ΕΕΙΙΣΣΑΑΓΓΩΩΓΓΗΗ ΣΣΤΤΟΟΝΝ ΕΕΛΛΛΛΗΗΝΝΙΙΚΚΟΟ ΠΠΟΟΛΛΙΙΤΤΙΙΣΣΜΜΟΟ

Η Έννοια του Πολιτισμού

Όψεις του Ελληνικού πολιτισμού

ΤΟΜΟΣ Α’

1ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΙΣΑΓΩΣΗ ΣΤΗΝ ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Περίληψη κεφαλαίου από την Κωνσταντία Γιόρτσιου Ακαδημαϊκό έτος 2008 - 2009

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ενότητα 1.1 – Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ............................................................ 2

1.1.1 Το πρόβλημα του ορισμού του πολιτισμού και της κουλτούρας..................... 2 1.1.2 Ιστορική εμφάνιση & εξέλιξη των εννοιών ...................................................... 2 1.1.3 Πολιτισμός – Κουλτούρα κατά τον ύστερο 20ο αιώνα..................................... 8

Ενότητα 1.2 – ΜΑΖΙΚΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ...................................................................... 10 1.2.1 Ιστορική εμφάνιση των εννοιών ΜΑΖΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ και ΜΑΖΙΚΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ........................................................................................................ 10 1.2.2 Η κριτική της μαζικής κουλτούρας ............................................................... 11 1.2.3 Ο ΑΝΤΙΛΟΓΟΣ : Από τη μαζική κουλτούρα στη δημοφιλή κουλτούρα ........ 18

Ενότητα 1.3 – ΥΨΗΛΗ ΤΕΧΝΗ ................................................................................ 26 1.3.1 Ο Θεσμός και η έννοια της υψηλής τέχνης................................................... 26 1.3.2 Το τέλος της υψηλής τέχνης; Κριτική και υπέρβαση της υψηλής τέχνης τον 20ο αιώνα .............................................................................................................. 30

Ενότητα 1.1 – Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

1.1.1 Το πρόβλημα του ορισμού του πολιτισμού και της κουλτούρας

Πολιτισμός Κουλτούρα (συνώνυμη έννοια σήμερα)

1η χρήση τέλη του 18ου αιώνα καθιέρωσή τους τον 19ο αιώνα (νεώτερους

χρόνους ή νεωτερικότητα)

Στενή σχέση με τα κοινωνικοπολιτικά φαινόμενα και της χαρακτηριστικές

αντιλήψεις της εποχής, αποδεικνύεται πως και οι δύο λέξεις πολλές και

διαφορετικές σημασίες έτσι ώστε οι απορίες, οι παρεξηγήσεις και οι διαφωνίες

για τον ορισμό τους να είναι συχνές και διαδομένες όπως και η χρήση τους

Κάθε επιστήμη, κάθε διαφορετική σχολή και ερευνητική παράδοση προτείνει ή

προϋποθέτει ένα διαφορετικό ορισμό με αποτέλεσμα να αναφερθεί ότι το 1952

δύο εθνολόγοι (Kroeber & Kluckhohn) κατέγραψαν 164 διαφορετικούς

ορισμούς της κουλτούρας, ενώ έκτοτε κάθε παρόμοια απογραφή δείχνει ο

αριθμός να αυξάνεται

Στη χώρα μας αυτή η εννοιολογική σύγχυση παίρνει εντονότερη μορφή καθώς

και οι 2 έννοιες είναι ΔΑΝΕΙΕΣ

1.1.2 Ιστορική εμφάνιση & εξέλιξη των εννοιών Η έννοια πολιτισμός από την Αναγέννηση έως τον Διαφωτισμό

Εκπολιτίζω και η μετοχή πολιτισμένος τα συναντάμε ήδη από τον 16ο αιώνα

(Αγγλία – Γαλλία) μαζί με τα παράγωγα (ευπρέπεια, κοσμιότητα, ευγένεια

τρόπων). Αυτές οι λέξεις χρησιμοποιούνται από τα μέλη της αυλικής

αριστοκρατίας έτσι ώστε να ορίσουν τη διαφορετικότητά τους, δηλ. να

περιγράψουν τους δικούς τους κοινωνικούς τρόπους, με σκοπό να προβάλουν

την ανωτερότητα του δικούς τους χαρακτηριστικού προτύπου συμπεριφοράς

έναντι όλων των υπολοίπων, όπως των κοινωνικά κατώτερα ανθρώπων, τόσο

εκείνων που ζουν εκτός των τειχών της αυλικής κοινωνίας όσο και εκείνων

- 2 -

εκτός των ορίων του γνωστού κόσμου, των άγριων βάρβαρων λαών που

συνάντησαν, κατέκτησαν και υποδούλωσαν (Νέος Κόσμος)

Εύστοχος και μοναχικός αντίλογος όλων των παραπάνω (πρώιμη διακήρυξη

της εκπολιτιστικής αποστολής των Ευρωπαίων) αποτελεί η αντίδραση του

Michel de Montaigne, ο οποίος στα 1580 έγραψε «πως τίποτα βάρβαρο και

άγριο δεν υπάρχει σ’ αυτούς τους λαούς, εκτός του ότι ο καθένας ονομάζει

βαρβαρότητα ό,τι είναι έξω από τις συνήθειες του»

ΕΘΝΟΚΕΝΤΡΙΣΜΟΣ => συνιστά η τάση να εκτιμώνται τα έθιμα, η τέχνη και οι θεσμοί μιας κοινωνίας, με άλλα λόγια η κουλτούρα της, ως ανώτερη όλων των άλλων, οι οποίες αντίστοιχα κρίνονται και αξιολογούνται

επί τη βάσει των όρων, των αξιών και των ορισμών της θεωρούμενης ως

«ανώτερης». Είναι μια συμπεριφορά που στοχεύει στην παραδοχή, απόλυτη

πίστη και εξύψωση αξιών, ηθικών αρχών, ηθών, εθίμων και παραδόσεων της

δικής τους ομάδας, με παράλληλη αμφισβήτηση, επιφύλαξη και εχθρότητα για τις άλλες ομάδες και τα μέλη τους (εξέλιξη αυτού ο

Εθνικισμός => Σοβινισμός => Ρατσισμός)

ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΣ ΣΧΕΤΙΚΙΣΜΟΣ => έγκειται στην αποφυγή του

εθνοκεντρισμού. Έγκειται στην αρχή σύμφωνα με την οποία κάθε κουλτούρα θα πρέπει να εξετάζεται ως ένας αυτοδύναμος κόσμος, με δικούς του ιδιαίτερους όρους, αξίες και ορισμούς, στη βάση των οποίων γίνεται κατανοητή η δράση και η συμπεριφορά των ανθρώπων.

Ενθαρρύνει την εκτίμηση και την κατανόηση της πολιτισμικής ποικιλίας (Michel

de Montaigne)

Rousseau => Επιστροφή στη λαϊκή κληρονομιά, λαϊκές γιορτές που συνδέουν

την παράδοση με τη φύση

Mirabeau => απέρριπτε τον πολιτισμό χαρακτηρίζοντάς τον «κίβδηλο»

ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ => αφενός η αμφισβήτηση της απολυταρχίας και των

πολιτισμικών της αξιών και ιεραρχιών και αφετέρου η διαμόρφωση ενός

εναλλακτικού, μεταρρυθμιστικού πολιτικοπολιτισμικού οράματος

Την ίδια εποχή εμφανίζεται στη Γερμανία ο όρος κουλτούρα που έχει την

περιορισμένη σημασία αυτής της «πνευματικής και καλλιτεχνικής παιδείας ή

δημιουργίας»

Η λέξη κουλτούρα προέρχεται από το λατινικό colere που σήμαινε την

καλλιέργεια της γης

- 3 -

Τον 1ο π.Χ. αιώνα ο Κικέρων τη χρησιμοποιεί μεταφορικά ως «καλλιέργεια

ψυχής»

Στην ύστερη Αναγέννηση ο Bacon και Moore (ουμανιστές) εγκαινιάζουν τη

μεταφορική χρήση «καλλιέργεια του νου»

Με την παραπάνω έννοια η κουλτούρα στα μέσα του 18ου αιώνα καθιερώνεται

ως αυτοδύναμο ουσιαστικό στην Αγγλία και Γαλλία

Δίπλα στην αριστοκρατία που τα μέλη της όφειλαν την καταγωγή τους στην

κοινωνική θέση (status) και αξία μια νέα κοινωνική ελίτ αναδύεται. Η ελίτ

στηρίζει την κοινωνική θέση και αξία στην πνευματική της υπεροχή, δηλαδή

στην κατοχή της ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ

Στη Γερμανία οι διανοούμενοι ήταν παραγκωνισμένοι σε σχέση με την πολιτική

δραστηριότητα γι’ αυτό καταφεύγουν στο χώρο του πνεύματος

Κουλτούρα => αληθινή αρετή, ηθικότητα, μόρφωση, εσωτερικός πλούτος ≠

Πολιτισμός => ρηχή εξωτερική ευγένεια και ευπρέπεια

HERDER => (Ορισμός κουλτούρας: κουλτούρα είναι η ξεχωριστή πολιτισμική ιδιοσυγκρασία ή ταυτότητα ενός λαού) στρέφει το ενδιαφέρον

του στην ποικιλία της ανθρώπινης φύσης, όπως αυτή εκδηλώνεται στην

ξεχωριστή ιδιοσυγκρασία που έχει κάθε ξεχωριστή φυλή η οποία

ενσαρκώνεται στα ιδιόμορφα ήθη και έθιμά της. Η πολιτισμική ταυτότητα κάθε

λαού, οφείλεται στην επίδραση του τόπου, δηλ. των γεωγραφικών και

κλιματολογικών συνθηκών και των ιδιαίτερων ηθών και παραδόσεων. Άρα οι

διαφορές ανάμεσα στις ποικίλες κουλτούρες είναι απόλυτες και αγεφύρωτες.

(Εθνικισμός=> η απόλυτη μέχρι φανατισμού πίστη στα ιδεώδη του έθνους και

της επικράτησής του)

Αντίκτυπος απόψεων Herder => οι αντιλήψεις του Herder είχαν αντίκτυπο

στις αισθητικές, πολιτικές και επιστημονικές εξελίξεις της εποχής. Οι ιδέες του

υιοθετήθηκαν από την κίνηση γερμανών συγγραφέων που ονομάστηκε

«Θύελλα και Ορμή» (συμμετείχε και ο Γκαίτε) και αποτέλεσαν την έμπνευση

για τη δημιουργία του καλλιτεχνικού και αισθητικού κινήματος του

ρομαντισμού.

ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ => διαδόθηκε στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες

ενθαρρύνοντας την επανεκτίμηση της λαϊκής ποίησης και παράδοσης και την

αξιοποίησή τους από μια αυτοαποκαλούμενη εθνική λογοτεχνία και τέχνη.

- 4 -

Εκλεκτική συγγένεια ρομαντισμού με ιδέες Herder τον εθνικισμό

Ρομαντισμός Εθνικισμός

ΕΘΝΟΤΙΚΟ ΔΟΓΜΑ => κάθε έθνος, κάθε πολιτισμική διακριτή κοινότητα, δικαιούται να αποτελεί και μια εξίσου διακριτή και αυτόνομη πολιτική οντότητα (διακριτός: αυτός που μπορεί να θεωρηθεί ή είναι διαφορετικός από

άλλων εξαιτίας των ιδιαίτερων γνωρισμάτων του). Θεμελιακή ιδέα για την

ανάπτυξη Ευρωπαϊκών Εθνικών Κρατών τον 19ο αιώνα + τη δημιουργία

Εθνικοαπελευθερωτικών και Αποσχιστικών κινημάτων στο 2ο μισό του 20ο

αιώνα.

Εθνικά Κράτη => Δημιουργία Εθνικών Κρατών => Η πολιτική εξουσία

νομιμοποίησε τον εαυτό της ως εγγυητή της πολιτισμικής ταυτότητας =>

Διάδοση «πρότυπου εθνικής κουλτούρας» μέσω της εκπαίδευσης, της

καλλιέργειας της εθνικής συνείδησης (εθνικά σύμβολα, πολιτισμική παράδοση,

ίδρυση μνημείων, μουσείων κλπ) => Υπεράσπιση συνόρων που ορίζονται

πλέον ως πολιτισμικά

Εθνολογικό Ορισμός της Κουλτούρας (E.B. Tylor) => κουλτούρα ή

πολιτισμός, εάν εκληφθούν στην ευρεία εθνογραφική τους έννοια, είναι αυτό

το σύνθετο σύνολο που περιλαμβάνει τις γνώσεις, τις δοξασίες, την τέχνη, την

ηθική, τους νόμους, τα έθιμα και κάθε άλλη ικανότητα ή συνήθεια που αποκτά

ο άνθρωπος ως μέλος της κοινωνίας

Εθνολογία ή Κοινωνική

Ανθρωπολογία Κοινωνικές Επιστήμες

Ιστορία

Εθνικισμός Ιδεολογίες

Ρατσισμός

Καλλιτεχνικό Κίνημα Ρομαντισμός

Βασίστηκαν,

χρησιμοποίησαν,

επηρεάστηκαν

από την

αντίληψη περί

κουλτούρας του

Herder

- 5 -

Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΩΣ ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΑΙ ΩΣ ΦΥΛΕΤΙΚΗ ΙΕΡΑΡΧΙΑ

ΕΞΕΛΙΚΤΙΣΜΟΣ => ιδέα μιας μονόδρομης πορείας της ανθρωπότητας από την αγριότητα προς τον πολιτισμό (κυρίαρχο επιστημονικό δόγμα της

εποχής του 19ου αιώνα)

Αυτή η συνείδηση της «πολιτισμικής ανωτερότητας» γίνεται τον σύνθημα των

ευρωπαίων αποικιοκρατών και ταυτόχρονα το επιχείρημα για να

νομιμοποιήσουν την κυριαρχία τους επί των «απολίτιστων» και

«καθυστερημένων» υποτελών τους

Ο εξελικτισμός μοιραία γίνεται η «λαϊκή θρησκεία της αποικιοκρατίας»

Μετά το έναυσμα που έδωσε ο Herder, ο Carl von Linne κατατάσσει τις

ανθρώπινες φυλές σε μια ιεραρχική κλίμακα στην κορυφή της οποίας

τοποθετεί τον «λευκό, ευγενικό, νομοταγή ευρωπαίο»

Ο εθνικιστικός πυρετός του 19ου αιώνα συνέβαλλε καταλυτικά στην καθιέρωση

της ιδέας περί φυλής

Ο ρατσισμός είτε ως ιδεολογία είτε ως συμπεριφορά βασίζει τη νομιμοποίησή

του και αντλεί ένα μεγάλο μέρος της ρητορικής του από το οπλοστάσιο του

εξελικτισμού

Ευρωπαϊκός Εθνοκεντρισμός => Η ανθρωπότητα οργανώνεται σε μια

φυσική, σταθερή και αναλλοίωτη ιεραρχία αγρίων, βαρβάρων και

πολιτισμένων. Ο εκπολιτισμός, ακόμη και δια της βίας, δικαιολογείται

Διαφωτιστικός Εξελικτισμός => Ο πολιτισμός είναι μια αέναη διαδικασία

εξέλιξης. Η εξέλιξη έχει ολοκληρωθεί στο πλαίσιο των ευρωπαϊκών κρατών. Η

αποικιοκρατία είναι συνώνυμη με τον εκπολιτισμό

Εθνικιστικός Ναρκισσισμός => Εθνική ιδιαιτερότητα - > Εθνική ανωτερότητα

-> Φυλετική ανωτερότητα – ΚΥΚΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΟΝ

ΕΘΝΟΚΕΝΤΡΙΣΜΟ

ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ VS ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ( ή η κριτική της νεωτερότητας)

Theodor Adorno – Max Horkheimer

Εκλεκτική συγγένεια μεταξύ ρομαντισμού και εθνικοσοσιαλισμού

Έμφαση του ρομαντισμού στη φύση, στην αυθεντικότητα, και την κοινότητα

τροφοδότησε τόσο υπερσυντηρητικές ιδεολογικές, όπως ο εθνικισμός και ο

- 6 -

ναζισμός όσο και την αντιπολίτευσή τους όπως όλα σχεδόν τα

ριζοσπαστικά, δημοκρατικά και ουτοπικά κινήματα των τελευταίων δύο

αιώνων

Ο ρομαντισμός καταδίκασε την εκβιομηχάνιση, τονίζοντας τις καταστροφικές

της συνέπειες στη φύση, στον άνθρωπο στην κοινότητα

SCHILLER (πρωτοπόρος στη διαμόρφωση της ρομαντικής κριτικής της

εκβιομηχάνισης) => σκύβει πάνω «στη πληγή του μοντέρνου ανθρώπου» την

οποία «άνοιξε ο ίδιος ο πολιτισμός» και τονίζει ότι: στο ρήγμα που ανοίχθηκε

ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση, στη διάνοια και τη διαίσθηση, της

κοινωνικής διαίρεσης της εργασίας, της ανόητης επαναληπτικότητας και της

υπερεξειδίκευσης της βιομηχανικής εργασίας. Του εκμηχανισμού της

συλλογής ζωής και της υποτίμησης του ανθρώπου σε φορέα απλών

δεξιοτήτων και επιδόσεων. Η μόνη δυνατότητα επούλωσης αυτής της πληγής και γεφυρώματος του χάσματος είναι η τέχνη, η αισθητική αγωγή.

ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ => οι θεσμικές, τεχνολογικές, επιστημονικές και

οικονομικές καινοτομίες που διαμόρφωσαν τη φυσιογνωμία του σύγχρονου

κόσμου

Πρώτη ουσιαστικά κριτική της βιομηχανικής κοινωνίας από την πλευρά των

συνεπειών της στον άνθρωπο, την ατομικότητα και δημιουργικότητα ο

ρομαντισμός ενέπνευσε όλη την αμφισβήτηση και πολεμική της

νεωτερικότητας

Ριζοσπαστική παράδοση ευαγγελίζεται τη υπέρβαση της νεωτερικότητας

προς μια δημοκρατική και ανθρωποκεντρική κατεύθυνση (Μαρξ, ουτοπιστές

του 19ου αιώνα Lukacs, Marcuse)

Συντηρητική παράδοση διαπνέεται από έντονο πολιτισμικό πεσιμισμό και

ελεγειακή εξύμνηση της απολεσμένης ανθρώπινης αυθεντικότητας.

Και οι δύο παραπάνω δίνουν προνομιακό ρόλο στην τέχνη και καλλιέργεια,

επομένως η αισθητική αγωγή και η καλλιέργεια αποτελούν τη μόνη

θεραπεία για την παθολογία της βιομηχανικής εποχής. Άρα αντιπαράθεση

της κουλτούρας ως πνευματικής και αισθητικής καλλιέργειας προς τον

πολιτισμό ως τεχνικοβιομηχανική πρόοδο

- 7 -

ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ στον 18ο αιώνα => αποτέλεσε καταφύγιο Γερμανών αστών και

διανοούμενων μπροστά στον κοινωνικό παραγκωνισμό και σημαία τους στη

σύγκρουση με την αριστοκρατία

ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ στα μέσα του 19ου αιώνα => καταλήγει να θεωρείται ως

αντίδοτο για τις κοινωνικές συγκρούσεις και ανταγωνισμούς που γέννησε η

βιομηχανική κοινωνία, δηλ. είναι το μη πολιτικό πεδίο με το οποίο θα

σφυρηλατηθεί η συναίνεση και η αρμονία που θα εγγυηθεί την κοινωνική

ειρήνη και τάξη

ΥΨΗΛΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ (Arnold) => Σύνολο όλων των καλλιτεχνικών και

πνευματικών επιτευγμάτων

ΜΑΖΙΚΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ => Αντιαισθητική και βάναυση, υποπροϊόν και

διακριτικό γνώρισμα του πολιτισμού της βιομηχανικής κοινωνίας.

19ος αιώνας καθιερώθηκε η διάζευξη1 και η αντιδιαστολή της κουλτούρας και

του πολιτισμού, διατυπωμένη ως αντιπαράθεση μεταξύ πνευματικού και

τεχνικού ή υλικού πολιτισμού (Adorno & Horkheimer)

Alfred Weber => αναδιατύπωσε τη παραπάνω διάζευξη ως μια διάκριση

ανάμεσα στην κουλτούρα (αξίες, γλώσσα, έθιμα, παράδοση κλπ) και τον

πολιτισμό (υλικά, τεχνικά και επιστημονικά στοιχεία που είναι μεταδόσιμα και

διασώσιμα μεταξύ πολλών, διαφορετικών κοινοτήτων). Διάκριση ανάμεσα σε

πνευματικό και μοναδικό και στο υλικό και κοινό.

1.1.3 Πολιτισμός – Κουλτούρα κατά τον ύστερο 20ο αιώνα

1950 – 1960, τέλος του αποικιοκρατικού συστήματος (ειρηνικά ή συνήθως

βίαια), τέλος της παγκόσμιας ηγεμονίας της Ευρώπης => αποτέλεσμα νέα

εθνικά κράτη δημιουργούνται, προχωρώντας σε μια ποικιλία τρόπων στην

οικονομική και κοινωνική ανασυγκρότησή τους, καταρρίπτοντας εμπράκτως

τον μύθο περί μονόδρομης εξέλιξης του πολιτισμού

Υιοθέτηση της εθνικορομαντικής αντίληψης περί κουλτούρας στις νεοσύστατες

χώρες και ανάδειξη των δικών τους πολιτισμικών παραδόσεων και

ταυτοτήτων, αμφισβητώντας ευθέως τον ευρωπαϊκό εθνοκεντρισμό =>

αποτέλεσμα της έννοιας «παγκόσμια πολιτισμική κληρονομιά»

1 Χωρισμός, διάλυση

- 8 -

Το ολοένα αυξανόμενο μέγεθος των πολιτισμικών ανταλλαγών και

αλληλεπιδράσεων λόγω ΜΜΕ κατέστησαν την Ευρώπη πολυπολιτισμική και

πολυφυλετική, άρα η εθνικορομαντική αντίληψη με την κουλτούρα κατέστει κι

αυτή ανεφάρμοστη και απαρχαιωμένη.

Όμως η πορεία αυτή οδήγησε απροσδόκητα στην αναβίωση της

εθνικορομαντικής αντίληψης για την κουλτούρα

Συνολικός τρόπος ζωής (Ορισμός κουλτούρας από Raymond Williams)=> περιλαμβάνει την παράδοση και την καινοτομία, την επίσημη

«υψηλή τέχνη» αλλά και τη δημοφιλή μαζική κουλτούρα, το συλλογικό ήθος ή

έθιμο αλλά και την προσωπική, ιδιόμορφη έκφραση και δημιουργία («Κάθε

άνθρωπος μπορεί να φτιάξει το δικό του κατάλογο», T. S. Eliot)

Σύμφωνα με τον παραπάνω ορισμό η διάζευξη μεταξύ κουλτούρας και

πολιτισμού αποδείχθηκε πλέον περιττή. Οι αξίες, τα ήθη, η τέχνη, οι ιδέες, οι πεποιθήσεις μιας κοινωνίας δεν είναι δυνατόν να μελετηθούν και κατανοηθούν ξεχωριστά από τις γνώσεις, τις τεχνικές και την τεχνολογία της

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ

Ως πρότυπο συμπεριφοράς (ευπρέπεια,

κοσμιότητα)

Ως ιδεώδες κοσμικής παιδείας /

μόρφωσης (υψηλή κουλτούρα / τέχνη)

Ως διαδικασία προοδευτικής

τελειοποίησης των κοινωνικών ηθών και

θεσμών

Ως τα ιδιαίτερα ήθη, τέχνες, τρόπος

σκέψης ενός έθνους / κοινότητας / φυλής

/ εποχής

Ως επιστημονικοτεχνολογική εξέλιξη και

επίτευγμα

Ως το σύνολο της ανθρώπινης

δημιουργίας μιας κοινωνίας / εποχής

Ως το σύνολο της ανθρώπινης

δημιουργίας μιας κοινωνίας / εποχής

- 9 -

Ενότητα 1.2 – ΜΑΖΙΚΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ

1.2.1 Ιστορική εμφάνιση των εννοιών ΜΑΖΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ και ΜΑΖΙΚΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ

Λήξη Γαλλικής Επανάστασης Έναρξη Βιομηχανικής Επανάστασης

(Νεωτερικότητα)

Βιομηχανική Επανάσταση => Εποχή διαρκούς επανάστασης σε =>

παραγωγή, επιστήμη, τεχνολογία, στα κοινωνικά ήθη, πολιτική, παιδεία,

πολιτισμό

Οι θεωρίες περί μαζικής κοινωνίας και μαζικής κουλτούρας

πρωτοεμφανίστηκαν τον 19ο αιώνα, αλλά αναπτύχθηκαν κυρίως τον 20ο

αιώνα κατά την περίοδο του μεσοπολέμου και των 2 πρώτων μεταπολεμικών

δεκαετιών, όταν οι κοινωνικές, πολιτικές και πολιτισμικές αλλαγές

επιταχύνθηκαν λόγω:

1) Της εμφάνισης και ευρείας διάδοσης του κινηματογράφου, του

ραδιοφώνου, της τηλεόρασης => μέσω που προσελκύουν μεγάλο κοινό

και συνοδεύονται από τη δημιουργία νέων ειδών δημοφιλούς

κουλτούρας

2) Της ανάπτυξης του δημοφιλούς τύπου, καθημερινού και περιοδικού,

καθώς και της παρατεχνολογίας (π.χ. αστυνομικά, κόμικς)

3) Την οργάνωση της κινηματογραφικής και φωνογραφικής παραγωγής

επί τη βάσει βιομηχανικών προτύπων

4) Της ωρίμανσης των κοινοβουλευτικών δημοκρατιών, με τη διεύρυνση

της μαζικής εκπαίδευσης και της λαϊκής συμμετοχής στη πολιτική και

πολιτισμική ζωή

- 10 -

1.2.2 Η κριτική της μαζικής κουλτούρας

ΣΥΝΤΗΡΗΤΙΚΗ ΚΡΙΤΙΚΗ

Εξισωτισμός => ουτοπική πολιτική θεωρία που αναπτύχθηκε κυρίως τον 17ο

αιώνα και 18ο αιώνα και είχε ως αρχή τη γενική ισοπέδωση της οργάνωσης

της κοινωνικής ζωής

Alexis de Tocqueville (βιβλίο «Η Δημοκρατία στην Αμερική»)

o Προέβει σε σύγκριση της αριστοκρατικής κοινωνίας (βρισκόταν σε

κρίση στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης) και της δημοκρατικής

κοινωνίας (όπως την έβλεπε ο συγγραφέας να διαμορφώνεται στην

Αμερική). Ήθελε να υποδείξει στους συμπατριώτες του έναν δρόμο που

θα αποφεύγει τον δεσποτισμό της πρώτης όσο και την οχλοκρατία της

δεύτερης.

o Θεωρεί πως ο εξισωτισμός που χαρακτήριζε τη δημοκρατία ΕΠΙΦΕΡΕΙ => ΜΑΡΑΣΜΟ των παραδοσιακών αξιών, των κοινωνικών ηθών και

κοινωνικών δεσμών, ΟΔΗΓΩΝΤΑΣ => στον ατομικισμό, τον υλισμό, τη

λατρεία της κοινής γνώμης, την τυραννία της πλειοψηφίας και της

ομοιόμορφης μάζας.

o Σε αντίθεση με την εκλεκτή, υψηλόφρονα και εκλεπτυσμένη τέχνη της

αριστοκρατικής κοινωνίας η κατάργηση κοινωνικών διακρίσεων και ο

συμφυρμός2 των τάξεων που χαρακτηρίζουν τη δημοκρατία => οδηγεί

σε μια καλλιτεχνική παραγωγή «κατώτερης ποιότητας, υπεράφθονης

και φτηνότερη»

o Διάδοση εκπαίδευσης => περισσότεροι αναγνώστες, ΑΛΛΑ δεν

διαβάζουν με τον τρόπο όπως οι αριστοκρατικές κοινωνίες, αφού

ΠΡΟΤΙΜΟΥΝ βιβλία που διαβάζονται γρήγορα και «δεν απαιτούν για

την κατανόησή τους καμιά ιδιαίτερη προεργασία». Αναζητούν ισχυρές

και απότομες συγκινήσεις. Συγγραφείς => εξαρτούν τη φήμη και τα

κέρδη τους από τη μάζα => σκοπός να ξαφνιάσουν αντί να

ικανοποιήσουν το καλό γούστο.

2 Άτακτη ανάμειξη, ανακάτωμα

- 11 -

Matthew Arnold (βιβλίο «Κουλτούρα κα Αναρχία»)

o Η μερική επέκταση δικαιώματος ψήφου στην Αγγλία προκάλεσε

ανησυχίες για την κοινωνική σταθερότητα.

o Ο Arnold περιγράφει ως «ΑΝΑΡΧΙΑ» την αιφνίδια εμφάνιση των

ευρύτερων λαϊκών στρωμάτων στην επίσημη πολιτική ζωή όσο και τις

μορφές κουλτούρας που αυτά προτιμούν, όπως είναι ο τύπος και η

λαϊκή λογοτεχνία.

o Αντίδοτο στην απειλή των «άξεστων και ακαλλιέργητων μαζών είναι:

- η διαπαιδαγώγησή τους στην εκλεκτή, τη γεμάτη «γλυκύτητα και

φως» κουλτούρα που θα τους εμπνεύσει τόσο το πάθος για

προσωπική τελείωση όσο και το σεβασμό για την κοινωνική τάξη

και νομιμότητα

(λαϊκοπαιδαγωγικό εκπολιτιστικό πρόγραμμα που θα μπορούσε

να αμβλύνει τις ταξικές συγκρούσεις και θα εξασφάλιζε τη

νομιμοφροσύνη της εργατικής τάξης)

Friedrich Nietzsche (διαλέξεις με θέμα: «Το μέλλον των εκπαιδευτικών

ιδρυμάτων μας»)

o Επέκρινε την εκπαίδευση στα λαϊκά στρώματα θεωρώντας πως έτσι

υπονομεύεται η αληθινή μόρφωση

o Γενίκευση παιδείας = ισοδυναμεί με αποβαρβάρωση

o Πιστεύει πως «η συγκέντρωση της παιδείας σε λιγοστούς αποτελεί

νόμο της φύσης» και το «ωραίο ανήκει σε λίγους»

Ortega y Gassot (βιβλίο «Εξέγερση των μαζών»)

o Διάκριση των κοινωνικών ελίτ από τις μάζες

o Οι «νέοι βάρβαροι», το πλήθος των αμόρφωτων μετριοτήτων

αντιπροσωπεύουν την απειλή για την κουλτούρα γιατί απαιτούν να

απολαύσουν ό,τι έως τώρα ήταν προνόμιο των λίγων και εκλεκτών

o Επιφυλάσσει θερμή υποστήριξη στη Σύγχρονη Τέχνη, θεωρώντας πως

ο δυσνόητος και αφηρημένος χαρακτήρας της επιτρέπει τη διάκριση

των λίγων εκλεκτών από τη μάζα

o Απορρίπτει τον ρομαντισμό θεωρώντας τον συνυφασμένο με τη

δημοκρατία και τη μαζική απήχηση

- 12 -

o Εγκρίνει τη νέα τέχνη «διότι δεν απευθύνεται σε όλους…αλλά σε μια

ειδικά χαρισματική μειοψηφία». Μέσος πολίτης τυφλός και κουφός

απέναντι στη απόλυτη ομορφιά

T. S. Eliot o Έμφαση στην αναγκαιότητα των κοινωνικών και πολιτισμικών

ιεραρχιών

o Σύγχρονη εποχή, εποχή παρακμής

o Προβιομηχανική εποχή => πιο συνειδητή και εξειδικευμένη

o Διάβρωση των βασικών κοινωνικών δεσμών, της παράδοσης και της

θρησκείας από τη διάχυση3 της «υψηλής κουλτούρας» και της

εκπαίδευσης στις μάζες (δημοκρατική και εξισωτική τάση)

o «Μαζική κουλτούρα θα είναι πάντα υποκατάστατο της πραγματικής

κουλτούρας»

F. R. Leavis o Πολιτισμική κρίση και παρακμή λόγω της εκβιομηχάνισης και της

μαζικής κουλτούρας (δέχεται τη διάγνωση του Eliot)

o Προβιομηχανική εποχή διάσπαση κουλτούρας σε:

- κουλτούρα της μορφωμένης μειοψηφίας

- μαζική , εμπορευματοποιημένη κουλτούρα της απαίδευτης

πλειοψηφίας

o δημοφιλής τύπος => παράδειγμα της μαζικής και τυποποιημένης

παραγωγής της σύγχρονης βιομηχανίας

o ραδιόφωνο => παθητική ψυχαγωγία που καταργεί τη κριτική σκέψη

o διαφήμιση => υποβαθμίζει τη γλώσσα αλλά και ολόκληρη τη

συναισθηματική ζωή της κοινωνίας

o ελπίδες Leavis σε μια ολιγάριθμη πολιτισμική ελίτ

o συμφωνεί με Arnold για τον τρόπο διαπαιδαγώγησης

3 Διασκόρπιση

- 13 -

Σύνοψη

Διάβρωση της παράδοσης και τις κοινές ηθικές αξίες. Υπονομεύει έτσι την

υφιστάμενη κοινωνική ιεραρχία και τάξη

Δημοκρατικές κοινωνίες αντιπροσωπεύουν την παρακμή και πτώση από το προδημοκρατικό,

προβιομηχανικό παρελθόν (τότε ήταν

σαφείς και σεβαστές οι πολιτισμικές αξίες)

Εξιδανίκευση της προβιομηχανικής εποχής (κεντρική θέση τότε κατείχε η

παράδοση και η κοινά αποδεκτές ηθικές

αξίες)

Έμφαση στο ρόλο των πολιτισμικών ελίτ για την διάσωση των υψηλών

πολιτισμικών ιδεωδών και αξιών και την υπεράσπιση και διατήρηση της

αυθεντικής παιδείας και κουλτούρας

Μαζική κουλτούρα

- 14 -

ΑΡΙΣΤΕΡΗ ΚΡΙΤΙΚΗ

ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΦΡΑΓΚΦΟΥΡΤΗΣ (Adorno, Horkheimer, Marcuse, Lowenthal)

Διανοούμενοι, μέλη ή συνεργάτες του Ινστιτούτου Κοινωνικής Έρευνας του

Πανεπιστημίου της Φραγκφούρτης

1933 (δέκα χρόνια μετά την ίδρυση του Πανεπιστημίου) η άνοδος του Χίτλερ

ανάγκασε τα μέλη να καταφύγουν στις ΗΠΑ, όπου συνέχισαν το έργο τους

έως το 1946 που επέστρεψαν στην πατρίδα τους

Απόψεις για τη μαζική κουλτούρα διαμορφώθηκαν από την καταλυτική

επίδραση της εμπειρίας του Ναζισμού από τη μία και του πολιτισμικού σοκ που υπέστησαν μετά την άφιξή τους στην Αμερική από την άλλη

Στην Αμερική άκμαζαν οι σύγχρονες μορφές δημοφιλούς κουλτούρας, όπως ο

κινηματογράφος, η τζαζ, η διαφήμιση και ο δημοφιλής τύπος

Εκλεκτική συγγένεια μεταξύ αυτών των δύο εμπειριών

Επιτήδεια μαζική προπαγάνδα και πειθώ των Ναζιστών από τη μία και η

υπνωτική σαγήνη που ασκεί η μαζική κουλτούρα στο κοινό της από την άλλη

αντιμετωπίστηκαν ως διαφορετικές μορφές της συστηματικής ιδεολογικής

χειραγώγησης και πολιτικής καθυπόταξης των ευρέων κοινωνικών ομάδων

Μάρτυρες διαφορετικών εκδοχών του ίδιου θεμελιακού πολιτικού και

πολιτισμικού φαινομένου, του ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΣΜΟΥ

ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΣΜΟΣ => πολιτικό σύστημα που βασίζεται στο μονοκομματικό

σύστημα διακυβέρνησης. Σ’ αυτό το σύστημα μια εξουσιαστική ομάδα, ως

κόμμα ή ως κίνημα, καταργεί πραξικοπηματικά όλα τα άλλα κόμματα –

παρατάξεις. Κατάργηση ή αναστολή συνταγματικών ελευθεριών και

απαγορεύει την έκφραση κάθε αντίθετης γνώμης για να ελέγχει καλύτερα την

εξουσία. Οι ιδεολογίες των ολοκληρωτικών καθεστώτων έχουν συνήθως

εθνικιστικό φασιστικό χαρακτήρα, χωρίς να αποκλείονται και σοσιαλιστικού

τύπου καθεστώτα όπως τα κράτη του υπαρκτού σοσιαλισμού

Βασικά σημεία της κριτικής τους στη μαζική κουλτούρα:

1) Η μαζική κουλτούρα δεν αναδύεται από τις μάζες. Η μαζική

κουλτούρα είναι προϊόν της πολιτισμικής βιομηχανίας. Το ραδιόφωνο, ο

κινηματογράφος, τα δημοφιλή τραγούδια, τα μυθιστορήματα δεν

- 15 -

αποτελούν μορφές τέχνης που διαθέτουν και εμπορευματική διάσταση

αλλά είναι αποκλειστικά μόνο εμπόρευμα.

2) Η εκβιομηχάνιση της παραγωγής της μαζικής κουλτούρας οδηγεί στην τυποποίηση των προϊόντων της, την κυριαρχία των στερεοτύπων και συνταγών της. Η μαζική κουλτούρα χαρακτηρίζεται

από την τάση του «αποκλεισμού του καινούριου» αλλά και από τη

«μόνιμη ανάγκη παραγωγής καινούριων εφέ» προβαίνει σε καινοτομίες

«που δεν τίποτα περισσότερο από βελτιώσεις της μαζικής παραγωγής»

3) Η διαφοροποίηση της μαζικής κουλτούρας είναι μόνο φαινομενική έτσι η ελευθερία επιλογής του καταναλωτή δεν υφίσταται. Δηλ. οι

πολιτισμικές βιομηχανίες προκειμένου να οργανώσουν

αποτελεσματικότερα τη παραγωγή και διανομή των προϊόντων τους

προβαίνουν στη μερική διαφοροποίηση τους, προωθώντας έτσι

φαινομενικά και μόνο διαφορετικά είδη μαζικής κουλτούρας σε

διαφορετικές ομάδες (τις έχουν προσδιορίζει στατιστικά) σύμφωνα με

τις προτιμήσεις και το εισόδημά τους. «Ο καθένας συμπεριφέρεται

σύμφωνα με το επίπεδό του, που έχει καθοριστεί εκ των προτέρων, και

διαλέγει τη κατηγορία των μαζικών προϊόντων που έχει γίνει για τον

τύπο του». « Ο καταναλωτής, λοιπόν δεν είναι ο βασιλιάς (το

υποκείμενο) αλλά το αντικείμενο «της πολιτισμικής βιομηχανίας».

4) Η πολιτισμική βιομηχανία είναι μια βιομηχανία διασκέδασης, βασικός σκοπός της οποίας είναι «η απασχόληση των αισθήσεων στο χρόνο που μένει ελεύθερος ανάμεσα σε δύο εργάσιμες μέρες». Η διασκέδαση γίνεται απλά επέκταση της εργασίας. Η

πολιτισμική βιομηχανία οργανώνει τον ελεύθερο χρόνο όπως η

βιομηχανία οργανώνει το χρόνο εργασίας. Διασκέδαση =>

τυποποιημένα μηνύματα για την παρακολούθηση των οποίων δεν

απαιτείται πρωτοβουλία ή πνευματική προσπάθεια.

5) Η πολιτισμική βιομηχανία πείθει το κοινό ότι οι «ψευδαισθήσεις που του προσφέρει είναι οι ικανοποιήσεις». Το κοινό οφείλει να

αρκείται σ’ αυτό που του προσφέρεται. Επιβάλλει τη διαρκή ματαίωση

των επιθυμιών και του προσφέρει έναν παράδεισο από την ίδια την

καθημερινότητα.

- 16 -

6) Τέχνη => ελεύθερη έκφραση του υποκειμένου μαζική κουλτούρα

=> προκαλεί εξαφάνιση της εσωτερικής ζωής (παραλύει τη φαντασία, τη

σκέψη και τον αυθορμητισμό του καταναλωτή της). Είναι ένας ΑΝΤΙ-ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ => προάγει τη μαζική εξαπάτηση και εμποδίζει τη

διαμόρφωση αυτόνομων, αυτοτελών, συνειδητά κρινόντων και

αποφασιζόντων ατόμων.

HANNA ARENDT (Μελέτη «Το ολοκληρωτικό Σύστημα»)

o Απορρίπτει τη νοσταλγική προσήλωση των συντηρητικών στο

παρελθόν

o Εγκωμιάζει τις γόνιμες συνέπειες που είχε η απώλεια του

πολιτισμικού μονοπωλίου της κοινωνικής ελίτ

o Βασικός κίνδυνος της πολιτισμικής βιομηχανίας είναι η λεηλασία

της παρούσας και παρελθούσας κουλτούρας

o Ριζική μεταποίηση => εύκολα και εύπεπτα σκευάσματα

o Μαζική κοινωνία η κουλτούρα απειλείται με αφανισμό, λόγω της

παραγωγής μόνο με στόχο τον καταναλωτή

DWIGHT MACDONALD (Δοκίμιο «A theory of mass Culture)

o Σύγχρονη κοινωνία ισοδυναμεί με μαζική κοινωνία, στην οποία

τα άτομα έχασαν την ανθρώπινη ταυτότητα και ποιότητά τους,

έχουν καταλήξει σε ένα ομοιόμορφο και αδιαφοροποίητο πλήθος

o Λαϊκή Τέχνη => αυθόρμητη, αυτόχθονη έκφραση

o Μαζική κουλτούρα => τεχνητό κατασκεύασμα των τεχνοκρατών

που περιλαμβάνονται από επιχειρηματίες προκειμένου να την

επιβάλλουν σε ένα παθητικό κοινό με σκοπό το κέρδος και τη

διατήρηση της κοινωνικής τους κυριαρχίας

RONALD BARTHES o Τα προϊόντα της μαζικής κουλτούρας εκπέμπουν υπόρρητα4

μηνύματα, που διαπνέονται από την κυρίαρχη αστική ιδεολογία

JEAN BAUDRILLIARD o Μαζική κουλτούρα ισοδυναμεί με τον καταναλωτισμό και τα μέσα

επικοινωνίας

o Μαζική κουλτούρα παροδική και εφήμερη

4 Αυτός που λέγεται, δηλώνεται με έμμεσο και συγκεκαλυμμένο τρόπο

- 17 -

o Τα Μ.Μ.Ε. επιβάλλουν ένα και μοναδικό σχήμα πρόσληψης, που

είναι ένα καταναλωτικό σχήμα (κατανάλωση μηνύματος)

ΦΕΜΙΝΙΣΤΙΚΟ / ΑΝΤΙΡΑΤΣΙΣΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ o Η μαζική κουλτούρα περιλαμβάνει μειωτικές αναπαραστάσεις

των γυναικών και μη λευκών φυλών

o Συνιστά καταλυτικό παράγοντα διαμόρφωσης φυλετικών

ταυτοτήτων, που εξασφαλίζουν τη διατήρηση της

«πατριαρχίας»

Σύνοψη

ΣΥΝΤΗΡΗΤΙΚΗ ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΡΙΣΤΕΡΗ ΚΡΙΤΙΚΗ

Διάβρωση εκχυδαϊσμός των ηθών Εξαμερικανισμός της εθνικής

κουλτούρας

Εξαμερικανισμός της εθνικής

κουλτούρας

Ιδεολογική χειραγώγηση /

εξαπάτηση κοινού

Παρακμή παραδοσιακής λαϊκής

κουλτούρας

Φορέας πατριαρχικών /

ρατσιστικών προκαταλήψεων

Διασάλευση κοινωνικής /

πολιτισμικής τάξης Μαζοποίηση

Μαζοποίηση Νομιμοποίηση καθεστηκυίας5

κοινωνικής τάξης

1.2.3 Ο ΑΝΤΙΛΟΓΟΣ : Από τη μαζική κουλτούρα στη δημοφιλή κουλτούρα

ΟΙ ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΕΣ ΤΗΣ ΜΑΖΙΚΗΣ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ

Από το 1950 και μετά, έγιναν δύο διαπιστώσεις στα πεδία της κοινωνιολογικής

και επικοινωνιολογικής έρευνας (Σημ.: Οι διαπιστώσεις αυτές ισχύουν

κατεξοχήν για την αμερικανική κοινωνία).

5 Κατεστημένη τάξη σε μια κοινωνία

- 18 -

α) Ο μεταπολεμικός βιομηχανικός κόσμος χαρακτηρίζετ

πολιτικό-κοινωνικό πλουραλισμό (υπάρχει μια ποικιλία από ελίτ, που

αποκλείουν την μονοπώληση της εξουσίας), αλλά και έντονο πολιτισμι

πλουραλισμό (“μεταβιομηχανική κοινωνία”, “μεταμοντερνισμός”).

β) Το κοινό δεν συνιστά μια παθητική και ομοιογενή μάζα, αλλά έν

από ενεργητικούς και εκλεκτικούς χρήστες, έντονα διαφοροποιημένους

κοινωνικά και πολιτισμικά.

Έτσι, η αισιοδοξία αντικατέσ

παρελθόντος, καταστροφολογία) των συντηρητικών και αριστερών κριτικών

της μαζικής κουλτούρας: η μαζική κουλτούρα έχει θετικές καινοτομίες και

ανοίγει νέες προοπτικές. Η μαζική κουλτούρα μετονομάζεται σε “δημοφιλή

κουλτούρα”.

αι από έντονο

κό

α σύνολο

τησε την απαισιοδοξία /πεσιμισμό (νοσταλγία

ΛΟΥΡΑΛΙΣΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ Π

Θετικός επανορισμός της μεταβιομηχανικής, δημοκρατικής μαζικής κοινωνίας,

DWARD SHILS (βιβλίο «Η μαζική κουλτούρα και η κοινωνία της»)

ότητα της

λιτική τάξη

: ασχολείται με τα θεμελιακά

ως μιας κοινωνίας χωρίς ταξικές συγκρούσεις και πολιτισμικές ανισότητες, σε

αντίθεση με την κοινωνία της βιομηχανικής εποχής, λόγω της διόγκωσης της

μεσαίας τάξης και της έντονης διάχυσης της μαζικής κουλτούρας

(“προοδευτικός εξελικτισμός”).

Eo Σύγχρονη μαζική κοινωνία είναι μια κοινωνία όπου η ιερ

εξουσίας και η δύναμης της παράδοσης έχουν εξασθενήσει

o Αντίθετα χαρακτηρίζεται από μια ηθική συναίνεση και μια πο

που δίνει έμφαση στην ατομική αξιοπρέπεια, στα ατομικά δικαιώματα,

στον ηθικό εξισωτισμό, στη προσωπική ελευθερία και στην ανάπτυξη

των ατομικών επιλογών και ικανοτήτων

o Ανώτερη ή εκλεπτυσμένη κουλτούραανθρώπινα προβλήματα, καθώς και από το βάθος και τη λεπτότητα της

προσέγγισής της. Είναι πλούσια σε παράδοση και έχει να παρουσιάσει

έργα διαχρονικής αξίας

- 19 -

o Μέτρια κουλτούρα: ασχολείται με τα ίδια περίπου είδη της ανώτερης

κουλτούρας, αλλά με απλοϊκότητα και λιγότερη προσέγγιση. Διαθέτει τις

δικές της παραδόσεις αλλά τα προϊόντα της είναι βραχύβια6

o Βάναυση κουλτούρα: περιλαμβάνει είδη γνωστά από τα άλλα δύο

επίπεδα αλλά και παιχνίδια και θεάματα. Το συμβολικό περιεχόμενο και

η επεξεργασία τους είναι στοιχειώδη, γιατί απουσιάζει το βάθος, η

λεπτότητα και η πρωτοτυπία, ενώ κυριαρχεί η έμφαση στη παράδοση

και τη στερεότυπη μορφή

o Κάθε επίπεδο διαθέτει το δικό του κοινό

o Κύριοι καταναλωτές της ανώτερης κουλτούρας είναι αυτοί που

ασχολούνται με τα πνευματικά επαγγέλματα

o Η μεσαία τάξη καταναλώνει κυρίως μέτρια και βάναυση κουλτούρα,

αλλά και κάποια ποσότητα ανώτερης διότι εκτίθεται στα Μ.Μ.Ε.

o Η εργατική και αγροτική τάξη καταναλώνει λίγο από τη μέτρια και

κυρίως βάναυση κουλτούρα

o Το συνολικό απόθεμα της ανώτερης κουλτούρας έχει συρρικνωθεί, ενώ

έχει διογκωθεί η κατανάλωση της μέτριας και βάναυσης καθώς η

διάδοσή τους ευνοήθηκε ιδιαίτερα από την εμφάνιση των Μ.Μ.Ε.

o Δεν θεωρεί όμως ότι αυτό αποτελεί πολιτισμική παρακμή όπως

υποστηρίζουν οι επικριτές της μαζικής κουλτούρας, για τον εξής λόγο:

α) η δημιουργική έκφραση των διανοούμενων δεν περιορίστηκε λόγω

της διόγκωσης της μέτριας κουλτούρας αλλά έχει βρει νέους χώρους

ανάπτυξης όπως η τηλεόραση, κινηματογράφος, όπου βρίσκομαι ενίοτε

έργα ανώτερης ποιότητας, β) οι προοπτικές της ανώτερης κουλτούρας είναι ευνοϊκές αφού η διανομή και η εκλαΐκευση τους από τα ΜΜΕ

έχουν επιτρέψει την ευρύτερη διάδοσή τους. Παράλληλη βελτίωση του

εκπαιδευτικού συστήματος, καθώς η ανώτερη κουλτούρα διαδίδεται

στις κοινωνικές ομάδες που καταναλώνουν μέτρια ή βάναυση

κουλτούρα, γ) οι λαϊκές τάξεις, που καταναλώνουν βάναυση κουλτούρα

δε σημαίνει πως περιορίζονται μόνο σ’ αυτή, δ) μοναδικό φαινόμενο

της μαζικής κοινωνίας και κουλτούρας είναι η εμφάνιση νεολαίας ως

6 Που ζει λίγο

- 20 -

σημαντικού καταναλωτή ειδικών μορφών της μέτριας και βάναυσης

κουλτούρας (μουσική, χορός, ταινίες, περιοδικά)

HERBERT J. GANS

o Αντικατάσταση του υποτιμητικού όρου «μαζική κουλτούρα» μ’ αυτόν

της «δημοφιλής κουλτούρας»

o Θετικός ρόλος της δημοφιλούς κουλτούρας στην ανάπτυξη της

ατομικότητας και της ταυτότητας των καταναλωτών

o Κουλτούρα Γούστου: Υψηλή, Υψηλή – Μεσαία, Χαμηλή – Μεσαία,

Χαμηλή, Δημώδης Χαμηλή, μ’ όλες πλην της πρώτης να αποτελούν

διαφορετικές παραλλαγές της δημοφιλούς κουλτούρας

o Κάθε μια απ’ αυτές έχει το δικό της κοινό, το οποίο την επιλέγει επειδή

ικανοποιούνται οι ανάγκες του για αισθητική απόλαυση, ψυχαγωγία και

ενημέρωση

o Αισθητικός ή πολιτισμικός πλουραλισμός => ισοτιμία όλων αυτών των

κουλτούρων γούστου, διότι ανταποκρίνονται στις αξίες και ανάγκες του

ιδιαίτερου κοινού τους

Η ΜΑΖΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΩΣ ΠΛΟΥΡΑΛΙΣΤΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Προοδευτικός Εξελικτισμός => David Riesman, Daniel Bell

Παραβλέπουν τον εμπορευματικό χαρακτήρα της μαζικής κουλτούρας, και τη

χαιρετίζουν ως μια λογική συνέπεια της εκβιομηχάνισης και του

εκδημοκρατισμού εκθειάζοντας ανεπιφύλακτα την αυξημένη διάδοση των

πολιτισμικών και πληροφοριακών αγαθών, την οποία κατέστησαν δυνατή τα

Μ.Μ.Ε.

- 21 -

ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΖΙΚΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΣΤΙΣ ΜΑΖΙΚΕΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΕΣ

UMBERTO ECO (βιβλίο Κήνσορες και Θεράποντες)

o Απορρίπτει 1) τους επικριτές της μαζικής κουλτούρας ως

υπερασπιστές μιας αριστοκρατικής αντίληψης περί κουλτούρας και 2)

τους απολογητές της, όπως D. Bell & E. Shils

o Προσέγγιση Eco: 1) τα ΜΜΕ και η κουλτούρα τους πρέπει να μελετηθούν συστηματικά. Να

διευρυνθεί η ρητορική τους, οι μορφικές καινοτομίες που εισήγαγαν, η

δομή των μηνυμάτων τους. Σε αντίθεση με τους επικριτές της μαζικής

κουλτούρας (την περιφρονούν ως αντικείμενο επιστημονικής μελέτης),

οι μεθοδικές αναλύσεις ειδών (όπως τα κόμικς, των ραδιοφωνικών και

τηλεοπτικών εκπομπών, της δημοφιλούς μουσικής κ.α.) εγκαινίασαν

ουσιαστικά τη σύγχρονη συστηματική μελέτη της μαζικής κουλτούρας

2) μελέτη του τρόπου πρόσληψης των μηνυμάτων της μαζικής

κουλτούρας, καθώς η ερμηνεία ενός μηνύματος δε συμφωνεί πάντα με

τον κώδικα ή την πρόθεση εκείνου που το συντάσσει. Επικριτές =>

θεωρούν πως το μήνυμα αφομοιώνεται μηχανικά από ένα εύπιστο και

απόλυτα δεκτικό κοινό. Eco => ένα μήνυμα μπορεί να προσληφθεί με

ποικιλία τρόπων, κάποιοι από τους οποίους μπορεί να είναι έντονα

κριτικοί. Δεν υπάρχουν «μηνύματα που μαζικοποιούν» ή «μαζική

κουλτούρα» αλλά απλώς «μαζικές επικοινωνίες»

3) η διάκριση σε υψηλή / χαμηλή ή μαζική κουλτούρα ή σε διαφορετικά

επίπεδα κουλτούρας, δεν εκφράζει κάποια εγγενή (έμφυτη) διαφορά

αισθητικής επάρκειας ή νοηματικής πολυπλοκότητας. Eco => η οποία

διαφορά υπάρχει στα διάφορα πολιτισμικά προϊόντα «δεν αποτελεί εκ

των προτέρων διαφορά αξίας αλλά μια διαφορά στη σχέση πρόσληψης

που εδραιώνεται κάθε φορά με τον καθένα μας, ουσιαστικά «ανάμεσα

στον καταναλωτή της ποίησης του Πάουντ και τον καταναλωτή ενός

αστυνομικού μυθιστορήματος δεν υπάρχει καμιά διαφορά κοινωνικής

τάξης ή διανοητικού επιπέδου». Ο καθένας ανάλογα με τις ανάγκες του

μπορεί σε στιγμή να επιζητήσει τη διέγερση της υψηλής εξειδίκευσης

ενώ στην άλλη μια μορφή ψυχαγωγίας

- 22 -

4) επικριτές και απολογητές θεωρούν εσφαλμένα ότι το πρόβλημα

συνίσταται στο αν η μαζική κουλτούρα υπάρχει καλώς ή κακώς. Eco =>

εφόσον το καθεστώς της βιομηχανικής κοινωνίας κάνει αναπόφευκτη

την επικοινωνιακή σχέση που ονομάζεται σύνολο μαζικών μέσων, ποια

είναι η δυνατή πολιτισμική δυνατότητα που θα καταστήσει αυτά τα μέσα

φορείς πολιτισμικών αξιών? Ο Eco καλεί τους διανοούμενους αντί να

διαμαρτύρονται και να έχουν επιφυλάξεις να παρέμβουν συλλογικά

στον κόσμο της παραγωγής της μαζικής κουλτούρας στοχεύοντας στην

πολιτισμική εξυγίανσή τους

Δεκαετία 1970 o Η μελέτη της μαζικής ή δημοφιλούς κουλτούρας αναπτύχθηκε προς την

κατεύθυνση του Eco προς τη «συστηματική μελέτη της δομής των

συμβάσεων και της ρητορικής των διαφορετικών ειδών και μορφών της

κουλτούρας»(π.χ. κινηματογράφος, τηλεόραση, ραδιόφωνο κ.α.)

Δεκαετία 1980 και 1990 o Η έμφαση μετακινήθηκε καθώς η μελέτη των ειδών και των μηνυμάτων

της δημοφιλούς κουλτούρας έδωσε τη θέση της στη μελέτη των

αποδεκτών της και των τρόπων με τους οποίους προσλαμβάνουν και

χρησιμοποιούν αυτά τα είδη και μηνύματα

o Η στροφή στον δέκτη : σύγκρουση, αντίσταση και δημιουργία

Ο Eco απέρριψε ότι η μαζική κουλτούρα χειραγωγεί και αποπροσανατολίζει

ιδεολογικά ένα εύπιστο και ευάγωγο7 μαζικό κοινό (θέση της Σχολής της

Φραγκφούρτης και των επιγόνων της)

Νέα γενιά κριτικών υποστηρίζουν πως το κοινό της μαζικής κουλτούρας δεν

είναι παθητικό θύμα, αλλά διατηρεί τη δυνατότητά του για κριτική και

αντίσταση.

HANS MAGNUS ENZENSBERGER, υποστηρίζει πως η γοητεία και η

επιτυχία της μαζική κουλτούρας οφείλεται όχι στην προβολή και επιβολή

ψευδών αναγκών αλλά στο ότι ανταποκρίνεται στις πραγματικές ανάγκες και

επιθυμίες του κοινού, τις οποίες και εκμεταλλεύεται χωρίς όμως να είναι σε

θέση τελικά να υλοποιήσει

7 Αυτός που πείθεται εύκολα

- 23 -

FREDERIC JAMESON, θεωρεί πως η πιο υποβαθμισμένη μορφή μαζικής

κουλτούρας εμπεριέχει πάντα μια ουτοπική διάσταση (για τη Σχολή της

Φραγκφούρτης αποτελούσε αποκλειστικό προνόμιο της υψηλής τέχνης)

STUART HALL

o Περιεχόμενο δημοφιλούς κουλτούρας είναι ετερογενές και

αντιφατικό, στο βαθμό που συνδυάζει αξίες διαφορετικής

ιδεολογικής προέλευσης και εμπειρίες διαφορετικών κοινωνικών

ομάδων. Είναι μεταβαλλόμενο και καθορίζεται το «δημοφιλείς» από

το συγκυριακό συσχετισμό πολιτισμικών και κοινωνικών δυνάμεων

o Κυρίαρχος (dominant), ο δέκτης αποδέχεται το ρητώς δεδηλωμένο

μήνυμα του κειμένου, αποκωδικοποιώντας το σύμφωνα με το

κυρίαρχο ή προτεινόμενο κώδικά του

o Αντιπολιτευτικός (oppositional), ο δέκτης αναγνωρίζει το

κυρίαρχο μήνυμα αλλά επιλέγει να το ερμηνεύσει με ένα συνολικά

αντίθετο τρόπο

o Συνδιαλλακτικός (negotiated), ο δέκτης υιοθετεί μια ερμηνεία του

κειμένου που συνδυάζει τους δύο προηγούμενος τρόπους

αποκωδικοποίησης.

Αυτό που καθορίζει την εκάστοτε ερμηνευτική επιλογή και τακτική του δέκτη

είναι η κοινωνικά θέση, εμπειρία, η ιδεολογική, πολιτική και πολιτισμική του

ταυτότητα

Θεωρία ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ (Hall) o Η σύγχρονη μαζική κουλτούρα είναι πολύπλοκη και ετερογενής,

διότι η ηγεμονική αστική ιδεολογία που την διατρέχει έχει

ενσωματώσει αξίες των υποτελών τάξεων για να κερδίσει την

αποδοχή τους. Είναι επίσης διαρκώς μεταβαλλόμενη, ανάλογα με

τις συγκυρίες

o Η διαδικασία πρόσληψης της μαζικής κουλτούρας από το κοινό είναι

επίσης περίπλοκη, διότι το κοινό δεν αποτελεί μια εύπιστη και

παθητική μάζα, αλλά είναι σε θέση να προσλαμβάνει τα μηνύματα

της μαζικής κουλτούρας ενεργητικά και με κριτικό τρόπο. Υπάρχει

αλληλεπίδραση ανάμεσα στη δημοφιλή κουλτούρα και το κοινό: η

δημοφιλής κουλτούρα διαμορφώνει μεν αξίες, αλλά και το κοινό

διεκδικεί τις αξίες του. Το κοινό διαθέτει 3 τρόπους πρόσληψης

- 24 -

(κυρίαρχο—αντιπολιτευτικό—συνδιαλλακτικό), ανάλογα με την

κοινωνική του θέση και την πολιτική και πολιτισμική ιδεολογία του.

Χάρη σ’αυτούς, έχει τη δυνατότητα να εκφράσει την αντίστασή του

στο κατεστημένο, να ενεργοποιηθεί. Έτσι, η δημοφιλής κουλτούρα

είναι μια αρένα όπου διεξάγεται ο αγώνας υπέρ αλλά και κατά της

ηγεμονικής κουλτούρας

o Οι αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στη δημοφιλή κουλτούρα και το κοινό

πρέπει να μελετηθούν

Θεωρία ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΥ ΛΑΙΚΙΣΜΟΥ (de Certeau, Fiske, Willis) o Το κοινό είναι αυτό που χειραγωγεί την δημοφιλή κουλτούρα,

καθορίζοντας τα νοήματά της, διότι κατά την πρόσληψή της είναι

αυτόνομο, ενεργητικό και δημιουργικό

o Οι “πολιτισμικές βιομηχανίες” αποδεικνύονται αδύναμες μπροστά

στον απρόβλεπτο και ανεξιχνίαστο χαρακτήρα του κοινού και στον

“σημειωτικό ανταρτοπόλεμο” που διεξάγει. Το κοινό, ο λαός, είναι σε

θέση να αντιστέκεται στις ηγεμονικές δυνάμεις και έτσι η δημοφιλής

κουλτούρα μπορεί να αποβεί και ριζοσπαστική

o Η διαδικασία πρόσληψης των μηνυμάτων της δημοφιλούς

κουλτούρας είναι μια πράξη δημιουργικότητας από μέρους του

κοινού. Μέσα από αυτήν μπορεί να χειραφετείται πολιτισμικά το

κοινό

o Χρειάζεται μελέτη της διαδικασίας πρόσληψης των μηνυμάτων της

δημοφιλούς κουλτούρας από το κοινό

ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΣΠΟΥΔΕΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΣ ΛΑΪΚΙΣΜΟΣ

Διαφορετικοί τρόποι ενεργοποίησης του

κοινού Μελέτη πρόσληψης

Αλληλεπίδραση των πολιτισμικών

βιομηχανιών των προϊόντων τους και του

κοινού

Καθορισμός νοήματος από το κοινό

Μελέτη αλληλεπιδράσεων Ενεργητικό – δημιουργικό κοινό

- 25 -

Ενότητα 1.3 – ΥΨΗΛΗ ΤΕΧΝΗ

1.3.1 Ο Θεσμός και η έννοια της υψηλής τέχνης

Ενώ η έννοια της μαζικής κουλτούρας χρησιμοποιείται για να περιγράψει μια

υποδεέστερη ή υποβαθμισμένη κουλτούρα που απευθύνεται σε πολλούς και

καταναλώνεται από πολλούς, ενώ η έννοια της υψηλής κουλτούρας εκτιμάται

άρα και αξιοποιείται μόνο από μια εκλεκτική μειοψηφία

Μαζική κουλτούρα συνδέεται άρρηκτα με τη δυτική νεωτερικότητα

Μαζική κουλτούρα χρησιμοποιείται σε αντιδιαστολή προς την έννοια της

υψηλής τέχνης

Οι δύο έννοιες είναι αλληλένδετες διότι ο ορισμός της μιας προϋποθέτει τον

ορισμό της άλλης

Ο ΓΕΝΙΚΟΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ Της ΥΨΗΛΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

ΑΠΟΛΥΤΑΡΧΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ => η καλλιτεχνική αξία αποτελεί εγγενή

ιδιότητα, πάγιο ατομικό χαρακτηριστικό ενός έργου τέχνης

ΣΧΕΤΙΚΙΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ => κάθε είδους αξιολογικής κατηγορίας και

κρίσης βασίζεται όχι στα εγγενή χαρακτηριστικά ενός έργου τέχνης αλλά

εξωγενείς παράγοντες

KARL MANNHEIM & PIERRE BOURDIEU (κοινωνιολόγοι, εκπρόσωποι της

σχετικιστικής προσέγγισης)

o Αξιολογική διαφοροποίηση και ιεράρχηση των έργων και των ειδών

τέχνης ανάλογα με την κοινωνική θέση εκείνων που τη χρησιμοποιούν

o Κάθε κοινωνία παρουσιάζει μια ιεραρχική κοινωνική δομή, στην οποία

έχουμε άνιση κατανομή πλούτου και πολιτικής ισχύος, συναντάμε

συγχρόνως και μια ιεραρχική πολιτισμική δομή στο πλαίσιο της οποίας

οι οικονομικά και πολιτικά προνομιούχες ομάδες αξιολογούν τα έργα και

τα είδη τέχνης που χρησιμοποιούν ανώτερα σε σχέση με εκείνα που

χρησιμοποιούν οι χαμηλότερες ομάδες στην κοινωνική ιεραρχία. Έτσι

- 26 -

υπογραμμίζουν την κοινωνική τους απόσταση και διάκριση από τις

άλλες ομάδες (οικονομική και πολιτική υπεροχή – status)

o Η υψηλή τέχνη είναι τέχνη που καταναλώνει μια ελίτ. Μια κοινωνική

μειοψηφία, η οποία κατέχει προνομιακή θέση.

o Επίσημη ή υψηλή τέχνη => των ιθυνόντων τάξεων και θεσμών

o Ανεπίσημη ή χαμηλή τέχνη => των υποδεέστερων ή υποτελών τάξεων

Η ΥΨΗΛΗ ΤΕΧΝΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ ΕΩΣ ΤΟΝ ΛΟΥΔΟΒΙΚΟ 14ο

Αρχαία χρόνια => Πλάτωνας και Ηράκλειτος αντιμετωπίζουν με δυσφορία και

καχυποψία τις δημοφιλείς τέχνες της εποχής τους.

8ος αιώνας έως 18ος αιώνας => η αριστοκρατία διεκδικεί το μονοπώλιο της

civilite, θέλοντας να οριοθετήσει την πολιτισμική της απόσταση και κοινωνική

ανωτερότητα από τους υποτελείς της. Αυτή η επιθυμία για διάκριση και

επίδειξη θα δώσει ώθηση για άνθηση των τεχνών που θα σημειωθεί στην

Αναγέννηση. Έκτοτε θα επεκταθεί σε όλο το φάσμα των τεχνών, λογοτεχνία,

ζωγραφική, θέατρο, μουσική

Λουδοβίκος 14ος => δημιουργήθηκε ζήτηση στην αυλή για αντικείμενα

πολυτελείας και εκζήτησης και ενθάρρυνε την άνθηση των εφαρμοσμένων

τεχνών, όπως της μεταλλουργίας, της υαλουργίας, της υφαντικής, της

κοσμηματοτεχνίας, της κηποτεχνίας.

Ίδια περίοδο εμφάνιση της τυπογραφίας διεύρυνση του χάσματος μεταξύ

προνομιούχα κοινωνική μειοψηφία και τα λαϊκά στρώματα

Γουτεμβεργιανή Επανάσταση => περιθωριοποίηση και υποβάθμιση της

λαϊκής ή δημώδους κουλτούρας => οδήγησε στη διγλωσσία

Αστική τάξη

Μεγάλο ή υψηλό γούστου (grand gout)

Ροκοκό => περίκομψο, παιγνιώδες, διακοσμητικό και αισθησιακό ύφος =>

αντιπροσωπεύει την ύστατη φάση τον τελευταίο καλλιτεχνικό συρμό ενός

αυλοκεντρικού, αριστοκρατικού πολιτισμού

- 27 -

Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΚΑΙ ΚΑΘΙΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ ΤΗΣ ΥΨΗΛΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

Σύγκρουση μεταξύ αυλικής αριστοκρατίας και αστικής τάξης κατά τον 18ο

αιώνα. Νικητής => Αστική Τάξη Ροκοκό => στόχος (των επιθέσεων κάθε αντικομφορμιστικής ή

μεταρρυθμιστικής φωνής και κυρίως των Διαφωτιστών και των δασκάλων και

καλλιτεχνών της Ακαδημίας

Μεγάλο ή υψηλό ύφος (grand manner) ή ΥΨΗΛΗ ΤΕΧΝΗ, έτσι ονόμασαν

τα μέλη της Royal Academy of Αrts στην Αγγλία το νέο αισθησιακό ιδεώδες.

Χαρακτηριστικά:

o Η υψηλή τέχνη πραγματεύεται θέματα υψηλά, σχετικά με ήρωες και

γεγονότα από την ιστορία, αρχαία ή νεότερη, τη θρησκεία, τη μυθολογία

o Ο τρόπος αισθητής σύλληψης, επεξεργασίας ή αναπαράστασης θα

πρέπει να είναι λιτός και ακριβής, όπως έχουν καθιερωθεί από τους

δημιουργούς της κλασικής αρχαιότητας και αναγέννησης

o Η απεικόνιση της φύσης και του ανθρώπου, ακολουθεί ένα ιδεώδες

ομορφιάς, το οποίο ενσαρκώνεται υποδειγματικά στην κλασική τέχνη

o Στόχος της υψηλής τέχνης η πνευματική ανάταση και η ηθική διάπλαση

του κοινού, πράγμα που τη ξεχωρίζει από τα χαμηλά είδη τέχνης, τα

οποία αντίθετα σκοπός τους είναι να ικανοποιήσουν τις αισθήσεις, να

ψυχαγωγήσουν ή να διακοσμήσουν

Η νέα αυτή τεχνοτροπία ονομάζεται ΝΕΟΚΛΑΣΙΚΙΣΜΟΣ θέλοντας να τονίσουν

τη σημασία που είχε γι’ αυτή τα καλλιτεχνικά πρότυπα

Ο νεοκλασικισμός αποτέλεσε την επίσημη τέχνη της Γαλλικής Επανάστασης

επειδή γι’ αυτούς αντιπροσωπεύει την αισθητική έκφραση μιας απολυταρχικής

και ορθολογικής κουλτούρας

Τα έργα τέχνης δεν πρέπει να φυλακίζονται στα παλάτια και στις ιδιωτικές

συλλογές των βασιλέων και των ευγενών αλλά να εκτίθενται προς όφελος

όλων των μουσείων. Τα έργα τέχνης «αποτελούν κληρονομιά όλης της

ανθρωπότητας» (Hirt)

- 28 -

Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ ΤΗΣ ΥΨΗΛΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

19ος αιώνας => εδραίωση πολιτική και οικονομική της ατικής τάξης, δικό της

σύστημα πολιτισμικών αξιών, διακρίσεων και ιεραρχήσεων. Κεντρική θέση σ’

αυτό η ΥΨΗΛΗ ΤΕΧΝΗ

Αλλαγές στην έννοια της υψηλής τέχνης:

o Κύριος κοινωνικός ανταγωνισμός ανάμεσα στην ηγεμονική αστική τάξη

και τα λαϊκά στρώματα, τα οποία διεκδικούν όλο και περισσότερα και

πιεστικά την ισότιμη πρόσβασή τους στην πολιτική ζωή και εκπαίδευση.

Βλέπουμε την παρουσία τους στην πολιτισμική ζωή όπου αρχίζει να

παράγεται μια ποικιλία πολιτισμικών μορφών που απευθύνεται

αποκλειστικά σ’ αυτά όπως ο δημοφιλής τύπος και η δημοφιλής

λογοτεχνία, θέατρο μουσική είδη που οι διανοούμενοι και καλλιτέχνες

σπεύδουν να τα καταδικάσουν και να τα στιγματίσουν ως ΜΑΖΙΚΗ

ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ

o Εθνικοποίηση των ευρωπαϊκών κρατών. Πλέον η αστική τάξη ασκεί

ηγεμονία σε επικράτειες που ορίζονται όχι στρατιωτικοπολιτικά (όπως

παλιά) αλλά πολιτισμικά, στη βάση της πολιτισμικής συγγένειας των

πληθυσμών τους. Δηλ. ηγεμονεύει σε κράτη που ορίζονται ως εθνικά

και που ο πληθυσμός τους ορίζεται ως ενιαίο έθνος

o Η εμφάνιση και διάδοση του ρομαντισμού οδηγεί πρώτον στην

εξιδανίκευση της λαϊκής κουλτούρας και τέχνης, πράγμα που

προσφέρει καλλιτεχνική νομιμοποίηση στον εθνικιστικό πυρετό της

εποχής αλλά και δίνει αφορμή για την ανάπτυξη της λαογραφίας και

γενικά την επανεκτίμηση της περιφρονημένης για καιρό λαϊκής

παράδοσης και δεύτερον στην καθιέρωση της λατρείας στον καλλιτέχνη

και στην δημιουργική φαντασία κι όχι πλέον στην αφοσίωση στον

νεοκλασικισμό και στα αρχαία πρότυπα, δίνοντας έμφαση στην

προσωπική καλλιτεχνική έκφραση

Οι παραπάνω αλλαγές επηρέασαν το είδος της πολιτισμικής ιεραρχίας που

εγκαθίδρυσε η αστική τάξη. Τα χαρακτηριστικά της είναι:

o Ο ορισμός της υψηλής τέχνης διευρύνθηκε και συμπεριέλαβε τα έργα

των μεγάλων καλλιτεχνών όλων των παρελθόντων εποχών του δυτικού

κόσμου. Την ίδια εποχή κάθε χώρα της Δύσης καθιέρωσε έναν κανόνα

- 29 -

υψηλής εθνικής τέχνης, που περιλαμβάνει τους πιο διακεκριμένους

εθνικούς καλλιτέχνες και τα έργα τους. Προσαρμογή της υψηλής τέχνης

στις ιδεολογικές απαιτήσεις του εθνικισμού

o Στον 18ο αιώνα η αρχική διαμόρφωση της έννοιας της υψηλής τέχνης

από τους αστούς διανοούμενους και καλλιτέχνες πραγματοποιήθηκε

στο πλαίσιο του ανταγωνισμού με το φεουδαρχικό καθεστώς με κύριο

στόχο την αντιπαράθεση ενός προτύπου ορθολογικής σκέψης,

αληθινής και ηθικής τέχνης προς την επιτήδευση, την ελαφρότητα της

αυλικής τέχνης. Τώρα όμως η αστική τάξη δεν διεκδικεί αλλά

υπερασπίζεται τα προνόμια που έχει κατακτήσει. Η υψηλή τέχνη έχει

ως κύριο στόχο την αντιπαράθεση ενός πρότυπου αυθεντίας, αισθητικά

και ηθικά ανώτερης τέχνης προς την κερδοσκοπική, αισθητικά και ηθικά

μαζική τέχνη που καταναλώνουν τα λαϊκά στρώματα

o Αριστοκρατία => χαρακτήριζε το αισθησιακό ιδεώδες της από την

ανωτερότητα φυσική και αυτονόητη, που απορρέει από τα κληρονομικά

της προνόμια. Αστική τάξη => προσέδωσε στο δικό της ιδεώδες μια

εξωστρέφεια, με τη βοήθεια μιας σειράς θεσμών αναγόρευσε σε

δημόσιο πρότυπο αισθητικής αγωγής και δημιουργίας (οι θεσμοί είναι

εκπαίδευση, μουσεία, κριτική)

Ανακεφαλαίωση : η υψηλή τέχνη στον 19ο αιώνα καθιερώνεται για να

συνοψίσει το αισθησιακό ιδεώδες μιας κοινωνικής τάξης που θεωρεί τον εαυτό

της ως φυσικό και νόμιμο κληρονόμο μιας μακραίωνης καλλιτεχνικής

παράδοσης, στην οποία βρίσκει την έκφραση και την επιβεβαίωση του

γούστου της, των ηθών, των θεσμών και της ηθικής της.

1.3.2 Το τέλος της υψηλής τέχνης; Κριτική και υπέρβαση της υψηλής τέχνης τον 20ο αιώνα

Τον 20ο αιώνα η εμφάνιση και διάδοση νέων ΜΜΕ (όπως φωτογραφία,

φωνογραφία, κινηματογράφος, ραδιόφωνο, τηλεόραση) θεωρήθηκαν ότι

απειλούν την πολιτισμική ιεραρχία που είχε καθιερωθεί τον προηγούμενο

αιώνα

- 30 -

Συντηρητικοί διανοούμενοι όπως : Eliot, Leavis, Gasset καταγγέλλουν τη

νόθευση που υφίσταται η υψηλή τέχνη, όταν παύει να είναι αποκλειστικό

προνόμιο των λίγων και εκλεκτών και ανησυχούν για τη διατάραξη που μπορεί

να προκαλέσει στις κοινωνικές και πολιτισμικές ιεραρχίες

Αριστεροί διανοούμενοι επαναλαμβάνουν το κατηγορητήριο των δημοφιλών

τεχνών, προσδίδοντάς του μια αντικαπιταλιστική κατεύθυνση

Και οι δύο κριτικές αποδέχονται την πολιτισμική ιεραρχία και καταγγέλλουν τη

γιγάντωση της μαζικής κουλτούρας ως απειλή για τη παραδοσιακή λαϊκή

κουλτούρα, για μια εθνική πολιτισμική ταυτότητα και για την υψηλή τέχνη

ΜΑΖΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΥΨΗΛΗ ΤΕΧΝΗ

19ος αιώνας => αρχιτεκτονική μεγαλοπρέπεια των κτιρίων, τα οποία χτίζονται

για να στεγάσουν μουσεία, θέατρα ή μουσική. Η υψηλή τέχνη κατέστει ως ένα

είδος κοσμικής θρησκείας και τους θεσμούς αυτούς ως ναούς (τελετουργικό).

Όμως σύμφωνα με Walter Benjamin με την ανάπτυξη των ΜΜΕ της

φωτογραφίας, της ραδιοφωνίας, του κινηματογράφου όλα τα παραπάνω

κλονίζονται.

Οι επικριτές καταδίκασαν τα νέα μέσα ως φορείς μιας αντιαισθητικής χαμηλής

κουλτούρας αλλά και ως υπονομευτές της μοναδικότητας της υψηλής τέχνης.

Η μαζική παραγωγή των αριστουργημάτων της υψηλής τέχνης ε τη μορφή

χαρτόδετων βιβλίων τσέπης, φωνογραφικών δίσκων, φωτογραφιών κ.λ.π. έχει

ως συνέπεια την υποβάθμιση, την εμπορευματοποίηση και τελικά την

εξομοίωση της υψηλής τέχνης με τη μαζική κουλτούρα

Benjamin => εγκωμιάζει το ρόλο των ΜΜΕ ως προς την απομυθοποίηση της

κοσμική θρησκείας της τέχνης και στην κατάργηση των τελετουργιών της.

Εκτιμά θετικά το γεγονός ότι μέσα απ’ αυτά είναι τεχνικά εφικτά, εύκολη και

φτηνή η αναπαραγωγή των έργων τέχνης. Η πληθώρα των αντιγράφων των

έργων τέχνης τα καθιστά προσιτά και διαθέσιμα στον καθένα, σε όποιο χώρο,

χρόνο ή για όποιο σκοπό ο καθένας επιθυμεί. Έτσι χάνουν την αίγλη και

γίνονται οικεία και προσιτά.

Andre Malraux => το πλήθος των αντιγράφων τέχνης συγκροτεί ένα

«φανταστικό μουσείο» που περιλαμβάνει την τέχνη όλων των λαών και

εποχών. Αυτό το μουσείο συνιστά υπέρβαση του παραδοσιακού μουσείου και

- 31 -

Μουσείο => θεσμός που εισήγαγε οι αστικές επαναστάσεις του 19ου αιώνα,

έβγαλε την τέχνη από τα παλάτια και τις ιδιωτικές συλλογές των ευγενών

θέλοντας να τη μετατρέψει από μέσο διακόσμησης και κοινωνικής προβολής

σε αντικείμενο δημόσιας απόλαυσης και παιδείας. Όμως, αυτό που κατάφερε

ήταν να φετιχοποιήσει και να την ιεροποιήσει καθιστώντας έτσι το μουσείο ως

ναό

Για τον Benjamin & Malraux «το μουσείο χωρίς τοίχους» που δημιούργησαν

τα ΜΜΕ, κατάφερε εν τέλει να εκπληρώσει το αρχικό όραμα του μουσείου, να

είναι προσιτό σε όλους, δηλ. μια εγκυκλοπαίδεια της ανθρώπινης

καλλιτεχνικής δημιουργίας

ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΦΕΤΙΧΙΣΤΙΚΟΥ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ ΤΗΣ ΥΨΗΛΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

Το 19ο αιώνα ο κοινωνιολόγος Thomas Veblen διέκρινε την εμφάνιση ενός

νέου μεσοαστικού στρώματος στην αμερικάνικη κοινωνία, το οποίο

χρησιμοποιούσε την κατανάλωση ως μέσο για την αύξηση του κοινωνικού του

γοήτρου και να τονίσει την κοινωνική υπεροχή, παρά την επαγγελματική του

θέση. Ήταν αγαθά συμβολικής αξίας και όχι χρηστικής. Ο Veblen την

κατανάλωση αυτή την αποκάλεσε «επιδεκτική». Αυτή η κατανάλωση θύμιζε τη

συμπεριφορά μιας άλλης καταργημένης αργόσχολης τάξης, της

αριστοκρατικής

Αριστεροί επικριτές της μαζικής κουλτούρας πρώτοι διέκριναν και κατήγγειλαν

αυτόν τον κοινωνικό φετιχιστικό χαρακτήρα που απέκτησε η υψηλή τέχνη.

Καυτηρίασαν τη ρηχότητα, την υποκρισία και την επιτήδευση που

χαρακτηρίζει τη σχέση της αστικής τάξης με την υψηλή τέχνη

Μελέτες 2 του Bourdieu:

- 32 -

o Μελετά την κοινωνική προέλευση του κοινού των κρατικών

μουσείων => διαπιστώθηκε, ότι παρά το φτηνό ή συχνά δωρεάν

εισιτήριο, το κοινό ήταν ταξικά καθορισμένο, με την πλειοψηφία να

τείνει προς τα μορφωμένα μεσοαστικά στρώματα, ενώ τα λαϊκά

στρώματα απέχουν από τα μουσεία τα οποία τους θυμίζουν ναούς

και το αντιμετωπίζουν με δέος και εχθρότητα

o Συγκέντρωση στοιχείων για τις καλλιτεχνικές και πολιτισμικές

συνήθεις και προτιμήσεις των Γάλλων=> συμπέρασμα πως οι

καλλιτεχνικές διακρίσεις και πολιτισμικές διακρίσεις που αποκτώνται

ή καλλιεργούνται κυρίως στο οικογενειακό και σχολικό περιβάλλον

υπηρετούν το στρατηγικό στόχο της οριοθέτησης και της διατήρησης

των κοινωνικών διαφορών

Η φετιχοποίηση της υψηλής τέχνης δεν είναι παρά το άλλο πρόσωπο της

φετιχοποίησης της κοινωνικής διαφοράς, ενώ η υποτίμηση της μαζικής

κουλτούρας ή της χαμηλής τέχνης αποτελεί το άλλο πρόσωπο του

στιγματισμού του κοινωνικά κατώτερου

ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΚΑΝΟΝΑ

Η υποτίμηση της καλλιτεχνικής ικανότητας των γυναικών διατρέχει όλη την

πολιτισμική ιστορία της Δύσης. Το 19ο αιώνα αποκτά ένα αυστηρά δογματικό

χαρακτήρα η έννοια της υψηλής τέχνης διαμορφώνεται με βάση τον

αποκλεισμό του γυναικείου φύλου.

1980 – φεμινιστική τεχνοκρατική επικέντρωσε την προσοχή της στο εξής

παράδοξο: ότι ενώ απουσιάζουν παντελώς οι γυναίκες από τον κανόνα της

υψηλής τέχνης παρόλα αυτά υπήρχαν ως θέμα ή ως εικόνα έτσι λοιπόν

διαπιστώθηκε πως αυτά τα έργα τέχνης, έχουν συμπράξει στη διαμόρφωση

και επικράτηση μιας καταπιεστικής και αυταρχικής ιδεολογίας, της

πατριαρχίας.

Άλλη κριτική αμφισβήτηση που αναπτύχθηκε έχει σχέση με τον αποκλειστικά

ευρωκεντρικό προσανατολισμό της έννοιας και του κανόνα της υψηλής τέχνης

Πολιτισμική ιεραρχία της αστικής του 19ου αιώνα => εξέφρασε μόνο τον

κοινωνικό αλλά και τον εθνοκεντρικό ναρκισσισμό. Επομένως, για τη

- 33 -

νομιμοποίηση της πολιτισμικής ανωτερότητας της Δύσης έναντι των αποικιών

της

Όπως και στην φεμινιστική κριτική όπου παρατηρήθηκε το φαινόμενο, ενώ

αποκλειόταν οι γυναίκες ως καλλιτέχνες να είναι όμως ένα από τα κυρίαραχα

θέματα της υψηλής τέχνης, έτσι και σ’ αυτήν την περίπτωση οι καλλιτέχνες της

δύσης είχαν ως θέμα τους λαούς που αποίκησαν. Διαπίστωσαν πως η υψηλή

τέχνη αναπαριστούσε τον αλλόφυλο ως πολιτισμικά κατώτερο. Θεωρήθηκε

συνένοχη του ρατσισμού και της αποικιοκρατίας

ΟΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ ΚΑΙ Η ΥΨΗΛΗ ΤΕΧΝΗ

Ιμπρεσιονισμός

Εμφανίσθηκε το 1870 και η απόκλισή του από τους κανόνες της υψηλής

τέχνης δεν ήταν ανεκτή. Παρόλα αυτά σύντομα οι βασικοί εκπρόσωποι

καθιερώθηκαν και τα έργα τους συμπεριλήφθηκαν στις επίσημες μουσειακές

συλλογές

Το ίδιο συνέβη και τον 20ο αιώνα με άλλα ρεύματα όπως τον φουτουρισμό,

τον κυβισμό, τον κονστρουκτιβισμό, τον εξπρεσιονισμό. Το ίδιο συνέβη και με

τοις άλλες τέχνες, λογοτεχνία, μουσική, γλυπτική

Καθοριστικός παράγοντας σ’ αυτήν την εξέλιξη αποτελέσαν οι ίδιοι οι

καλλιτέχνες καθώς θεωρούσαν τους εαυτούς τους συνεχιστές της υψηλής

τέχνης διακρίνοντας το έργο τους από τη μαζική τέχνη

Αυτά τα ρεύματα και κινήματα τα ονομάζουμε ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΤΕΧΝΗ, η

μοντέρνα τέχνη ανακαίνισε ριζικά τις αισθητικές συμβάσεις του κανόνα του

προηγούμενου αιώνα, παρόλα αυτά ενέτεινε περαιτέρω τη διάκριση ανάμεσα

στην υψηλή τέχνη και τη μαζική τέχνη

Εξαίρεση αποτελεί το κίνημα του ΥΠΕΡΡΕΑΛΙΣΜΟΥ, το οποίο επετέθη με

δριμύτητα στις έννοιες του αριστουργήματος, της καλλιτεχνικής ιδιοφυίας και

της παράδοσης, ακόμη και της ίδιας της τέχνης αναμιγνύοντας την υψηλή και

χαμηλή τέχνη

ΥΠΕΡΡΕΑΛΙΣΜΟΣ πρόγονος της ΜΕΤΑΜΟΝΤΕΡΝΑΣ ΤΕΧΝΗΣ, ένα από τα

βασικά χαρακτηριστικά της είναι η ανάμειξη του υψηλού και του χαμηλού, η

υπέρβαση της διάκρισης μεταξύ υψηλής και μαζικής τέχνης

- 34 -

- 35 -

Pop Art (Andy Warhol) => χρησιμοποιεί κάποια από τα πιο δημοφιλή είδη της

μαζικής κουλτούρας όπως κόμικς, διαφήμιση, βιομηχανικό design ως πηγές

για την εικονογραφία του

Λογοτεχνία => περιφρονημένα χαμηλά είδη αποκαθίστανται από

αναγνωρισμένους ποιοτικούς συγγραφείς JAMESON FREDRIC => θυμίζει τη Σχολή της Φραγκφούρτης και καταδικάζει

αυτό το πολιτισμικό φαινόμενο ως σύμπτωμα της ολοκληρωτικής

εμπορευματοποίησης της τέχνης (Αρνητική απαισιόδοξη διάγνωση) KARL MANNHEIM => προβλέπει πως η μείωση της κοινωνικής απόστασης

ανάμεσα στο «χαμηλό» και «υψηλό» θα αποτελέσει την αναγκαία συνέπεια

του κοινωνικού και πολιτισμικού εκδημοκρατισμού της (Αισιόδοξη θετική

διάγνωση)