1

Η ελαστικοποίηση της εργασίας και το νέο ‘πρεκαριάτ’ στις

συνθήκες του ευέλικτου καπιταλισμού

Zαϊμάκης Γιάννης

Γκράφιτι που απεικονίζει την αγωνία μιας νέας γενιάς που ζει σε συνθήκες επισφάλειας για

ένα άγνωστο μέλλον

Εισαγωγή

Η επέλαση του νεοφιλελευθερισμού σε παγκόσμιο επίπεδο τα τελευταία τριάντα

χρόνια έχει φέρει σημαντικές αλλαγές στον κόσμο της εργασίας με την εμφάνιση ενός

συλλογικού σώματος ‘απασχολήσιμων’ και εμπορεύσιμων εργαζομένων, οι οποίοι

βιώνουν τον εφιάλτη των ελαστικών σχέσεων εργασίας ζώντας σε συνθήκες συνεχούς

ανασφάλειας με περιορισμένες προσδοκίες κοινωνικής ανέλιξης. Σύμφωνα με την

προσέγγιση του Guy Standing στην καινοτόμο μελέτη του «Πρεκαριάτ: η νέα

επικίνδυνη τάξη», που βρίσκεται στο επίκεντρο της αναλυτικής σκοπιάς αυτού του

Ο Γιάννης Ζαϊμάκης είναι Αναπληρωτής Καθηγητής στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου

Κρήτης

2

άρθρου, αυτή η πολυπληθής μάζα ανθρώπων καταλαμβάνει το ένα τέταρτο της

παγκόσμιας εργατικής δύναμης και αποτελεί μια οιονεί κοινωνική τάξη που θα

επηρεάσει θετικά ή αρνητικά το πολιτικό και οικονομικό μέλλον των σύγχρονων

κοινωνιών. 1

Το πρεκαριάτ (precariat) ή πρεκαριάτο (precariato) είναι μια αμφίσημη

κοινωνική κατηγορία που συγκροτείται από ετερόκλητους πολίτες, εν μέρει

προλετάριοι σε επισφαλείς συνθήκες απασχόλησης που παλινδρομούν ανάμεσα στην

ευέλικτη και κακοπληρωμένη εργασία στην ανεργία. Η έννοια του πρεκαριάτ

αποτελεί ένα νεολογισμό που συνδυάζει το επίθετο precarious (επισφαλής) και την

κατάληξη του ουσιαστικού proletariat (προλεταριάτο) για να υποδηλώσει τόσο την

εμπειρία της εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης στις συνθήκες του ευέλικτου

καπιταλισμού όσο και την δυνατότητα της διαμόρφωσης ενός νέου πολιτικού

υποκειμένου.

Η ανάδυση του νέου πρεκαριάτ συνδέεται με μια μακρόσυρτη διαδικασία που

συνδέεται με την εμφάνιση νέων τύπων οργάνωσης της παραγωγής και των

επιχειρήσεων (πολυεθνικές-διεθνικές) στα χρόνια της ραγδαίας παγκοσμιοποίησης, τη

μετατόπιση μεγάλου μέρους της παγκόσμιας παραγωγής σε περιοχές του τρίτου

κόσμου και την ανάδυση μιας φτηνής εργατικής δύναμης προερχόμενης από τις χώρες

του τρίτου κόσμου και την πρώην σοσιαλιστικές χώρες. Επιπλέον, η ευελιξία στην

αγορά εργασίας ενισχύθηκε από την αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών και του

αυτοματισμού σε συνδυασμό και την ιλιγγιώδη εξάπλωση της τραπεζικής και

χρηματιστηριακής δραστηριότητας.2

Μέσα στο ρευστό περιβάλλον της μεταβιομηχανικής κοινωνίας οι ευέλικτες

μορφές παραγωγής τείνουν να εξαρτώνται ολοένα και λιγότερο από την εργατική

δύναμη, ιδιαίτερα τη χειρωνακτική. Οι σύγχρονες τεχνικές διακυβέρνησης των

ατομικών και συλλογικών σωμάτων του βιοπολιτικού καπιταλισμού αξιοποιούν μια

εργαλειακή τεχνοεπιστήμη προσανατολισμένη στις ανάγκες της αγοράς. Με όρους

του Μισέλ Φουκώ η τελευταία λειτουργεί ως ένα σύστημα βιοεξουσίας επιδιώκοντας

τον ολοένα και μεγαλύτερο έλεγχο των σωμάτων στον μηχανισμό παραγωγής

αυξάνοντας την παραγωγικότητα και αποδοτικότητα τους δίχως ωστόσο, να

δυσχεραίνει την καθυπόταξη τους στην κουλτούρα της καπιταλιστικής παραγωγής στο

πλαίσιο της οποίας λειτουργούν ως εύχρηστα και πειθήνια όργανα αναπαράγοντας τις

3

σχέσεις κυριαρχίας.3 Αυτή η τεχνοεπιστήμη έχει παίξει σημαντικό ρόλο στην

ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών, του αυτοματισμού, της ρομποτικής, των δικτύων

μηχανοργάνωσης και της πληροφορικής τα οποία σε συνδυασμό με τους μηχανισμούς

της ευελιξίας της παραγωγής σε παγκόσμιο επίπεδο έχουν συμβάλλει στη σημαντική

μείωση της απασχόλησης και το δραστικό περιορισμό των θέσεων εργασίας

επιτρέποντας την μεγιστοποίηση της κερδοφορίας.

Τα προβλήματα της ελαστικοποίησης της εργασίας και οι νέες βιοπολιτικές

της εξουσίας είναι ιδιαίτερα εμφανή στην ελληνική κοινωνία όπου η οικονομική

κρίση διόγκωσε τα υπαρκτά προβλήματα του κόσμου της εργασίας οδηγώντας στη

φτωχοποίηση μεγάλου μέρους της κοινωνίας και την βίαιη περιθωριοποίηση

ευάλωτων κοινωνικών ομάδων. Ανάμεσα σε αυτούς υπάρχουν στρατιές επισφαλώς

εργαζόμενων που είναι ανασφάλιστοι, ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας, χωρίς

κοινωνική συμμετοχή και δικαιώματα, χωρίς οράματα και προσδοκίες για ένα

καλύτερο μέλλον. Πρόκειται για το ελληνικό πρεκαριάτ που συνήθως αγνοείται από

τις επίσημες στατιστικές, δεν βρίσκεται στο επίκεντρο των κοινωνικών πολιτικών των

εκάστοτε κυβερνήσεων και αποκλείεται από τα προγράμματα κοινωνικής προστασίας

βιώνοντας μια κατάσταση αποστέρησης και κοινωνικού αποκλεισμού.

Στο κείμενο αυτό εξετάζονται οι βασικές αλλαγές που έχει φέρει ο νέος

ευέλικτος καπιταλισμός στις εργασιακές σχέσεις και αξιοποιείται η ρηξικέλευθη,

αλλά και αμφιλεγόμενη, μελέτη του Guy Standing για την κοινωνική τάξη του

πρεκαριάτ για να εξεταστούν τα ιδιαίτερα πολιτιστικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά

μιας νέας γενιάς επισφαλώς εργαζομένων που βρίσκονται σε διαρκή ανασφάλεια. Στη

συνέχεια, εξετάζεται η συζήτηση για τον πολιτικό ρόλο του πρεκαριάτ στην

αναζήτηση ενός σεναρίου εξόδου από την κρίση των ευέλικτων μορφών εργασίας,

που σύμφωνα με την προσέγγιση του Standing ακροβατεί ανάμεσα στην κόλαση μιας

φασιστικής εκτροπής και στον παράδεισο μιας μεταρρυθμιστικής ατζέντας που έχει

ως επίκεντρο τη θέσπιση του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος σε οικουμενικό

επίπεδο. Η εργασία ολοκληρώνεται με προβληματισμούς για τη διαχείριση των

αναγκών του πρεκαριάτ στο πλαίσιο της ελληνικής κοινωνίας στην περίοδο της

κρίσης.

Ο κόσμος της εργασίας και ο νέος ευέλικτος εργαζόμενος στο νέο καπιταλισμό

4

Το πλαίσιο των εργασιακών σχέσεων στη σύγχρονη κοινωνία μεταλλάσσεται ραγδαία.

Ο κόσμος της βιομηχανίας και το καθιερωμένο κοινωνικό του πλαίσιο, τα σύγχρονα

εργοστάσια στο περιβάλλον της πόλης, ο βαρύς μηχανικός εξοπλισμός και ο πανταχού

παρόν θόρυβος μαζί με τους πολυπληθείς, κατά κανόνα άνδρες, εργαζόμενους με τις

ομοιόμορφες φόρμες εργασίας υποχωρεί. Στη θέση του έρχεται μια μετανεωτερική

εποχή που χαρακτηρίζεται από τις τεχνολογίες της πληροφορίας και τα δικτυωμένα

γραφεία, με ευέλικτες τεχνικές παραγωγής προσαρμοσμένες στην ποικιλία της

καταναλωτικής ζήτησης και στις κατακερματισμένες προτιμήσεις της αγοράς.4

Με την ανάπτυξη της παγκοσμιοποίησης η κινητικότητα του κεφαλαίου

επέφερε σημαντικές αλλαγές στις εργασιακές σχέσεις σε παγκόσμια κλίμακα. Με το

άνοιγμα της Κίνας και της Ινδίας στις παγκόσμιες αγορές και την κατάρρευση του

υπαρκτού σοσιαλισμού εισήλθε στον παγκόσμιο οικονομικά ενεργό πληθυσμό,

σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του φημισμένου οικονομολόγου Richard Freeman,

ενάμιση τρισεκατομμύριο νέοι εργάτες. Αυτό σήμανε το διπλασιασμό της παγκόσμιας

εργατικής δύναμης, την αλλοίωση της αναλογίας κεφαλαίου-εργασίας σε βάρος της

δεύτερης και την έντονη καθοδική πίεση στους μισθούς και στην εντατικοποίηση της

εργασίας. Στις συνθήκες αυτές μεγάλος μέρος ενός ανειδίκευτου και με χαμηλά

προσόντα εργατικού δυναμικού βρέθηκε ευάλωτο στις πιέσεις του κεφαλαίου να

εργαστεί για βιοποριστικούς λόγους κάτω από την ομπρέλα των ελαστικών σχέσεων

εργασίας με εξευτελιστικές εργασιακές συνθήκες και μισθούς επηρεάζοντας καθοδικά

τη διακύμανση των μισθών σε παγκόσμια κλίμακα.5

Αυτές οι διαδικασίες συνοδεύτηκαν από τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές

διακυβέρνησης και ελέγχου του κόσμου της εργασίας που εφαρμόστηκαν αρχικά από

συντηρητικές (Ρήγκαν και Θάτσερ σε ΗΠΑ και Αγγλία, αντίστοιχα) και στη συνέχεια

σοσιαλδημοκρατικές κυβερνήσεις (Κλίντον και Μπλερ στις ίδιες χώρες) για να

διαχυθούν τελικά σε όλη τον αναπτυγμένο και τον αναπτυσσόμενο κόσμο. Οι

νεοφιλελεύθερες πολιτικές μείωσαν τη δύναμη των εργατικών συνδικάτων

προβάλλοντας έντεχνα μονοδιάστατες εικόνες μιας διεφθαρμένης συντεχνιακής τάξης,

υπονόμευσαν την αξία της κοινωνικής ασφάλισης, μείωσαν τις κοινωνικές δαπάνες

για σύνταξη και κοινωνικές παροχές και περιόρισαν τον κοινωνικό παρεμβατισμό

στην αγορά εργασίας. Παράλληλα, οι εργοδοτικές ενώσεις πίεζαν για το πάγωμα ή τις

5

μειώσεις των μισθών και πέτυχαν την ανατροπή των παραδοσιακών εργασιακών

σχέσεων με την θεσμοποίηση της ευέλικτης και βραχυπρόθεσμης εργασίας και τον

περιορισμό των εργασιακών δικαιωμάτων. Κάτω από αυτές τις συνθήκες το

μεταπολεμικό προλεταριάτο που βίωνε μια σχετική σταθερότητα στην εργασία,

τουλάχιστον στον ανεπτυγμένο κόσμο και σε αρκετές αναπτυσσόμενες κοινωνίες,

μαζί με ένα αυξανόμενο αριθμό επαγγελματιών και μισθωτών σε υπηρεσίες

μετατράπηκε σε μια ετερογενή τάξη επισφαλώς εργαζόμενων.

Η ανάδυση του μοντέλου της ευέλικτης απασχόλησης σηματοδοτούσε και την

ανάδυση νέων ανθρωπολογικών προτύπων στον κοινωνικό κόσμο της εργασίας.

Σύμφωνα με τον Richard Sennett ο νέος καπιταλισμός προαναγγέλλει και την

εμφάνιση ενός τύπου ευέλικτου ανθρώπου, ο οποίος θα πρέπει να μετακινείται από τη

μία θέση εργασίας στην άλλη ή από τον έναν τόπο στον άλλο, θα πρέπει να βρίσκεται

σε μια διαρκή αναζήτηση νέων γνώσεων, δεξιοτήτων και μορφών επαγγελματικής

κατάρτισης και να είναι έτοιμος εγκαταλείψει προγενέστερες εμπειρίες και εργασιακά

πόστα προς όφελος νέων.6 Σε αυτό το περιβάλλον η ευστροφία, η δεκτικότητα και η

προσαρμοστικότητα στις γρήγορες αλλαγές αποτελούν σημαντικά προσόντα για την

ένταξη των εργαζομένων σε μια αγορά εργασίας που ολοένα και περισσότερο

αποδεσμεύεται από τα ρυθμιστικά πλαίσια και τους θεσμικούς διακανονισμούς των

εργασιακών σχέσεων του παρελθόντος. Η απαίτηση για εργασιακή ευελιξία και

προσαρμοστικότητα συνοδεύεται από το συνεχές στρες, το άγχος και την ανασφάλεια

των εργαζομένων που καλούνται να διαχειριστούν το σχεδιασμό των εργασιακών του

βιογραφιών σε ένα ρευστό και ασταθές εργασιακό περιβάλλον.7

Σύμφωνα με την νεοφιλελεύθερη σκέψη της οικονομικής ορθολογικότητας στο

νέο εργασιακό τοπίο η γνωσιακή κατάσταση των εργαζομένων πρέπει να μεταβληθεί

και οι ανθρώπινες δεξιότητες οφείλουν να εναρμονιστούν με τις απαιτήσεις της

παντοδύναμης αγοράς. Η παραγωγικότητα των εργαζομένων, υποστηρίζει ο

Ανδριανόπουλος ένα από τους επιφανείς εκπροσώπους του νεοφιλελευθερισμού στη

χώρα μας, δεν μπορεί να στηρίζεται στις χειρωνακτικές τους δυνατότητες και στη

φυσική παρουσία όσο στον εγκέφαλο και τις γνώσεις. Εφεξής τα νέα προσόντα του

ευέλικτου παραγωγικού εργαζόμενου θα είναι οι ιδέες, η γνώση, η εξειδίκευση, το

ταλέντο και η δημιουργικότητα.8 Η έννοια του ταλέντου και της δημιουργικότητας σε

αυτή την κοσμοθεωρία αποκόπτεται από τα συμφραζόμενα της πολιτιστικής

πρωτοπορίας και υποτάσσεται στην εργαλειακή λογική της αγοράς που διαποτίζει

6

ολοένα και περισσότερο τομείς της κοινωνικής συμβίωσης. Σε αυτόν τον νέο κόσμο η

γνώση οφείλει να προσαρμοστεί στις ανάγκες της διεθνικής αγοράς και οι

εργαζόμενοι να διαμορφώσουν τη μαθησιακή τους πορεία και την εργασιακή τους

σταδιοδρομία στον εργαλειακό τεχνοπολιτισμό του καπιταλισμού της ύστερης

νεωτερικότητας.

Για όσους διαθέτουν ικανότητες ευελιξίας και είναι έτοιμοι να προσαρμοστούν

εργασιακά και γνωσιακά σε αυτήν την νέα πραγματικότητα ο ευέλικτος καπιταλισμός

υπόσχεται ανοδική κοινωνική και οικονομική κινητικότητα χωρίς όρια. Για όσους δεν

μπορούν να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες οι δυνατότητες είναι περιορισμένες.

Είτε θα αναγνωρίσουν την ατομική του αποτυχία και θα επαναπροσαρμόσουν τα

ατομικά σχέδια ζωής σε μια κατεύθυνση προσαρμογής στη νεοφιλελεύθερη

εργασιακή κουλτούρα είτε θα οδηγηθούν στις στρατιές των ανέργων, στους χώρους

των κοινωνικών απόκληρων των ελαστικών μορφών εργασίας.

Οι νεοφιλελεύθερες στρατηγικές κοινωνικής πολιτικής τείνουν να μεταφέρουν

τις ευθύνες της αδυναμίας προσαρμογής των πιο ευάλωτων ομάδων του πληθυσμού

στις ραγδαίες αλλαγές του ευέλικτου καπιταλισμού στην ίδια την κοινωνία και τα

άτομα κατασκευάζοντας θεωρίες για την ατομική και τη συλλογική ευθύνη. Η

εκστρατεία μερίδας του ευρωπαϊκού τύπου ενάντια στους παρασιτικό και σπάταλο

ελληνικό λαό και τις απροσάρμοστες χώρες του ευρωπαϊκού νότου (Πορτογαλία,

Ισπανία, Ελλάδα, Ισπανία) που απεικονίζονται ως τα «γουρούνια» της γηραιάς

ηπείρου (PIGS) αποτελούν παραδείγματα του τρόπου με τους οποίους οι ευρωπαϊκές

ελίτ με τη συνέργεια των χειραγωγημένων ΜΜΕ διαμορφώνουν αποικιοκρατικού

χαρακτήρα στερεότυπα για λαούς για να πείσουν τους ευρωπαϊκούς λαούς για την

αναγκαιότητα του νεοφιλελεύθερων βιοπολιτικών της λιτότητας.

Αυτές οι νεοφιλελεύθερες ιδέες έχουν βρει πρόσφορο έδαφος και στο πεδίο της

κοινωνικής πολιτικής. Όπως έχει επισημαίνει ο Taylor-Gooby, τα ζητήματα

κοινωνικής πολιτικής, όπως η ανεργία, οι περιορισμένες ευκαιρίες για τις γυναίκες, η

φτώχεια ή έλλειψη φροντίδας υγείας και η φτώχεια των ηλικιωμένων τείνουν να

παρουσιάζονται και να κατανοούνται ως αδυναμίες των ίδιων των ατόμων και όχι ως

προβλήματα που συνδέονται όχι με την κοινωνική τάξη και τις δομικές ανισότητες.

Με βάση αυτήν την λογική η κοινωνική πολιτική οφείλει να επηρεάσει την ατομική

συμπεριφορά, να δώσει κίνητρα, να ενεργοποιήσει τους πολίτες και να δημιουργήσει

7

μια κουλτούρα υπευθυνότητας που θα ωθήσει τα άτομα να προσαρμοστούν

εθελούσια στο κυρίαρχο μοντέλο οικονομικής ανάπτυξης.9 Στο μοντέλο της

κυρίαρχης οικονομικής ορθολογικότητας οι επισφαλώς εργαζόμενοι πολίτες οφείλουν

να αναπτύξουν επιχειρηματικές δεξιότητες και ένα ήθος συνεχούς κινητικότητας και

ευελιξίας. Πρόκειται για νέες μορφές εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης που

υπαγορεύονται από τις οικονομικές στρατηγικές του σύγχρονου καπιταλισμού, οι

οποίες υπονομεύουν τις υπαρξιακές και τις κοινωνιοψυχολογικές ανάγκες των

εργαζομένων και εργαλειοποιούν την εργασία υποτάσσοντας την στις απαιτήσεις της

παραγωγής.

Πρεκαριάτ: η νέα επικίνδυνη τάξη;

Η νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση συνέβαλε ανάμεσα στα άλλα και σε σημαντικές

αλλαγές στις ταξικές δομές των σύγχρονων κοινωνιών. Όπως έχει επισημάνει ο

Ronaldo Munck η παγκοσμιοποίηση γεννά μια νέα παγκόσμια εργατική τάξη δια

μέσου της μαζικής επέκτασης και της επιτάχυνσης της καπιταλιστικής συσσώρευσης

και της υπαγωγής των μη καπιταλιστικών και των ριζοσπαστικών εθνικιστικών

χωρών του πλανήτη στη λογική της καπιταλιστικής ανάπτυξης.10

Αυτή η

παγκοσμιοποιημένη εργατική δύναμη, ιδιαίτερα σε περιοχές του ευρωπαϊκού νότου,

βιώνει την πίεση των ελαστικών σχέσεων εργασίας που έχουν οδηγήσει στη

δημιουργία ενός στρατού από ανέργους και χαμηλόμισθους ή ανασφαλείς

εργαζόμενους.

Οι εργασιακές συνθήκες που έχουν διαμορφωθεί στον ευρωπαϊκό νότο με την

εφαρμογή των φιλελεύθερων μέτρων λιτότητας έχουν αναζωπυρώσει ένα διάλογο για

τα ταξικά χαρακτηριστικά των σύγχρονων κοινωνιών, ιδιαίτερα αυτών που

βρίσκονται σε συνθήκες κρίσης. Σε αυτήν την κατεύθυνση έχει έρθει στο προσκήνιο

η έννοια του πρεκαριάτ, μια αναλυτική κατηγορία που έχει έντονο ιδεολογικό φορτίο,

η οποία παραπέμπει είτε σε μια νέα κοινωνική τάξη με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που

την διαφοροποιούν από την παραδοσιακή εργατική τάξη11

ή ως μια εφεδρική στρατιά

αναλώσιμων και εμπορεύσιμων εργαζομένων που χαρακτηρίζεται από την

κατάσταση της επισφάλειας (precarity, pracariousness). Σε κάθε περίπτωση το

8

πρεκαριάτ χαρακτηρίζεται από μια συνθήκη επισφάλειας η οποία μπορεί να

κατανοηθεί ως μια εμπειρία υλικής και υπαρξιακής αβεβαιότητας των εργαζομένων

και των νέων ανθρώπων ως αποτέλεσμα της ευέλικτων σχέσεων εργασίας των

κοινωνιών του ύστερου καπιταλισμού.12

Το πρεκαριάτ χαρακτηρίζεται από ασαφή εργασιακή ταυτότητα, περιορισμένα

εισοδήματα και κοινωνικά δικαιώματα. Αντίθετα από το προλεταριάτο που έχει

μακροχρόνια απασχόληση, καθορισμένο ωράριο και πλαίσιο εργασίας, κάποια μορφή

εργασιακής συνείδησης και ταυτότητας το νέο πρεκαριάτ χαρακτηρίζεται από

ετερογένεια, προέρχεται από διαφορετικά κοινωνικά στρώματα και αποτελείται σε

σημαντικό βαθμό από νέους που δεν αισθάνονται τους εαυτούς τους ως μέρος

κάποιου εργασιακού κινήματος. Το πρεκαριάτ πλευροκοπείται από τις στρατιές των

ανέργων και ένα αποστασιοποιημένο σώμα πολιτών που ζει στο περιθώριο της

κοινωνικής ζωής. Στις κατηγορίες αυτές δεν ανήκουν μόνο κοινωνικά στρώματα που

βρίσκονταν παραδοσιακά στη βάση της κοινωνικής πυραμίδας συνδεδεμένα λίγο-

πολύ με τα διάφορα τμήματα της εργατικής τάξης, αλλά και με ένα στρώμα

νεόφτωχων που προέρχονται από τη μεσαία τάξη και έχει εξωθηθεί στην ανεργία και

στην οικονομική ανέχεια.

Ο Standing εργάστηκε για πολλά χρόνια στην Παγκόσμια Οργάνωση

Εργασίας (International Labour Organization, ILO) και υπήρξε Διευθυντής των

Προγραμμάτων για την Κοινωνική και Οικονομική Ασφάλεια συγκρότησε μια

κοινωνική θεωρία για το πρεκαριάτ, η οποία διαποτίζεται από ένα ιδεότυπο μοντέλο

της επαρκούς εργασίας (decent work) που θα μπορούσε να προσφέρει εργασιακή

ασφάλεια και ευκαιρίες απασχόλησης για όλους. Η μελέτη του για την νέα κοινωνική

τάξη του πρεκαριάτ επικεντρώνεται στις κοινωνικές και πολιτισμικές διαστάσεις των

ελαστικών μορφών απασχόλησης στο σύγχρονο καπιταλισμό αντλώντας αναλυτικά

εργαλεία από τις κοινωνιολογικές θεωρίες του Μαρξ και του Γκορτζ και αφετέρου το

διάλογο για το πρεκαριάτ σε ριζοσπαστικούς επιστημονικούς κύκλους στη χώρα που

ζει (Ιταλία) για τις αλλαγές στον κόσμο της εργασίας.

Η γενεαλογία της συζήτησης για το πρεκαριάτ φαίνεται να πηγαίνει πίσω σε

μια παράδοση λόγων (discourses) για τις «επικίνδυνες κοινωνικές τάξεις» που

συνομιλούσαν με τις μαρξιστικές θέσεις για το λούμπεν προλεταριάτο της

βιομηχανικής κοινωνίας και κρυσταλλώθηκαν στις θεωρίες για την περιθωριακότητα

9

στην Νότιο Αμερική στη δεκαετία του 1960, τις άτυπες μορφές εργασίας στην

Αφρική στη δεκαετία του 1970 και τον κοινωνικό αποκλεισμό στην Ευρώπη, και

ιδιαίτερα τη Γαλλία μετά το 1980. Πρόκειται για επιστημονικές συζητήσεις που

προσπάθησαν να θεωρητικοποιήσουν τύπους εργασίας και ζωής που απέκλιναν είτε

από τις νεοφιλελεύθερες αντιλήψεις μιας αρμονικής κοινωνικής ευταξίας είτε από τη

μαρξιστική θεωρία για τον καπιταλισμό που γεννούσε ένα προλεταριάτο το οποίο θα

έμελε να γίνει ο νεκροθάφτης του.13

Ο Guy Standing προσπαθεί να περιγράψει την κατάσταση των εργαζομένων

στις σύγχρονες νεοφιλελεύθερες κοινωνίες στις οποίες το προλεταριάτο έχει χάσει

την εργασιακή ασφάλεια και σταθερότητα του παρελθόντος και έχει περιορισμένες

δυνατότητες ανοδικής κοινωνικής κινητικότητας μέσω της εκπαίδευσης. Σύμφωνα με

την προσέγγιση του, το πρεκαριάτ είναι μια τάξη σε διαδικασία συγκρότησης που

αποτελείτε από ανθρώπους χωρίς σταθερή απασχόληση που έχουν έλλειψη από επτά

τύπους ασφάλειας που χαρακτήριζαν τον κόσμο της εργασίας της μεταπολεμικής

βιομηχανικής κοινωνίας: πρώτον, ασφάλεια της αγοράς εργασίας

συμπεριλαμβανομένου και ευκαιριών εισοδήματος, δεύτερον, ασφάλεια στην

απασχόληση και προστασία από τις αυθαίρετες απολύσεις, τρίτον, εργασιακή

ασφάλεια με ευκαιρία διατήρησης μιας κατάλληλης θέσης στην απασχόληση,

τέταρτον ασφάλεια στην εργασία συνδεδεμένη με την προστασία από ατυχήματα και

ασθένειες, πέμπτον, ευκαιρίες για απόκτηση προσόντων μέσα από την εκπαίδευση,

έκτον, εγγύηση ενός σταθερού εισοδήματος και έβδομο, αντιπροσώπευση των

συλλογικών δικαιωμάτων των εργαζομένων μέσα από ανεξάρτητα εργατικά

συνδικάτα.

Ζώντας σε συνθήκες φτώχειας το σημερινό πρεκαριάτ χωρίς ουσιαστικά

συλλογικά δικαιώματα τείνει να είναι αποξενωμένο, ανήσυχο και επιρρεπή στο θυμό

και τον οπορτουνισμό στις πολιτικές του τάσεις και στις κοινωνικές του

συμπεριφορές. Όπως συνέβαινε με τους οικιστές (denizens) των ευρωπαϊκών πόλεων

στο παρελθόν που ζούσαν και κατοικούσαν στις πόλεις χωρίς όμως τα πλήρη

δικαιώματα του πολίτη (citizens), έτσι και τα μέλη του πρεκαριάτ λειτουργούν ως

ένας ανθρωπολογικός τύπος ασταθών οικιστών που δεν έχουν καθαρή εικόνα για τον

τύπο της κοινωνίας που θα ήθελαν να ζήσουν και δεν αναγνωρίζουν τους εαυτούς

τους ως μέλη κάποιας εργασιακής κοινότητας με κοινωνική μνήμη και ηθικούς

κανόνες.14

Οι επισφαλώς εργαζόμενοι είναι απομακρυσμένοι από τα εργατικά

10

συνδικάτα, ιδιαίτερα σε μια περίοδο κατά την οποία τα τελευταία έχουν απαξιωθεί

στην κοινωνία. Ο εναγκαλισμός των συνδικάτων με τις κομματικές ελίτ και η

αδυναμία τους να υπερασπιστούν τα δικαιώματα των επισφαλώς εργαζόμενων έχουν

ενισχύσει τις επιφυλάξεις των τελευταίων για τον παραδοσιακό συνδικαλιστικό

κίνημα. Η κουλτούρα της ευελιξίας είναι ένα βασικό στοιχείο στην τεχνική

διακυβέρνησης του πρεκαριάτ. Η καπιταλιστική βιοεξουσία πείθει αυτόν το κόσμο

των σύγχρονων απόκληρων να αναπροσαρμόσει τα σχέδια ζωής της εργασίας μέσα

σε προγράμματα πρακτικής εκπαίδευσης, δια βίου μάθησης και «ακαδημαϊκά»

φροντιστήρια που εξυπηρετούν περισσότερο τις ανάγκες μιας τεχνοκρατικής

νεοφιλελεύθερης γραφειοκρατίας και λιγότερα τις προσδοκίες και τις πραγματικές

ανάγκες των επωφελούμενων.

Δεν χωρά αμφιβολία ότι η προσέγγιση του Standing έχει επιτύχει να

ανανεώσει τη συζήτηση για την εκμετάλλευση της εργατικής τάξης και τις

προοπτικές συγκρότησης ενός νέου πολιτικού υποκειμένου για την κοινωνική

αλλαγή, αλλά θέτει σημαντικά ζητήματα ως προς την εμπειρική της τεκμηρίωση. Σε

μια διεξοδική κριτική ο Munck επισημαίνει ορισμένα σημεία της θεωρίας του

Standing που χρειάζονται επανεξέταση. Η θεωρία χαρακτηρίζεται από ένα

ευρωκεντρικό προσανατολισμό που δείχνει να νοσταλγεί κάτι που έχει περάσει (ένα

ιδανικό Κευνσαϊκό, φορντικό μοντέλο κράτους) που ωστόσο δεν υπήρξε ποτέ η

πραγματικότητα σε άλλες περιοχές του κόσμου όπου η εμπειρία της επισφάλειας

χαρακτήριζε τα παραδοσιακά εργατικά στρώματα και προ της μεγάλης κρίσης που

ξέσπασε στα τέλη της πρώτης δεκαετίας του 2000. Οι πραγματολογικές αναφορές του

Standing για την εμπειρία των ελαστικών σχέσεων εργασία και της επισφάλεια

φαίνεται σε σημαντικό βαθμό να βασίζονται στην εμπειρία των χωρών του

ευρωπαϊκού νότου που σημαδεύτηκε από το τέλος της εποχής της εργασιακής

ασφάλειας και σταθερότητας, όχι μόνο στους κόλπους της χειρωνακτικής αλλά και

της διανοητικής εργασίας (συμπεριλαμβανομένης και της ακαδημαϊκής). Ωστόσο, η

κοινωνική κατάσταση του κόσμου της εργασίας στις χώρες του νότου είναι πολύ

διαφορετική από τις χώρες του ανεπτυγμένου βορρά όπου η επισφάλεια δεν έχει

γενικευμένο χαρακτήρα.15

Πράγματι οι επισφαλείς σχέσεις εργασίας δεν αποτελούν

το κυρίαρχο παράδειγμα στις χώρες του ανεπτυγμένου Βορρά, ιδίως στις

Σκανδιναβικές χώρες, μολονότι όλες οι ενδείξεις δείχνουν ότι το μοντέλο της

ευελιξίας κερδίζει αργά, αλλά σταθερά, έδαφος και σε αυτές τις χώρες.

11

Αλλά και η ίδια η έννοια της επικίνδυνης τάξης, παρά τον προφανή

μεταφορικό της νόημα, φαίνεται να θέτει σημαντικά αναλυτικά προβλήματα αφού

παραπέμπει σε ένα πλαίσιο κοινωνικής παθολογίας. Ωστόσο, το πρεκαριάτ δεν έχει

ούτε τα παραβατικά χαρακτηριστικά του λούμπεν προλεταριάτου του Μαρξ, κάτι

που έχει επισημαίνει και ο ίδιος ο Standing, και δεν συνιστά μια κοινωνική

υποκατηγορία με στοιχεία κοινωνικής παρέκκλισης, όπως ήταν οι εξαθλιωμένοι

άστεγοι και επαίτες των Βρετανικών πόλεων της βιομηχανικής εποχής, οι οποίες

απειλούσαν την κοινωνική ευταξία της ευυπόληπτης αστικής κοινωνίας του

βιομηχανικού καπιταλισμού. Το νέο πρεκαριάτ είναι πολυάριθμο, υπάρχει παντού,

και αποτελεί μια αναλώσιμη και φτηνή εργατική δύναμη που εξυπηρετεί τις ανάγκες

του βιοπολιτικού καπιταλισμού. Ο λόγος του πρεκαριάτ μας δείχνει τη σύνθετη

διαδικασία της ετερογένειας της εργατικής τάξης σε παγκόσμιο επίπεδο και όχι τη

γέννηση μιας νέας κοινωνικής τάξης που είναι σε μια αποκλίνουσα πορεία από το

παραδοσιακό προλεταριάτο. Όπως έχει επισημάνει ο Richard Seymour το πρεκαριάτ

δεν είναι επικίνδυνο, εξωτικό, ανοίκειο, ούτε μια κοινωνική τάξη στη γέννηση της για

να προστατευθεί. Είναι όλοι εμείς καθώς όλοι μας πλέον είμαστε επισφαλείς. Και εάν

όλοι μας είμαστε επικίνδυνοι είναι γιατί πρέπει για να διαλύσουμε την ψευδαίσθηση

της ασφάλειας που μας παρέχουν οι κυρίαρχοι».16

Ανάμεσα στην κόλαση των ευέλικτων σχέσεων και τον παράδεισο του ελάχιστου

εγγυημένου επιπέδου διαβίωσης για όλους

Η επιστημονική συζήτηση για το νέο πρεκαριάτ καταλήγει σε μείζονα πολιτικά

ερωτήματα που αφορούν το ρόλο που μπορεί να παίξει ως ένα οιονεί πολιτικό

υποκείμενο στις τρέχουσες πολιτικές εξελίξεις στις κοινωνίες του ευρωπαϊκού νότου.

Στην ανάλυση του Standing υπάρχει ένα διπολικό σχήμα των πολιτικών στρατηγικών

διαχείρισης των προβλημάτων που αντιμετωπίζει το νέο πρεκαριάτ.17

Από τη μια

πλευρά τοποθετεί τις νεοφιλελεύθερες ‘πολιτικές της κόλασης’ (politics of inferno)

που επιφυλάσσουν περαιτέρω λιτότητα, επέκταση της ανεργίας και της μαύρης

εργασίας των ‘εργαζομένων πτωχών’ και των νεόπτωχων με δραματική επιδείνωση

των εργασιακών σχέσεων ενισχύοντας αυτό που ο κοινωνιολόγος Urlich Beck έχει

ονομάσει κοινωνία του ρίσκου όπου η ζωή γίνεται ένα συνεχές διακινδυνευμένο

12

εγχείρημα.18

Σε αυτό το απαισιόδοξο σενάριο προβλέπεται αυξημένη κοινωνική

ένταση με στροφή του πρεκαριάτ σε αμυντικές στάσεις ξενοφοβίας και

μισαλλοδοξίας συχνά στοιχισμένο πίσω από ακροδεξιούς σχηματισμούς, όπως είναι

Το Κόμμα για την Ελευθερία στην Ολλανδία, το Εθνικό Μέτωπο στην Γαλλία, το

Βρετανικό Εθνικό Κόμμα και η Χρυσή Αυγή στην Ελλάδα.

Σε μια κοινωνία όπου η επισφάλεια, η πρόσκαιρη απασχόληση και η ανεργία

είναι η κανονικότητα το πρεκαριάτ δυσκολεύεται να αποκτήσει σαφή ταξική

συνείδηση και ταυτότητα και να βρει απάνεμο λιμάνι στο σύμπαν της οικονομικής

παραγωγής. Το πρεκαριάτ, συχνά, δεν αναγνωρίζει τον εαυτό ως ταξικό αντίπαλο της

αστικής τάξης ενώ αντίθετα βλέπει με ανταγωνιστική ή εχθρική διάθεση συγγενικές

κοινωνικές ομάδες ή στρώματα στη βάση της κοινωνικής πυραμίδας. Έτσι δρα

απειλητικά απέναντι στους μετανάστες που θεωρεί ότι ευθύνονται για τη δική τους

καθοδική κινητικότητα και τα εργατικά συνδικάτα που θεωρεί πως προστατεύουν

άλλα «προνομιούχα» τμήματα της εργατικής τάξης και τους ασφαλείς εργαζόμενους.

Η απουσία ευκαιριών επαγγελματικής ανέλιξης, εργασιακής ασφάλειας και ενός

καταφυγίου συλλογικής έκφρασης και ταυτότητας ωθεί μέρος του πρεκαριάτ στην

ιστορική αμνησία, στην άρνηση της κοινωνικής του ταυτότητας και στην διολίσθηση

στο ρατσισμό και το φασισμό ως μια μαγική ή φαντασιακή επίλυση των

προβλημάτων του.

Εάν η μια πλευρά του πρεκαριάτ λοξοδρομεί προς αυτές τις πολιτικές της

κόλασης υπάρχει μια άλλη πιο αισιόδοξη προοπτική των πολιτικών του παραδείσου

(politics of paradise) που περνάνε μέσα από μια κουλτούρα περιεκτικής αλληλεγγύης

και υποστηρίζει μια ριζοσπαστική μεταρρυθμιστική ατζέντα μέσα από τη δημιουργία

ενός οικουμενικού, άνευ-όρων μηνιαίου βασικού εισοδήματος το οποίο θα μπορούσε

να συμπληρώσει τις κοινωνικές παροχές με τρόπο ώστε το κάθε μέλος του πρεκαριάτ

να μην εγκαταλείπετε μόνο του σε συνθήκες κρίσης. Αυτό το αισιόδοξο σενάριο δεν

διεκδικεί την διέξοδο σε ένα νέο μοντέλο παραγωγικών σχέσεων ή στον παλμό μιας

επερχόμενης κομμουνιστικής ουτοπίας. Μάλλον δείχνει να προσανατολίζεται προς

την κατεύθυνση μιας ήπιας ουτοπίας (mildly utopia) μιας κοινωνίας της επαρκούς

εργασίας στην οποία τα κοινωνικά δικαιώματα και η απελευθερωτική εκπαίδευση

έχουν σημαντική θέση, οι ευκαιρίες για ανθρώπινη ανάπτυξη και επαγγελματική

ταυτότητα του πρεκαριάτ αποτελούν μέρος ενός εθνικού σχεδιασμού κοινωνικής

13

πολιτικής που υποστηρίζεται και με τη θέσπιση του ελάχιστου εγγυημένου

εισοδήματος.

Πρόκειται για αιτήματα που είχαν διαμορφωθεί στη δεκαετία του 1990 στα

προγράμματα για την απασχόληση που προωθούσε η Παγκόσμια Οργάνωση

Εργασίας με βάση την ιδέα της επαρκούς εργασίας που ήταν συνδεδεμένη με

καταστάσεις ελευθερίας, ισότητας, ασφάλειας και αξιοπρέπειας και θα μπορούσε να

εφαρμοστεί με βάση ένα κοινωνικό συμβόλαιο από τις κυβερνήσεις, τους εργοδότες,

τους εργαζομένους και την κοινωνία των πολιτών. Ωστόσο, αυτά τα φιλόδοξα

προγράμματα κοινωνικής πολιτικής δεν μεταφράστηκαν σε μια ριζική καταπολέμηση

της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού μέχρι και την περίοδο της πρόσφατης

μεγάλης ύφεσης που σηματοδότησε και την κατάρρευση της αξιοπιστίας αυτών των

μεταρρυθμιστικών προταγμάτων.19

Για την χρηματοδότηση μιας πολιτικής κοινωνικής ένταξης του πρεκαριάτ

στην αγορά εργασίας προτείνει τη λύση ενός προοδευτικού αναδιανεμητικού

σχεδιασμού της φορολογικής πολιτικής με αυξημένη φορολογία στις οικονομικές

συναλλαγές και στο οικονομικά κεφάλαιο, μια λύση, ωστόσο, που σύμφωνα με την

κριτική του Schmitt 20

σε συνθήκες κρίσης και δημοσιονομική πίεσης των κρατών και

ιδεολογικής κυριαρχίας ου νεοφιλελευθερισμού φαίνεται εξαιρετικά απίθανο να

μπορεί εφαρμοστεί χωρίς να θίξει άλλες κοινωνικές παροχές του κράτους πρόνοιας.

Ο δρόμος προς τον «εργασιακό παράδεισο» περνά μέσα από την ανάδειξη και

την υπεράσπιση νέων ταυτοτήτων που είναι συνδεδεμένες με κοινωνικά δικαιώματα

σε πολλαπλά επίπεδο (τάξη, φύλο, φυλετική ιδιαιτερότητα κλπ) και την προαγωγή

ενός ήθους περιεκτικής αλληλεγγύης. Για τον Standing το σημερινό πρεκαριάτ έχει

ορισμένες θετικές διαφοροποιήσεις από το μεταπολεμικό προλεταριάτο αφού δεν έχει

το φορτίο των εξαρτήσεων των παραδοσιακών συνδικάτων από τα πολιτικά κόμματα

και δεν αισθάνεται τη δέσμευση απέναντι σε κάποια ορισμένη και σταθερή

εργοδοτική αρχή. Η κοινωνική χειραφέτηση του πρεκαριάτ προϋποθέτει την

ανάπτυξη ενός εναλλακτικού ριζοσπαστικού κινήματος επισφαλών πολιτών που θα

φέρει σημαντικές πολιτικές και κοινωνικές ανατροπές και θα κινείται πέρα από τις

λογικές των εργατικών συνδικάτων και του συντεχνιακής πολιτικής.

Ήδη από το 2002 μετά τις μεγάλες αντικαπιταλιστικές διαδηλώσεις της

Γένοβα η έννοια του κοινωνικού πρεκαριάτ έχει έρθει στο προσκήνιο του λόγου των

14

κοινωνικών κινημάτων όχι μόνο ως ένα θύμα της παγκοσμιοποίησης και της

εκμετάλλευσης των ελαστικοποιημένων μορφών εργασίας αλλά και ως μια κινητήριο

δύναμη για αλλαγές. Το ζήτημα της αυξανόμενης επισφάλεια άρχισε να συσπειρώνει

ετερόκλητες ομάδες που προέρχονται από κινήματα μεταναστών, ομάδες

αριστεριστών, υποστηρικτές της κοινωνικής αυτονομίας και αριστερές φράξιες του

εργατικού κινήματος σε κοινές δράσεις ενεργητικής αντίστασης στις νεοφιλελεύθερες

πρακτικές διακυβέρνησης. Τα κινήματα των πρεκαριάτ πολιτών στον τομέα του

πολιτισμού με τις μεγάλες εκδηλώσεις του κινήματος του Euro Days σε πολλές

ευρωπαϊκές πόλεις και οι συλλογικές δράσεις αντίστασης των εργαζομένων στην ΕΡΤ

στην Ελλάδα είναι μερικά από τα παραδείγματα τέτοιων ενεργητικών αντιστάσεων

των πρεκαριάτ πολιτών.

Αυτά τα παραδείγματα μας δείχνουν ότι η ελαστικοποίηση της εργασίας και

οι νέες μορφές εκμετάλλευσης της μπορεί να συνοδευτεί από νέες μορφές

διεκδικήσεων και νοηματοδοτήσεων. Όπως φαίνεται και από την εθνογραφική

έρευνα του Μάνου Σπυριδάκη, η ανάπλαση των εργασιακών ταυτοτήτων των

επισφαλώς εργαζομένων, είναι μια βασική στρατηγική των εργαζομένων που

επανακαλούν στο κοινωνικό φαντασιακό τη σημασία της εργασίας ως ένα μέσο για

την επιβίωση τους αλλά και ως όχημα για τη συγκρότηση και τη νοηματοδότηση της

προσωπικής ταυτότητας σε ένα αβέβαιο κοινωνικό κόσμο.21

Οι προτάσεις του Standing φέρνουν στο προσκήνιο σημαντικούς

προβληματισμούς για τις κοινωνικές αλλαγές του κόσμου της εργασίας και για τις

πολιτικές καταπολέμησης της επισφαλούς εργασίας. Προσθέτουν ακόμη ορισμένες

φρέσκες ιδέες για τα κοινωνικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά της εργατικής τάξης

στη μεταβιομηχανική κοινωνία. Η προσέγγιση του μας δίνει την ευκαιρία για να

σκεφτούμε ξανά για τα ιδιαιτερότητες της εργατικής τάξης στον ευέλικτο

καπιταλισμό και για τις στρατηγικές του κόσμου της εργασίας σε ένα νεοφιλελεύθερο

κοινωνικό τοπίο. Την ίδια ώρα, η θεωρία του αφήνει πολλά ερωτηματικά. Έχει τα

χαρακτηριστικά μιας νέας κοινωνικής τάξης το νέο πρεκαριάτ ή είναι ένα

συμπλήρωμα της εργατικής τάξης; Αποτελεί μια τάξη σε διαδικασία συγκρότησης ή

απλώς ένας εφεδρικός εργατικός στρατός που γεννιέται σε περιόδους κρίσης και

εξυπηρετεί τις ανάγκες του καπιταλισμού για τη μείωση του εργατικού κόστους;

Μπορεί το πρεκαριάτ, μια κοινωνική κατηγορία με ασαφή θέση στην οικονομική

παραγωγή, να αποτελέσει το νέο δυναμικό πολιτικό υποκείμενο της ταξικής πάλης

15

για τον κοινωνικό μετασχηματισμό; Μπορούν οι προτεινόμενες πολιτικές του

ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος να βρουν πρόσφορο έδαφος σε κοινωνίες κρίσης

που δείχνουν να αποικιοποιούνται ολοένα και περισσότερο από τις φιλελεύθερες

ιδέες;

Τα ερωτήματα αυτά δεν είναι δυνατό να απαντηθούν διεξοδικά στο πλαίσιο

αυτού του κειμένου, μολονότι έχουμε ήδη παρουσιάσει ορισμένες από τις

επιφυλάξεις μας. Υπάρχει, ωστόσο, ένα ζήτημα στο οποίο η ρεφορμιστική θεωρία

του Standing ακυρώνει την προοπτική της ριζοσπαστικής κοινωνικής πάλης του

εργατικού κινήματος αφού αρνείται να αναγνωρίσει το ρόλο που θα μπορούσε να

παίξει στις κοινωνικές αλλαγές η παραδοσιακή εργατική τάξη και συνακόλουθα να

δεχθεί το σενάριο της συμπόρευσης της με το πρεκαρίατ σε κοινούς πολιτικούς

αγώνες. Όπως επισημαίνει ο Ronaldo Munck η υποτίμηση του στρατηγικού ρόλου

του σύγχρονου προλεταριάτου στις κοινωνικές εξελίξεις δείχνει να μην λαμβάνει

υπόψη της την πραγματικότητα των κοινωνικών αγώνων της περιόδου των

τελευταίων κρίσεων σε πολλές χώρες του ευρωπαϊκού νότου όπου:

«το προλεταριάτο με την κλασσική μαρξιστική σημασία, τείνει να γίνει ισχυρότερο

αριθμητικά και πολιτικά. Οι οργανώσεις της ευρύτερης εργατικής τάξης-εθνικά και

υπερεθνικά εργατικά συνδικάτα- κοινωνικά κινήματα και συλλογικότητες από τα

κάτω έχουν αρχίσει να ξαναζωντανεύουν μετά από μια μακρά περίοδο

νεοφιλελεύθερης νύκτας και δεν μπορεί τόσο εύκολα να απορριφθούν ως κατάλοιπα

της ‘παλιάς εργασίας’, όπως ο Standing υποστηρίζει.22

Πίσω από αυτόν το διάλογο με τις διαφορετικές προσεγγίσεις των δύο κοινωνικών

επιστημόνων κρύβεται το μείζον διακύβευμα των κοινωνικών συμμαχιών που πρέπει

να χτιστούν από τον κόσμο της εργασίας για να αντιμετωπιστεί η δυστοπία της

κρίσης και να ξεπεραστούν οι αντιθέσεις που εμφανίζονται στο εσωτερικό των

αδύναμων κοινωνικών τάξεων. Αυτό είναι ένα κρίσιμο ζήτημα αφού οι πολιτικές

διακυβέρνησης του νεοφιλελευθερισμού μέσα από τις πρακτικές του κοινωνικού

αυτοματισμού μεταφέρουν έντεχνα το πεδίο της ταξικής αντιπαράθεσης από το

δίπολο εργασία-κεφάλαιο στις κοινωνικο-οικονομικές διαφοροποιήσεις ιδιαίτερων

στρωμάτων και ομάδων της εργατικής τάξης (ασφαλισμένοι-ανασφάλιστοι, δημόσιοι-

16

ιδιωτικοί υπάλληλοι, μόνιμοι-επισφαλώς εργαζόμενοι κλπ.) ενισχύοντας έτσι

κατακερματισμένους κοινωνικούς αγώνες και ετερόκλητα πλαίσια διεκδικήσεων.

Η οικονομική κρίση και οι συνθήκες της επισφάλειας στην ελληνική κοινωνία

Η οικονομική κρίση και τα επώδυνα μέτρα της παρατεταμένης λιτότητας στην

Ελλάδα επηρέασαν σημαντικά τον κόσμο της εργασίας. Η κρίση είχε ασύμμετρες

επιπτώσεις στην ταξική δομή της κοινωνίας. Δεν χωρά αμφιβολία ότι τα χαμηλά

κοινωνικά στρώματα αποτέλεσαν τα πιο μεγάλα θύματα της κρίσης αφού χιλιάδες

χειρώνακτες εργάτες και μισθοσυντήρητους του ιδιωτικού τομέα στάλθηκαν στις

στρατιές των ανέργων και σε συνδυασμό με τις μειώσεις των μισθών και την

επέκταση των ευέλικτων σχέσεων εργασίας σε όλα τα επίπεδα οδήγησαν στη

δραματική μείωση των επιπέδου ζωής των νοικοκυριών αυτών των στρωμάτων. Την

ίδια ώρα τα μέτρα λιτότητας οδήγησαν σε μια πρωτόγνωρη καθοδική κοινωνική

κινητικότητα και στη φτωχοποίηση σημαντικού μέρους των μεσαίων στρωμάτων.

Στις έκτατες συνθήκες που διαμορφώθηκαν με τα μέτρα εφαρμογής των

μνημονίων συγκροτήθηκε ένα πρεκαριάτ που αποτελείται από υποαπασχολούμενους

στη μαύρη εργασία, στρατιές ανέργων, φτωχοποιημένους αγρότες, χρεωκοπημένους

έμπορους, ιδιοκτήτες μικρομεσαίων επιχειρήσεων και άλλων μελών της μεσαίας

τάξης, απολυμένους δημόσιους υπάλληλους, νέους και γυναίκες αποκλεισμένους από

την εργασιακή ζωή και την πλειονότητα των μεταναστών, με ή χωρίς άδεια

παραμονής.

Στα χρόνια του μνημονίου η ευελιξία των εργασιακών θεσμών και το

καθεστώς ασυδοσίας που επικρατεί στο πεδίο της απασχόλησης έχει οδηγήσει

πολλούς εργαζόμενους να παραμένουν σε καθεστώς ομηρίας της ανάγκης τους για

επιβίωση, συχνά ανασφάλιστοι στην μαύρη εργασία άλλοτε σε καθεστώς

«ψευδοαπασχόλησης» παρέχοντας εξαρτημένη εργασία ενώ δηλώνονται ως

ελεύθεροι επαγγελματίες και άλλοτε εργαζόμενοι με πλήρες ωράριο ενώ δηλώνονται

ως μερικώς απασχολούμενοι.23

Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι με βάση τους ελέγχους

Σώματος Επιθεωρητών Εργασίας κατά το 2012 σε ελέγχους σε 19.083 παρατηρήθηκε

ότι το 36% των εργαζομένων ήταν αδήλωτοι και ανασφάλιστοι ενώ κατά τους

17

αντίστοιχους ελέγχους στην περίοδο 2010 και 2011 τα αντίστοιχα ποσοστά ήταν 25%

και 30% αντίστοιχα.24

Από τα πιο μεγάλα θύματα της οικονομικής κρίσης είναι οι νέοι άνθρωποι.

καθώς η ανεργία με βάση τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ βρίσκεται σε πολύ υψηλά επίπεδα

και έχει φτάσει στο 56,7% στο πρώτο τρίμηνο του 2014. Πολλοί νέοι που αδυνατούν

να εισέλθουν στην αγορά εργασίας εμπλέκονται στο φαύλο κύκλο των ελαστικών

σχέσεων εργασίας, συχνά στη μαύρη αγορά ή σε προγράμματα κατάρτισης με

εξευτελιστικούς μισθούς. Αντίστοιχα προβλήματα βιώνουν και χιλιάδες μεσήλικες

που βρίσκονται μακροχρόνια εκτός εργασίας χωρίς προσδοκίες επαγγελματικής

εξέλιξης.

Στην περίοδο της κρίσης οι υποστελεχωμένες κοινωνικές υπηρεσίες χωρίς

πόρους και μέσα αδυνατούν να καλύψουν τις ανάγκες των ευάλωτων ομάδων και των

φτωχοποιημένων τμημάτων της ελληνικής κοινωνίας. Όπως έχει επισημάνει η

Πετμεζίδου αντί η κρίση να οδηγήσει σε μια αναδιάρθρωση του κράτους πρόνοιας

που θα βοηθούσε στην ενίσχυση των δικαιωμάτων και των παροχών των

αποκλεισμένων (και προ κρίσης) από τις παροχές του κράτους πρόνοιας οδήγησε στην

κατεδάφιση των δικαιωμάτων αυτών που είναι εντός του συστήματος (π.χ.

εργαζόμενοι, ομάδες με αναπηρίες,) όσων είχαν προστασία οδηγώντας τα επίπεδα

της εργασίας και της κοινωνικής φροντίδας σε ένα χαμηλότερο κοινωνικό

παρανομαστή.25

Μέσα σε αυτό το εχθρικό περιβάλλον το ελληνικό πρεκαριάτ δρα απρόβλεπτα

Η πολιτική τους ψήφος είναι οπορτουνιστική και μπορεί να μετακινηθεί από το ένα

άκρο του πολιτικού φάσματος στο άλλο. Τα ματαιωμένα σχέδια της επαγγελματικής

τους εξέλιξης και η ανυπαρξία επαγγελματικού σχεδιασμού τους οδηγούν στο άγχος,

την κοινωνική ένταση και τη μοιρολατρία. Η αδυναμία του κοινωνικού κράτους να

παρέχει στοιχειώδη κοινωνική προστασία για τα μέλη του οδηγεί είτε σε

παραδοσιακές επιλογές φροντίδας των οικογενειακής φροντίδας, στην εκκλησία ή σε

αποσπασματικές πρωτοβουλίες ευρωπαϊκών προγραμμάτων κοινωνικής οικονομίας

που προάγουν την κοινωνική ευθύνη. Άλλοτε το κλίμα αβεβαιότητας και

ανασφάλειας τους οδηγεί στην φαντασιακή ταύτιση με ένα υποτιθέμενο παράδεισο

του παρελθόντος που εκφράζει το έθνος και η φυλή. Τέτοιες αντιλήψεις ενισχύονται

από την πολιτική ατζέντα ακροδεξιών οργανώσεων, όπως η Χρυσή Αυγή, που

18

χρησιμοποιούν ως εργαλεία προσηλυτισμού δίκτυα αλληλεγγύης σε εργατικές

συνοικίες των αστικών κέντρων βασισμένα στη ρατσιστική λογική της κοινότητας

αίματος με συσσίτια και παροχές προϊόντων προς πολίτες που έχουν τα εχέγγυα της

εθνικής ‘καθαρότητας’.

Εάν η μισαλλοδοξία και ο κοινωνικός αυτοματισμός που κατασκευάζει

εχθρούς εντός των τειχών είναι η αρνητική εκδοχή του ελληνικού πρεκαριάτ η άλλη

του όψη αφήνει περιθώρια για πιο αισιόδοξες προοπτικές. Πράγματι, στα χρόνια των

μνημονίων διαμορφώθηκε μέσα από τοπικές κατά βάση πρωτοβουλίες ένας νέος

κοινωνικός χώρος δικτύων αλληλεγγύης που θέτει ριζοσπαστικά αιτήματα για την

οργάνωση μορφών αλληλεγγύης και συμμετοχικής δημοκρατίας από τα κάτω.

Οργανώσεις της αλληλέγγυας οικονομίας, όπως δίκτυα εναλλακτικού και

αλληλέγγυου εμπορίου, αγροτικές κολλεκτίβες βιολογικών προϊόντων, κοινωνικά

ιατρεία, συνεταιριστικά καφενεία και κολλεκτίβες πολιτιστικών ομάδων, δείχνουν το

δρόμο της συγκρότησης δημιουργικών αντιστάσεων σε συλλογικές καταστάσεις που

διεκδικούν την επανοικειοποίηση της ζωής στο σήμερα με όρους αλληλεγγύης.26

Τα δίκτυα αυτά, ιδίως στις πιο ριζοσπαστικές εκδοχές τους που

διαφροποιούνται πλήρως από τις πρακτικές του εθελοντισμού, συνιστούν ένα

δημοκρατικό εργαστήρι όπου οι πολίτες μαθαίνουν να σκέφτονται έξω από τις

λογικές της καπιταλιστικής βιοεξουσίας, να αξιοποιούν δημιουργικά τον κοινωνικό

μας χρόνο και να αναζητούν νέες μορφές ανθρώπινης συνύπαρξης στις οποίες ο

άνθρωπος δεν αντιμετωπίζεται ως επιθυμητική και καταναλωτική μηχανή αλλά ως

ενεργό υποκείμενο. Μπορεί τα δίκτυα της αλληλέγγυας οικονομίας να συγκροτούν

ένα αληθινό εργαστήρι για τη συμμετοχική δημοκρατία, την αλληλεγγύη και κριτική

σκέψη και ένα μηχανισμό ανακούφισης της κοινωνίας από τα πρωτοφανή μέτρα

λιτότητας αλλά δεν μπορούν από μόνα τους να αποτελέσουν την απάντηση στην

ανθρωπιστική κρίση που μαστίζει την ελληνική κοινωνία. Εάν αυτές οι μορφές

αυτοοργάνωσης δεν συνδεθούν με ένα ευρύτερο εθνικό σχεδιασμό

προσανατολισμένο στην κάλυψη των αναγκών των πολιτών με όρους ανθρωπίνων

δικαιωμάτων και καθολικότητας της παροχής υπηρεσιών κινδυνεύουν να

εκφυλιστούν στο πέρασμα του χρόνου και να οδηγηθούν σε μια γενικόλογη

ρεφορμιστική αυταπάτη και ένα καινοφανές πολιτικό πρόταγμα.

19

Σε κάθε περίπτωση ο δρόμος για την κοινωνική χειραφέτηση του πρεκαριάτ

περνά μέσα από νέες μορφές κοινωνικής πάλης, κοινωνικές συνέργειες και

δημιουργικές αντιστάσεις. Σε μια αποβιομηχανοποιημένη κοινωνία όπου η

παραδοσιακή διάκριση της εργατικής και διανοητικής εργασίας έχει διαβρωθεί και η

λενινιστική στρατηγική της ενότητας των προοδευτικών διανοούμενων, των αγροτών

και του χειρωνακτών εργαζόμενων έχει χάσει το νόημα της, το πρεκαριάτ, μας

θυμίζει ο Standing δεν μπορεί να είναι η εμπροσθοφυλακή του εργατικού κινήματος

«θύματα, ήρωες ή αχρείοι υπονομευτές του συστήματος», είναι απλά «όπως ο

καθένας από εμάς», ή πιθανώς «όπως οι περισσότεροι από εμάς».27

Πρόκειται για

αναλώσιμους και εμπορεύσιμους εργαζόμενους που διεκδικούν ένα καταφύγιο

ασφάλειας και συλλογικότητας μέσα σε μια αφιλόξενη κοινωνία και αναζητούν

πολιτικό βηματισμό μέσα σε διαφορετικές, και μερικές φορές αντιθετικές,

ιδεολογικές διαδρομές και πολιτικές επιλογές.

Abstract

Drawing upon the pivotal approach of Guy Standing on Precariat, the article explore

the emergence of a new ‘dangerous class’ consisting of millions of people who lack

the labour-related security of industrial citizen of post-war society and are

systematically excluded from economic life, participation and social and political life.

The analysis investigates the political role of prospect in society of crisis presenting

two alternative scenarios: the path of the fascist deviation, what Standing calls the

‘politics of inferno’, and the prospect of the ‘politics of paradise’ that is a mildly

utopia including liberating education, enhanced social rights and the creation of a

universal, unconditional, monthly basic income for those are living in precarious

conditions. The essay also examines the contexts of precarization of Greek society

that heightened insecurity, flexibility and instability in the world of labour during the

times of economic crisis and recession of the country.

20

1 Standing Guy, The precariat: the new dangerous class, London and New York,

Bloomsbury Academic, 2011 2 Gill Rosalind and Pratt Andy, “Precarity and Cultural Work: In the Social Factory?

Immaterial Labour, Precariousness and Cultural Work” Theory Culture and Society

25(7-8) (2008), σ. 3.

3 Foucault Michael, H ιστορία της σεξουαλικότητας 1: η βούληση για γνώση, (μτφρ. Τ.

Μπετζέλος), Αθήνα, Πλέθρον, 2011, σ. 164.

4 Allen John, «Μεταβιομηχανισμός και μεταφορντισμός», στο, Hall S., D. Held. & A.

McGrew, Η νεωτερικότητα σήμερα: Οικονομία, κοινωνία, πολιτική, πολιτισμός,

Αθήνα, Σαββάλας, 2003, σ. 250.

5 Freeman Richard, “Doubling the Global Workforce: The Challenges of Integrating

China, India, and the former Soviet Block into the World Economy”, Paper presented

at the conference on ‘Doubling the Global Work Force’, Institute of International

Economics, November 8, Washington DC, 2004.

6 Sennet Richard, Ο ελαστικοποιημένος άνθρωπος – Οι συνέπειες του μετασχηματισμού

της εργασίας στον νέο καπιταλισμό, (μτφρ: Ελένη Αστερίου), επιστημονική επιμέλεια:

Νικήτας Πατινιώτης, Αθήνα, Πεδίο, 2010, σσ. 14-15.

7 Sennett Richard, Ο ελαστικοποιημένος άνθρωπος, ο.π. σσ. 13-18.

8 Ανδριανόπουλος Ανδρέας, Παγκοσμιοποίηση και Νέα Οικονομία, Η δυναμική του

τεχνολογικού νεοκαπιταλισμού στον 21ο αιώνα, Αθήνα, 2000, Εκδόσεις: Libro, 2000,

σσ. 22 – 24.

9 Taylor-Gooby Peter, ‘Does risk society erode welfare state solidarity?’ Policy &

Politics 39 (2) (2011), σ. 150.

10 Munck Ronaldo, “The Precariat: a view from the South”, Third World Quarterly,

34, 5, (2013), σ. 747.

11 Standing Guy, The precariat: the new dangerous class, ο.π.

12 Bain Alison and Mclean Heather (2013), “The artistic precariat”, Cambridge

Journal of Regions, Economy and Society 6, σ. 97. Πρ. βλ. Wait L. “A place and

space for a critical geography of precarity”, Geography Compass 3, (2009), σσ. 412-

433.

13 Munck Ronaldo, “The Precariat: a view from the South”, ο.π. σσ. 748-750.

21

14

Standing Guy, The precariat: the new dangerous class, ο.π. , σ. 12.

15 Munck Ronaldo “The Precariat: a view from the South”, ο.π. 751-760.

16 Seymour Richard, ‘We are all precarious—on the concept of the “precariat” and its

misuses’, διαθέσιμο στο,

http://www.newleftproject.org/index.php/site/article_comments/we_are_all_precariou

s_on_the_concept_of_the_precariat_and_its_misuses, 2012.

17 Standing Guy, The precariat: from denizens to citizens, Polity 44, σσ. 588-608.

18 Beck Urlich, Risk society: Towards a new modernity, London: Sage Publications,

1992∙ Beck, Urlich, World risk society, Cambridge: Polity Press, 1999.

19 Munck Ronaldo, “The Precariat: a view from the South”, ο.π. σσ. 757-8.

20 Schmitt Jοhn, “Politics Lost”, Dissent 59 (1), (2012), σσ. 104-108.

21 Spyridakis Manos, The Liminal worker: an ethnography of work, unemployment

and precariousness in contemporary Greece, Farnham, Ashgate, 2013.

22 Munck Ronaldo, “The Precariat: a view from the South”, ο.π. σ. 760.

23 Σύμφωνα με κείμενο του Ηλία Γεωργάκη στην εφημερίδα Τα Νέα (4-7-2014) που

επικαλείται εκτιμήσεις του Ινστιτούτου Εργασίας της ΓΣΕΕ ένας στους 5

εργαζόμενους στην Ελλάδα είναι ανασφάλιστος, με 500.000 εξ αυτών σε καθεστώς

μαύρης εργασίας, 300.000 «ψευδοαπασχολούμενους» που παρουσιάζονται ως

ελεύθεροι επαγγελματίες και 200.000 εργαζόμενους να παρέχουν εργασία πλήρους

ωραρίου ενώ δηλώνονται ως μερικώς απασχολούμενοι.

24 Ινστιτούτο Εργασίας ΓΣΕΕ, Ετήσια Έκθεση 2013: Η ελληνική οικονομία και η

απασχόληση, Αθήνα, ΓΣΕΕ, 2013, σ. 310

25 Petmesidou Μaria, “Is social protection in Greece at a crossroads?”, European

Societies, 15:4, (2013), σ. 613

26 Βλ. σχετικά, Βαρκαρόλης Ορέστης, Δημιουργικές αντιστάσεις και αντεξουσία:

εγχειρήματα και προβληματισμοί του ριζοσπαστικού κινήματος στον 21ο αιώνα, Αθήνα,

Το Παγκάκι, 2012.

27 Allen Martin and Ainley Patrick, “Βοοκ Review, The precariat: the new dangerous

class”, International Studies in Sociology of Education 21 (3) (2011), σ. 261. Πρ. βλ.

Standing Guy, The precariat: the new dangerous class, ο.π. , σ. 183.