1

Γιώργος Τσιώλης Επίκουρος Καθηγητής Τµήµα Κοινωνιολογίας Πανεπιστήµιο Κρήτης ΕΝΟΤΗΤΑ 1: ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΣΧΕ∆ΙΑΣΜΟΥ ΤΗΣ ΠΟΙΟΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α: Το επιστηµολογικό υπόβαθρο και τα χαρακτηριστικά της ποιοτικής έρευνας Θέµατα συζήτησης:

Ø Τι είναι «ποιοτική» έρευνα Ø Το επιστηµολογικό υπόβαθρο της ποιοτικής έρευνας. Ø Τα χαρακτηριστικά της ποιοτικής έρευνας. Ø Ενδεικτικά ερευνητικά πεδία και τύποι ερευνητικών ερωτηµάτων στην ποιοτική έρευνα Ø Συνοπτική παρουσίαση τριών κλασσικών (ποιοτικών) ερευνών.

Τι είναι «ποιοτική» έρευνα

Τι είναι έρευνα;

Ø Ένας συστηµατικός τρόπος να βρίσκουµε απαντήσεις σε ερωτήµατα. Τι είναι η επιστηµονική κοινωνική έρευνα;

Ø Ένας τύπος έρευνας, που πραγµατοποιούν κοινωνιολόγοι και κοινωνικοί επιστήµονες, για να απαντήσουν µε επιστηµονικά θεµελιωµένο τρόπο σε ερωτήµατα, που αφορούν την κοινωνική πραγµατικότητα.

Ø Μια προσπάθεια αναπαράστασης (περιγραφής, κατανόησης, εξήγησης) της κοινωνικής πραγµατικότητας µε την εφαρµογή συστηµατικών µεθόδων συλλογής και ανάλυσης εµπειρικών στοιχείων.

Ποια είναι εκείνα τα στοιχεία που διασφαλίζουν τον επιστηµονικό χαρακτήρας της κοινωνικής έρευνας;

Ø Στόχος της έρευνας είναι η θεωρητική αναπαράσταση της κοινωνικής πραγµατικότητας: η κοινωνική επιστήµη αποσκοπεί στη διαµόρφωση ενός συστήµατος από διασυνδεδεµένες αφηρηµένες ιδέες, που συµπυκνώνουν και οργανώνουν τη γνώση µας για τον κοινωνικό κόσµο.

Ø Η θεωρητική αναπαράσταση της κοινωνικής πραγµατικότητας οφείλει να είναι εµπειρικά θεµελιωµένη: η επιστηµονική γνώση αντλεί από και θεµελιώνεται µε βάση εµπειρικά δεδοµένα.

Ø Συστηµατικότητα: η επιστηµονική έρευνα (σχεδιασµός, συλλογή και ανάλυση των δεδοµένων) γίνεται µε τρόπο συστηµατικό και µεθοδικό.

Ø ∆ηµοσιότητα: η επιστηµονική έρευνα οφείλει να κοινοποιείται στην επιστηµονική κοινότητα (αποτελέσµατα και διαδικασία).

Ø Αυτοδέσµευση και αναστοχασµός του ερευνητή: Ο ερευνητή οφείλει να σκέπτεται

2

και να τεκµηριώνει αυτό που κάνει. Ø Η έρευνα είναι µια ανοικτή και χωρίς τέλος διαδικασία: Τα ευρήµατα της

επιστηµονικής έρευνας είναι προς αµφισβήτηση, προς αναθεώρηση και µπορούν πάντοτε να βελτιωθούν.

Το επιστηµολογικό υπόβαθρο της ποιοτικής έρευνας ∆ιαφορετικές επιστηµολογικές προσεγγίσεις στην κοινωνική έρευνα: Θετικιστική vrs Ερµηνευτική προσέγγιση

Η έρευνα αποτελεί µια διαδικασία, που περιλαµβάνει σειρά διληµµάτων, επιλογών και αποφάσεων από την πλευρά του ερευνητή. Οι επιλογές και οι αποφάσεις αυτές σχετίζονται πολύ συχνά µε το «παράδειγµα», που υιοθετεί ο ερευνητής.

Ως «παράδειγµα» ορίζουµε έναν τρόπο θεµελιακής θεώρησης του κόσµου, που περιλαµβάνει τριών ειδών παραδοχές και προϋποθέσεις:

(α) οντολογικές (ποια είναι η φύση της πραγµατικότητας),

(β) επιστηµολογικές (ποια είναι η φύση της γνώσης µας για τα πράγµατα και ποια η σχέση του γνώστη µε αυτό που θα γίνει γνωστό) και

(γ) µεθοδολογικές (πώς µπορεί ο γνώστης να οδηγηθεί στην απόκτηση της γνώσης).

Η κοινωνική έρευνα δύναται να βασίζεται σε τρία παραδείγµατα: το (µετα-)θετικιστικό, το ερµηνευτικό (ή κονστρουκτιβιστικό) και το µετασχηµατιστικό ή κριτικό παράδειγµα. Παρακάτω θα ασχοληθούµε µε τα δύο πρώτα. Κατά κανόνα η ποσοτική έρευνα θεµελιώνεται στο (µετα-)θετικιστικό παράδειγµα, ενώ η ποιοτική στο ερµηνευτικό (κονστρουκτιβιστικό).

Η θετικιστική προσέγγιση «Ο θετικισµός ως επιστηµολογικό ρεύµα αποβλέπει στη συλλογή σταθερών και προβλέψιµων γνώσεων, ικανών να εξηγήσουν τον εξωτερικό κόσµο. Κατασκευάζει θεωρίες αποτελούµενες από γενικές προτάσεις, που εκφράζουν κανονικότητες για τις οποίες έχει διαπιστωθεί ότι διέπουν τον κόσµο (νόµοι). Εξηγώ σηµαίνει ότι δείχνω πως κάτι είναι περίπτωση µιας τέτοιας κανονικότητας» (Ψυχοπαίδης 1996). Βασικές παραδοχές του θετικισµού και του µετα-θετικισµού:

Ø Ύπαρξη µιας ενιαίας και σαφώς παρατηρήσιµης πραγµατικότητας. Η πραγµατικότητα αυτή µπορεί να γίνει γνωστή (να ανακαλυφθεί) µε τη χρήση των κατάλληλων µέσων και εργαλείων. Μετα-Θετικισµός: ∆εν µπορεί να γίνει πλήρως γνωστή λόγω των ορίων του ερευνητή. Μπορεί να γίνει γνωστή µέσα σε ένα φάσµα πιθανοτήτων (πιθανολογικά). Μια υπόθεση δεν µπορεί να επιβεβαιωθεί, αλλά να καταστεί ισχυρότερη, αποκλείοντας τις εναλλακτικές προς αυτήν υποθέσεις.

Ø Σαφής διαχωρισµός µεταξύ παρατηρητή και παρατηρούµενου κόσµου. Μετα-Θετικισµός: Οι θεωρίες και οι γνώσεις του ερευνητή επηρεάζουν τον τρόπο καθώς και αυτό που παρατηρεί).

3

Ø Η επιστηµονική έρευνα µπορεί και πρέπει να είναι απαλλαγµένη αξιών. Ø Στόχος της επιστηµονικής έρευνας είναι η αποκάλυψη αιτιακών νόµων, που υπερβαίνουν

χωρο-χρονικά πλαίσια Ø Η εξήγηση ενός γεγονότος πραγµατοποιείται στον βαθµό που µπορούµε να δείξουµε πως

το γεγονός αυτό αποτελεί περίπτωση ενός νόµου. Ø Η ανακάλυψη αιτιωδών νόµων επιτρέπει την πρόβλεψη. Ø Οι µέθοδοι των φυσικών επιστηµών µπορούν να µεταφερθούν και στις κοινωνικές

επιστήµες (ενιαία επιστηµονική λογική).

Πώς επηρεάζουν οι παραδοχές του θετικισµού την κοινωνική έρευνα:

Ø Εφόσον πρόθεσή µας είναι η συναγωγή καθολικά ισχυόντων νόµων τότε η έρευνα αποσκοπεί στην ανακάλυψη της σύνδεσης αιτίων - συνεπειών (αιτιώδεις σχέσεις).

Ø Για να καταλήξουµε, όµως, σε αιτιακές σχέσεις και σε γενικεύσεις τα δεδοµένα πρέπει να έχουν τυποποιηθεί µε τέτοιο τρόπο ώστε να µπορούν να µετρηθούν [τα εµπειρικά δεδοµένα πρέπει να πάρουν ποσοτική µορφή].

Ø Σκοπός της µέτρησης είναι η καταγραφή της κατανοµής συγκεκριµένων παραµέτρων (µεταβλητές) και η αλληλοσυσχέτισή τους στη βάση της συχνότητας εµφάνισής τους. Π.χ. αντιλήψεις / υπέρ ή κατά του πολιτικού γάµου: κατανοµή/ συσχέτιση µε εκπαιδευτικό επίπεδο και αστικότητα περιοχής. Αν οι απαντήσεις υπέρ του πολιτικού γάµου είναι περισσότερες στους ανθρώπους, που έχουν υψηλό εκπαιδευτικό επίπεδο, τότε µπορεί να συναχθεί ένας γενικός κανόνας, όπως: «όσο ανεβαίνει το εκπαιδευτικό επίπεδο, τόσο οι άνθρωποι διάκεινται ευνοϊκά προς τον πολιτικό γάµο».

Ø Για να είναι δυνατή µια τέτοια συσχέτιση, τόσο η συλλογή του υλικού όσο και η επεξεργασία του οφείλουν να πραγµατοποιούνται κάτω από "αντικειµενικές" και "ουδέτερες" συνθήκες. Να εξασφαλίζεται, επίσης, η αξιοπιστία (reliability): η σταθερότητα του αποτελέσµατος σε επαναληπτικές µετρήσεις υπό παρόµοιες συνθήκες.

Ø Η θετικιστική µεθοδολογία θεωρεί πως η υποκειµενικότητα του ερευνητή δεν έχει θέση στην έρευνα, όταν, δε, υπεισέρχεται έχει διαστρεβλωτικές συνέπειες.

Κριτική στη θετικιστική προσέγγιση:

Ø Οι επιστηµονικοί νόµοι δεν βασίζονται σε σταθερές συµπτώσεις µεταξύ γεγονότων που διαδραµατίζονται στον κόσµο.

Ø ∆εν είναι δυνατόν να διακρίνουµε µεταξύ της γλώσσας της παρατήρησης και της θεωρίας. (Ήδη ο ορισµός του φαινοµένου εµπεριέχει θεωρητικές προϋποθέσεις και προπαραδοχές).

Ø Οι θεωρητικές αντιλήψεις δεν παρουσιάζουν ακριβή αναλογία µε την «πραγµατικότητα», καθώς η αντίληψη για την τελευταία εξαρτάται από τον τρόπο µε τον οποίο αυτή γίνεται αντικείµενο παρατήρησης.

Ø Τα γεγονότα και οι αξίες δεν µπορούν να διαχωριστούν. Ø Αµφισβητείται η κεντρική παραδοχή της θετικιστικής θεώρησης πως κάθε επιστήµονας

που εξετάζει την ίδια πτυχή της πραγµατικότητας βλέπει το ίδιο πράγµα. Και αυτό διότι έχει αποδειχθεί επαρκώς πως αυτό που «βλέπουν» οι παρατηρητές δεν καθορίζεται από τα χαρακτηριστικά του υπό παρατήρηση αντικειµένου, αλλά ότι τα χαρακτηριστικά και οι απόψεις (σκοπιά) του παρατηρητή ασκεί σηµαντική επίδραση.

4

Η ερµηνευτική1 προσέγγιση

Ø Είναι µια προσέγγιση στις κοινωνικές επιστήµες που εστιάζει στην κατανόηση του πώς

οι άνθρωποι κατασκευάζουν τον κοινωνικό τους κόσµο, ορίζουν τις καταστάσεις και δρουν βάσει αυτών των ορισµών.

Ø Πρόδροµος: Ο Wilhelm Dilthey Σύµφωνα µε αυτόν υπάρχουν δύο τύποι επιστήµης, οι φυσική επιστήµη και η επιστήµη του πνεύµατος. Η πρώτη βασίζεται στην «Εξήγηση» (διατύπωση αφηρηµένων αιτιωδών σχέσεων και νόµων). Η δεύτερη βασίζεται στην «Κατανόηση» (η «εµπαθητική» / «ενσυναισθητική» προσέγγιση της βιωµένης εµπειρίας των ανθρώπων σε συγκεκριµένες ιστορικές συνθήκες).

Ø Ο Max Weber υιοθέτησε την έννοια της κατανόησης στο βαθµό που όρισε πως η µελέτη της πλήρους νοήµατος δράσης - ένα από τα βασικά αντικείµενα της κοινωνιολογίας – προϋποθέτει την ανίχνευση των εσωτερικών λόγων και κινήτρων, που ωθούν το άτοµο να δράσει µε τον συγκεκριµένο τρόπο.

Ø Στην ερµηνευτική προσέγγιση υπάγεται η φαινοµενολογική κοινωνιολογία, η εθνοµεθοδολογία, ο κονστρουκτιβισµός, η σχολή της συµβολικής διάδρασης.

Θεµελιακές παραδοχές των θεωρήσεων του ερµηνευτικού παραδείγµατος και οι

µεθοδολογικές συνεπαγωγές τους στην ποιοτική έρευνα.

Η ιδιαιτερότητα του «αντικειµένου» των κοινωνικών επιστηµών οδηγεί στην αναγκαιότητα µιας ειδικής λογικής και µεθοδολογίας στην προσέγγιση των κοινωνικών φαινοµένων (εθνογραφικές µελέτες, «ποιοτική» προσέγγιση). Που έγκειται η ιδιαιτερότητα του κοινωνικού κόσµου;

Ø Ο κοινωνικός κόσµος δεν συγκροτείται ως έχων νόηµα αφ΄ εαυτού, αλλά κατασκευάζεται µέσα από νοήµατα που παράγουν οι άνθρωποι στις καθηµερινές τους διαδράσεις και ως συνέπεια των εγχειρηµάτων τους να τον κατανοήσουν ή να τον εξηγήσουν για λογαριασµό τους. Ως εκ τούτου η πρόσβαση του κοινωνικού ερευνητή στον κοινωνικό κόσµο είναι δυνατή µόνο µέσα από ερευνητικές προσεγγίσεις που δύνανται να ανασυγκροτήσουν τα ατοµικά και συλλογικά πρότυπα νοηµατοδότησης

Ø Η κοινωνική πραγµατικότητα δεν εκλαµβάνεται ως κάτι δεδοµένο και σταθερό, αλλά ως ρέουσα πραγµατικότητα που οφείλει να κατανοηθεί στη δυναµική της διάσταση. Απαιτούνται συνεπώς ευέλικτοι ερευνητικοί σχεδιασµοί και µέθοδοι που δύνανται να συλλάβουν τη δυναµική διάσταση της κοινωνικής πραγµατικότητας.

Ø Η θεµελίωση της κοινωνικής πραγµατικότητας στις νοηµατοδοτήσεις και στις διαδράσεις των κοινωνικών δρώντων συµβαδίζει µε την αναγνώριση της πολυπλοκότητας και πολυσηµίας της κοινωνικής πραγµατικότητας (πολλαπλούς κοινωνικούς κόσµους που έχουν να κάνουν µε τις διαφορετικές οπτικές που µπορεί να απορρέουν από διαφορετικά σηµεία εκκίνησης [«τοποθετήσεις»], π.χ. κοινωνική κατάσταση, τάξη, επάγγελµα, κύρος,

1 Η ερµηνευτική προσέγγιση πήρε το όνοµά της από τον Ερµή (γνώριζε την τέχνη της µαντείας και µπορούσε να ερµηνεύει τις βουλές των θεών προς τους ανθρώπους). Εξέταση κειµένων (συνοµιλία, γραπτό κείµενο ή ακόµη και εικόνες). Σκοπός η αποκρυπτογράφηση του νοήµατος που εµπεριέχεται στο κείµενο.

5

ένταξη σε διακριτή υποκουλτούρα, κ.ά.). Ø Οι άνθρωποι δεν θεωρούνται παθητικά δηµιουργήµατα των κοινωνικών δοµών και των

αντίστοιχων αξιακών συστηµάτων, αλλά υποκείµενα που ερµηνεύουν την πραγµατικότητα, της δίνουν νόηµα και παρεµβαίνουν σε αυτήν. Οι δρώντες έχουν την ικανότητα να ερµηνεύουν τον κόσµο και δρουν βάσει αυτών των ερµηνειών. (∆εν δρουν ούτε ενστικτωδώς, ούτε ακολουθώντας απλώς πολιτισµικές συνταγές). Αυτό σηµαίνει πως ο κοινωνικός ερευνητής, όταν εισέρχεται στο πεδίο της έρευνάς του, συναντά έναν προ-ερµηνευµένο και συµβολικά προ-δοµηµένο από τους δρώντες στην καθηµερινότητα κόσµο. Για να κατανοήσει τον κόσµο αυτόν, αλλά και τη δράση των ανθρώπων εντός του, πρέπει να εστιάσει στον τρόπο µε τον οποίο οι άνθρωποι ερµηνεύουν και δίνουν νόηµα στα πράγµατα εντός των συγκεκριµένων καταστάσεων. Η έρευνα έχει συνεπώς τον χαρακτήρα µιας «ανακατασκευής» (reconstruction).

Ø Σύµφωνα µε την ερµηνευτική ερευνητική κατεύθυνση ο κοινωνικός ερευνητής προσπαθεί να διεισδύσει και να αποκρυπτογραφήσει τον τρόπο µε τον οποίο οι άνθρωποι βιώνουν την κοινωνική τους κατάσταση, νοηµατοδοτούν τη δράση τους, κατανοούν τον κοινωνικό κόσµο και τη θέση τους εντός αυτού, την ιστορία τους. Η διαδικασία της κοινωνική έρευνα θα πρέπει να λαµβάνει έναν επικοινωνιακό και διαλογικό χαρακτήρα. Ο κοινωνικός ερευνητής εισέρχεται στο πεδίο, επικοινωνεί, συνδιαλέγεται µε τους µετέχοντες σε αυτό, επηρεάζει και επηρεάζεται. ∆εν συλλέγει, αλλά (συµ-)παράγει το υλικό του. Η εµπλοκή του ερευνητή στο πεδίο της έρευνας δε θεωρείται διαστρεβλωτικός παράγοντας, αλλά αναγκαία συνθήκη της έρευνας.

Τα χαρακτηριστικά της ποιοτικής έρευνας – συνοπτικά:

Ø Η γνωστική αρχή που διαπερνά την ποιοτική έρευνα είναι η κατανόηση. Η «εκ των έσω»

εξέταση των ερευνώµενων φαινοµένων και χώρων, µέσα δηλαδή από την οπτική των συµµετεχόντων σ΄ αυτά υποκειµένων.

Ø Η ποιοτική έρευνα διέπεται από την αρχή της ανοικτότητας. Σύµφωνα µε την αρχή αυτή ο ερευνητής δεν µπορεί να συγκροτεί προκαταβολικά το αντικείµενο της έρευνάς του, προτού δηλαδή µελετήσει τον τρόπο µε τον οποίο τα δρώντα ή πληττόµενα υποκείµενα νοηµατοδοτούν τα προς διερεύνηση φαινόµενα.

Ø Η ποιοτική έρευνα δίνει έµφαση στην «πλαισίωση». Τα δεδοµένα οφείλουν να συλλέγονται / παράγονται εντός του φυσικού τους πλαισίου και να ερµηνεύονται εντός των πλαισίων στα οποία ανήκουν (π.χ. µια έκφραση οφείλει να εξετάζεται στο πλαίσιο της συνολικής φράσης, αφήγησης ή συνέντευξης).

Ø Ο εξεταζόµενος κοινωνικός χώρος δεν πρέπει να θεωρείται ως οµοιογενής αλλά ως διαφοροποιηµένος ανάλογα µε τις διαφορετικές οπτικές των υποκειµένων και τις διαφορετικές κοινωνικές τους τοποθετήσεις (Π.χ. στην έρευνα ενός ψυχιατρικού ιδρύµατος η εκ των έσω θεώρηση θα πρέπει να συµπεριλαµβάνει τις οπτικές των τροφίµων, του προσωπικού, των γιατρών, καθώς και οι κοινωνικές αντιλήψεις σχετικά µε την ασθένεια ή τον ιατρικό «λόγο»). Η ποιοτική έρευνα οφείλει να εστιάσει στα διαφορετικά επίπεδα και πλαίσια νοήµατος.

Ø Η εµπλοκή του ερευνητή στο πεδίο της έρευνας και η επικοινωνία του µε τα υποκείµενα της έρευνας είναι επιβεβληµένη και δεν εκλαµβάνεται ως ενοχλητικός ή διαστρεβλωτικός παράγοντας. Η υποκειµενικότητα του ερευνητή αλλά και των ερωτωµένων αποτελούν συστατικά της έρευνας (π.χ. ο διαφορετικός τρόπος ερµηνείας

6

των ερωτήσεων από τους ερωτηθέντες). Ο αναστοχασµός του ερευνητή σχετικά µε τις δράσεις του και τις παρατηρήσεις στο πεδίο, οι εντυπώσεις του, επιδράσεις, αισθήµατα καταγράφονται στο ηµερολόγιο της έρευνας και χρησιµοποιούνται στην ερµηνεία.

Ø Η ποιοτική έρευνα ξεκινά κατά κανόνα µε την ανάλυση µεµονωµένων περιπτώσεων (στην ολότητά τους – ολιστική προσέγγιση) και στη συνέχεια συγκρίνοντας τις περιπτώσεις µεταξύ τους προχωρά σε γενικότερα συµπεράσµατα.

Ø Η ποιοτική έρευνα χειρίζεται ως εµπειρικά δεδοµένα της κατά κανόνα κείµενα (κείµενα συνεντεύξεων, καταγραφές επιτόπιας παρατήρησης, γραπτά τεκµήρια, δηµοσιεύσεις στον τύπο, έγγραφα, εικόνες, βίντεο, κ.ά.).

Ø Η ποιοτική έρευνα δεν έχει σκοπό την επικύρωση / επιβεβαίωση προϋπαρχουσών θεωριών, αλλά την ανακάλυψη νέων πτυχών της κοινωνικής ζωής και την ανάπτυξη εµπειρικά εµπεδωµένων θεωριών.

Ø Στην ποιοτική έρευνα δεν υπάρχει µία µόνο µέθοδος αλλά ένα φάσµα µεθόδων, από το οποίο ο ερευνητής επιλέγει ανάλογα µε τα ερευνητικά ερωτήµατα και την ερευνητική παράδοση ή προσέγγιση που υιοθετεί.

Ø Η µέθοδος που επιλέγεται πρέπει να είναι συµβατή µε το εξεταζόµενο αντικείµενο και τα ερωτήµατα. ∆εν υπάρχει µόνο µια µέθοδος, που λειτουργεί ως πασπαρτού.

Ενδεικτικά ερευνητικά πεδία και τύποι ερευνητικών ερωτηµάτων στην ποιοτική έρευνα

• Τρόποι βίωσης συγκεκριµένων καταστάσεων και διαδικασιών. • Τρόποι δράσης (προσανατολισµοί, κίνητρα, υπολογισµοί, στρατηγικές). • Τρόποι ορισµού και νοηµατοδότησης. • Τρόποι κατανόησης του εαυτού και συγκρότησης ταυτοτήτων. • ∆ιαδράσεις και πρακτικές εντός τυπικών περιστάσεων ή οργανωµένων πλαισίων (ο

προθάλαµος ενός ιατρείου, το µπαρ, µια δηµόσια υπηρεσία, µια κοινότητα). • Κοινωνικές και πολιτισµικές πρακτικές. • Τρόποι και κώδικες επικοινωνίας. • Τρόποι οικοδόµησης κοινά αποδεκτών παραστάσεων για τον κόσµο ή τα πράγµατα. • Τρόποι ζωής, στυλ / ύφη ζωής, νοοτροπίες. • Πρότυπα ανθρωπίνων σχέσεων και συµβίωσης. • Μορφές οργάνωσης της κοινωνικής ζωής. • Συστήµατα αξιών, κανόνες, ηθικά πλαίσια που προσιδιάζουν σε ιδιαίτερους κοινωνικούς

χώρους (οι ρεµπέτες, οι µάγκες, οι χαρτοπαίκτες, οι πόρνες, τα Α.ΜΕ.Α, οι παραβατικοί νέοι).

• Κυρίαρχοι λόγοι και κοινωνικές αντιλήψεις versus λόγοι των υπεξούσιων. • Οργάνωση της καθηµερινής ζωής σε συγκεκριµένους κοινωνικούς χώρους (εργασιακός

χώρος, το σχολείο, άσυλα).

Ένα παράδειγµα: αν το ερευνητικό µας ενδιαφέρον αφορά στη θεµατική «γηρατειά», τότε έχουµε τις παρακάτω δυνατότητες για να προσεγγίσουµε πτυχές της συγκεκριµένης θεµατικής:

Α. ∆ιερεύνηση του τρόπου βίωσης της διαδικασίας της γήρανσης και της κατάστασης των γηρατειών, διερεύνηση της οπτικής των ηλικιωµένων έναντι συγκεκριµένων καταστάσεων - (ανοικτή συνέντευξη).

Β. Μελέτη διαδράσεων µεταξύ ηλικιωµένων, ποια είναι τα θέµατα των συζητήσεών τους, πώς οικοδοµούν κοινά αποδεκτές παραστάσεις για τον κόσµο (συζήτηση σε οµάδα, focus

7

group). Γ. ∆ιερεύνηση των διαδράσεων και της επικοινωνίας µεταξύ των γενεών εντός του

πλαισίου της οικογένειας. (Συνεντεύξεις και συζητήσεις εντός της οικογένειας). ∆. ∆ιερεύνηση του τρόπου µε τους οποίους οι νέοι συµπεριφέρονται προς τους

ηλικιωµένους (συµµετοχική παρατήρηση, οπτικοακουστική καταγραφή σκηνών – βιντεοσκοπήσεις).

Ε. Η διερεύνηση της κοινωνικής πραγµατικότητας εντός ενός γηροκοµείου (συµµετοχική παρατήρηση, οπτικοακουστική καταγραφή σκηνών – βιντεοσκοπήσεις).

ΣΤ. Η διερεύνηση του τρόπου µε τον οποίο γίνεται το θέµα των γηρατειών αντικείµενο διαπραγµάτευσης σε διάφορα είδη λόγων (π.χ. τηλεοπτικός λόγος, ιατρικός λόγος κ.ά.) – ο τρόπος µε τον οποίο τα γηρατειά «κατασκευάζονται» ως κοινωνικό φαινόµενο (Ανάλυση λόγου – Discourse analysis).

Συνοπτική παρουσίαση τριών κλασσικών (ποιοτικών) ερευνών. (Τι ερωτήµατα µπορούµε να θέσουµε στην ποιοτική έρευνα;)

Α. William Whyte: Street Corner Society (1943)

Εθνογραφική έρευνα σχετικά µε µια συµµορία του δρόµου σε µια µεγαλούπολη των Η.Π.Α. (Βοστώνη) κατά τη δεκαετία του 30, που ο ερευνητής χρησιµοποίησε ως ερευνητικό υλικό παρατηρήσεις, σηµειώσεις, σχεδιάσµατα και άλλες πηγές. Η έρευνα παρουσίασε µια δυναµική τοπική υποκουλτούρα νεαρών ιταλών µεταναστών δεύτερης γενιάς. Ερευνητικά ερωτήµατα: Ø Πώς παράγουν νεαροί µετανάστες µια παραβατική υποκουλτούρα; Ø Πώς αντιλαµβάνονται τις προοπτικές ζωής τους; Ø Πώς αντιδρούν στο περιβάλλον τους; Ø Ποιες µορφές οργάνωσης δηµιουργεί η οµαδική τους ζωή;

Ο ερευνητής απέκτησε πρόσβαση στην οµάδα των νεαρών ιταλών µεταναστών µέσω ενός προσώπου – κλειδιού (key-person). Μετά από διετή συµµετοχική παρατήρηση («παρατήρηση πλήρους συµµετοχή ή υπό κάλυψη») µπόρεσε να συλλέξει πληροφορίες σχετικά µε κίνητρα, αξίες, στάσεις, τρόπους ζωής, καθώς και την κοινωνική οργάνωση, τους τρόπους δόµησης των κοινωνικών σχέσεων.

Η έρευνα διερεύνησε εκ των έσω µια άγνωστη πλευρά της κοινωνικής ζωής, έναν µη οικείο κοινωνικό κόσµο.

Μια σηµαντική δυσκολία ήταν η κοινωνική και πολιτισµική ετερογένεια ανάµεσα στον ερευνητή και την οµάδα που διερεύνησε. Εξ αυτού προέκυψε η ανάγκη αποκωδικοποίησης των τρόπων και των στοιχείων της επικοινωνίας τους, η ανίχνευση των νοηµατικών αξόνων, η κατανόηση των τρόπων δράσης και των επιλογών τους, η κατανόηση των µηχανισµών που συντελούν στην εύρυθµη λειτουργία της οµάδας, η σύλληψη των αξιολογικών θεµελιώσεων της δηµόσιας και ιδιωτικής ζωής των ατόµων. Επίσης ο προσδιορισµός των σχέσεων των υποπολιτισµικών οµάδων µε φορείς εξουσίας (αστυνοµία) και τους θεσµούς (οικογένεια, εκπαίδευση, οικονοµία).

8

Β. Erving Goffman : Άσυλα (1961)

Η έρευνα αποσκοπούσε στην µελέτη των «ολοπαγών ιδρυµάτων» (“total institutions”). Ως τέτοιο ορίζεται ένας «τόπος διαµονής και εργασίας, όπου ένας µεγάλος αριθµός ατόµων που βρίσκονται στην ίδια κατάσταση, αποκοµµένα από την ευρύτερη κοινωνία για ένα σηµαντικό χρονικό διάστηµα, διάγουν µαζί µια έγκλειστη, τυπικά διευθυνόµενη καθηµερινότητα»

Ο Goffman µελέτησε τη συγκρότηση του κοινωνικού κόσµου των εγκλείστων όπως αυτός βιώνεται από τους ίδιους. Ερευνητικά ερωτήµατα: Ø Τι σηµαίνει να ζει κανείς ως τρόφιµος σε µια ψυχιατρική κλινική; Ø Ποιες συνέπειες επιφέρει ο εγκλεισµός στην ταυτότητα των τροφίµων; Ø Ποιες στρατηγικές εφαρµόζουν οι τρόφιµοι για να διαφυλάξουν την ταυτότητά τους εντός των συνθηκών που επικρατούν εκεί;

Ο ερευνητής εστίασε στα δοµικά γνωρίσµατα, που χαρακτηρίζουν τα «ολοπαγή ιδρύµατα», όπως η κλειστότητα, ο ορθολογισµός, ο γραφειοκρατικός έλεγχος, η επιτήρηση. Αποκάλυψε διαδικασίες κοινωνικού ελέγχου και πειθάρχησης των τροφίµων, εσωτερικών διαχωρισµών µεταξύ τροφίµων και προσωπικού, ελέγχου στον χρόνο και τον χώρο. Μελέτησε την επιβολή µιας ταυτότητας στους τροφίµους σύµφωνη µε τους στόχους, τις αξίες και τις αντιλήψεις του ιδρύµατος.

Στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος βρίσκεται η διαδικασία δόµησης του εαυτού, είτε όταν πρόκειται για την επιβολή µιας νέας (ιδρυµατικής) ταυτότητας, είτε όταν πρόκειται για την υπεράσπισή του σε περιπτώσεις που ο εαυτός απειλείται ή προσβάλλεται.

Περιγράφονται διαδικασίες «περιστολής του εαυτού» µέσα από ευτελιστικές διαδικασίες (ρήξη µε προγενέστερους ρόλους, µετατροπή τροφίµου σε κωδικοποιηµένο αντικείµενο, αποστέρηση της ιδιοκτησίας, απογύµνωση από τη συνηθισµένη εµφάνιση, εξαναγκασµός υιοθέτησης µειωτικών στάσεων, κ.ά).

Εντοπίζονται τρόποι «λαθροβίωσης» στο ίδρυµα: διαθέσιµα τεχνήµατα και πρακτικές που, χωρίς να προκαλούν ευθέως το προσωπικό, επιτρέπουν στους τροφίµους να επιτύχουν απαγορευµένες ικανοποιήσεις ή επιτρεπτές µε απαγορευµένα µέσα και να διαφυλάσσουν έτσι µια αίσθηση αυτενεργού εαυτού και ελέγχου πάνω στο περιβάλλον του (ειρωνεία, υποκριτική συµπεριφορά, υπερβολική προσαρµογή, κρυφές συµµαχίες µε το προσωπικό, εξεγέρσεις, κ.ά.). Μεθοδολογικές επιλογές: Ø Επιτόπια παρατήρηση («πλήρης συµµετοχή ή υπό κάλυψη»): σκοπός η κατανόηση του πολιτισµικού πλαισίου της υπό παρατήρηση οµάδας Ø Ποικιλία πηγών εµπειρικής τεκµηρίωσης: σηµειώσεις από το πεδίο της έρευνας, αποκόµµατα εφηµερίδων, φανταστικά παραδείγµατα, λογοτεχνικά αποσπάσµατα και αφηγήσεις.

Γ. Jahoda M., Lazarsfeld P. & Zeisel H. Οι άνεργοι του Marienthal. Μια κοινωνιογραφική διερεύνηση των συνεπειών της µακροχρόνιας ανεργίας (1933)

9

Η έρευνα πραγµατοποιήθηκε στο οµώνυµο αυστριακό χωριό από την ερευνητική οµάδα του Ινστιτούτου Ψυχολογίας του Πανεπιστηµίου της Βιέννης στα 1931, όπου µετά το κλείσιµο της µοναδικής βιοµηχανικής µονάδας (κλωστοϋφαντουργία) οι περισσότεροι κάτοικοι έµειναν άνεργοι. Κεντρικό ερευνητικό ερώτηµα: Ø Ποιες είναι οι συγκεκριµένες συνέπειες της ανεργίας, οι επιδράσεις της στη σωµατική και ψυχική υγεία, η επίδρασή της στις κοινωνικές σχέσεις και τα κοινωνικά δίκτυα; Ø Πώς αντιµετωπίζουν τις επιπτώσεις αυτές τα άτοµα εντός της τοπικής κοινότητας;

Η ερευνητική οµάδα αποτελούµενη από ψυχολόγους, κοινωνιολόγους και γιατρούς συνέλεξε εµπειρικό υλικό από ποικίλες πηγές (δηµοτολόγιο, αστυνοµικό αρχείο, αρχείο ένωσης καταναλωτών, αποτελέσµατα εκλογών, στοιχεία κινητικότητας του πληθυσµού, συνεντεύξεις δασκάλων και ιερέων, εκθέσεις µαθητών, βιογραφίες 32 ανδρών και 30 γυναικών, ερωτηµατολόγια, καταγραφή συζητήσεων σε δηµόσιους χώρους κ.α.).

Εντυπωσιακός φαντάζει επίσης ο πλουραλισµός αλλά και η πρωτοτυπία των ερευνητικών στρατηγικών που εφαρµόστηκαν: αρχειακή έρευνα, ερωτηµατολόγια, βιογραφικές συνεντεύξεις, συνεντεύξεις µε τοπικούς παράγοντες, συµµετοχική παρατήρηση, µετρήσεις, κ.ά. Εντύπωση προκαλούν, για παράδειγµα, οι µετρήσεις της ταχύτητας βαδίσµατος των ανέργων στο δρόµο για τη διακρίβωση του δυναµικού ενέργειας των υποκειµένων.

Πολλές ενέργειες, άλλωστε, είχαν το χαρακτήρα της έρευνας δράσης, αφού η ερευνητική οµάδα οργάνωσε προγράµµατα παροχής ιατρικής περίθαλψης, ψυχολογικής υποστήριξης, δραστηριότητες ψυχαγωγίας για τους νέους και τις γυναίκες.

Η ανάλυση του πλούσιου υλικού διήρκεσε έξι µήνες και η ερευνητική οµάδα κατέληξε σε σηµαντικά συµπεράσµατα. Τα κυριότερα από αυτά είναι: Ø Με το κλείσιµο του εργοστασίου που αποτελούσε το κέντρο της κοινωνικής ζωής του χωριού µειώνεται το φάσµα των κοινωνικών εκδηλώσεων. Όλες οι δραστηριότητες σε ατοµικό και συλλογικό επίπεδο υποχωρούν και παρατηρείται κάµψη στο δυναµικό ενέργειας των άνεργων κατοίκων. Ø Παρατηρείται αλλαγή στην αίσθηση και βίωση του χρόνου καθώς και στον τρόπο αξιοποίησής του. Οι εργάτες χάνοντας την εργασία τους απώλεσαν και τα σταθερά σηµεία προσανατολισµού και οργάνωσης του καθηµερινού τους χρόνου. Αδυνατούν, συνεπώς, να οργανώσουν και να αξιοποιήσουν το χρόνο τους. Οι ηµέρες µοιάζουν α-διάφορες και κενές περιεχοµένου. Ø Η διαδικασία βίωσης της κρίσης ακολουθεί µια δυναµική εξέλιξη. Έτσι µετά το αρχικό σοκ, ακολουθεί µια φάση εγρήγορσης και εξωστρέφειας, για να καταλήξουν στην απογοήτευση και την απόγνωση. Ø Η υλική ένδεια παράγει διαφορετικά αποτελέσµατα ως προς την οικογενειακή συνοχή από οικογένεια σε οικογένεια. Έτσι σε άλλες οικογένειες επιφέρει συσπείρωση, ενώ σε άλλες οδηγεί στην εκδήλωση συγκρούσεων.

Συνοπτική περιγραφή της ποσοτικής και της ποιοτικής προσέγγισης Η ποσοτική προσέγγιση βρίσκει κατά κύριο λόγο την εφαρµογή της στις δειγµατοληπτικές

εµπειρικές έρευνες. Αποσκοπεί στην αποκάλυψη γενικών κανονικοτήτων ή τάσεων, που διέπουν τα κοινωνικά φαινόµενα, µέσω της διερεύνησης των φαινοµένων αυτών σε πλήθος

10

περιπτώσεων. Μέσω της εξέτασης µεγάλου όγκου περιπτώσεων εξισορροπούνται οι ιδιοµορφίες των µεµονωµένων περιπτώσεων και, ως εκ τούτου, οι κανονικότητες ή οι τάσεις που προκύπτουν µπορούν να θεωρηθούν ως γενικώς ισχύουσες. Οι περιπτώσεις, που περιλαµβάνονται στην έρευνα, δεν εξετάζονται στην ολότητά τους, αλλά µόνον σε σχέση µε εκείνες τις παραµέτρους, η συσχέτιση των οποίων ερευνάται. Οι παράµετροι αυτές παίρνουν τη µορφή µεταβλητών και η συσχέτισή τους, που ελέγχεται εµπειρικά, παίρνει τη µορφή υποθέσεων.

Στην ποσοτική έρευνα τα δεδοµένα θα πρέπει να τυποποιηθούν για να µπορούν να µετρηθούν, έτσι ώστε οι µεταβλητές να λάβουν αριθµητική τιµή και µέσω στατιστικών αναλύσεων να ελεγχθούν οι συσχετίσεις και οι συνδιακυµάνσεις τους. Οι ποσοτικές έρευνες ακολουθούν ως επί το πλείστον έναν αυστηρό και προκαθορισµένο ερευνητικό σχεδιασµό, σύµφωνα µε τον οποίο οι περισσότερες κρίσιµες αποφάσεις έχουν ληφθεί από τον ερευνητή πριν από τη διεξαγωγή της επιτόπιας έρευνας στο ερευνώµενο πεδίο. Εκείνο, δε, που επιδιώκεται εντέλει είναι ο εµπειρικός έλεγχος προδιατυπωµένων ερευνητικών υποθέσεων, οι οποίες έχουν συναχθεί παραγωγικά (deductive) από συγκεκριµένα θεωρητικά πλαίσια. Σύµφωνα µε την ποσοτική προσέγγιση, κάθε έρευνα οφείλει να πληροί τα κριτήρια της εγκυρότητας2, της αντιπροσωπευτικότητας3, της αξιοπιστίας4 και της αντικειµενικότητας5. Όταν πληρούνται τα κριτήρια αυτά, τότε ο ερευνητής µπορεί να υποστηρίξει πώς τα ευρήµατά του δύνανται να γενικευτούν.

Από την άλλη πλευρά, οι ερευνητές που υιοθετούν την ποιοτική προσέγγιση αντιλαµβάνονται την κοινωνική ζωή ως µια ρέουσα πραγµατικότητα και προσπαθούν να την κατανοήσουν στη δυναµική της διάσταση. ∆ίνουν ιδιαίτερη έµφαση στους τρόπους µε τους οποίους ερµηνεύεται, βιώνεται και (ανα-)παράγεται ο κοινωνικός κόσµος από τους κοινωνικούς δρώντες µέσα στο πλήθος των καθηµερινών τους διαδράσεων και πρακτικών. Επιδιώκουν, κατά συνέπεια, να εξετάσουν τα ερευνώµενα φαινόµενα «εκ των έσω», µέσα δηλαδή από την οπτική, τις εµπειρίες και τις ιστορίες των συµµετεχόντων σε αυτά υποκειµένων. Η ποιοτική προσέγγιση µελετά τα κοινωνικά φαινόµενα στην πολλαπλότητα τους και εστιάζει στη διαφοροποίηση και στην ποικιλία της κοινωνικής ζωής. Ως εκ τούτου δεν αναζητούνται µόνον οι αντιπροσωπευτικές, αλλά και οι «αρνητικές» (negative) ή οι «αποκλίνουσες» (deviant) περιπτώσεις. Οι περιπτώσεις εξετάζονται και ερµηνεύονται εντός των πλαισίων στα οποία τοποθετούνται⋅ δίδεται, δε, έµφαση στην πολυπλοκότητά τους και γι αυτό υιοθετείται η ολιστική τους προσέγγιση και αποφεύγεται ο κερµατισµός τους σε επιλεγµένες παραµέτρους (µεταβλητές).

Σκοπός της έρευνας κατά την ποιοτική προσέγγιση δεν είναι ο έλεγχος προδιατυπωµένων υποθέσεων, αλλά η ανακάλυψη νέων πτυχών και διαστάσεων του εξεταζόµενου αντικειµένου και η σε βάθος κατανόησή του. Για τον λόγο αυτό οι ποιοτικές έρευνες υιοθετούν ευέλικτα ερευνητικά σχέδια, τα οποία δύνανται να επαναπροσδιορίζονται σε όλες τους τις πτυχές κατά τη 2 Η εγκυρότητα συνδέεται µε τη διασφάλιση ότι η τεχνική της έρευνας είναι ενδεδειγµένη για το συγκεκριµένο αντικείµενο µελέτης. 3 Η αντιπροσωπευτικότητα συνδέεται µε τη διασφάλιση ότι οι επιλεγµένες περιπτώσεις µπορούν να θεωρηθούν επαρκώς ενδεικτικές του ερευνώµενου πληθυσµού. 4 Η αξιοπιστία αναφέρεται στη συνέπεια και τη σταθερότητα της ερευνητικής τεχνικής. Μια µέτρηση είναι, για παράδειγµα, αξιόπιστη αν δίνει όµοια αποτελέσµατα όσες φορές και αν επαναληφθεί σε παρόµοιες συνθήκες. 5 Η αντικειµενικότητα αναφέρεται στην ελαχιστοποίηση της προσωπικής ανάµειξης και της υποκειµενικής κρίσης του ερευνητή.

11

διάρκεια της ερευνητικής διαδικασίας και βάσει ερευνητικών ευρηµάτων που προκύπτουν ήδη από τα αρχικά στάδια της έρευνας. Σύµφωνα µε την ποιοτική προσέγγιση, η θεωρητική επεξεργασία και η εµπειρική διερεύνηση δεν διαχωρίζονται ως δύο διακριτά στάδια του ερευνητικού έργου, αλλά διαπλέκονται διαλεκτικά τροφοδοτώντας η µία την άλλη.

Η εµπλοκή του ερευνητή στο πεδίο της έρευνας και η επικοινωνία του µε τα υποκείµενα της έρευνας θεωρείται, σύµφωνα µε την ποιοτική προσέγγιση, επιβεβληµένη και δεν εκλαµβάνεται ως διαστρεβλωτικός παράγοντας. Ο αναστοχασµός του ερευνητή σχετικά µε την παρουσία του στο πεδίο, οι παρατηρήσεις, οι εντυπώσεις του, τα συναισθήµατά του καταγράφονται στο ηµερολόγιο της έρευνας και αξιοποιούνται κατά την ερµηνεία των δεδοµένων.

12

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β: Σχεδιασµός της ερευνητικής διαδικασίας στην ποιοτική έρευνα Θέµατα συζήτησης:

Ø Τι περιλαµβάνει ο σχεδιασµός της ερευνητικής διαδικασίας στην ποιοτική έρευνα. Ø Η διαµόρφωση των ερευνητικών ερωτηµάτων (στάδια). Ø ∆ύο εκδοχές στη σχέση µεταξύ θεωρίας και έρευνας: επαλήθευση vrs ανακάλυψη.

Ο σχεδιασµός της ερευνητικής διαδικασίας στην ποιοτική έρευνα.

Υπάρχει σχεδιασµός στην ποιοτική έρευνα;

Πολλοί ερευνητές της ποιοτικής κατεύθυνσης αρνούνται την αναγκαιότητα ερευνητικού σχεδιασµού, υποστηρίζοντας πως η ποιοτική έρευνα έχει έναν διερευνητικό και ρευστό χαρακτήρα (ευέλικτο σχέδιο) άρα δεν είναι δυνατός ένας εκ των προτέρων πλήρης σχεδιασµός. Αυτή η άποψη είναι λανθασµένη. Ο ερευνητικός σχεδιασµός είναι απαραίτητος στην ποιοτική έρευνα τόσο για ενδογενείς (αυτοέλεγχος) όσο και για εξωγενείς λόγους (παρακολούθηση της εξέλιξης της ερευνητικής διαδικασίας από τρίτους, όπως χρηµατοδότες, οργανισµούς κ.ά.). Ο σχεδιασµός οφείλει να περιλαµβάνει τα παρακάτω στοιχεία:

1. Προσδιορισµός της ερευνητικής περιοχής και των στόχων της έρευνας. 2. Θεωρητική προεργασία - Επιλογή εννοιολογικού πλαισίου για την προσέγγιση των

εξεταζόµενων φαινοµένων, ∆ιατύπωση εννοιών και σχηµάτων θεωρητικής ευαισθητοποίησης. Αποφάσεις σχετικά µε το είδος της θεωρητικής µορφής που θα λάβουν τα ευρήµατά (πυκνή περιγραφή, τυπολογία, εµπειρικά θεµελιωµένη θεωρία, κ.ά.).

3. ∆ιατύπωση ερευνητικών ερωτηµάτων. 4. Επιλογή µεθόδων παραγωγής δεδοµένων - Έλεγχος της συµβατότητας των µεθόδων µε

τα ερευνητικά ερωτήµατα. 5. Προετοιµασία για την πρόσβαση στο πεδίο (αναζήτηση ανθρώπων – κλειδιών και

«θυροφυλάκων»). 6. Επιλογή στρατηγικής δειγµατοληψίας. 7. ∆ιευθέτηση ενδεχόµενων δεοντολογικών ζητηµάτων. 8. Εκτίµηση πρακτικών ζητηµάτων. 9. Σκέψεις ως προς τους τρόπους ανάλυσης δεδοµένων. 10. Σκέψεις για τους τρόπους δηµοσιοποίησης των ερευνητικών ευρηµάτων

Η διαµόρφωση των ερευνητικών ερωτηµάτων (στάδια):

Κατά την αρχική διαµόρφωση των ερευνητικών ερωτηµάτων στην ποιοτική έρευνα

ακολουθούνται τα εξής στάδια: Α. Προσδιορισµός της θεµατικής περιοχής που θέλετε να ερευνήσετε. Ο προσδιορισµός της θεµατικής περιοχής είναι το σηµείο εκκίνησης µιας έρευνας. Σε αυτή τη φάση θα πρέπει να προσπαθήσετε να καταγράψετε το θεµατικό επίκεντρο της έρευνας, έστω και σε µια ασαφή και δοκιµαστική µορφή.

13

Β. Ερευνώντας το υπόβαθρο. Στη συνέχεια ερευνάται το σχετικό υπόβαθρο της έρευνας που προτιθέµεθα να πραγµατοποιήσουµε: 1. Βιβλιογραφική επισκόπηση (αναζήτηση της σχετικής ερευνητικής βιβλιογραφίας και των σχετικών θεωρητικών προσεγγίσεων): 2. Αναζήτηση στοιχείων σχετικά µε το πεδίο της έρευνας. Αναζήτηση ιστορικών στοιχείων, δηµοσιευµάτων στον τύπο, σχετικών λογοτεχνικών κειµένων, κινηµατογραφικού υλικού (φιλµ, ντοκιµαντέρ). 3. ∆ικτύωση µε ανθρώπους που διεξάγουν ή έχουν διεξαγάγει έρευνα στο ίδιο πεδίο ή µε την ίδια µέθοδο. 4. Τεχνικές εµπλουτισµού των ιδεών από ανθρώπους που έχουν µια εξειδικευµένη γνώση του χώρου. (συνεντεύξεις µαζί τους, άτυπες συνοµιλίες, brainstorming, focus group). Γ. Περιορισµός του θεµατικού εύρους της έρευνας µε ερωτήµατα και υπο-ερωτήµατα.

Ø Μετατροπή της θεµατικής περιοχής σε ερευνητικά ερωτήµατα, τέτοια που να είναι δυνατόν να διερευνηθούν εµπειρικά.

Ø Προσδιορισµός των ερευνώµενων µονάδων (χώρος, χρονικό πλαίσιο).

Ο χρόνος παγίωσης των ερωτηµάτων διαφοροποιείται στα ευέλικτα από τα προκαθορισµένα σχέδια. Ωστόσο και στα ευέλικτα σχέδια θα πρέπει να γίνεται προσπάθεια περιορισµού των ερωτηµάτων, τα οποία βέβαια κατά τη διάρκεια της έρευνας µπορεί να µετασχηµατιστούν ή να αναπτυχθούν.

Ατυχή ερευνητικά ερωτήµατα:

- Ερωτήµατα που δεν µπορούν να διερευνηθούν εµπειρικά; (π.χ. Πρέπει να θεσπιστεί η θανατική ποινή για τους εµπόρους ναρκωτικών;).

- Ερωτήσεις που αντιστοιχούν περισσότερο σε γενικές θεµατικές περιοχές και όχι σε ερευνητικά ερωτήµατα. (π.χ. Η εγκληµατικότητα των νέων).

- Ασαφή ή πολύπλοκα ερωτήµατα (π.χ. Η κοινωνική διαστρωµάτωση επηρεάζει την εγκληµατικότητα των νέων;).

14

∆ύο εκδοχές της σχέσης µεταξύ θεωρίας και έρευνας: επαλήθευση vrs ανακάλυψη.

Α. Προκαθορισµένο σχέδιο – έλεγχος θεωρίας – ποσοτική έρευνα. Β. Ευέλικτο σχέδιο – παραγωγή θεωρίας – ποιοτική έρευνα

Προκαθορισµένο σχέδιο – έλεγχος θεωρίας – ποσοτική έρευνα.

Η ερευνητική διαδικασία διαπερνάται από την υποθετικο-παραγωγική (hypothetic-deductive) προσέγγιση. (Ως τέτοια ορίζεται η άποψη ότι η επιστήµη προχωράει µε την παραγωγή υποθέσεων από τις θεωρίες, οι οποίες ελέγχονται για την αλήθεια ή το ψεύδος τους µέσω της παρατήρησης και του πειραµατισµού. Είναι το αντίθετο της επαγωγικής προσέγγισης, που προτείνει ότι οι θεωρίες µπορούν να προέλθουν σωρευτικά από τις παρατηρήσεις.

Τα ζητήµατα που τελούν υπό διερεύνηση οφείλουν, εντασσόµενα σε ένα συγκεκριµένο θεωρητικό σύστηµα, να µετασχηµατιστούν σε ερευνητικές υποθέσεις. Η ερευνητική διαδικασία έχει ως στόχο τον εµπειρικό έλεγχο των υποθέσεων αυτών.

Μια τέτοια διαδικασία εξελίσσεται έχοντας µια σταθερή, αµετάβλητη και δύσκαµπτη µορφή που περιλαµβάνει συνήθως τρία µεταξύ τους διακριτά και αλληλοδιαδοχικά στάδια.

Η εξέλιξη της ερευνητικής διαδικασίας έχει ως εξής (Βλ. παρακάτω Σχήµα): üΕπιλέγεται αρχικά η θεωρία που αποτελεί το εννοιολογικό πλαίσιο για την ανάλυση του υπό έρευνα ζητήµατος. ü∆ιατυπώνονται συγκεκριµένες ερευνητικές υποθέσεις (προτάσεις σχετικά µε αιτιώδεις εξηγήσεις που περιλαµβάνουν τουλάχιστον µια ανεξάρτητη και µια εξαρτηµένη µεταβλητή και τίθενται σε εµπειρικό έλεγχο) και προσδιορίζονται οι µεταβλητές (µια έννοια ή η εµπειρική της µέτρηση που µπορεί να λάβει πολλαπλές τιµές). üΑποφασίζεται ο τρόπος επιλογής του δείγµατος και η τεχνική συλλογής του υλικού. --- ü Η ερευνητική οµάδα συλλέγει το εµπειρικό υλικό. Η επιλογή των εµπειρικών στοιχείων καθορίζεται και περιορίζεται από το περιεχόµενο της υπόθεσης που τίθεται υπό έλεγχο. --- üΑναλύονται τα στοιχεία µε τη χρήση στατιστικών µεθόδων και ερµηνεύονται τα αποτελέσµατα σχετικά µε το κατά πόσο επαληθεύουν ή διαψεύδουν τις θεωρητικές υποθέσεις.

Στις έρευνες που πραγµατοποιούνται υπό το πρίσµα του υποθετικο-παραγωγικού παραδείγµατος χρησιµοποιούνται κατά κύριο λόγο ποσοτικές µέθοδοι και ως εµπειρικό υλικό επιλέγονται τυποποιηµένα στοιχεία που είναι εύκολα µετρήσιµα.

Ως εργαλείο συλλογής υλικού επιλέγεται κατά κανόνα το τυποποιηµένο ερωτηµατολόγιο µε κλειστού τύπου ερωτήσεις, έτσι ώστε να είναι δυνατή η στατιστική ανάλυση των δεδοµένων που αντιστοιχούν στις µεταβλητές και η εξέταση των µεταξύ τους συσχετίσεων.

Η θεωρία, σύµφωνα µε την αντίληψη αυτή, µέσα από την εµπειρική της επαλήθευση αναδεικνύει τις αιτιώδεις συνδέσεις των µεταβλητών και προχωρά σε γενικεύσεις σχετικά µε τις κανονικότητες που διέπουν τα προς διερεύνηση κοινωνικά φαινόµενα. Η διατύπωση γενικών κανόνων ή τάσεων γύρω από κοινωνικά φαινόµενα έχει ως αποτέλεσµα να εξηγούνται οι µεµονωµένες περιπτώσεις µέσω της υπαγωγής τους στους νόµους αυτούς.

15

Σχήµ

α6 : Τα

στάδ

ια τ

ης ε

ρευν

ητικ

ής δ

ιαδι

κασί

ας: δ

ύο δ

ιαφο

ρετι

κά υ

ποδε

ίγµα

τα.

Α

. Η κ

οινω

νική

έρε

υνα

ως

γραµ

µική

δια

δικα

σία.

6 Περ

ιλαµ

βάνε

ται

στο

Γιώ

ργος

Τσι

ώλη

ς: Ι

στορ

ίες

ζωής

και

βιο

γραφ

ικές

αφη

γήσε

ις.

Η β

ιογρ

αφικ

ή πρ

οσέγ

γιση

στη

ν κο

ινω

νιολ

ογικ

ή πο

ιοτι

κή

έρευ

να. Κ

ριτι

κή. 2

006.

Ειλ

ογή

θεω

ρίας

Σ

χηµα

τισµ

ός

υοθ

έσεω

ν Μ

ετατ

ρο

ή τω

ν υ

οθέσ

εων

σε

µετα

βλητ

ές

και δ

είκτ

ες.

Ειλ

ογή

το

υ δε

ίγµα

τος

Συλ

λογή

το

υ εµ

ει

ρικο

ύ υλ

ικού

Εεξ

εργα

σία

του

υλ

ικού

Έλε

γχος

τω

ν υ

οθέσ

εων

16

Β. Η

κοι

νωνι

κή έ

ρευν

α ω

ς κυ

κλικ

ή - δ

ιαλε

κτικ

ή δι

αδικ

ασία

.

Π

ερίπ

τωση

Α

Περ

ίπτω

ση Γ

Π

ερίπ

τωση

Β

Θεω

ρητι

κές

ρο

αραδ

οχές

, Έ

ννοι

ες,

Κατ

ηγορ

ίες,

Γν

ώσε

ις.

Συλ

λογή

- Ε

εξ

εργα

σία

Συλ

λογή

- Ε

εξ

εργα

σία

Συλ

λογή

-

Ε

εξερ

γασί

α

Εµ

ειρι

κά

θεµε

λιω

µέν

η θε

ωρί

α

17

Σηµεία κριτικής στο υποθετικό-παραγωγικό υπόδειγµα της ποσοτικής έρευνας: Τα σηµεία κριτικής στο υποθετικό-παραγωγικό υπόδειγµα της ποσοτικής

έρευνας εστιάζονται κυρίως στα εξής δύο σηµεία: (α) τάση αναγωγής της πολυπλοκότητας της κοινωνικής ζωής σε θεωρητικά σχήµατα και µεταβλητές που ορίζονται από τον ερευνητή εκ των προτέρων, και (β) αυστηρός διαχωρισµός της φάσης της παραγωγής των υποθέσεων από αυτήν του ελέγχου τους.

Σχετικά µε το (α) Ø Η εκ των προτέρων επιλογή του θεωρητικού πλαισίου και διατύπωση ερευνητικών υποθέσεων λειτουργούν ως προκρούστεια κλίνη του ερευνητή, ο οποίος διαχειρίζεται µε τέτοιο τρόπο τα δεδοµένα, ώστε να ταιριάξουν στο θεωρητικό του σχήµα. Ø Το τεχνικό οπλοστάσιο της ποσοτικής µεθοδολογίας (ποσοτικοποίηση, µετρήσεις, στατιστικές) εµποδίζει τον ερευνητή να έρθει σε επαφή µε το αντικείµενο της µελέτης του, όπως αυτό είναι συγκροτηµένο στον κόσµο της καθηµερινότητας. Επίσης, µειώνουν, την κοµψότητα, την πολυπλοκότητα και την πολυσηµία του κοινωνικού κόσµου και επιβάλλουν µια παραµορφωτική αίσθηση της κοινωνικής πραγµατικότητας που βασίζεται στην τυποποίηση.

Σχετικά µε το (β) Ø Στην ποσοτική µεθοδολογία δόθηκε υπερβολική σηµασία σε τεχνικές ελέγχου των υποθέσεων. Με αυτόν τον τρόπο όµως παραµελήθηκε η διαδικασία παραγωγής των ενδεδειγµένων για τη διερεύνηση του συγκεκριµένου ζητήµατος υποθέσεων. Ø Η δυνατότητα διατύπωσης υποθέσεων που έχουν απτές αναφορές στον εµπειρικό κόσµο απαιτεί την εξοικείωση µε τα προς διερεύνηση πεδία του κοινωνικού κόσµου.

18

Ευέλικτο σχέδιο – παραγωγή θεωρίας – ποιοτική έρευνα.

Το «ευέλικτο ερευνητικό σχέδιο» αποτελεί µια ερευνητική στρατηγική

σύµφωνα µε την οποία το ερευνητικό σχέδιο αναπτύσσεται (µετασχηµατίζεται) κατά τη διάρκεια της διαδικασίας συλλογής και ανάλυσης των δεδοµένων και σύµφωνα µε αυτήν. Εφαρµόζεται κατά κανόνα στην ποιοτική έρευνα.

Το ευέλικτο ερευνητικό σχέδιο θεµελιώνεται στην αρχή της ανοικτότητας (Prinzip der Offenheit). Σύµφωνα µε την αρχή αυτή ο ερευνητής θα πρέπει να είναι προσεκτικός σε µια προκαταβολική συγκρότηση του αντικειµένου της έρευνάς του. Προτού προβεί σε εννοιολογικές κατηγοριοποιήσεις και στη διατύπωση υποθέσεων, ο κοινωνικός ερευνητής οφείλει κατ΄ αρχάς να αναλύσει τα συστήµατα αναφορών και τις νοηµατοδοτήσεις των δρώντων υποκειµένων εντός ενός χωρο-χρονικά ορισµένου κοινωνικού πλαισίου που µελετά. Μια σηµαντική πρακτική συνέπεια της αρχής της "ανοικτότητας" είναι η «αποφυγή του σχηµατισµού υποθέσεων εκ των προτέρων».

Η υιοθέτηση του ευέλικτου ερευνητικού σχεδίου δεν σηµαίνει, ωστόσο, ότι η κοινωνική έρευνα αποτελεί µια µη συστηµατική και χωρίς θεωρητικό υπόβαθρο διαδικασία. Η θεωρία εµπλέκεται ουσιαστικά στην ερευνητική διαδικασία.

Οι θεωρητικές προκατανοήσεις του ερευνητή, έννοιες και κατηγορίες που προέρχονται από το "οπλοστάσιο" της κοινωνικής θεωρίας, αλλά και τα συµπεράσµατα άλλων οµοειδών ερευνών αποτελούν σηµαντικά µέσα ευαισθητοποίησης (sensitizing concepts), που παρέχουν στον ερευνητή "θεωρητική ευαισθησία" (theoretical sensitivity). Ως τέτοια ορίζεται η ικανότητα του ερευνητή να αναγνωρίζει µέσα στο εµπειρικό υλικό σηµαντικές θεωρητικές κατηγορίες και να παράγει συσχετισµούς µεταξύ αυτών των κατηγοριών. Η επεξεργασία του υλικού εµπνέεται από τις θεωρητικές προκατανοήσεις του αναλυτή, αλλά και τις µετασχηµατίζει. Επίσης, καθοδηγεί την επιλογή των εποµένων περιπτώσεων στη βάση θεωρητικών κριτηρίων, τα οποία προκύπτουν σταδιακά από την ανάλυση του εµπειρικού υλικού που έχει συλλεχθεί έως εκείνη τη στιγµή.

Η συλλογή νέων περιπτώσεων τερµατίζεται, όταν επέλθει ο θεωρητικός κορεσµός, όταν δηλαδή οι πρόσθετες περιπτώσεις παύουν να εµπλουτίζουν τις υπάρχουσες εννοιολογικές κατηγορίες.

Συνεπώς, η ερευνητική διαδικασία κατανοείται ως ένας συνεχής "διάλογος" µεταξύ του διαρκώς εµπλουτιζόµενου θεωρητικού πλαισίου και του εµπειρικού υλικού.

Η οπτική αυτή επιτάσσει µια ευελιξία στην ερευνητική διαδικασία, η οποία στις ποιοτικές έρευνες δε διαθέτει την άκαµπτη, στεγανοποιηµένη και τριχοτοµηµένη δοµή που παρουσιάζει στις ποσοτικές έρευνες.

Έτσι, ο σχεδιασµός της έρευνας, η συλλογή του υλικού κατά την επιτόπια έρευνα και η ανάλυση του υλικού δεν µπορούν να ιδωθούν ως τρεις διακριτές αλληλοδιαδεχόµενες φάσεις, αλλά ως αλληλεξαρτώµενες διαδικασίες που τροφοδοτεί η µια την άλλη. (Βλ. παραπάνω Σχήµα Β. Η κοινωνική έρευνα ως κυκλική - διαλεκτική διαδικασία).

Η συγκεκριµενοποίηση των ερωτηµάτων της έρευνας, η επιλογή των

περιπτώσεων και η ανάπτυξη των εννοιολογικών κατηγοριών και υποθέσεων δεν αποφασίζεται αµετάκλητα από την αρχή, αλλά προσδιορίζεται και επαναπροσδιορίζεται στην πορεία της έρευνας.

19

Χαρακτηριστικά της διάρθρωσης της ερευνητικής διαδικασίας στην ποιοτική έρευνα (συνοπτικά):

Ø Ανοικτά ερευνητικά ερωτήµατα που δύνανται να τροποποιηθούν. Ø Άρση του διαχωρισµού της φάσης της παραγωγής από εκείνη της επεξεργασίας των δεδοµένων. Ø ∆ιατύπωση υποθέσεων σε όλη τη διάρκεια της ερευνητικής διαδικασίας. Ø Σταδιακή επιλογή του δείγµατος παράλληλα µε τις φάσεις παραγωγής και επεξεργασίας των δεδοµένων.