγή στο Έργο του

Page 1: Ζαν-Ζακ Ρουσσω 1 - Εισαγωγή στο Έργο του
Page 2: Ζαν-Ζακ Ρουσσω 1 - Εισαγωγή στο Έργο του

ZAN ZAK ΡΟΥΣΣΩ

Με την ένταξή μας (Κύπρος) στην Ευρώπη η Φιλοσοφική Εταιρεία Κύπρου αποφάσισε φέτος να αφιερώσει τη σειρά των Μαθημάτων της στον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό, για να μας δοθεί η ευκαιρία να γνωρίσουμε και τις βάσεις της νεότερης Ευρώπης, αλλά και για να επιβεβαιώσουμε άλλη μια φορά πως αυτές είναι καθαρά ελληνικές, άσχετα αν πρώτοι εμείς οι Νεοέλληνες επίσημα τις εγκαταλείψαμε, και απλώς αρεσκόμαστε στο να αυτοεγκωμιαζόμαστε για το τι προσφέραμε στην Ευρώπη, που εν πολλοίς το αγνοούμε είτε στην αρχαία του μορφή είτε στην ευρωπαϊκή του διάσταση, όπως το συνέλαβαν και διετύπωσαν στη ζύμωσή του με τα ευρωπαϊκά προβλήματα οι Ευρωπαίοι φιλόσοφοι.

Η εποχή με την οποία θα ασχοληθούμε σήμερα είναι ο Διαφωτισμός.Το 18 αιώνα η αστική τάξη με την ανάπτυξη του εμπορίου και του κεφαλαίου

ανέρχεται και ισχυροποιείται. Νέες σχέσεις πολίτη με την εξουσία αναζητούνται , του ανθρώπου με τον άνθρωπο, του ανθρώπου με το Θεό, της μιας κοινωνικής τάξης με την άλλη.

Το νέο πρέπει να είναι απόρροια της λογικής και όχι της θεολογίας. Σημασία έχει ο καθαρός λόγος, η παρατήρηση και η επιστήμη. Αυτή η διανοητική επανάσταση είναι γνωστή με το όνομα Διαφωτισμός. Η Γαλλική επανάσταση είναι εν πολλοίς απόρροια των ιδεών του. Η αστική τάξη απαιτεί τα δικαιώματά της στη διακυβέρνηση της χώρας και η νέα εποχή αρχίζει.

Η γαλλική γλώσσα είναι την εποχή αυτή η γλώσσα του πολιτισμού και του εμπορίου. Οι "φιλόσοφοι", όπως αποκαλούνταν κριτικοί, λογοτέχνες, επιστήμονες και δοκιμιογράφοι, συγγραφείς με κριτική σκέψη, αμφισβήτησαν πολλές από τις ως τότε θεωρούμενες αλήθειες, θεσμούς και πίστεις. Τα πάντα, από το πολιτικό σύστημα ως την ύπαρξη του Θεού τίθενται κάτω από τη λογική βάσανο. Ιδιαίτερη σημασία δίνεται στο πολιτικό σύστημα της εποχής, τη δεσποτεία, την απολυταρχία, που κλονίζεται από τα χτυπήματα της λογικής των φιλοσόφων, όπως κλονίζεται και η Καθολική Εκκλησία που θεωρείται εν μέρει υπεύθυνη για τη δυστυχία του ανθρώπου.

Η ελευθερία, τα ανθρώπινα δικαιώματα, η ισότητα απέναντι στο νόμο, ο σεβασμός της ατομικής ιδιοκτησίας, η ελευθερία σκέψης και έκφρασης, η ανεξιθρησκία και η έμφαση στη λογική και την παρατήρηση ανοίγουν νέους ορίζοντες όχι μόνο στην πνευματική ιστορία της Ευρώπης αλλά και στη γενικότερη βελτίωση των όρων ζωής, αφού παράλληλα αναπτύσσεται και η οικονομική σκέψη, με έμφαση στην αγροτική παραγωγή, στην ανθρώπινη εργασία και στην ελεύθερη κυκλοφορία των αγαθών.

Βασικά, λοιπόν, στη Φιλοσοφία ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός στηρίχθηκε στον άνθρωπο και έθεσε ως κέντρο του τον ορθό λόγο. Γενικά γνωρίσματα του Διαφωτισμού μπορούν να αναφερθούν- η πίστη στην παντοδυναμία του ορθού λόγου. Θεωρείται ότι η λογική, ο ορθός λόγος αποτελεί βασικό στοιχείο του ανθρώπου. Ο Καρτέσιος, με το “σκέπτομαι, άρα υπάρχω” συμπεραίνει την ύπαρξη του ανθρώπου από τη σκέψη.- η ατομοκρατία, η έξαρση του ατόμου και του υποκειμένου. Όπου βιώθηκε ο ευρωπαϊκός Διαφωτισμός κυριάρχησε το άτομο

2

Page 3: Ζαν-Ζακ Ρουσσω 1 - Εισαγωγή στο Έργο του

- η χρησιμοθηρική αντιμετώπιση των θεμάτων της ζωής. Αυτό το συναντούμε στην τέχνη, στην παιδεία, στις κοινωνικές εκδηλώσεις, ακόμη και στις διαπροσωπικές σχέσεις. Προέχει η χρησιμότητα ενός αντικειμένου, μιας σχέσης, μιας επικοινωνίας.- η έμφαση στα ατομικά δικαιώματα, στην ατομική ελευθερία και στις ατομικές επιλογές.- η ευδαιμονία, με τη σημασία της εμπιστοσύνης στις αισθήσεις, αφού ο εμπειρισμός βασίζεται σ΄αυτές για την απόκτηση βέβαιης γνώσης αλλά και γενικότερη έμφαση δίνεται στις αισθήσεις και στην ευχαρίστηση που προέρχεται από αυτές.

Ο Ρουσσώ εξερευνά τον άνθρωπο στη γένεσή του, βρίσκει τα αίτια της ανισότητας, στοχάζεται πάνω σε θέματα κοινωνίας, πολιτείας, διαπαιδαγώγησης του ανθρώπου, θρησκείας.

Εξετάζοντας ειδικά τον Ρουσσώ και τα υπόβαθρα της σκέψης του μπορούμε να αναφέρουμε πως

Πρώτο ήταν η «Μεγάλη Παράδοση» της δυτικής σκέψης (που μπορεί να χαρακτηριστεί ως το δόγμα του κατεστημένου) που έρχεται από τη μεσαιωνική κληρονομιά της οποίας κύριος εκπρόσωπος ήταν ο άγιος Θωμάς ο Ακινάτης. Τα ορθόδοξα μέρη της γαλλικής κοινωνίας- εκκλησία, βασιλιάς, ευγενείς- συνέχιζαν να επιμένουν στην αδιαμφισβήτητη αλήθεια του χριστιανικού δόγματος, στο θεϊκό χαρακτήρα της μοναρχίας και στον κληρονομικό λογικό χαρακτήρα του φυσικού νόμου που όριζε τα κοσμικά, ηθικά και κοινωνικά καθήκοντα του ατόμου.

Τον 18ο αι αυτές οι πεποιθήσεις άρχισαν να γίνονται για πολλούς απλώς τελετουργικά. Οι φιλοσοφίες των Hobbes, Spinoza, Locke αποτελούν το δεύτερο κύριο παράγοντα στο υπόβαθρο της σκέψης του Ρουσσώ. Αυτοί οι φιλόσοφοι του 17ου αι, αμφισβήτησαν τη λογική βάση των καθιερωμένων εννοιών του φυσικού νόμου, της πολιτικής δικαιοσύνης και της θρησκείας. Τα θρησκευτικά τους πιστεύω ήταν ανορθόδοξα: Αθεϊσμός, Ντεϊσμός ή Socianism (ο Socianus 1539-1604 δίδασκε πως ο Χριστός ήταν ένας άνθρωπος και αρνιούνταν το δόγμα της αγίας Τριάδος). Επέμεναν ότι η κοινωνική και πολιτική δικαιοσύνη χρειάζεται μια πιο σταθερή βάση από την ανθρώπινη λογική, που μπορεί εύκολα να παρασυρθεί από την προκατάληψη, τα ήθη και τα λάθη. Το εναλλακτικό βρισκόταν στη φύση, με την έννοιά της ως πηγής όλων των ιδεών. Χρησιμοποιώντας σαν πρότυπο των σκέψεών τους τη φυσική φιλοσοφία, απέβλεπαν σε ένα νέο είδος σιγουριάς, μακριά από τα λάθη των ορθόδοξων διδασκαλιών.

Η κριτική της Μεγάλης Παράδοσης δεν πέρασε απαρατήρητη τον 18ο αι. αφού ο Διαφωτισμός αφιερώθηκε στη διάδοση του καινούριου, μη-θεολογικού ορθολογισμού βασισμένου στη μελέτη των φυσικών φαινομένων. Αυτός είναι ο τρίτος παράγοντας στο υπόβαθρο της σκέψης του Ρουσσώ, με κύριους εκπροσώπους τους χαρακτηριζόμενους ως φιλοσόφους , αισιόδοξους και σκεπτικιστές, κριτικούς έναντι των προκαταλήψεων και των στενόμυαλων της εξουσίας. Ο Διαφωτισμός πιστεύει ότι οι μάζες θα μπορούσαν να διαφωτιστούν με τη διάδοση της εκπαίδευσης και του ορθολογισμού όπως θα γινόταν δυνατό με την Εγκυκλοπαίδεια του Ντιντερώ. Καθώς οι εσφαλμένες πεποιθήσεις της εποχής θα σαρώνονταν, μια πιο ορθολογιστική, δίκαιη και ευτυχισμένη κοινωνία θα δημιουργούνταν. Η πρόοδος στη γη ήταν εφικτή.Ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ γεννήθηκε στη Γενεύη στα 1712 και πέθανε στο Ερμενονβιλ το 1778. Το 1728 από Καλβινιστής έγινε ρωμαιοκαθολικός.Στη νεότητά του κινήθηκε και μορφώθηκε στην Ιταλία και Γαλλία, καταρτίστηκε στη μουσική και φιλοσοφία, λογοτεχνία, θεολογία και ιστορία.

3

Page 4: Ζαν-Ζακ Ρουσσω 1 - Εισαγωγή στο Έργο του

Εγκαταστάθηκε στο Παρίσι από το 1741 και έγινε γνωστός στα γράμματα από διάφορα έργα του, μεταξύ των οποίων και μουσικές κωμωδίες. Συνεργάστηκε με την Εγκυκλοπαίδεια .

Το 1754 διάσημος ήδη, έγινε θριαμβευτικά δεκτός στη Γενεύη και επανήλθε στον Καλβινισμό.

Από το 1757 ως το 1762 συνέγραψε τα σπουδαιότερα έργα του λογοτεχνικά και φιλοσοφικά, την Ιουλία ή Νέα Ελοϊζα (1761) ερωτικό μυθιστόρημα σε μορφή επιστολών, αυτοβιογραφικής υφής, την Επιστολή στον Ντ Αλαμπέρ Περί των Θεαμάτων (1758-9) το Κοινωνικό Συμβόλαιο (1762) , τον Αιμίλιο ή περί Αγωγής (1762) Μετά το θάνατό του εκδόθηκε το Δοκίμιο για την Καταγωγή των Γλωσσών.

Τα έργα του Αιμίλιος και Κοινωνικό Συμβόλαιο ήγειραν εκκλησιαστική, πολιτική και λαϊκή αντίδραση σφοδρότατη κι ο Ρουσσώ αναγκάστηκε να φύγει από τη Γαλλία το 1762 ύστερα και από την καταδίκη του Αιμίλιου από το Γαλλικό Κοινοβούλιο

Κατέληξε στην Αγγλία (1766) Επιστρέφει στο Παρίσι το 1770. Στο μεταξύ συνέγραψε κείμενα για να απαντήσει στις εναντίον του και στις εναντίον των έργων του κατηγορίες. Έγραψε Λεξικό Μουσικής, τις Εξομολογήσεις, τους Απολογητικούς Διαλόγους, τις Ονειροπολήσεις Μοναχικού Περιπατητή.

Ο Ρουσσώ επηρεάστηκε πολύ από τη δημοκρατικότητα της μικρής πόλης της καταγωγής του, γι΄αυτό και πολλά έργα του υπέγραφε ως "Πολίτης της Γενεύης"

Τα έργα του εκδόθηκαν σε δεκατρείς τόμους. Με τις ιδέες του οδήγησε και στη Γαλλική επανάσταση αλλά και στην τρομοκρατία του Ροβεσπιέρου.

Για να παρακολουθήσουμε τη σκέψη του Ρουσσώ σε θεμελιώδη ζητήματα της εποχής του θα επικεντρωθούμε στην τριλογία "Πραγματεία περί της Καταγωγής και των θεμελίων της Ανισότητας ανάμεσα στους Ανθρώπους", θα παρακολουθήσουμε δηλαδή την πτώση του ανθρώπου από την κατάσταση της φύσης όπου ζούσε ελεύθερος και στη σταδιακή κατάπτωσή του με την ιδιοκτησία, την εγκαθίδρυση εξουσίας, τη μεταστροφή της εξουσίας από νόμιμη σε αυθαίρετη, οπότε ίσοι πια οι άνθρωποι στη δουλεία έχουν το δικαίωμα της εξέγερσης, για να ξαναβρούν το αρχαίον κάλλος, πράγμα που φανερώνει πως η πτώση με το προπατορικό αμάρτημα μεταφέρεται στην φιλοσοφική ανθρωπολογία του ΡουσσώΔεύτερο θα μελετήσουμε τις ιδέες του που περιέχονται στο "Κοινωνικό Συμβόλαιο", για να φωτίσουμε τη δική του άποψη για τη γένεση των πολιτικών κοινωνιώνΤρίτο θα προχωρήσουμε στις παιδευτικές ιδέες του στηριζόμενοι στο γνωστό του έργο "Αιμίλιος" που συμφωνεί με τις θεωρίες του για τον φυσικό άνθρωπο, που κατέστρεψε ο πολιτισμός αλλά και με τις πολιτικές θεωρίες του όπως εκτίθενται στο Κοινωνικό Συμβόλαιο.

Ας αρχίσουμε με την Πραγματεία περί της Καταγωγής και των Θεμελίων της Ανισότητας ανάμεσα στους Ανθρώπους.

Στον Πρόλογό του αναφέρει πως η επιγραφή στο ναό των Δελφών Γνώθι σαυτόν είναι η πιο σημαντική, πιο χρήσιμη και εξελιγμένη γνώση που μπορεί άνθρωπος να αποκτήσει. Με την εμβάθυνση στο θέμα της γένεσης της ανισότητας των ανθρώπων θα γνωρίσει τον άνθρωπο στην αρχική του φύση και στις διαδοχικές αλλαγές του, ώστε να διακρίνει τι είναι το βασικό και θεμελιώδες και τι έχουν προσθέσει και αλλάξει στην αρχέγονή κατάστασή του οι συνθήκες και οι πρόοδοί του.

Η ανθρώπινη ψυχή αλλοιώθηκε στους κόλπους της κοινωνίας και στη θέση της ουράνιας και μεγαλόπρεπης απλότητας που ο πλάστης του είχε εμφυσήσει

4

Page 5: Ζαν-Ζακ Ρουσσω 1 - Εισαγωγή στο Έργο του

βρίσκει κανείς τώρα το πάθος και το παραλήρημα του νου.Δεν είναι καθόλου εύκολο να ξεδιαλύνει κανείς τι είναι έμφυτο και τι επίκτητο, γι΄αυτό θα προβεί σε υποθέσεις για κάτι που δεν είναι βέβαιος αν υπήρχε ποτέ.Αφήνοντας λοιπόν στην άκρη τα επιστημονικά βιβλία ο Ρουσσώ και μελετώντας τις πιο απλές λειτουργίες της ανθρώπινης ψυχής βρίσκει πως υπάρχουν δυο αρχές που προηγούνται της λογικής και αυτές είναι η μια που μας ωθεί να ενδιαφερθούμε για την αυτοσυντήρησή μας και η άλλη που εμπνέει απέχθεια για κάθε τι που πεθαίνει ή υποφέρει, δηλαδή ο οίκτος, η συμπόνια. Από αυτές τις δυο αρχές απορρέουν όλοι οι κανόνες του φυσικού νόμου. Κανόνες που η λογική θέτοντας σε άλλες βάσεις κατέπνιξε.

Ο άνθρωπος είναι πρώτα άνθρωπος και όχι φιλόσοφος, άρα πρέπει να μπορεί να τις συλλαμβάνει εφόσον είναι άνθρωπος. Με την εσωτερική παρόρμηση της συμπόνιας δεν θα προκαλέσει κακό στο συνάνθρωπό του εκτός αν κινδυνεύει η ζωή του. Σ΄αυτό το φυσικό δίκαιο μετέχουν και τα ζώα αφού κι αισθάνονται. Το αίσθημα είναι το σημαντικό και όχι το λογικό στην περίοδο αυτή.Στο πρώτο μέρος της πραγματείας του αναφέρεται σε δυο ειδών ανισότητες, τη φυσική, γιατί δημιουργείται από τη φύση και είναι σχετική με τη διαφορά ηλικίας, υγείας, ρώμης, πνευματικών και ψυχικών προσόντων, και την ηθική ή πολιτική ανισότητα, γιατί εξαρτάται από ένα είδος σύμβασης και στηρίζεται ή τουλάχιστον επιτρέπεται από τη συναίνεση των ανθρώπων. Αυτή σχετίζεται με τα διάφορα προνόμια που απολαμβάνουν μερικοί σε βάρος άλλων (πλούτος, σεβασμός, ισχύς, υπακοή).

Απογυμνώνοντας τον άνθρωπο από κάθε τι επίκτητο τον βλέπει στη φύση να ικανοποιεί τις βασικές του ανάγκες. Η γη είναι γεμάτη δάση, ο άνθρωπος συνηθίζει στις κακοκαιρίες, έχει γερή κράση, με τα παιδιά εύρωστα και άρτια όπως τα παιδιά των Σπαρτιατών (φυσική επιλογή). Κουβαλά μόνο τον εαυτό του, δεν φοβάται.Εχθρούς έχει μόνο τις φυσικές αναπηρίες, την παιδική ηλικία, τα γερατειά, τις αρρώστιες, αλλά τα ξεπερνά με το φυσικότερο τρόπο, όπως όλα τα ζώα.Τα πιο πολλά δεινά μας θα τα είχαμε αποφύγει αν διατηρούσαμε τον απλό τρόπο ζωής. Αν από τη φύση μας ήταν ταγμένο να είμαστε υγιείς, τολμώ σχεδόν να πως βεβαιώσω πως το σκέπτεσθαι είναι μια αφύσικη κατάσταση και πως ο άνθρωπος που στοχάζεται είναι ένα ζώο διεφθαρμένο.Με το να γίνεται κοινωνικός και σκλάβος καταντάει αδύναμος, φοβητσιάρης, σέρνεται. Ο μαλθακός τρόπος ζωής έχει σαν αποτέλεσμα να αποδυναμώνει μαζί τη ρώμη και το θάρρος του.

Μέχρις εδώ εξέτασε τη φυσική πλευρά του ανθρώπου και προχωρεί στη μεταφυσική και ηθική του πλευρά.

Το κάθε ζώο είναι μια έξυπνη μηχανή με αισθήσεις για να ενεργοποιείται και να διασφαλίζει τον εαυτό της από οτιδήποτε την απειλεί.. Στις λειτουργίες του ζώου η φύση τα κάνει όλα, ενώ στον άνθρωπο μετέχει ο ίδιος σαν ελεύθερος παράγων, μπορεί δηλαδή να επιλέξει ή να απορρίψει όχι από ένστικτο αλλά με μια ελεύθερη πράξη, γι΄αυτό και ένα ζώο μπορεί να πεθάνει της πείνας πάνω σε τρόφιμα που δεν είναι της φύσης του να φάει ενώ ο άνθρωπος θα τα δοκιμάσει. Ο άνθρωπος έχει συναίσθηση ότι είναι ελεύθερος να συμφωνήσει ή να αντισταθεί σε κάτι και η πνευματικότητα φαίνεται περισσότερο στη συναίσθηση της ελευθερίας.Μια άλλη ιδιότητα καθαρά ανθρώπινη είναι η ικανότητά του να τελειοποιεί τον εαυτό του, που δεν έχει το ζώο. Αυτή η ικανότητα για τελειοποίηση είναι και η αιτία των ανθρώπινων δεινών

Η γαλήνη των παθών και η άγνοια του κακού εμποδίζει τον άνθρωπο να κάνει το κακό, όπως και ο οίκτος, που παρατηρείται και στα ζώα που αποφεύγουν να πατήσουν ένα ζωντανό σώμα ή και με ανησυχία διέρχονται δίπλα από ένα νεκρό ζώο.

5

Page 6: Ζαν-Ζακ Ρουσσω 1 - Εισαγωγή στο Έργο του

Από τον οίκτο προέρχονται οι κοινωνικές αρετές, η γενναιοδωρία, η επιείκεια, η ανθρωπιά, οίκτος απέναντι στους αδύνατους, στους ένοχους ή σε όλο το ανθρώπινο είδος. Η ευμένεια και η φιλία είναι παράγωγα του οίκτου.

Πρέπει όμως να διακρίνουμε πως άλλο είναι η διατήρηση του εαυτού μας και άλλο η φιλαυτία, ο εγωισμός, που είναι γέννημα του νου.

Ενώ ο φυσικός άνθρωπος θα τρέξει να βοηθήσει τον χτυπημένο, τον πληγωμένο, ο σύγχρονος πολιτισμένος θα χωθεί στο κρεβάτι του λέγοντας "εσύ μπορείς να χαθείς, εγώ είμαι ασφαλής". Μπορούν να σφάζουν τον συνάνθρωπό του κάτω από το παράθυρό του και να μην ενοχλείται, ενώ ο πρωτόγονος δεν έχει τέτοιο αξιοθαύμαστο ταλέντο, απόδειξη ότι ο απλός οίκτος έχει για τον άνθρωπο της φύσης τη θέση των νόμων, των ηθών, της αρετής, με το πλεονέκτημα πως κανείς δεν μπαίνει στον πειρασμό να παρακούσει τη γλυκιά φωνή του. Απόδειξη ότι ο απλός λαός τρέχει αμέσως να χωρίσει αντιπάλους και τους εμποδίζει να αλληλοσφαγούν. Αντί του μην κάνεις στον άλλο ό,τι δεν θέλεις να σου κάνουν, το ωφέλησε τον εαυτό του με όση μπορείς λιγότερη ζημιά για τον πλησίον σου είναι ένα απόφθεγμα φυσικής καλοσύνης.

Μια διάκριση επίσης πρέπει να γίνει στον έρωτα. Ο έρωτας έχει το φυσικό και το συναισθηματικό του μέρος. Το φυσικό σχετίζεται με το γενικό πόθο για το άλλο φύλο. Για τον φυσικό άνθρωπο οποιοδήποτε άτομο του άλλου φύλου είναι καλό, αφού είναι περιορισμένος στο φυσικό μέρος του έρωτα και όχι στο συναισθηματικό, που σχετίζεται με αξίες ομορφιάς, θαυμασμού, συγκρίσεις, αναλογίες και άλλα.

Ύστερα από αιώνες τέτοιας ζωής ο άνθρωπος αλλάζει. Γράφει στο δεύτερο μέρος της πραγματείας του: "Ο πρώτος που έχοντας περιφράξει ένα κομμάτι γης, σκέφτηκε να πει: Αυτό είναι δικό μου, και βρήκε ανθρώπους αρκετά αφελείς ώστε να τον πιστέψουν, υπήρξε ο πρώτος ιδρυτής της κοινωνίας των πολιτών. Από πόσα εγκλήματα, πολέμους φόνους από πόσες αθλιότητες θα είχε απαλλάξει το ανθρώπινο γένος εκείνος που ξεριζώνοντας τους πασσάλους ή σκεπάζοντας το χαντάκι θα φώναζε στους συνανθρώπους του "Μην ακούτε αυτόν τον αγύρτη, χαθήκατε αν ξεχάσετε πως οι καρποί ανήκουν σε όλους και η γη δεν ανήκει σε κανένα".

Δεν έφτασε όμως τυχαία εκεί ο άνθρωπος. Το πρώτο στάδιο της ζωής του στη φύση ήταν αυτό που περιγράφτηκε στο πρώτο βιβλίο. Σιγά σιγά είδε τα εμπόδια στη φύση, έμαθε να τα υπερνικά , πολλαπλασιάζονταν οι δυσκολίες με τα χρόνια και το πλήθος των ανθρώπων έμαθε τη φωτιά, τις τέχνες, τη γλώσσα της επικοινωνίας. Ο άνθρωπος κατασκευάζει καλύβια, βρίσκεται στην εποχή της πρώτης επανάστασης, Συναισθηματικά, μένοντας στα καλύβια δένεται με τους άλλους, αποκτά οικογένεια. Οι γυναίκες μένουν στο σπίτι κι ο άντρας βγαίνει σε αναζήτηση τροφής. Έχουν ελεύθερο χρόνο και προσφέρουν στον εαυτό τους ανέσεις, τραγούδι και χορό.

Φυσικά φαινόμενα και ανακατατάξεις στη γη, πλημμύρες και σεισμοί, συντελούν στο να πλησιάσουν οι άνθρωποι μεταξύ τους, γίνονται τα έθνη, με τα δικά τους ήθη και έθιμα, αποκτούν ιδέες αξίας και ομορφιάς, γεννιούνται αισθήματα προτίμησης. Η ζήλια κι η διχόνοια θριαμβεύουν, αυτός που τραγουδά ή χορεύει καλύτερα, ο πιο όμορφος, ο πιο επιδέξιος χαίρει εκτίμησης, πράγμα που ήταν και το πρώτο βήμα προς την ανισότητα και προς τα πάθη της ματαιοδοξίας, της περιφρόνησης, της ντροπής, του φθόνου, της εκδίκησης. Οι φυσικές αρετές, όπως ο οίκτος, υφίστανται αλλοίωση.

Όσο καιρό μπορούσαν μόνοι τους οι άνθρωποι να κάνουν τις εργασίες τους, έζησαν ελεύθεροι, γεροί, καλοί κι ευτυχισμένοι, με ελεύθερες σχέσεις. Από τη στιγμή όμως που κατάλαβε ο ένας ότι ήταν χρήσιμος στον άλλο, η ισότητα χάθηκε, η ιδιοκτησία εισχώρησε, η εργασία έγινε απαραίτητη, τα δάση έγιναν κάμπη που έπρεπε να ποτιστούν με ανθρώπινο ιδρώτα και μαζί με τη σοδειά άρχισε να

6

Page 7: Ζαν-Ζακ Ρουσσω 1 - Εισαγωγή στο Έργο του

βλασταίνει η σκλαβιά και η δυστυχία.Η μεταλλουργία και η γεωργία προκάλεσαν αυτή τη μεγάλη επανάσταση. Το

σίδερο και το σιτάρι εκπολίτισαν αλλά και κατέστρεψαν τον άνθρωπο. Το σίδηρο ίσως έμαθαν να το λιώνουν παρατηρώντας την έκρηξη ηφαιστείου. Από την ώρα που χρειάστηκε να λιώσουν το σίδερο και άλλοι να τους θρέψουν άρχισε η καλλιέργεια της γης, συνέπεια της οποίας ήταν η διανομή της και απόρροια της εγκαθιδρυμένης ήδη ιδιοκτησίας ήταν οι πρώτοι κανόνες δικαίου.

Η ιδιοκτησία πηγάζει από την εργασία. Τη γη που εργάστηκε ο άνθρωπος την έκαμε δική του με το μόχθο του και με τα χρόνια. Το δίκαιο της ιδιοκτησίας δημιούργησε ένα άλλο είδος δικαίου, εξ ου και οι αρχαίοι τη Δήμητρα την θεωρούσαν και θεσμοφόρο και τη γιόρταζαν με τα θεσμοφόρια. Οι διαφορές των ανθρώπων έτσι και με τα διάφορα επαγγέλματα και με την ιδιοκτησία αυξάνονται. Πνευματικά αρχίζει να αναπτύσσεται ο άνθρωπος, η λογική, η κρίση, η φιλαυτία, η μνήμη και φαντασία. Αρχίζουν να θέλουν να φαίνονται καλύτεροι από ό,τι είναι,. Το "φαίνεσθαι" έχει μεγαλύτερη σημασία από το είναι, μεγαλοπρέπεια αλλά και φτώχεια, βία και αρπαγές φτωχών από πλουσίους, και όλα τα κακά.

Ο πλούσιος σπρωγμένος από την ανάγκη συνέλαβε το σχέδιο να καλέσει τους φτωχούς να τον υπερασπιστούν στις επιθέσεις των συμμοριών των ληστών και τους κάλεσε να ενωθούν για να εξασφαλίσουν ό,τι ο καθένας έχει. Κανονισμοί δικαιοσύνης και ειρήνης θεσπίζονται, οι φτωχοί τρέχουν στα δεσμά του πλουσίου νομίζοντας πως εξασφαλίζουν την ελευθερία τους, όπως ο πληγωμένος δέχεται να του κόψουν το χέρι για να σώσει το υπόλοιπο σώμα του.

Την πρώτη σχηματισμένη κοινωνία ακολουθούν άλλες, συγκρούονται μεταξύ τους, διεξάγονται εθνικοί πόλεμοι.

Κλήθηκαν θεσμοθέτες να διορθώσουν τα λάθη των πρώτων κοινωνιών αλλά μόνο το ξεκαθάρισμα όλων των παλιών υλικών θα τις έσωζε, όπως τη Σπάρτη επί Λυκούργου.

Λόγω των πολλών αταξιών οι άνθρωποι εμπιστεύτηκαν σε δημόσιους λειτουργούς τη φροντίδα της τήρησης των αποφάσεων του λαού.Αυτοί όμως τους εκμεταλλεύτηκαν κι έγιναν δεσπότες τους Η φυσική προδιάθεση του ανθρώπου όμως είναι η ελευθερία και τούτο μπορούμε να το καταλάβουμε όχι από τον εξευτελισμό των υποδούλων , γιατί ο δούλος δεν μπορεί να κρίνει τι είναι ελευθερία, αλλά από τους αγώνες των ελευθέρων να την διατηρήσουν. Την ελευθερία δεν έχει κανένας δικαίωμα να την αποστερήσει από κανένα. Κι οι ηγεμόνες δεν είναι γονείς, όπως μερικοί διατείνονται, γιατί ούτε οι γονείς δεν μπορούν να αφαιρούν την ελευθερία των παιδιών τους. Η ζωή και η ελευθερία είναι ουσιώδη δώρα της φύσης που στον καθένα επιτρέπεται να τα χαίρεται και που είναι πολύ αμφίβολο αν έχει το δικαίωμα να α αποστερείται. Αφαιρώντας το ένα υποβαθμίζει την ύπαρξή του, αφαιρώντας το άλλο την αφανίζει..

Αυτοί που αποφάσισαν πως το παιδί ενός σκλάβου θα γεννιέται σκλάβος αποφάσισαν ένα άνθρωπος να μη γεννιέται άνθρωπος. Η δεσποτεία είναι από τη φύση της παράνομη. Παρενθετικά μπορεί όμως να αναφερθεί πως η ίδρυση του πολιτικού σώματος οφείλεται σε ένα συμβόλαιο ανάμεσα στο λαό και τους ηγέτες που αυτός εκλέγει και υποχρεώνονται με το συμβόλαιο αυτό να υπακούν στους συμφωνημένους νόμους και τα δυο μέρη .

Στα διάφορα είδη των κυβερνήσεων στην αρχή οι άρχοντες ήταν αιρετοί, ανάλογα με την πείρα και την αρετή τους, αργότερα όμως οι φατρίες και οι ραδιουργίες οδήγησαν σε εμφύλιους πολέμους, οπότε οι άρχοντες επωφελήθηκαν των περιστάσεων και διαιώνισαν την εξουσία τους, έγιναν κληρονομικοί άρχοντες, θεωρούν το αξίωμά τους οικογενειακό, τον εαυτό τους ιδιοκτήτη του κράτους, τους

7

Page 8: Ζαν-Ζακ Ρουσσω 1 - Εισαγωγή στο Έργο του

συμπολίτες τους δούλους και τους μετρούν όπως τα ζώα και τα πράγματα που τους ανήκουν, αυτοαποκαλούνται ισόθεοι και βασιλείς βασιλέων.

Αν ακολουθήσουμε την πορεία της ανισότητας μέσα από τις διάφορες αλλαγές θα δούμε ότι η θεμελίωση του νόμου και του δικαιώματος της ιδιοκτησίας ήταν το πρώτο της στάδιο, η εγκαθίδρυση της εξουσίας το δεύτερο και το τρίτο και τελευταίο η αλλαγή από νόμιμη εξουσία σε αυθαίρετη, σε τρόπο ώστε η σχέση πλούσιος φτωχός να έχει προέλθει από την πρώτη, η σχέση ισχυρός αδύνατος από τη δεύτερη και η σχέση αφέντης δούλος από την τρίτη περίοδο που αποτελεί και τον τελευταίο βαθμό ανισότητας και οριακό σημείο όπου καταλήγουν στο τέλος όλες οι άλλες, μέχρις ότου κάποιες νέες επαναστάσεις διαλύσουν εντελώς την κυβέρνηση ή την οδηγήσουν στο δρόμο της νόμιμης συγκρότησης.

Τα ίδια πάθη που κάνουν απαραίτητη τη κοινωνική θεσμοθέτηση κάνουν αναπότρεπτη και την κατάχρησή της

Όταν οι υπήκοοι δεν έχουν άλλο νόμο από τη βούληση του αφέντη ούτε ο αφέντης άλλο κανόνα από τα πάθη του, οι έννοιες του καλού και οι αρχές της δικαιοσύνης εξαφανίζονται. Όλα υπάγονται στο νόμο του ισχυροτέρου και μια νέα φυσική κατάσταση διαφορετική, καρπός μιας υπέρμετρης διάβρωσης , δημιουργείται.Το συμβόλαιο της διακυβέρνησης είναι τόσο διαλυμένο, ώστε όταν μπορεί να εκδιωχθεί ο αφέντης δεν μπορεί να διαμαρτυρηθεί για τη βία.

Η εξέγερση που έχει ως αποτέλεσμα το φόνο ή την εκθρόνιση ενός ηγεμόνα είναι μια πράξη το ίδιο νόμιμη με εκείνο που ο ίδιος έκανε πρωτύτερα διαφεντεύοντας τη ζωή και το βιος των υπηκόων του. Η βία και μόνο τον στήριζε, η βία και μόνο αυτή τον ανατρέπει. Όλα γίνονται έτσι σύμφωνα με τον κανόνα της φύσης.

Και τελειώνει με τα "Δοκίμασα να παρουσιάσω την καταγωγή και την εξέλιξη της ανισότητας, την ίδρυση και κατάχρηση των πολιτικών κοινωνιών, στο μέτρο που μπορούμε να τις συναγάγουμε από τη φύση του ανθρώπου, με μοναδικό φως το φως της σκέψης, και άσχετο με τα ιερά δόγματα που δίνουν στην ανώτερη εξουσία την έγκριση του θείου δικαίου. Από την παρουσίαση αυτή συνάγεται ότι η ανισότητα, ενώ σχεδόν είναι μηδενική στη φυσική κατάσταση του ανθρώπου, αντλεί τη δύναμη και την αύξησή της από την ανάπτυξη των ικανοτήτων μας και από την πρόοδο του ανθρώπινου πνεύματος, και γίνεται μόνιμη και νόμιμη με την εγκαθίδρυση της ιδιοκτησίας και των νόμων. Βγαίνει ακόμη το συμπέρασμα πως η ηθική ανισότητα, που είναι επιτρεπτή μόνο από το θετικό δίκαιο, είναι αντίθετη προς το φυσικό δίκαιο, κάθε φορά που δε συμβαδίζει, στην ίδια αναλογία, με τη σωματική ανισότητα. Διάκριση που προσδιορίζει αρκετά τι πρέπει να σκεφτούμε επί του προκειμένου για το είδος της ανισότητας που δεσπόζει ανάμεσα σε όλους τους λαούς με πολιτική και κοινωνική οργάνωση. Γιατί είναι φανερά αντίθετο προς το φυσικό νόμο, όποιον ορισμό κι αν του δώσουμε, ένα παιδί να προστάζει ένα γέροντα, ένας ηλίθιος να οδηγεί ένα μυαλωμένο και μια χούφτα άνθρωποι να κολυμπούν σε περίσσια αγαθά, τη στιγμή που το πλήθος των πεινασμένων στερείται τα απολύτως απαραίτητα."

Με την Πραγματεία για την Ανισότητα ως βάση, μπορούμε πολύ καλύτερα να καταλάβουμε το Κοινωνικό Συμβόλαιο και τον Αιμίλιο, γιατί οι κύριες γραμμές της Πραγματείας θα συνεχιστούν και στα άλλα έργα του Ρουσσώ.

Στο Κοινωνικό Συμβόλαιο ή Αρχές του Πολιτικού Δικαίου τίθεται το ερώτημα αν υπάρχει κανόνας διοίκησης που να συνδυάζει δικαιοσύνη και ωφελιμότητα.

Στο πρώτο βιβλίο ο Ρουσσώ αρχίζει με αυτό που ήδη απέδειξε στην πραγματεία για την ανισότητα, ότι δηλαδή ο άνθρωπος γεννήθηκε ελεύθερος. Όμως

8

Page 9: Ζαν-Ζακ Ρουσσω 1 - Εισαγωγή στο Έργο του

και παντού είναι δεσμώτης, ακόμα και ο κυρίαρχος των άλλων. Τι έκαμε νόμιμη αυτή τη μεταβολή , που δεν προέρχεται από τη φύση αλλά από συμβάσεις;

Μια ιστορική ανασκόπηση του φαινομένου οδηγεί στο συμπέρασμα πως φυσική κοινωνία είναι η οικογένεια. Και εκεί, εφόσον έχουν ανάγκη τα παιδιά τον πατέρα, μένουν μαζί του. Όταν πάψει η ανάγκη, ο φυσικός δεσμός διαλύεται. Και πατέρας και παιδιά ανεξαρτητοποιούνται. Αν θα διατηρηθεί η οικογένεια μετά από αυτά, τούτο θα γίνει με συμβάσεις, ειδάλλως ο καθένας ελευθερώνεται, όπως τον καλεί η φύση του.

'Οπως έχει αναφερθεί στην Πραγματεία, πρώτος νόμος της ανθρώπινης φύσης είναι η αυτοσυντήρηση, μια αλήθεια που ξεκινά από τους Στωικούς. Όταν φθάσει σε ηλικία να αυτοσυντηρείται, ο άνθρωπος γίνεται κύριος του εαυτού του.

Η οικογένεια μπορεί να θεωρηθεί πρότυπο των πολιτικών κοινωνιών. Αρχηγός ο πατέρας, λαός τα παιδιά του, ίσοι και ελεύθεροι απαλλοτριώνουν την ελευθερία τους (μεταβιβάζουν την κυριότητα) όταν είναι προς όφελός τους. Ο πατέρας αγαπά τα παιδιά και τα φροντίζει, ενώ στο κράτος, ο αρχηγός νιώθει την ηδονή της εξουσίας που ασκεί στο λαό του.

Μερικοί υποστηρίζουν, όπως ο Αριστοτέλης, πως οι άνθρωποι γεννιούνται άλλοι κύριοι και άλλοι δούλοι. Αυτό όμως δεν το δέχεται ο Ρουσσώ, προτείνοντας ότι μάλλον υποδουλώθηκαν κάποτε διά της βίας, με την ανανδρία τους διαιώνισαν τη δουλεία τους και έτσι γεννιούνται δούλοι.

Το δίκαιο του ισχυροτέρου, γνωστό από την ελληνική αρχαιότητα, είναι βασική αρχή της κοινωνικής ζωής. Ο ισχυρότερος, για να είναι πάντα κυρίαρχος, μεταμορφώνει τη δύναμή του σε δίκαιο και την υποταγή σε καθήκον. Ένας άνθρωπος υποτάσσεται στη δύναμη είτε εξ ανάγκης ή από φρόνηση, όχι πάντως με τη θέλησή του. Η δύναμη δεν δημιουργεί δίκαιο, κατά Ρουσσώ, γιατί όποιος είχε δύναμη να παρανομεί συνεχώς ως πιο δυνατός, θα δημιουργούσε δίκαιο, και τούτο θα άλλαζε συνεχώς. Άρα, κανένας δεν είναι υποχρεωμένος να υπακούει σε παράνομες δυνάμεις.

Αφού κανένας άνθρωπος δεν έχει φυσική εξουσία πάνω στον άλλο και αφού η δύναμη δεν δημιουργεί δίκαιο, μένουν οι συμβάσεις ως βάση κάθε νόμιμης εξουσίας ανάμεσα στους ανθρώπους. Με σύμβαση εκχωρεί ο άνθρωπος την ελευθερία του. Δεν την πωλεί. Ούτε ένας άνθρωπος ούτε λαός ολόκληρος πωλεί την ελευθερία του. Αν την πωλούσε θα χανόταν κάθε έννοια ηθικής. Είναι αντίθετη με τη φύση η πώληση της ελευθερίας, αφού ο άνθρωπος γεννήθηκε ελεύθερος.

(Πολύ επίκαιρα είναι για μας εδώ στην Κύπρο τα πιο κάτω, στις σχέσεις μας με τον κατακτητή: )

Μερικοί υποστηρίζουν, λέει ο Ρουσσώ, ότι σε πόλεμο, ο νικητής, αντί να σκοτώσει τον ηττημένο, τον αφήνει να ζήσει, για να τον έχει δούλο και έτσι έχουμε μια σύμβαση προς όφελος και των δύο.

Όμως εδώ δεν πρόκειται για σχέσεις πολίτη προς πολίτη αλλά κράτους προς κράτος. Οι ιδιώτες είναι εχθροί όχι ως άνθρωποι, ούτε ως πολίτες αλλά ως στρατιώτες, υπερασπιστές της πατρίδας. Το κράτος έχει ως εχθρό άλλο κράτος, όχι πολίτη. Κηρύσσω πόλεμο σημαίνει ειδοποιώ τον αντίθετο λαό, όχι το αντίπαλο κράτος. Αν δεν κηρύξει πόλεμο, ο επιτιθέμενος είναι ληστής. Στον πόλεμο, ένας δίκαιος ηγεμόνας καταχτά ό, τι ανήκει στο δημόσιο, σκοτώνει ένοπλους στρατιώτες, όχι πολίτες. Όταν παραδοθούν οι στρατιώτες γίνονται απλοί πολίτες, δεν είναι στρατιώτες, άρα είναι σεβαστή η ζωή τους. Αυτές οι αρχές βασίζονται πάνω στη λογική.

Ο πόλεμος δεν δίνει το δικαίωμα να σφάζει κανείς τους νικημένους λαούς, άρα ούτε να τους υποδουλώνει. Ένας δούλος πολέμου ή ένας κατακτημένος λαός δεν

9

Page 10: Ζαν-Ζακ Ρουσσω 1 - Εισαγωγή στο Έργο του

οφείλει στον κύριό του παρά να τον υπακούει όσο εξαναγκάζεται να τον υπακούει. Το δικαίωμα της υποδούλωσης είναι άκυρο. Δικαίωμα και υποδούλωση αντιφάσκουν.

Η παρακάτω φράση (για να θυμηθούμε και τα δικά μας) είναι πάντα εξίσου ανόητη: «Κάνω μαζί σου μια σύμβαση, ολοκληρωτικά σε βάρος σου και ολοκληρωτικά προς όφελός μου, κάνω μια σύμβαση που θα την τηρήσω όσο μου αρέσει, και θα την τηρήσεις όσο, πάλι, μου αρέσει εμένα.» (Αν θυμίζει σύγχρονους ηγεμονίσκους είναι γιατί η δεσποτεία δεν προοδεύει.)

Άλλο να υποτάσσει κανείς ένα πλήθος και άλλο να κυβερνά μια κοινωνία. Για να υπάρχει λαός, κοινότητα, δημόσια αγαθά, πολιτικό σώμα, για να ισχύει ο νόμος «η μειοψηφία υποτάσσεται στην πλειοψηφία» πρέπει να προϋπήρχε αυτής της σύμβασης μια τουλάχιστο παμψηφία. 'Ετσι φτάνουμε στο συμπέρασμα πως

Το ανθρώπινο γένος για να επιβιώσει, όταν οι εχθρικές προς αυτό δυνάμεις υπερτερούσαν, αναγκάστηκε να συνενώσει τις δυνάμεις του και με το άθροισμα των δυνάμεών του να επιτύχει την επιβίωση και τον πολιτισμό.

Έπρεπε λοιπόν την ελευθερία του ο καθένας και τη δύναμή του να τη συνενώσει με την ελευθερία και τη δύναμη των άλλων. Χωρίς να βλάψει τον εαυτό του και χωρίς να παραμελήσει τις φροντίδες που χρωστά στο ίδιο το άτομό του. Έπρεπε «να βρεθεί μια μορφή κοινωνίας, η οποία να υπερασπίζει και να προστατεύει, με όλη τη δύναμη της κοινότητας, το πρόσωπο και τα αγαθά του κάθε μέλους. Να βρεθεί μια μορφή κοινωνίας, στην οποία ο καθένας, ενώ θα ενώνεται με τους άλλους, να μην υπακούει ωστόσο παρά μόνο στον ίδιο τον εαυτό του και να μένει ελεύθερος όπως και πρώτα.»

Αυτό είναι το βασικό πρόβλημα του οποίου το Κοινωνικό Συμβόλαιο δίνει τη λύση.

Οι όροι αυτού του συμβολαίου είναι αυστηρά καθορισμένοι. Αν και ποτέ δεν διατυπώθηκαν είναι παντού οι ίδιοι, έχουν αναγνωριστεί σιωπηλά, και συνοψίζονται στον ένα: Ολοκληρωτική απαλλοτρίωση του κάθε συμβαλλομένου μαζί με όλα τα δικαιώματά του σε όλη την κοινότητα.

Οι όροι είναι ίσοι για όλους. Η ένωση είναι όσο πιο τέλεια. Παραχωρεί ο καθένας τον εαυτό του σε όλους, σημαίνει δεν τον παραχωρεί σε κανένα. Άρα «Καθένας βάζει από κοινού το άτομό του και όλες τις δυνάμεις του κάτω από την υπέρτατη διεύθυνση της γενικής θέλησης. Κάθε μέλος είναι αδιαίρετο μέρος του συνόλου.»

Τότε δημιουργείται ένα συλλογικό σώμα που έχει τη δική του ζωή, τη δική του θέληση, το δικό του εγώ.

Αυτό το δημόσιο πια πρόσωπο ονομάζεται πολιτεία, πολιτικό σώμα, κράτος (όταν είναι παθητικό) κυρίαρχος (όταν είναι ενεργητικό, νομοθετεί, κινεί το σώμα) δύναμη (όταν αντιπαραβάλλεται με τα άλλα δημόσια πρόσωπα)

Οι συμβαλλόμενοι ονομάζονται λαός, καθένας χωριστά πολίτης ως μετέχων στην εξουσία, υπήκοος ως υποταγμένος στους νόμους του κράτους.

Κάθε συμβαλλόμενος είναι υποχρεωμένος ως πολίτης απέναντι των ιδιωτών, ως υπήκοος απέναντι του κυριάρχου.

Μόλις το πλήθος αυτό ενωθεί σε ένα σώμα, δεν μπορεί κανένας να αδικήσει ένα από τα μέλη του χωρίς να προσβάλει ταυτόχρονα και το σώμα ολόκληρο.

Κι ακόμα περισσότερο, δεν μπορεί κανένας να αδικήσει το σώμα, χωρίς να αισθανθούν την αδικία αυτή τα μέλη του. Έτσι, το καθήκον και το συμφέρον υποχρεώνουν εξίσου τα δυο συμβαλλόμενα μέρη να αλληλοβοηθούνται.

Το Κοινωνικό Συμβόλαιο περιέχει μέσα του σιωπηρά τη εξής υποχρέωση: «Όποιος αρνηθεί να υπακούσει στη γενική θέληση, θα εξαναγκαστεί να υπακούσει σ΄αυτήν από ολόκληρο το σώμα.»

10

Page 11: Ζαν-Ζακ Ρουσσω 1 - Εισαγωγή στο Έργο του

Αυτό σημαίνει ότι θα τον βιάσουν να είναι ελεύθερος, αφού η συμφωνία είναι, παραδιδόμενος ένας στην πατρίδα, να τον εξασφαλίζει αυτή από κάθε προσωπική εξάρτηση, συμφωνία που μόνη αυτή κάνει νόμιμες τις πολιτικές υποχρεώσεις. Η μετάβαση από το φυσικό καθεστώς στο κοινωνικόα. αντικαθιστά το ένστικτο με τη δικαιοσύνη και την ηθικότητα, τη φυσική ορμή με τη φωνή του καθήκοντος, την όρεξη με το δίκαιο, τις κλίσεις με το να συμβουλεύεται το λογικό του, από άλογο ζώο τον έκανε άνθρωπο.β. Οι ικανότητές του ασκούνται, οι ιδέες του πλαταίνουν, τα αισθήματα εξευγενίζονται, η ψυχή ολοκληρώνεται, γίνεται άνθρωπος.γ. Χάνει τη φυσική ελευθερία, το απεριόριστο δικαίωμα για καθετί που του προξενεί ενδιαφέρον και που μπορεί να το κατακτήσει, αλλά κερδίζει την κοινωνική ελευθερία και την ιδιοκτησία όσων κατέχει.δ. Η φυσική ελευθερία έχει όρια τις δυνάμεις του ατόμου, η κοινωνική ελευθερία περιορίζεται από τη γενική θέληση και από την κατοχή με βάση το δικαίωμα του πρώτου καταλαβόντος.ε. Το κοινωνικό καθεστώς συνεπάγεται την ηθική ελευθερία, που κάνει τον άνθρωπο κύριο του εαυτού του, γιατί η ορμή της όρεξης μόνη είναι δουλεία ενώ η υπακοή στο νόμο που επιβάλλει κανείς στον εαυτό του ελευθερία.

Κάθε μέλος της κοινότητας δίνει σ΄αυτήν τον εαυτό του, τις δυνάμεις του, τα αγαθά του. Όπως οι δυνάμεις της πολιτείας είναι μεγαλύτερες από τη δύναμη του ιδιώτη, έτσι η δημόσια κτήση είναι ισχυρότερη .

Το κράτος είναι η βάση όλων των δικαιωμάτων, είναι κύριος όλων των αγαθών των μελών του, είναι κύριος και των αγαθών και των δυνάμεών των βάσει του δικαιώματος του πρώτου καταλαμβάνοντος, άρα Πρώτον είναι το δικαίωμα της ιδιοκτησίας. Όπως αναφέρθηκε στην Πραγματεία για την Ανισότητα, η ιδιοκτησία ήταν η αιτία της ίδρυσης της κοινωνίας των πολιτών. Στον Αιμίλιο επίσης, πιο κάτω, μια βασική γνώση που θα μάθει ο Αιμίλιος είναι η ιδιοκτησία και η σύναψη συμβολαίου.

Καθένας έχει από τη φύση δικαίωμα σε κάθε τι που του είναι αναγκαίο. ‘Έτσι όμως αποκλείεται από όλα τα άλλα αγαθά. Καταλαμβάνει πρώτο το αναγκαίο του και το σέβεται. Γίνεται έτσι πρώτος καταλαμβάνων εφόσον η περιοχή δεν έχει κατοικηθεί από κανένα άλλο, κατέχει την έκταση που είναι αναγκαία για να συντηρηθεί, την κατέσχε με την εργασία και την καλλιέργεια. Δεν δικαιούται να βάλει ένας το πόδι του σε κομμάτι γης της κοινότητας.

Δεν δικαιούται να διώξει άλλους ανθρώπους και να τους αφαιρέσει το δικαίωμα να ξαναγυρίσουν. Μόνο με αξιόποινο σφετερισμό μπορούν να γίνουν αυτά. (Κι αυτά για μας γραμμένα!)

Με το Κοινωνικό Συμβόλαιο οι άνθρωποι γίνονται ίσοι.

Σκοπός της εγκαθίδρυσης του κράτους (δεύτερο βιβλίο) είναι το καλό της ολότητας. Τα διαφορετικά συμφέροντα των ιδιωτών συμπίπτουν, αποτελούν κοινωνικό δεσμό.

Αφού η κυριαρχία είναι η ενέργεια της γενικής θέλησης δεν μπορεί να απαλλοτριωθεί. Ο κυρίαρχος, το συλλογικό ον, εκπροσωπείται μόνο από τον εαυτό του. Η εξουσία μπορεί να μεταβιβαστεί όχι όμως και η θέληση. Η ιδιαίτερη θέληση μπορεί να συμπέσει με τη γενική, όχι όμως πάντα, γιατί η ιδιαίτερη θέληση τείνει στην προτίμηση ενώ η γενική θέληση τείνει στην ισότητα.

Η κυριαρχία είναι αναπαλλοτρίωτη, είναι και αδιαίρετη, γιατί η θέληση είναι γενική, είναι θέληση του λαϊκού σώματος, πράξη κυριαρχίας και αποτελεί νόμο.

11

Page 12: Ζαν-Ζακ Ρουσσω 1 - Εισαγωγή στο Έργο του

Η γενική θέληση είναι πάντα σωστή και τείνει στο δημόσιο όφελος. Υπάρχουν όμως περιπτώσεις που ο λαός διαφθείρεται αντί να διαφωτίζεται και τότε φαίνεται ότι θέλει το κακό του. Η γενική θέληση αποβλέπει στο κοινό συμφέρον.

Όταν ο λαός είναι κατατοπισμένος, η γενική θέληση και η λαϊκή θέληση είναι καλές. Όταν δημιουργούνται φατρίες, τότε δεν υπάρχει γενική θέληση, αλλά υπερισχύει μια γνώμη μερική, της δυνατότερης φατρίας.

Για να υπάρχει γνήσια έκφραση της γενικής θέλησης, κάθε πολίτης πρέπει να αποφασίζει ακολουθώντας την ατομική του γνώμη, οπότε πολλές μικρές διαφορές γνώμης είναι προτιμότερες παρά μεγάλες διαφορές λίγων. Το κράτος ή πολιτεία είναι ένα ηθικό πρόσωπο του οποίου η ζωή βασίζεται πάνω στην ένωση των μελών του. Η σοβαρότερη φροντίδα του είναι η συντήρησή του. Γι’ αυτό έχει ανάγκη από μια καθολική και εξαναγκάζουσα δύναμη για να κινεί και να διαθέτει κάθε μέλος του με τον συμφερότερο για το σύνολο τρόπο. Αυτή η εξουσία είναι η κυριαρχία.

Ο άνθρωπος παραχωρεί στην κοινότητα μέρος των όσων χρειάζεται η κοινότητα,αλλά μόνο ο κυρίαρχος είναι κριτής των αναγκών της κοινότητας.

Ο πολίτης προσφέρει αμέσως στο κράτος όποια υπηρεσία του ζητήσει. Ο πολίτης ενεργώντας για το κράτος και για τον άλλο ενεργεί και για τον εαυτό του.

Αυτό που γενικεύει τη θέληση είναι το κοινό συμφέρον. Ο καθένας υποτάσσεται στους νόμους που επιβάλλει στους άλλους. Θαυμάσια σύμπτωση συμφέροντος και δικαιοσύνης. Το Κοινωνικό Συμβόλαιο καθιερώνει μεταξύ των πολιτών μια τέτοια ισότητα, ώστε όλοι να δεσμεύονται με τους ίδιους όρους και όλοι να απολαμβάνουν τα ίδια δικαιώματα.

Ο καθένας δεσμεύεται απέναντι όλων και όλοι απέναντι στον καθένα.Με το Κοινωνικό Συμβόλαιο δώσαμε υπόσταση και ζωή στο πολιτικό σώμα.

Πρόκειται τώρα να δώσουμε κίνηση και θέληση με τη νομοθεσία.Από το Θεό προέρχεται κάθε νομοθεσία. Υπάρχει μια παγκόσμια δικαιοσύνη που

συλλαμβάνεται με τον ορθό λόγο και συνυπάρχει με φυσικές κυρώσεις.Για να εναρμονιστούν τα δικαιώματα προς τα καθήκοντα χρειάζονται

συμβάσεις και νόμοι. Το αντικείμενο των νόμων είναι πάντα γενικό, αντιμετωπίζει τους υπηκόους όχι σαν άτομα αλλά σαν ενσώματα όντα και τις πράξεις σαν κάτι αφηρημένο.

Οι νόμοι είναι πράξεις που απορρέουν από τη γενική θέληση. Είναι πίνακες στους οποίους βρίσκονται καταγραμμένες οι θελήσεις των πολιτών.

Δημοκρατία είναι κάθε κράτος που διέπεται από νόμους. Οι νόμοι είναι τα θεμέλια της πολιτικής κοινότητας. Ο λαός βρίσκεται κάτω από την κυριαρχία των νόμων αλλά πρέπει να είναι και ο δημιουργός τους. Επειδή όμως το πλήθος δεν ξέρει, ο λαός δεν μπορεί να δει πάντα το καλό, η γενική θέληση πρέπει να εξασφαλιστεί από τις ιδιαίτερες θελήσεις, όλα αυτά φανερώνουν πως υπάρχει ανάγκη νομοθέτη.

Οι νομοθέτες θα πρέπει να ανακαλύψουν τους καλύτερους νόμους, πράγμα που μόνο μια θεϊκή διάνοια θα κατόρθωνε, γι΄αυτό και οι νομοθέτες βάζουν τα λόγια τους στο στόμα των αθανάτων, γι΄αυτό και στη γένεση των εθνών η θρησκεία χρησιμεύει σαν όργανο πολιτικής.

Το μέγιστο αγαθό που πρέπει να είναι σκοπός κάθε νομοθετικού συστήματος προσδιορίζεται από τις αρχές της ελευθερίας και της ισότητας.

Της ελευθερίας, γιατί κάθε ιδιαίτερη εξάρτηση έχει αφαιρεθεί,, της ισότητας, γιατί ελευθερία χωρίς ισότητα είναι ανύπαρκτη.

Η νομοθεσία πρέπει να αποβλέπει στην ισότητα, την αναλογία, το μέτρο.Οι γενικοί σκοποί της νομοθεσίας πρέπει να προσαρμόζονται προς την

κατάσταση του τόπου, προς το χαρακτήρα των ανθρώπων,

12

Page 13: Ζαν-Ζακ Ρουσσω 1 - Εισαγωγή στο Έργο του

Στο τρίτο βιβλίο, όπως κάθε ελεύθερη ενέργεια έχει δυο αιτίες που συμβάλλουν στην παραγωγή της, την ηθική, τη θέληση και τη φυσική, τη δύναμη που εκτελεί τη πράξη, έτσι και το πολιτικό σώμα έχει τη νομοθετική εξουσία και την εκτελεστική. Η νομοθετική εξουσία ανήκει στο λαό.

Για την εκτελεστική εξουσία χρειάζεται η κυβέρνηση, ο εκτελεστής των θελήσεων του κράτους.

Η κυβέρνηση είναι ένα ενδιάμεσο σώμα ανάμεσα στους υπηκόους και στον κυρίαρχο και που σκοπό έχει να κάνει δυνατή την αμοιβαία τους επικοινωνία, αφού είναι υποχρεωμένο με την εκτέλεση των νόμων και τη διατήρηση της ελευθερίας, τόσο της κοινωνικής όσο και της πολιτικής.

Τα μέλη του σώματος αυτού ονομάζονται άρχοντες ή βασιλιάδες ή κυβερνήτες και το σώμα ολόκληρο ονομάζεται ηγεμόνας.

Στην περίπτωση αυτή δεν έχουμε να κάμουμε με συμβόλαιο, αλλά με διαχείριση στην οποία οι αρχηγοί ασκούν εν ονόματι του κυριάρχου την εξουσία που τους εμπιστεύτηκε. Ο κυρίαρχος περιορίζει, τροποποιεί , αφαιρεί την εξουσία.

Κυβέρνηση ή ανώτατη διοίκηση ώστε είναι η νόμιμη άσκηση της εκτελεστικής εξουσίας και ηγεμόνας ή άρχοντας ο άνθρωπος ή το σώμα που είναι επιφορτισμένα με τη διοίκηση αυτή.

Αν ο κυρίαρχος θέλει να κυβερνήσει ή ο άρχοντας να νομοθετήσει ή οι υπήκοοι να μην υπακούν, τότε αταξία και χάος, δεσποτισμός ή αναρχία επικρατούν.

Δημοκρατία ονομάζεται η μορφή της κυβέρνησης στην οποία ο κυρίαρχος μπορεί να εμπιστευτεί την κυβέρνηση σ ΄ολόκληρο το λαό ή στο μεγαλύτερο μέρος του. Οι πολίτες άρχοντες είναι περισσότεροι από τους απλούς πολίτες ιδιώτες.

Αριστοκρατία . Ο κυρίαρχος περιορίζει την κυβέρνηση στα χέρια ενός μικρού αριθμού πολιτών. Οι πολίτες άρχοντες είναι λιγότεροι από τους απλούς ιδιώτες πολίτες

Μοναρχία. Ο κυρίαρχος συγκεντρώνει όλη την κυβέρνηση στα χέρια ενός, ο οποίος έχει τη δυνατότητα να δίνει εξουσίες σε όλους τους άλλους.

Η δημοκρατική κυβέρνηση αρμόζει στα μικρά κράτη, η αριστοκρατική στα μέτρια, η μοναρχική στα μεγάλα. Είναι πολίτευμα για θεούς μάλλον παρά για ανθρώπους. Απαιτεί να συναθροίζονται συνεχώς οι πολίτες, να γνωρίζει ο ένας τον άλλο, να είναι ίσοι, να αποφεύγουν την πολυτέλεια. Ο πολίτης κάθε μέρα πρέπει να είναι οπλισμένος με δύναμη και σταθερότητα, για να διατηρεί την ελευθερία του.

Και ακολούθως αναλύονται τα της αριστοκρατίας και μοναρχίας.Οι πρώτες κοινωνίες είχαν κυβέρνηση αριστοκρατική (εξ ου και το όνομα

γερουσία, γέροντες κτλ) Η αριστοκρατία γίνεται αιρετή όταν αρχίζει ο πλούτος ή η δύναμη να παραμερίζει την ηλικία. Αριστοκρατία έχουμε τη φυσική, την αιρετή και την κληρονομική.η φυσική αρμόζει στους απλούς λαούς η αιρετή είναι η πραγματική αριστοκρατίαη κληρονομική είναι η χειρότερη.

Η καλύτερη και φυσικότερη τάξη των πραγμάτων είναι η διακυβέρνηση του πλήθους από τους συνετότερους, όταν όμως αυτοί κυβερνούν προς όφελος του πλήθους και όχι προς όφελός τους.

Το πιο αισθητό μειονέκτημα της μοναρχίας είναι η έλλειψη της συνεχούς διαδοχής, γι΄αυτό έκαμαν τα στέμματα κληρονομικά, απέφυγαν την εκλογή του καλύτερου και προτίμησαν να έχουν για αρχηγούς τέρατα και ηλίθιους, πού ποτέ δεν έμαθαν να υπακούν.

13

Page 14: Ζαν-Ζακ Ρουσσω 1 - Εισαγωγή στο Έργο του

Η απλή κυβέρνηση είναι η καλύτερη γιατί είναι απλή.Αφού σκοπός της πολιτικής κοινωνίας είναι η διατήρηση και ευημερία των

μελών της, καλύτερη κυβέρνηση είναι αυτή που κατορθώνει χωρίς ξένα μέσα, χωρίς πολιτογραφήσεις, χωρίς αποικίες, να προοδεύουν και να πληθαίνουν οι πολίτες της. Εκείνη που οδηγεί το λαό της στην ελάττωση και στο μαρασμό είναι η χειρότερη.

Το κράτος διαλύεταιΑ. όταν ο ηγεμόνας παραβαίνει τους νόμους και σφετερίζεται την κυρίαρχη

εξουσία. Τότε διαμορφώνεται ένα άλλο κράτος που για το λαό είναι δυνάστης, διασπάται το κοινωνικό συμβόλαιο , οι απλοί πολίτες αποκτούν τη φυσική τους ελευθερία, οπότε είναι εξαναγκασμένοι να υπακούν δεν είναι όμως και υπόχρεοι.

Β. Όταν τα μέλη της κυβέρνησης σφετερίζονται το καθένα χωριστά την εξουσία που οφείλουν να ασκούν ομαδικά ως σώμα.

Όταν το κράτος αποσυντίθεται, η κατάχρηση της κυβέρνησης ονομάζεται γενικά αναρχία. Η δημοκρατία εκφυλίζεται σε οχλοκρατία, η αριστοκρατία σε ολιγαρχία, η βασιλεία σε τυραννία.

Αφού η Σπάρτη και η Ρώμη χάθηκαν, ποιο κράτος μπορεί να ελπίζει ότι θα κρατήσει για πάντα; Το πολιτικό σώμα αρχίζει να πεθαίνει από τη στιγμή της γέννησής του, αφού έχει μέσα του τις αιτίες της καταστροφής του.

Το καλύτερα συγκροτημένο κράτος θα φτάσει στο τέλος του πολύ αργότερα από το άλλο, εκτός απροόπτου. Η νομοθετική εξουσία δίνει ζωή στο κράτος. Όταν οι παλαιοί νόμοι συνεχίζουν να είναι σεβαστοί και αναγνωρίζονται ως σωτήριοι αποκτώντας συνεχώς νέα δύναμη, τότε έχουμε ένα καλά συγκροτημένο κράτος. Όταν οι παλαιοί νόμοι αχρηστεύονται και δεν είναι σεβαστοί, όσο εξασθενίζουν όταν γερνούν, τούτο είναι απόδειξη πως δεν υπάρχει νομοθετική εξουσία και ότι το κράτος δεν ζει πια.

Η μόνη δύναμη του κυρίαρχου είναι οι νόμοι, άρα ο κυρίαρχος ενεργεί όταν ο λαός είναι συγκεντρωμένος.

Όση περισσότερη δύναμη έχει η κυβέρνηση, τόσο συχνότερα πρέπει να κάνει την εμφάνισή του ο κυρίαρχος.

Για να μπορούν οι πολίτες να συνέρχονται σε μεγάλες χώρες, να καθοριστεί ότι έδρα της κυβέρνησης θα είναι διαδοχικά όλες οι πόλεις από τις οποίες θα αποτελείται το κράτος.

Από την ώρα που θα επιτευχθεί σύνοδος του λαού σε σώμα, κάθε πολίτης είναι πρόσωπο ιερό και απαραβίαστο και κάθε δικαιοδοσία της κυβέρνησης σταματά. Αν όμως οι πολίτες θέλουν την ησυχία τους και μένουν αδιάφοροι, η κυβέρνηση τους πιέζει και οι πολιτείες καταστρέφονται.

Όταν οι πολίτες ενδιαφέρονται περισσότερο για το βαλάντιό τους παρά για τα δημόσια πράγματα, τότε το κράτος βρίσκεται κοντά στην καταστροφή. Αντί να πολεμήσουν στέλνουν μισθοφόρους, αντί να συνέλθουν διορίζουν βουλευτές.

Στο αληθινά ελεύθερο κράτος οι πολίτες τα κάνουν όλα με τα χέρια τους. Σε αντίθετη περίπτωση πληρώνουν άλλους. Από τη στιγμή που ένας λαός διορίζει αντιπροσώπους δεν είναι πια ελεύθερος, δηλαδή δεν υπάρχει πια.

Όταν συγκροτηθεί η νομοθετική εξουσία, απομένει να συγκροτηθεί και η εκτελεστική. Όμως η κυβέρνηση, η εκτελεστική εξουσία, δεν είναι δεμένη με συμβόλαιο με το λαό. Δεν υπάρχει παρά ένα μόνο συμβόλαιο στο κράτος κι αυτό είναι το του συνεταιρισμού των ανθρώπων που ζουν στην κοινωνία. Το συμβόλαιο αυτό αποκλείει κάθε άλλο. Οποιοδήποτε άλλο συμβόλαιο είναι παραβίαση του πρώτου συμβολαίου.

Η πράξη με την οποία συγκροτείται η κυβέρνηση είναι σύνθετη και αποτελείται από τον καθορισμό του νόμου και από την εκτέλεσή του. Με τον

14

Page 15: Ζαν-Ζακ Ρουσσω 1 - Εισαγωγή στο Έργο του

καθορισμό του νόμου ο κυρίαρχος θεσπίζει ότι θα υπάρχει ένα καθορισμένο κυβερνητικό σώμα με τη μια ή την άλλη μορφή. Τούτο είναι νόμος. Βάσει αυτού του νόμου ο λαός διορίζει τους αρχηγούς που θα αναλάβουν την κυβέρνηση.

Η πράξη με την οποία εγκαθίσταται η κυβέρνηση είναι νόμος. Οι θεματοφύλακες της εκτελεστικής εξουσίας είναι αξιωματούχοι του λαού, όχι κύριοί του. Τους αξιωματούχους καθαιρεί, αν θέλει. Οι αξιωματούχοι ως πολίτες εκπληρώνουν τα καθήκοντά τους.

Σε περιπτώσεις που ο λαός θίγει την κυβέρνηση , επειδή δεν είναι εύκολο να διαπιστωθεί αν πρόκειται για όλο το λαό ή φατρίες, βρίσκει ευκαιρία ο ηγεμόνας εν ονόματι της ασφάλειας του λαού, να εμποδίσει τις συνελεύσεις του λαού και έτσι σφετερίζονται την κυρίαρχη εξουσία.

Οι περιοδικές συνελεύσεις του λαού μπορούν τότε να σώσουν την κατάσταση θέτοντας σε ψηφοφορία αν θα αφήσει τη διοίκηση σ΄εκείνους που είναι ήδη επιφορτισμένοι ή αν θέλει ο κυρίαρχος να διατηρήσει την αρχική μορφή κυβέρνησης. Αν ο λαός αποφασίσει να διαλύσει το κοινωνικό συμβόλαιο, το διαλύει.

Στο τέταρτο βιβλίο , εφόσον πολλοί άνθρωποι συνενωμένοι θεωρούνται σαν ένα πολιτικό σώμα, είναι σωστό να παραδεχτούμε πως οι άνθρωποι αυτοί δεν έχουν παρά μόνο μια θέληση, που άλλο σκοπό δεν έχει παρά τη διατήρηση του συνόλου και τη γενική ευημερία.

Ο νόμος που απαιτεί την ομόφωνη συγκατάθεση όλων είναι το Κοινωνικό Συμβόλαιο κι αυτό γιατί η κοινωνική ένωση είναι η πιο εκούσια πράξη στον κόσμο. Ο καθένας γεννιέται ελεύθερος, κανένας δεν μπορεί να τον υποδουλώσει χωρίς τη συγκατάθεσή του. Όταν συγκροτηθεί το κράτος όποιος παραμένει στην επικράτειά του σημαίνει πως υποτάσσεται στην κυριαρχία του. Όταν προτείνει κάποιος ένα νόμο, το ερώτημα που τίθεται είναι αν ο προτεινόμενος νόμος είναι σύμφωνος με τη γενική θέληση και ο καθένας εκφράζει τη γνώμη του με την ψήφο του επ' αυτού, οπότε υπακούει στην πλειοψηφία, που πιστεύει πως ο νόμος εκφράζει την κοινή θέληση, έστω κι αν ο ίδιος δεν ψήφισε υπέρ του νόμου. Αποδέχεται πως έσφαλλε. Όσο πιο σοβαρές είναι οι αποφάσεις τόσο πιο πολύ προς την παμψηφία πρέπει να πλησιάζει η επικρατούσα γνώμη.

Μέσα στις εκκλησίες επικυρώνονταν οι νόμοι και εκλέγονταν οι άρχοντες. Όλοι οι πολίτες είχαν δικαίωμα ψήφου, ο ρωμαϊκός λαός ήταν πράγματι κυρίαρχος.

Όταν οι σχέσεις των διαφόρων μερών του κράτους αλλοιώνονται, τότε ένα σώμα, οι δήμαρχοι, αναλαμβάνουν την διατήρηση της ισορροπίας. Η δημαρχία δεν μετέχει ούτε στη νομοθετική ούτε στην εκτελεστική εξουσία. Ο δήμαρχος είναι ο υπερασπιστής των νόμων.

Η τιμητεία κρατά τα ήθη, εμποδίζοντας τα φρονήματα να διαφθαρούν, φυλάγοντας την ευθύτητά τους με συνετά μέτρα, κάποτε μάλιστα στερεώνοντάς τα όταν είναι ακόμη αβέβαια.

Σε γενικές γραμμές μπορούμε να πούμε πως το Κοινωνικό Συμβόλαιο του Ρουσσώ είναι ένα σχεδίασμα συντάγματος, στο οποίο όμως κύρια αρχή είναι πως την εξουσία έχει ο λαός που νομοθετεί, διορίζει βάσει νόμου την κυβέρνηση, για να εφαρμόζει τους νόμους και διακηρύσσεται σε μια εποχή απολυταρχίας ότι η κληρονομική μοναρχία είναι πολίτευμα στο οποίο μπορεί να κυβερνά ο χειρότερος τον καλύτερο. Για να λειτουργήσει τέλος σωστά η δημοκρατία, οι πολίτες πρέπει να βρίσκονται διαρκώς σε εγρήγορση.

15

Page 16: Ζαν-Ζακ Ρουσσω 1 - Εισαγωγή στο Έργο του

Ο Αιμίλιος ή Περί Αγωγής αρχίζει με τη ρήση "Όλα είναι καλά όταν βγαίνουν από τα χέρια του Πλάστη των πραγμάτων, όλα εκφυλίζονται στα χέρια του ανθρώπου."

Η μάνα πρέπει να χαράξει ένα φράκτη γύρω από την ψυχή του παιδιού της, για να μην την καταστρέψουν οι άνθρωποι.

Ο άνθρωπος γεννιέται αδύνατος κι έχει ανάγκη από δύναμη, ανόητος κι έχει ανάγκη από κρίση. Όλα όσα δεν έχει στη γέννησή του αλλά τα χρειάζεται μεγάλος τα δίνει η αγωγή, που έρχεται από τη φύση, από τους ανθρώπους, από τα πράγματα. Η φυσική αγωγή δεν εξαρτάται από τον άνθρωπο και η αγωγή των πραγμάτων πολύ λίγο. Την ανθρώπινη αγωγή κατευθύνει ο άνθρωπος σύμφωνα με τη θέλησή του, όσο είναι δυνατόν. Η αγωγή είναι μια τέχνη που χρειάζεται και τύχη για να επιτύχει.

Σκοπός της αγωγής είναι ο ίδιος ο σκοπός της φύσης.Το επάγγελμα που θέλει να διδάξει ο Ρουσσώ στο παιδί είναι η ζωή. Θα είναι

πριν από όλα άνθρωπος, να δέχεται τα αγαθά και τις αναποδιές της ζωής.Η αγωγή αρχίζει με τη μητέρα. Το παιδί πρέπει να διδαχτεί την προσαρμογή

στις καταστάσεις της ζωής, να χαρεί τη ζωή, να δράσει, να χρησιμοποιήσει τις δυνάμεις του, να γευτεί έντονα τη ζωή.

Οι ανθρώπινοι θεσμοί υποδουλώνουν το παιδί. Μόλις γεννηθεί το φασκιώνουν, το εμποδίζουν να αναπτυχθεί, του επιβάλλουν την ακινησία, το παραμορφώνουν, γι΄αυτό είναι ανάγκη, αν η κοινωνία θέλει ανθρώπους, να αλλάξει πρώτα τη μητέρα και να δέσει την οικογένεια, που είναι το καλύτερο αντίδοτο στο δηλητήριο των κακών ηθών.

Η φύση ασκεί τα παιδιά στις δοκιμασίες με τους πυρετούς, το βήχα, κτλ. Απαιτείται επίσης η άσκηση, η σκληραγωγία, για να εξοπλιστεί για τα κακά που θα αντιμετωπίσει, αφού το πεπρωμένο του ανθρώπου είναι να υποφέρει σ΄όλες τις εποχές.

Αντί τούτου μαθαίνουν στο παιδί να προστάζει με το κλάμα του ή να υπακούει με το ξύλο, το φορτώνουν με άχρηστες γνώσεις αλλά δεν το μαθαίνουν να γνωρίζει να χρησιμοποιεί τον εαυτό του, να ξέρει να ζει και να γίνει ευτυχισμένος.

Αν θα ανατραφεί σωστά το παιδί, πρώτα πρέπει να αναλάβει η πραγματική τροφός, η μητέρα και ο πραγματικός παιδαγωγός, ο πατέρας και όχι μισθωτοί.

Και επειδή ο Ρουσσώ δεν δέχεται να γίνει παιδαγωγός κανενός, αναλαμβάνει να γράψει τις θεωρίες του παίρνοντας ένα μαθητή φανταστικό, τον Αιμίλιο.

Ο παιδαγωγός έχει να διδάξει μόνο μια επιστήμη, τα καθήκοντα του ανθρώπου. Θα βοηθά το μαθητή να βρει μόνος του τις αρχές.

Ο Αιμίλιος χρωστά μόνο υπακοή στον παιδαγωγό, με τον οποίο είναι αχώριστος.

Το κορμί πρέπει να είναι ρωμαλέο για να υπακούει στην ψυχή. Ένα ασθενικό κορμί εξασθενίζει την ψυχή. Όπου δεν υπάρχουν γιατροί, ο άνθρωπος μαθαίνει να υποφέρει φυσιολογικά και πεθαίνει ειρηνικά. Το παιδί ας μάθει να είναι άρρωστο. Ο χρόνος και η φύση θα το γιατρέψουν δίχως φάρμακα. Η εγκράτεια και η δουλειά είναι οι δυο αληθινοί γιατροί του ανθρώπου. Χρήσιμη η χειρωνακτική εργασία και η σωματική άσκηση.

Μόλις γεννηθεί το παιδί, θα το παραλάβει μια παραμάνα νέα και καλόκαρδη, το παιδί θα αναπνέει τον καθαρό αέρα της εξοχής και θα ζει στο χωριό, θα συνηθίσει στο συχνό λούσιμο, θα κινείται άνετα στην κούνια του κι ύστερα στο πάτωμα.

Δεν πρέπει να αποκτήσει συνήθειες, για να μπορεί να προσαρμόζεται σε όλα, να έρθει σε επαφή με πολλά αντικείμενα, να μη φοβάται.

Από την πρώτη περίοδο της ζωής του πρέπει να διαγνώσει ο παιδαγωγός την κρυμμένη πρόθεση που υπαγορεύει τις κινήσεις και τις κραυγές του, γιατί πρέπει το παιδί να μάθει να μην προστάζει ούτε τους ανθρώπους ούτε τα άψυχα.

16

Page 17: Ζαν-Ζακ Ρουσσω 1 - Εισαγωγή στο Έργο του

Το παιδί δεν είναι κακό, παρά μόνο γιατί είναι αδύνατο. Αν του δοθεί δύναμη, θα γίνει καλό. Το παιδί νιώθει μέσα του τόση ζωή, ώστε να θέλει να ζωντανέψει τα πάντα γύρω του. Γι΄αυτό

1. πρέπει να βοηθηθεί να αναπληρώνει όσες δυνάμεις δεν έχει2. να περιοριστεί στα πραγματικά χρήσιμα, όχι στα φανταστικά3. να μελετήσει ο παιδαγωγός τη γλώσσα και τα διανοήματά του, ώστε να

διακρίνει τις φυσικές επιθυμίες από την προσωπική διάθεση4. να δώσει στα παιδιά περισσότερη αληθινή ελευθερία και λιγότερο

δεσποτισμό, να τ΄αφήσει να κάνουν περισσότερα μόνα τους και να αποκτούν λιγότερα από τους άλλους. Έτσι θα συνηθίσει να περιορίζει τις επιθυμίες σύμφωνα με τις ανάγκες και θα νιώσει ελάχιστα τη στέρηση εκείνου που δεν έχει στην εξουσία του.

Το παιδί θα μάθει τη γλώσσα ακούοντάς την σωστά να προφέρεται, για να μάθει να προφέρει σωστά και να μιλά δυνατά. Θα μάθει μόνο του να μιλά, μόλις αισθανθεί την ανάγκη.

Οι πρώτες εξελίξεις της παιδικής ηλικίας γίνονται σχεδόν ταυτόχρονα. Το παιδί μαθαίνει να μιλά, να περπατά, να τρώει τον ίδιο καιρό. Είναι η πρώτη περίοδος της ζωής του.

Με το δεύτερο βιβλίο μπαίνουμε σε μια δεύτερη ηλικία. Απ’ αυτή την ηλικία παίρνει τα πρώτα μαθήματα θάρρους. Αντέχοντας τους μικρούς πόνους, μαθαίνει να αντέχει στους μεγάλους. Το πρώτο και απαραίτητα είναι να μάθει το παιδί να πονά. Να τρέξει στα λιβάδια, να πέφτει και να σηκώνεται.

Σ ΄αυτό το δεύτερο στάδιο της ζωής του αρχίζει να συνειδητοποιεί τον εαυτό του. Επιβάλλεται λοιπόν να το βλέπουμε σαν ον σκεπτόμενο και διανοούμενο.

Το παιδί χρειάζεται να το αγαπούν, να διευκολύνουν τα παιχνίδια του, τις χαρές, το τρυφερό ένστικτο, αφού κανείς δεν ξέρει πότε έρχεται ο θάνατος, γι΄αυτό τα παιδιά πρέπει να βοηθηθούν να χαρούν τη ζωή.

Όλο το μυστικό της ανθρώπινης σοφίας βρίσκεται στον περιορισμό των πόθων ανάλογα με τις δυνατότητες του καθενός και στον τέλειο συντονισμό της δύναμης με τους πόθους. Όταν οι δυνάμεις όλες βρίσκονται σε ισορροπημένη δράση, μένει η ψυχή ήρεμη και ο άνθρωπος βρίσκει τη σωστή του τοποθέτηση.

Αυτό το νόμο θέσπισε αρχικά η φύση: ο άνθρωπος ευτυχεί, όταν οι πόθοι και οι ικανότητές του να τους ικανοποιεί ισορροπούν. Όταν είναι αυτάρκης.

Ο μόνος που πραγματοποιεί τη θέλησή του είναι εκείνος που για να την πραγματοποιήσει δεν έχει ανάγκη από ξένα μπράτσα.

Είναι λοιπόν φανερό πως το πρώτο αγαθό στον κόσμο είναι η ελευθερία. Ο πραγματικά ελεύθερος άνθρωπος δε θέλει παρά μόνο όσα μπορεί και δεν κάνει παρά μόνο όσα θέλει. Αυτή είναι η θεμελιώδης αρχή του Ρουσσώ και δεν έχει παρά να την εφαρμόσει στην παιδική ηλικία και αυτόματα θα εκπηγάσουν από αυτήν όλοι οι κανόνες της αγωγής. Ο άνθρωπος ας κάνει όσα θέλει, ας θέλει όσα μπορεί.

Όποιος κάνει αυτό που του αρέσει είναι ευτυχισμένος και αυτάρκης: είναι η περίπτωση του ανθρώπου που ζει σύμφωνα με τη φύση. Η φύση έπλασε τα παιδιά, για να τα αγαπούν και να τα βοηθούν, όχι για να τα υπακούν και να τα φοβούνται.

Στα πρώτα του χρόνια το παιδί πρέπει να είναι κοντά στη φύση. Οι ιδέες του να σταματούν στις αισθήσεις, να μην ακούσει ηθικές ιδέες που να μην μπορεί να συλλάβει παρά μόνο φανταστικά, οπότε το διαστρέφουν.

« Ας νιώσει στο περήφανο κεφάλι του τον σκληρό ζυγό της ανάγκης που κάνει να λυγίζει κάθε πλάσμα. Αυτή την ανάγκη ας την δει στα πράγματα μα ποτέ

17

Page 18: Ζαν-Ζακ Ρουσσω 1 - Εισαγωγή στο Έργο του

στις ανθρώπινες ιδιοτροπίες.Η ανθρώπινη φύση ανέχεται στωικά την αναγκαιότητα των πραγμάτων, μα όχι την κακή θέληση του άλλου.»

Η πρώτη αγωγή ως τα δώδεκα χρόνια, συνίσταται όχι στη διδασκαλία της αρετής και της αλήθειας, αλλά στην προφύλαξη της καρδιάς από τη διαφθορά και την πλάνη του πνεύματος. Το παιδί ας ωριμάσει ανάμεσα στα παιδιά. Πρέπει επίσης να προσεχθεί ο ιδιαίτερος τύπος μυαλού του, γι΄ αυτό πρέπει να αφεθεί να εκδηλώσει το χαρακτήρα του. Μακριά το παιδί από τα σκοτεινά ήθη των πόλεων. Σε τούτη τη γη που η φύση θα μπορούσε να γίνει ο πρώτος παράδεισος του ανθρώπου, ας προσέχουν οι μεγάλοι να μην παίζουν το ρόλο του πειρασμού, στην προσπάθειά τους να δώσουν στην αθωότητα τη γνώση του καλού και του κακού.

Για να γίνει ο παιδαγωγός κύριος του παιδιού, πρέπει πρώτα να γίνει κύριος του εαυτού του.

Η πρώτη ιδέα που πρέπει να δοθεί στο παιδί είναι η ιδέα της ιδιοκτησίας, γι΄αυτό πρέπει να έχει κάτι δικό του. Για ν΄ ανέλθει ως την αρχή της ιδιοκτησίας, παιδαγωγός και παιδί πηγαίνουν σ΄ ένα χωράφι, φυτεύουν κάτι, το παιδί κάνει ό,τι είδε να κάνουν οι άλλοι, με το φύτεμα της γης η γη γίνεται κτήμα του, αφού πρόσφερε στο μεγάλωμα των φυτών τον εαυτό του. Μια μέρα βλέπει τα φυτά του ξεριζωμένα, γιατί ο πρώην ιδιοκτήτης του κτήματος τα ξερίζωσε. Το παιδί μαθαίνει πως κανείς δεν αγγίζει περιβόλι του γείτονα, ο καθένας σέβεται τη δουλειά των άλλων, για να σέβονται και οι άλλοι τη δική του, συμφωνούν να καλλιεργεί ο μικρός, και το μισό εισόδημα να δίνεται στον ιδιοκτήτη, και έτσι η ιδέα της ιδιοκτησίας φτάνει ως τον πρώτο που δούλεψε εκείνο το κομμάτι γης. Τα μαθήματα είναι περισσότερο δράση παρά λόγια. Ύστερα μαθαίνει να κάνει συμφωνίες και να τις τηρεί.

Το μοναδικό μάθημα ηθικής είναι να μην κάνει κανείς ποτέ κακό σε κανένα. Γλώσσα μαθαίνει μόνο τη δική του το παιδί ως τα δώδεκά του χρόνια. Ούτε η ιστορία ούτε η γεωγραφία είναι της ηλικίας του, γιατί παραγεμίζει το μυαλό με άγνωστες λέξεις. Όλος ο κόσμος γύρω του είναι το βιβλίο που ασυναίσθητα πλουτίζει τη μνήμη του ως τη στιγμή που η κρίση θα μπορέσει να αξιοποιήσει αυτό τον πλούτο.

Ούτε με μύθους και με τη απομνημόνευσή τους μαθαίνει να είναι το παιδί ηθικό. Το διάβασμα είναι η μάστιγα της παιδικής ηλικίας. Αν κινηθεί το ενδιαφέρον του παιδιού, τότε θα οδηγηθεί στο να μάθει να διαβάζει.Όταν το έχει ανάγκη, π.χ. Ο Αιμίλιος παίρνει σημειώματα που τον προσκαλούν σε γιορτές. Δεν ξέρει να διαβάσει. Αναγκάζεται να μάθει. Πότε θα μάθει να γράφει; Όταν έρθει η ώρα. Αν κάνει το παιδί ό, τι του αρέσει, θα κάνει ό, τι είναι συμφέρον του.

« Όπως το καθετί μπαίνει στην ανθρώπινη νόηση με τις αισθήσεις, η πρώτη λογική του ανθρώπου είναι μια λογική των αισθήσεων. Αυτή χρησιμεύει για βάση της διανοητικής λογικής : οι πρώτοι μας δάσκαλοι στη φιλοσοφία είναι τα πόδια, τα χέρια , τα μάτια μας. Αν όλα αυτά τα αντικαταστήσουμε με τα βιβλία, δε μαθαίνουμε να λογικευόμαστε εμείς οι ίδιοι, αλλά να χρησιμοποιούμε τη λογική των άλλων..»

Η εντατική σωματική άσκηση είναι η πιο λογική αρχή διαπαιδαγώγησης των παιδιών.

Απλά ενδύματα για το παιχνίδι και την ελεύθερη κίνηση, σκληραγωγία. Πρώτα πρέπει να καλλιεργηθούν οι αισθήσεις που κατευθύνουν τις δυνάμεις των χεριών και των ποδιών, να μάθει να βλέπει, να ακούει, να κρίνει , να συγκρίνει. Εξοικειώνοντας το παιδί με το σκοτάδι, δεν το φοβάται. Να ασκήσει την αφή, να εξοπλιστεί ενάντια στα απρόοπτα δυστυχήματα. Στη ζωγραφική θα ζωγραφίζει εκ του φυσικού, για να αποκτήσει μάτι σωστό και χέρι σβέλτο.

Έτσι ο Αιμίλιος έφτασε στην ωριμότητα της παιδικής ηλικίας, έζησε τη ζωή του παιδιού, και την τελειότητά του δεν την πλήρωσε με την ευτυχία του

18

Page 19: Ζαν-Ζακ Ρουσσω 1 - Εισαγωγή στο Έργο του

Με το τρίτο βιβλίο βρισκόμαστε στην τρίτη κατάσταση της παιδικής ηλικίας προσεγγίζει την εφηβική, στα δώδεκα και δεκατρία χρόνια του. Οι δυνάμεις του παιδιού αναπτύσσονται περισσότερο από τις ανάγκες του. Έχει αυτάρκεια και περίσσευμα δυνάμεων για πρώτη και για τελευταία φορά στη ζωή του.

Τώρα είναι καιρός να γνωρίσει τη φύση καλύτερα, να αποκτήσει γνώσεις ωφέλιμες και χρήσιμες. Σε λίγο θα φτάσει και στο σκόπιμο και στο αγαθό. Τη δραστηριότητα του σώματος που ζητά να αναπτυχθεί, τη διαδέχεται η δραστηριότητα του πνεύματος που ζητά να μάθει. Η καλή περιέργεια γίνεται το κίνητρο για τη μάθηση, αλλά με την προϋπόθεση πως θα ξεκινήσει από τα αισθητά για να φτάσει στα διανοητικά. Οι αισθήσεις και τα γεγονότα θα είναι οδηγοί. Αν συνηθίσει ο μαθητής να προσέχει τα φυσικά φαινόμενα, θα γίνει περίεργος, θα απαντά σε προσιτά ερωτήματα που του θέτουν και θα λύει ο ίδιος προβλήματα.

Την επιστήμη ας μην τη διδαχτεί, ας την ανακαλύψει. Ο δάσκαλος πρέπει πρώτα ο ίδιος να νιώσει τη μαγεία της φύσης, για να οδηγήσει το παιδί στο να την απολαύσει, αλλά και πάλι χωρίς ρητορικά σχήματα και ποιητικές εξάρσεις

Το πρώτο μάθημα κοσμογραφίας θα το μάθει το παιδί παρατηρώντας την ανατολή και τη δύση του ήλιου και με τις κατάλληλες ερωτήσεις θα προβληματιστεί. Ως προς τη γεωγραφία, αρχίζει να μαθαίνει την περιοχή στον οποία ζει και να κατασκευάζει χάρτες της.

Το πνεύμα της παιδαγωγικής του Ρουσσώ δε είναι να διδάξει πολλά στο παιδί αλλά να μην αφήσει άχρηστα πράγματα και ιδέες λαθεμένες να μπουν στο μυαλό του.

Το παιδί πρέπει να προφυλαχτεί από προκαταλήψεις.Δεν διδάσκει επιστήμες αλλά γεννά στο μαθητή την όρεξη να τις αγαπήσει και

του παρέχει τις μεθόδους για να τις μάθει, όταν αυτή η όρεξη αναπτυχθεί. Με απλά αντικείμενα και μέσα ο μαθητής κάνει πειράματα, εισάγεται στις βασικές αρχές της Φυσικής, συσχετίζει, επινοεί εργαλεία, τα χέρια του παιδιού δουλεύουν προς όφελος του μυαλού του. Δεν καταλαβαίνει ακόμα ηθικές ιδέες, ούτε είναι σε θέση να κατανοήσει αυτά που ο δάσκαλος θεωρεί ωφέλιμα για το μαθητή. Μαθαίνει ωστόσο τη σημασία του χρόνου, της εργασίας και της ξεκούρασης, του να προβλέπει. Μαθαίνει όσα του είναι ωφέλιμα στην ηλικία του και ο δάσκαλος δε βιάζεται να το διδάξει κάτι που ίσως θα χρειαστεί αργότερα, αφού αργότερα δεν ξέρει αν το παιδί θα είναι ζωντανό. Το καθετί στην ώρα του.

Η χρησιμότητα είναι η ιερή λέξη. Σε τι χρησιμεύει αυτό που ζητά να μάθει. Και η απάντηση πρέπει να είναι σύμφωνη με την αντιληπτική ικανότητα του παιδιού, όχι του δασκάλου. Χωρίς φλυαρίες. Αν ο δάσκαλος δείξει όλη τη σχολαστική του πολυμάθεια χωρίς τίποτε να καταλάβει το παιδί, τότε θα προσποιείται ότι καταλαβαίνει και δεν θα τολμήσει άλλη φορά να ρωτήσει.

Συγκρίσεις δε θα γίνονται με άλλα παιδιά αλλά μόνο με τον εαυτό του, τι κατάφερε. Να ξεπεράσει τον εαυτό του, όχι να φτιάξει αντιπάλους. Και το μόνο βιβλίο που θα διαβάσει είναι ο Ροβινσών Κρούσος. Το μυαλό του μακριά από τις κοινωνικές σχέσεις που δεν μπορεί ακόμα να αντιληφθεί. Καλύτερα να αντιληφθεί την αλληλεξάρτηση των ανθρώπων, τη χρησιμότητα των μεν στους δε, να εργαστεί σε εργαστήρια μαζί με τον παιδαγωγό, να καταλάβει τη διαφορά του σιδεράδικου από το χρυσοχοείο, του τεχνίτη από του καλλιτέχνη, τη διαφορά στις τιμές των χρήσιμων και των άχρηστων, τη σχέση των τιμών των αγαθών. Να μάθει πρώτα τα πράγματα και ύστερα τον άνθρωπο. Να αποφύγει τις προλήψεις των ανθρώπων. Αντί για τους κοινωνικούς νόμους έχει δεθεί με την αναγκαιότητα. Είναι φυσικό ον, εκτιμά τις ανθρώπινες εργασίες, τους επαγγελματίες και τα πράγματα ανάλογα με την ωφελιμότητά τους, το σίδερο αντί το χρυσάφι, το ζαχαροπλάστη αντί τον

19

Page 20: Ζαν-Ζακ Ρουσσω 1 - Εισαγωγή στο Έργο του

ακαδημαϊκό. Δεν έχει ρολόι, δεν κλαίει. Η πιο αξιοσέβαστη τέχνη είναι η γεωργία, δεύτερη η σιδηρουργία , τρίτη η ξυλουργική κτλ.

Ο Ρουσσώ πιστεύει πως κατευθύνει το μυαλό του μαθητή του, το οργανώνει έτσι ώστε να μάθει να ρωτά, να θέλει να μάθει όλα τα σχετικά με κάτι το ενδιαφέρον, τα κίνητρα, τις αιτίες, την αρχή τους, την αρχική πηγή. Τίποτε δεν αποδέχεται υποθετικά.

Σιγά σιγά μαθαίνει το παιχνίδι της συναλλαγής, του εμπορίου, των τραπεζών. Η συμβατική ισότητα ανάμεσα στους ανθρώπους κάνει απαραίτητο το θετό δίκαιο, την κυβέρνηση, τους νόμους. Μαθαίνει σταδιακά για τα νομίσματα, ως κοινό μέτρο ανταλλαγής των υλικών αγαθών. Τη χρήση τους μαθαίνει και όχι την κατάχρηση.

Το άτομο όμως δεν είναι μόνο στην κοινωνία, γι΄αυτό είναι απαραίτητο ο Αιμίλιος να καταλάβει ότι όταν δέκα άνθρωποι με διαφορετικές γνώσεις κάνουν ένα συνεταιρισμό, ο καθένας εργάζεται καλύτερα και βελτιώνει αυτό που ξέρει προσφέροντας στους άλλους όπως και οι άλλοι προσφέρουν αυτό που ξέρουν να κάνουν καλύτερα στον ένα. Έτσι σχηματίζονται στο μυαλό του παιδιού οι ιδέες των κοινωνικών σχέσεων, νιώθει την ανάγκη των ανταλλαγών. Όλοι πρέπει να ζήσουν. Πλησιάζει ο καιρός των αναστατώσεων και των επαναστάσεων, κανένας δε μένει στη θέση του, ο πλούσιος γίνεται φτωχός κι ο βασιλιάς υπηρέτης. Οι ανθρώπινες ανάγκες είναι για όλους ίδιες. Δεν είναι δυνατό να παιδαγωγείται ένας νέος για μια κοινωνική θέση αφού κανένας δεν ξέρει αν θα τη διατηρήσει.

Ο Αιμίλιος θα μάθει πρώτα τη γεωργία, μα αν του πάρουν το χωράφι, καλό είναι να μάθει και μια τέχνη, οπότε εξασφαλίζει στην κοινωνία μια θέση που να μην μπορεί να τη χάσει ό,τι και να συμβεί, ενώ αν είναι δάσκαλος ή καλλιτέχνης, για να παρουσιάσει το έργο του πρέπει να έχει τα μέσα, πρέπει να καταφύγει σε ταπεινωτικές γνωριμίες και ραδιουργίες.

Τεχνίτης, με τα χέρια του, τίμια και αξιοπρεπώς βγάζει το ψωμί του. Ένα επάγγελμα έντιμο, ανδρικό και όχι γυναικείο,

Εν περιλήψει, στην αρχή ο Αιμίλιος δεν είχε παρά μόνο εντυπώσεις, τώρα έχει ιδέες, ένιωθε μόνο, και τώρα κρίνει, έχει ιδέες, ανάμεικτες εντυπώσεις και κρίσεις, συγκρίνει, βρίσκει σχέσεις, αναλογίες.

«Ο καλύτερος τρόπος για να μάθουμε να κρίνουμε σωστά είναι αυτός που κατορθώνει να απλοποιεί όσο γίνεται τα πειράματά μας , και μάλιστα να τα καταργεί χωρίς να μας αφήνει να πέφτουμε σε πλάνες. Φυσική συνέπεια είναι πως αφού επαληθεύσουμε αρκετά τις σχέσεις των αισθήσεων, τη μια με τις άλλες, πρέπει ακόμα να μάθουμε να επαληθεύουμε τις σχέσεις κάθε αίσθησης χωριστά, χωρίς να προστρέχουμε στις άλλες, Τότε μόνο η κάθε εντύπωση θα γίνει για μας μια ιδέα κι αυτή η ιδέα θα είναι πάντα σύμφωνη με την αλήθεια. Αυτό είναι το απόκτημα που προσπάθησα να χαρίσω στην τρίτη περίοδο της ανθρώπινης ζωής.(Το σπασμένο μπαστούνι μέσα στο νερό με πειράματα θα μάθει να κρίνει πως δεν είναι σπασμένο.)

Με το τέταρτο βιβλίο μπαίνουμε στην περίοδο της εφηβείας.Ο άντρας ξυπνά μέσα στον Αιμίλιο. Η εφηβεία είναι η ηλικία της συμπόνιας, της καλοσύνης, και της μεγαλοψυχίας, γι΄αυτό πρέπει να κρατηθούν μακριά η αλαζονεία, ο φθόνος, η ματαιοδοξία. Ας μάθει τότε τι είναι πόνος και θάνατος. Σε τρεις αρχές συνοψίζονται οι στοχασμοί του Ρουσσώ

Η ανθρώπινη καρδιά δεν είναι φτιαγμένη για να μπαίνει στη θέση ανθρώπων πιο ευτυχισμένων από εμάς, μα μόνον πιο αξιοθρήνητων.

1. Δε συμπονά κανείς στους άλλους παρά μόνο τις δυστυχίες που φοβάται και για τον εαυτό του.

20

Page 21: Ζαν-Ζακ Ρουσσω 1 - Εισαγωγή στο Έργο του

2. Η συμπόνια που νιώθουμε για τον πόνο του άλλου δε μετριέται με την ποσότητα αυτού του πόνου, μα με το αίσθημα που αποδίδουμε σ΄εκείνους που υποφέρουν.

Ο νέος πρέπει να μάθει να αγαπά τον άνθρωπο ανεξάρτητα από χρώμα, φυλή κοινωνική τάξη να συμπονά και όχι να ζηλεύει, να καλλιεργηθεί η ευαισθησία του. Μια καλή αρχή είναι να αργοπορεί κανείς, να εμποδίσει τον έφηβο να βιαστεί να γίνει άνδρας, ως τη στιγμή που δεν του λείπει τίποτε για να γίνει.

Θα μάθει πως ο άνθρωπος είναι γεννημένος καλός και πως η κοινωνία τον διαστρέφει, γι΄αυτό πίσω από τη μάσκα του καθενός ας μάθει πως υπάρχουν πρόσωπα πιο ωραία από τις μάσκες. Μελετώντας ιστορία μαθαίνει κανείς μόνο το κακό. Ας μάθει τα γεγονότα αλλά ας κρίνει μόνος. Σ΄αυτό ο καλύτερος είναι ο Θουκυδίδης.

Από τις βιογραφίες ο νέος πρέπει να πάρει διδάγματα, να μελετήσει τον άνθρωπο,Από την εκλογή των βιβλίων, ανάλογα με το χαρακτήρα του, θα πάρει μαθήματα

φιλοσοφίας, απλότητας, καλής καρδιάς, αποφυγής της φιλοδοξίας, θα μάθει πως τα πάθη τυφλώνουν τον άνθρωπο, και θα τα αποφεύγει, θα τοποθετήσει τον εαυτό του στο σύνολο, θα καταλάβει τη θέση του, όχι να αποξενωθεί απο τον εαυτό του αλλά να τον γνωρίσει.

Και θα εκτεθεί ο Αιμίλιος στα πιο δυσάρεστα, για να καταλάβει πως δεν είναι πιο σοφός από τους άλλους. «Οι μόνες παγίδες από όπου θα φρόντιζα να τον προφυλάξω είναι οι παγίδες των γυναικών.»

Ο Αιμίλιος θα κάνει πάντα ό,τι ξέρει ότι είναι χρήσιμο και καλό. Του αρέσει η ειρήνη, κάνει το καλό, ευεργετεί τους άλλους. Αν οι αναγνώστες νομίζουν πως ο Ρουσσώ βρίσκεται στο χώρο της χίμαιρας, ο ίδιος πιστεύει για τους αναγνώστες πως βρίσκονται στο χώρο της προκατάληψης.

Όμως ο συγγραφέας αφήνει το λογικό και στηρίζεται περισσότερο στην παρατήρηση. Εμπιστεύεται όσα βλέπει, Ο κατά φύσιν άνθρωπος του Ρουσσώ ετοιμάζεται να αντιμετωπίσει τα πάθη και τις γνώμες των ανθρώπων.

Αλλά και τις αφηρημένες ιδέες της φιλοσοφίας, το πνεύμα πώς θα τα αντιμετωπίσει; Το ανεξιχνίαστο ον δεν το βλέπουμε, βλέπουμε όμως τα έργα του. Για να συλλάβουμε το πνεύμα πρέπει πρώτα να μελετήσουμε καλά το σώμα. Άμεση ιδέα μπορούμε να έχουμε μόνο για τα πράγματα που έχουν σώμα. Έτσι για πολλούς που δεν φιλοσόφησαν τα πνεύματα έχουν σώμα, χέρια , πόδια. Αλλά το πνεύμα είναι πανταχού παρόν, το ίδιο όμως και ο αέρας όπως και η λέξη πνεύμα αυτό σημαίνει, την πνοή, τον άνεμο. Οι άνθρωποι γέμισαν το σύμπαν με θεούς προσιτούς στις αισθήσεις, ειδωλολάτρες στην αρχή, με τη γενίκευση των ιδεών τους οδηγήθηκαν στο μονοθεϊσμό. Έφτασαν έτσι σ΄ ένα πρωταρχικό αίτιο, συνένωσαν το σύνολο των όντων κάτω από μια ιδέα; και έδωσαν ένα νόημα στη λέξη Ουσία, που στο βάθος είναι η μεγαλύτερη αφαίρεση.

Ο Αιμίλιος ως τα δεκαπέντε του και ακόμα ως τα δεκαοχτώ του δεν ξέρει πως έχει ψυχή και δεν θα το μάθει τώρα όπως και δε θα διδαχτεί κατήχηση, δόγματα,. Αν μας έσωζε το δόγμα Πρέπει να πιστεύουμε στο θεό για να σωθούμε, ο ουρανό θα ήταν γεμάτος παπαγαλίζοντα όντα. Παρά να σχηματίσει λανθασμένες ιδέες για τη θεότητα ο άνθρωπος καλύτερα να μην ακούσει τίποτε γι’ αυτήν. Δεν θα ενσωματωθεί σε καμιά θρησκεία αλλά θα γίνει άξιος να διαλέξει τη δική του με το λογικό του .

Ο Αιμίλιος όμως γίνεται άντρας είναι είκοσι χρόνων και πρέπει να απομακρυνθεί από τους πειρασμούς, γι ΄αυτό στρέφεται στο κυνήγι, αλλά και με συνεχή προσπάθεια αναμένεται η στιγμή που ο ίδιος θα παρακαλέσει το δάσκαλό του να τον προφυλάξει από τα βίαια πάθη, να ον βοηθήσει να γίνει κύριος του εαυτού του υπακούοντας στη λογική και όχι στις αισθήσεις. Του ζωγραφίζεται στη φαντασία η μελλοντική του

21

Page 22: Ζαν-Ζακ Ρουσσω 1 - Εισαγωγή στο Έργο του

φίλη, διασφαλίζεται από τις ξένες επιρροές, ζει στο Παρίσι, μαθαίνει για την τέχνη, μελετά το θέατρο. διαβάζει, καλλιεργείται, μελετά την καλαισθησία, έρχεται όμως η στιγμή που αντίο Παρίσι, ψάχνουμε για τον έρωτα, για την ευτυχία, για την αθωότητα. Όσο πιο μακριά από σένα, τόσο το καλύτερο.

Στο πέμπτο βιβλίο η τελευταία πράξη της νεότητας. Δεν είναι σωστό να ζει ο Αιμίλιος μόνος, γι΄ αυτό θα πρέπει να του δώσουμε τη Σοφία, το ταίρι του. Η Σοφία έχει όσα χρειάζεται για να εκπληρώσει το χρέος της και να πάρει τη σωστή της θέση στην φυσική και ηθική τάξη. Γυναίκα και άνδρας σε όσα δεν έχουν σχέση με το φύλο είναι όμοιοι , ενώ σε όσα σχετίζονται με το φύλο έχουν αναλογίες και διαφορές που επηρεάζουν την ηθική. Το ένα είναι ενεργητικό και ισχυρό και το άλλο παθητικό και αδύνατο. Το ένα θέλει και μπορεί ενώ το άλλο είναι αρκετό να μην αντιστέκεται πολύ. Η γυναίκα είναι φτιαγμένη για να αρέσει στον άντρα Ο άντρας αρέσει γιατί είναι δυνατός. Αυτός είναι νόμος της φύσης η δύναμη της γυναίκας βρίσκεται στη γοητεία της.

Το Υπέρτατο Ον θέλησε να τιμήσει ξεχωριστά το ανθρώπινο γένος. Δίνοντας στον άντρα κλίσεις άμετρες, του δίνει και το νόμο που τις ρυθμίζει για να είναι λεύτερος να κατευθύνει τον εαυτό του ‘ τα πάθη τα δένει με τη λογική για να τα κυβερνά ‘ στη γυναίκα δίνει την αιδώ, για να συγκρατεί τους πόθους. Έτσι ο άνθρωπος νιώθει ευχαρίστηση στις τίμιες απολαύσεις όταν τις κάνει κανόνα των πράξεών του.

Απαραίτητη στη γυναίκα η αγνότητα, η ευπρέπεια, η καλή συμπεριφορά και απλή εμφάνιση.

Αφού η γυναίκα και ο άντρας δεν είναι κατασκευασμένοι το ίδιο δεν παίρνουν και την ίδια αγωγή. Ακολουθώντας τις οδηγίες της φύσης κάθε τι που χαρακτηρίζει το φύλο είναι σεβαστό.

Η μάνα πρέπει να κάνει την κόρη της τίμια κόρη, τίμια γυναίκα και όχι τίμιο άντρα. Να σκέφτεται, να κρίνει, να αγαπά, να καλλιεργεί το πνεύμα, να είναι η αγωγή της σχετική με τους άντρες. Να αρέσουν, να είναι χρήσιμες, να τους αναγκάσουν να τις αγαπούν και να τις τιμούν, να τους ανατρέφουν μικρούς και να τους περιποιούνται μεγάλους, να τους συμβουλεύουν, να τους παρηγορούν, να κάνουν τη ζωή ευχάριστη και γλυκιά.

Λιτή τροφή, καθαρός αέρας, ασκήσεις στην εξοχή, να μετέχουν όλες μαζί στις γιορτές της κοινότητας, με άνεση στο ντύσιμο , να μάθουν τα απαραίτητα, τη βελόνα. το κέντημα. Τρυφερή, να υπομένει, χωρίς υπερβολές, να λάμπει η ομορφιά της με τη δική της αξία, να μάθουν αβίαστα ό,τι και όσα τους αρέσουν, να διαμορφώσουν γούστο ως την ιδέα του ωραίου και στα σχετικά με αυτό. Σεμνές και τίμιες, ευγενικές με λεπτολόγο πνεύμα, μαθαίνουν όχι δογματικά αλλά με τη συζήτηση τα καθήκοντά τους απέναντι στον εαυτό τους και στον πλησίον τους.

Υπάρχει ένας διαιτητής της μοίρας των ανθρώπινων όντων, είμαστε παιδιά του, παραγγέλλει σε όλους μας να είμαστε δίκαιοι, να αγαπούμε ο ένας τον άλλο, να είμαστε καλοί και ελεήμονες, να τηρούμε τις υποχρεώσεις μας απέναντι σε όλους, ακόμα και στους εχθρούς μας και στους δικούς του. Η φαινομενική ευτυχία της ζωής δεν είναι τίποτε. Υπάρχει μια ζωή κατοπινή όπου το Υπέρτατο Ον θα ανταμείψει τους καλούς και θα κρίνει τους κακούς. Ας μείνουν τα παιδιά σ΄ αυτά μόνο χωρίς άλλα ακατανόητα και άχρηστα. Να αγαπά, να είναι καλή, να νιώθει[ως βρίσκεται πάντα μπροστά στα μάτια του Θεού, πως τον έχουν μάρτυρα των πράξεών τους, των σκέψεων, της αρετής, της χαράς, να άνουν το καλό χωρίς επίδειξη, να υποφέρουν , να είναι πάντα όπως θα εμφανιστούν μπροστά του. Αυτή είναι η μόνο θρησκεία που αναγνωρίζει ο Ρουσσώ. Μακριά από προλήψεις,. Κοντά στη φύση και στη φύση της,

22

Page 23: Ζαν-Ζακ Ρουσσω 1 - Εισαγωγή στο Έργο του

καλλιεργεί το πνεύμα και το νου της, μελετά ό,τι υπάρχει, βρίσκει την αιτία του, βρίσκει πως ό,τι υπάρχει είναι καλό.

Ο Αιμίλιος γνωρίζεται με τη Σοφία. Αλλά στο μεταξύ πρέπει να γνωρίσει τα κυβερνητικά ζητήματα, τα κρατικά αξιώματα, τα δημόσια ήθη.

Ο Ρουσσώ διδάσκει τέλος τον Αιμίλιο τα καθήκοντά του απέναντι στην πατρίδα, του εξηγεί γιατί οφείλει να την αγαπά, να ζήσει την πατριαρχική και αγροτική ζωή, την πρώτη ζωή του ανθρώπου, την ήρεμη, τη φυσική την πιο γλυκιά, για όποιον δεν έχει διεφθαρμένη ψυχή. Ο Αιμίλιος και η Σοφία αρχίζουν την συζυγική ζωή, φέρνουν στον κόσμο ένα παιδί που θα παιδαγωγήσει ο ίδιος Αιμίλιος, που παρακαλεί το δάσκαλο να μείνει μαζί τους.

Συμβούλεψέ μας, κυβέρνησέ μας, θα είμαστε υπάκουοι! Όσο ζω θα έχω την ανάγκη σου. Έχω περισσότερο από κάθε άλλη φορά την ανάγκη σου, τώρα που αρχίζουν τα καθήκοντά μου ως ανθρώπου.Ολοκλήρωσες τα δικά σου. Οδήγησέ με για να σε μιμηθώ, και ξεκουράσου, είναι καιρός πια!

ΤΕΛΟΣ

23