Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -1 Οικογένεια

I. Οικογένεια - 1 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

I. ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΗ λέξη οικογένεια μοιάζει τόσο σαφής και η πραγματικότητα στην οποία αναφέρεται τόσο

κοντά στην καθημερινή μας ύπαρξη που θα μπορούσε κανείς να υποθέσει ότι είναι κάτι απλό1

<Lévi-Strauss>. Είναι άραγε τόσο απλό;

Ο Lewis H. Morgan είναι ίσως ο πρώτος που µελέτησε συστηµατικά τα συστήµατασυγγένειας. Μελετώντας τους Ιροκέζους της Αµερικής εντυπωσιάστηκε από αυτό που ο ίδιοςονόµασε ταξινομικό σύστημα συγγένειας. ∆ηλαδή ότι οι Ιροκέζοι έχουν την τάση να κατατάσσουντους συγγενείς τους σε οµάδες συγγενών: Έτσι, οι δικοί μου αδελφοί και οι γιοι των αδελφών τουπατέρα μου είναι όλοι αυτοί αδελφοί μου. Οι αδελφές μου και οι κόρες των αδελφάδων της μητέραςμου είναι όλες επίσης αδελφές μου2 <L.Morgan>. ∆ηλαδή αυτά που στη δική µας κοινωνίαθεωρούµε αδέλφια µου, στο ταξινοµικό σύστηµα ανήκουν σε δύο διαφορετικές οµάδες, αγοριώνκαι κοριτσιών, στις οποίες όµως ανήκουν και ξαδέλφια µου. Επιπλέον, αυτά που στη δική µαςκοινωνία θεωρούνται όλα σαν πρώτα ξαδέλφια µου, στο ταξινοµικό σύστηµα ανήκουν σεδιαφορετικές κατηγορίες: Αρσενικά και θηλυκά αδέλφια µου, αλλά και σε µη αδέλφια µου.

Η πολύ ουσιαστική συµβολή του Μόργκαν, και όλης της κατοπινής ανθρωπολογίας πουασχολήθηκε µε την οικογένεια και τη συγγένεια, είναι ότι εξήγησε τον κοινωνικό χαρακτήρα τηςοικογένειας. Αντίθετα απότι θεωρούσαν την εποχή του Μόργκαν, ότι δηλαδή οι πρωτόγονοι δενήξεραν και για αυτό έβαζαν στην ίδια κατηγορία διαφορετικούς συγγενείς ή ξεχώριζαν συγγενείςπου είναι οι ίδιοι, ο Μόργκαν έδειξε ότι καµία ασχετοσύνη δεν υπήρχε. Αντίθετα, υπήρχε διαφοράστην οργάνωση της οικογένειας και της συγγένειας, ότι αυτές είναι κοινωνικές κατασκευές και ότισαν τέτοιες πρέπει να µελετηθούν. Παρόλο που η οικογένεια µας φαίνεται σαν κάτι προφανές, δενείναι. Οι ανθρωπολόγοι που µελέτησαν πάρα πολλές κοινωνίες διαπίστωσαν ότι περίπου τίποταδεν είναι φυσικό. Ποιός είναι αδελφός µου ή πατέρας µου, µε ποιόν παντρεύοµαι, σε ποιά οικογένειαανήκω, πώς φέροµαι στους συγγενείς µου, κλπ., όλα αυτά που µας φαίνονται φυσικά, ποικίλουνπάρα πολύ από κοινωνία σε κοινωνία.

Η θεωρίες για την οικογένεια και τη συγγένεια είναι πολύπλευρες, γιατί στις περισσότερεςκοινωνίες σχετίζονται µε τη συνολική κοινωνική οργάνωση -η οικογένεια είναι σηµαντικό στοιχείοτης οργάνωσης της οικονοµίας, της πολιτικής, της θρησκείας-, είναι σύνθετες -στο µέτρο που τουλικό τους είναι σύνθετο- και µη ολοκληρωµένες, αφού για πολλά θέµατα υπάρχουν διχογνωµίεςκαι αναπάντητα ερωτηµατικά. Εδώ θέλουµε απλώς να εισάγουµε ορισµένα από αυτά τα θέµατα,που µπορούν να δείξουν έµµεσα τη σχετικότητα των δικών µας ιδεών περί οικογένειας.

Ας σχηµατοποιήσουµε τα θέµατα αυτά σε πέντε κατηγορίες:

-Γενεαλογία ή πώς αναγνωρίζεται η γενεαλογική γραµµή, ποιούς θεωρώ προγόνους µου και

ποιά σηµασία έχει η γενεαλογική γραµµή.

-Κατοικία ή ποιός µένει µε ποιόν στην ίδια στέγη και πού µένει.

-Παντρειά ή συµπεθεριό ή συµµαχία ή γάµος ή επιγαµία, δηλαδή πώς φτιάχνονται τα ζευγάρια

και η αναπαραγωγή.

1 Claude Lévi-Strauss, Annales de lUniversité dAbidjan, Serie F, tome 3, 1971, αναφέρεται από τον Louis Roussel, La familleincertaine, Édition Odile Jacob, 1989, σελ. 13.

2 Η θεωρία του Μόργκαν παρουσιάζεται στο κλασικό του έργο Η αρχαϊκή κοινωνία. Το απόσπασµα είναι από La société archaïque,εκδ. Anthropos, Paris, σελ.451.


-Η ορολογία, το πώς δηλαδή ονοµάζω ποιούς σαν συγγενείς µου και πώς τους προσφωνώ και

τους αποκαλώ.

-Στάσεις ή ρόλοι ή σχέσεις ή πώς συµπεριφέροµαι απέναντι στον κάθε συγγενή µου.

Γενεαλογία

Η συγγένεια στηρίζεται στη γενεαλογία, και αυτό που κυρίως καθορίζει το χαρακτήρα ενόςσυστήματος συγγένειας είναι ο τρόπος με τον οποίο αναγνωρίζεται και δημιουργείται η γενεαλογία<Radcliffe-Brown>.

Στη δική µας κοινωνία, θεωρούµε ότι καταγόµαστε από τους δύο γονείς µας και τιςοικογένειές τους. Έτσι, δεν κάνουµε διάκριση ανάµεσα στους δύο παππούδες και τις δύο γιαγιάδεςµας. Θεωρούµε ότι έχουµε την ίδια συγγένεια και µε τους δύο. Αυτό το ονοµάζουν οι ανθρωπολόγοιδιγραμμική γενεαλογία. Στην πραγµατικότητα, όµως, στη δική µας κοινωνία η περιγραφή αυτήτης γενεαλογικής µας ρίζας δεν έχει και πολύ µεγάλη σηµασία, στο µέτρο που, όταν αναγνωρίσωτις δύο γραµµές ή ρίζες από τις οποίες κατάγοµαι, αυτό δεν µε κάνει να ενταχθώ σε καµία υπαρκτήκοινωνική οµάδα. Επειδή η δική µας γενεαλογία δεν έχει την κοινωνική σηµασία να χωρίζει τουςανθρώπους σε πραγµατικές κοινωνικές οµάδες, για αυτό οι ανθρωπολόγοι συνήθως ονοµάζουναυτή τη γενεαλογία αδιάφορη ή αδιάκριτη, ενώ κρατούν το όνοµα διγραµµική για τις κοινωνίεςόπου οι δύο γενεαλογίες είναι βασικές για την ένταξη των ατόµων σε πραγµατικές κοινωνικέςοµάδες. Το ότι στη δική µας κοινωνία η γενεαλογική γραµµή δεν χρησιµοποιείται για την κατασκευήπραγµατικών κοινωνικών οµάδων φαίνεται και από το ότι οι πρόγονοί µας, αυτοί που είµαστε σεθέση να ξέρουµε, δεν είναι πολύ περισσότεροι από δύο ή τρεις γενιές πίσω µας. Γενικά δενασχολούµαστε µε το ποιοί ήταν οι πρόγονοί µας πριν από, π.χ., πέντε γενιές, πράγµα που σεάλλες κοινωνίες θα έµοιαζε τροµαχτικό3 .

Διγραμμική γενεαλογία

Ας πάρουµε για παράδειγµα διγραμμικής (ή διπλής ή διπλογραµµικής) γενεαλογίας τηνπαρουσίαση των Γιακό της Νιγηρίας που κάνει ο Robin Fox: Η πόλη είναι χωρισμένη σε συνοικίεςκαι σε κάθε συνοικία μένει ένα εξωγαμικό πατροκλάν (Κεπούν) που κάνει τις τελετουργίες του στοκοινό σπίτι του κλαν. Τα κλαν αυτά αποτελούνται από διαφορετικές γενεαλογικές ρίζες-ομάδες(Γεπονάμα) που διαθέτουν γη και που όλα τα μέλη τους ζουν με τις γυναίκες και τα παιδιά τους στονίδιο χώρο. Αλλά η πόλη Ουμόρ περιλαμβάνει επίσης και μητροκλαν, που είναι διεσπαρμένα εξαιτίαςτης πατροτοπικής κατοικίας και του κανόνα εξωγαμίας του πατροκλάν. Το κάθε μητροκλάν (Γιαζίμα)διαθέτει ένα ιερό τόπο όπου στεγάζεται το πνεύμα-κηδεμόνας του και έχει και έναν ιερέα με πολύμεγάλο κύρος. Μέσα από αυτή την μητρογραμμική συγγένεια μεταβιβάζονται όλα τα κινητά αγαθά.Ένας άνδρας κληρονομεί επομένως από δύο πλευρές: Από τον πατέρα του παίρνει το σπίτι, τη γηκαι άλλα βασικά αγαθά, και από τους αδελφούς της μητέρας του παίρνει χρήματα, τα ζώα και τακινητά αγαθά. Με άλλα λόγια, όταν ένας άνδρας πεθάνει αφήνει τη γη και το σπίτι του στους γιουςτου και στους άλλους αρσενικούς κοντινούς του, και τα πλούτη του σε χρήμα και σε ζωντανά τααφήνει στους γιους των αδελφάδων του και στους άλλους κοντινούς συγγενείς του από τη γυναικείαπλευρά. Τα μητροκλάν παίζουν επομένως σημαντικό ρόλο σαν τελετουργικές ομάδες και έχουν για

3 Υπάρχουν και στη δική µας κοινωνία µερικές οµάδες που ασχολούνται µε ιδιαίτερο πάθος µε την καταγωγή και τη γενεαλογία (π.χ.οι µορµόνοι), αλλά τότε είναι για ιδιαίτερους λόγους, θρησκευτικούς ή πολιτικούς (βασιλικές οικογένειες) κλπ. Ακόµα, φαίνεταιότι πρόσφατα έχει εµφανιστεί µια γενικότερη µόδα για αναζήτηση της γενεαλογίας που έχει πάρει διαστάσεις...


αποστολή να εξασφαλίσουν την ειρήνη στον οικισμό. Ο ρόλος αυτός του μεσάζοντα οφείλεταιπροφανώς στο γεγονός ότι τα μέλη του μητροκλάν διαπερνούν με μια έννοια τα διάφορα τοπικάδιαχωρισμένα πατροκλάν4 .

[Άλλα παραδείγµατα διγραµµικής γενεαλογίας: οι Γιαπαζέ του Ειρηνικού, οι Βολόφ τηςΣενεγάλης, οι Μπιριφόρ στο Μπουρκίνα Φάσο, οι Γιακό, οι Ιµπο-Αφικπό και οι Εκόι στη Νιγηρία, οιΑσάντι στην Γκάνα, οι Μεντε στη Σιέρα Λεόνε, οι Κιντίγκα στην Τανζανία, οι Οτεντότοι και οι Χερέροστη Νότιο Αφρική.]

Αδιάφορη γενεαλογία

Τη γενεαλογία στη δική µας κοινωνία τη χαρακτηρίσαµε σαν αδιάφορη (ή αδιάκριτη). Άλλοπαράδειγµα αδιάφορης γενεαλογίας είναι οι Λοζί της Ζάµπιας. Στους Λοζί, κάθε άτομο, ότανπαντρεύεται, έχει το δικαίωμα να εγκατασταθεί στο χωριό του πατέρα του ή σε ένα από τα χωριάτων παπούδων του είτε από την πλευρά του πατέρα είτε από την πλευρά της μητέρας. Παντούθεωρείται σαν κληρονόμος, τουλάχιστον δυνητικός. Ο κύριος κληρονόμος ενός γέροντα διαλέγεταιμε βάση τη σοφία του και τις οργανωτικές του ικανότητες: Μπορεί να είναι ο οποιοσδήποτε γιος,μεγάλος ή μικρός, μιας οποιασδήποτε από τις συζύγους του αποθανόντα. Οι Λοζί δεν έχουν κλαν,αλλά έχουν γενεαλογικά ονόματα, που μοιάζουν με τα δικά μας επώνυμα, με τη διαφορά ότι τοόνομα της γενιάς της μητέρας ή οποιουδήποτε από τους πατρικούς ή μητρικούς προγόνους μπορείνα αναφερθεί και να κληρονομηθεί όπως και του πατέρα. [...] Οι μόνες συγγενικές ομάδες πουδημιουργούνται, στους Λοζί, είναι οι ομάδες συγκατοίκησης, δηλαδή τα χωριά. Αλλά καθώς ταπηγαινέλα είναι πολύ συχνά, οι ομάδες αυτές συνεχώς αλλάζουν. [...] Οι οικογένειες, πολυγαμικέςή μονογαμικές, είναι πολύ ασταθείς και τα διαζύγια συχνά. Η ιδεολογία της συγγένειας είναι ναδημιουργηθούν όσο γίνεται περισσότερα συμπεθεριά και όχι να δεθεί κανείς οριστικά με μια μόνοοικογένεια μένοντας πάντα στο ίδιο μέρος και παντρευόμενος πολλές γυναίκες από την ίδιαοικογένεια. Για αυτό και η τιμωρία σε δύο πρώτα ή δεύτερα ξαδέλφια που παντρεύονται είναι ότι δενμπορούν να χωρίσουν ώς το θάνατό τους. Αντρας και γυναίκα έχουν ίδια δικαιώματα στις σοδειέςστις οποίες συμμετείχε η γυναίκα. Εάν ο σύζυγος ζει στην οικογένεια της γυναίκας του, τότε ούτε ηγη ούτε η σοδειά δεν του ανήκουν δικαιωματικά. Ο πατέρας και η μητέρα μοιράζονται το αντίτιμοτης νύφης που παίρνουν στο γάμο της κόρης τους (δύο αγελάδες στις αρχές του αιώνα). Αν δενέχει παιδιά, η σύζυγος κληρονομείται από τους συγγενείς της δικής της πλευράς και όχι από τουςσυγγενείς του συζύγου της. Παραμένει λοιπόν πάνω απ όλα μέλος των οικογενειών του πατέρα καιτης μητέρας της. Το αντίτιμο είναι ότι όταν πεθάνει ένας σύζυγος που έζησε στα δικά του εδάφη, ηχήρα χάνει κάθε δικαίωμα στη γη και στο σπίτι.5 <Serge Tornay>.

[Άλλα παραδείγµατα αδιάφορης γενεαλογίας: ∆ιαδεδοµένο σύστηµα στον Ειρηνικό (Κουάιο,Μαορί, κ.ά.), οι Αµαχάρα της Αιθιοπίας, οι Λοζί της Ζάµπιας, Μποχίµαν στη Νίτιο Αφρική.]

4 Robin Fox, Anthropologie de la parenté. Un analyse de la consanguinité et de lalliance. Paris, Gallimard, 1972, σελ. 135-138,αναφέρεται από Martine Segalen, Sociologie de la famille, Paris, Armand Colin, 1981, σελ.49.

5 S.Tornay Létude de la parenté από το J.Copans, S.Tornay, M.Godelier, C.Backès-Clément, Lanthropologie: science des sociétésprimitives?, εκδ. Ε.Ρ., Denoël, 1971, σελ.66.


Μονογραμμική γενεαλογία

Σε πολλές όµως κοινωνίες η γενεαλογική γραµµή δεν αναγνωρίζεται και προς τους δύογονείς αλλά µόνο στον έναν και για αυτό ονοµάζεται μονογραμμική. Αποµεινάρι µιας τέτοιαςαντίληψης είναι και το ότι εµείς παίρνουµε το επώνυµο του πατέρα µας, όχι της µητέρας µας. Ότανη γενεαλογική γραµµή που αναγνωρίζεται είναι από τη µεριά του πατέρα τότε την ονοµάζουµεπατρογραμμική, ενώ όταν είναι από την πλευρά της µητέρας τότε την ονοµάζουµε μητρογραμμική.

Στα µονογραµµικά συστήµατα οι άνθρωποι που ανήκουν σε µια γενεαλογική οµάδα ή ρίζαή σόι αναγνωρίζουν ότι κατάγονται όλοι από έναν κοινό πρόγονο. Για αυτό και συνήθως η ικανότηταµνήµης των προγόνων τους είναι ιδιαίτερα αναπτυγµένη. Ο πρόγονος της γενεαλογικής οµάδαςδεν είναι αναγκαστικά κάποιο υπαρκτό πρόσωπο, µπορεί να είναι µυθικό και σε µια τοτεµικήαντίληψη µπορεί να µην είναι καν άνθρωπος. Το σηµαντικό είναι ότι όλοι όσοι ανήκουν στηγενεαλογική ρίζα ή σόι αποτελούν πραγµατική κοινωνική οµάδα (οικονοµικά, πολιτικά,θρησκευτικά, ...). Συνήθως, οι γενεαλογικές αυτές οµάδες εντάσσονται σε πιο ευρείες µονογραµµικέςοµάδες, που τότε τις ονοµάζουµε κλαν. Γενεαλογικές ρίζες και κλαν είναι πραγµατικές οµάδες πουείναι είτε πατρογραµµικές είτε µητρογραµµικές (πατροκλάν ή µητροκλάν).

[Για να καταλάβουµε τη γενεαλογική ρίζα και το κλαν, θα µπορούσαµε να κάνουµε µιααναλογία µε το σηµερινό έθνος: Και εµείς πιστεύουµε ότι καταγόµαστε από προγόνους, έστω καιαν η σχέση µας µαζί τους είναι κάπως µυθική. Αυτή η πίστη µας, όµως, µας κάνει να αισθανόµαστεόλοι µέλη του ίδιου έθνους, να συγκροτούµε εποµένως µια πραγµατική κοινωνική οµάδα.]

Τα πατρογραμμικά συστήματα είναι πολύ διαδεδοµένα σε όλο τον κόσµο και φαίνεται ναεπικρατούν και στην ευρωπαϊκή ιστορία. (Για τη ζάτρουγκα και άλλες παλιές αγροτικές οικογένειεςτης Ευρώπης, βλέπε πιο κάτω).

Μητρογραμμική γενεαλογία

Πολύ διαδεδοµένα όµως επίσης είναι και τα μητρογραμμικά συστήματα. ΄Ενα κλασικόπαράδειγµα είναι οι Τροµπριαντέζοι, που µελέτησε ο Μαλινόφσκυ: Απάκρη σε άκρη, οι πολιτικέςκαι τοπικές διαφοροποιήσεις διαπερνούν τα τοτεμικά κλαν, που το καθένα του κατέχει μια σειράαπό οικογενειακά τοτέμ με κύριο τοτέμ το πουλί. Τα μέλη των τεσσάρων κλαν είναι διασκορπισμένασε όλο το έδαφος του Μπουγιόουα [Μπουγιόουα: το µεγαλύτερο νησί των Τροµπριαντέζων].Βρίσκονται σε κάθε μία από τις κοινότητες στα χωριά και μέχρι και μέσα σε κάθε νοικοκυριό, όπουτουλάχιστον δύο τάξεις αντιπροσωπεύονται, αφού ο άνδρας πρέπει να ανήκει σε διαφορετικό κλαναπό τη γυναίκα του και τα παιδιά του. Έως ένα ορισμένο σημείο, υπάρχει μια αλληλεγγύη μέσα στοκλαν, μια αλληλεγγύη που βασίζεται σε ένα θολό συναίσθημα κοινής ένταξης στο τοτέμ πουλί ήζώο, αλλά κυρίως βασίζεται στις πολλές κοινωνικές υποχρεώσεις, όπως η εκπλήρωση ορισμένωντελετών (όπως κηδείες), όπου μαζεύονται τα μέλη του κλαν. Όμως η πραγματική αλληλεγγύη υπάρχειανάμεσα στα μέλη του υπο-κλαν. Το υπο-κλαν είναι μια τοπική υποδιαίρεση του κλαν με μέλη όλουςαυτούς που αναφέρονται σε μια κοινή καταγωγή -δηλαδή μια πραγματική ταυτότητα σωματικήςουσίας- και που επιπλέον συνδέονται με τον τόπο απόπου προήλθαν οι πρόγονοι. Σε αυτά τα υπο-κλαν εφαρμόζεται η ιδέα μιας καλάς ορισμένης ιεραρχικής θέσης. Το ένα από αυτά τα τοτεμικάκλαν, το Μαλασί, περιλαμβάνει το πιο αριστοκρατικό υπο-κλαν, το Ταμπαλού, αλλά και το πιο χαμηλό,την τοπική ομάδα του Μαλασί στο Μπουιταλού. Ένας αρχηγός που ανήκει στο Ταμπαλού θααισθανθεί πολύ θιγμένος εάν κάποιος αφήσει να εννοηθεί ότι συγγενεύει με κάποιον από αυτούςτους ψαροφάγους ενός βρώμικου χωριού, ακόμα και αν πρόκειται για έναν Μαλασί σαν τον ίδιον.


Μια τέτοια ιεράρχηση των τοτεμικών ομάδων βρίσκεται μόνο στην κοινωνιολογία τωνΤρομπριαντέζων. Είναι τελείως ξένη από τις άλλες φυλές των Παπούα της Μελανησίας.

Ο γάμος δεν συνοδεύεται από σχεδόν καμία τελετή, δημόσια ή ιδιωτική. Η γυναίκα αρκείταιστο να πάει στο σπίτι του άντρα της. (...) Στον έγγαμο βίο της, η γυναίκα υποτίθεται πως μένειπιστή, αλλά ο κανόνας αυτός δεν είναι και πολύ αυστηρός και, έτσι, δεν πολυ-ακολουθείται. Σε όλεςόμως τις άλλες περιπτώσεις, κρατάει ένα μεγάλο περιθώριο ελευθερίας, και ο σύζυγός της έχεικαθήκον να την μεταχειρίζεται όπως αρμόζει και να τη σέβεται. Εάν δεν το κάνει, η γυναίκα απλώςτον εγκαταλείπει και γυρνάει στην οικογένειά της. Και καθώς γενικά ο σύζυγος πλήττεται οικονομικάαπό την κατάσταση αυτήν, πρέπει να προσπαθήσει να την επαναφέρει -πράγμα που το κάνει με τηβοήθεια δώρων και πειθούς. Αλλά, αν αυτή το αποφασίσει, μπορεί να τον εγκαταλείψει για τα καλά,και μπορεί πάντα τότε να βρει κάποιον άλλον να την παντρευτεί.

Μέσα στην κοινότητα η θέση των γυναικών είναι επίσης πολύ υψηλή. ∆εν συνηθίζουν ναπαίρνουν μέρος στο συμβούλιο των ανδρών, αλλά σε πολλές ευκαιρίες έχουν τις δικές τουςσυγκεντρώσεις και ελέγχουν πολλά από τα πράγματα της κοινότητας. (...) Οι γυναίκες που έχουνυψηλή κοινωνική θέση δικαιούνται τα προνόμια που συνδέονται με τη θέση τους, και οι κατώτεροιάνδρες πρέπει να υποκύπτουν μπροστά τους και να προσέχουν όλες τις τυπικότητες και τα ταμπούπου αρμόζουν στους αρχηγούς. Μια γυναίκα που προέρχεται από τη θέση αρχηγού και πουπαντρεύεται έναν κοινό άνδρα διατηρεί τη θέση της, ακόμα και απέναντι στο σύζυγό της και πρέπεινα την αντιμετωπίζουν ανάλογα.

Η κοινωνία των Τρομπριαντέζων στηρίζεται στη μητριαρχία, δηλαδή η συγγένεια και ηκληρονομιά ακολουθούν τη μητρική γραμμή. Το παιδί ανήκει στο κλαν και στην κοινότητα της μητέραςτου, και η περιουσία, όπως και η κοινωνική θέση, περνάει όχι από πατέρα σε γιο, αλλά από μητρικόθείο σε ανηψιό. (...) Ο αδελφός της μητέρας θεωρείται σαν ο πραγματικός κηδεμόνας του νεαρούαγοριού και υπάρχουν μια σειρά από αμοιβαία καθήκοντα και υποχρεώσεις που δημιουργούνανάμεσα σε θείο και ανηψιό πολύ στενές και σημαντικές σχέσεις. Η αληθινή συγγένεια, η αληθινήουσιαστική ταυτότητα θεωρείται ότι υπάρχει μόνο ανάμεσα στον άνθρωπο και στη μητρική τουοικογένεια. Πριν από όλους, οι αδελφοί και αδελφές του είναι ιδιαίτερα κοντινοί του. Για την αδελφήτου ή τις αδελφές του είναι που πρέπει να εργαστεί μόλις ενηλικιωθούν και παντρευτούν. Παρόλααυτά, ένα από τα πιο αυστηρά ταμπού υπάρχει αναμεταξύ τους και μάλιστα αρχίζει να ισχύει από ταπρώτα τους χρόνια. Κανένας άντρας δεν αστειεύεται, δεν εκφράζεται ελεύθερα μπροστά στην αδελφήτου, ούτε καν επιτρέπει στον εαυτό του να την κοιτάξει. Και μόνο μια νύξη σε σεξουαλικά ζητήματα,είτε άνομα είτε για γάμο, που κάνει ένας αδελφός μπροστά στην αδελφή του, ή και αντίστροφα, είναιμια πολύ σοβαρή προσβολή και μια ταπείνωση. Όταν ένας άνδρας πλησιάζει σε μια ομάδα όπου ηαδελφή του συζητάει, τότε ή αυτή αποσύρεται ή αυτός στρέφεται προς αλλού.

Οι σχέσεις του πατέρα με τα παιδιά του είναι αξιοσημείωτες. Η βιολογική πατρότητα είναιάγνωστη και κανένας δεσμός συγγένειας ή αίματος δεν υποτίθεται ότι υπάρχει ανάμεσα στον πατέρακαι στο παιδί του, εκτός από τη σχέση που δημιουργείται ανάμεσα στο παιδί της συζύγου και στονσύζυγο της μητέρας. Παρόλα αυτά, ο πατέρας είναι ο πιο κοντινός και ο πιο συναισθηματικός φίλοςτων παιδιών του. Σε πολλές περιπτώσεις μάλιστα, μπόρεσα να παρατηρήσω ότι όταν ένα παιδί(γιος ή κόρη) ήταν άρρωστο ή στεναχωρημένο, όταν χρειάστηκε κάποιος να εκτεθεί σε δυσκολίεςή σε κινδύνους για το συμφέρον του παιδιού, τότε ήταν πάντα ο πατέρας που φρόντιζε και υφίστατοόλες τις επιπτώσεις, ποτέ ο μητρικός θείος. Η κατάσταση αυτή είναι τελείως αποδεκτή και εκφράζεταιμε σαφήνεια και από τους ίδιους τους ιθαγενείς. Στα θέματα κληρονομιάς και μεταβίβασης αγαθών,ένας άνδρας έχει πάντα την τάση να κάνει για τα παιδιά του το μέγιστο που μπορεί, δεδομένων των


υποχρεώσεών του απέναντι στην οικογένεια της αδελφής του.

Είναι δύσκολο, σε μία ή δύο φράσεις, να συμπυκνώσει κανείς το τί διακρίνει τις δύο σχέσεις,τη σχέση ανάμεσα στο αγόρι και στο μητρικό θείο και τη σχέση ανάμεσα στο γιο και στον πατέρα.Να, ωστόσο, εν συντομία, τί μπορούμε να πούμε: Η στενή συγγένεια που αναγνωρίζεται με τομητρικό θείο θεωρείται σαν νομική και σύμφωνη με το έθιμο, ενώ το ενδιαφέρον και η φροντίδα πουδείχνει ένας πατέρας στο γόνο του προέρχεται από το συναίσθημα και από στενές προσωπικέςσχέσεις που τους ενώνουν. Ο πατέρας έχει φροντίσει τα παιδιά του μέχρι αυτά να μεγαλώσουν,έχει βοηθήσει τη μητέρα στις πολλές και τρυφερές μικροφροντίδες που έχουν δεχτεί, τους έχειστηρίξει, τους έχει εξασφαλίσει την εκπαίδευση που παίρνει κανείς βλέποντας τους μεγάλους ναδουλεύουν και παίρνοντας σιγά-σιγά μέρος σε αυτό που κάνουν. Σαν κληρονομιά, ο πατέρας δίνειστα αγόρια και στα κορίτσια του ό,τι μπορεί, και το κάνει με τη θέλησή του και με ευχαρίστηση. Ομητρικός θείος δίνει, εξαναγκαζόμενος από το έθιμο, ό,τι δεν καταφέρνει να αφαιρέσει και να κρατήσει


για τα δικά του παιδιά6 .

[Μητρογραµµικά συστήµατα είναι π.χ.: Οι Τρομπριαντέζοι του Ειρηνικού, οιΜενανγκάμπαου της Μαλαισίας, οι Τιουί της Αυστραλίας, πολλές ινδιάνικες φυλές της ΒορείουΑμερικής, όπως οι Χοπί, οι Ιροκέζοι, οι Κράου, οι Ναβάχο, κλπ. Στην Αφρική, ο τύπος αυτόςγενεαλογικής καταγωγής επικρατεί κυρίως σε δύο μεγάλες περιοχές: α) στο νότο της Ακτής τουΕλεφαντοστούν (Σενούφο, Μπαουλέ, Λομπί, Κουλάνγκο) και της Γκάνας (Φαντι). β) στημητρογραμμική ζώνη της Κεντρικής Αφρικής, δηλαδή στους περισσότερους Μπαντού της σαβάνας,όπως στο Ζαϊρ οι Κονγκό, οι Βίλι, οι Γιάκα, οι Πέντε, οι Μπούντα, οι Σούκου, οι Λέλε, οι Κούμπα, οιΛούμπα-Χέμπα και οι Τάμπουα. Στη Ζάμπια οι Καοντέ, οι Μπέμπα, οι Λούνγκου-Μάμπουε. ΣτοΜαλάουι, οι Γιάο. Υπάρχουν, επιπλέον μερικές απομονωμένες μητρογραμμικές νησίδες: Οι Σερέρ(Σενεγάλη), οι Νούμπα και οι Ντάγκου (Σουδάν), οι Μπαρέα, οι Κουνάνα, οι Μπέντζα (Αιθιοπία).7<Jean-Paul Colleyn>. Επίσης µητρογραµµικά συστήµατα φαίνεται ότι επικρατούσαν στο προϊστορικόΑιγαίο πριν οι Έλληνες επιβάλουν πατρογραµµικά συστήµατα.]

Γενεαλογία, εξουσία και εξέλιξη

Η ανακάλυψη της µητρογραµµ ικής συγγένειας εντυπωσίασε τους πρώτουςανθρωπολόγους, όπως ο Μόργκαν µε τους Ιροκέζους, και στην αρχή την ερµήνευσαν σαν µιαπρωτόγονη µορφή συγγένειας. Στην εξελεκτικιστική θεωρία του Μόργκαν, η µητρογραµµικήσυγγένεια ανταποκρίνεται σε κάποιο προηγούµενο στάδιο της ιστορίας µας. Ωστόσο, οι κατοπινέςέρευνες έδειξαν ότι τα πράγµατα είναι πολύ πιο περίπλοκα (και σύνθετα). Και πάντως δεν φαίνεταινα υπάρχει κάποιος συσχετισµός ανάµεσα στα συστήµατα συγγένειας και σε µια πρόοδο τηςιστορίας...

[Η µητρογραµµική γενεαλογία δεν είναι πιο πρωτόγονη από την πατρογραµµική. Ίσα-ίσα, µπορεί να είναι και πιο περίπλοκη και σύνθετη. Επιπλέον, δεν φαίνεται να υπάρχει σχέσηανάµεσα σε υλικό ή τεχνικό επίπεδο ανάπτυξης και σε γενεαλογικό σύστηµα. Και, κατά τρίτον, ανστη δική µας ιστορία φαίνεται πως πράγµατι υπήρξε µητρογραµµική γενεαλογία πριν επιβληθεί ηπατρογραµµική, αυτό δεν σηµαίνει ούτε ότι ήταν πρόοδος ή ανάπτυξη ούτε ότι είναι µια φυσικήεξέλιξη κάθε κοινωνίας.]

Επιπλέον, η µητρογραµµική συγγένεια συνδέθηκε µε µιαν άλλη ιδέα που είναι η υπόθεσηµιας πρωτόγονης μητριαρχίας, µιας κοινωνίας δηλαδή όπου την εξουσία θα την είχαν οι γυναίκεςκαι όχι οι άνδρες. Σηµειώνουµε ότι συµβατικά ονοµάζεται πατριαρχία µια κοινωνία όπου οι άνδρεςέχουν την εξουσία σε βάρος των γυναικών. Θεωρητικά μητριαρχία είναι το αντίστροφο, αλλά ωςτώρα αποτελεί απλώς υπόθεση και, για τους περισσότερους ανθρωπολόγους, µάλλον αυθαίρετη8 .

Παρά τις πάµπολες έρευνες σε πολλές κοινωνίες, και παρά τη διαπιστωµένη ποικιλία στιςσχέσεις ανάµεσα στα δύο φύλα, ωστόσο µητριαρχία δεν έχει πουθενά ειδωθεί. Παρόλο που δενυπάρχει θεωρητικός λόγος που να αποκλείει την ύπαρξη µιας τέτοιας κοινωνίας, δεν έχουµε τηνεµπειρική απόδειξη ότι υπήρξε ποτέ. Αντίθετα, ξέρουµε ότι οι σχέσεις ανάµεσα στα δύο φύλαµπορεί να ποικίλουν αρκετά, από οµάδες όπου δεν υπάρχει συστηµατική και µονόπλευρη κυριαρχίαέως οµάδες µε πολύ έντονες διαφοροποιήσεις. Αλλά, όταν οι κοινωνίες εισάγουν σχέσεις κυριαρχίαςανάµεσα στα φύλα, µοιάζουν να έχουν µια επίµονη ροπή προς την εξουσία των ανδρών, έστω καιαν αυτή δεν είναι παντού σαφής, διακηρυγµένη ή µονοµερής (όπως µια πρόχειρη καταγραφή τωνσχέσεων στη δική µας, πατριαρχική ή φαλλοκρατική, κοινωνία µπορεί να δείξει). Ακόµα και στα

6 Bronislaw Malinowski Les Argonautes du Pacifique occidental, εκδ.Gallimard 1963, σελ.127-129 και 111-112.7 Jean-Paul Colleyn Éléments danthropologie sociale et culturelle, Éditions de lUniversité de Bruxelles, 1988, σελ.94.8 Καµιά φορά η λέξη (όπως το είδαµε και από το απόσπασµα του Μαλινόφσκι) χρησιµοποιείται για να περιγράψει απλώς µια

µητρογραµµική συγγένεια.


µητρογραµµικά συστήµατα, συχνά η υλική περιουσία είναι κάτι που το διαχειρίζεται ο άντρας καιτο κληροδοτεί στα αρσενικά παιδιά της αδελφής του (βλ. πιο πάνω και το παράδειγµα τωνΤροµπριαντέζων) ή οι πολιτικές αποφάσεις παίρνονται από το συµβούλιο του µητρικού κλαν, όπουόµως συµµετέχουν µόνο άνδρες (π.χ. Ιροκέζοι). Η µόνη ίσως σχέση που µπορεί να εντοπιστείανάµεσα σε εξουσία και γενεαλογία είναι ότι τα πατρογραµµικά συστήµατα επιτρέπουν την ανάπτυξηµιας ιδιαίτερα έντονης πατριαρχίας, ενώ στα µητρογραµµικά συστήµατα η πατριαρχία γνωρίζειορισµένα όρια: δεν µπορώ να κάνω αφαίρεση της µητέρας ή της αδελφής, γιατί αυτές είναι πουµου δίνουν την κοινωνική µου θέση.

Κατοικία

Το πώς οικοδοµείται ένα νοικοκυριό, ποιοί άνθρωποι δηλαδή µένουν µαζί και πού, είναιένα τεράστιο ζήτηµα. Σε σχέση µε τη συγγένεια και το γάµο, υπάρχει µια ταξινόµηση (που έχει µιασηµασία) για το πώς µετακινούνται άνδρες και γυναίκες στο γάµο τους (και άρα και πώς εντάσσονταιστις οικογένειες). Ο G.P. Murdock δίνει µια σύντοµη περιγραφή της ορολογίας:

Εάν η παράδοση θέλει ο άντρας να εγκαταλείπει το σπίτι των γονιών του και να πηγαίνεινα ζήσει με τη γυναίκα του, είτε στους γονείς της είτε σε κάποια γειτονική κατοικία, τότε ο κανόναςτης κατοίκησης λέγεται μητροτοπικός. Εάν, αντίθετα, κανονικά η γυναίκα εγκαθίσταται στο σπίτιτων γονιών του συζύγου ή κοντά σε αυτό, τότε μιλάμε για πατροτοπική κατοίκηση (...). Μερικέςκοινωνίες αφήνουν στο παντρεμένο ζευγάρι την ελευθερία να ζήσει κοντά στους γονείς είτε τουενός είτε του άλλου συζύγου αδιάφορα. (...) Τότε ο κανόνας κατοίκησης λέγεται διτοπικός (ήδιπλοτοπικός). Όταν ένα ζευγάρι νεόνυμφων εκλέγει την κατοικία του χωρίς να πάρει υπόψη τουτην τοποθεσία της κατοικίας των πεθερών, (...) τότε μπορούμε να μιλήσουμε για νεοτοπικήκατοίκηση9 .

[Θα µπορούσε ο αναγνώστης να προσπαθήσει να κατατάξει από την άποψη αυτήν τουςΓιακό της Νιγηρίας, τους Τροµπριαντέζους και τους Λοζί της Ζάµπιας, στηριζόµενος στιςπροηγούµενες περιγραφές. Και η δική µας κοινωνία πώς να χαρακτηριστεί;]

Βέβαια, η κατάταξη αυτή είναι ένα θεωρητικό σχήµα. Στην πράξη, η συγκρότηση τουνοικοκυριού µπορεί να πάρει πολλές αποχρώσεις, συνδυασµούς και εξαιρέσεις. Αρκεί να σκεφτούµεπώς δουλεύει στην πράξη το νεοτοπικό πρότυπο της δικής µας κοινωνίας: Πολύ συχνά το νεαρόζευγάρι µπορεί να µείνει µέσα ή και κοντά στο σπίτι των γονιών του ενός, πράγµα άλλωστε πουτου επιτρέπει να λύσει µια σειρά από προβλήµατα (όπως βοήθεια στο µεγάλωµα των παιδιών).Πολλές έρευνες10 έχουν δείξει ότι κάτι τέτοιο είναι πιο συχνό από,τι γενικά παραδεχόµαστε καιότι από αυτή τη σκοπιά ίσως το πρότυπό µας να είναι περισσότερο διτοπικό. Αλλά ίσως, όπωςέχουν µερικοί επισηµάνει, να υπάρχει και προτίµηση προς την οικογένεια της γυναίκας, πράγµαπου σηµαίνει περισσότερο µητροτοπικό πρότυπο. Τέλος, ίσως να µην υπάρχει καν ενιαίο πρότυποανάµεσα στην πόλη και στο χωριό ή ανάµεσα στις κοινωνικές τάξεις και ίσως αυτά που υπάρχουννα εξελίσσονται.

9 G.P.Murdock De la structure sociale, Paris 1972, Payot, σελ.35, αναφέρεται από Jean-Paul Colleyn, op. cit., σελ.108.10 Αναφορά σε µερικές τέτοιες έρευνες κάνει η Martine Segalen Sociologie de la famille, Armand Colin, κεφ.3.


Γενεαλογία και κατοίκηση

Παλαιότερα οι ανθρωπολόγοι είχαν την τάση να θεωρούν τη συγγένεια (και τη γενεαλογία)σαν βασική κοινωνική επιλογή, από την οποία κατά κάποιον τρόπο θα πήγαζαν οι άλλες (π.χ. ηκατοίκηση ή το συµπεθεριό -βλ. πιο κάτω). Ωστόσο, έχει υποστηριχτεί και το αντίστροφο, ότι δηλαδήη επιλογή της συγγένειας από µια κοινωνία µπορεί να οφείλεται στο πώς οργανώνει την κατοίκηση,που µπορεί µε τη σειρά του να οφείλεται στις οικονοµικές και κοινωνικές σχέσεις. Ο Ρόµπιν Φοξ,µελετώντας τους Χόπι της Αµερικής, που ξεκίνησαν σαν Σοσόν και εκδιώχτηκαν από τους Απάτσιπρος το νότο, όπου εγκαταστάθηκαν, ξεκινάει από τον καταµερισµό της εργασίας που έκανε τιςγυναίκες να καλλιεργούν τη γη και τους άντρες να κυνηγούν. Η µητροτοπική κατοίκηση ήταν κατάκάποιον τρόπο αναγκαστική: Μια μικρή ομάδα, π.χ. η γριά γιαγιά, οι κόρες της και οι κόρες τωντελευταίων ζούσαν σε ένα σπίτι ή σκηνή και καλλιεργούσαν καλαμπόκι. Οι άντρες έρχονταν κατάκαιρούς στο σπίτι, αλλά το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου τους το περνούσαν στο κυνήγι, στονπόλεμο και στις θρησκευτικές τελετές μαζί με άλλους άντρες της φυλής. Οι οικολογικές καιστρατιωτικές συνθήκες καθιστούσαν κάθε συγκέντρωση του πληθυσμού αδύνατη. Οι Σοσόν αυτοί,όταν αναγκάστηκαν να μετακινηθούν προς το νότο, έφτιαξαν πιο σημαντικούς οικισμούς (...) πάνωστα βραχώδη οροπέδια πάνω από την έρημο της Αριζόνα, κοντά στο Γκραν Κάνυον. Παρόλο πουήταν πλέον εγκατεστημένοι σε μεγάλα χωριά, οι Σοσόν διατήρησαν τη μητροτοπική οικιστική ομάδασαν μονάδα της κοινωνικής τους οργάνωσης. Όμως η ένωση των οικογενειών που παλαιότεραήταν διεσπαρμένες είχε μια πολύ σημαντική επίπτωση. Άλλοτε οι άντρες που γεννιόνταν μέσα στηνοικογένεια και ήταν μέλη της ομάδας, διέκοπταν μαζί της κάθε δεσμό μόλις παντρεύονταν. Μόνοεπεισοδιακές σχέσεις κρατούσαν με την οικογένεια καταγωγής τους. Όταν ο πληθυσμός συγκρότησεχωριά, οι επαφές έγιναν, αντίθετα, εύκολες και φυσικές11 .

Έτσι, η µητροτοπική κατοίκηση των Σοσόν εξηγείται από τον καταµερισµό της εργασίαςανάµεσα στα φύλα που καθιστούσε τις γυναίκες υπεύθυνες για τις καλλιέργειες και, άρα,εγκατεστηµένες κοντά σε αυτές. Όµως, σε οικολογικές συνθήκες που δεν επέτρεπαν µεγάλεςσυγκεντρώσεις του πληθυσµού, αυτό είχε σα συνέπεια οι άντρες να αποκόβονται στην πράξησχεδόν οριστικά από την οµάδα καταγωγής τους. Με τη σειρά του, όµως, αυτό σηµαίνει ότι µιαπατρογραµµική γενεαλογία θα ήταν πολύ δύσκολο να κρατηθεί στην πράξη, τουλάχιστον πρινσυγκροτήσουν χωριά όπου θα µπορούσε µια πατρογραµµική οµάδα να δηµιουργεί µόνιµες σχέσειςανάµεσα στα µέλη της.

Αν, στις εξαιρετικές οικολογικές συνθήκες των Σοσόν, η µητροτοπική κατοίκηση δεν µπορείεύκολα να συνδυαστεί µε µια πατρογραµµική γενεαλογία, αυτό οφείλεται στο ότι οι δύο αυτέςαρχές οργάνωσης δεν ταιριάζουν καλά µεταξύ τους. Οι ανθρωπολόγοι λένε ότι είναι δυσαρµονικές,ενώ, αντίθετα, θεωρούν σαν αρµονική τη συνύπαρξη µητρογραµµικής γενεαλογίας και µητροτοπικήςκατοίκησης (όπως στους Σοσόν) ή πατρογραµµικής γενεαλογίας και πατροτοπικής κατοίκησης.

Ωστόσο, οι εξαιρετικές συνθήκες των Σοσόν δεν παρατηρούνται παντού και έτσι, στηνπράξη, όλων των ειδών σχεδόν οι συνδυασµοί µπορεί να υπάρξουν, αρµονικοί ή µη αρµονικοί.Έτσι, οι µητρογραµµικές κοινωνίες, όπως και οι διγραµµικές και οι αδιάφορες, µοιράζονται στοσύστηµα κατοίκησης (χρησιµοποιούν µια µεγάλη ποικιλία από συστήµατα κατοίκησης)12 . Όµως,

11 Robin Fox, op. cit, σελ. 88-89, από M.Segalen, op. cit, σελ.45-46.12-Αν και για τις µητρογραµµικές έχει υποστηριχτεί και το αντίθετο, π.χ. Λεβι-Στρως: Ο αριθμός των μητρογραμμικών περιπτώσεων

που είναι ταυτόχρονα μητροτοπικές είναι εξαιρετικά μικρός, Les structures élémentaires de la parenté, Mouton, Paris 1967,σελ. 136.


υπάρχει µια εξαίρεση που παρουσιάζει ένα ενδιαφέρον:

Στις πατρογραµµικές κοινωνίες µόνο εξαιρετικά παρατηρείται µητροτοπική κατοίκηση13 .∆εν είναι η δυσαρµονία που το εξηγεί, γιατί επίσης δυσαρµονική, αλλά συχνή, είναι µιαµητρογραµµική και πατροτοπική κοινωνία. Ο λόγος φαίνεται ότι βρίσκεται στα φαινόµενα εξουσίας:

Ως τώρα παρουσιάσαµε τις δύο µονογραµµικές γενεαλογίες σαν συµµετρικές. Ωστόσο,υπάρχει κάτι που καθιστά τη συµµετρία άστοχη, στο µέτρο που σε όλες (ή στις περισσότερες)γνωστές κοινωνίες, οι άντρες τείνουν να διαθέτουν τους κύριους µοχλούς της. Αυτό σηµαίνει ότι ηµεταβίβαση της κοινωνικής θέσης, µε τη µορφή ονόµατος, αγαθών, προνοµίων, δικαιωµάτων,καθηκόντων (πολιτικών, θρησκευτικών, οικονοµικών, κλπ.), µπορεί να πάρει τις συµµετρικές µορφέςτης πατρικής ή της µητρικής γραµµής, ωστόσο αφορά πάντα κυρίως τους άνδρες. ∆ηλαδή: ενώστην πατρική γραµµή πρόκειται για µεταβίβαση από πατέρα σε γιο, στη µητρική γραµµή πρόκειταιγια µεταβίβαση από την οικογένεια της µητέρας (συνήθως τον αδελφό της) προς τον γιο. Οι γυναίκεςείναι κατά κάποιον τρόπο οι µεσολαβητές ανάµεσα σε µια σχέση που εξακολουθεί να είναι αντρική!

Συμπεθεριό

Οι σχέσεις συγγένειας και γενεαλογίας για καιρό είχαν θεωρηθεί σαν το βασικό, σαν τοπρώτο, στοιχείο της οικογένειας. Κατά κάποιον τρόπο, τόσο ο Μόργκαν όσο και ο Ράντκλιφ-Μπράουν, θεώρησαν τις σχέσεις συγγένειας σαν την έκφραση µιας τάσης των ανθρώπων ναοργανώνονται σε οµάδα. Το να αναγνωρίζω ποιός είναι ο συγγενής µου σηµαίνει να εντάσσοµαιστην ίδια οµάδα µαζί του, να πλέκω δεσµούς αλληλεγγύης και κοινωνικότητας. Η αναγνώριση τωνσυγγενών µου είναι ο κύριος τρόπος να φτιαχτεί η κοινωνία.

Ο Λέβι-Στρώς, σε µια σηµαντική συµβολή του στη θεωρία της οικογένειας, ανέτρεψε αυτήτη θεώρηση: Το πρώτο πράγµα, το πιο βασικό, δεν είναι να αναγνωριστεί ο συγγενής, αλλά νααναγνωριστεί ο µη-συγγενής, ο άλλος, ο ξένος, ο εχθρός αυτός µε τον οποίο µπορώ ναπαντρευτώ, να συµµαχήσω και να κάνω ανταλλαγές. Από τη σκοπιά αυτή, η συγγένεια και ηγενεαλογία είναι η απόρροια των συστηµάτων παντρειάς ή συµπεθεριού. Και η παντρειά βασίζεταισε µια αρχή: Όλες οι κοινωνίες ή οµάδες είναι, σε µεγαλύτερο ή µικρότερο βαθµό, εξωγαμικές,δηλαδή παντρεύονται µε τον άλλον.

[Ενδογαμία λέµε ότι υπάρχει όταν παντρευόµαστε µεταξύ µας. Στο επίπεδο ολόκληρηςτης κοινωνίας, όλες οι κοινωνίες είναι ενδογαµικές. (Γιατί;). Εµείς µιλάµε για ενδογαµία ότανυπάρχει µια κοινωνική οµάδα στο εσωτερικό της οποίας γίνονται οι γάµοι. Έτσι, χαρακτηρίζουµετη δική µας κοινωνία σαν κοινωνικά ενδογαμική, στο µέτρο που (όπως γίνεται συνήθως) οιεργάτες παντρεύονται εργάτριες και οι αστοί αστές].

13 Ξέρουμε ωστόσο μια περίπτωση δυσαρμονικής πατρογραμμικής κοινωνίας όπου η συγγένεια και η κατοίκηση αποκλίνουν. ΟιΣαβάντε της Βραζιλίας είναι οργανωμένοι σε πατρογραμμικές ρίζες, αλλά η κατοίκηση είναι μητροτοπική. Τα μεγάλα κυκλικάχωριά των Σαβάντε δεν είναι χωρισμένα σε τμήματα αντίστοιχα με κάθε ρίζα: Αντίθετα, οι άντρες μιας ίδιας ρίζας είναιδιασκορπισμένοι στους γονείς των αντίστοιχων γυναικών τους. Κατά το γάμο, οι γιοι εγκαταλείπουν το σπίτι όπου ο πατέραςτους είχε έρθει σαν ξένος, ενώ οι κόρες μένουν και υποδέχονται εκεί τους συζύγους τους, Jean-Paul Colley, op.cit., σελ. 110.


α) Η απαγόρευση της αιμομιξίας

Ο Λεβι-Στρώς ξεκινάει από µια παρατήρηση, που ήταν γνωστή, αλλά που δεν είχε πάρειµια ικανοποιητική απάντηση: Όλες οι κοινωνίες φαίνεται να επιβάλουν την απαγόρευση τηςαιµοµιξίας (έστω και αν υπάρχουν διαβαθµίσεις στην αυστηρότητα του κανόνα -π.χ. ελαστικότηταστην πλατιά αγροτική οικογένεια του Μεσαίωνα, βλ. πιο κάτω).

Η απαγόρευση της αιµοµιξίας δεν είναι κάτι που πηγάζει από τη φύση (στη φύση δενυπάρχει απαγόρευση της αιµοµιξίας): Άλλωστε, το ποιός είναι σύγγενής µου, µε τον οποίοαπαγορεύεται εγώ να παντρευτώ (ή και να έχω σεξουαλικές σχέσεις, πράγµα που δεν είναι πάντατο ίδιο!), ποικίλει από κοινωνία σε κοινωνία. ∆εν είναι φυσικό χαρακτηριστικό, είναι κοινωνικό. Σεένα µητρογραµµικό σύστηµα, τα ξαδέλφια µου από την πλευρά του πατέρα µου, δεν είναι συγγενείςµου. Ενώ το αντίθετο συµβαίνει στα πατρογραµµικά συστήµατα. Στα µεν εγώ επιτρέπεται (ή µπορείκαι να επιβάλλεται) να παντρεύοµαι µε την πατροπλευρική µου ξαδέλφη και να θεωρώ αδιανόητοένα γάµο µε τη µητροπλευρική µου ξαδέλφη (την οποία άλλωστε µπορεί να θεωρώ αδελφή µου),ενώ στα δε συµβαίνει το αντίστροφο. Σε ορισµένα συστήµατα, όπου η σεξουαλική πράξη δενσυνδέεται αυστηρά µε το γάµο, µπορεί να παντρευτώ ακόµα και τη βιολογική αδελφή µου (αν δεντη θεωρώ αδελφή µου). Σε όλες όµως τις περιπτώσεις, απαγορεύεται να παντρευτώ τους συγγενείςµου, ενώ υποχρεώνοµαι να παντρευτώ κάποιαν από τους άλλους.

Στη δική µας κοινωνία έχουµε ορισµένες αυθόρµητες θεωρίες για να εξηγήσουµε τηναπαγόρευση της αιµοµιξίας. Αυτές όµως δεν είναι ικανοποιητικές:

Η θεωρία που λέει ότι η απαγόρευση της αιµοµιξίας είναι φυσικός νόµος δεν στέκει, γιατί,όπως είπαµε, πρώτον, στη φύση δεν υπάρχει απαγόρευση αιµοµιξίας και, δεύτερον, αυτό πουπρέπει να εξηγηθεί είναι όχι η απαγόρευση ανάµεσα σε βιολογικούς συγγενείς αλλά ανάµεσα σεκοινωνικά συγγενείς (για αυτό και η λέξη αιµοµ ιξία είναι, στην κυριολεξία της,αποπροσανατολιστική). Και δεν είναι η άγνοια της βιολογίας που απαγορεύει, ακόµα και σε εµάς,την παντρειά ανάµεσα σε µη βιολογικούς συγγενείς.

Η θεωρία που λέει ότι η απαγόρευση της αιµοµιξίας οφείλεται σε εσωτερίκευση θρησκευτικώνή ιδεολογικών κανόνων µόνο τµήµα του όλου θέµατος µπορεί να εξηγήσει. Γιατί, πρώτον, η θρησκείαµπορεί να απαγορεύσει πολλά πράγµατα (π.χ. αµβλώσει ή αυτοκτονία), χωρίς όµως αυτά ναφτάνουν να έχουν τον ηθικό καταναγκασµό που φαίνεται να προκαλεί η απαγόρευση της αιµοµιξίας.Και, δεύτερον και πιο ουσιαστικό, η θεωρία αυτή δεν εξηγεί γιατί η θρησκεία ή η ιδεολογία, µε τησειρά τους, να απαγορεύουν την αιµοµιξία, ιδιαίτερα που θα ήταν τότε αυτή η µόνη κοινή απαγόρευσηµεταξύ όλων των γνωστών θρησκειών.

Η συνηθέστερη αυθόρµητη θεωρία ωστόσο φαίνεται να είναι ένας εξορθολογισµός τουθέµατος14 : Η απαγόρευση της αιµοµιξίας, τότε, θεωρείται σαν απόρροια µιας γνώσης για τιςεπιζήµιες επιπτώσεις της, ιδιαίτερα από βιολογική άποψη (σε αντίθεση π.χ. µε άλλες κοινωνίεςόπου οι επιζήµιες επιπτώσεις της θεωρούνται από τους ιθαγενείς ότι είναι κυρίως κοινωνικές, βλ.και πιο κάτω την εξήγηση που δίνουν οι Αραπές στην Μ.Μηντ). Συνήθως αναφέρεται έναςεκφυλισµός του ενδεχόµενου αιµοµικτικού πληθυσµού, χωρίς όµως να διευκρινίζεται σε τί αυτόςο εκφυλισµός συνίσταται, ή η δηµιουργία αρρωστειών και παθήσεων που προκαλεί η αιµοµιξία.

14 Βάση προσωπικών παρατηρήσεων από τη σχολική τάξη.


Η θεωρία αυτή, όµως, δεν στέκει σαν επιστηµονική εξήγηση του προβλήµατος:

-Περισσότερα λέει για τις φαντασιώσεις τις δικές µας παρά για την αντικειµενική πραγµατικότητα.

Μια τέτοια θεωρία µπορεί να µας βοηθήσει υποκειµενικά να ζήσουµε (να αποδεχτούµε) την

απαγόρευση της αιµοµιξίας, αλλά δεν µπορεί να την εξηγήσει. Έτσι, είναι χαρακτηριστικό του

πολιτισµού µας να προσπαθούµε να µεταθέσουµε στη φύση τις δικές µας κατασκευές και να

ανάγουµε σε τεχνικά (εδώ βιολογικά) θέµατα πράγµατα που είναι κοινωνικά. Όπως και είναι

χαρακτηριστικά της δικής µας αντίληψης για τον κόσµο να παραπέµπουµε στην επιστήµη (εκεί

όπου παλαιότερα θα παρέπεµπαν στον ιερέα ή στο µάγο, βλ. και κεφάλαιο για τις πίστεις).

-Κάνει µια ιδιαίτερα εκλεκτική αναφορά στην επιστήµη (και στους κανόνες κληρονοµικότητας)

είτε παρουσιάζοντας σαν αποδεδειγµένα πράγµατα που δεν είναι καθόλου ή δεν είναι σαφή και

γενικεύοντάς τα (π.χ. εκφυλισµός) είτε µεταθέτοντας στην επιστήµη ιδέες που ακριβώς µπορεί

και να έχουν απορριφθεί από αυτήν (π.χ. η πρόκληση αρρώστειας από την αιµοµιξία). Σε κάθε

περίπτωση, η βιολογία (που είναι µια επιστήµη σε πλήρη εξέλιξη) δεν δίνει οριστικές απαντήσεις

στα θέµατα που υποτίθεται ότι η αιµοµιξία θέτει.

-Το πιο σηµαντικό, όµως, είναι ότι η θεωρία αυτή προϋποθέτει ότι και οι ίδιοι οι άνθρωποι από

πάντα είχαν σαφή γνώση των νόµων της κληρονοµικότητας τόσο ώστε να απαγορέψουν την

αιµοµιξία. Όµως, κάτι τέτοιο είναι τελείως λαθεµένο (η βιολογία είναι µια πολλή πρόσφατη επιστήµη)

και, άλλωστε, η απαγόρευση της αιµοµιξίας δεν αφορά αναγκαστικά βιολογικούς συγγενείς.

Ο Ντυρκάιµ είχε παλαιότερα προσπαθήσει να εξηγήσει την απαγόρευση της αιµοµιξίαςβασιζόµενος στην τοτεµική εξήγηση που δίνουν οι αυστραλιανές κοινωνίες. Η απαγόρευση τηςαιµοµιξίας θα ήταν έτσι παντού το κατάλοιπο της τοτεµιστικής µας καταβολής. ∆εν µπορώ ναπαντρευτώ τη συγγενή µου, γιατί δεν µου επιτρέπεται να αγγίξω το αίµα του τοτέµ µου15 . Ηεξήγηση του Ντυρκάιµ επικρίθηκε από πολλές απόψεις:

α) Σε πολλές τοτεµιστικές κοινωνίες δεν υπάρχει απαγόρευση να αγγίξω το αίµατου τοτέµ.

β) Ακόµα και σε µια κοινωνία όπου θα µπορούσε να εφαρµοστεί το σχήµα τουΝτυρκάιµ, δεν εξηγείται παρά µόνο ένα τµήµα του εύρους εφαρµογής της απαγόρευσης. Ανµπορεί να εξηγήσει την απαγόρευση της αιµοµιξίας ανάµεσα σε αδέλφια, δεν µπορεί να εξηγήσεικαι γιατί η αιµοµιξία επεκτείνεται και σε γιο µε µητέρα (ή κόρη µε πατέρα), αφού η δεύτερηανήκει σε άλλο κλαν και έχει διαφορετικό αίµα!

γ) ∆εν είναι σίγουρο πως όλες οι κοινωνίες πέρασαν από τοτεµιστικό στάδιο και,πάντως,

δ) ∆εν µοιάζει πειστικό να θεωρηθεί η απαγόρευση της αιµοµιξίας σαν απλόαποµεινάρι ενός τέτοιου σταδίου. Αρκεί να δούµε τη δύναµη που έχει και στη δική µας κοινωνίαη απαγόρευση της αιµοµιξίας. Αν το πατρώνυµο µπορεί να θεωρηθεί αποµεινάρι µιαςπατρογραµµικής γενεαλογίας, είναι επειδή, παρόλο που το χρησιµοποιούµε, δεν θεωρούµεότι σηµαίνει πως δεν έχουµε συγγένεια µε τη µητέρα. Αντίθετα, η απαγόρευση της αιµοµιξίαςθεωρείται σαν ηθικός κανόνας και, για πολλούς, ξεφεύγει από τα όρια του λογικού ή τουέστω αποδεκτού και γίνεται διαστροφή, ανηθικότητα ή έγκληµα. Μια τόσο βαθιά

15-Emile Durkheim, La Prohibition de linceste, LAnnée Sociologique, vol. 1, 1898. Βλ. και κριτική του Ντυρκάιµ από τον Λεβι-Στρώςστο Lévi-Strauss, op. cit., σελ. 23-27. Για σύντοµη παρουσίαση της συζήτησης αυτής Jacques-Dominique de Lannoy και PierreFeyereisen Linceste, εκδ. PUF, Que sais-je?, Paris 1992, σελ.16-18. Στο τελευταίο βιβλίο, άλλωστε, βρίσκει κανείς µια σύντοµηκαι σφαιρική παρουσίαση του θέµατος αιµοµιξία (ανθρωπολογικά, κοινωνιολογικά, ψυχολογικά, ψυχαναλυτικά, ηθολογικά).


πεποίθηση δεν µπορεί να είναι απλώς αποµεινάρι από µια τοτεµιστική µας προϊστορία πριναπό µερικές χιλιάδες χρόνια.

Ο Λεβι-Στρώς, λοιπόν, παίρνει την παρατήρηση ότι η απαγόρευση της αιµοµιξίας υπάρχεισε όλες τις κοινωνίες και προσθέτει:

∆εν είναι µια φυσική απαγόρευση (ένστικτο), είναι κοινωνική. (Άλλωστε, κάθεκοινωνία ορίζει αλλιώς τους συγγενείς µου, αυτούς δηλαδή που απαγορεύεται να παντρευτώ).

∆εν είναι ακριβώς κοινωνικός θεσµός, αφού είναι ο µόνος θεσµός ο οποίοςπαρατηρείται σε όλες τις κοινωνίες.

Άρα, πρέπει να θεωρηθεί σαν ο θεσµός που δηµιουργεί τη µετάβαση από φύση σε κοινωνία,σαν ο θεσµός που βρίσκεται στη βάση της κοινωνικότητας, σαν ο θεσµός που δηµιουργεί τιςσχέσεις ανάµεσα στους ανθρώπους. Ο λόγος είναι ότι:

Η απαγόρευση της αιµοµιξίας είναι ο θεσµός που υποχρεώνει τους ανθρώπους να έχουνσχέσεις µεταξύ τους, να οργανώνονται σε διαφορετικές οµάδες και να ανταλλάσουν πράγµατα(αγαθά, κύρος, γυναίκες, παιδιά). Από τη σκοπιά αυτήν, το ζήτηµα του µε ποιόν παντρεύοµαι,ποιός είναι ο άλλος, µε ποιόν υποχρεώνοµαι να έχω σχέσεις, είναι το πρώτο ζήτηµα µιας κοινωνίας.Αυτό υποχρεώνει και την κοινωνία να καθορίσει ποιός είναι ο συγγενής µου, µε τον οποίο εποµένωςαπαγορεύεται να παντρευτώ. Έτσι οι σχέσεις συγγένειας πηγάζουν από τις σχέσεις συµπεθεριούή συµµαχίας (µε τον άλλον, τον εχθρό). Και όλα τα φαινόµενα που είχε αντιµετωπίσει ηανθρωπολογία σαν παράδοξα, όπως ο γάµος µε τα σταυρεξάδελφα, µπορούν να εξηγηθούν ότανπάρουµε την κοινωνία στο σύνολό της σαν σύστηµα ή σαν δοµή σχέσεων ανάµεσα σε ανθρώπουςκαι οµάδες.

Έτσι, η απαγόρευση της αιµοµιξίας είναι η απαγορευτική µορφή ενός βασικού θεσµούπου στη θετική του µορφή ονοµάζεται εξωγαμία. ∆ηλαδή ότι ο γάµος γίνεται πάντα µε τους έξω,τους άλλους. Αυτό επιτρέπει τη σύνδεση όλης της κοινωνίας µέσα από ανταλλαγές ανάµεσα στιςδιάφορες οµάδες.

Η ομάδα μέσα στην οποία ο γάμος απαγορεύεται παραπέμπει αμέσως στην έννοια μιαςάλλης ομάδας, με περισσότερο ή λιγότερο καθορισμένα χαρακτηριστικά, μέσα στην οποία ο γάμοςείναι -ανάλογα- ή απλώς δυνατός ή επιβεβλημένος. Η απαγόρευση της σεξουαλικής χρήσης τηςκόρης ή της αδελφής υποχρεώνει να δοθεί για παντρειά η κόρη ή η αδελφή σε έναν άλλον άνδρακαι, ταυτόχρονα, δημιουργεί και ένα δικαίωμα επί της κόρης ή της αδελφής αυτού του άλλου άνδρα.Έτσι, όλες οι αρνητικές εκδοχές της απαγόρευσης έχουν και τη θετική αντίστροφη όψη τους. Ηαπαγόρευση ισοδυναμεί με μια υποχρέωση και η παραίτηση ανοίγει το δρόμο σε μια διεκδίκηση.(...) Η απαγόρευση της αιμομιξίας δεν είναι μόνο μια απαγόρευση: απαγορεύει αλλά και ταυτόχροναεπιτάσσει. Η απαγόρευση της αιμομιξίας, όπως και η εξωγαμία που είναι η διευρυμένη της κοινωνικήέκφραση, είναι ένας κανόνας αμοιβαιότητας. (...) Το θεμελιακό φαινόμενο που πηγάζει από τηναπαγόρευση της αιμομιξίας είναι παντού το ίδιο: Από τη στιγμή που απαγορεύω στον εαυτό μου τηχρήση μιας γυναίκας, η οποία έτσι γίνεται διαθέσιμη για έναν άλλον άνδρα, υπάρχει κάπου έναςάνδρας που επίσης παραιτείται από μία γυναίκα, η οποία γίνεται έτσι διαθέσιμη για εμένα. Τοπεριεχόμενο της απαγόρευσης δεν εξαντλείται στην ίδια την απαγόρευση: Αυτή επιβάλλεται μόνογια να εγγυηθεί και να θεμελιώσει, άμεσα ή έμμεσα, μια ανταλλαγή. (...) Η απαγόρευση της αιμομιξίαςδεν είναι τόσο ένας κανόνας που απαγορεύει να παντρευτεί κάποιος μητέρα, αδελφή ή κόρη, όσοένας κανόνας που τον εξαναγκάζει να δώσει μητέρα, αδελφή ή κόρη στον άλλον. Είναι ο κατεξοχήνκανόνας του δώρου, (...) είναι το αρχέτυπο όλων των εκδηλώσεων αμοιβαιότητας και προσφέρει


τον θεμελιακό και αμετακίνητο κανόνα που εξασφαλίζει την ύπαρξη της ομάδας σαν ομάδα16 .<Lévi-Straus>.

[Η Μάργκαρετ Μηντ διηγείται την τεράστια δυσκολία που είχε όταν θέλησε να µάθει απότους Αραπές τί σκέφτονται για την αιµοµιξία. Ήταν ένα θέµα που τους φαινόταν τόσο παράλογοπου δεν είχαν έτοιµη απάντηση. Με τα πολλά, η εθνολόγος περιγράφει την απάντηση: Πώς δηλαδή;Να θελήσεις να παντρευτείς την αδελφή σου; Μα τί σε πιάνει; ∆εν θέλεις να έχεις κουνιάδο; ∆ενκαταλαβαίνεις λοιπόν πως εάν παντρευτείς την αδελφή ενός άλλου άνδρα και αν ένας άλλος άνδραςπαντρευτεί την αδελφή σου, θα έχεις τουλάχιστον δύο κουνιάδους, ενώ αν παντρευτείς τη δική σουαδελφή δεν θα έχεις κανέναν; Και με ποιόν θα πας στο κυνήγι; Με ποιόν θα καλλιεργήσεις; Ποιόνθα έχεις να επισκέπτεσαι;. Και η συγγραφέας παρατηρεί: Έτσι, η ιδέα της αιμομιξίας δεν προκαλείκαθόλου στους Αραπές αίσθημα τρόμου και απώθησης απέναντι σε κάποιον πειρασμό που θα


πήγαζε από τη σάρκα τους. Αλλά την θεωρούν σαν μια ανόητη άρνηση των απολαύσεων πουφέρνει η αύξηση, μέσω γάμου, του αριθμού των ανθρώπων που μπορούν να αγαπήσουν και ναεμπιστευτούν17 .]

β) Συστήματα επιγαμίας (παντρειάς, συμπεθεριού, συμμαχίας)

Ο Λεβι-Στρως κατατάσσει τα συστήµατα επιγαµίας σε σύνθετα και στοιχειώδη. Ταστοιχειώδη είναι αυτά που ορίζουν την οικογένεια της νύφης, ενώ τα σύνθετα αυτά που ορίζουνµόνο τις απαγορευµένες γυναίκες, ενώ αφήνουν ακαθόριστη τη γυναίκα µε την οποία παντρεύοµαι(παράδειγµα σύνθετης επιγαµίας είναι η δική µας κοινωνία, αλλά και πολλές αφρικανικές κοινωνίες).Τα στοιχειώδη συστήµατα επιγαµίας απαντιώνται σε όλον τον κόσµο, ιδιαίτερα στον Ειρηνικό.

Το πιο απλό στοιχειώδες σύστημα είναι οι διχοτοµικές κοινότητες. Όταν υπάρχουν δύοσυγγενικές οµάδες στην κοινωνία (είτε πατρογραµµικές είτε µητρογραµµικές), ο γάµος, που είναιεξωγαµικός, σηµαίνει ότι πάντα ο άντρας και η γυναίκα ανήκουν στα διαφορετικά ήµισι τηςκοινότητας. Αυτό σηµαίνει ότι παντρεύονται πάντα σταυρεξάδελφα: Εγώ, που είµαι άντρας,παντρεύοµαι την πρώτη µου ξαδέλφη, που είναι διασταυρωµένη ξαδέλφη µου, ταυτόχρονα καιαπό την πλευρά του πατέρα µου και από την πλευρά της µητέρας µου. Γυναίκα µου είναι δηλαδήη κόρη του αδελφού της µητέρας µου, που είναι ταυτόχρονα και κόρη της αδελφής του πατέραµου. Αντίθετα, οι αδελφές µου, στις οποίες περιλαµβάνονται τόσο οι βιολογικές αδελφές µου όσοκαι οι παράλληλες ξαδέλφες µου, είναι γυναίκες που θα παντρευτούν µε άντρες του άλλου µισού,δηλαδή µε τους αρσενικούς σταυρεξάδελφούς µου.

Το σύστηµα αυτό µπορεί να περιπλακεί, αν για παράδειγµα αντί για δύο οµάδες, η κοινότηταχωρίζεται σε περισσότερες από δύο, αλλά πάντα µε πολλαπλάσια του δύο. [Π.χ. σύστηµα Kariera,βλ. πλαίσιο]. Όταν το σύστηµα πολλαπλασιάσει τις υπο-οµάδες, το αποτέλεσµα είναι να παντρεύοµαιµε τη δεύτερη ή την τρίτη ξαδέλφη µου, αλλά η βασική λειτουργία παραµένει η ίδια: Κάθε φορά,εγώ παντρεύοµαι γυναίκα από µια άλλη συγκεκριµένη οµάδα και ένας άνδρας από την οµάδααυτή παντρεύεται µια γυναίκα από τη δική µου οµάδα. Για το λόγο αυτόν, το σύστηµα αυτόονοµάστηκε και σύστηµα περιορισµένων ανταλλαγών. Ο Λεβι-Στρώς θεωρεί ότι οι δύο οµάδεςανταλλάσσουν γυναίκες. Οι δύο οµάδες µπορούν να θεωρηθούν σαν δότες και ταυτόχρονα σανλήπτες γυναικών:

Ένα πιο περίπλοκο σύστηµα είναι αυτό που ονοµάστηκε γενικευμένων ανταλλαγών.Στο σύστηµα αυτό, εγώ που είµαι άντρας παντρεύοµαι τη διασταυρωµένη ξαδέλφη µου από τηνπλευρά της µητέρας µου και όχι από του πατέρα µου (µητροπλευρική σταυρεξάδελφή µου: κόρητου αδελφού της µητέρας µου), ενώ η αδελφή µου δεν παντρεύεται µε τον µητροπλευρικό

16 Lévi-Strauss, op. cit., σελ. 59-60, 552, 551.17 Margaret Mead Sex and Temperament in Three Primitive Tribes (1935), στο Moeurs et sexualité en Océanie, εκδ.Plon 1963,

σελ.76-77.


σταυρεξάδελφό µου (µας). Αυτό σηµαίνει ότι δεν υπάρχει άµεση ανταλλαγή γυναικών. Υπάρχειόµως γενικευµένη, αφού οι διάφορες οικογένειες (απροσδιόριστου αριθµού, αλλά τουλάχιστον 3 -γιατί;-) σχηµατίζουν έναν κύκλο:

Οι γυναίκες κυκλοφορούν προς τη φορά που γράψαµε. Αν εγώ ανήκω στους Β, τότε ηαδελφή µου παντρεύεται µε κάποιον από την οµάδα Γ. Η αδελφή του Γ κάποιον από την οµάδα ∆κ.ο.κ. Ενώ εγώ παίρνω τη γυναίκα µου από την οµάδα Α. Για να λειτουργήσει το σύστηµα, πρέπειο κύκλος να κλείσει, δηλαδή οι άνδρες Α να παντρευτούν γυναίκες από τους Ν.

Εδώ δεν υπάρχει άµεση αµοιβαιότητα στην ανταλλαγή. Ο Λεβι-Στρως λέει πωςδιαφοροποιούνται οι δότες και οι λήπτες γυναικών. Αλλά ο κύκλος κλείνει τελικά, πράγµα πουκάνει όλη µαζί την κοινότητα αλληλέγγυα. Η γενικευµένη ανταλλαγή µπορεί να παρουσιάσειπρόβληµα, αν διαµορφωθούν υπό-κύκλοι που να περιορίζουν τις ανταλλαγές γυναικών (κάτι σανκάστες).


[Ερώτηµα: Παρόλο που θεωρητικά το ίδιο σύστηµα γενικευµένων ανταλλαγών θα µπορούσενα σχηµατιστεί και αν ο κανόνας ήταν να παντρεύοµαι µε την πατροπλευρική σταυρεξάδελφή µου,ωστόσο φαίνεται ότι ένας τέτοιος κανόνας δεν υιοθετείται παρά µόνο εξαιρετικά (π.χ. οι Πέντε στοΖαϊρ, µερικές κοινωνίες στη Μελανησία και στην Ινδία): Υπάρχει µια προτιµησιακή τάση για τηνµητροπλευρική σταυρεξάδελφή µου. Γιατί άραγε; Ας ακολουθήσουµε τη συµβουλή του Λεβι-Στρως:Ο γάμος με την πατροπλευρική ξαδέλφη είναι μια μορφή γάμου με ανταλλαγή, αλλά μια μορφήτόσο στοιχειώδης που μόλις μπορούμε να χαρακτηρίσουμε την ανταλλαγή αυτή σαναντιπραγματισμό, αφού η ουσιαστική ταυτότητα αυτού που διεκδικείται με αυτό που δίνεται συνεχίζει,μέσω αδελφής, στην κόρη. Στην κλίμακα των γαμήλιων συναλλαγών, αντιπροσωπεύει μόλις έναψιλοκέρδος. (...) Αντί να συγκροτήσει ένα σφαιρικό σύστημα -όπως το κάνουν στη δική τους σφαίρατόσο ο διπλευρικός γάμος όσο και ο γάμος με τη μητροπλευρική ξαδέλφη- ο γάμος με την κόρη τηςαδελφής του πατέρα δεν είναι σε θέση να φτάσει σε άλλη μορφή από μια πλειάδα από μικρά κλειστάσυστήματα, το ένα δίπλα στο άλλο, χωρίς ποτέ να μπορέσει να πραγματοποιήσει μια συνολικήδομή18 . Παρατήρηση: Πράγµατι, στο γάµο µε την πατροπλευρική ξαδέλφη, εγώ παίρνω γυναίκααπό την οµάδα Α, ενώ στην επόµενη γενιά θα συµβεί το αντίστροφο, η κόρη µου θα επιστραφείστην οµάδα Α, ενώ ο γιος µου δεν θα πάρει γυναίκα από την ίδια οµάδα. Η κυκλοφορία τωνγυναικών θα εναλλάσσεται, ως προς την κατεύθυνσή της, σε κάθε γενιά (βλέπε σχήµα Ι.6. γιασύγκριση µε το σχήµα Ι.5.)].

[Πολλές φεµινίστριες, αλλά και κοινωνιολόγοι, έχουν ασκήσει µια κριτική στη θέση τουΛεβι-Στρως ότι οι γυναίκες είναι αγαθά που ανταλλάσονται από τους άνδρες. Σύμφωνα με τη θέσηαυτή, στην ανθρώπινη κοινωνία οι άνδρες ανταλλάσσουν γυναίκες και όχι το αντίθετο. Όµως, τις

18-Lévi-Strauss, op. cit., σελ. 517 και 513.


ομάδες που ανταλλάσουν γυναίκες δεν αποτελούν μόνο άνδρες αλλά και γυναίκες. Στιςμητρογραμμικές και στις αμφίπλευρες κοινωνίες, για παράδειγμα, είναι σαφές ότι και τα δύο φύλασυμμετέχουν στη μεταβίβαση των δικαιωμάτων πάνω στις γυναίκες. Έτσι η θέση του Λεβι-Στρωςκατά την οποία μόνο οι άνδρες είναι δότες γυναικών διαψεύδεται. Αλλωστε, αντικείμενοανταλλαγών μεταξύ δύο φατριακών ή φυλετικών ομαδώσεων δεν αποτελούν τα δικαιώματα πάνωστις γυναίκες μόνο, αλλά και τα δικαιώματα πάνω στους άνδρες. Εποµένως, κάποιοςεθνοκεντρισμός διαποτίζει ακόμα τις θεωρίες του Λεβι-Στρως ιδιαίτερα όταν αυτός αντιμετωπίζει τιςαρχαϊκές κοινωνίες έχοντας ως πρότυπο τη βασισμένη στην ανδρική κυριαρχία γαλλική κοινωνία19<Andrée Michel>.

[Άλλη κριτική είναι ότι αγνοείται η υπόλοιπη κοινωνία (οικονοµία, κλπ.). Π.χ. Μ. Γκοντελιέ:Προκειμένου να διαδραματίσει κυρίαρχο κοινωνικό ρόλο ένας θεσμός (για παράδειγμα οι σχέσειςσυγγένειας) δεν αρκεί να συνεπάγεται πολλές λειτουργίες (...). Πρέπει επιπλέον αυτές οι σχέσειςσυγγένειας (ή όποιες άλλες κοινωνικές σχέσεις) να λειτουργούν ως σχέσεις παραγωγής, να ρυθμίζουν

Σύστημα KarieraΟι Kariera της Αυστραλίας χρησιµοποιούν µια µητρογραµµική συγγένεια, δηλαδή ο καθένας ανήκει στην

οικογένεια της µητέρας του. Οι οικογένειες αυτές είναι δύο: Οι Ντυπόν και οι Ντυράν. (Βασιζόµαστε στην απλοποιηµένηπαρουσίαση του Λεβι-Στρώς, Les structures..., op. cit., σελ.188) Σε αυτή τη µητρογραµµική ένταξη, προστίθεται µιαπατροτοπική διχοτόµηση. Οι Kariera µένουν χοντρικά σε δύο µέρη (ας πούµε Παρίσι και Μπορντώ) και η γυναίκα ότανπαντρεύεται πηγαίνει να ζήσει στον τόπο του συζύγου της. Πράγµα που σηµαίνει ότι η κοινωνία είναι χωρισµένη σετέσσερα συνολικά κοµµάτια:

Ντυπόν από το Παρίσι (Palyeri)

Ντυπόν από το Μπορντώ (Karimera)

Ντυράν από το Παρίσι (Banaka)

Ντυράν από το Μπορντώ (Burung)(γράφουµε στο πλάι τις πραγµατικές ονοµασίες που δίνουν οι Kariera).

Ο νόµος που διέπει το γάµο είναι ότι οι σύζυγοι δεν πρέπει να ανήκουν ούτε στην ίδια οικογένεια ούτε να είναιαπό τον ίδιο τόπο. Πράγµα που σηµαίνει ότι αν εγώ είµαι Ντυπόν από το Μπορντώ (Karimera), πρέπει να παντρευτώµια Ντυράν από το Παρίσι (Banaka), που θα έρθει να µείνει στο Μπορντώ, και τα παιδιά µας θα ανήκουν στην οικογένειατης µάνας τους (Ντυράν) αλλά από το Μπορντώ (Burung).

Εγώ όµως, καθώς είµαι Ντυπόν από το Μπορντώ (Karimera), είχα για µητέρα µια Ντυπόν, αλλά από τοΠαρίσι, (Palyeri), και για πατέρα έναν Ντυράν από το Μπορντώ (Burung). Ο δε γιος µου, που είναι Burung σαν τονπατέρα µου (και παππού του), είναι δηλαδή ένας Ντυράν από το Μπορντώ, θα παντρευτεί µια Ντυπόν από το Παρίσι(Palyeri), που θα έρθει να µείνει στο Μπορντώ, και τα παιδιά τους, καθώς θα κληρονοµήσουν την οικογένεια της µάναςτους (Ντυπόν) και θα είναι στο Μπορντώ, θα είναι Ντυπόν από το Μπορντώ (Karimera), όπως και εγώ.

Εν συντοµία, µπορούµε να πούµε ότι εγώ ανήκω στην ίδια οικογένεια µε τον παππού µου, µε τον πατέρα τουπροπάππου µου και µε τα εγγόνια µου από τους γιούς µου (Karimera), ενώ ο πατέρας µου, ο παππούς του και τα δικάµου παιδιά ανήκουν µαζί σε µια άλλη οικογένεια (Burung).

Μια αντίστοιχη γραµµή υπάρχει και από την πλευρά της µητέρας µου και της µητέρας της µητέρας µου,τουλάχιστον όσον αφορά το µέρος όπου µένουν (...Παρίσι-Μπορντώ-Παρίσι-Μπορντώ....), αφού η οικογενειακή µουένταξη στους Ντυπόν παραµένει από µητέρα σε παιδιά. Καθώς όµως οι Kariera διαφοροποιούν τους Ντυπόν, η µητρικήγραµµή µου, θα είναι αντίστοιχα... -Palyeri-Karimera-Palyeri- -Karimera-...

Σταυρεξάδελφή µου άλλωστε δεν είναι αναγκαστικά η βιολογική µου σταυρεξάδελφη, αλλά οποιαδήποτεκοπέλα ανήκει στην αντίστοιχη οµάδα (εξού και το ταξινοµικό σύστηµα). Αλλά πάντως παντρεύοµαι πάντα τησταυρεξάδελφή µου.

19-Andrée Michel Κοινωνιολογία της οικογένειας και του γάμου, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 1985, σελ.68, 69, 70.


τα αντίστοιχα δικαιώματα των ομάδων και των ατόμων πάνω στις συνθήκες παραγωγής και πάνωστα προϊόντα της εργασίας τους. Και, επειδή λειτουργούν ως σχέσεις παραγωγής, κανονίζουν τοσύνολο των πολιτικο-θρησκευτικών δραστηριοτήτων και, ακόμα, χρησιμεύουν ως ιδεολογικό πλαίσιοτης συμβολικής πρακτικής. Η δοµική (ή στρουκτουραλιστική) ανάλυση της συγγένειας, καθώςδεν βλέπει τη συγγένεια σε συσχέτιση µε την οικονοµική οργάνωση, ακόμα και όταν παίρνει υπόψητη λογική συσχέτιση μεταξύ των μορφολογικών μετασχηματισμών των κοινωνικών σχέσεωνσυγγένειας, δεν µπορεί να εξηγήσει πώς οι κοινωνίες αναπαράγονται κάτω από συγκεκριμένεςσυνθήκες20 . Η κριτική αυτή µας επιστρέφει στους προηγούµενους προβληµατισµούς τουεξελικτικισµού και του λειτουργισµού, θέτοντας το ερώτηµα γιατί η τάδε κοινωνία επιλέγει τοσυγκεκριµένο σύστηµα συγγένειας].

Ορολογία της συγγένειας

Με ορολογία της συγγένειας εννοούµε τις λέξεις που χρησιµοποιούν οι άνθρωποι σε µιακοινωνία για να κατονοµάσουν ή να αποκαλέσουν τους διάφορους συγγενείς του. Για τονανθρωπολόγο, είναι ένας πρώτος βολικός τρόπος για να πλησιάσει το οικογενειακό σύστηµα πουεπικρατεί στη συγκεκριµένη κοινωνία. Άλλωστε, η µελέτη της οικογένειας ξεκίνησε, όπως είδαµε,από την εντύπωση που έκανε η χρήση µιας ορολογίας που έµοιαζε να αγνοεί τις πραγµατικέςσυγγένειες και να συγχέει διαφορετικούς συγγενείς, όπως στο ταξινοµικό σύστηµα, όπουεντάσσονται στην ίδια κατηγορία άνθρωποι που, σε εµάς, µοιάζουν να είναι διαφορετικοί συγγενείς,π.χ. η µητέρα και η αδελφή της ή τα αδέλφια και τα ξαδέλφια.

Όµως, αυτό που διαπιστώσαµε είναι ότι αυτές οι κατηγορίες δεν είναι καθόλου προφανείς,δεν είναι φυσικές, εξαρτώνται από το οικογενειακό σύστηµα που επικρατεί. Αν πάρουµε µιακατηγορία που για εµάς είναι προφανής, όπως π.χ. θείος, τότε µια µικρή ανάλυση εύκολα µπορείνα δείξει ότι αυτή κρύβει τουλάχιστον τέσσερεις διαφορετικές σχέσεις (αδελφός του πατέρα, αδελφόςτης µητέρας, άνδρας της αδελφής του πατέρα, άνδρας της αδελφής της µητέρας -και ας αφήσουµεστην άκρη τους πιο µακρινούς). Στις περισσότερες κοινωνίες, αυτή η κατηγορία, θείος21 , δενυπάρχει και είδαµε το λόγο, ότι π.χ. στις µονογραµµικές γενεαλογίες οι αδελφές του πατέρα ή οιαδελφοί της µητέρας (ανάλογα) ανήκουν σε άλλη οικογένεια ή κλαν. Άλλωστε, και στη δική µαςαδιάφορη γενεαλογία, παρόλο που δεν έχουµε διαφορετικούς όρους, µπορεί να χωρίσουµε τουςθείους σε εξαίµατος και σε εξαγγιστείας. Πράγµα που, βέβαια, δεν ταιριάζει ούτε µε το χωρισµότης µητρογραµµικής ούτε µε το χωρισµό της πατρογραµµικής οικογένειας.

Ακόµα και πιο απτές συγγένειες, όπως αδελφός, πατέρας, µητέρα, παιδί, µπορείεπίσης να µην διαθέτουν λέξεις για να ειπωθούν ή να αναφέρονται µε λέξεις που σηµαίνουνπερισσότερα ή λιγότερα. Έτσι, πολύ συχνά µητέρα είναι µια σειρά από γυναίκες της γενιάς τηςµητέρας µου (π.χ. οι αδελφές της ή οι γυναίκες των αδελφών του πατέρα µου) και όχι µόνο ηβιολογική µου µητέρα. Το ίδιο συµβαίνει και µε τον πατέρα. Και µπορεί οι λέξεις που διαθέτω ναχωρίζουν τον κόσµο αρκετά διαφορετικά από,τι θα φανταζόµασταν εµείς: Π.χ. οι Νιούπ της Νιγηρίαςδιαθέτουν µία λέξη πατέρας, µε την οποία ονοµάζουν τον πατέρα τους και τους µεγάλους τουαδελφούς, και µία άλλη λέξη, κάτι σαν µικρός πατέρας, για να ονοµάσουν τους µικρούς τουαδελφούς22 . ∆ηλαδή δεν διαθέτουν µία λέξη για να κατονοµάσουν τους αδελφούς του πατέραχωρίς αυτή να περιλαµβάνει και τον ίδιο τον πατέρα ούτε διαθέτουν λέξη που να τους περιλαµβάνειόλους µαζί. Κάτι αντίστοιχο όµως συµβαίνει και µε µας όταν χρησιµοποιούµε µια λέξη όπως θείος,η οποία είναι πολύ περιορισµένη -αφού σε αυτήν δεν περιλαµβάνονται όλοι οι άνδρες της γενιάς

20- Maurice Godelier Modes de production, rapports de parenté et structures démographiques, La Pensée, ∆εκ.1973, σελ. 21,αναφέρεται από την Andrée Michel, op. cit., σελ. 71.

21-Για την κατηγορία θείος βλ. και παράδειγµα για τους Αραπάχο στο κεφάλαιο για τη γλώσσα.22-S.F.Nadel Byzance noire, le royaume des Nupe du Nigéria, εκδ. Fr.Maspero, 1971, σελ.68-69.


του πατέρα µου (ο πατέρας µου δεν είναι θείος)- και ταυτόχρονα πολύ πλατιά -αφού ανακατεύειανθρώπους που δεν είναι µόνο πραγµατικοί (εξαίµατος) συγγενείς µου.

Η ορολογία της συγγένειας, έτσι, θέτει ένα γενικότερο πρόβληµα: Οι τυποποιήσεις, οικατηγορίες, που κάνει µια κοινωνία είναι αρκετά αυθαίρετες, µε την έννοια ότι έχουν νόηµα στοεσωτερικό αυτής της κοινωνίας, αλλά δύσκολα µπορούν να µεταφραστούν ή να κατανοηθούνέξω από αυτήν. Ακόµα είναι αυθαίρετες και µε την έννοια ότι είναι κοινωνικές -και όχι φυσικές-κατασκευές. Βέβαια, δεν είναι αυθαίρετες µε την έννοια ότι δεν ανταποκρίνονται στηνπραγµατικότητα, αφού -ίσα-ίσα- συνήθως την εκφράζουν µε αρκετή πιστότητα: έτσι, αν στα αδέλφιαµου περιλαµβάνονται και αυτά που λέµε εµείς πρώτα ξαδέλφια, αυτό εκφράζει το γεγονός ότιπράγµατι µε αυτά ακριβώς τα ξαδέλφια µεγαλώνουµε µαζί και έχουµε τους ίδιους ανθρώπους ναασχολούνται µαζί µας. Ούτε ακόµα είναι αυθαίρετες µε την έννοια ότι θα ήταν απλώς επιφαινόµεναή και αυταπάτη, γιατί αυτές οι λέξεις είναι κατηγορίες µε τις οποίες σκέφτοµαι και οργανώνω τονκόσµο µου, είναι κατηγοριοποιήσεις: αν τη διασταυρωµένη ξαδέλφη µου δεν την βλέπω σαν ξαδέλφηµου, αυτό µου επιτρέπει να την παντρευτώ (και πράγµατι αυτό είναι που κάνω).

Αυτό είναι ένα γενικότερο πρόβληµα της κοινωνιολογίας: τί είναι οι διάφορες κατηγορίεςµε τις οποίες µια κοινωνία λειτουργεί; Όµως, ενώ συνήθως δεν διαθέτουµε καµία ανεξάρτητη απότην ίδια την κοινωνία βάση για να ξεκινήσουµε (π.χ. έννοιες όπως µαθητής και καθηγητής,εργάτης, ξένος, εγκληµατίας, κλπ.), η συγγένεια µας προσφέρει την εξαιρετική κατάσταση ναµπορούµε να περιγράψουµε τις συγγενικές σχέσεις στη βιολογική τους έκδοση (όπως π.χ. τοκάναµε στον πίνακα Ι.1) και να δούµε πώς οι κοινωνίες επεξεργάζονται αυτό το ανεξάρτητο βιολογικόυλικό. Και ταυτόχρονα αυτή η εισαγωγή µας δείχνει ότι, παρά την ύπαρξη µιας αντικειµενικήςβιολογικής βάσης για τη συγγένεια, οι κοινωνίες οργανώνουν κοινωνικές σχέσεις (συγγενικές)που δεν είναι απλή ταξινόµησή των βιολογικών σχέσεων: είναι µια καινούργια, κοινωνικήκατασκευή, που απλώς γίνεται πάνω σε ένα φυσικό υλικό, όπως ακριβώς γίνονται γενικά οικοινωνικές κατασκευές ακόµα και χωρίς φυσικό υλικό -οι Έλληνες δεν ξεχωρίζουν φυσικά απότους Αλβανούς ούτε οι εργάτες από τους αστούς- [Βλ. κεφάλαια για ρόλους, απόκλιση, πίστεις,γλώσσα].

Ο μητρικός θείος

Παρόλο που θεωρητικά οι κατηγοριοποιήσεις που µπορούν να γίνουν στη συγγένεια είναιπάρα πολλές, ωστόσο µερικές µόνο τις έχουµε δει στην πράξη. Για παράδειγµα, έχουµε δει τηµητέρα να ενοποιείται σε µία ενιαία κατηγορία µε τις αδελφές της ή µε τις αδελφές του άντρα της.Ωστόσο, τον πατέρα δεν τον έχουµε δει να ενοποιείται µε τον αδελφό της µητέρας. ∆ηλαδή, κατάκάποιον τρόπο, οι κοινωνίες αρνούνται να δηµιουργήσουν µια κοινωνική κατηγορία όπου να εντάξουναπό κοινού τον πατέρα και τον αδελφό της µητέρας (μητρικός θείος). Επιπλέον, σχεδόν σε όλεςτις κοινωνίες που µελέτησαν οι ανθρωπολόγοι, οι σχέσεις µε τον αδελφό της µητέρας είναισηµαντικές: Αλλού είναι σχέσεις άνετες, αλλού αυστηρές (όπως στους Τροµπριαντέζους, βλ. πιοπάνω), αλλά σχεδόν παντού έχουν µια ιδιαίτερη σηµασία (και πολύ συχνά πατέρας και µητρικόςθείος, όχι µόνο δεν µπορούν να συγχωνευτούν, αλλά και παίζουν αντίστροφους ρόλους απέναντίµου: π.χ. όταν ο ένας είναι ευχάριστος ο άλλος είναι αυστηρός).

Γιατί άραγε συµβαίνουν αυτά; Γιατί ειδικά ο µητρικός θείος να έχει τόση σηµασία και γιατίποτέ να µην µπορεί να συγχωνευτεί µε τον πατέρα; Από τη σκοπιά της δικής µας κοινωνίας, οµητρικός θείος δεν φαίνεται καταρχήν να έχει κάποια προνοµιακή θέση. (Όµως, και στη δική µαςκοινωνία συµβαίνει (ή συνέβαινε) ο αδελφός να υπευθυνοποιείται για την αδελφή του, µέχρι αυτή


να παντρευτεί).

Ας σκεφτούµε τί θα συνέβαινε αν, πράγµατι, υπήρχε η δυνατότητα ενοποίησης του πατέραµε το µητρικό θείο: Ας πάρουµε µια πατρογραµµική κοινωνία. Η γυναίκα παντρευόµενη µπορεί ναενταχθεί στην οικογένεια του άντρα της (αυτό δεν συµβαίνει πάντα, µερικές φορές θεωρείται ότικρατάει την ένταξή της στην οικογένεια προέλευσής της). Αλλά, και όταν αυτό συµβαίνει, ότανδηλαδή η γυναίκα γίνεται πλήρως µέλος της γενεάς του συζύγου (οπότε και οι αδελφές του γίνονταικαι δικές της αδελφές, τουλάχιστον µέχρι αυτές να παντρευτούν), δεν υπάρχει αιµοµιξία: αυτό πουεξασφαλίζει ότι το ζευγάρι, παρό,τι ανήκει τώρα στο ίδιο σόι, δεν αιµοµικτεί είναι ότι αναγνωρίζεταιη προέλευση της γυναίκας από το σόι του αδελφού της που παραµένει ξέχωρο. Όµως, αν ο αδελφόςαυτός ενοποιηθεί µε το σύζυγο της αδελφής του, τότε αυτή αναγκαστικά εντάσσεται σε ένα σόι πουείναι του άντρα της και η προέλευσή της είναι από το ίδιο αυτό σόι: δηλαδή υπάρχει αιµοµιξία. Γιανα µην υπήρχε αιµοµιξία, θα έπρεπε ο σύζυγός της τότε να έχει κρατήσει µια σχέση µε άλλο σόιµέσω της δικής του αδελφής. Όµως, και αυτής αντίστοιχα ο άνδρας ενοποιείται µε τον αδελφό τηςστο ίδιο σόι. Πράγµα που πάλι σηµαίνει αιµοµιξία και, στη γενικότητά του, διάλυση (µέσωσυγχώνευσης) των διαφορετικών πατρογραµµικών οικογενειών, της εξωγαµίας, και τελικά διάλυσηόλων των κοινωνικών σχέσεων που καθιστούν αµοιβαία αλληλέγγυες τις οικογένειες.

Αντίστοιχες θα ήταν οι επιπτώσεις και αν είχαµε µια µητρογραµµική κοινωνία. Με µιαεξαίρεση: ότι θεωρητικά θα υπήρχε η δυνατότητα συγχώνευσης του πατέρα µε το µητρικό θείο,φτάνει να κατασκευαζόταν µια παρόµοια σχέση µεταξύ µητέρας και πατρικής θείας. Όµως, όπωςείδαµε η εµπειρία διαψεύδει αυτή την περίπτωση και µπορούµε να υποψιαστούµε το λόγο: αν κάτιτέτοιο υπήρχε, τότε δεν θα ήταν οι άνδρες εκπρόσωποι της γενεάς, αλλά οι γυναίκες, οι οποίες τότεθα ήταν εκείνες που θα αντάλλασσαν τους άντρες και θα διέθεταν, έτσι, τον κύριο λόγο σε µιασειρά άλλα πράγµατα (δηλαδή θα είχαµε πράγµατι µητριαρχικές τάσεις).

Συµπερασµατικά µπορούµε να πούµε, εποµένως, ότι η οικογένεια δεν είναι τα άτοµα πουτην αποτελούν, αλλά και οι σχέσεις που έχει µε τους άλλους. Αυτό είναι που επιτρέπει και στουςσυζύγους, όταν ανήκουν -µέσω της παντρειάς ακριβώς- στην ίδια οικογένεια, να µην αιµοµικτούν.Αλλά η σχέση µε τους άλλους είναι το πώς δένονται οι οικογένειες µεταξύ τους. ∆ηλαδή, ανθέλαµε να εντοπίσουµε τον πυρήνα της οικογένειας, δεν θα µπορούσαµε να τον βρούµε απλώςστο ζευγάρι µε τα παιδιά του, γιατί δε θα είχαµε αυτές τις συνδέσεις23 . Ακόµα µπορούµε ναπούµε ότι οι κοινωνικές κατασκευές, π.χ. η απαγόρευση της αιµοµιξίας, έτσι όπωςχρησιµοποιούνται από τις κοινωνίες που τις κάνουν, επιβεβαιώνουν αυτό που είπαµε στοπροηγούµενο κεφάλαιο, ότι δηλαδή δεν είναι φυσικές κατηγορίες, αλλά ακριβώς κοινωνικές.

Συστήματα στάσεων

Η οικογένεια είναι όχι µόνο το οργανόγραµµά της, αλλά και το πώς αισθάνονται οιάνθρωποι, πώς σκέφτονται, πώς συµπεριφέρονται απέναντι στον κάθε συγγενή τους. Είναι λοιπόνκαι στάσεις. Ας πάρουµε τρεις χαρακτηριστικούς τύπους στάσεων στην πρόσφατη ιστορία µας:

23 Καταλαβαίνουµε έτσι καλύτερα γιατί ο Λεβι-Στρώς θεωρεί σαν βασική οικογενειακή µονάδα όχι το ζεύγος µε τα παιδιά του, αλλά τηντετράδα: Εγώ-µητέρα-πατέρας-αδελφός της µητέρας. Βλ. Lanalyse structurale en linguistique et en anthropologie inAnthropologie structurale εκδ. Plon, σελ. 43-69. Αντίθετη είναι η πιο παραδοσιακή άποψη του A.R.Radcliffe-Brown The Studyof Kinship Systems Journal of the Royal Anthropology Institute, vol.71, 1941: Η δομική μονάδα από την οποία κατασκευάζεταιμια συγγενική σχέση είναι η ομάδα που αποκαλώ στοιχειώδη οικογένεια και που αποτελείται από έναν άνδρα και τη γυναίκα τουκαι το ή τα παιδιά τους, αναφέρεται από τον Lévi-Strauss, op. cit., σελ.67.


α) Γονείς και παιδιά

β) Άντρες και γυναίκες

γ) Το νοικοκυριό και οι άλλοι

α) Παιδιά

Έχασα δύο ή τρία παιδιά σε ηλικία θηλασμού, όχι χωρίς λύπη, γράφει ο Montaigne24 . Ηπραγµατικότητα αυτή της παλιάς κοινωνίας, µεγάλη βρεφική θνησιµότητα, είναι γνωστή. Όµως, ηφράση του Μοντέν αφήνει να φανεί κάτι περισσότερο: Είναι άραγε λογοτεχνικό ύφος το ότι δενθυµάται πόσα ακριβώς παιδιά έχασε; Ο Φιλίπ Αριές, στις κλασικές πλέον αναλύσεις του, έδειξε ότιαυτή είναι η κανονική στάση της εποχής απέναντι στα παιδιά.

Παρότι κλασικές, και γενικά αποδεκτές από την ιστορική επιστήµη, οι αναλύσεις τουςΑριές εξακολουθούν να συναντούν µια τεράστια δυσπιστία: Είναι δυνατόν οι γονείς (ιδιαίτερα µιαµητέρα) να µην αγαπούν τα παιδιά τους; Από τη δική µας σκοπιά, θεωρούµε τόσο φυσική τηµητρική αγάπη που µας είναι αρκετά δύσκολο να καταλάβουµε τη στάση της παλιάς κοινωνίαςαπέναντι στα παιδιά ή έχουµε αυθόρµητα την τάση να βλέπουµε τους γονείς της εποχής κάπωςσαν τέρατα της φύσης. Ακόµα περισσότερο που το σηµερινό ζευγάρι θα κάνει τα πάντα για τοβλαστάρι του (οικονοµικά και συναισθηµατικά).

Και όµως, οι στάσεις, οι συµπεριφορές, οι τρόποι, οι επαφές, οι διαδράσεις ανάµεσα σεσυγγενείς είναι ιστορικά ποικίλες. Η παλιά ευρωπαϊκή κοινωνία, όπως και πολλές αρχαϊκές κοινωνίες,µας το δείχνουν εύγλωττα. Η οικογένεια δεν είναι απλώς συστήµατα συγγενικών ουδέτερωνσχέσεων, είναι και συστήµατα στάσεων, συµπεριφορών, αλλά και αντιλήψεων και συναισθηµάτωνπου πρέπει να εξηγηθούν και να κατανοηθούν.

Ας αφήσουµε τον ίδιο τον Αριές να µας το εξηγήσει: Υποστήριξα ότι η παλιά παραδοσιακήκοινωνία αντιλαμβανόταν άσχημα το παιδί και ακόμα περισσότερο τον έφηβο. Η διάρκεια τηςπαιδικότητας ήταν μειωμένη στην πιο εύθραυστή της περίοδο, όσο ο ανθρωπάκος δεν μπορεί ναεπιζήσει μόνος του. Το παιδί, μόλις κατάφερνε να τα βγάζει πέρα μόνο του, ανακατευόταν όσο πιογρήγορα γινόταν με τους ενήλικους, συμμετείχε στις δουλειές τους και στα παιχνίδια τους. Απόπολύ μικρό παιδί γινόταν αμέσως ένας νεαρός άνδρας, χωρίς να περάσει από τα στάδια νεότηταςπου ίσως υπήρχαν πριν από το Μεσαίωνα και που αποτελούν ουσιαστικές πλευρές των εξελιγμένωνκοινωνιών σήμερα. (...) Η παλιά αυτή οικογένεια είχε σαν πολύ αισθητή αποστολή να διατηρήσει τααγαθά, την κοινή πρακτική ενός επαγγέλματος, την καθημερινή αλληλοβοήθεια μέσα σε έναν κόσμοόπου ένας απομονωμένος άνδρας και ακόμα περισσότερο μια απομονωμένη γυναίκα δεν μπορούσαννα επιζήσουν και, σε περίπτωση κρίσης, να προστατεύσει την τιμή και τη ζωή. ∆εν είχεσυναισθηματική λειτουργία. (...) Οι συναισθηματικές ανταλλαγές και οι κοινωνικές επικοινωνίεςεξασφαλίζονταν έξω από την οικογένεια, από ένα πολύ πυκνό και πολύ ζεστό χώρο, που τοναποτελούσαν γείτονες, φίλοι, αφεντικά και υπηρέτες, παιδιά και γέροι, γυναίκες και άνδρες, (...), σεμια έντονη ροπή των παραδοσιακών κοινοτήτων προς συναντήσεις, παρέες, γιορτές25 .

24-Montaigne Essais, II, 8, αναφέρεται από τον Philippe Ariès Lenfant et la vie familiale sous lAncien Régime, Éditions du Seuil,1973, σελ.60, 178.

25-Ph.Ariès, op. cit, σελ. 5-7.


Αν ο Μοντέν δεν θυµάται πόσα ακριβώς παιδιά έχασε, είναι γιατί το παιδί (το πολύ µικρόπαιδί εννοείται) όπως λέει ο Μολιέρος στον Κατά φαντασία ασθενή, δεν μετράει: Η παιδική ηλικίαδεν είναι παρά ένα πέρασμα χωρίς σημασία, δεν υπήρχε λόγος να σταθεροποιηθεί στη μνήμη.Όταν το παιδί πέθαινε, δεν πιστεύαν ότι το μικρούλι αυτό πραγματάκι που εξαφανίστηκε τόσο γρήγορααξίζει να γίνει αντικείμενο μνήμης. Άλλωστε υπήρχαν πάρα πολλά και η επιβίωσή τους ήταν τόσοπροβληματική. (...) ∆εν πιστεύαν, όπως σήμερα, ότι το πολύ μικρό παιδί περιείχε ήδη τα στοιχείαπου θα το έκαναν άνθρωπο. (...) Η αδιαφορία αυτή απέναντι σε μια πολύ εύθραυστη παιδική ηλικίαδιατηρήθηκε σε ορισμένα μέρη έως και τον 19ο αιώνα, στο μέτρο μάλιστα που συμβάδιζε με τονχριστιανισμό ο οποίος σέβεται το βαπτισμένο παιδί σαν αθάνατη ψυχή. Λέγεται ότι στη χώρα τωνΒάσκων κρατήθηκε για καιρό η συνήθεια να θαύεται στον κήπο του σπιτιού αβάπτιστο το πεθαμένοπαιδί, όπως θα έκανε κάποιος σήμερα με το γατάκι ή το σκυλάκι του26 .

Η αδιαφορία για τα πολύ µικρά παιδιά έχει κάποια σχέση µε τη βρεφική και την παιδικήθνησιμότητα. ∆ηλαδή µπορούµε να φανταστούµε ότι η πολύ µεγάλη βρεφική θνησιµότητα έκανετους γονείς να βλέπουν τα πολύ µικρά παιδιά τους σαν αναλώσιµα είδη και να τουςσυµπεριφέρονται ανάλογα. Ωστόσο, το εντυπωσιακό είναι ότι η σχέση αυτή µοιάζει ιστορικά ναείναι και αντίστροφη: Η µαζική πτώση της βρεφικής και παιδικής θνησιµότητας παρατηρείται κυρίωςκατά τα τέλη του 19ου αιώνα, δηλαδή µετά την ανάπτυξη της νέας αντίληψης για τα παιδιά. Πράγµαπου σηµαίνει ότι η µεγάλη βρεφική θνησιµότητα δεν µπορεί να εξηγήσει, ή δεν µπορεί να εξηγήσειπλήρως, την αντίληψη για τα παιδιά, ενώ αντίθετα φαίνεται πως η µεγάλη παιδική θνησιµότηταπηγάζει εν µέρει από τη στάση απέναντι στα παιδιά. Πράγµα που επιβεβαιώνεται και από τογεγονός ότι οι γνώσεις για τις συνθήκες περίθαλψης και υγιεινής των παιδιών άργησαν ναυιοθετηθούν από τους γονείς. Εάν τα μικρά πέθαιναν, (...) αυτό πήγαζε και από συνθήκες στιςοποίες οι γονείς μπορούσαν να ασκήσουν σημαντική επιρροή: Καθεστώς θηλασμού, τρόποςπεράσματος από το γάλα στις άλλες τροφές, καθαριότητα των σεντονιών και γενική υγιεινή πουπεριέβαλε το παιδί -για να μην μιλήσουμε για λιγότερο απτούς παράγοντες, όπως το να σφίγγεικανείς το μικράκι στην αγγαλιά του, να του μιλάει, να του τραγουδάει, να του δίνει την αίσθηση ότιαγαπιέται και ότι ζει σε έναν μικρό σίγουρο και σταθερό κόσμο. Όμως, από το 18ο αιώνα, οι γονείςαρχίζουν να ξέρουν, έστω και στο περίπου, ότι δεν είναι σωστό να αφήνεις ένα νεογέννητο με τααπορρίμματά του ή, αντί για γάλα, να δίνεις βραστό νερό σε ένα μωρό δύο μηνών. Την εποχήεκείνη, υπήρχε πλέον σε όλη την Ευρώπη ένα πολυπληθές ιατρικό προσωπικό, έτσι που οι μητέρεςπου ενδιαφέρονταν να μην δυσκολεύονται να πληροφορηθούν. Αλλά, ακριβώς, οι μητέρες αυτέςδεν ενδιαφέρονταν, και νά γιατί τα μωρά τους εξαφανίζονταν σε αυτή τη σφαγή των αθώων πουήταν η παραδοσιακή εκπαίδευση των παιδιών27 <Edward Shorter>.

Στο ίδιο συµπέρασµα οδηγείται και ο Αριές που βλέπει το αίσθηµα της παιδικότητας ναεµφανίζεται στις ανώτερες τάξεις πολύ πριν την αλλαγή στις δηµογραφικές συνθήκες. ∆εν πρέπεινα μας παραξενεύει η αδιαφορία αυτή [για τα πολύ μικρά παιδιά], που μοιάζει φυσική στιςδημογραφικές συνθήκες της εποχής. Αντίθετα, πρέπει να μας εντυπωσιάζει η πρωιμότητα τουαισθήματος της παιδικότητας, τη στιγμή που οι δημογραφικές συνθήκες της ήταν ακόμα πολύ λίγοευνοϊκές, δηλαδή κατά τον 16ο και 17ο αιώνα28 .

26-Ph.Ariès, op. cit, σελ. 60-61.27-Edward Shorter Naissance de la famille moderne Éditions du Seuil, 1975, σελ.253.28-Ph.Ariès, op. cit, σελ. 61-62.


[Η φαινοµενική αντίθεση ανάµεσα στους δύο συγγραφείς προέρχεται από το ότι ο Αριέςµιλάει για ανώτερες τάξεις, στις οποίες και εντοπίζει την εµφάνιση του συναισθήµατος τηςπαιδικότητας γύρω στον 17ο αιώνα. Ο Σόρτερ, που ερευνά τις πλατιές µάζες, τις βλέπει να αποκτούντέτοιο συναίσθηµα δύο αιώνες αργότερα].

∆εν φαίνεται, εποµένως, να είναι οι δηµογραφικές συνθήκες, από µόνες τους τουλάχιστον,που εξηγούν τη στάση της παλιάς κοινωνίας απέναντι στα παιδιά. Μάλλον συµβαίνει το αντίστροφο,πράγµα που, µε τη σειρά του, σηµαίνει ότι πρέπει να εξηγηθεί γιατί εµφανίστηκε η νέα αυτή αντίληψηγια τα παιδιά. [Στοιχεία µιας απάντησης στις θεωρίες για τη σύγχρονη οικογένεια και στο κεφ. γιαΠράξη και Ουτοπία].

β) Άντρες και γυναίκες

Οι σχέσεις ανάµεσα στους συζύγους29 επίσης µοιάζουν τελείως διαφορετικές από τιςσχέσεις µέσα στα δικά µας ζευγάρια. Το κύριο στοιχείο φαίνεται να είναι η έλλειψη (ή η µηπροτεραιότητα) της αγάπης, του έρωτα, του συναισθήµατος ανάµεσα σε συζύγους. Αντίθετα, δίνεταιβάρος στην παντρειά για λόγους που έχουν σχέση µε την οργάνωση της παραγωγής και τηδιατήρηση της περιουσίας.

Ο γάμος στα λαϊκά στρώματα κατά τους περασμένους αιώνες δεν διαπνέεται γενικά απόσυναίσθημα. Η συνοχή του στηρίζεται σε υπολογισμούς ιδιοκτησίας και συγγένειας. Οι διευθετήσειςπου έκανε η οικογένεια για να οργανώσει τη ζωή της άμβλυνε την ψυχρότητα αυτήν περιορίζοντας

Πώς γεννιούνται τα παιδιά;Ο Μαλινόφσκυ, περιγράφοντας τους Τροµπριαντέζους, λέει ότι αγνοούν το ρόλο του άνδρα στη σύλληψη του

παιδιού. Οι Τροµπριαντέζοι είναι µια µητρογραµµική κοινωνία, όπου δηλαδή η γυναικεία γραµµή καθορίζει τη συγγένεια.[Οι Τροµπριαντέζοι πιστεύουν ότι τα παιδιά δεν προέρχονται από σεξουαλικές σχέσεις, αλλά ότι φτιάχνονται µευπερφυσικό τρόπο από τους προγόνους. Μικρά παιδιά που δεν έχουν ακόµα βρει µια σάρκα επιπλέουν στην επιφάνειατου νερού περιµένοντας µια ευκαιρία για να µπουν στο σώµα µιας γυναίκας που κολυµπάει. Έτσι, όταν µια γυναίκαθέλει να συλλάβει, αφήνουν έναν κουβά µε θαλασσινό νερό το βράδι στο σπίτι της. Το παιδί-πνεύµα ίσως να βρίσκεταιστο νερό και µπορεί να µπει στην κοιλιά της γυναίκας. Το νερό αυτό πρέπει να το φέρει κάποιος από το µητρικό κλαν,ο αδελφός της ή ο αδελφός της µητέρας της.] Μερικοί αµφισβήτησαν την άποψη του Μαλινόφσκυ για τις γνώσεις τωνΤροµπριαντέζων σε σχέση µε τη σύλληψη, αλλά είναι αλήθεια ότι στα µητρογραµµικά συστήµατα ο ρόλος του άνδραστη σύλληψη υποβαθµίζεται και σε ορισµένες κοινωνίες θεωρείται ανύπαρκτος.

Αντίστροφα, στις πατρογραµµικές κοινωνίες, ο ρόλος της γυναίκας τείνει να υποβαθµιστεί. Ορισµένες µάλιστααπό αυτές µπορεί να αρνούνται τη συγγένεια ανάµεσα στο παιδί και στη µητέρα: Οι ιθαγενείς της Βραζιλίας παρουσίαζανήδη από τον 16ο αιώνα στους ιεραποστόλους αυτή τη μονογραμμική θεωρία για τη σύλληψη, που αποδίδει μόνο στονάνδρα τον ενεργητικό ρόλο, ενώ η επέµβαση της γυναίκας θεωρείται κάπως σαν απλή χρήση της κοιλιάς της για τοµεγάλωµα του εµβρύου <Lévi-Strauss, op. cit., σελ. 500>.

Έτσι, ακόµα και µια σχέση που µοιάζει προφανής, η σχέση µητέρας-παιδιού δεν είναι. Οι Μοσί στο ΜπουρκίναΦάσο, που είναι οργανωµένοι σε µεγάλες πολυγαµικές οικογένειες, µοιράζουν τα παιδιά ανάµεσα στις συζύγους.Ακόµα και όσες δεν έχουν παιδιά αναλαµβάνουν ένα παιδί που το θεωρούν δικό τους. Τα παιδιά Μοσί αναγνωρίζουνγια µητέρα τους αυτή που τους ανάθρεψε. <J.-P.Colleyn, op. cit., σελ.82>

29 Για µια σύγκριση µε το τί συµβαίνει σε άλλες, πρωτόγονες, κοινωνίες, βλ. και το πλαίσιο Ανδρικοί και γυναικείοι ρόλοι στο κεφ.για ρόλους και θέσεις, όπου σύντοµα η Μ.Μηντ περιγράφει τρεις διαφορετικές κοινωνίες.


σε ένα απόλυτο ελάχιστο τον κίνδυνο διαπροσωπικής σχέσης και αυθόρμητων ανταλλαγών ανάμεσαστους συζύγους. Η συναισθηματική απομόνωση γινόταν δυνατή από τον απόλυτο διαχωρισμό πουυπήρχε ανάμεσα στα καθήκοντα και στους ρόλους που ανατίθεντο στο ένα και στο άλλο φύλο. (...)Αυτή η έλλειψη συναισθήματος χαρακτήριζε τα περισσότερα ζευγάρια της παραδοσιακής κοινωνίας,εκτός βέβαια από τη μικρή χούφτα των μεγάλων αστών και αριστοκρατών που κατείχαν τοπροσκήνιο30 <Ed. Shorter>.

Η συναισθηµατική αυτή αδιαφορία στο ζευγάρι επιβεβαιώνεται αρνητικά από αυτό που οΣόρτερ ονοµάζει πρώτη σεξουαλική επανάσταση ή ερωτική ή ροµαντική περιπέτεια ή εισαγωγήτου ειδυλλίου στις σχέσεις του ζευγαριού. Είναι µια ριζική αλλαγή στις σχέσεις ανδρών και γυναικώνπου ξεκινάει από τα κατώτερα στρώµατα στα τέλη του 18ου αιώνα και έχει διάφορες πλευρές απότις οποίες οι πιο σηµαντικές είναι: Κλίση, αίσθημα και τελικά έρωτας σαν κριτήριο επιλογήςσυζύγου έναντι του γάµου συµφερόντων (που ωστόσο φαίνεται πως για καιρό συνέχισε να αποτελείκύριο µοντέλο στα πολύ ανώτερα στρώµατα). Μετάθεση του βάρους στη σεξουαλικότητα και στηνατοµική απόλαυση (ακόµα και για τη γυναίκα) έναντι της σεξουαλικότητας για αναπαραγωγή.

[Παντρειά και σεξουαλικότητα: Στην ευρωπαϊκή κοινωνία συνδέεται η σεξουαλικότητα µετην παντρειά. Το παντρεµµένο ζευγάρι υποτίθεται πως έχει αποκλειστικότητα στις σεξουαλικέςσχέσεις (εξού και μοιχεία). Οι ανθρωπολόγοι όµως όταν µιλάνε για παντρειά, εννοούν τον κοινωνικόθεσµό του συµπεθεριού, που µπορεί να συνδέεται µε σεξουαλική αποκλειστικότητα, αλλά δενείναι απαραίτητο, όπως δεν είναι απαραίτητη καν η ύπαρξη ζευγαριού:

- Στους Ναγιάρ της Ινδίας δεν υπήρχε μόνιμος δεσμός ανάμεσα στον άνδρα και στη γυναίκα.Οι γυναίκες τυπικά παντρεύονταν, αλλά είχαν όσους ερωμένους ήθελαν31 . Σε άλλες κοινωνίες(π.χ. Εσκιµώοι) η σεξουαλικότητα ρυθµίζεται κοινωνικά πέρα από το ζευγάρι: ο φιλοξενούµενοςέχει σεξουαλικές σχέσεις µε την οικοδέσποινά του.

- Σε ορισµένες κοινωνίες υπάρχει γάµος ανάµεσα σε γυναίκες. ∆εν πρόκειται γιαοµοφυλοφιλία, αλλά για παντρειά: Π.χ. στους πατρογραµµικούς Νουέρ του Σουδάν, αν µια κοπέλαείναι στείρα ή αν µείνει χήρα, τότε παίρνει θέση άνδρα της οικογένειας (τη θέση του πεθαµένουάνδρα της) και παντρεύεται µια γυναίκα, όπως όλοι οι άνδρες και µε όλους τους κανόνες. Μετάδιαλέγει κάποιον φτωχό ξένο άνδρα που θα συζήσει µε τη γυναίκα της και θα της κάνει παιδιά. Ταπαιδιά όµως θα είναι δικά της παιδιά (δηλαδή αυτή θα είναι ο πατέρας τους), η γυναίκα της τηνπροσφωνεί άνδρα μου και της συµπεριφέρεται όπως απέναντι σε έναν πραγµατικό σύζυγο, ενώη ίδια ενεργεί σαν ο πραγµατικός σύζυγος του σπιτιού32 .]

γ) Το κλειστό νοικοκυριό

Οι σχέσεις και οι στάσεις στο εσωτερικό της οικογένειας, µέσα στο χώρο του νοικοκυριού,των ανθρώπων που ζουν στο ίδιο σπίτι, είναι η µια πλευρά, ίσως και η λιγότερο σηµαντική. Οτρόπος µε τον οποίο συνδέεται η οικογένεια µε τον περίγυρό της είναι η άλλη πλευρά. Οι µικρέςοικογένειες της παραδοσιακής Ευρώπης, που τυπικά µοιάζουν µε τη δική µας οικογένεια (πυρηνική:γονείς και τα ανύπαντρα παιδιά τους) δεν έχουν περίπου τίποτα το κοινό µε τη δική µας οικογένεια.Όχι µόνο γιατί οι σχέσεις στο εσωτερικό τους (παιδιά και γονείς, άνδρας και γυναίκα) διαφέρουν,αλλά γιατί κυρίως η παλιά οικογένεια περιστοιχίζεται στην καθηµερινή της ύπαρξη από θείους,θείες, παππούδες, γιαγιάδες, γειτόνους, οµάδες νέων, οµάδες ανδρών, οµάδες γυναικών, πουεµείς δεν γνωρίζουµε.

30-Ed.Shorter, op. cit, σελ. 71.31-J.-P.Colleyn, op. cit, σελ. 81.32-S.Tornay, op. cit., σελ. 69, και J.-P.Colleyn, op. cit., σελ. 81.


Σχηµατικά µπορούµε να πούµε ότι η δική µας πυρηνική οικογένεια φτιάχνει ίσως για πρώτηφορά στην ιστορία- ένα κλειστό νοικοκυριό. Η παλιά οικογένεια, αντίθετα, ήταν µονίµως ανοιχτήή ενταγµένη σε µια κοινότητα µε έντονη ζωή: Γιορτές, πανηγύρια, κοινοτικά καφενεία για τουςάντρες και µαζέµατα γυναικών, νεανικές οµάδες αγοριών και κοριτσιών, κάνουν την παλιά οικογένεια,µεγάλη ή µικρή, να ζει καθηµερινά µε τους άλλους (συγγενείς, φίλους ή γειτόνους). Ιδιωτική ζωή,µε τη δική µας έννοια, δεν φαίνεται να υπάρχει, ή αυτή που υπάρχει υπόκειται σε έναν συνεχήέλεγχο της ευρύτερης κοινότητας. Είτε µε τη µορφή συγγενών ή φίλων που έχουν λόγο, είτε µε τηµορφή αυτού του θεσµού που επικρατεί σε όλη την Ευρώπη και που συνίσταται στην οργανωµένηγελοιοποίηση όποιου παραβαίνει τους κανόνες της κοινότητας, ιδιαίτερα µε όσους έχουν σχέση µετην ηθική, τη σεξουαλική και την οικογενειακή ζωή.

[Σαριβαρί: Πρόκειται μια δημόσια οργάνωση μεγάλης φασαρίας που έχει σα στόχο ναταπεινώσει τους αποκλίνοντες στα μάτια της κοινότητας. Πότε μερικά άτομα με μάσκες εμφανίζονταιτη νύχτα και τριγυρίζουν το σπίτι κάποιου αποκλίνοντα βγάζοντας κραυγές, χτυπώντας κατσαρόλεςκαι σφυρίζοντας μέσα από κέρατα ταύρου (που νοίκιαζαν ειδικά για την περίσταση από το χασάπητης περιοχής). Πότε, ο ίδιος ο παραβάτης εξαναγκαζόταν να παρελάσει στους δρόμους πάνω, π.χ.,σε ένα γαϊδούρι, ή φορώντας μια επιγραφή όπου απαριθμούνταν τα λάθη του. Πότε η νεολαίααναλάμβανε την οργάνωση της φασαρίας, πότε οι χωρικοί όλων των ηλικιών και των δύο φύλωνανακατεύονταν μαζί. Όλες οι εκδοχές είναι δυνατές33 . Αντικείµενο µιας τέτοιας τιµωρίας γίνοντανπολλοί παραβάτες της ηθικής τάξης της κοινότητας, ιδιαίτερα σε σχέση µε αυτό που σήµερα θαονοµαζόταν ιδιωτική ζωή: Οι παντρεµµένοι άντρες που άφηναν έγκυο µια ανύπαντρη, καµιάφορά και η ίδια η κοπέλα -αλλά όχι και οι άνδρες που απατούσαν τη γυναίκα τους µε άλληπαντρεµµένη-, οι κερατωµένοι άντρες, οι κοπέλες που προτιµούσαν τους γέρους και πλούσιους,όπως και οι χήροι που παντρεύονταν νεαρές κοπέλες, οι οικογενειάρχες που δεν µοίραζαν δώρατις γιορτές (ιδιαίτερα του καρναβαλιού), οι άνδρες που έκαναν γυναικείες δουλειές, οι άνδρες πουάφηναν τις γυναίκες τους να τους χτυπήσουν και, σε ορισµένα µέρη -Αγγλία 18ος αιώνας- και οιάνδρες που χτυπούσαν τις γυναίκες τους.]

Αυτό που µπορεί να χαρακτηριστεί σαν έλλειψη έντονων συναισθηµάτων ανάµεσα στουςσυζύγους και ανάµεσα στους γονείς (µητέρα) και στα παιδιά τους πρέπει να ειδωθεί µέσα στοπλαίσιο πολύ ισχυρών δεσµών και συναισθηµάτων που διαχέονται σε όλη την κοινότητα, σεσυγγενείς και φίλους. Αν εγώ, που είµαι ένα παιδί σε µια τέτοια οικογένεια, δεν γνωρίζω τηναποκλειστικότητα της µητρικής αγάπης (που θα θριαµβεύσει στον 20ο αιώνα), αυτό συνδέεται µετο ότι εγώ µεγαλώνω γνωρίζοντας µια σειρά συναισθηµατικών δεσιµάτων µε τους θείους και τιςθείες, µε τους γειτόνους, καθώς και µε τους οµοίους µου (φίλους της περιοχής µε τους οποίουςσυνεχώς κάνω παρέα). ∆εν περνάω τις ώρες µου κλεισµένος στο σπίτι µου µε τους γονείς µου,ούτε αυτοί είναι οι αποκλειστικοί υπεύθυνοι για το µεγάλωµά µου. Άλλωστε, µόλις γίνω 7-10 χρονών,ενηλικιώνοµαι και είµαι ένας ανύπαντρος ενήλικος, που πάω να δουλέψω µόνος µου και περνάωτις ώρες µου µε τους φίλους µου.

[Το πόσο ανοιχτή είναι η παραδοσιακή οικογένεια το βλέπει κανείς και στην αρχιτεκτονικήτων σπιτιών: Το χωλ-σαλόνι είναι µια πολύ πρόσφατη εφεύρεση. Ο διάδροµος µε ανεξάρτηταυπνοδωµάτια επίσης ήταν σπάνιος, γιατί, όταν υπήρχαν υπνοδωµάτια, αυτά ήταν κατά παράταξη.Αλλά η διαµόρφωση του χώρου µπορεί να κατανοηθεί αν καταλάβει κανείς ότι το σπίτι είναιαπλώς ένα καταφύγιο για ύπνο και φαγητό.]

[Για την πραγµατικότητα της παλιάς κοινωνίας (έλλειψη ιδιωτικότητας και γεροί δεσµοί µετην κοινότητα), βλ. και κεφάλαιο για Πράξη και Ουτοπία, π.χ. το απόσπασµα του Tönnies Κοινότητακαι κοινωνία].

33 Ed.Shorter, op. cit., σελ. 269 και επόµενες.


Η παλιά ευρωπαϊκή οικογένεια

Φαίνεται πως η παλιά αγροτική οικογένεια της Ευρώπης γνώρισε µεγάλη ποικιλία µορφών,ανάλογα µε την περιοχή. Αυτές θα µπορούσαν να καταταγούν σε τρεις κατηγορίες:

! Μικρά νοικοκυριά, κάτι σαν τη δική µας πυρηνική οικογένεια. Η µικρή οικογένεια είχε θεωρηθείότι αποτελεί εύρηµα της βιοµηχανικής κοινωνίας, σε αντιπαράθεση µε την πλατιά οικογένεια πουυποτίθεται ότι χαρακτήριζε την παραδοσιακή κοινωνία. Οι ιστορικοί όµως διέψευσαν αυτό το σχήµα:∆ιαπίστωσαν ότι µικρές οικογένειες αποτελούσαν το νοικοκυριό σε πολλές περιοχές της Ευρώπηςαπό το Μεσαίωνα! (Αυτό ήταν που έκανε µερικούς να θεωρήσουν, λαθεµένα, την πυρηνικήοικογένεια σαν καθολικό τύπο!).

! Εκτεταµένες πατριαρχικές οικογένειες: Σε πολλά µέρη επικράτησαν τέτοιοι τύποι νοικοκυριών.Π.χ.:

Η περίφηµη σέρβικη ζάτρουγκα: Το νοικοκυριό αποτελείται από τρεις ή τέσσερειςσυζυγικές μονάδες, διοικείται από έναν πατριάρχη, όλη η εργασία γίνεται από κοινού και τακέρδη πάνε συλλογικά στην ομάδα. Η ζάτρουγκα μπορούσε να αποτελείται από παντρεμμένουςαδελφούς ή και από τρεις διαδοχικές γενιές στις οποίες προστίθονταν θείοι, θείες, αδελφοί ήαδελφές, παντρεμένοι ή όχι. Η τυπική ζάτρουγκα αποτελείτο από δέκα έως τριάντα μέλη, ταζευγάρια κοιμόνταν ξεχωριστά, το καθένα στο χώρο του, αλλά έτρωγαν όλοι μαζί γύρω απόένα κοινό τραπέζι. Όμως, όταν τα εγγόνια του πατριάρχη μεγάλωναν, έφτιαχναν τη δική τουςζάτρουγκα, χρησιμοποιώντας την κληρονομιά του πατέρα τους. Ο κύκλος ζωής μιας ζάτρουγκαςήταν επομένως πολύ ιδιαίτερος, αφού σπάνια διαρκούσε πάνω από τρεις γενιές, και οι σχέσειςσυγγένειας στο εσωτερικό της ήταν πολύ απλές34 .

Στη Βαλτική, όπου η γη ανήκει στο φεουδάρχη (πράγµα που σηµαίνει πως ο αγρότης δενµπορεί να κληροδοτήσει γη στα παιδιά του) επικρατεί µια διαφορετική πλατιά οικογένεια: Καµιάδεκαπενταριά άτοµα, ο αρχηγός, η γυναίκα του και τα παιδιά του, µερικοί άλλοι συγγενείς καιτα παιδιά τους, αλλά και υπηρετικό και εργατικό προσωπικό µε την δική τους οικογένεια,καθώς και ορφανά και υιοθετηµένα παιδιά. Μόνο το μισό κτίριο χρησιμοποιείτο για ύπνο [τοκαλοκαίρι κοιμόντουσαν έξω], το άλλο μισό ήταν αποθήκες και φούρνοι. Το κατοικημένο μισόκτίριο περιελάμβανε ένα μεγάλο κοινό δωμάτιο, που ήταν το κέντρο της καθημερινήςδραστηριότητας των κατοίκων του αγροκτήματος και ταυτόχρονα και κοινό υπνοδωμάτιο. Μιαπόρτα οδηγούσε σε ένα πολύ πιο μικρό δωμάτιο, όπου έμενε ο αρχηγός με τη γυναίκα του. (...)Η λειτουργικότητα των χώρων ήταν αρκετά ευέλικτη. Οι άνθρωποι κοιμόντουσαν όπου υπήρχεχώρος, πάνω σε σεντόνια στο πάτωμα ή σε μόνιμα κρεβάτια, συχνά συλλογικά, πάνω στονπέτρινο πάγκο πίσω από το φούρνο, που είχε ζεσταθεί την ημέρα, ή και απλώς στο πάτωμα.Τα παιδιά κοιμόνταν στο κοινό δωμάτιο μαζί με όλον τον κόσμο. Το γεύμα το ετοίμαζαν απόκοινού, αλλά έτρωγαν πρώτα οι μεγάλοι και μετά τα παιδιά. Η δυνατότητα απομόνωσης τωνατόμων και των ζευγαριών φαίνεται πως ήταν η εξαίρεση35 .

Οι σιωπηλές κοινότητες, σε ορισµένα µέρη κυρίως της Γαλλίας, αποτελούνταν απόµερικά ζευγάρια και τα παιδιά τους, που κοιµόνταν σε ξεχωριστά δωµάτια, αλλά µοιράζονταντο κεντρικό δωµάτιο. Αυτές προήλθαν από την παραχώρηση κάποιας φεουδαλικής γης γιαεκµετάλλευση σε µια οµάδα από ζευγάρια χωρίς αναγκαστική συγγένεια µεταξύ τους (αλλά

34-Ed.Shorter, op.cit., σελ. 48.35-Andrejs Plakans Peasants; Farmsteads and Households in the Baltic Littoral, 1797, Comparative Studies in Society and History,

No 17, 1975, αναφέρεται από τον Ed.Shorter, op. cit., σελ.48-49.


χωρίς νοµική κατοχύρωση, εξού και ο χαρακτηρισµός σιωπηλές). Τριάντα με σαράντα άτομαζούσαν από κοινού. Οι άντρες εκλέγαν έναν αρχηγό, συχνά τον πιο ηλικιωμένο, που διηύθυνετην κοινότητα, την αντιπροσώπευε στο εξωτερικό της, καθόριζε τα καθήκοντα του καθένα καιοργάνωνε τους γάμους. Μια γυναίκα ήταν επικεφαλής των γυναικών, αλλά εκλεγόταν και δενήταν ποτέ η γυναίκα ή η κόρη του αρχηγού. Αυτή μοίραζε τα καθήκοντα ανάμεσα στις γυναίκες,στη δουλειά του σπιτιού (ρούχα, πλύσιμο, κουζίνα, κήποι, συλλογή φρούτων, προετοιμασίαεδάφους). Αυτή οργάνωνε το μεγάλωμα των παιδιών από κοινού. Ο προτιμώμενος γάμοςήταν ενδογαμικός ή με αμοιβαία ανταλλαγή ανάμεσα σε δύο σιωπηλές κοινότητες36 .

Η οικογένεια ρίζα. Έτσι ονοµάστηκε από τον Frιdιric Le Play37 . Είναι ένας τύποςοικογένειας πολύ διαδεδοµένος στη µεσαιωνική και προβιοµηχανική Ευρώπη. Η ιδιαιτερότητάτου βρίσκεται στο ότι οργανώνεται και ζει γύρω από µία αδιαίρετη εκµετάλλευση γης: Αυτόσηµαίνει πως συγκατοικούν τρεις ή τέσσερεις γενιές, αλλά υπάρχει µόνο ένας γιος κληρονόµοςπου αναλαµβάνει την εκµετάλλευση όταν παντρεύεται (ή και αργότερα). Οι άλλοι γιοι µπορείνα µην παντρευτούν και να εξακολουθήσουν να ζουν στο σπίτι του αδελφού τους, αλλά µπορείκαι να φύγουν (συνήθως σαν προλετάριοι στις πόλεις).

Η σύγχρονη οικογένεια

Οι τρεις πλευρές (µητρική αγάπη για το παιδί, το ερωτικό ειδύλλιο για την επιλογή του(της)συζύγου και η αποµόνωση του νοικοκυριού από την κοινότητα) είναι τα στοιχεία που φτιάχνουν τησύγχρονη οικογένεια. ∆ύο ερωτήµατα τίθενται: Γιατί εµφανίζεται η οικογένεια αυτή και προς ταπού πάει;

Η θεωρία του Τάλκοτ Πάρσονς για τη σύγχρονη οικογένεια στηρίζεται στα γενικότεραλειτουργιστικά a priori: Η οικογένεια αυτή εκπληρώνει ανάγκες της σηµερινής κοινωνίας και παίρνειµια εσωτερική δοµή που της εξασφαλίζει την καλύτερη δυνατή λειτουργία.

Έτσι, σε σχέση µε την ευρύτερη κοινωνία, η οικογένεια, ακολουθώντας µια γενικότερητάση των θεσµών, εξειδικεύεται σε δύο συγκεκριµένες λειτουργίες: Την κοινωνικοποίηση των ατόµωνκαι τη συναισθηµατική στήριξή τους. Γιατί, ενώ η παλιά πλατιά οικογένεια αποτελούσε µια µονάδαπου επιτελούσε πολλά καθήκοντα, όπως π.χ. παραγωγή, η σηµερινή οικογένεια χάνει τιςπερισσότερες από αυτές έναντι µιας εξειδίκευσής της. Τα μέλη της συζυγικής οικογένειας στιςκοινωνίες μας κανονικά συμμερίζονται μια κοινή βάση οικονομικής στήριξης με τη μορφή χρηματικούεισοδήματος, αλλά το εισόδημα αυτό δεν προέρχεται από τις συνεργατικές προσπάθειες τηςοικογένειας σαν μονάδα. Η κύρια πηγή της βρίσκεται στην αμοιβή των επαγγελματικών ρόλων πουεπιτελούνται από τα άτομα-μέλη της οικογένειας. Η θέση του επαγγελματικού ρόλου είναι γενικάδιαχωρισμένη από την οικογενειακή θέση, με την έννοια ότι ένα άτομο έχει μια δουλειά σαν άτομο,όχι εξαιτίας της θέσης της οικογένειάς του.

Από τις επαγγελματικές θέσεις των μελών της οικογένειας, αν υπάρχουν πάνω από μία, ηκατά πολύ πιο σημαντική είναι η θέση του συζύγου και πατέρα, όχι μόνο επειδή είναι συνήθως ηκύρια πηγή του οικογενειακού εισοδήματος, αλλά και επειδή είναι η πιο σημαντική βάση για τη θέσητης οικογένειας στην κοινότητα γενικά. Το να είναι κυρίως αυτός που κερδίζει το ψωμί της οικογένειάςτου αποτελεί τον κύριο ρόλο του κανονικού ενήλικα στην κοινωνία μας. Η άλλη πλευρά αυτού του

36-Martine Segalen, op. cit., σελ. 18.37-Frédéric Le Play: Γάλλος κοινωνιολόγος του 19ου αιώνα, που µεταξύ άλλων έχει γράψει το Lorganisation de la famille.


ρόλου είναι η πολύ μικρότερη συμμετοχή του από τη γυναίκα του στις εσωτερικές υποθέσεις τουνοικοκυριού. Κατά συνέπεια, το κράτημα του νοικοκυριού και η φροντίδα των παιδιών είναι τοκύριο λειτουργικό περιεχόμενο του ενηλικιωμένου γυναικείου ρόλου μέσα στο οφελιμιστικόκαταμερισμό της εργασίας38 .

∆ηλαδή η λειτουργικότητα δεν αφορά µόνο τη συµβολή της οικογένειας στη γενικότερηκοινωνία, αλλά και τη δοµή της ίδιας της οικογένειας, το πώς αυτή λειτουργεί. Έτσι, εξειδίκευσηυπάρχει και στο εσωτερικό της οικογένειας, ανάµεσα στους ρόλους του πατέρα και της µητέρας. ΟΠάρσονς ονοµάζει εργαλειακό (ή εκτελεστικό -instrumental) το ρόλο του άνδρα, ο οποίος είναικυρίως προσανατολισµένος στην επίτευξη αποτελεσµάτων έξω από την οικογένεια και για χάρη

Γάμος και αυτοκτονία

Το ότι δεν είναι, ούτε ήταν, τόσο λειτουργικές οι σχέσεις µέσα στο ζευγάρι, το είχε ήδη διαπιστώσει στις αρχέςτου αιώνα και ο Ντυρκάιµ.. Μελετώντας τις επιπτώσεις του γάµου στην αυτοκτονία, καταλήγει στα εξής συµπεράσµατα:Οταν ο θάνατος της συζύγου δεν έχει άλλο αποτέλεσμα από το να κόψει τη συζυγική σχέση, τότε δεν έχει και μεγάλεςεπιπτώσεις στην τάση του χήρου να αυτοκτονεί. Άρα ο γάμος, όσο υπάρχει, συμβάλλει ελάχιστα στο να περιορίσει τηντάση αυτήν, αφού αυτή δεν αυξάνεται όταν ο γάμος παύει να υπάρχει. Στον σύζυγο, αυτό που προκαλεί απόγνωσηδεν είναι η εξαφάνιση της συζύγου του, αλλά η εξαφάνιση της μητέρας των παιδιών του. Γιατί τότε ένα βασικό γρανάζιεξαφανίζεται και όλος ο μηχανισμός ξερρυθμίζεται. Για να επανέλθει η χτυπημένη ισορροπία, θα έπρεπε ο άνδρας ναεκπληρώσει δύο καθήκοντα και να αναλάβει λειτουργίες για τις οποίες δεν είναι καμωμένος. Νά γιατί χάνει τόσαπλεονεκτήματα που απολάμβανε κατά τη διάρκεια του γάμου του. ∆εν είναι επειδή παύει να είναι παντρεμένος, είναιεπειδή η οικογένεια της οποίας είναι αρχηγός αποδιοργανώνεται.

Αλλά ιδίως στις γυναίκες εκδηλώνεται λαμπρά η αδύναμη αποτελεσματικότητα του γάμου. Ήδη διαπιστώσαμεότι, γενικά, η σύζυγος επωφελείται λιγότερο από την οικογενειακή ζωή σε σύγκριση με τον σύζυγο. Τώρα βλέπουμεποιός είναι ο λόγος: ότι η ίδια η συζυγική κοινωνία από μόνη της βλάπτει τη γυναίκα και επιδεινώνει την τάση της προςτην αυτοκτονία. Πράγµα που αντισταθµίζεται από το γεγονός ότι η παρουσία παιδιών κάνει τη γυναίκα να ξανακερδίσειτο ήμισι του χώρου που χάνει όταν παντρεύεται. ∆ηλαδή, εάν επωφελείται λιγότερο από το γάμο σε σύγκριση με τονάνδρα, ωστόσο επωφελείται, αντίστροφα, περισσότερο από αυτόν από την οικογένεια, δηλαδή από τα παιδιά. Αυτήείναι πιο ευαίσθητη στην ευτυχή τους επίδραση <Emile Durkheim Le suicide εκδ. Quadrige PUF, 1930, σελ.195-196>

∆ηλαδή: Ο άνδρας επωφελείται από την οικογένεια όχι επειδή παντρεύεται αλλά επειδή είναι αρχηγός της. Ηγυναίκα αντίθετα βλάπτεται από την οικογένεια, πράγµα που απλώς αντισταθµίζεται από την ύπαρξη παιδιών.

της, ενώ ονοµάζει εκφραστικό το ρόλο της γυναίκας που προσανατολίζεται στη συναισθηµατικήκάλυψη της οικογένειας.

[Το σχήµα αυτό φαίνεται ότι το δανείστηκε ο Πάρσονς από τις έρευνες στις µικρές οµάδες,ιδιαίτερα στα πολεµικά αεροπλάνα του δεύτερου Παγκοσµίου Πολέµου, που είχαν δείξει ότιλειτουργούν καλύτερα όταν διαθέτουν δύο ηγεσίες, δύο άτοµα µε κεντρικό ρόλο, έναν αρχηγό, πουπαίρνει τις αποφάσεις, και έναν άλλο που προσδίδει µια συναισθηµατική ενότητα -αίσθηµααλληλεγγύης- σε όλη την οµάδα39 ].

Οι δύο αυτές πλευρές εξάλλου συνδέονται: Η ριζική απομόνωση της συζυγικής οικογένειαςαπό τις άλλες συγγενικές σχέσεις αποτελεί τον τρόπο για να απελευθερωθούν οι συναισθηματικές

38-Talcott Parsons The Kinship System of the Contemporary United States, in Essays in Sociological Theory, The Free Press, 1964,σελ. 191.

39-Louis Roussel La famille incertaine εκδ. Odile Jacob, 1989.


τάσεις του ζευγαριού και να γίνει η μικρή συζυγική μονάδα μια μονάδα γερής αλληλεγγύης.Πράγµατι, τα κοινωνικά συστήματα στα οποία ένας πολύ μεγάλος αριθμός από άτομα βρίσκονταισε μπλεγμένη και λεπτή κατάσταση αμοιβαίων αλληλεξαρτήσεων τείνουν κατά πολύ να περιορίσουντην έκταση των προσωπικών συγκινήσεων και συναισθημάτων ή τουλάχιστον την άμεση έκφρασήτους στη δράση. Αλλά η ανάγκη αυτής της συναισθηµατικής αλληλεγγύης πηγάζει από το ότι ταάτοµα αντιμετωπίζονται από το επαγγελματικό σύστημα κυρίως σαν άτομα, χωρίς δηλαδή αυτό τοσύστηµα να µπορεί να ικανοποιήσει τις ανάγκες των βαθύτερων πλευρών της ψυχολογικής τουςασφάλειας40 .

[Η τελευταία αυτή πλευρά ή λειτουργία της οικογένειας ονοµάστηκε από µερικούς οικογένειανοσοκομείο, µε την έννοια ότι αυτή αναλαµβάνει να επιδιορθώσει τις βλάβες που προκαλεί στοάτοµο η οικονοµική (και κοινωνική) του απασχόληση].

Η θεωρία αυτή του Πάρσονς επικρίθηκε γρήγορα από πολύ κόσµο και σήµερα ίσως κανείςνα µην θεωρείται οπαδός της. Ωστόσο, η περιγραφή που κάνει ορισµένων πλευρών της οικογένειαςπαραµένει σωστή:

- Κλείσιµο της οικογένειας, στο ζεύγος µε τα παιδιά.

- ∆ιατύπωση µιας νοσοκοµειακής ανάγκης για την εργατική δύναµη.

- Επιρροή της οικογένειας στην κοινωνικοποίηση του παιδιού.

Το βασικό πρόβληµα είναι κατά πόσο η οικογένεια είναι λειτουργική: Μόλις τα έγραψεαυτά ο Πάρσονς (δεκαετία του ΄50 και του ΄60), η οικογένεια βάλθηκε να τον διαψεύσει.

Οι επικριτές του Πάρσονς κατέρριψαν περίπου όλες τις διαπιστώσεις στις οποίες αυτόςστηριζόταν: Η αποκοπή της συζυγικής οικογένειας από τους γονείς και πεθερούς δεν είναι τόσο ριζική όσο

την παρουσίασε, τόσο σαν σχέσεις όσο και σαν συνεχή στήριξη. Η οικογένεια καταγωγής συνεχίζει και παίζει τεράστιο ρόλο στην απόκτηση θέσης (νεποτισµός)

αντίθετα από τις διακηρύξεις (για ορθολογικότητα, επιτεύγµατα ή αξιοκρατία). Η διαφοροποίηση των ρόλων ανάµεσα σε άνδρα και γυναίκα δεν είναι τόσο απλή (γνώρισε

αρκετές µεταλλαγές) ούτε τόσο λειτουργική (εκφράζει σχέσεις εξουσίας ανάµεσα στα φύλακαι όχι απλώς συµπληρωµατικότητας).

Η µονογαµική σύνθεση άλλαξε τύπο και ορισµένοι θα τον ορίσουν σαν σειριακή µονογαµία.Η διάλυση της οικογένειας έπαψε να είναι κάτι το καταστροφικό για τα άτοµα. Τα αυξανόµεναδιαζύγια (και χωρισµοί των ανύπαντρων ζευγαριών), πολλαπλασιάζονται, αλλά ταυτόχροναπολλαπλασιάζονται και οι γάµοι των διαζευµένων και χωρισµένων.

Η θεσµική κατοχύρωση του ζευγαριού (γάµος) σχετικοποιείται και τα µη παντρεµµένα -τουλάχιστον για ένα διάστηµα- ζευγάρια πολλαπλασιάζονται.

Ο εκφραστικός ρόλος της συζύγου τορπιλίζεται από τη συµµετοχή της στην παραγωγή. (Γιαπρώτη φορά στην ιστορία της κοινωνίας µας, η µαζική εµφάνιση ανεργίας µετά το 1974 δενσυνοδεύτηκε από µαζική απόσυρση των γυναικών από την παραγωγή, παρά τις πραγµατικέςπιέσεις για το αντίθετο).

Τα παιδιά όλο και λιγότερο κοινωνικοποιούνται µέσα σε µια παρσονική οικογένεια. Ήδη στιςΗνωµένες Πολιτείες, η σχεδόν πλειοψηφία των παιδιών µεγαλώνει σε οικογένειες όπου δενυπάρχουν οι δύο βιολογικοί τους γονείς (για οποιονδήποτε λόγο, χωρισµό, θάνατο, υιοθεσία,νέα παντρειά,...)41 . Και η τάση φαίνεται και στην Ευρώπη να είναι η ίδια.

40-T.Parsons, op. cit., σελ. 192, 187, 188, 192 και 187.41-Anthony Giddens Sociology. A brief but critical introduction, εκδ. Macmillan 1986, σελ.131-134.


Εν είδη συμπεράσματος: Η κοινωνιολογική ματιά

Είδαµε (στα περί ορολογίας) ότι η οικογένεια προσφέρει την εξαιρετική περίπτωσηκοινωνικών σχέσεων που, επειδή υποτίθεται πως πηγάζουν ή συσχετίζονται µε τις βιολογικέςσχέσεις, µπορούν να περιγραφούν και ανεξάρτητα από τις κοινωνικές κατηγορίες. Είδαµε ωστόσοότι, και σε αυτή την περίπτωση, οι κοινωνικές κατηγορίες (πατέρας, θείος, αδελφός, κλπ.) µικρήµόνο και µακρινή σχέση έχουν µε τις βιολογικές σχέσεις και, πάντως, δεν εξηγούνται από αυτές.Γενικότερα, οι κατηγοριοποιήσεις που κάνουµε µέσα στην κοινωνία (εργάτης, Έλληνας, κλπ.)δεν έχουν ούτε καν µια παρόµοια (έστω και µακρινή) σχέση µε κάποια φύση και πρέπει ναεξηγηθούν κοινωνικά. Αυτό είναι και το πρώτο ουσιαστικό συµπέρασµα: όσο φυσική και να φαίνεταιη κοινωνία µας, δεν είναι. Είναι πάντα κατασκευασµένη από τους ανθρώπους.

Το δεύτερο συµπέρασµα είναι ότι αυτή η κατασκευή, όπως το δείχνει π.χ. ηστρουκτουραλιστική ανάλυση που ακολουθήσαµε για το συµπεθεριό, δεν είναι τελείως αυθαίρετη,έχει µια λογική ή ορισµένους περιορισµούς. Αυτή η λογική δεν είναι αναγκαστικά προφανής καιµπορεί να χρειάζεται αρκετή ανάλυση (όπως π.χ. όταν θελήσαµε να εξηγήσουµε γιατί υπάρχειπροτίµηση του γάµου µε τη µητροπλευρική -σε βάρος της πατροπλευρικής- σταυρεξάδελφη).Αργότερα θα δούµε πως για να εξηγήσουµε την άνοδο του καπιταλισµού επίσης χρειάζεται µιααρκετά σύνθετη ανάλυση.

Όµως, πριν φτάσουµε σε τέτοιου είδους αναλύσεις, υπάρχει ένα τρίτο συµπέρασµα σεσχέση µε την ιδιαίτερη φύση της κοινωνίας. Οι κατηγοριοποιήσεις που φτιάχνουµε δεν είναι απλώςαφηρηµένα συστήµατα όρων, είναι πάνω απόλα σχέσεις ανάµεσα σε ανθρώπους (π.χ. σχέσειςανάµεσα σε γυναίκες και άνδρες, σχέσεις µε τα παιδιά, κλπ.) και έχουν τη δική τους λογική.Εποµένως, το τί πιστεύει µια κοινωνία δεν είναι απλώς ιδέες (σωστές ή λαθεµένες), γιατί έχουνπραγµατικές επιπτώσεις µέσα στην κοινωνία (αν θεωρώ τη σταυρεξάδελφή µου ξένη, τότε τηνπαντρεύοµαι). Ο λόγος είναι ότι οι συµπεριφορές που έχουµε εξαρτώνται από τις ιδέες µας(κατηγορίες). Αλλά, και µε τη σειρά τους, αυτές οι συµπεριφορές επιβεβαιώνουν τις ιδέες µας(αφού την παντρεύοµαι, δεν είναι συγγενής µου).

Για να συλλάβουµε εποµένως την ιδιαιτερότητα της κοινωνικής οργάνωσης, της κοινωνίαςσαν τέτοιας, πρέπει να αναρωτηθούµε κάπως πιο συστηµατικά για το τί είναι αυτές οι κατηγορίεςπου κάνει µια κοινωνία και πώς λειτουργούν µέσα σε αυτήν. Πριν ασχοληθούµε ειδικά µε τις ιδέες(τις πίστεις µας), ας θέσουµε το ερώτηµα: πώς διεξάγεται η κοινωνική δραστηριότητα (δράση)µεταξύ των ανθρώπων (διάδραση);


ΑΡΧΙΚΟΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ

" Γενική εισαγωγή στις σχέσεις συγγένειας κάνουν πάντα όλα τα εγχειρίδια κοινωνικής ανθρωπολογίας. Μια πιο κοινωνιολογικήεισαγωγή µπορεί να βρει ο αναγνώστης στο Andrιe Michel Κοινωνιολογία της οικογένειας και του γάμου, εκδ. Gutenberg, 1985, στοοποίο ο αναγνώστης θα βρει και µια σχετική ελληνική βιβλιογραφία που επιµελήθηκε η Λουκία Μουσούρου.

" Για τα συστήµατα γενεαλογίας και κατοίκησης το καλύτερο που έχει να κάνει κανείς είναι να διαβάσει εθνολογικές µονογραφίες,όπου θα καταλάβει τη σχετικότητα των συγγενών. Μονογραφίες τέτοιες υπάρχουν πολλές. Ας αναφέρουµε µόνο το έργο του ΜαλινόφσκυΟι Αργοναύτες του ∆υτικού Ειρηνικού ή και το κλασικό έργο του Μόργκαν Η αρχαϊκή κοινωνία, στα οποία αναφερθήκαµε στοκείµενο.

" Για τα συστήµατα παντρειάς παραπέµπουµε στο έργο του Λεβι-Στρώς Οι στοιχειώδεις δοµές της συγγένειας, στο οποίοάλλωστε και βασίσαµε την παρουσίαση του θέµατος.

" Για την εξέλιξη της οικογένειας στην πρόσφατη ευρωπαϊκή ιστορία, υπάρχουν τα κλασικά έργα του Φ.Αριές Το παιδί και ηοικογενειακή ζωή στο παλαιό καθεστώς και του Εντ.Σόρτερ Η γέννηση της σύγχρονης οικογένειας. Το πρώτο επικεντρώνεταιπερισσότερο στην εµφάνιση της παιδικότητας ενώ το δεύτερο περισσότερο στην ανάδυση του ροµαντικού ειδυλλίου στο ζευγάρι. Και ταδύο θέτουν ζητήµατα που ξεπερνούν τα στενά όρια της οικογένειας και τα συστήνουµε µε ιδιαίτερη θέρµη.

" Ιδιαίτερα για τις σχέσεις ανδρών και γυναικών, παραπέµπουµε στις κλασικές εργασίες της Μάργκαρετ Μηντ (όπως για τηνεφηβεία στους Σαµόα), κυρίως στο βιβλίο της Άνδρας και γυναίκα. Επίσης το Φεµινισµός και ανθρωπολογία της Έβλυν Ρηντ, πουέχει το πρόσθετο ενδιαφέρον µιας µαρξίστριας που αµφισβητεί τις συνήθεις (µεταξύ ανθρωπολόγων) απόψεις για τη µητριαρχία.Ειδικά για τη σεξουαλικότητα, πέρα από τη Μ.Μηντ, µπορούµε να συστήσουµε και το βιβλίο του Μαλινόφσκυ για τη Σεξουαλική ζωήτων αγρίων.


I. ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΓενεαλογία ............................................................................................................................. 2

∆ιγραµµική γενεαλογία .................................................................................................. 2Αδιάφορη γενεαλογία .................................................................................................... 4Μονογραµµική γενεαλογία ............................................................................................ 5Μητρογραµµική γενεαλογία ........................................................................................... 5Γενεαλογία, εξουσία και εξέλιξη ..................................................................................... 9

Κατοικία ................................................................................................................................. 10Γενεαλογία και κατοίκηση .............................................................................................. 11

Συµπεθεριό ........................................................................................................................... 12α) Η απαγόρευση της αιµοµιξίας ................................................................................... 13β) Συστήµατα επιγαµίας (παντρειάς, συµπεθεριού, συµµαχίας) ................................... 17

Ορολογία της συγγένειας ....................................................................................................... 21Ο µητρικός θείος ........................................................................................................... 22

Συστήµατα στάσεων .............................................................................................................. 23α) Παιδιά ....................................................................................................................... 24β) Άντρες και γυναίκες ................................................................................................... 26γ) Το κλειστό νοικοκυριό ................................................................................................ 27Η παλιά ευρωπαϊκή οικογένεια ...................................................................................... 29

Η σύγχρονη οικογένεια .......................................................................................................... 30Εν είδη συµπεράσµατος: Η κοινωνιολογική µατιά ................................................................. 33

Βιβλιογραφικός οδηγός ......................................................................................................... 34

Πλαίσια:

Σϋστηµα Kariera ........................................................................................................................... 20

Πώς γεννιούνται τα παιδιά; ............................................................................................................ 26

Γάµος και αυτοκτονία .................................................................................................................... 31

Σχήµατα:

Η ορολογία της συγγένειας ........................................................................................................... 3

Πατρογραµµική και µητρογραµµική γενεαλογία ............................................................................ 6

Συγγενείς πατρογραµµικά και µητρογραµµικά .............................................................................. 8

Στοιχειώδες απλό σύστηµα γάµου ................................................................................................ 16

Γάµος µε µητροπλευρική σταυρεξάδελφη ..................................................................................... 18

Γάµος µε πατροπλευρική σταυρεξάδελφη ..................................................................................... 19

Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -1 Οικογένεια

Documents

Transcript of Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -1 Οικογένεια